diff --git "a/Sıratımüstakim_cilt_1.txt" "b/Sıratımüstakim_cilt_1.txt" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/Sıratımüstakim_cilt_1.txt" @@ -0,0 +1,19809 @@ +|\/| +_____ + + + SIRATIMÜSTAKİM Cild 1 + - + Unknown + 281391 + 62586 + 19809 + +_____ + +SIRATIMÜSTAKIM Cilt Sayı - TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ağustos Birinci Sene - Aded: +Fatiha-i a’mal ve mukaddime-i amalimiz din-i mübine hizmet ve ihvan-ı mü’minine nasihatle müstelzim-i sa’adet-i dareyn olan menhec-i kavim-i istikamet ve sırat-ı müstakım-i hidayete da’vetden ibaret olmakla mesa’i-i vakı’amızın hamiyyet-şi’aran-ı ümmet tarafından hüsn-i telakkı edileceğine ümidvarız. +Kafil-i nizam-ı alem ve müstelzim-i refah ü sa’adet-i ümem olan şeri’at-ı garra-yı İslamiyye ahkam-ı münifesinin hükm-i li-dinihi ve feva’id ü menafi’-i maddiyye ve ma’neviyyesi milel ve akvam-ı sairece mechul olmakla beraber cihar-aktar-ı alemi eşi’a-i irfanıyla tenvir eden şems-i taban-ı İslamiyyet gözlerini kamaştırdığı huffaş-binanın setr-i envar-ı hakıkat maksad-ı garaz-karisiyle herbar diyanet-i mu’azzama-i Muhammediyye aleyhine neşriyyat-ı faside ve isnadat-ı kazibeden hali kalmadıklarından neşriyyat ve müfteriyyat-ı vakı’ayı dela’il-i akliyye ve berahin-i nakliyye ile redd ü tekzib eylemek dahi deruhde eylediğimiz veza’if-i asliyye cümlesinden olmakla bu babda erbab-ı ilm ü irfan tarafından ihda buyurulacak asar-ı nafi’a ve makalat-ı müfidenin ma’at-teşekkür derc-i sahife-i iftihar kılınacağı mukarrerdir. +Vallahu yehdi ila seva’is-sebil. +Cenab-ı Hakk’ın avn-i samedanisi ve ahrar-ı ümmetin senelerden beri bezl-i mesa’isi ve ordumuzun şan-ı askeriye bi-hakkın layık olacak ve ile’l-ebed kulub-i ümmetde na-kabil-i zeval bir hiss-i minnetdari ve kemal-i ihtiram-kari ile yer tutacak ve tarih-i Osmaniyyemizin en şanlı sahifelerini tezyin edecek gayret-i kahramane ve hamiyyet-i dindaranesi sayesinde zincir-i esaretden tahlis-i giriban ettik. +Berat-ı hürriyet ve burhan-ı musavatımız olan Kanun-ı Esasi’mizi istirdad ettik. +Ve bunun bütün mevadd-ı münderecesi ahkamına harfiyyen ri’ayet edeceğimize cümlemiz yemin eyledik. +Fakat memleketimizde ulum ve ma’arif henüz layık olduğu vechile intişar etmemiş ve edenler meyanında da ma’at-te’essüf su-i ahlak zuhura gelmiş olduğundan bu kanun-ı münifin ahkamına ri’ayet hususunda duçar-ı hayret olduk. +Kanun-ı Esasi nedir? +Bunun havi olduğu ahkam ve bize bahş ettiği hukuk-ı hürriyet ve müsavat neden ibaretdir? +Ekser ahalimiz bunlardan gafil ve bir kısmı da mütegafil olduğu ve bina’en-aleyh bu yüzden: +– Hürriyet var müsavat var!.. +diye şu günlerde kanun-ı mezkur ile asla münasebeti olmayan şayan-ı te’essüf bazı ahval-i gayr-i layıka vuku’a gelmekte bulunduğu cihetle bu babda ber-vech-i ati bazı mütala’at serdine mecbur oldum. +Evvela “hürriyet”den bahs edelim: +“Hürriyet” azadelik azade olmak ma’nasınadır. +Ama her kayıddan azade olmak ma’nasına değil. +Çünkü hürriyet-i mutlaka yani her kayıddan azade olmak keyfiyeti dünyanın hiç bir yerinde hatta silsile-i ka’inatın hiç birinde yokdur. +Sırr-ı teklif bütün ka’inata saridir. +Bütün avalim ve bütün avalimdeki nizam ve intizam ancak sırr-ı teklifin her şeye sirayeti sayesinde sahaara-yı vücud olmuşdur. +Eğer sırr-ı teklif olmasaydı ka’inat teşekkül etmez hiç bir şey vücuda gelmez avalimde müşahede ettiğimiz şu bedayi’ asla zuhur eylemezdi. +Ez-cümle bir muharrik-i ezelinin emr-i tahriki mebde’-i aleme hareketle teklifi olmasaydı esasen asl u mebde’-i ka’inat olan ecza-yı ferde vücuda gelmezdi. +Çünkü tahrik olmayınca hareketin hareket olmayınca ecza-yı ferdenin vücudu mutasavver değildir. +Zira bunlar yekdiğerine lazım ve melzumdur. +Melzumun lazımdan infikaki Keza bir dafi’in def’i bir cazibin cezbi teklifi olmasaydı bütün kuvanın merci’-i aslisi olan hareket vücuda gelmeyeceği gibi şu feza-yı na-mütenahiyi dolduran ecza-yı ferdeden hayret efza-yı ukul olan şu ecram-ı bedi’ü’l-intizam dahi husul-pezir olmazdı. +Keza elektrik ziya hararet vesaire gibi kuva-yı tabi’iyyenin bütün mükevvenat üzerinde icra-yı te’siratı olmasa ve onların da bu te’sirata karşı bir inkıyad-ı tabi’isi bulunmasaydı avalimde adedleri add ü ihsadan efzun ecnas ve enva’-ı mahlukat zuhur edemezdi. +Keza ecsam-ı uzviyyeden bir cismin her bir uzvu bir nevi’ vazife ile mükellef olmasa ve o uzuv mükellef olduğu vazifeyi denilen mahlukatdan eser bile bulunmazdı. +Keza her nev’in bekası için kendi mukteza-yı tabi’atı olan evamir ve ahkama o nev’in efradı inkıyad etmeyip de hilafına hareket etselerdi enva’-ı mahlukatdan hiç bir nevi’ kendi beka-yı mevcudiyetini muhafaza edemeyecek ve derhal ma’ruz-ı inkıraz olup gidecekdi. +Mesela: +Akilü’n-nebat olan hayvanat mukteza-yı tabi’atları olarak kendi beka-yı nev’leri için yalnız nebat ile tegaddiye me’mur ve lahm ile tegaddiden memnu’ olduğu gibi akilü’l-lahm olan hayvanat da kendi mukteza-yı tabi’atları olarak bunun hilafına mahkumdur. +Bina’en-aleyh eğer bunlar kendi tabi’at-ı nev’iyyelerinin şu emirlerine şu hükümlerine inkıyad etmeyip de akilü’n-nebat olmak üzere yaratılmış olan hayvanat lahm ile ve akilü’l-lahm olmak üzere yaradılmış hayvanat da nebat ile tegaddi yollarına suluk etselerdi bir müddet-i kalile zarfında bu cins hayvanların mahv olacağı bedihi idi. +Mahlukat-ı sairede dahi hal böyledir. +ratda bile hürriyet-i mutlaka yoktur. +Her şey bir çok kuyud behemehal kendi fevkinde bir amirin emrine bir mü’essirin te’sirine tabi’dir. +Ve bu da bir emr-i tabi’i ve bir emr-i cibillidir nazm-ı celili ve emsali daha nice ayat-ı beyyinat ile dahi bu dekayika işaret buyurulmuştur. +Bina’en-aleyh zübde-i ka’inat ve hülasa-i mevcudat olan rikdir. +Nitekim “İnsan zann eder mi ki başı boş olarak bırakılmıştır?” me’alinde olan ayet-i kerimesi de işte şu hakıkati beyan sadedinde şeref-nazil olmuştur. +“başıboş bırakılmıştır” denilebilir ki insan hayat-ı cismaniyyesini muhafaza için bir çok kuva-yı tabi’iyyenin taht-ı hükmünde bulunmak ve bir çok kavanin-i hilkatin te’siratiyle mukayyed olmak hususunda hayvanat-ı saire ile hemhal oldukdan ma’ada fıtraten i’tidal-i mizacı ve tab’an medeni olması cihetiyle hayvanat-ı saire gibi ağdiye-i basita ve elbise ve mesakin-i tabi’iyye ile iktifa edemeyeceğinden agdıye ve elbise ve meskenini tedarik hususunda bir çok umur-ı sına’iyyeye muhtacdır. +Bu umur-ı sına’iyyenin husulü ise beyne’l-beşer te’avün ve iştirak husulüne vabestedir. +Çünkü hiç kimse kendine lazım olan her şeyi yalnız başına yapmağa muktedir değildir. +Bununla beraber insanda kuva-yı behimiyye kuva-yı melekiyyeye galib olduğundan ve bu cihetle ale’l-ıtlak celb-i menfa’at ve def’-i mazarrat da’iyesi herkesde bir emr-i cibilli bulunduğundan beynlerinde adl ü nizamın halelden mahfuz kalması için bütün efrad-ı beşer yekdiğerine te’avün ve iştirak hususlarında bir takım kavanin-i mevzu’a ahkamına dahi inkıyad mecburiyetindedir. +Ve bu mecburiyet dünyanın her tarafında hüküm-fermadır. +Şu kadar ki bu kanunlar her yerde aynı derecede aynı me’alde olmayıp her memleketin her iklimin mizacına örf ve adetine kava’id-i mezhebiyesine göre tanzim edilmiştir. +Bundan başka insan şu cism-i sagiriyle beraber bir nüsha-i kübra olmak ve o cism-i sagir-i latifine bir de hiç bir nev’-i hayvanda olmayan bir ruh-ı ulvi munzam bulunmak hasebiyle cismani ihtiyacatını tedarik için bir takım kavanin-i tabi’iyye ve mevzu’aya inkıyada mecbur olduğu gibi ruhani Şu halde Kur’an-ı mu’ciz-beyanımızın dünyaya müte’allik ahkam-ı siyasiyyesinin bazı aksamını beyandan başka bir şey olmayan Kanun-ı Esasi’mizin bize bahş ettiği hürriyetden maksad bundan evvel taht-ı kahr ü istibdadında ezildiğimiz gayr-i ma’kul ve gayr-i meşru’ bir takım kuyud-ı batıladan azade bir hürriyetdir ki o da kavanin-i mevzu’a ve kava’id-i diniyyemiz ve adet-i milliyyemiz dairesinde serbestane hareketden ibaretdir. +–maba’di var– Aşındırmış öpüp layenkatı’ damanını a’sar O lakin işte endamıyle pa-berca-yı istikrar. +Siyeh-reng-i dalalet bir bulut şeklinde maziler Kaçar pirameninden eylemez asla sebat izhar; Ziya-riz-i hakıkat bir seher tavrında müstakbel Gelir fevkinden eyler sermedi envarını isar. +Deraguş etmek ister nazenin-i bezm-i lahutu: +Kol açmış her menarı sanki bir ümmid-i cür’etkar! +O revzenler nazarlardan nihan didara müstağrak Birer gözdür ki sıyrılmış önünden perde-i esrar. +Bu kudsi ma’bedin üstünde taban fevc fevc ervah Bu ulvi kubbenin altında cuşan mevc mevc envar. +Tabiat perde-puş-i zulmet olmuş habe dalmışken O guya kalb-i nuranisidir leylin durur bidar. +Evet bir kalbdir bir kalb-i cuşacuş-i aşıktır Ki cevfinden demadem yükselir bin nale-i ezkar. +Nümayan cebhesinden Sadr-ı İslam’ın me’alisi: +O sadrın feyz-i enfasıyle guya bir yığın ahcar Kıyam etmiş uluvv-i dine bir timsal-i nur olmuş; Nasıl timsal-i nur olmaz? +Şu pek sakin duran divar Asırlar geçti hala batılın piş-i hücumunda Göğüs germektedir bir kerre olsun olmadan bizar. +Bu bir ma’bed değil Ma’bud’a yükselmiş ibadettir; Bu bir manzar değil didara vasıl mevkib-i enzar. +Semadan inmemiştir şüphesiz lakin semavidir: +Zemini olmayan bir cilve-i feyyazı havidir. +Bir infilak-ı safadır ki yar-ı canımdır Sabahı pek severim en güzel zamanımdır. +Rida-yı leyli henüz açmamıştı dest-i sema; Saba da hab-ı sükundan ayılmamıştı daha Feza-yı ruhda aksetti es-sala-perdaz Müezzinin dem-i mahmuru bir hazin avaz. +Ezana bakmadım artık; açılmadan afak Zalamı sineye çekmiş yatan sokaklardan Kemal-i vecd ile geçtim. +Önümde bir meydan Göründü; Fatih’e gelmiştim anladım azıcık Gidince cami’e baktım ki bekliyor uyanık! +Sokuldum artık onun sine-i münevverine Oturdum öndeki maksureciklerin birine. +Feza-yı ma’bedin encüm-nüma meşa’ilini O lem’a lem’a dizilmiş ziya kavafilini Görünce geldi çocukluk zamanlarım yada... +Neler düşündüm o sa’atte ah ben orada! +Sekiz yaşında kadardım. +Babam gelir: +“Bu gece Sizinle camie gitsek de gelsek erkence. +Giderseniz geliniz sade orda uslu durun; Bakın eğer yaramazlık ederseniz oturun! +Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi. +Girince cami’e haliyle koyverir peşimi Namaz kılardı. +Ben artık kalınca azade Uzunca boylu koşardım hasırlar üstünde! +Hayal otuz sene evvelki hali pişimden Geçirdi başladım artık yanımda görmeye ben: +Beyaz sarıklı yaşça elli beş var yok; Vücudu zinde fakat saç sakal ağarmış çok; Mehib yüzlü bir adem edeb-güzin-i namaz; Yanında bir küçücek kızcağızla pek yaramaz Yeşil sarıklı bir oğlan ki başta püskül yok. +Sarık hemen bozulur sonra şöyle bir dolanır; Biraz geçer yine rayet misali dalgalanır! +Koşar koşar duramaz; akıbet denir “amin” Namaz biter. +O zaman kalkarak o pir-i güzin Alır çocukları oğlan fener çeker önde. +Gelip düşer eve yorgun dalar pek asude Derin bir uykuya... +Derken bu hatırat-ı latif Çekildi aslına artık hakıkatin o kesif Likası başladı karşımda cilve eylemeye; Vakit de kalmadı zaten hayali dinlemeye: +Sağım solum önüm arkam huşu’a müstağrak Zılal-i adem iken bir sada bülend olarak Sükunu dinleyen azan-ı mesti çınlattı O kainat-ı huzu’u yerinden oynattı; Sufuf ayakta müselsel cibal-i velveledar Gibiydi. +Her birisinden çıkardı Arş-karar Birer enin-i tazarru’ birer niyaz-ı hazin Ki kalb-i rahmeti sızlattı şüphesiz o enin! +Eğildi sonra o dağlar huzur-i izzette; Göründü sonra o dağlar zemin-i haşyette! +Semaya doğru o dağlar da açtı ellerini. +O anda koptu yüreklerden öyle bir feryad Ki ruhum eyleyecek ta ebed o dehşeti yad. +Kesildi bir aralık inleyen hazin avaz... +Ne oldu Arş’a çıkan onca sine-çak niyaz? +O cuş-i safvet-i vicdan? +Evet huruşa gelip bahr-i rahmet-i Subbuh Kuluba indi semadan da bir İlahi ruh: +Ruh-i itmi’nan. +Ulum-ı şer’iyye ulum-ı nakliyyeden yani mücerred akl-ı dır. +Çünkü ulum-ı şer’iyye ilm-i fıkh ilm-i hadis gibi ulum-ı adideyi cami’ olup ahkam-ı şer’iyye dahi esasen kitab ve sünnetden ahz ü istinbat olunur. +Kitab ve sünnetden ahz ü istinbat-ı ahkam ise onların me’anisini bilmeğe ve keyfiyet-i istinbatın mütevakkıf olduğu ahval ve kava’idi fehm ü idrake tevakkuf eder. +Kitab Hazret-i Muhammed aleyhissalatü vesselama inzal buyurulup ondan tevatüren nakl edilegelen nazm-ı Kur’an’dır. +Kur’an-ı azimüşşan şer’-i şerifde aslü’l-usuldür. +İbaresiyle şer’iyye ifade eder. +Sünnet Kur’an’ın haricinde olarak Nebi aleyhissalatü vesselamdan sadır olan kavl veya fi’il veya takrirdir. +Hazret-i Muhammed aleyhissalatü vesselam miladın . +senesi Nisan’ının yedisine tesadüf eden Rebiülevvel ayının on ikinci Pazartesi gecesi şeref-bahş-ı alem-i şuhud olmuşdur. +Sinn-i sa’adetlerinin kırka vasıl olduğu sene-i miladiyyesinde ve tarih-i hicriden on üç sene mukaddem ahkam-ı şer’iyyeyi tebliğe me’mur olmalarıyla bu tarihden niyye nazil olmuş ve ehadis-i nebeviyye vürud etmiştir. +Bu suretle ayat-ı Kur’aniyye ve ehadis-i nebeviyyenin zaman-ı vürudları mütefavit olmakla bazen tarihi muahhar olan mukaddemini nesh eylediğine mebni mensuh olanları olmayanlarından fark u temyiz etmek sem’a tevakkuf eder. +Ve keza ayat ve ehadisden ahkam-ı şer’iyeyi istinbat eylemek dahi sem’a tevakkuf eyler. +Hazret-i Muhammed aleyhissalatü vesselam efendimiz ayat-ı Kur’aniyyenin sebeb-i nüzulünü nasih ve mensuhunu onlardan suret-i istinbat-ı ahkamı ashab-ı kiramına izah ve beyan buyururlardı. +Ashab-ı kiram dahi Fahr-i Aem efendimizden ahz ü telakkı ettikleri ahkamı ve mukteziyat-ı ahvali muhzırin ve tabi’ine nakl ü rivayet ederlerdi. +Anlar da ashab-ı kiramdan ahz ü te’allüm eyledikleri umur-ı mezkureyi kendilerinden sonra gelen tebe’-i tabi’ine ta’lim ve tebliğ eylerlerdi. +Bu suretle ahkam-ı şer’iyye batnen ba’de batnin selefden halefe nakl ü rivayet olunmakda idi. +Bir dereceye geldi ki ulum ve ma’arif sudurdan sutura nakl olunarak esatize ve meşayihden mesmu’ ve ashab ve etba’dan menkul olan ahkam ve asar sahaif ve kütübe derc ü tastir edildi. +Lakin şurası da hafi olmaya ki ashab-ı kiramdan cümlesi de ehl-i fıkıh ve fetva değil idi. +Çünkü ashab-ı kiramın dıyk-ı me’aşları hasebiyle kimi pazar yerlerinde alış-veriş ile kimi hurmalıklarda fellahat ile meşgul olurlar ve daima meclis-i sa’adetde müctemi’ olamayıp ancak ihtilas-ı vakt ettikçe bulunurlar ve toplanırlar idi. +Bina’en-alazalik taraf-ı peygamberiden bir hükm-i ��er’i beyan ve ta’lim buyruldukda hazır bulunanlar onları beller ve bulunmayanlar onu bilmezler idi. +Lakin hazır bulunanlar ga’ib olanlara tebliğ eyler idi. +Bu cihetle bazıları bazı ehadis-i şerifeyi ve diğerleri diğer ehadis-i şerifeyi bilirler ve bilmediklerini bilenlerden öğrenirlerdi. +Velhasıl ahkam-ı şer’iyye ale’s-seviyye kaffesinden ahz olunmazdı. +Belki bu keyfiyet içlerinden vücuh-ı Kur’aniyye ve ahkam-ı Rabbaniyyeyi bizzat mişkat-ı nübüvvetden iktibas etmiş yahud bir vechile iktibas eden uzema-yı ashabdan ahz ü telakkı eylemiş olup da Kur’an-ı Kerim’i kari’ ve hamil ve nasih mensuhunu ve muhkem ve müteşabihini vesair vücuhunu arif olan kibar-ı ashab-ı kirama mahsus olup ahkam-ı şer’iyye ancak onlardan ahz ü telakkı olunmuşdur. +Onlara ol vakit “kurra” denilirdi. +Zira ta’ife-i Arab vaktiyle ümmet-i ümmiye olduklarından “kurra” isminin ol vakit nedret ve garabetine bina’en içlerinden kari-i Kur’an olan kibar-ı sahabe onunla tesmiye olunmuş ve Sadr-ı İslam’da hal bu vechile cari olmuş idi. +Ama sonra bilad-ı İslamiyye çoğalıp Arab’dan ümmilik za’il oldu. +Ve emr-i ictihad temekkün ve istikrar bulup ilm-i fıkıh hadd-i kemale vasıl olarak fenn-i müstakil ve sıfat-ı mahsusa oldu. +Ol vakit ahkam-ı şer’iyyeyi bilen kibar-ı ümmete “kurra” yerine “fukaha” namı verildi. +Kısas-ı Enbiya ve İbn-i Haldun . +Ashab-ı kiramın ulema ve fukahası: +Ebubekir Ömer Osman Ali Abdurrahman b. +Avf Abdullah b. +Mes’ud Ubeyy b. +Ka’b el-Ensari Mu’az b. +Cebel Ammar b. +Yasir Huzeyfe b. +El-yeman Zeyd b. +Sabit el-Ensari el-Buhari Ebu’d-derda Ebu Musa el-Eş’ari Selman Farisi’dir. +–radıyallahu anhüm– bunlar Vakt-i Sa’adet’de bile fetva verirlerdi. +Ömer Ali Mu’az b. +Cebel Resul-i Ekrem’in kadileri mesabesinde idiler. +Vakt-i Sa’adet’de lazım oldukça vahy-i ilahi mütevarid olur ve taraf-ı nebeviden ümmete tebliğ buyurulur idi. +Ondan sonra vahiy gelmek ihtimali kalmadı. +Kur’an-ı Kerim’de musarrah olmayan mes’eleler hakkında sünnet-i seniyye ile yani Resulullah ne demiş ne yapmış ise yahud bir kimsenin bir işi yaptığını görüp de men’ etmemiş ise ona tevfikan amel edilirdi. +Eğer sünnet-i seniyyede bir sarahat bulamazlar ise re’y ve kıyas ile ictihad ve mucebince amel ederlerdi. +Ancak gerek ashab-ı güzin gerek sair müctehidin bir mes’elede ittifak ettikde artık tereddüd ve iştibaha mahal kalmayıp işte buna “icma’-ı ümmet” denildi. +Halife-i Resulullah Ebubekir es-Sıddik zamanında birkaç kere icma’-ı ümmet vaki’ olduğu gibi Emiru’l-mü’minin Ömerü’l-Faruk hazretleri müsadif olduğu müşkilatı ale’l-ekser nında dahi bu icma’-ı ümmet usulüne müraca’atda devam edildi. +Bu icma’larda Hazret-i Peygamber’in fülan şeyi hakıkaten söylemiş yapmış veya takrir etmiş olup olmadığı tedkık olunur. +Ayat-ı Kur’aniyye ve ehadis-i nebeviyyenin me’anisi kararlaştırılır idi. +Yani işbu icma’lar hep birer delil-i şer’iye müstenid bulunur idi. +Çünkü ulema-i İslamiyye bila-sebeb bir mes’ele üzerine ittifakları mutasavver olmadığı gibi sebeb-i akli üzerine ma’ın elbette bir delil-i şer’i üzerine müstenid olması tabi’idir. +Eğer işbu delil-i şer’i bir delil-i kat’i ise icma’ hüccet-i müstakılle olmayıp hüccet-i mü’ekkede olur. +Ve eğer haber-i vahid veya kıyas gibi bir delil-i zanni ise icma’ hüccet-i müstakılle olmakla beraber ol delilin zanniyetini kat’iyete kalb eder. +Mu’ahharan memalik-i İslamiyye vüs’at peyda etti. +Aradan bir asır geçmeksizin Sebte Boğazı’ndan Çin Surlarına yetişti. +İşbu memalik ve büldanda nice adata tesadüf edildi. +Zaten şer’-i şerifde adetler ma’mulün bih ve mu’teber olduğundan bu adetler de mesa’il-ı fıkhiyyeyi tevsi’ eyledi. +Ez-cümle icar-ı akar bilad-ı Hicaz’da ma’ruf olmayıp herkes kendi menzil ve dükkanına tasarruf eder ve bir ecnebi gelirse memleket tarafından misafir edilirdi. +Lakin bu akid Suriye’de ma’ruf olduğundan teşri’ edildi. +Feth edilen memalik ahalisinin umur-ı ruhaniyyeleri rü’esa-yı ruhaniyyelerine terk ve tevdi’ edildiği gibi Emeviler zamanında ahali-i İslamiyye’nin nikah ve talak gibi mesa’il-i şer’iyyesi e’imme tarafından ta’yin ve beyan olunur ve mu’amelat-ı saire müctehidin zamanına değin gayr-i muntazam bir yolda cereyan eder idi. +Mu’amelata dair mesa’il-i şer’iyyeyi en evvel hall ü tanzim eden İmam-ı A’zam hazretleri olmuşdur. +Şevket Efendi on üçüncü karn-ı hicride zuhur eden ulema-yı Devlet-i Aliyye’nin ekabir-i meşahirindendir. +Genç iken vefat etmişse de cihan-ı ulumu ta’lim ve tedris ile ihya etti. +Efazıl-ı asırdan nice zevat-ı meşhure onun telamiz-i ilm ü irfanıdır. +Darü’l-hilafeti’l-aliyye’de bugün rahle-nişin-i ifade bulunan dersi’amlardan pek çoklarının icazet-nameleri müşarun-ileyhin ismiyle müveşşahdır. +Silsile-i füyuz-ı kemalatı halefen an selef rical-i istikbale doğru uzanıp gidiyor. +Sahib-i tercüme –rahimehullah- evkat-ı hayatını tedris-i uluma vakf eylemiş olduğundan kemalat-ı ilmiyye nisbetinde başlıca asar-ı kebire tahririne vakit bulamamıştır. +Fakat fünun-ı şettaya dair cevami’ ve medarisde sıra dersleri olarak okunan kütüb ve mü’ellefat-ı mu’teberenin hemen kaffesine pek dakık ve amik mütala’atı havi hamişler yazmış ve bazı resa’il-i müteferrika te’lif etmiştir. +Hevamiş yazdığı kitabların ekserisi defa’atle tab’ olunarak talebe-i ulumun eydi-i mütala’asında tedavül etmekde olduğu gibi risaleler dahi zinet-ara-yı destgah-ı temsil olmuştur. +Müşarun-ileyh hilye-i rıfk u takva ile tezyin-i zat u sıfat eylemişti. +Zat-ı Hazret-i Akdes’e müte’allik mesa’il-i’aliyyeyi ve sıdk u istikamete mütedair mebahis-i celileyi takrir ettiği esnada şevk-i hakıkat ve kemal-i havf u haşyet ile kalbi teheyyüc eder ve çok kere olur idi ki gözleri yaşarır idi. +Hala unutamam: +Bir gün usul-i hadisden “ Davud el-Kayseri ” okutur me’abınıza şeyb pek çabuk hulul etti!..” demeleriyle mişkat-ı sadr-ı nübüvvetden sadır olmuş ve sure-i şerifenin ne ciheti buna ba’is olduğunu tekrar su’al ettiklerinde emri tesri’-i şeyb eylediği beyan buyurulmuş diye takrir ettiği sırada kendini zabt edemeyip büka etdi ve halka-i tedrise beht ü te’essür istila eylemekle ifade ve istifade birkaç dakıka munkatı’ oldukdan sonra o gün artık dersi ikmal edemedi. +Bu hal-i incizab Kadi Beydavi Tef siri ’ni okuttuğu zamanlarda da bir iki kere kendisinde zuhur eylemiş idi. +Şevket Efendi tarihinde Dersa’adet’de dünyaya gelmiştir. +İsmi Mustafa ve pederi Tabib Miralayı Mütercim Salih Rıfkı Bey’dir. +İbtida’ İstanbul’da Avratpazarı’nda Hamdi Efendi Mektebi’nde okudu ve pederinden Farisi ile Arabi sarf ve nahvine dair bazı mebadi-i ulum gördü. +Bin den ma’dud bulunan “Mekteb-i Ma’arif-i Adliyye”ye duhul etti. +Mekteb-i mezkuru ikmal etmesiyle tarihinde ba-ru’us-i hümayun Meclis-i Vala Mazbata Odası’na me’mur oldu. +Bir müddet Mazbata Odası’na devam ile beraber diğer tarafdan da Bayezid Cami’-i Şerifi’nde bazı esatizenin dersine hazır olmuş idi. +Sonra her ikisini terk ve tebdil-i came ederek zamanının ecille-i ulemasından ve Fatih dersi’amlarından merhum Karinabadi Abdurrahman Efendi’nin halka-i tedrisine dahil olmuş ve senesi Receb’inde müşarun-ileyh Abdurrahman Efendi’den icazet almıştır. +Tarih-i icazetden dokuz mah evvel senesinde Ebulfeth ve’l-Megazi Sultan Mehmed Han-ı Sani hazretleri cami’-i nur-lami’inde üstadının yerine Kafiye Şerhi Molla Cami’den derse çıktı. +Merhum-ı müşarun-ileyh senesinde bi’l-imtihan tarik kadılığına ve mu’ahharan ru’us mülazemetine na’il olduğu gibi tarihinde daire-i feteva-penahide küşad olunan ru’us imtihan-ı kebirine dahi dahil olup na’il-i ru’us olan yüz yirmi kadar zevat içinde birinci çıktı. +O tarihe kadar akran ve emsali arasına münhasır bulunan avaze-i şöhreti birden bire pek parlak suretde her tarafa yayılarak artık Şevket Efendi namı ma’lum-ı enam oldu. +Zikr olunan senesinde uhde-i istihkakına ibtida-i haric ’de hareket-i haric ’de ibtida-i dahil ’de hareket-i dahil Receb’inde Musıla-i Sahn sene-i mezkure Şevval’inde ibtida Altmışlı rütbeleri sene-i mezkure Zilhiccesi’nde Mecidi nişanıyla Harameyn-i Muhteremeyn payeleri tevcih ve ihsan olundu. +Ve ’de Divan-ı Ahkam-ı Adliye’ye a’za ta’yin buyurulmuş idi. +Mu’ahharan divan-ı mezkurun lağvı üzerine Meclis-i Tedkıkat-ı Şer’iyye a’zalığına tahvil-i me’muriyet eyledi. +Divan-ı Ahkam’da iken bazı hususat hakkındaki mütala’atını mübeyyin yazdığı layihalar Ali Paşa’nın pek mazhar-ı takdiri olur idi. +Kanun-ı ceza mevaddının ahkam ve siyasiyyat-ı şer’iyyeye tatbikine aid mülahazatını kanun-ı mezkurun etrafına hevamiş suretinde tahrir etmişse de vefatında bu tahşiyeleri muhtevi bulunan nüsha-i kanun diğer kütüb-i nefise ile birlikde terekesinden satılmış ve kimin yed-i temlikinde bulunduğu hala anlaşılamamıştır. +Merhum-ı müşarun-ileyh sinn ü meslekçe kendine akran bulunan bazı zevata okuttuğu derslerden başka yüz elliden mütecaviz telamizine her gün sıra dersleri ve Bayezid ve Süleymaniye talebesine varıncaya kadar diğer müte’allimine dahi kendi telamiziyle birlikde ikindi ve ta’til dersleri okutmak üzere on üç seneden ziyade müntehi dersler talebesine mahsus ulum-ı şetta müzakere ve tedris ile uğraşmış ve adeta kişver-i ulumda cihad eylemiştir. +Bu kadar müddet şeban ü ruzan bila-fasıla devam eden mütala’a ve tedrisden vücuduna pek vehn ü za’af tari olmakla en-nihaye mübtela olduğu baş ağrısından ifakat bulamayarak senesi Muharremülharam’ının yirmi ikinci Cum’a gecesi revan-ı paki alem-i illiyyine pervaz etdi. +Daha nice zaman temadi-i füyuzuna intizar olunmakda faniye veda eden o fazıl-ı bi-hemtanın vefatı duyulmasıyla Fatih’de seng-i musalladan karakolhaneye kadar o büyük meydan ulema ve talebe-i ulum ve sair sunuf-ı nasdan emsali na-meşhud bir izdihamgah-ı matem olarak orada bir cemm-i gafir ile eda edildi. +Na’ş-ı mübareki esabi’-i ihtiram üzerinde Edirnekapısı haricine nakl olunup İbn-i Kemal merhumun ziyaretgahı civarında vedi’a-i hak-i rahmet kılındı. +–Nevverallahu madca’ahu– Usul-i meşveret şer’an me’murun-bih olduğu gibi İslamiyet’in hayru’l-kurun olmak şerefiyle mümtaz olan feyizli devirlerinde mesa’il-i mu’dilenin halli için daima tevessül olunur bir habl-i metin-i i’tisam idi. +Şeri’at-i garra bu ka’ide-i celileyi öyle bir mertebe-i kemale is’ad etmiştir ki lafz-ı güzin-i islamiyyet bi-tariki’l-iltizam usul-i meşverete delalet eylediği gibi Hilafet-i İslamiyye şekl-i meşrutiyetin en parlak misalini ira’e eylemektedir. +Şer’an ve tarihen sabit olan şu hakayık bugün usul-i meşveretin meşru’iyetini isbat hususunda delil ve burhan katleri kimse inkar edemez ki müdde’isine isbat külfeti teveccüh etmiş olsun. +Ulemamızın isbat-ı meşru’iyet yolundaki beyanatı emr-i celiline imtisalen mücerred tezkirden ibaretdir. +İşte bu garaza bina’en efadıl-ı ümmet canibinden gazetelere bir çok makaleler ithaf olunduğu gibi ayrıca risaleler neşr ve mev’izeler Bütün alem-i İslam’ın medar-ı iftiharı olan Üstad-ı muhterem fazıl-ı şehir Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretleri Cami’-i Şerifi’nde umum beşeriyete min kıbeli’r-rahman ki muhafazası için her türlü fedakarlığı icra edeceğimizi bugün te’ahhüd ediyoruz– Şeri’at-i İslamiyye’nin ne suretle te’yid ve takviye buyurmuş olduğunu kendilerine has olan bir talakat-ı beyan ile izah buyurdular. +Tesadüfat-ı haseneden olmak üzere Çarşambalı Hoca Efendi hazretleri dem-i vapesin-i istibdaddan birkaç gün mukaddem tilavet ve tedrisine şuru’ eyledikleri sure-i celile-i Şura’nın ayet-i kerimesinin me’ani-i şamilesini tavzih ve tebyin sırasında vücub-ı meşverete dair bir çok hakayık-ı’aliyye serd ve beyan etmek suretiyle bihavlihi ve keremihi te’ala ümmet-i mu’azzamanın muvaffak olacağı şu emr-i hayr için bir bera’at-i istihlal vücuda getirdiler. +Cenab-ı Hak cümlenin mesa’isini meşkur buyursun. +Din ü vatana elden geldiği kadar hüsn-i hizmet ümniyye-i mahsusasıyla sabahü’l-hayr-i hürriyyetde te’sisini istediğimiz “Sıratımüstakım”in esas-ı münderecatını ilm-i tefsir ve hadis teşkil edeceği cihetle muhterem huteba ve muharrirlerimizin beray-ı tezkir irad eyledikleri ayat-ı kerime ve ehadis-i şerife hakkında mütenevvi’ nukat-ı nazardan icra edeceğimiz tedkıkat ve tetebbu’atı bi-mennihi’l-Kerim ilerde müte’addid makalelerle neşr edeceğiz. +Bugün yalnız bahşayiş-i ilahi olan şu hukuk-ı asliyye-i beşeriyyenin ta’ziz ve tebcili ve aynı zamanda ehemmiyet-i meşveret hakkında ümmeti ikaz maksad-ı ulvisiyle Risaletpenah sallallahu te’ala aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin mütehallik buyuruldukları şiyem-i azime-i hudapesendane mukteziyat-ı celilesinden olarak ibraz buyurdukları nezaket-i nebeviyyenin bir eser-i bedi’ini Kur’an-ı azimüşşan gibi ahkam-ı kudsiyyesi ebedi bir kitab-ı celil-i ilahinin muhtevi olduğu süver-i şerifeden birinin “Şura” nam-ı şerifiyle tev’simine masruf olan inayet-i seniyye-i peygamberilerini mevzu’-ı bahs etmek isterim. +Cümlemiz biliyoruz ki süver-i şerife-i Kur’aniyye’nin esma-i mübarekesi tevkıfidir. +Yani Risaletpenah efendimizin feye ıtlakı tecviz olunamadığından esma-i mübarekenin ehadis-i nebeviyye ile sübutu lazımdır. +Bir surenin naklen sabit olan ismi ta’addüd ederse cümlesi mu’teber add olunur. +niyye’den bahis olan eserlerde beyan ve ta’dad olunmuşdur. +Sername-i makale ittihaz olunan sure-i celilenin ise yalnız bir ismi vardır ki o da “Şura” nam-ı güzinidir. +Nam-ı kemalat-ittisamı bütün alem-i İslam’ı dolduran ma-bihi’l-iftihar-ı ümmet şeyhu’l-huteba mefharü’l-fuzela Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretlerinin Ayasofya Cami’-i Şerifi’ndeki takrirat-ı hakımanelerini birkaç seneden beri zabt u tahrir eylemeğe hasr-ı mesa’i ve vakf-ı gayret eylemiştim. +O hakayık-ı İslamiyye’nin o beyanat-ı aliyenin Ayasofya’nın mütefekkir mehabet-nümun kubbeleri altında razı olamıyordu. +Bu sa’ik-ı ma’nevi ile bütün ihvan-ı hakıkati bu füyuz-ı irfandan müstefiz etmek şevk-i vicdanisiyle birkaç sene zarfında ikibin sahifeden ziyade mühim bir eser-i güzin vücuda geldi. +Birkaç ay mukaddem “Meva’iz” ünvanı altında iki dersi pişdar-ı hürriyyet olarak müdrikeara-yı yakazat oldu. +Bütün lisan-ı ümmet bütün lisan-ı hakıkat bir bim-i tecessüsle kilitlendiği bir an-ı te’ellüm-nümun bir zaman-ı mukasside büyük bir deha-yı irfan büyük bir zeka-yı san’atla hemen her şeyden bahse muvaffak olan... +cereyan eden elim vuku’atı önümüzde açılarak bizi cevf-i zalamına çeken girdab-ı dalaleti bütün ahvali bütün avakıbi ... +hikayeler şekline koyarak ta’birler icad ederek bin türlü imalarla göstermeğe gayret eden efkar-ı ümmeti başka bir saha-i tefekküre sevk etmeğe çalışan halka-i nasihatında bulunan bir çok efrad-ı milleti zahir-perestlikden teb’id ciddiyete takribe muvaffak olan o tabib-i ahlak o naşir-i hidayet o hatib-i’aliye bilmem ki nasıl şükr edelim?.. +Hele hürriyetin lisanlara kalemlere bir küşayiş-i tam bahş ettiği zamandan beri hazret öyle cuş ü huruşa geldi ki lisanından hikmetler dökülür fikrinden barikalar zuhur eder. +Üç-dört haftadır Ayasofya’nın halini görmelisiniz. +Üç-dört bin teşne-i ma’rifet kalblerin şevki ihtisası ol derece galeyana geliyor ki insan kendini bir başka alemde zannediyor!.. +Allah ömr-i fazılanelerini müzdad buyursun... +Şimdiye kadar zabt ü tahrir olunan dersler ’a baliğ oldu. +. +dersden i’tibaren zabt edilen dürus-ı ahrarane Hazret-i üstad-ı muhteremin ayrıca nazar-ı tashih-i hakımanelerinden geçtikden sonra inşaallahu te’ala her hafta Sıratımüstakım’in sütunlarını tezyin edecektir. +Üçüncü ve ma-ba’di dersler de pey-der-pey evvelki matbu’ dersler gibi kitab şeklinde intişar edecektir. +Hazret-i üstad-ı muhteremin Mekteb-i Hukuk’da tedris buyurdukları ilm-i usul-i fıkha müte’allik takrirat ve teşrihat-ı mu-şikafaneleri taraf-ı acizanemden aynen zabt ü tahrir olunarak da yakında Sıratımüstakım’de intişara başlayacakdır. +Ve mina’llahi’t-tevfik. +Ol Cenab-ı vacibü’l-vücud feyyazü’l-hayri ve’l-cud ol gaye-i küll-i maksud olan Hazret-i Allah celle celaluhu ve amme nevaluhu ve la-ilahe gayruhu.. +Emin-i vahy-i ilahi sefir-i celil-i sübhani Cenab-ı Cibril-i Emin vesatat-ı aliyyeleriyle... +ol razdan-ı ilmü’l-gayb-i ma-evha ve ol server-i sera’ir-şinasan-ı rümuz ü esma’ Hazret-i Resul-i Mücteba Seyyidüna Ebelkasım Muhammed el-Mustafa aleyhi ve ala alihi ve ashabihi efdalü’t-tehaya efendimiz hazretlerine inzal buyurduğu Kur’an-ı Kerim’inde Furkan-ı mübininde ale’lhusus Rabbin Zülcelalden olan en büyük bir rahmet-i sübhaniyye ile tevfik-i samedaniyyesiyle ancak bu sayede sen ey habibim ey resulüm gayet leyyin oldun. +Ashabına mülayemetle mu’amele eyledin. +Bütün ef’al ve harekatın bütün mu’amelatın lütufkarane oldu. +Bu ayet-i celile Uhud Muharebesi’nden sonra şeref-nazil olmuşdur. +Bidayetde muzafferiyet kazanılmış iken bazıları emr-i Resule muhalefet ettiler. +Ganimet sevdasına düştüler. +Sultan-ı enbiya efendimizin ta’yin buyurduğu mevki’i terk edenler Abdullah b. +Cubeyr radıyallahu anhu kumandasında elli kadar kemankeş bulunduğu halde mühim bir mevki’e ta’yin buyurulmuştu. +– Biz ne olur isek olalım; siz bu mevki’i muhafaza edin zinhar ayrılmayınız!.. +denilmişti. +Sonra galebe-i kamile teveccüh edince sufuf-ı İslamiyye ma’iyyetindekiler dinlemez oldular. +– Bu kadar ganimet ortaya çıkmış. +Biz niçin duralım? +diye ekserisi mevki’lerini bıraktılar. +Dünya garazından naşi ganimetden hisse almak için koşdular. +Resul-i Ekrem Efendimiz gana’imi harbe mübaşir olanlara ta’kıb edenlere tahsis buyurur zannettiler. +Adab-ı İslamiyye henüz o kadar tekarrur etmemiş idi. +Metbu’-ı zişanları büyük her zaman büyük. +Lakin ma’iyyetinde bulunanlar İslam’a yeni girmişler. +Dinlemediler ileri gittiler. +Onun üzerine Halid bin Velid –ki o esnada henüz din-i şehid etti. +Bir çok kimselerle hatt-ı ric’atlerini kesti. +Bozgunluk oldu. +Bütün ashab dağıldı. +Sonra Cenab-ı Allah kendi kudretiyle harikulade bir suretde müşrikine bir korku verdi. +Yine kaçtılar. +Fakat esna-yı inhizamda yetmiş kadar ashab şehid oldu. +Hazret-i Hamza Efendimiz şüheda-yı kirama dahildir. +Hazret-i Peygamber’in de mübarek dendane-i şerifi şikest oldu. +Vakı’a sonra yine geldiler. +Muharebeyi kazandılar. +Fakat Resul-i Ekrem kalben kendilerine münkesir oldu; kendilerine muhalefet ettikleri için. +Lakin yine yüzlerine vurmadı. +Mahcub etmedi. +Tekdir etmedi. +Tevbih eylemedi. +Şimdi Allah sena ediyor: +– “Ey Habib-i Ekremim! +Sen bir peygamber-i zişan iken her vechile emrine fermanına metden ayrılmadın. +Cümlesine mülayemetle mu’amele eyledin...” Bu işte Allah’ın lutfu Cenab-ı Rabb-i Celil’in keremi asarıdır. +“ Ey Habibim! +Mekarim-i ahlakı sana veren benim. +Rüşd ü kiyasetle fevkalade hamaset ve şeca’atle her türlü meziyyat-ı’aliyye ile seni mevsuf kılan ben Allahu zülcelalim Nas bu sayede emrine inkıyad ederler. +Herkese layıkı vechile mevki’ine göre dürüşt mu’ameleden mücanebet buyurur. +Eğer böyle olmasan fazz olsan galizü’l-kalb olsan dürüşt sözlerle kalbleri münkesir etsen...” Gılzat-ı kalb ile muttasıf olmak.... +bu su-i hulkdan kinayedir. +Galizü’l-kalb olur demek ne kadar sıfat-ı zemime varsa Eğer bi’l-farz Habib-i Ekremim sen böyle mekarim-i ahlak hibi olmasan kerem ve samahatin olmasa hamaset ve şeca’atin bulunmasa her türlü reviyyetin Allah rızasına muvafık harekatın olmasa mu’cizelerine güvenerek ümmetine bed mu’amele etsen bakmazlar ki sen peygambersin. +Hepsi etrafından çekilirler dağılırlar giderler. +Emr-i bi’set... +ne kadar güç. +Eğer böyle olmasa peygamber ahkamı tebliğ edemez. +Her amire en birinci hüsn-i ahlak lazım. +Allah’dan ahkam gelir bunu bu ahkam-ı Rabbaniyyeyi ümmete tebliğ edecek ne kadar büyük vazife!.. +Ne kadar büyük bir şeref!.. +Bunca mu’cizatı güneş gibi parlamış iken yine hüsn-i mu’ameleyi emr ediyor. +– Sen mu’cizatınla teshir edemezsin kulubu. +Böyle alicah bir peygamber iken eğer fezazetle gılzatle bed mu’amele yanından zira merhamet şefkatdir gönülleri celb ettiren. +Lutf ü mülayemetdir teveccüh-i kulubu kazandıran. +Ahkam-ı oldun. +Bu azamet-i ga’iyye ile seni gönderdim. +Alemine rahmet olarak; rahmetün ale’r-rahmet olmak üzere seni mekarim-i ahlak ile muttasıf kıldım. +Sen ümmetin daima kusurlarını görsen lutf ü inayetle mu’amele eylemesen zengini fukarayı müsavi tutmasan yanında kimse kalmaz bütün etrafından çekilirler idi. +Fakat senin nazarında zengin fakır birdir. +Müsavidir. +Hak huzurunda Şeri’at nazarında bir tutarsın. +Canlarını feda ederler senin uğurunda. +Bu adalet bu müsavat bu istikamet-i harekatındır seni ümmetin indinde muazzez muhterem kılan. +Bu sayede her türlü tevfikat-ı sübhaniyyeye mazhar olursun. +Ne büyük şeydir. +Bir def’a daha böyle oldu hutbe tilavet ederken bir Cum’a günü. +Medine’yi yeni teşrifleri hengamında epey muhacir çoğalmıştı. +Haricden gelen erzak ve zahire kafi gelemiyordu. +Kaht u gala yüz gösterdi. +Herkes düşünmeğe başladı. +Tamam hutbe-i celile kıra’eti esnasında bir kafile girdi Medine’ye. +Şam cihetinden bir çok erzak ile zahire ile geldiler. +Medine’de kaht u gala son dereceye gelmişti. +Dört gözle bekliyorlardı. +O hengama tesadüf etti. +İstikbal fevkalade bir derecede idi müzayaka insanı her şeye sevk eder. +Beşeriyet icabına tabi’ oldular cümlesi dışarı çıktılar. +Yalnız on iki kişi kaldı. +Ötekiler: +– Aman kafileye gidelim bir an evvel birşey alalım... +yahud görmekle iftihar edecekler görmekle müteselli olacaklar. +O vakit bu ayet-i kerime nazil oldu. +Sonra geldiler toplandılar Resul-i Ekrem Efendimiz hiç birini tevbih etmedi tekdir eylemedi. +Halbuki kalb-i şerifleri ne kadar münkesir oldu onun üzerine bu ayet-i celile nazil oldu. +Cenab-ı Hak tarafından tevbih olundu. +Beşeriyet ve zaruret sa’ikasınca böyle şeyler olur... +Cenab-ı Hak yalnız hikaye etti: +– Öyle bir ticaret görürlerse yahud lehviyatdan birşey olursa koşarlar mü’minlerin şanı mıdır? +Seni ayakta hutbe okurken bırakırlar dışarı koşarlar dünya menfa’ati için. +Habibim onlara söyle ki çok küstahlık ettiler. +Hayrü’r-razikindir Allah. +Rızıklarını kervan getirmez. +Allah gönderir. +Dilediğini merzuk eder. +Eser-i gazab nümayan oldu. +Onun üzerine Allah onları tekdir etti. +Mülayemetle hareket esasdır. +Dürüşt mu’ameleden mücanebet lazımdır. +Hele umum işine karşı mülayemet pek ma’kul bir harekettir. +Hazret-i Resul-i Ekrem daima böyle mülayemetle mu’amele buyururlardı. +Sonra: +– ”– fa” ile tefri’ eder– İmdi ey Habibim onların bu takım kusurlarını cümlesini afvet. +Bundan böyle de vaki’ olacak kusurlarını görme. +Hani hürmetsizlikdir hususen muharebeden kaçmak .... +böyle büyük küçük günahların sana aid kısmını kendi hukukuna dair olanını durma afvet. +Emr eder Allah. +Allah’ın emri farziyyet icab eder. +Sakın gazab etme. +Beddua etme. +Daima afv ile mu’amele eyle. +Allah’a karşı kusur ederler. +Hukuk-i ilahiyyeye dair itaatsizlikde bulunurlar. +Bunun için de istiğfar eyle şefa’at eyle. +Böyle kusurlardan seyyi’atdan ümmetini pak etmeğe çalış!.. +Kendi hukukunu afv eyle yani onlar birbirinin hukukunu aff etsinler. +Peygambere emir ümmetine emir demektir. +Yani beynlerinde haklarını afvetsinler haklarını bağışlasınlar. +Sonra bununla tamam olmuyor Allah’a karşı da çok günahları var. +Onun için de istiğfar eyle. +Sen tavassut et Habibim tövbekar olsunlar. +Dergahıma arz eyle. +Kendilerini na’il-i gufran edeceğim. +Hakk-ı ibad hakk-ı ilahi ne olduğunu bilince mevki’leri daha ali olur. +Sen ki bir peygamber-i alişansın sana vahy gelir bütün hakayık-ı ilmiyye bütün esrar-ı ledünniyye sana münkeşif olur. +Lakin li-hikmetin bazen te’ehhür eder. +Ekseriyetle dine müte’allik bulunur. +Lakin dünyaya müte’allik şeyler de olur. +Re’y-i rezin-i peygamber her şeyi idrake kafi bütün ara-yı ümmetin fevkinde fakat yine öyle buyurur: +– Ashab-ı iz’anla müşaveret et! +Müzakere eyle bütün umurda meşveretden ayrılma. +Bazıları: +Emr-i meşvereti harbe dair şeylere tahsis etmiş. +Lakin lafzı ammdır. +Ehadis-i şerifenin delaleti de umumiyeti müş’irdir. +Onun için Beydavi merhum Allame Zemahşeri İmam Fahreddin Razi Alusi merhum ıtlakı tercih ederler: +Bütün umurda ümmetinle meşveret et re’ylerini sor gönülleri öyle mutma’in olur.Sana daha ziyade ısınırlar. +Elbet senin re’yin onların re’ylerinin yüz kat fevkinde. +Sultan-ı Enbiya’nın re’y-i rezini müsellem-i cihan güneş gibi şa’şa’a-paş. +Fakat hep bir yere toplanınca ara hakıkate mukarenet daha kolay olur. +Hem umur-ı dünyeviyyede mes’uliyeti üzerine almazsın hem daha ziyade tatyib-i kalb etmiş muvaffakiyetini te’min etmiş olursun. +Bu ayet nazil olduğu vakit Abdullah bin Abbas hazretleri emr-i celil-i mezkurun hikmetini sordular. +Resul-i Ekrem Efendimiz buyurdular ki: +“Bilirsiniz ey ümmetim ashabım! +Allahu zülcelal bana emr ü ferman buyurur. +Umur-ı dünyeviyyede sizinle meşveret edeyim. +Re’yinizi sorayım. +Müzakere edeyim. +Ondan sonra bir iş tutayım. +Lakin siz de bilirsiniz hakıkat de meydandadır. +Allah ve Resulü meşveretden müstağnidir. +Meşveret ve müzakereye ihtiyacımız yok. +Müşavereden ganiyiz. +Allah’ın inayet ve keremiyle meşverete ihtiyacım yok. +“Lakin meşvereti niçin bana emr ediyor? +Bittabi’ ümmetime rahmet için yani bu bir sebeb olacak ila yevmi’l-kıyame ümmetim meşveretle hareket edecek meşveret onlara bir düstur-ı esasi olacak. +Herkese vahy gelmiyor semadan herkese Cebra’il Kur’an getirmiyor.” Hulefa-yı Raşidin devrinden başladı usul-i meşveret. +Hatta bunun için müstakil bir sure nazil olmuştu. +“Şura” namıyla tesmiye kılınmıştır. +nazm-ı kerimi o surenin havi olduğu ayat-ı celile cümlesindendir. +Madem ki “umur-ı amme” de deniyor bütün müslimine –velev gayr-i müslimin tebe’a olsun– cemi’ nasa şumulü vardır. +Her hususda meşvereti iltizam etmek... +Bu muvafık-ı nefsü’l-emrdir. +Bunlar böyle yaparlardı. +Ma’lum meşveret kelimesi terkibinden ahz olunmuştur. +Erbab-ı lisan arıları dağıtıp bal aldığı vakit derler. +Balı yakaladım. +Arıdan kurtuldum. +Demek tatlılık var meşveretde dikenler içinden zehirler içinden seçilerek alınıyor. +Asıl hülasa zübde asel-i musaffa gibi hak hakıkat ne ise o seçilecek. +O kadar arının tasallutuyla içinde kalmış işte Arab balı aldığı vakit şu terkibi kullanır. +Elhamdülillah muvaffak oldum. +Zehirler içinden balı çıkardım. +“Allah bunu ümmetime rahmet kıldı.” Allah’ın rahmeti olursa ondan büyük bir ni’met tasavvur edilmez. +Bu inayet-i celileye mazhariyet için her hususda müşavereyi iltizam etmeli müşavereyi kabul edenler her bir hayra na’il olurlar. +Her kim müşavereyi terk ederse her türlü hızlana giriftar olur. +Bu müşaverenin mebnası olan hürriyet müsavat adalet yok mu? +En büyük bir ni’metdir emn ü emandır. +afiyetin fevkinde bir ni’met arar mısın? +İşte emn ü eman. +Ümmetin teveccühüne emin olmazsan sıhhatin ne kadarı olur? +Onun için Resul-i Ekrem Efendimiz afiyetten evvel “emn”i zikr ediyor. +Emn ü eman ne büyük şey!... +İşte hürriyet budur zulümden istibdaddan her türlü işkenceden azade olmak. +Sonra afiyeti ikinci dereceye bırakıyor. +Bu iki ni’metin kadrini bilelim. +Bu sefer padişahımız hakıkaten Kur’an mucebince hareket buyurdular. +Resulullah’ın tavsiyesi üzerine kemal-i mülayemetle hiç bir şiddet ve unf göstermeyerek isr-i ali-i peygamberiye iktifa ettiler. +Vakı’a esbabı var. +Fakat esbabı halk eden Allah’dır. +Gerçi sa’y edenler meşkurdur. +Esbabı hazırlayanlar ümmet nazarında muhterem mübecceldir. +Fakat her şey Allah’ın inayetiykelimeleri şeklinde; Buhaledir. +Ümmet arasında ciddiyetle fetanet ve kiyasetle fevkalade namusuyla temeyyüz etmiş bir takım erbab-ı hamiyyet pek çok çalıştılar. +Bilhassa Üçüncü Ordu’nun bu babdaki mesa’i-i ciddiyyeleri hayret-fezadır. +Uykularını rahatlarını terk ettiler selamet-i umumiyye için geceli gündüzlü çalıştılar. +Akibetü’l-emr muvaffak oldular. +Milyonlarca zulmdideganı kurtardılar. +Fakat bunu Allah yaptı. +Mağrur olmamalı yapanlar. +Cenab-ı Hakk’ın azamet-i kibriyasını düşünmeli Allah’ı unutmamalı kendine güvenmemeli. +Bu ni’meti Allah’dan bilmeli. +Müsebbib-i hakıkı Allah olduğunu hiç bir zaman hatırdan çıkarmamalı. +Padişahımızın kalbini yumuşatan gılzat ve kasvetden muhafaza buyuran Allah’dır. +Mü’essisleri dahi Allah’a bin şükür etmeli ki bu emr-i hayra Allah onları sebeb kılmış. +Bu kadar efrad arasında bu işin hayyiz-i husule gelmesi için onları münasib görmüş. +Bu işin eri onları görmüş. +Daha doğrusu bu şerefe onları mazhar kılmış. +Ne büyük sa’adet ne büyük şeref!.. +Allah’ın inayeti bu! +Ey kahramanlar! +Allah’a şükr ediniz!.. +Ey vatandaşlar! +Biz de elden geldiği kadar şükr edelim. +Yardım edelim. +Şükür ne ile olur; gönülden. +“Şükür şükür” demekle olmaz. +Elden gelen mu’aveneti diriğ etmemeli. +Biz böyle şükür edersek o ni’met tezayüd eder. +Biz el birliğiyle hareket ettikçe vüs’atimiz yettiği derece mu’avenetden geri durmadıkça herkes haline göre zenginler parasıyla kahramanlar kuvve-i bazusuyla hatibler lisanlarıyla muharrirler kalemleriyle... +Hep birlikte çalışırsak bu nimeti Allah tezyid eder. +Bütün ma’nasıyla hürriyetimizi muhafaza ederiz. +Öyle buyuruluyor: +“ Eğer nimetime şükür ederseniz ey kullarım; ben o nimeti tezyid ederim.” Ni’met ni’met... +En birinci ni’met afiyetden büyük olan ni’met emn ü emandır. +Bu ni’met adalet bu atiyye-i ilahiyye olan hürriyetdir. +Yani her türlü esaretden istibdaddan mezalimden ezalardan işkencelerden halas olmak en büyük ni’met bu. +İnsanın insan olduğu onunla belli olur. +Böyle bir hale gelmiştik. +Ma’azallah büyük büyük felaketler zuhur edecekdi. +İçimizde milel-i gayr-i müslime de var. +Bunların hamileri de var. +Onlar bizim gibi boş durmadılar. +Ataletle zulm ü istibdada mümaşatla vakit geçirmediler. +Okudular her şeyi anladılar ma’arifde ticarette san’atda hasılı her şeyde bizi geçtiler. +Biz zulm içinde istibdad dalgaları arasında çalkalanıyorduk. +Onlar adalet müsavat hürriyeti te’sis için çalışıyordular. +Biz ale’l-ekser hal-i gaflet ve ataletde kalıp dururken onlar onlarla beraber bütün hamiyetli müslümanlar için için ağlarlardı. +Balkanlarda meşveretler kuruyorlar bu biçare mazlumları bu zavallı ma’sumları bu her şeyden bi-haber esaret zincirleri altında inleyen kavafil-i gafileyi ikaza kurtarmağa sa’y ü gayret ediyorlardı. +Her türlü vesa’it peyda ettiler. +Tabi’i o işkenceden kurtulmağa çalışmaz mı insan? +Hayvaniyetde kalmağa kim razı olur? +İstihsali mümkün iken niçin teşebbüs etmesinler? +Çalıştılar geceli gündüzlü çalıştılar. +Evlerini çoluk çocuklarını terk ettiler. +Dağlara çekildiler. +Allah’ın inayetine iltica ettiler. +birleşti. +Bütün ta’assubat-i diniyyeyi bıraktılar. +Bütün münaferet-i kavmiyyeyi unuttular. +Anasır-ı mütebayineden unsur-ı vahid teşkil ettiler. +“Osmanlı İttihad ve Terakkı Cem’iyyeti” namıyla büyük bir cem’iyet vücuda getirdiler. +Bütün Osmanlı memleketlerini sardılar. +Hatta memalik-i ecnebiyyeye kol attılar. +Maksad hep bir: +Zulmü kaldırmak. +İstibdada hatime çekmek. +Her yerde mu’in buldular. +Her tarafdan müzaheret gördüler. +Hayra çalışanların Allah’dır hamisi. +Mezalime göğüs gerenlerin Allah’dır muzahiri. +Bu zulm ü istibdad dünyaları tuttu. +Bu engizisyonlar memleketleri harabe-zara çevirdi. +Bitiyorduk mahv oluyorduk. +Fakat elhamdülillah nusret-i İlahiyye yetişti. +Kahramanlar ortaya atıldılar. +Rayet-i hürriyyet Balkanlarda temevvüce başladı. +Bir nesim-i seher bütün meşamm-ı ümmete hürriyet kokuları getirdi. +Kalbler galeyana geldi. +Zalimler şaşırdı rüya zannettiler. +Yerden insanlar gökden melekler hep birlikte çalıştılar. +O mel’unların cümlesini ser-nigun etti Allah. +Elhamdülillah sümme elhamdülillah. +Bu böyle devam edeydi halimiz ne olurdu? +İnd-i ilahide ne kadar mes’ul olacakdık. +Böyle halleri böyle zulm ü istibdadı mak için çalışmağa herkes dinen mecburdur. +Şeri’atimiz hürriyeti adaleti müsavatı emr ediyor. +İçimizde milel-i gayr-i müslime de var: +Ermeni Rum Bulgar Musevi... +Onlar da bu hey’etden cüz’dür. +Onlar bize Allah’ın vedi’asıdır. +Kendimizden ziyade onların hukukunu muhafazaya çalışacağız. +Zerre kadar rencide olmamalarına gayret edeceğiz. +Dinimiz böyle emr eder. +Hazret-i Peygamber’in son nefesde birkaç tavsiyesi var ümmete: +Birincisi tebe’a-i gayr-i müslimeyi zulmden vikayedir. +Sultan-ı Enbiya dünyadan teşrifleri hengamında ashabını çağırdı. +Onlara vasiyet buyurdu. +En evvel zihinlerine bunları yerleştirmelerini tenbih buyurdu. +İşte birincisi: +haricten gelen meb’uslar elçiler bir takım ziyaretçiler daima görürdünüz ben onlara nasıl mu’amele ederdim? +Siz de öyle hareket edeceksiniz. +Hüsn-i mu’amele sayesinde onların bize karşı muhabbetleri artacak kalbleri ısınacak. +Ben nasıl mu’amele ediyordum hüsn-i kabul gösteriyordumsa siz de sakın ondan ayrılmayın gelenleri horlamayın bütün cihana karşı duramaz bir millet. +– Hususen bu devirde bütün cihan terakkı etmiş fen sayesinde neler ne silahlar icad olunmuş. +– Onun için münasebat-ı düveliyyeyi muhafaza edin komşularınızla hoş geçinin. +Ne sorarlarsa cevap verin. +Ne söylemek lazımsa ona göre söyleyin. +Münasebat-ı düveliyyeyi unutmayın. +Sonra: +tebe’aya sakın zulm etmeyin. +Hukukunu ibtal etmeyin. +Ne büyük düstur! +Bizim ne kadar hukukumuz varsa onlar da aynı hukuka malik. +Rum Bulgar Ermeni Musevi ne olursa olsun madem ki ahd-i saltanatda yaşarlar onları serbest bırakmalı. +Onların menafi’i ayn-ı menafi’imiz mazarratları ayn-ı mazarratımız hiç ayrılmayız. +Büyük dakikadır bu. +Mazarrat gelen şeylerden sakının. +Onlara gelen mazarrat size de aiddir. +Cümlesini vikaye edin. +Emanet olsun size. +Yakalarınızdadır elim en büyük hasmıyım onun her kim bir zimmiyi horlarsa hukukuna tecavüz ederse. +Demek biz onları muhafaza etmezsek Hazret-i Resul-i Ekrem düşmanımız olur. +İnsan kendi kendine düşünmeli. +Hazret-i Peygamber ne buyuruyor? +– Türlü türlü işkencelerle bin türlü bed mu’amelelerle tecavüzat-ı mel’anet-karane ile zulm ü gadr edenler olursa yarın kıyametde ben hasmıyım onun. +Düşünmeli Peygamber da’vacı olursa artık dünya işinde selamet kalır mı? +Hakıkaten öyle bir devre gelmiştik ki Devlet-i Aliyye hemen hemen batıyordu üç ay sürmeyecekti. +Rumeli’nin ne hale geldiğini görüyorduk. +Avrupa devletlerinin tecessüs bulutu altında ezildiğimiz halde yine bunları bizim memleketimizi taksim için bizi ortadan kaldırmak için vuku’ bulan mülakatları cereyan eden müzakereleri haber alıyorduk. +Bir şey yapamıyorduk. +Fakat içimiz cız cız cızlıyordu. +Yüreklerimiz yanıyordu. +Diğer tarafdan dahili ihtilaller Rumeli bir türlü Anadolu bir türlü. +İdareden hiç kimse memnun değil. +Ma’azallah bunca senelik devlet millet-i muazzama-i İslamiyye mahv ü nabud olmak derecesine gelmişti. +Muhakkaktı mahvımız. +Vallahi billahi böyle idi. +Mart’ı bulmazdı. +Hazine-i Maliye bitti. +Memleketde her türlü mezalim cari. +Olur mu böyle şeyler? +Devletler insaniyet muktezası olan hamiyet Cümlesi birden hücum etmiş vazifelerini yapmışlar. +Kararlar pek kati’ idi. +İcra’ata hemen başlamak üzre idiler. +Rumeli’nin taksiminden sonra İstanbul’dan ne hayır kalır? +Sonra nemize güvenelim? +Okumamız mı var san’atımız mı var? +Bizi muhafaza eden şeri’at-ı garra-yı İslamiyyedir. +Her hareketimizi ona tevfik etsek cihanda misli görülmemiş bir hükümet-i adile teşkil etmiş oluruz. +Ahkam-ı ilahiyye bütün hukuk-ı beşeriyyeyi kafildir. +Hükumet icraya me’murdur. +Hükumetin vazifesi odur. +İslamiyet’te hukuk-ı beşeriyyeye muzır bir şey yoktur. +Bütün ahkamı mizaca muvafık adalete mukarin hürriyete mutabık. +Hükumetin vazifesi değildir kanun vaz’ etmek. +Re’s-i kar-ı hükümetde bulunanlara niçin “sultan” deniyor? +Saltanat odur. +Cümle araya mutabık Mecelle ahkamına muvafık ahkam olur. +Hükumet onları lar icra olunur mu olunmuyor mu? +Haksız mu’amele vuku’ buluyor mu bulmuyor mu? +Demek bütün ahkam-ı esasiye şeri’atimizde var. +Kanun-ı Esasi de onun suver-i icra’iyyesini te’min edecek. +En emin kimseler intihabıyla göz önünde ifa olunacak. +Hukuk-ı mayacak. +Sefine-i hükumet muktedir emin ellere geçecek. +Bir memlekette ki efkar-ı umumiyye yok daima büyükler küçükleri ezer insan sayılmaz onlar. +Devlet-i Aliyye Avrupa komisyonlarında insan sıfatıyla anılmazdı. +En adi milletleri millet sayarlardı bizi insan saymazlardı. +– Bir-iki kişinin idaresi altında yaşarlar insan mı onlar bu mu insanlık? +Böyle derlerdi. +Vükela meb’usana tabi’ Kanun-ı Esasi var. +Meb’usan var. +Teşekkül eder. +Vazifesini yapar. +Herkes müsterih yaşar. +Hukukunun muhafazasından emin. +Zulm yok istibdad yok. +İnsanlık böyle olur. +Rahatını bilecek gününü sa’atini bilecek. +Hergün engizisyon vekayı’ını işidirse nasıl yaşasın? +Öyle değil mi idi? +Padişah hazretleri daha bidayet-i cülusunda Kanun-ı Esasi’yi vaz’ etmişti. +Fakat sonra işte bazı hainler zencir gibi etrafını sardılar. +Bin türlü tesvilat bin türlü tahvifat ile Kanun-ı Esasi’nin tatbikine mani’ oldular. +Padişahımızı evham siyat-ı dindaranesi bütün cihanca müsellem musaddakdır. +Kimsenin bunda şüphesi yoktur. +Bir fırsat bulunca karşısında büyük bir kuvvet iki üçyüz bin kişilik müsellah bir ordu görünce hemen tatbikini ferman buyurdular. +Artık o hainlerden futuru kalmadı. +Hatta Kanun-ı Esasi’nin bi-temamiha muhafazasına çalışacağını yeminle kasem ile va’d etmesi hüsn-i niyyetine pek büyük delildir. +Bu kadar dindar bir padişah yemininde hanis olmak ihtimali var mı? +Kabil değil. +Bu esnalarda kendi de gayet mütevahhiş idi. +Devlet-i Aliyye’nin inhitata yüz tuttuğunu batmak üzere olduğunu o irtikabları o hiyanetleri hep görüyordu. +Ne kadar üzülüyordu. +Bu hallerden ne kadar tevahhuş ediyordu. +Himaye-i yordu. +Dini i’tikadı buna sevk eder. +“Dinin devlet ve milletin selameti hainlerin makhuriyeti Allah eğer bir kavmi na’il-i refah mazhar-ı sa’adet buyurmağı murad buyurursa ilham eder. +Bir takım sebebler halk eder. +Bir takım hamiyet-perverler kahramanlar ortaya çıkarır. +Milletin terakkısine İslamiyet’in te’alisine onları sebeb kılar. +Allah bu. +Bazen celalini gösterir bazen cemalini etsek o mezalime duçar olmazdık. +Fakat bizde de çok kusur var. +Dinimize pek lakayd kaldık. +Zevk ve sefahete daldık. +İş başlarında bulunanlar yılan olduysa diğerleri de akrep oldu. +Sağdan soldan aşağıdan yukarıdan mülkü harab ettik. +Fakat bu kitle-i zulm bu kitle-i sefahet arasında öyle hamiyet-perver kahramanlar zuhur etti ki cihanı hayretlere düşürdü ne hamiyet ne hissiyat-ı necibe! +Ne efkar-ı ulviyye! +Mağbut-ı mela’ik oldular. +Bu kadar mesa’i bu kadar gayret herkese müyesser değil. +Bu ilham-ı rabbani. +Biz uyurken onlar uyumadılar. +Vakı’a biz de uyumazdık fakat elimizden birşey gelmezdi. +Onlar böyle çalıştılar bu hüsn-i niyyetle ikdam ettiler. +Cenab-ı Hak da muvaffak etti bu ittihad sayesinde bu iş oldu bitti. +Bozulmak imkanı yok artık. +Cem’iyyet i’tidali te’enniyi metaneti tavsiye eder. +Buna tevfik-i hareket lazımdır. +Görülüyor ki işte Cem’iyyet’in bütün vasayası şer’e akla hikmete hep muvafık şeylerdir. +Onu dinlemek lazımdır. +Düşmanlar etrafımızda gözlerini açmış müdahale için bir sebeb arıyorlar. +Rusya donanması Karadeniz’de gezer. +Yolsuz bir hareketimiz olsa ne’uzü billah hemen gelecek. +Bittabi’ kimse arzu etmez bunu. +Sonra Avusturya da böyle. +O da bir sebeb-i müdahale arar. +nundur. +Müdahaleyi arzu etmez. +– Varsın ilerlesinler. +Kendi kendilerine adam olsunlar terakkı etsinler. +Böyle diyor bu hiss-i aliyi besliyor. +Diğer tarafdan Fransa da öyle. +Onlar da bu hürriyeti memnuniyetle telakkı ederler. +Lakin Rusya ile Avusturya... +Onlar bin türlü entrikalar desayisler bu rişte-i ittihadı çürütecek hiyanetler ortaya koyarlar. +Allah muhafaza etsin! +Allah herkesin düşündüğünü başına getirsin! +Hayır düşünenleri ali şer düşünenleri zelil eylesin! +– Amin!.. +böyle muvaffakiyetlerine mağrur olmamalı Allah’ın inayetinden bilmeli. +Birbirine de kimse tecavüz etmemeli. +Artık kanunlar tatbik olunacak. +O lafızdan ibaret kalan kanunlar haklıyı haksızı ayırcak. +İhkak-ı hak edecek. +Hiç kimse merak etmesin. +Asar-ı telaş göstermesin. +Biz şükr edelim. +Lazım gelen mu’avenetden geri durmayalım! +Yakında Meclis-i Meb’usan teşekkül edecek. +O vakit her şeyler hall olunacak. +Oraya milletin vekilleri toplanacaklar. +Orada şahsiyyet ağraz-ı nefsaniyye olmaz. +Orası bir merkez-i adalettir. +Onun mukarreratından herkes memnun olacaktır. +Adalet yerini bulur. +Gaddarlar müstahak oldukları cezayı görür. +Allah’ın mülkünden kaçılmaz pençe-i rabbaniden kurtulmak olmaz en büyük müntakim Allah’dır. +Mazlumların ahı yere düşmez. +Ma’sumların feryadı redd olunmaz. +Bu mahkemelerin fevkinde bir mahkeme var ki; hükmünde zerre kadar hata tasavvur olunmaz. +Kuvve-i icra’iyyesi var ki elinden kurtulmak mümkün olmaz. +Siz sıkılmayın şimdiye kadar nasıl her umurunuzda Allah’a iltica ettiniz Allah’a yalvardınız göz yaşlarınızı dergah-ı ilahiyye döktünüz; yine bu hatt-ı hareketden ayrılmayın. +O mel’unlar nereye kaçsa yine kahr-ı rabbani onlara yetişir. +Azamet-i ilahiyyeyi Celal-i sübhaniyyeyi düşününüz. +Burdan kaçmakla kurtuldu denmez. +Allah daha büyük bela hazırladı onlar için. +Onların mülevves vücudlarını Allah bu memleketlerde yaşatmaz artık. +Onlar nereye gitseler kendilerine muzahir bulamazlar. +Onlar için Avrupa’da te’essüs imkanı yok. +Bütün o mütemeddin devletler arasında öyle mülevves vücudları toprağına bastıracak hükumetini tarih-i insaniyetde lekelendirecek bir devlet Avrupa’da yoktur olamaz. +Onlar için Afrika çöllerinden başka melce’ yok. +Sıkılmayınız yakında kudret-i rabbaniyi Size şimdi düşen vazife i’tidal şükürdür Hazret-i Zülcelale şükrü hiç bir dakıka unutmayınız. +buyuruluyor. +En büyük ni’mete şükür ederseniz ni’am-ı sübhaniyyemi artırırım... +Şükür kavlen fi’len olmalı. +Kalb ile ni’meti sevmek ya’ni ni’metini hatırlarda tutmak gönlünden muhabbet bağlamak ulviyetine i’tikad etmek lisan ile medh ve sitayişde bulunmak... +Sonra a’za ile mu’avenet etmek nakd ile kavl vüzden sakınmak. +Tecavüzkarane bir hareket iyazen billah mahrumiyetimizi mucib olur. +Benim verdiğim ni’mete küfran-ı ni’met ederseniz su-i isti’male kalkışırsanız ni’met olduğunu teslim etmezseniz ni’meti nikbete tahvile yeltenirseniz vallahi azabım şediddir. +Nankörlerden intikam alırım. +Onun için bu ni’metin kadrini bilelim. +Şükr edelim. +Mu’avenet edelim. +Mantık dairesinde hareket edelim. +Biz de adaletsizlik eder tecavüzkarane bir hareket ta’kıb edersek başka bir hey’et-i ıslahiyye göndermekden Allah aciz değildir. +Ni’meti nikbete tahvil etmeyelim. +Yollar açıldı. +Hep birlikte cins ve mezheb tefrik etmeyerek bu yolda yürüyelim. +Bu sırat-�� müstakımi ta’kıb edelim. +Şimdi gelelim bu Cem’iyyet-i İttihadiyye’nin hizmetlerine filhakıka hizmetleri şayan-ı takdirdir. +Herkesin harcı değil bu. +Bu kadar seneden beri vücudlarını bu emr-i hayr uğuruna hasr etmişler. +Bu emel-i mukaddes uğrunda canlarını fedaya hazırlanmışlar. +“Yeni Asır” gazetesi nakl eder bidayetden nasıl olmuş nasıl başlamış ne devirler geçmiş nihayet ne olmuş?. +Uzun uzadıya hakıkı ciddi bir lisanla yazıyor. +Bunların suret-i harekatı daha üç-dört ay mukaddem meydana çıkmıştı. +Nur-ı hürriyyet leme’ana başlamıştı. +Lakin Allah hainlerin gafletini artırdı. +Bunlar etrafı güzelce sarıncaya kadar daire-i nüfuzlarını esaslı tahkim edinceye kadar o zalimler me hüsn-i niyyetleri sayesinde mazhar-ı hidayet oldular. +Tevfik-i rabbani kendilerine rehber oldu. +Hiç bir mani’aya tesadüf etmediler. +Bu Allah’ın büyük inayeti! +Cenab-ı Hakk’ın büyük lütf u keremi! +Ama esbab-ı zahire bu. +Allah bir kavmi mazhar-ı hidayet etmek murad buyurursa neler ne sebebler halk eder. +Cihan hayretlere düşer işte bunu bilmeli. +Zahirle batını cem’ etmeli: +O vakit me’cur olur insan. +Marzi-i sübhaniyyeye de bu muvafık böyle olursa bunu Allah’ın inayeti bilirsen o da tevfik-i sübhanisini tezyid eder. +Bütün şahrah-ı terakkı münkeşif olur. +Yükseldikçe yükseliriz. +ka’im olanlar o emre mecbur değil midir? +Elhamdülillah Rabbimiz bu hürriyeti ihsan buyurdu. +Hainleri kahr ü tedmir etti. +Bir bad-ı hidayet bütün istibdad bulutlarını sürükledi götürdü. +Memleketimiz nurlarla hürriyet adalet müsavat nurlarıyla doldu. +Padişahımız da bu ihsan-ı ilahiye şükrgüzardır. +Bu sa’adete mazhar olur olmaz hemen kasemle bu hürriyeti muhafazaya çalışacaklarını bütün cihana bildirdiler. +Hüsn-i niyyet-i şahanelerini isbat ettiler. +Daha kim bilir nasıl istimdadlarda bulunurdu. +Hele Buhari-i Şerif’le istimdad pek büyük şeydir. +Her perişanlığa karşı bütün muhteviyat-ı celilesini gece gündüz okutarak Allah’a teveccüh etmek... +Elbet akıbeti hayr olur. +gene oraya bağladı. +Böyle başlamıştı. +Böyle nihayet bulacak. +Arada bir devr-i zulmet geçti. +Dünya böyledir. +Felaketlerden belalardan sonra ni’metin kadri bilinir. +Ne idi o zulm ne idi o istibdad? +Zulm azıttıkça azıttı bir raddeye geldi ki o hal üzere yaşamanın imkanı kalmadı. +Her türlü tecrübeler oldu. +Nihayet bu babda kü başka çare yok. +Göz göre göre işte batıyoruz. +Son bir nale-i mezbuhane ile bütün millet: +– Hürriyet! +diye feryad etti. +Avn-i ilahi yetişti. +Bir an içinde şu karanlık memleketler hürriyet nurlarıyla doldu. +Bütün Avrupa devletleri bunu takdir etti. +Vakı’a hoşlanmayanlar varsa da onların da ehemmiyeti yok. +– Ama buralarını taksime kalkışmıştı Avrupa nasıl olur şimdi bunu takdir etsin? +Elbet o zaman kim olsa öyle yapardı bir yerde yağma varsa herkes koşar taksim olacak. +Kendisi niçin haricde kalsın? +Elbet o da bu yağmadan hisse almağa kalkışır. +Buna birşey denemez. +Lakin yağma kalkarsa nev’-i beşer için arzu edilen ahval görünürse kimin bir diyeceği kalır? +Yağma değil herkes bunu takdir eder. +Şimdi öyle evvelki gibi ta’assub yok Hristiyanlarda. +Evvelce sub ondan ileri geliyordu. +O barbarların harekat-ı na-layıkası cehaletden neş’et etmişti. +Şimdi bi’l-umum insanların mehasin-i ahlakıyyeye her türlü isti’dadı olduğu anlaşıldı. +Münasebat-ı beşeriyye hakıkı ve saf oldu. +Millet de nasıl hareket lazımsa öyle hareket etti. +Yek vücud olarak cihana hayret verdi. +Elbette gazeteler uzun uzadıya bunları anlatıyorlar. +Bizim maksadımız du’adan ibaret. +Gazeteler güzel güzel makaleler nutuklar yazıyorlar. +İşte mümkün mertebe tafsilatıyla anlatıyorlar. +Bu hürriyet milletle milletin ittifakıyla hasıl oldu. +İşte bunlar okunmalı işitilmeli. +Bu hüsn-i isti’male medardır. +Meb’usların toplanmasında iş değil. +İdare etmek hüsn-i kelanın da ihtimamı ziyade olur. +Ona göre terakkı te’ali yüz gösterir. +Az zaman içinde birkaç sene zarfında zararlarımızı telafi ederiz. +Öyle gençler var ki terbiye-i ahlakiyyeleri necabet-i fikriyyeleri bize pek büyük ümidler bahş ediyor. +Askerden mülkiyeden ilmiyeden pek muktedir hürriyet-perver pek mukdim gençlerimiz vardır. +Herkes hissesine düşen vazifeyi şüphe edilmesin. +Şimdiki Osmanlılık o eski hal ile kıyas olunmaz. +Cem’iyyet’in muvaffakıyetine du’a etmeliyiz. +Padişahın hüsn-i niyyeti de aşikare. +Bu halin bekasına hürriyetin devamına du’a etmeliyiz. +Mu’avenet etmeliyiz. +Bidayetde her nasıl olduysa oldu. +Şimdi Allah’dan onu istimdad etmeli. +O keşmekeş-i ahval o ahlakın bozulması hep o su-i nasıl olduysa oldu. +Şimdi sırat-ı müstakımi gösterdi Allah. +Yardım etti Mevla. +Biz de bunun kadrini bilelim. +Bunun şükrünü kavlen fi’len ifaya çalışalım. +Daima böyledir. +Yetmiş sene küfr içinde yaşar. +Tövbe eder. +Allah kabul eder. +Bazen de aksi olur. +Bütün müddet-i hayatını ibadetle zühd ü takva ile geçirir; ne’uzü-billah son zamanında küfr ile gider. +Dünyada böyle olduğu gibi ahiretde de öyle. +Ya Rabb! +Ümmetin selametini temin et! +Kemal-i adaletle sabit ve ber-karar eyle. +Şimdi dikkat ediyorsunuz ya ayetin hüsn-i tertibine! +Evvela: +Kendine aid kusurlardan dolayı afv et! +Allah’a karşı olanlar Sonra meşvereti emr eder. +Hüsn-i niyyet lazım meşverette. +Garazdan ivazdan ari olmalı. +Her şey belli olmalı. +Ona müra’at etmeli. +Onun için erbab-ı istikametden intihab lazım ashab-ı ranılacak şey istikamet-i reviyyet iktidardır. +Ma’lumatlı asil kimseler olmalı. +Memalik-i Osmaniye’de yaşayanlardan cins ve mezheb tefrik etmeksizin intihab icra edilmeli. +Çünkü onlar da bu devletin eczasındandır. +Onlar da Osmanlı’dır. +meniler ne Museviler. +Altıyüz bu kadar sene olmuş bizimle karışık yaşamışlar. +Bir tarafdan eşkiyaya taraflık ederler. +Bir tarafdan çalışırlar. +Hem o dağa çıkanlara hepsine eşkiya demek de olmaz. +Çünkü maksadları bugün anlaşıldı. +O haller hep idare-i sabıkanın te’sir-i zulüm-karisi idi. +O zulme sükut etmek muvafık olamazdı. +Hatta zulme karşı sükut etmek acz ve meskenet göstermek şer’an bile memnu’dur. +Onlar ise dünyanın ma’muriyetinden asayişinden haber alırlar. +Zencir-i esaretde niçin kalsınlar? +Birşey yapamazsa da yapmağa çalışırsa fena mı? +Ehl-i İslam’la hep birlikte çalıştılar. +Müslüman gene müslüman; Hristiyan gene Hristiyan. +Din ciheti başkadır. +Din demek devlet demek değildir ki o başka bu başka. +Bu babda ayetler nazil olmuştur Habeş ahalisi hakkında. +Allah onları sena ediyor. +– Niçin? +Çünkü mü’minler hicret ettiler. +Onlara lutf-ı mu’amelede bulundular. +Hristiyan idiler o vakit. +Sonra çok kimseler Fakat bidayette de ashab-ı kiram oraya gittiler. +İltica ettiler. +Kureyş’in zulmüne din aleyhindeki tecavüzlerine dayanamadılar. +Haber aldılar ki oralarda adalet var. +Cenab-ı Resul-i Ekrem’den izin istediler. +Müsa’ade buyurdu. +Hazret-i Osman da onlarla beraber gitti. +Rahat oldular. +Nefes aldılar. +Çok hürmete na’il oldular. +Allah sena eder işte: +Görürsün Habibim onların içinde mü’minlere en ziyade meveddeti olanlar bulunur. +Demek Hıristiyan mü’mini severmiş buğz olmazsa insana Görürsün işte habibim onların meveddetlerini niçin böyle yaptılar? +Onların içinde alim var; okumuşlar hakayıka agah olmuşlar. +Bunların mazlum olduğunu anlamışlar. +Meclis-i Ma’arif Re’isi Hukuk mu’allimlerinden Haydar Efendi merhumun aynen zabt olunan takrirleriyle zabt ü tahrir edenlerin tetebbu’at-ı mahsusasından teşekkül eden şu eserin pek çok teşne-i ma’rifet kalblerin arzu ve temennilerine rağmen bugüne kadar saha-i intişara vaz’ına muvaffakiyet hasıl olamamıştı. +Vakı’a ta’mim-i fa’idesi maksadıyla beray-ı istinsah müraca’at eden zevata teshilat-ı mukteziyye hifeden müteşekkil bir eserin istinsahındaki su’ubet ashab-ı cehd ü gayreti düşündürmüş lüzum-ı tab’ı hakkındaki tavsiyelerin ardı arkası alınamamıştı. +Halbuki devr-i istibdadda böyle mühim ve şer’i bir eserin tab’ına istihsal-i müsa’ade lahi’l-hamd artık sabah-ı hürriyyeti idrak ettik kaffe-i mevani’ ber-taraf oldu. +Binaberin bu eser-i güzinin tab’ına müsara’at vecibeden görülerek bu nüshadan i’tibaren “Sıratımüstakım”de neşrine başlanıldı. +Bu eser-i alinin vücuda gelmesine sa’y ü gayret buyuran Selanik Mekteb-i Hukuku mu’allimlerinden Adil Beyefendi hazretleri merhum-ı müşarun-ileyhin tercüme-i haliyle bu eser-i mebrurun suret-i cem’ ü tanzimini haki olarak kaleme aldıkları makale-i mahsusa kariben neşr olunacaktır. +şifahen tavzih olunacak işbu metn-i veciz bir mukaddime den istinbata kendileriyle tevassul olunan ka’ideleri ta’rife mütekeffil ilimdir. +Mevzu’u: +İsbat-ı ahkam haysiyetinden edilledir. +Gayeti dahi: +Ahkamı ma’rifet ve mucebince amel üzerine Biz birkaç senedir usul-i fıkıh müzakere ediyoruz. +Her seneki takrirlerimiz birbirinden farklıdır. +Fakat hepsi yine bir araya varıyor. +Takrirlerimizin birazı da matbu’dur. +Yazdıra cağım metinleri aynen zabt edersiniz. +Takrirlerimi de ister hafızanıza nakş edersiniz isterseniz kağıdlarınıza yazarsınız. +Biz dersi mümkün olduğu kadar tenkıh edeceğiz. +Çünkü zaman-ı müzakere pek mahdud olduğundan esasen pek mühim olan dersimizin mesa’il ve mebahis-i ma’rufesini bile vakit bulup da bitiremiyorum. +Geçen sene bi-tevfikihi te’ala mani’ de olmadığı için hemen bütün mebahisi takrire mu vaffak olmuştum. +Gerçi usul-i fıkıh edille ve ahkam-ı şer’iyyenin ahvalinden bahs eder bir ilimdir. +Fakat bir kere edille nedir? +Ahkam nedir? +Bunların ahvali nedir? +Bunlara müte’allik bir çok mebahis var. +Sonra bu ahkama zeyl olarak bir de ictihad bahsi var; ki zaten bu ilim müctehid ilmidir. +mebahisin ekserisini şamildir. +İnşaallah bu sene de mümkün mertebe tenkıh ederek bunları görürüz. +“Usul-i Fıkıh” hikmet-i hukuk-ı İslamiyye demektir; ahkam-ı şer’iyyenin edille ve esbabını gösterir. +Mukaddime: +Bir maksada şuru’ olunmazdan evvel o maksadın tevakkuf ettiği şeye mukaddime derler. +Yani mukaddime maksada vüsul için ibtida zikri lazım gelen ma’lumat-ı kasıdından olmayıp mebadisindendir. +Yani mukaddime bu kıyla vüsul için bir takım şeylere ihtiyacımız vardır ki onlar da bir ilmin ta’rifi mevzu’u gayeti gibi mukaddimelerdir. +Her bir ilim mesa’il-i kesireyi dağınık bir çok mebahisi şamildir. +Bina’en-aleyh bir ilmin mesa’ili ve mebahisi bir cihet-i vahdetle merbut olmalı o ilmin talibi olan adam birden bire karanlık bir yere girmemek için evvel emirde o ilim hakkında bir ilm-i icmali hasıl etmelidir. +Bu da o ilmin ta’rifini mevzu’unu gayetini bilmekle hasıl olur. +Onun için her Mukaddime sözü; Arabların “Mukaddimetü’l-ceyş” ta’birinden alınmıştır. +–Şimdi bu makamda “avcı bölüğü tali’a” nın hutut-ı müdafa’asını görür. +Kuvvetini istikşaf eder. +Alat ve edevatını teftiş eyler. +Düşmanın kuvvetini tartmadan halini anlamadan ale’l-amya bir tehlikeye girmek fenn-i harbe mugayirdir. +Bunları anlamak ise esbab-ı muzafferiyyettendir. +Yani bir cihad-ı ma’nevinin tali’asıdır. +Bilinmedik mustahzır olmadık bir şeye iktiham olunacak bir bahr-i bi-keran olan nun için ibtida girilecek yerleri anlamalıdır. +Demek ki mukaddime mesa’il-i ulum üzerine hücum edilecek bir ordu menzilesindedir. +Oraya sevk olunacak kuvvet ise ezhan-ı talebedir. +Bina’en-aleyh ezhan-ı talebe evvela oraya bir müfreze bir mukaddime göndermelidir. +Bir adam bir memlekete gidecek bir ale’l-amya gitmek var bir de öğrenerek gitmek var. +Mesela Haleb’e gitmek çıkılacağını bilmez ve ol suretle yola çıkarsa Haleb’e gidecek yerde tutar da Trabzon vapuruna biner. +Fakat Haleb’e nasıl ve ne tarikle gidileceğini ibtida’ icmalen bilirse maksadına doğrudan doğruya vasıl olmuş olur. +Bir ilmin makasıd ve mesa’ili mechul-i mutlaktır. +Onları bilmek için ibtida’ tahsiline ikdam edilen ilmin nasıl şey olduğu bilinmelidir ki talibin tevaggulü maksadı olan ilme midir değil midir anlaşılsın. +Bina’en-aleyh ta’rif sayesinde bir mevzu’u- ve fa’ide –yani gayeti- anlaşıldıktan sonra maksada şuru’ olunursa bu babda sarf olunacak mesa’i elbette müsmir müntec olur. +Bizim okuyacağımız ilmin adı “Usul-i Fıkıh”dır. +“Usul-i Fıkh” bu ilmin alemidir. +Usul-i fıkıh bir lafızdır lafızlar ise ya müfred veyahud mürekkeb olur. +Eğer bu lafz burada müzakere edeceğimiz ilmin adı olmasa idi: +“Usul-ı fıkıh mürekkebtir. +‘Usul’ ile ‘fıkıh’ lafızlarından mürekkeb bir mürekkeb-i Derdik nitekim usul-i fıkhı bu i’tibar ile de tedkık etmişlerdir. +Halbuki bizce maksud olan ta’rif mürekkeb olması “Usul-i Fıkıh” sözü şu ilm-i şerifin ismidir. +Bir alemdir. +Bina’en-aleyh “Usul-i Fıkıh” izafet i’tibariyle mürekkeb ise de bu ilmin lakabı olmak i’tibariyle müfreddir. +Nitekim buna bir de “ilim” ilave olunmak suretiyle alemiyyetine işaret olunmaktadır. +Ma’lum olsun ki alemler iki türlüdür: +Alem-i mürtecel Alem-i menkul. +Fa’ik Raşid Macid... +Bunlar birer şahsın adıdır ve alem-i mürteceldir. +İbadullah dahi müsemmanın alemi olabilirse de bu mürekkeb-i izafiden menkul bir alemdir. +İşte Abdullah lafzı gibi “Usul-i Fıkıh” ta’biri de mürekkeb-i izafiden menkul bir alem bir lakabdır. +Lakab ise medh ü zemmi müş’ir olan bir alemdir. +Usul-i fıkıh neyl-i sa’adet-i diniyye ve dünyeviyyeye vesile olan fıkhın mebnası olmak cihetiyle bittabi’ medhi müş’irdir. +Eğer bir isim “eb” veya “ibn” ile masdar olursa “künye” olur. +“Ebulfeth” gibi ki Sultan Mehmed-i Sani hazretlerinin künyesidir. +Usul-ı fıkıh mürekkeb-i izafi halinde bırakılmadı da alemiyyete nakl edildi. +Zira mürekkeb-i izafi halinde bırakılsa alide fıkhın delil ve asıllarından başka ahkamdan da bahs olunuyor. +Ve hatime-i kitab ictihada dair bulunuyor. +İşte bunun içindir ki “Usul-i Fıkıh” ta’birini mürekkeb-i izafi halinden alemiyyete nakilde ıztırar hasıl oldu. +Ma’a-mafih usul-i fıkhı bir kere mürekkeb-i izafi olmak mu’tadedir. +Bizim yukarıdaki ta’rifimiz usul-i fıkhın mutala’a edeceğimiz fenn-i celile alem olması i’tibariyledir. +Usul-i fıkıh mürekkeb-i izafi olmak i’tibariyle ta’rif edilmek için evvela muzafı sonra da muzafun-ileyhi sonra da izafeti ta’rif etmelidir. +Ma’lumdur ki “izafet” ihtisası iade eder. +Mesela “Fülanın hanesi” dediğimiz vakit hanenin o fülana ihtisası anlaşılıyor. +Bu hanenin fülana aidiyetini izafet ifham eder. +Usul: +Asıl’ın cem’idir. +“Usul” delil-i racih ka’ide-i külliyye müsteshab ma’nalarına da gelir ise de bu makamda asıl: +Kendisi üzerine gayrısı mübteni olan şeydir. +İbtina’ da gerek ibtina’-i hissi olsun: +Binanın temele ve sakfın duvar üzerine ibtinası gibi. +Ve gerek ibtina’-i akli olsun ma’lumun yor. +“Fıkıh” mebni ve müstenid oluyor. +Ta’bir-i aharla “Fıkıh” delillere müstenid bulunuyor. +Ve fıkhın şu ibtinası da bittabi’ ibtina-i aklidir. +Yukarıda işaret ettiğimiz vechile asıl bir de racih ve ka’ide ma’nasına nakl olunmuştur. +Mesela “Bunda asıl olan bunda ka’ide olan budur” deriz. +Bazen de racih ma’nasına alarak mesela: +“Bera’et-i zimmet asıldır” deriz. +Acaba burada da “asıl” lafzını ka’ide veya delil ma’nalarına nakl etmeğe mecbur muyuz? +Aslı böyle delil ma’nasına nakle muztar değiliz. +Çünkü biz ibtinayı ta’mim ederek hissi ve akli olmak üzere kabul ettik. +Fıkhın da asla ibtinası ibtina-yı aklidir deyince artık asıl lafzını delil ma’nasına nakle ihtiyacımız kalmaz. +Zaten “asıl” lafzının ma’na-yı vaz’isi nakl olunduğu ma’naya vafi olamadığı için biz onu delil veya racih ma’nalarına nakl ederiz. +Mesela Arabça “salat” lafzı du’aya mevzu’dur. +“namaz” ma’nasınadır. +Demek ki “salat” lafzı namaza asıl ma’na-yı vaz’isi i’tibariyle değil nakil tarikıyla gelmiştir. +Bunun gibi bera’et-i zimmetde “asl”ı mebniyyün-aleyh ma’nasına alsak bir ma’na çıkaramayacağız. +Bina’en-aleyh muztar olduğumuz için burada “asl”ı vaz’ olunduğu ma’nadan çıkararak “racih” ma’nasına nakl ederiz. +“Usul-i fıkıh” ta’birindeki “asıl” lafzı “delil” ma’nasınadır. +Maksadımız da odur fakat biz “asl”ı delil ma’nasına nakl ederek bundan delil ma’nasını anlamakda muztar mıyız? +Yoksa gayrısı kendi üzerine mübteni olan şey ma’nasını miyiz? +Çıkarırız çünkü biz ibtinayı ta’mim ediyoruz. +Burada fıkhın usule ibtinası ibtina-yı aklidir. +Bina’en-aleyh aslı delil ma’nasına nakle bir ıztırar yok. +Yani biz ibtinayı ta’mim ederek asıldan delil ma’nasını çıkarıyoruz. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Eylül Birinci Sene - Aded: +Sıratımüstakım’in devamını temennide yek-zeban olan Matbu’at-ı Osmaniyye’ye arz-ı şükran ederiz. +Hakkımızda gösterilen iltifat ve teveccühata i’la-yı liyakat edebilmekliğimiz mahz-ı tevfik-i ilahiye vabestedir. +Vallahü’l-muvaffık. +Bir müddetten beri Avrupa’da moda hükmüne giren dinsizlik veya ahkam-ı diniyyeye adem-i mübalat illeti tedricen memalik-i şarkıyyeye dahi sirayetle nik ü bedi tefrika muktedir olmayan veya tefrik için bir lahza zihnini it’ab etmek add ile dinden teberri ve dinsizliği ünvan-ı medeniyyet veya esas-ı hürriyyet suretiyle telakkı etmekte oldukları manzur-ı basıra-i te’essüf olmaktadır. +Tabi’at-ı beşeriyye filvakı’ fıtrat-ı asliyye i’tibariyle hürriyete meyyal ve hürriyet-i kavl ü fi’li takyid eden her türlü aka’id ve ahkamdan nefreti azade-i kıyl ü kal ise de hıfz-ı nizam-ı alem ve beka-yı beni-adem için dinin lüzumu zaruridir. +Bi’l-umum edyan vaz’-ı aslileri i’tibariyle tehzib-i ahlakı ve beyne’l-efrad men’-i niza’ u şikak için vaz’ ve te’sis buyrulmuş birer kanun-ı hikmet-meşhun-ı ilahidir. +Hilkaten medeni bi’t-tabi’ yaratılmış olan nev’-i insan münferiden bir dağ tepesinde veya bir sahra vasatında yaşaması adimü’l-imkan olmasıyla levazım-ı me’aş ve zaruriyyat-ı hayatının tedariki emrinde ebna-i nev’inden bir ta’ife da aile ve ba’dehu kabile ve aşiretlerin suret-i tecemmu’ ve kura ve kasabatın ve meda’in-i azimenin keyfiyyet-i teşekkülü bu ihtiyaç üzerine vücud-pezir olmuştur. +Çehre ve simalarının ihtilafı nisbetinde tıba’ u evza’ları muhtelif olan efrad-ı beşerden binlerce nüfusun bir mahalde feza’ı da’i olarak “el-hükmü li-men galebe” ka’idesince kebir sagiri kavi za’ifi mahv u ifna eylemesi kavanin-i tabi’iyyeden olmasıyla Cenab-ı Nesaksaz-ı Nizam-ı Ka’inat hıfz-ı nizam-ı mahlukat ve te’sis-i kava’id-i mer’iyye-i adl ü uhuvvet ü müsavat için ihtiyacat-ı zamaniyye ve mekaniyyeye göre peygamberan-ı izam vasıtasıyla suhuf ve kütüb-i mukaddeseyi tenzil ve mutazammın olduğu evamir ve menahi dir. +Ulema-i mantık eşref-i enva’-ı mahlukat olan nev’-i insanı hayvanat-ı saireden hassa-i nutk ile temyiz ve tavsif ve hayvan-ı natık vasfıyla ta’rif eylemişlerse de işbu ta’rif ile Zira nutukdan maksad ta’bir-i meram için bir takım hurufu teşkil eden savt ise bu hasıyyet bi’l-umum hayvanatta mevcud olduğu ıyanen meşhuddur. +lisa çalışan akıl me’aş ve me’ad i’tibariyle ikiye münkasem ve akl-ı me’aş ise hayvanatta insandan ziyade mevcud olduğu bir emr-i ma’lum ve münfehimdir. +Zira hayvan tahlil-i kimyaviye muhtaç olmaksızın kendisine nafi’ ve zarr olan nebatatı tefrik ve zarrından ictinab ile nafi’i ekl ü intihab eylediği halde insan bu kuvve-i mümeyyize-i tabi’iyyeden mahrum ve semm ile desemi bi’l-müşahede temyiz hassasına malik olmadığı bir emr-i ma’lumdur. +Binaberin vasf-ı has akl-ı bi’l-me’ad hassa-i celilesidir ki o dahi haşr u neşri ve sevab u ikabı i’tikaddan ibaret olan aka’id-i diniyyedir. +Ahkam-ı asliyyesi i’tibariyle adat ve ibadat ve mu’amelata münkasem olan evamir-i diniyye iki nevi’ nizamı cami’dir ki birisine nizam-ı hass ve diğerine nizam-ı amm denilir. +Edyanın ibadat kısmı insanın ma-bihi’l-kıyamı olan sıhhat-i vücud ve devam-ı afiyet ve intizam-ı hayat ü ma’işete maksur birer kava’id-i hıfzu’s-sıhha olduğu gibi adat ve mu’amelat aksamı dahi cem’iyyat-ı beşeriyyenin yek-diğeriyle hüsn-i mu’aşeret ve te’min-i adalet ve hukuk-ı mütekabilelerinin ta’limiyle beynlerinde rabıta-i müsavat ve uhuvveti muhafaza ve emniyet-i can u mal ve ırzlarını sıyanet maksadına mübtenidir ki işbu iki nizama mütaba’at etmeksizin nev’-i insanın ve cem’iyyat-ı beşeriyyenin devam ve bekası adimü’l-imkandır. +Din bir hısn-ı hasin-i emandır ki onun Arş-ı A’la’ya müntehi olan burc u barusuna iltica eden her türlü mehalik-i maddiyye ve ma’neviyye ve her gune mazarr u mevbikat-ı zamaniyye ve mekaniyyeden mahfuz ve masun olur. +Din bir habl-i metin-i i’tisamdır ki onun urve-i vüska-yı salabetine temessük eden her türlü sademat-ı ruzgar ve her gune hadisat-ı zorkardan vareste ve reha olur. +Din bir haris-i emin ve bir nigehban-ı rasad-durbindir ki onun zir-i himayet ve cenah-ı sıyanetine teslim-i nefs ü hayat eden her türlü alam ü ekdar ve her gune mesa’ib ü afattan emin ü salim olur. +Din bir şahrah-ı kavim ve bir sırat-ı müstakımdir ki o menhec-i selime salik olan na’il-i sa’adet-i dareyn ve vasıl-ı ser-menzil-i kab-ı kavseyn olur. +Ey nur-i uluhiyyetinin zılli avalim Zıllin bile esrar-ı zuhurun gibi muzlim! +Kürsi-i celalin –ki semalarla zeminler Bir nokta kadar sahn-i muhitinde tutar yer– Ya Rab o ne dehşettir İlahi o ne heybet! +Cevlanına yetmez gibi pehna-yı avalim Gahi seni bulmak içi avare hayalim Bir şevk ile lahuta kadar yükseleyim der. +Lakin nasıl olsun ki bu mi’raca muzaffer? +Nasut muhitinde henüz çalkalanırken Bir dest-i tecebbür dayanıp göğsüne birden; Medhuş ü muhakkar serilir esfel-i hake: +Başlar oradan nadim olup bağrını çake. +Yalnız o mu? +Bin fikr-i semavi bu zeminde Bitab-ı taharri kalarak ah ü eninde! +Eşbaha mı kurbün olacaktır cevelangah? +Ervah bütün mündehiş-i “sümme radednah!” Sun’undaki esrara teali bize memnu’ Olmaz mı rida-puş dururken daha masnu’? +Hurşid-i ezelden nasıl ister ki haberdar Olsun daha bir zerreyi derk etmeyen efkar? +Ey namütenahi sana nisbet ile mahdud Mahsur-i muhit-i kaderindir ne ki mevcud. +Dibace-i evsafını almaz bütün eb’ad A’dad edemez silsile-i feyzini ta’dad. +Umman-ı şüunun ki birer mevcidir a’sar Her mevcesi bir lücce-i bi-sahil-i asar! +Fermanına mahkum ezeliyyet ebediyyet; Ey padişeh-i arş-ı güzin-i samediyyet. +Meydana getirmiş- bize ey Halik-ı Mübdi’ Mübhem nasıl olmaz ki? +Ademden değil isbat Bir zerre-i mevcudu yok etmek bile heyhat Kabil olamaz çıksa da bin dest-i muharrib. +Ya Rab bu nasıl alem-i lebriz-i garaib! +Serhadd-i ezel bed’-i hudud-i melekutun Pehna-yı ebed gaye-i sahn-ı ceberutun. +Hükmün ki tahakküm edemez seyrine bir şey; Bir anda bu payansız olan cevvi eder tayy. +Bir an diyerek eylemişim bilmeyerek bak! +Takyid zamanla seni ey Fatır-ı Mutlak! +Bakıyi beşer her ne kadar eylese tenzih Faniyyeti icabı eder kendine teşbih! +Eşbahı görür eyler iken ruhu tasavvur! +Ey ruh-i feza-gerd giran-seyr-i harimin Ey natıka dembeste-i esrar-ı azimin; Maksud bu hilkatten eğer ma’rifetinse; Varmış mı o müdhiş görünen gayete kimse? +Bir sahne midir yoksa bu alem nazarında? +Bir sahne ki milyarla oyun var üzerinde! +Bir sahne ki her perdesi tertib-i meşiyyet; Eşhası da baziçe-i avare-i kudret! +Canileri katilleri meydana süren sen; Canideki katildeki cür’et yine senden! +Sensin yaratan başka değil zulmeti nuru; Sensin veren ilham ile takvayı fücuru! +Zalimde teaddiye olan meyl nedendir? +Mazlum niçin olmada ondan müteneffir? +Akil nereden gördü bu ciddi harekatı? +Ahmak neden öğrenmedi adab-ı hayatı? +Bir failin icbarı bütün gördüğüm asar! +Cebri değilim... +Olsam İlahi ne suçum var? +Bir sahne demek aleme pek doğrudur elbet; Ancak görülen vak’aların hepsi hakıkat. +Hem öyle vekayi’ ki temaşası hazindir Aheng-i tarab-sazı bütün ah ü enindir! +Zira ederek bunca sefalet-zede feryad; Vaveyl sadasıyle dolar sine-i eb’ad. +Ya Rab bu yüreklerdeki ses dinmeyecek mi? +Senden daha bir emr-i sükun inmeyecek mi? +Her an ediyorsun bizi makhur-i celalin Kurban olayım yok mu tecelli-i cemalin? +Sendense eğer çektiğimiz bunca devahi Kimden kime feryad edelim söyle İlahi! +La-yüs’el’e binlerce sual olsa da kurban Bir şahsa esir olmayı bir koskoca millet Mekrinle mi ya Rab sanıyor kendine devlet? +Dünyayı yakıp yıkmaya bir seyf-i teaddi Emrinle mi ya Rab ediyor böyle tesaddi? +Yerden çıkıyor göklere bin ah-ı şererbar Gökler ediyor sade çıkan naleyi tekrar! +Bir yanda yanar lanesi bin hane-harabın Bir yanda söner lem’ası milyonla şebabın. +Başlar öteden valideler sine-i hake; Evladını tevdi’ ederek bağrını çake; Ağlar beriden bir sürü avare-i tali’ Nan-pare için eyleyerek ırzını zayi’. +Bükmüş oradan boynunu binlerce yetiman Me’va arıyor aileler lane-perişan! +Mazlum şikayette nedamette sitemkar; Hunabe-i maktule garik olmada hunhar! +Bimarı felaketliyi üryanı sefili Meflucu amel-mandeyi miskini zelili Gaddarı cefa-dideyi mahkumu esiri Heyhat şu payansız olan cemm-i gafiri Teşhir ile şöhret kazanan sahne-i dünya Gelmez mi İlahi sana bir kanlı temaşa? +Lakin bu sefilan-ı beşerden kiminin var Kalbinde bir ümmid ki encüm gibi parlar: +Mü’min –ki haberdar bu yekruze cihanın Fevkinde emelden de geniş bezm-i bekanın;– Amadeliğinden çekecek etse de bilfarz Her anı hayatın ona binlerce bela arz. +Ferdadaki ezvakı o ettikçe te’emmül Eyler bugün alama nasıl olsa tahammül. +Bir mülhidi lakin kim eder tesliye heyhat? +Sığmaz onun afakına ferda-yı mükafat! +Feryadını guş eyleyecek guş-i kerem yok! +Etrafına binlerce şedaid gelip üşmüş. +Onlarla boğuşmakla geçip devr-i hayatı Encam olacak mevt sükun-i harekatı... +Varlıktan onun inleyerek ölme nasibi! +Bunlar beşerin işte en avare garibi. +Mü’minlere imdada yetiş merhametinle Mülhidlere lakin daha çok merhamet eyle: +Gümrahlarındır ki ama leyline dalmış Bir rehber olur necm-i emel yok da bunalmış! +Sensin bu şebistana süren onları elbet Senden doğacak doğsa da bir fecr-i hidayet. +Mülhid de senin kalb-i muvahhid de senindir; Öyleyse nedendir bu tefavüt ara yerde? +Esbab-ı tehalüf nedir efkar-ı beşerde? +Ya Rab bu serair gün olur da açılır mı? +Bir leyl-i müebbed olarak yoksa kalır mı? +Her zerrede aheng-i celalin duyulurken Her nağmede binlerce lisan natık olurken Cilvendeki esrar nasıl kalmada muzlim? +Ey nur-i uluhiyyetinin zılli avalim! +Bundan evvelki makalemizde Kanun-ı Esasi’mizin bize bahşettiği hürriyetin kavanin-i mevzu’a kava’id-i mezhebiyye adat-ı milliyyemiz ile mukayyed olması lazım geleceğini va’idini biraz daha izah etmek istiyoruz. +Evet insan hür olmakla beraber bulunduğu memleketin kavanin-i mevzu’ası ahkamına ittiba’a mecburdur. +Ve bu ittiba’ levazım-ı insaniyye ve zarurat-ı medeniyyedendir. +Zira madem ki insan medeniyyü’t-tab’ olup bir hey’et-i ictima’iyye ma’iyyeyi teşkil eden her ferdin daima o hey’ete aid menafi’-i umumiyyeye hadim olması hatta kendi menafi’-i şahsiyyesini bile o menafi’-i umumiyye zımnında gözetmesi ve bu hey’et-i ictima’iyyenin menafi’ine müte’allik her teklife rekatında menafi’-i umumiyyeyi ihlalden son derece tevakkı etmesi ve lede’l-icab kendi menfa’at-i şahsiyyesini menfa’at-i umumiyyenin husulüne feda eylemesi lazımdır. +Çünkü eğer böyle olmayıp da herkes daima mücerred kendi menafi’-i şahsiyyesini nazar-ı i’tibara alır ve bu maksadın husulü için her hususda istediği gibi serbest kalır ise fıtrat-ı beşeriyyede hevesat-ı hayvaniyye galib ve bu sebeble her şahıs kendi nefsine kendi tabi’atına kendi arzusuna muvafık olanı celbe olmayanı def’e talib bulunduğundan her şahsın her ne suretle olursa olsun mücerred kendi menafi’ini te’min ve tahsil için gayrin hukukuna tecavüzden ictinab ve hey’et-i ictima’iyyenin medar-ı kıvamı olan tekalife muhtell olmasına sebebiyet vereceği ve bilahare mensub olduğu hey’et-i ictima’iyyenin şiraze-i intizamını haleldar eyleyeceği umur-ı bedihiyyedendir. +Şu halde hayat-ı ictima’iyyenin adalet ve hakkaniyet dairesinde cereyanına şiddetle lüzum vardır. +Bir hey’et-i ictima’iyyeye adalet ve hakkaniyeti gösterecek şey ise ancak kanundur. +Zira ukul-i beşer mütefavit olduğundan yani herkesin aklı ve dirayeti bir seviyede bulunmadığından bir kanun-ı adalet olmaksızın her hususda hakkı batıldan tefrik ve temyiz etmek herkesin karı değildir. +Bunun içindir ki hilkat-i Adem’den beri her nerede bir cem’iyyet-i beşeriyye teşekkül etmiş ise o cem’iyyet tarafından orada kendi hayat-ı ictima’iyyelerini muhafazaya kafil bir kanunun vücuduna ihtiyac hissolunarak kendi ihtiyacları nisbetinde bir kanun vaz’ına ve o kanunun ahkamına ittiba’a mecburiyet hasıl olmuş ve bu usul dünyanın her yerinde cari olagelmiştir. +Her kavim kendi hayat-ı ictima’iyye ve selamet-i kavmiyyeleri için böyle bir takım kavanin-i mevzu’a ahkamıyla mukayyed ve mükellef oldukları gibi yine aynı hikmete bina’en bir çok kava’id-i mezhebiyye ahkamıyla dahi mukayyed ve mükelleftir. +Ve bu da bir emr-i zaruridir. +Zira ruh ise bakıdir. +Bu alem-i fanide ebdan-ı faniyyenin esbab-ı hayat ve sa’adetini gösterecek bildirecek bir takım kavanin-i mevzu’a ahkamıyla mukayyed olmak lazım gelince alem-i bakıde ervah-ı bakıyyenin sa’adet ve refahiyeti yollarını bildirecek ve hatta bu dünyada bile muhtac olup da ukul-i kasıramızla idrak edemeyeceğimiz nice hakayıkı bize gösterecek bir takım kava’id-i diniyye ahkamıyla mükellef olmak lazım geleceği evleviyette kalır. +Kava’id-i mezhebiyye kavanin-i şer’iyye demekdir. +Bu da bir lutf-ı sübhani olarak insanların dünyevi ve uhrevi suri ve ma’nevi esbab-ı sa’adetlerini ta’yin ve te’min etmek üzere taraf-ı ilahiden bir nebi vasıtasıyla insanlara tebliğ olunan ahkamdır. +Bu ahkam i’tikad a’mal ve ahlaka müte’allik olup bu ahkama ri’ayet edenlerin aksa-yı meratib-i sa’adete te’ali edecekleri ve etmeyenlerin dereke-i süfla-yı mezellete düşecekleri şüphesizdir. +Bilhassa şeri’atımız ciheteyni yani hem ahkam-ı dünyeviyye ve uhreviyyeyi cami’ olduğu ve ekser-i kavanin-i mevzu’amız ve ale’l-husus kanun-ı medenimiz ahkam-ı hukukıyyemiz münhasıran kavanin-i şer’iyyeden muktebes bulunduğu cihetle bizim kava’id-i diniyye ahkamıyla mukayyed olmamız kendi hayat-ı ictima’iyye ve menafi’-i milliyyemiz Bu kava’id cümlesinden biri de tesettür-i nisvan mes’elesidir. +Kanun-ı Esasimiz’in ilan olunması üzerine bazı yerlerde bu mes’eleye ri’ayet edilmemeye başlanıldığı ma’a’tteessüf görülmekte ve bu yüzden ma’azallah beyne’l-müslimin bir fitne-i azimenin zuhuru kuvve-i karibeye geldiği işitilmektedir. +Ve bu da tabi’i bir şeydir. +Çünkü yüzlerce milyon müslümanların canlarından daha aziz ruhlarından daha mukaddes bildikleri bir din-i alinin ahkamından bir hükm-i şer’iye karşı müslüman ünvanı altında bulunan bazı kimseler tarafından bu gibi mubalatsızlık gösterilmek ve hatta bunu tahkıre kadar vardırmak bütün ahali-i müslimenin hukuk-ı mukaddeselerine tecavüz demek olmakla böyle ma’nasız bir işten bir hiçten dolayı dünyanın her tarafında bulunan kaffe-i ehl-i İslam’ın hissiyat-ı diniyyeleri galeyana geleceği bedihiyyat-ı umurdandır. +Bununla beraber bazı müslümanların böyle bir hal-i narevaya cür’et etmeleri her türlü sa’adet-i dünyeviyyemize hüccet bildiğimiz ve muhafazasına yemin ettiğimiz Kanun-ı Esasi ahkamına da münafi olduğundan hükumetimizin bu babda tedabir-i mü’essireye tevessül etmesi lazımdır. +Zira Kanun-ı Esasi’nin dördüncü ve onbirinci maddeleri hükmünce Devlet-i Osmaniyye’nin dini din-i İslam’dır ve zat-ı hazret-i padişahi hasbe’l-hilafe din-i İslam’ın hamisidir. +Bu devletin dini din-i İslam olup zat-ı hazret-i padişahi de bu dinin hamisi olunca tebe’a-i Devlet-i Aliyye’den bulunan her müslüman bu din-i alinin bütün ahkamına ri’ayete mecbur olduğu gibi aksi takdirde kuvve-i icra’iyye demek olan hükumetimiz dahi o misilli kimseler hakkında tedabir-i zecriyye bi’iyetini haiz olan bir müslümanın ahkam-ı dinden bir hükme ri’ayet etmemesi ve o hükmü tahkıre kadar varması Kanun-ı Esasi’mizin şu iki madde-i mühimmesi ahkamıyla kabil-i te’lif olamayacağından bu gibi kimseleri hükumetimizin te’dib ve terbiyeye mecburiyeti kendisine te’alluk eden veza’if-i mühimme cümlesindendir. +Şeri’at-i garra-yı Ahmedi’de emr olunan şeylerin kaffesi nafi’ olduğu gibi nehy olunan şeylerin cümlesi dahi muzırdır. +Bugün bu hakıkat bütün ukala ve hükemanın taht-ı tasdikindedir. +derat-ı İslamiyyenin kendilerine mahrem olmayan kimselerden tesettür etmeleridir ki o da saçları dahi dahil olduğu halde vücudlarını ziynetten ari bir şey ile calib-i şehvet olmayacak bir libas ile örtmekten ibarettir. +Şimdi bu hükm-i şer’inin muvafık-ı hikmet ve maslahat olup olmadığını muhakeme edelim: +Biz diyoruz ki; Şeri’atimizin ahkam-ı sairesi gibi bu hükm-i münifi dahi muvafık-ı hikmet ve maslahattır levazım-ı insaniyye ve zarurat-ı medeniyye cümlesindendir. +Ve bu da vücuh-ı adide ile sabittir: +Evvela: +Kadınlar tab’an nazik ve ta’arruzgah-ı rical olduklarından onlar hakkında ağyardan tesettür kendileri için büyük bir ni’met ve büyük bir eser-i şefkattir. +Çünkü bütün tecemmülatı ile bir kadının ba-husus genç ve güzel bir kadının ağyar ve ecanibin enzar-ı şehvetine arz-ı endam etmesi ve ale’l-husus bütün kuva-yı şehvaniyyenin ebdan-ı beşeriyye üzerinde kemal-i dehşet ve şiddetle icra-yı ahkam ettiği böyle bir zamanda erkeklerle hem de kendisi ile münasebet-i gayr-i meşru’ada bulunmak arzusuna son derece mağlub ve münhemik olan erkekler ile musahabette bulunması onun kıymet-i nisvaniyyesini tenkısdan başka hiçbir şeyi müntic değildir. +Bunun böyle olduğunu tafsilen beyana hacet yoktur. +Çünkü bu o kadar bedihi o kadar celi bir hakıkattir ki bunu inkar adeta “İki kere iki dört eder” hakıkatini Saniyen: +Ma’lumdur ki bir a’ilenin te’min-i sa’adeti iki nevi’ veza’if-i mühimmeye merbuttur. +Bunlardan biri veza’if-i beytiyye diğeri veza’if-i hariciyyedir. +Bu iki nevi’ veza’ifi yalnız zevce ifa edemeyeceği gibi yalnız zevc dahi ifa edemez. +Şu halde bu vazifeleri taksim etmek iktiza eder. +Veza’if-i beytiyyeyi zevceye veza’if-i hariciyyeyi de zevce tahmil lazım gelir. +Bunun aksi olmaz. +Zira kadınların hilkat-i asliyyelerindeki nezaket ve zarafet iktizasınca onların bir takım ef’al-i şakkadan ibaret olan umur-ı hariciyye ile erkeklerin umur-ı beytiyye ile iştigale hasr-ı vücud etmelerini de hiçbir akl-ı selim tecviz edemez. +Çünkü bu adeta kanun-ı tabi’atı tebdile kadınları erkek erkekleri kadın yapmaya kalkışmak demek olup bunun butlanında ise hiç kimse tereddüd etmez. +Bir de kadınların gaye-i hilkatleri mücerred onların dünyaya çocuk getirmek ve o çocukları bir müddet terbiye etmekten ibarettir. +Bina’en-aleyh eğer kadınlar umur-ı hariciyye vana terettüb edecek olan şu hikmet-i mühimme ve maslahat-ı azimenin fevt olacağı ve bu hal bilahare nesl-i beşerin dünyadan inkıta’ına sebebiyet vereceği şüphesizdir. +Madem ki kadınların uhdelerine terettüb eden veza’if sırf umur-ı beytiyyeyi tesviyeden ve dünyaya getirdikleri çocukları terbiyeden ibarettir şu halde onların bütün ziynetlerini takınarak açık saçık oldukları halde kendi kıymet-i nisvaniyyelerini haleldar edecek olan mahallere gitmelerine ve bütün tecemmülatlarıyla bir takım şehvetperestan ricalin ictima’gahı olan mahallerde bulunmalarına hiçbir fayda terettüb edemez. +Bilakis vazife-i mükellefeleri muhtell olarak onların bu harekatından telafisi gayr-i kabil bir çok mazarratlar husule gelir. +Ve nihayet sa’adet-i aile bil-külliyye mahvolur gider. +Devr-i sabıkın bizi mahrum ettiği en büyük ni’metlerden biri va’izlerdir. +Su-i idare ile su-i ahlak bizi dereke-i helak ve katı’ olduğu halde yine hükumet kurşunuyla mühürlenen ağızlardan inzar ve tebşire dair harf-i vahid çıkmıyor kulaklara necat ve selamet-i ümmeti kafil olan ayat-ı kerime ve ehadis-i nebeviyyenin hiç biri vasıl olmuyor gözler mazinin o muzlim ve hunin mahuf ve zehr-agin muhit-i bela-perverinden ne sağa ne sola in’itaf etmemeye mahkum bulunuyordu. +ayet-i kerimesi va’izlerin de mütte’izlerin de musavvir-i hal ü şanı idi. +Hakıkı muktedir ulema meva’iz rahlelerinden teb’id ediliyordu. +Kendini bilen ukala va’iz dinlemekten iba ediyordu. +Kulaklar hakıkı va’z u nasihati dinlemeye dinlemeye gözler kürsülerde va’iz görmeye görmeye artık va’zın da va’izin de ma’nası unutulmaya yüz tuttu. +Bu ümmet-i merhumenin mazhar-ı felah olması ümidleri munkatı’ olmaya başladı. +Üstad-ı feza’il-nihadımız Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretleri gibi hali takdir eden ulema ender-i nevadirden ma’dud idi. +Bununla beraber hazret-i üstada sorarız: +“Başına çok cema’at topluyor” dedirtmemek için bazı günler dersi ta’til etmiyor muydu? +Cema’ati taklil edip yalnız dürer-i akval-i hakimanesini dinlemeye en ziyade meftun olanlarla iktifa için ders günleri hakkında cema’atini bil-iltizam şaşırtmıyor muydu? +Cema’at uzun kulaklarını kuşkulandırmamak için ağzından çıkan her kelimeyi tartmaya sevk-ı heyecan ile farkına varmayarak en ciddi mebahise dalarken kendisini toparlayıp suya sabuna dokunmayan mebahise avdette kendini muztar görmüyor muydu? +Bir zülal-i herdem-feveran bir derya-yı demadem-cuşan olan o ilm ü irfanın mecra-yı hakıkısini istikamet-i tabi’iyyesini çevirmek için ne zahmetler çektiklerini kendisine sormalı. +Bir ay evvelki Manastırlı ile bugünkü Manastırlı beynindeki farkı görmek isteyenler iki ay evvel meva’izinden neşr olunan nümunelerle Sıratımüstakım’imizin neşr etmekte olduğu mev’izesini karşılaştırsınlar. +Mürebbi-i ümmettir mu’allim-i fazilettir mülakkın-ı hikmettir varis-i vazife-i nübüvvettir. +Nefsü’l-emirde bu kadar ulvi bir maksad-ı din ile te’essüs eden va’izlik vazife-i mukaddesesi –pek garib bir cilve-i tali’dir ki– nice yüz senelerden beridir hükumetlerce kalb-i istibdada ab u tab-ı hayat vermek üzere isti’mal edilmiş şerayin-i mefsedet hükmünde kalmıştır. +Bu vazife-i menhuseyi ifadan istinkaf eden hakcu va’izler e’azım sırasına geçmiştir. +Millet-i İslamiyye’nin isti’dadını boğmak hissiyat-ı necibesini öldürmek için ittihaz edile gelmiş olan bu siyaset-i zalimanenin netayic-i tabi’iyyesindendir ki devr-i sabıkta va’izler resmen dersi’amlardan dun bir mertebede tutulmuş daima ru’us imtihanlarını kazanamayanlara veya kazandırılmayanlara tahsis edilmiştir. +Bina’en-aleyh erbab-ı iktidardan olan hocalarımız va’za tenezzül etmez ve gitgide va’z u nasihat yollu iki satırlık sözü bir araya getiremez bir hale geldi idi. +Diğer taraftan da va’izler –nevadir-i müstesniyatdan sarfınazar– iktidarsızlardan manlarımıza maskara edecek bir derekeye inmişti. +Halbuki va’izlerin mevki’-i hakıkıleri tedkık edilirse ders hocalarından çok yüksek olmalıdır. +va’izler olmuştur. +Pişvayan-ı ümmet olan bu sınıf-ı mümtaz mazmun-ı münifinde mündemic gaye-i bi’seti telkın ve takrir ile me’murdur. +Veraset-i vazife-i nübüvvetle serefraz olanların kudsiyeti halka Halik’a Peygamber’e ümmete karşı mes’uliyeti ne kadar ağır olduğu mülahaza edilsin. +Bir va’iz alim olmalıdır. +Evamir ve nevahi-i ilahiyyeyi tekalif-i şer’iyyeyi sünen-i nebeviyyeyi bilcümle dekayıkıyla bilmelidir. +Tefasir-i şerife ile fevkalade tevaggul etmiş ehadis-i nebeviyyeden çok şeyler ezberlemiş olmalıdır. +Bir münkiri iskat edebilecek kadar ulum-ı akliyyeden behre-mend olmalıdır. +Bir va’iz fasih ve beliğ bir hatib-i natuk olmalıdır ki dela’il-i hitabiyyesi cema’ati teshir aheng-i elfaz-ı dil-nişini yüreklere te’sir etsin. +Bir vaiz kendi ilmiyle amil ve cema’atine nümune-i imtisal olacak bir zahid-i mücahid olmalıdır. +Gözlerini menfa’at bürüyen hutam-ı dünyaya dört el ile sarılan fi’li kavlini tekzib eden va’izin sözlerinde te’sir olmaz. +Ettiği tehdidat ile kendi kalbi sızlamayan va’izin sözleri muhatabını ikaz etse de muvakkattir. +Hasılı bir va’iz hakim olmalıdır cema’atin o sa’atteki le tercih eden bir kavmi feza’il-i kisbe hiss-i menfa’at ile dide-i basireti kapanmış meyl-i dünya ile ahireti unutmuş bir halkı feza’il-i ibadata bir emr-i hayra da’vet edilecek bir cema’ati tebşirat ile su-i akıbetinden havf edilen bir halden alıkonulacak bir fırkayı inzarat ile irşad etmenin yolunu bilmeli ve söylenecek sözlerin zemin ve zamanını tam sırasında keşf etmelidir. +Böyle va’izlerimiz ma’at-teessüf yok denecek kadar enderdir. +Bundan sonra göreceklerimizi bilemez isem de şimdiye kadar tesadüf ettiğimizin çoğu hayfa ki bu şurutun ezdadını cami’ idiler. +Şimdiye kadar va’zın sa’ik-ı hakıkısi “cerr” idi. +Taşradan İstanbul’a ve İstanbul’dan taşraya bir cezr ü medd-i menfa’at cereyanına tutularak sürülen bir alay va’izlerin ağzından çıkan sözlerin ma’na-yı sarih ve zımnisi “Sadaka-i fıtrı bana veren cennete gider” me’aline müncer olurdu. +Bir milletin kendi ulemasına karşı en celi bir nankörlük nişanesi olan bu halden dolayı bu biçareleri haşa mu’ahaze etmek istemem! +Bu zavallılar ma’zurdur. +Kabahat ve hatta cinayet ulemasını aç bırakan pişva-yı hidayeti olacak bir sınıfı tese’üle mecbur eden millete aiddir. +Va’izi ne yapsın ki? +Nefsini tahsil-i ilme vakf edince tedarik-i nafaka ceği için bir şey öğrenemeden kürsi-yi va’z u nasihate çıkmakta muztar kalıyor. +Sermaye-i ilm ü irfandan bi-nasib olarak o makam-ı mu’allaya çıkınca da kendi aklınca cema’atin nazar-ı dikkatini celb etmek için rahlesini yumruklamaya onları eğlendirmek için de fevkine çıkamadığı mertebe-i avamda tedavül eden hurafat ile meclisi işgale başlıyor. +Allah ile Resulü’nün teberri’ ettiği bu hurafat ise avamı şey duymayan öğrenmeyen bir çok gençlerimizi din-i İslam hakkında su-i zan vadilerine düşürüyor hamiyetli müslümanları kızdırıyor yabancıları güldürüyor. +Artık bu hale nihayet verecek sıra gelmiştir. +Bab-ı Meşihat’in buna bir çare düşünüp bulmasını din ilim hamiyet şeref-i kavmiyyet ve milliyyet namına taleb ederiz. +İndirasa yüz tuttuğunu görmekle dilhun olduğumuz me’alim-i İslamiyyenin ihyası neye mütevakkıf ise artık esbabına tevessül edilsin artık İslam’a müslimine yakışacak va’iz yetişsin. +Bu senelik en acil tedbir ise Ramazan-ı Şerif’te taşraya gönderilecek va’izlerin talebenin en zeki ve en açık fikirlilerinden şer’-i şerife mutabakatinden bahisle halkı me’luf oldukları zilletten tahlise ittihad ve ittifaka sevke nifak ve şikaktan ağraz-ı şahsiyyeye müstenid adavetlerden tahzire çalışmak diğer vatandaşlarımızı dilgir edecek ef’al ve akvalden şer’an memnu’ olduğumuzu ifham eylemek lüzumunu kendilerine tebliğ etmektir. +Zira bugünkü günde her şeyden ziyade vifak u ittihada dinimizin bizi men’ ettiği zillet ve esaret dairesine avdet etmemeye muhtacız. +Bir gün bir yerde iken ezmine-i kadime ve ahiredeki meşahirin teracim-i ahvaline dair Fransızca yazılmış bir eserde nam-ı nami-i Cenab-ı Fahru’r-rusül’ü gördüm. +Asar-ı ecanibde nam-ı pak-i Muhammedi’yi gören bir muvahhidin kalbine bu ism-i mübarekin sahib-i celilü’l-kadri hakkında ne söylenmiş olduğunu anlamak için ne derece şevk istila edeceğini ta’rif iktiza etmez. +Bir de baktım ki o Ser-i Kafile-i Enbiya aleyhi efdalü’ttehaya hazretleri muharebat ve fütuhatta şöhret-gir-i afak olan namdaran sırasında ve rif’at ve fehamet-i nebeviyyelerine gayr-i layık surette gösterilerek haşa kadr-i vala-yı risalet-penahileri sırf maddi bir fazl ü meziyyet menzilesine tenzil edildikten başka usul-i din füru’una ve mezamin-i ayat-ı Kur’aniyye ehadis-i nebeviyyeye karıştırılmış ve bazı ahkam-ı ilahiyye zikrolunup o da fıkdan-ı fehm ü ıttıla’dan naşi yanlış nakledilmiş: +Sanki bir levha-i zibanın mevkilerine pek çesban cüz’lerini diğer cihetlere tahvil ile heyet-i mecmu’asındaki nazar-firib manzarayı bozmaya çalışmak kabilinden olarak ayrı ayrı mevad ve mesalihe müte’allik birkaç ayet-i kerime karmakarışık bir surette guya hülasa veya nümune olmak üzere bir mahalle cem’ ile heyhat! +İşte ruh-ı Kur’an budur… demek istenilmiş. +Neş’e-i uhrada Hazret-i Rabb-i Kerim’in ibad-ı salihine mebzul ve rayegan olacak iltifat ve mükafat-ı ilahiyyesi acib ve garib destanlar suretinde gösterilmiş. +Ve mü’ellif-i eserin hame-i tuğyan ve nadanisi nikab-ı sitayiş altında daha bu kabil nice münasebetsiz sözler bir intikadname yazmış! +Risale-i mezkure Fransa’da mekatib-i i’dadiyye talebesi degan-ı şagirdanımız elinde de görülüyor. +Bu misilli asarı mütala’a eden şübban-ı ümmete muhteviyat-ı kudsiye-i Furkaniyye hakkında bir ayine-i hakayıknüma olmak üzere Kitabullah’tan o efkar ve kulubda başka bir ikan ve itmi’nan başka bir ta’at ve irtibat başka bir te’sir ve halet başka bir neş’ve-i halavet hasıl eden mu’cize-i bahire-i bakıyyeden bazı ayat-ı celileyi teberrüken bir yere cem’ ettim ve her ayetin zirine me’al-i münifini şerh ve tefsir suretiyle naklettikten sonra makama münasib bazı tafsilat dahi ilave eyledim. +Bu vech ile husule gelen enmuzec “Neca’ib-i Kur’aniyye” tevsim kılındı. +Li-muharririhi Mevrid-i vahy-i ilahidir Muhammed Mustafa Mürşid-i rah-ı sa’adettir o tac-ı asfiya “Ey nas; sizi ve sizden evvel gelenleri yaradan Rabbiniz’e na’il-i hüda ve felah olan zümre-i etkıyaya duhule ümidvar olabilesiniz. +Kitabullah işte nası cümlemizin perverdigarı olan ve cümlemizi yokdan var eden Halık te’ala ve tekaddes hazretlerinin reynde vesile-i fevz ü felah olacağını beyan buyuruyor. +Zat-ı Bari’yi bilmemek bilmeye çalışmamak ve şan-ı uluhiyyetine layık tesbih ve temcidde ibadet ve ubudiyette bulunmamak füsde gördüğümüz şu nizam şu tenasüb şu kavanin-i beendi’a gayr-i müdrik olan cüz’-i ferdlerin ictima’ ve te’avüennüyenle husule gelebilir mi? +Vicdan-ı selim bu zehab-ı batılı her dem feryad ile tekzib etmiyor mu?.. +kelimesinin ifade eylediği tevakku’ ve ümid Cenab-ı Hakk’a değil ibada raci’dir Çünkü bir şeyin husulüne mu’l-guyub olan Cenab-ı Bari hakkında muhaldir. +Yahud müluk ve ekabir ifasını tasmim ettikleri va’adlerini belki ve emsali edalar ile irad etmeye mu’tad olduklarından Kelamullah bu üslub üzere varid olmuştur. +Yahud kelimesi yani “ta ki” ma’nasınadır denilmiştir - Tefsir -i Razi . +Sahib-i Keşşaf diyor ki: +kelimesi ma’nasına gelmezse de itma’ ma’nasına yani ümidvar etmek ma’nasına gelir. +Kerim ve Rahim olan zatın ise ümid olunan bir şeyin husulüne ümid vermesi va’d-i kat’i olduğundan kelimesi ma’nasınadır denilmiştir. +O Perverdigar ki arzı size firaş kıldı ve semayı bu aramgah üzerine nazarda kubbe gibi inşa eyledi. +Halık te’ala hazretleri bu arsa-i pehnayı ma’işet ve mu’aşeretimize muvafık surette halk ve icad buyurmuştur. +Üzerinde istediğimiz gibi oturur kalkar yatar gezeriz. +Kimi yerinde hak bariz kimi yeri bihar ile mestur. +Dağlar yücelmiş ovalar döşenmiş nehirler cari. +Kubbe-i sema bunca mesabih latif. +Ru-yı zemin ise gunagun ni’am ve leza’iz ile malamal ve o Perverdigar-ı Zişan semadan su inzal edip onunla size rızk için semerat ve mahsulat çıkardı Yerden sınıf sınıf nebatat gunagun meyveler sebzeler ekinler bitirdi. +İmdi siz bu haka’ikı bildiğiniz halde Cenab-ı Hakk’a emsal ve şüreka ittihaz etmeyin. +Carullah el-Allame ve Fahreddin Razi ve Kadi Beydavi ve Ebussu’ud hazeratı bu ayet-i kerimenin tefsirinde diyorlar ki: +“Arzı firaş etmenin ma’nası suyun tab’ı arzı kuşatmak çıkardı ve onu ne pek sulb ve ne pek yumuşak yaratıp zira’at ve i’mara kabil olacak surette bu ikisi arasında kıldı. +Bu cihetle ruy-ı zemin döşenmiş ve döşek gibi insanların bi’l-vücuh huzur ve istirahatlerine müheyya oldu demektir. +Bu ise arzın musattah olmasını icab etmez. +Zira onun hacim ve cürmü gayetle büyük ve geniş olduğundan küriyet şekli onun üzerinde istikrara ve kemal-i sühuletle amed ü şüde ve ebna-yı beşerin diğer menafi’ine kat’a mani’ değildir.” Bu ayet-i kerime arzın musattah olmasını icab etmeyeceğine dair Carullah’ın ibaresi şudur: +Fahreddin Razi’nin ibaresi budur: +Kadi Beydavi’nin ibaresi şöyledir: +Ebussu’ud merhumun ibaresi aynen şudur: +arz mebhasinde “Zemini musattah zannedip basit olmak fikrin edenler mağlub-ı vehm ü hayaldir.” dedikten ve bu mebhasde bir hayli edille-i akliyye irad eyledikten sonra ennihaye şöyle söylüyor: +“Bu cümleden kat’-ı nazar Hind-i Şarkı ıtlak olunan Hindistan’a ve Hind-i Garbi tesmiye kılınan Yeni Dünya’ya Bahr-i Muhit ile sefer edenlere şarkan ve garben geşt ü güzar imkanı zahir oldu. +Mağribden kalkarak ve tahte’l-arz bahr-i mezkur ile dolaşarak maşrıktan gelen sefineler arzın istidaresi da’vasını alenen isbat etmekle cemi’-i edillenin hatimesi oldu ve artık münaza’a babını bütün bütün seddeyledi.” Fahreddin Razi hazretleri Sure-i Bakara’dan ’inci ayetin tefsirinde zıll-i arzın istidaresiyle dahi arzın müstedirü’ş-şekl olduğuna istidlal eylemiştir. +Orada diyor ki: +“Husuf-ı Kamer demek Şems ile Kamer arasına Arz haylulet ettiği zaman Kamer üzerine mümtedd olan zıll-i Arz sebebiyle cevher-i Kamer’den nurun za’il olması demek olduğundan husuf-ı Kamer zıll-i Arz’ın kendidir. +Mümtedd olan bu zıl ise Kamer’in bazı cüz’ü münhasif olduğu vakitlerde müşahede edildiği üzre müstedir olduğundan o zılli husule getiren şekl-i Arz’ın dahi müstedir olduğu nümayan olur. +Muhakkıkın-i ulemanın “Arz musattah değildir” demeleri musattahın küriyete münafi olan ma’na-yı ıstılahisi i’tibarıyladır. +ayet-i kerimesinde isbat olunan satıh ise ma’na-yı lugavisinde müsta’mel olduğundan onların nefy ettikleri tastih bu ayete münafi değildir. +Ehl-i lügat tasrih etmişlerdir ki sathın asıl ma’nası yayıp döşemektir. +deniyor ki; “Allahu Te’ala Arz’ı yayıp döşedi” demektir. +Arza basit denilmesi dahi ittisa’-ı cirmine mebnidir. +Yoksa kürevi olmadığı için değildir. +bazı nas bu gibi ıtlakat ve ta’birattan Arz’ın kürevi olmadığına zahib olmuşlarsa da bu bir vehm-i mahzdır; menşe’-i galatları Kur’an-ı Kerim’de zikr olunan elfaz-ı lugaviyyeyi ehl-i fünun arasında sonradan peyda olmuş me’ani-i ıstılahiyyeye haml etmeleridir. +Muhakkıkın-i ulemanın bu mebhasde naklolunan sözleri elfaz-ı Kur’aniyyeyi me’ani-i asliyesinden hılaf-ı zahire sarf ile Arz’ın kürevi olmadığını istinbata kalkışan erbab-ı evhamın zu’mlarını redd için izah-ı hakıkatten ibaret olup te’vilat ve tekellüfat değildir. +Elhasıl Kitab-ı Aziz’de Arz’ın kürevi olmadığını iham edip de muhtac-ı te’vil olur hiç bir şey yoktur. +Yine bu ayet-i kerimenin tefsirinde müfessirin-i müşarun-ileyhim demişlerdir ki: +“Semerat ve mahsulatın zuhura gelmesi Allahu Te’ala’ın kudret ve meşiyyeti iledir. +Lakin Cenab-ı Hak semeratı zuhura getirmeye toprak ile memzuc suyu hayvanın nutfesi gibi sebeb ve madde kılmış yani toprak yat-ı mütehalifesini ifaza üzerine adet-i ilahiyye cari olmuş yahud Allahu Te’ala suda kuvve-i fa’ile ve Arz’da kuvve-i kabile ibda’ ve icad edip bu ikisinin ictima’ ve tefa’ülünden sunuf-ı semerat ve mahsulat tevellüd eylemişdir. +Bari te’ala ve tekaddes hazretleri esbab ve mevaddın kendilerini nasıl bila-vasıta ibda’ buyurmuşsa eşyanın kaffesini de esbab ve mevad bulunmaksızın icada kadirdir. +Fakat eşyayı bir halden diğer bir hale tedric ve bir mertebeden diğer bir mertebeye nakil ile inşa ve icad buyurmasında azamet ve kudret-i ilahiyyesine ulü’l-ebsarın atf-ı nigah-ı ibret ve irfan eylemelerini her dem tecdid eder sun’ u hikemi vardır. +Eşya tertib ve tedric bulunmaksızın def’aten inşa edilmiş olaydı beda’i’-i hikmet demadem tecelli etmemiş olurdu.” Bundan sonra da semadan nüzul-i baran hususuna nakl-i kelam ile bazı müfessirin diyorlar ki: +“Sema ile murad sehabdır. +Zira sakf ve emsali gibisinden yüksek ne kadar şey varsa hepsi “sema” olduğundan sehaba da “sema” ıtlak olunur. +Yahud ecza’-i ratabenin yani ebhirenin a’mak-ı Arz’dan cevv-i havaya yükselerek ebr-i baran-feşan olması cereyan-ı adetullah üzere hava ve hararet-i Şems gibi esbab-ı semaviyye ile husul bulduğundan bu alaka ve mülabese ile Semadan su inzal eyledi buyurulmuşdur. +Şu halde “Emtar yerden kalkıp havanın tabaka-i baridesine tesa’ud eden ebhireden tevellüd eylediği halde ayet-i kerime buna muhalif düşüyor.” diye su’al varid olmaz.” Sure-i Enbiya’da nazm-ı celilinin tefsirinde Fahreddin Razi hazretleri kelam-ı Arapda her deveran eden şeye “felek” denildiği ve cem’i “eflak” olduğunu söyledikten sonra “Mahiyet-i felekte ihtilaf olunarak bazıları; “Felek bir cisim olmayıp nücumun medar ve mahrekinden ibaretdir” dediler ki Dahhak’ın kavli budur. +Ekser nas ise “Eflak nücumun kendisi üzerine deveran ettiği ecsamdır” dediler ki “zahir-i Kur’an’a daha karibdir” diye mahiyyat-ı eflake dair akvali orada daha bazı tafsilat ile beyan eylemişdir. +Mahkeme-i Temyiz A’zasından Kitab: +Yeryüzünde insanları halkedeceğim diye melaikeye vakı’ olan hitab-ı izzetin hikmeti ta’lim-i müşaveredir. +“Onlar ile müşavere et!” mefhumunda bulunan ayet-i celile dahi mesalih-i mühimmede meşru’iyet-i şuraya delildir. +“Emirleri beynlerinde şuradır” ma’nasındaki ayet-i celilede nan infirad ve istibdadın inde’ş-şer’ mekruh olduğu nümayan olur. +Kadi Beydavi’de; denilerek umur-ı dünyeviyyede meşveretsiz hareketin hilaf-ı şer’ ve sünnet idiği gösterilmişdir. +Sünnet: +hadis-i şerifleri rivayet edilmiş olduğu gibi Resul-i adaletkarin buyurmuşlardır. +Sünnet-i kavliyye. +Ashab-ı Kiram’la müzakere ve müşavere eylemiştir. +Sünnet-i fi’liyye İcma’-ı Ümmet: +Hulefa-i Raşidin hazeratı mesalih-i cumhurda daima müşavere ederek hasıl olacak karara göre hareket ederlerdi. +Hazret-i Ömer kendisinden sonra halife intihabını şuraya tevdi’ ve meclis-i meşvereti dahi ta’yin eylemişdir. +Sadr-ı İslam’da usul-i idare-i hükumet gayet sade ve Ashab-ı Kiram’ın haiz oldukları feza’il sebebiyle mu’amelat-ı nas her türlü mezalim ve seyyi’attan azade olmakla beraber harb taksim-i gana’im ve intihab-ı me’murin gibi ahvalde ekseriya mescid-i şerifte bi’l-ictima’ müzakere ve müşavere ederlerdi. +Hazret-i Faruk Abdurrahman ve Ali ve Osman ve Talha gibi kibar-ı muhacirin ve Ashab ile bir mes’elede istişare etmişti. +Beynlerinde ihtilaf-ı ara vakı’ olduğunda Hazret-i Ömer re’y-i ekseriyeti bi’l-kabul ol vechile amel eylemişdi. +Yine müşarun-ileyh beşi Evs’den beşi Hazrec’den olmak üzere on nefer Ensari cem’ ederek bir hutbe-i beliga irad ettikten sonra hükumet me’muriyetlerine bazı zevatın eyledi. +Bedayi’-i Sanayi’ de; diye zikredilmişdir. +Ebi Hüreyre şöyle demişdir: +[] Emirul-mü’minin Ali; “Meşverette yedi hısal-i hamide vardır: +. +İstinbat-ı savab . +İktisab-ı re’y . +Hatadan tehassun . +Melametten teharruz . +Nedametten necat . +Ülfet-i kulub . +İttiba’-ı isr” buyurmuşdur. +Lokman oğluna demişdir. +Elhasıl İslamiyet’te istibdad makduh ve istişare ile idare-i umur-ı hükumet memduhdur. +Delil-i Akli: +favit yaratılmış olduklarından yekdiğere muhtac bulunmuşlardır. +Bu ihtiyac sebebiyle beynlerinde te’avün ve tenasur husule gelip gani fakırin ameline ve fakır ganinin parasına ve cahil alimin ilmine ve mariz tabibin devasına ve eytam ve mecanin gibi kasırin ukalanın himayesine ve ale’l-umum ahali umur-ı din ü dünyada riyaset-i amme sahibi bir hükümdara arz-ı iftikar eder. +Velayet-i uzma ve riyaset-i amme padişaha ait olmakla beraber kıta’at-ı vesi’a ve nüfus-ı kesireyi muhtevi bulunan azim bir memleketi daire-i adl ü hakkaniyyet üzere idare etmek etraf u eknafdaki me’murları taht-ı murakabe ve tarassudda bulundurmak vüs’-ı beşerin haricindedir. +Hükumet me’murları bilumum icra’atından mes’ul ve tebe’a ve zirdestan haklarında hayr ve enfa’ı taharriye mecbur ve tasarrufları maslahat ve menfa’atin vücuduna mütevakkıfdır. +Bunca hadisat ve mesa’il-i mühimmede maslahat ve hayrı idrake vahidin muvaffak olması mümkün değildir. +Mesa’il-i ibadda ve tedbir-i biladda daima hakkaniyet üzere hareket etmeye icbar edecek bir kuvvet mevcud olmadıkça her hal ü karda tarik-ı müstakım ve sebil-i savab Memalikin her tarafından gelen meb’uslar ma’muriyete ma’arife sanayi’e zira’ate ve me’murların zulm ü istibdad ya adl ü dadlarına dair mütala’atı serbestane beyan ve memalik ve ibad için menafi’-i azimeyi te’min eyleyeceklerdir. +Müşavirin istişareye değerli olması ve beyan ettiği re’y ve mütala’anın fa’ide-bahş-ı amme bulunması labüdd olduğu müsellematdan olmakla meb’us intihab edecek olan ahalinin değerli zatları intihab etmeleri ehemm-i umurdan bulunduğu gibi a’yan azalığına devletçe intihab edilecek zevatın dahi emniyet-i ammeyi kazanmış ve istibdad ve irtikab ve jurnalcilik gibi ef’al-i redi’e ile lekelenmemiş ilm ü tecrübe ve karihasıyla kendisinden istifade muhakkak bulunmuş zevatdan olması şartdır. +yet hissi vardır. +Bir cem’iyet teşkil ederek te’avün ü tenasur doğru ne kadar uzanırsa uzansın mutlaka bir medeniyet bir cem’iyet-i beşeriyyeye tesadüf eder. +İnsanların pek eski zamanlarda da kendilerine göre bir cem’iyetleri vardı. +Şu kadar var ki medeniyet efrad-ı cem’iyyetin haiz oldukları ilm ü ma’rifet ve terbiye-i fikriyyeleriyle mütenasib bulunuyor. +Bina’en-aleyh pek eski zamanlarda gelip geçen insanların terbiye-i fikriyyeleri de kendileri gibi hal-i ibtida’ide bulunduğundan cem’iyet ve medeniyetleri de şimdiki medeniyete kıyas olunmaz derecede basit bir halde idi. +Evet ileride bir gün gelecek ki işte şimdi bizim derece-i kusvasına vasıl oldu zannettiğimiz medeniyet adeta vahşet olup kalacaktır. +Ahlaf bize de vahşi nazarıyla bakacaktır… Anlaşılıyor ki medeniyet insaniyet ile tev’emdir. +Fakat aleyh beraber terakkı ederler beraber tedenni ederler. +Her bir şey kanun-ı tekemmüle tabi’dir. +Şera’itini cem’ ettiği surette terakkı eder tekamüle doğru hatve-endaz olur. +Terbiye-i fikriyye de tabi’i bir şeydir; kanun-ı tekemmüle tabi’ olması elbet zaruridir. +Fakat terbiye-i fikriyyenin kanun-ı mezkur tahtına dühul edebilmesi için büyük bir şart vardır. +O da te’avün ve tenasur ve adalet üzerine mü’esses bir cem’iyet-i beşeriyyenin vücud ve devamıdır. +Evet bu şüphesiz şartdır. +“Barika-i hakıkat tesadüm-i efkar ile meydana çıkar” diyorlar; işte bu kelam-ı hikmet-meal bu müdde’anın sübutuna şehadet ediyor. +Anlaşılıyor ki terbiye-i fikriyyenin mevcudiyeti ve terakkısi cem’iyet-i beşeriyye ve hey’et-i ictima’iyyenin payidar olmasına tevakkuf ediyor… Şimdi cem’iyet-i beşeriyyenin halini biraz tedkık edelim. +Ma’lumdur ki cem’iyet-i beşeriyyenin devamı payidar olması hukuk-ı ictima’iyyenin taht-ı muhafazada bulunmasına menuttur. +Hukuk-ı ictima’iyyenin taht-ı muhafazada olması da cem’iyete mensup her bir ferdin kendi hakkını mutlaka taht-ı emniyyetde bulundurmakla beraber vatandaşlarına karşı üzerine lazım gelen bütün veza’ifi tamamıyla ifa etmekle olabilir. +Demek cem’iyetin devam ve bekası için iki şart var: +Biri her şahsın kendi hissesine isabet eden “hak” diğeri vatandaşlarına karşı medyun olduğu “vazife”dir. +mizde her bir hakkın karşısında bir vazife ve her bir vazifenin karşısında bir hak olduğunu görüyoruz. +Adeta aralarında olan nisbette übüvvet ile nübüvvet beyninde olduğu gibi bir tezayüfü andırıyor: +Bir hak vazifeden bir vazife de haktan kat’iyyen infikak etmez. +Ala-tarikı’t-tezayüf beraber bulunurlar. +Anlaşılıyor ki hak ile vazife bütün efrad-ı beşer için bir sırat-ı müstakım teşkil ediyor. +Cem’iyete dahil olan her bir ferdin işbu tarik-ı mahdud üzerinde hareket etmesi zaruridir mecburidir. +İşbu tarik-ı mu’ayyen ü mahdudun her iki tarafı bir ka’r-ı cahimdir. +İnsan hangi tarafına meyl ederse etsin bir girdaba vakı’ oluyor: +Ya kendi hakkını ihlal veyahud gayrin hakkını paymal etmiş olur. +Her iki hal cem’iyetin intizamını kat’iyyen cevaz verilmez. +Behemehal hak ile vazifeden teşekkül eden tarik-i adaletten hiçbir vechile zerre kadar inhiraf etmemek lazım gelir. +Fakat insan kuvve-i şeheviyye ve kuvve-i gadabiyye arasında mahsur bulunmaktadır. +Bi-çare insan ne yapacak? +Bu iki kuvvet kendisini sürüklüyor. +İnsan çar-naçar işbu kuvvetlerin evamirine inkıyad ediyor… Zaten tab’-ı insanide hiss-i inkıyad var. +İnsan muti’ ve munkad bir hayvandır. +O kuvve-i şeheviyye o kuvve-i gadabiyyenin teklif ettikleri o cicili bicili müşteheyat o intikam ve te’addi hisleri!!... +Biçare o müşteheyat huzurunda gördü mü; artık kuvve-i akliyye ve vicdaniyyenin hükmü kalmaz… Zaten insan za’if olarak yaratılmışdır. +Müsteban oluyor ki efradımızın bu tarik üzere sabit olup hiçbir vechile etrafa meyl ü inhiraf etmemesini te’min eden bir muhafız ve ka’id lazım. +Fakat bu ka’idlik ve muhafızlık vazifesini kim ifa edecek? +Bu vazifeyi hangi bir kuvvetin eline tefviz ve tevdi’ etmeli? +İşte bu noktada az çok taharriyat Badi’-i emrde işbu vazife-i mühimmeyi ifa etmek üzere hatırımıza dört türlü kuvvet tebadür ediyor: +“Kuvve-i cebriyye” “namusşeref-i nefs” “hükumet ve kanunu” “fikr-i dini”. +riyye ile insanı tarik-ı müstakım üzerinde sabit bulundurmak mümkün gibi görünüyor. +Şöyle ki herkes alabildiği alat-ı harbiyye ve silahı eline alır vazifesini bilmeyip ihlal-i hukuka yeltenenlere karşı isti’mal ile hakk-ı meşru’unu zıya’dan muhafaza eder!... +Bu mümkündür değil mi?... +Fakat bu pek çirkin vahşiyane bir usuldür. +Şan-ı insaniyete hiçbir vechile yakışmaz. +İntizamı taht-ı muhafazada bulunduracağım derken asayiş ihlal edilmiş olur ortalık kana boğulur. +Bununla beraber hak daima kuvvet ü miknet erbabında kalır. +Böyleleri hiçbir vakit kendi vazifelerini hakkıyla olurlar. +Bina’en-aleyh bu usul bizim işimize gelmez. +Başka bir usul başka bir hami bulmalıyız. +Bir de hükumet-i muntazama ve kanunu sayesinde bu vazifenin taht-ı muhafazada bulundurulabileceği varid-i hatır oluyor. +Acaba doğru mu? +Hayır bu da doğru olamaz. +Zira bir hükumet ne kadar muntazam ve kanunu ne kadar muhkem olursa olsun insanın a’mak-ı kalbiyyesine değil derun-ı hanesinde cereyan eden ahvale bile kesb-i ıttıla’ edemez; kanunun orada tatbiki de mümkün olamaz. +Hükumetin vazifesi ve kanunun tatbiki ahval-i zahireden zerre kadar val ef’al temayülat pek mütefavit. +Biri meydanda zuhur ederse yüzde doksan dokuzu hiçbir kimsenin kesb-i ıttıla’ edemeyeceği bir keyfiyet üzere sudur eder. +İşte hükumet böylelerine karşı ne tedbir edecek?... +Ef’al-i hafiyye ve temayülat-ı muzırraya karşı nasıl mu’amele icra ve hangi kanunu tatbik edebilecek?!.. +Ortalığı casus ile mi dolduracak?.. +A’mak-ı kalbiyyelerimize kadar “guş-ı tecessüs” mü uzatacak?... +Heyhat!... +Hiç biri kar etmez… Ve bir de erkan-ı hükumet de aynı bizim gibi insan değil mi? +Ya onların kendilerini kim taht-ı muhafazada bulunduracak? +Onlar ma’sumlar zümresinden mi?.. +Hayır bilakis… Kuvve-i şeheviyyelerine bir de cah ve riyaset inzimam etmekle müşteheyata inhimak hususunda daha ziyade sabırsızlık ve azgınlık ibraz ediyor. +Bina’en-aleyh bu noktayı uzun uzadıya isbata hacet yokdur zannederim. +lerinde bulunması mefruz bulunan “namusşeref-i nefs”in eline tefviz etmek isteyenlere de çok tesadüf olunur. +Zamanımızda bu fikir hayli te’ammüm etmiştir. +Guya “namus” hak ve adaletin yegane hamisi imiş gibi telakki olunmaktadır. +Herkes mühim bir da’vasının isbatında namusunu şahid olarak ileriye sürüyor. +Acaba “namusşeref-i nefs” denilen haslet böyle mühim bir vazifeyi kabul ve ifa edebilecek mi? +Veyahud delilsiz olarak açıktan ve şayan-ı i’timad olmayan bir da’va mı? +künh ü hakıkati pek de açık bir surette ma’lum olmayan bir sıfattır ki insanın kavm u kabilesi ve mensub olduğu cem’iyeti nezdinde mezmum ve makduh ve onların arasında haiz olduğu makam ve rütbesine gayr-i münasib olan bir şey’i haslet bundan ibarettir. +Fakat bu haslet pek mütefavit ve pek muhtelif tarzlarda zahir oluyor bir hadd-i mu’ayyeni yoktur bir hakıkat-i ma’rufesi ma’lum değildir. +Her bir kabile ve bütün cem’iyetlerin arasında müttefekun-aleyh ve bir merkezde sabit bir nümunesi pek az bulunur. +Hatta birçok noktalar vardır ki bir cem’iyet nezdinde kendisini irtikab hısset-i nefs ve namussuzluk addedildiği halde diğerlerince ayn-ı namus ve şeref-i nefs sayılır. +Saha’if-i vuku’at buna pek çok şahidler ira’e edebiliyor. +Mesela: +Avrupalılarca balolarda bahçelerde ve sair umumi mahallerde erkek-kadın kız-oğul baba-ana bedevi saçı gibi karma karışık olup canı istediği bir kimsenin koltuğuna girerek gezmeleri; baba oğuldan ana kızdan hicab etmemeleri daire-i namusda iken İslamlarca belki bütün şarklılarca kıpkırmızı bir namussuzluktur. +arasında değil belki bir cem’iyetin dahilinde olan bütün sınıf ve tabakaları beyninde de meşhud oluyor. +Ma’lumdur ki insanlardan sadır olan bütün ef’al ve bütün temayülat hep insanın kendi sa’adeti içindir. +Yani insan ne yaparsa ne düşünürse kendi sa’adeti için yapar kendi sa’adeti için düşünür. +“Sa’adet” daima illet-i ga’iyedir. +Fakat insanların sa’adeti pek mütefavit tarzlarda zahir olur. +Her sınıf ve her tabaka sa’adetlerini ayrı ayrı kapılardan bekliyorlar. +Sa’adetin zuhuru yeknesak değildir. +Mesela: +kimi de padişahlığı vasıta-i sa’adet olarak kullanıyor. +İşte bu vesa’ite sa’adet terettüb ediyor… Bunların arkasında sa’adet vardır. +Fakat işbu sa’adetin devamı için namus şeref-i nefs lazım ve şarttır. +Yani sa’adetin hamisi şeref-i nefs namusdur. +dır. +Anlaşılıyor ki vesa’it-ı muhtelifeden iktitaf edilen “sa’adet”ler pek mütefavit olarak meydana geliyorlar. +Bu halde bunların hamileri olan “namus ve şeref-i nefs”in de onlara muvafık ve onlar ile mütenasib olması zaruridir. +Katip rençber padişah esnafın vesa’it-i muhtelife ile elde edebildikleri “sa’adet”leri arasında hiçbir münasebet olmadığı gibi işbu “sa’adet”lerin hamileri olan derece-i namusları arasında da göze çarpacak derecede tefavütler olması tabi’idir. +Bir diplomat sa’adetini diplomatlığında arıyor sa’adetini şu san’atından tahsile çalışıyor; muvaffak da oluyor. +Tabi’i bu sa’adetin karşısında bulunması lazım olan namusu da var. +Fakat şu namus bir esnafın namusuna hiçbir vechile benzemez. +Bir esnaf için hiyel ü desa’isi irtikab ve nakz-ı ahd gibi şeyler namussuzluktan ma’dud olduğu halde bir namuslu diplomat mesleği iktizası olarak bu gibi şeylere pekala müraca’at edebilir. +Bu hali namussuzluk sayılmaz. +Bismark bütün ömrünü hiyel ü desayis-i siyasiyye ile geçirdiği halde hiçbir kimse Bismark’ı namussuzluk ile itham etmedi. +Zaten namuslu bir zat idi. +Çünkü haiz olduğu şeref-i nefs ve mevki’-i şahsisini pek güzel muhafaza etti… zebzeb ve bir merkezde tekarrur etmez bin yüzlü sebatsız bir sıfattır. +Bina’en-aleyh böyle bir emr-i mühim kendisine tefviz edilmez… Bir cem’iyet ashabı kendi namusları müsa’ade ettiğinden bir iş yaparlar. +Halbuki o iş diğer cem’iyet için zararlı olur. +olmakla beraber diğer cem’iyet erbabına karşı bir vazifesizlik teşkil eder. +Çok vakitler işitilmiş görülmüştür ki biri namusu dairesinde bir iş yapar lakin arkadaşı tarafından tahti’e edilir namussuzluk ile itham edilir. +Çünkü onun o işi ların her ikisi haklı her ikisi namuslu. +Lakin ortada bir “hak” zayi’ oldu… İşte böyle zıya’-ı hak vazifesizlikler bir değil iki değil pek çok. +Lakin namus dairesinde namus perdesi altında!!.. +Bu gibi hallerin ziyanı birinci def’alarda pek zahir olmuyorsa da tabi’i tekerrür ettiği surette asayiş ve intizamı ihlal ederek cem’iyet-i beşeriyye ve medeniyyeti sarsar. +Bina’en-aleyh “ka’idlik ve muhafızlık” vazife-i mühimmesi “namus” gibi ıttıradsız bir şeye tefviz ve tevdi’ edilmez. +Yalnız namusları namına iş görenlerin hali de şayan-ı emn ü bulamadık. +İşte ta’mik-ı nazar edildikte kuvve-i cebriyye namus ve şeref-i nefs hükumetin vazife-i mezkureyi ifaya kifayet etmeyeceği anlaşıldı meydana çıktı. +Şimdi yegane ümidimiz fikr-i dinide kaldı. +edebileceği şüphesizdir. +Zira “fikr-i dini” Cenab-ı Allah’a ve hayat-ı ebediyyeye imandan ibarettir. +Bu halde bir mü’min daima bütün ka’inatın mucidi ve bütün alemin sani’i olan Cenab-ı Kadir-i Mutlak hazretlerine inanır. +Bir mü’min daima kendisini Cenab-ı Alimü’s-sırru ve’l-hafiyyat’ın nezareti altında olduğunu düşünür. +Bir mü’min daima kendisini Müntakim u Kahhar olan Cenab-ı Hakk’ın taht-ı tarassudunda olduğunu bilir. +Bununla beraber hafi ve aşikar yaptıkları bütün ef’al ü harekatından mes’ul olacağını ve an-karib Cenab-ı Zülcelal’in nezd-i sübhanisinde muhakeme edileceğini de düşünür ne yaptıysa onun ceza-yı sezasını bulacağını yakınen bilir. +Düşünülsün!.. +Imanı kamil olan bir insan sada-yı vicdanisini dinlemeyerek kuvve-i şeheviyyesine nasıl kapılır?! +Başkasının hakkına tecavüz ederek vazifesizliği nasıl tecviz eder?! +Bir insan Cenab-ı Allah’a ve hayat-ı uhreviyyeye hakkıyla iman ettiği halde tarik-ı adl ü savabdan nasıl inhiraf edebilir?.. +hafızın zir-i himayesinde bulunuyor. +Padişah vezir emir hakim katib esnaf rençber zengin fakır büyük küçük kavi zayıf ilh… Hep müsavi olarak işbu himayenin altında sayeban oluyorlar. +Ya kuvve-i cebriyye namus ve şeref-i nefs dediğimiz şeylerin hali böyle mi idi!! +Heyhat!! +Bir de işbu himaye daimidir adildir. +Hükumetin idaresi kanunun nüfuzu ve tatbiki böyle mi Bina’en-aleyh bu vazife-i mühimmeyi ifa eden ancak dindir ancak fikr-i dinidir… larak istintac edilmişdir. +Yoksa bir mü’min bütün ömrünü esir-i şehvet olarak imrar ettiği halde diğer bir dehrinin bilakis bütün feza’il ve edeb ü iffeti cem’ ederek ömründe bir defa olsun na-meşru’ bir işi irtikab etmemesi ca’iz belki vuku’u da variddir. +Fakat bu gibi ahval nevadir kabilinden olmakla ka’ide-i külliyyeye karşı bir madde-i nakz teşkil edemez. +Zaten hüküm ekseriyet üzere bina olunur. +Hülasa ve netice: +İnsaniyet fikr-i dini medeniyyet zincir gibi yekdiğerlerine merbutdur. +Birinin yerinden kopması diğerinin velev bata’etle olsun esasından mahv u berbad olmasını sarsılmasını icab eyler… Bina’en-aleyh bunlardan birinin diğerinden meydana çıkıyor. +Ötekiler gelmiş bunları istirdat etmek istemişlerdi: +–Bunlar haindir dediler. +Fitneler ika’ ettiler. +Hıyanetlik ettiler. +Bunları geri alacağız!.. +Amr bin As’ı göndermişlerdi: +–Bunlar hazele makulesidir dediler. +Biz bunları tutmak istedik kaçtılar. +Necaşi kuru sözle hükmetmedi. +Bir kere söyletdi: +– Niçin siz buraya geldiniz?.. +sordu. +– Dinimizi muhafaza için… dediler. +– Sizin dininiz başka mı? +Bir kavim değil misiniz? +– Yakın zamana kadar öyle idi. +Biz vaktiyle sirkat ederdik; haram yerdik; gasb u garetle ülfet ederdik; kızlarımızı öldürür idik. +Öyle bir kavim idik. +Lakin Allah bir resul gönderdi. +Bir kitap geldi Kur’an-ı Celil nazil oldu. +Bütün hakayık-ı dünyeviyye ve uhreviyye bize beyan olundu. +Beyanat-ı sübhaniyye bizi irşad etti. +Putperestlikten kurtulduk. +Onlar – Ne dersiniz? +– Lakin sual et Isa hakkında ne söylerler? +Dini tahkır ederler. +– Aca’ib!.. +Nasıl bilirsiniz Isa’yı? +– Nasıl haber vermişse Allah öyle! +– Kur’an’da Isa’ya dair bir şey var mı? +– Var ya! +diyerek hemen Sure-i Meryem’in baş tarafından okumaya başladılar. +Okudukça Necaşi’nin gözlerinden yaş aktı. +Okudukça Necaşi’nin kalbi mütehassis oldu. +İntibah hasıl etti. +Öyle mebhut kaldı sermest-i hakayık oldu. +Hayrette kaldı bu hakıkate: +– O da Allah’ın bir kuludur. +Hiç Allah Azimüşşan’ın oğlu olur mu? +Sonra neresinde kalır Allah’lık onun? +İlh… Bunun üzerine Necaşi : +– Bizimkiler hezeyan ederler dedi. +Bunlar hakıkaten doğru söyler. +Kalpleri pak i’tikadları akla muvafık. +Bunlar her türlü iftiradan beridir. +Vallahi hak budur. +Hemen ötekileri def’ etti. +Birçok hediyeler getirmişlerdi hediyelerini geri çevirdi. +Muhacirleri himaye etti. +– Dinlerini muhafaza için iltica etmişler; bunlar şayan-ı Allah da sena eder Kur’an’da: +“Kıssis” alim demek yani büyük papas. +Ama bazı olur yine Hakk’a aşina olur munsıf olur. +Sonra terk-i dünya etmiş adamlar var. +Demek içlerinde munsıf kimseler varmış ki hüsn-i mu’amele etmişler. +Ötekiler o kadar rüşvet vermişlerken onların sözüne ihale-i sem’-i i’tibar etmediler. +– Bu adamlardan kimseye zarar gelmez dediler. +Bunları muhafaza himaye edin!.. +Onun için biz de İngiltere’nin Fransa’nın insaniyetine ahlakına muvafık hakkaniyetle olan şu gayretini medh u sena edelim. +Dünya ciheti başka ahiret ciheti başka; nefse aid cihet başka din ciheti başka. +Sonra içimizde bulunan Yahudiler Ermeniler var. +Madem ki birlikte yaşıyorlar hep bir vatan kardeşiyiz. +Uhuvvet mertebe mertebedir. +Uhuvvet-i diniyye olur uhuvvet-i cinsiyye olur uhuvvet-i vataniyye olur. +Madem ki bir toprakda bir vatanda yaşarız elbet vatandaşlarımızdır. +Nasıl ki bir hadis-i şerifte bu ta’birle beyan buyurulmuş: +kardeş yapıyor. +– Kardeşine yardım et! +diyor. +Nusret edeceksin. +Gerek zalim gerek mazlum kardeşine. +İkisine de nusret lazım. +Buhari-i Şerif’de bu hadis var. +Bunlar işte hep esasdır; bu cem’iyetin teşekkülüne bu mezalimin ref’ine. +Peygamber irşad etti. +Ona dair çok hadis var. +Hepimiz vebal içinde idik. +Mezalimin ref’ine çalışmak farz-ı kifayedir. +Yapmazsa bütün ümmet mes’ul olur hepimiz müstehak oluruz belaya. +Allah’ın öyle ukubetleri var ki umuma gelir; çoluk çocuk kadın erkek hepsi duçar-ı afet olur. +Susmamalı; meskenet şer’an makbul değil inan işte. +Şeri’at söylüyor: +Niçin bir takım zalimlerin zulmüne boyun eğdiler; niçin onlara meydan verdiler? +Herkes hissesince mes’ul olacak. +Kur’an’da emrediyor Allah: +– Öyle bir ukubetden beladan sakının ki geldiğinde yalnız zalimlere gelmez! +Sonra herkes niyetine göre haşr olur. +Kimisi hem dünyada hem ahirette çeker; kimisi yalnız dünyada. +Lakin bir def’a bela geldi mi hareket-i arzıyye gibi kıyamet gibi tarumar olur. +Hep birden duçar-ı felaket olur; nice ma’sumlar ayaklar altında çiğnenir nice bi-çareler arada mahvolur. +Afet böyle umumi olur. +Tekasül ederek korkarak menfa’atlerini düşünerek hakkı ifa etmedikleri için onların da yüreği yanar kalbi sızlar onlar da mes’ul olurlar. +Dünya belası böyle umumi gelir. +Onun için hadisde varid olmuş. +Nasıl ki hadis-i aharda buyurulmuş: +O ondan öbürü ötekinden rivayet ederek Hazret-i Peygamber’e kadar varıyor. +Buhari’de mezkur. +Sıhhatinde şüphe yok. +Ravilerin cümlesi bütün ümmetçe emin mu’temed kimseler. +Asla bir yalanları görülmemiş işitilmemiş. +Böyle zatlar. +Tarihçe bunlar mazbut. +Hep mu’temed kimseler. +Erbab-ı tenkid nazarında zerre kadar kirlenmemiş. +Asıl Hazret-i Peygamber’den işiten Enes bin Malik öyle diyor: +– Bir gün Hazret-i Ekrem buyurdu ki: +“Kardeşlerinize nusret edin!..” bazı rivayetlerde “İ’ane edin!” diye buyurduğu beyan buyuruluyor. +Lakin Buhari’de bir çok yerlerde hep “unsur!” diye tekrar olunmuş. +Onun için “nusret” ta’birini kullanıyoruz. +Ne olursa olsun zalim olsun mazlum olsun cümlesine nusret edin. +– Bunu anladık Ya Resulallah! +Mazluma yardım olur; lakin zalime nusret edersek biz de zalim olmaz mıyız?.. +Her kim zalimden tarafa çıkarsa Allah ona musallat eder onu. +Allah öyle buyuruyor: +Daima adet-i ilahiyyem öyle. +Zalimleri birbirine taslit ederim. +Bimennihi’l-kerim gelecek nüshadan i’tibaren üstad-ı muhterem fazıl-ı şehir Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretlerinin Sure-i Fatiha tefsir-i celili risalemize şeref-bahş-ı hakayık u ulviyyet olacaktır. +Ayat-ı kerime ve ehadis-i şerifenin esna-yı tab’da tertip hatasından vikayesi için gösterilen i’tina ve ihtimama rağmen birinci nüshanın ikinci sahifesinde ikinci sütunun yirminci satırında nazm-ı celilinden sonra kelime-i mübarekesi yazılmamış… Ve sekizinci sahifenin birinci sütununun on beşinci satırında nazm-ı mübareki suretinde… Ve dokuzuncu sahifenin ikinci sütununun üçüncü satırını teşkil eden ayet-i kerimedeki nazm-ı celili sehven bir ziyadesiyle … Ve on dördüncü sahifenin kerime de kelimesi tarzında dizilmiştir. +Ahiren intişar eden nüshalar musahhah olarak basılmış ve nüsah-ı mütekaddimedeki sehviyyat-ı vakı’anın kari’lerimiz tarafından müsara’aten tashih edildiğine mutma’in bulunmuş olmakla beraber risalemiz bu babda uhdesine müteretteb vazife i’tibarıyla yedlerindeki sehivli nüshaların bervech-i meşruh tashihini muhterem kari’lerinden suret-i mahsusada rica eder. +Risalemize ihda buyurulan asar tarih-i vürudu nazara alınarak sırasıyla inşallahu teala neşrolunacaktır. +olur. +Bina’en-aleyh aslın delil ma’nasına kullanılması bu ibtina’-i akli haysiyetiyle lafzı başkaca delil ma’nasına nakletmekten bizi müstağni kılar. +Şu halde usul-i fıkh demek : +Fıkhın delilleri fıkha mahsus deliller demek olur. +Muzafun-ileyh olan fıkhın ta’rifine gelince : +“Fıkh” lügatte bir şeyi anlamaya denir. +Fakat bu anlamak bilmek amiyane değil belki fıtnatla bilmek ve anlamak maksuddur. +Fıkhın bir böyle ma’na-yı umumisi var bir de ma’na-yı usuli ve hususisi var. +Bu ma’na-yı ıstılahiye ve İmam-ı A’zam hazretlerinden menkul olan bir ta’rife göre: +Fıkh – Nefs-i insaninin min-ciheti’l-amel lehinde ve aleyhinde bulunan şeyleri bilmesidir . +Yani insanın amel cihetiyle kendinin müteneffi’ veya mutazarrır olduğu her şeyin hükmünü tasdik ve iz’an etmesine “fıkh” derler. +Ve bu suretle bilen ve anlayan adama “fakıh” denilir. +Fakat inde’ş-Şafi’iyye fıkıh: +Ahkam-ı şer’iyyeyi edille-i tafsiliyyesinden bilmektir. +Bunların her ikisi netice i’tibarıyla birdir. +Onlar öyle ta’rif etmişler. +Nefs-i insaninin lehinde ve aleyhinde olan şeylerden maksad hükümlerdir. +Ve buradaki bilmek dahi amiyane bir bilmek değildir. +Meleke hasıl ederek bilmektir. +Ta’bir-i digerle buradaki ma’rifetten maksad; cüz’iyyatı delilinden ke hasıl olmaktır. +Şu halde fıkıh diye : +Nefs-i insaninin lehinde ve aleyhinde olan şeyler hakkında meleke iktisab etmesine denir. +Vakı’a bir kimse lehinde ve aleyhinde olan ahkamın kaffesini bilemez bu adeta mümteni’dir. +Fakat bu leden istinbat-ı ahkam melekesini haiz olmayan kimselere fakıh denemez. +Zira fakıh kava’idi merreten ba’de uhra tatbik ve ta’kıb ederek meleke kesbeden kimsedir. +Mukallidinin delili ise kavl-i müctehidindir. +Bir de “bilmek” muradifi olan ma’rifetten maksud meleke bi’l-icma’ fakıh olan bir zatın bazı ahkamı bilmemesine münafi değildir. +İmam-ı Malik rahmetullahi te’aladan kırk mes’ele su’al edilmiş de otuz altısında “la edri” cevabını vermiş. +Fıkhın ta’rifinde bir de “nefs-i insaninin” deniliyor. +Bu ta’bir ile ilm-i ilahi ve ma’rifet-i Cibril ma’rifetten hariç kalır. +Zira Peygamberimiz Efendimiz hazretlerinin bilmesi kava’idi merraten ba’de uhra tatbik ederek meleke kesbetmekle değildir. +Belki ilham suretiyle bu ilmi kazanmıştır. +Kezalik edilleden lerin ilmi de ma’rifetten haricdir. +Zira müctehidin-i izam hazeratının delili Kitab sünnet icma’-ı ümmet kıyas-ı fukahadan dindir. +Vakı’a zamanımızdaki ulemaya şimdiki fıkıh ile tevaggul edenlere “fakıh” denilirse de bu ıtlak mecazendir bunların fıkıh ile iştigal etmeleri haysiyetiyledir. +İşte bu sebebe bina’endir ki bir kimse “Filan memleketteki fukahaya şu kadar mal vasiyet ettim.” dese bu vasiyeti infaz olunuyor. +Şu halde suret-i mutlaka ve umumiyyede “fukaha” erbab-ı ulemadır. +Fıkhın ta’rifindeki kaydıyla da ilm-i kelam ve ilm-i ahlak ta’riften hariç kalır. +Yukarıda da söylemiştik; biz ilm-i usul-i fıkhı ilmiyyet rak alem olarak geliyor. +Lakab da zaten alemin bir kısmıdır. +Yani medhi veyahud zemmi müş’ir olan a’lamın bir kısmına lakab denilir. +“Usul-i fıkıh” lakabı ise medhi müş’irdir. +Çünkü fıkhın mebnasıdır. +Fıkıh ise mucib-i sa’adet-i diniyye ve dünyeviyyedir. +Mesela; “Bevval-i Zemzem” bir herifin lakabıdır ve zemmi müş’irdir. +Bazen de bir isim “eb” veya “ibn” Usul-i fıkıh da bu ilmin lakabıdır ve medhi müş’irdir. +Ve mürekkeb-i izafiden menkul olarak bu ilm-i celile alem olmuşdur. +Çünkü yalnız “fıkhın delilleri” demek kafi olmuyor. +Zira bunda ahkam ve ictihada ta’alluk eden mesa’il de var. +Bina’en-aleyh ulema bunu mürekkeb-i izafiden ma’na-yı mak üzere vaz’ eylediler. +Ma’lumdur ki mesa’il-i fıkhiyye edille-i mu’ayyeneye müsteniddir. +Yani bu mesa’il delillerden istinbat olunur. +Bu ahkam-ı şer’iyyeyi edilleden istinbat edebilmek için ehl-i re bir takım kazaya vücuda getirdiler. +Ve bunlara daha bazı mütemmimat dahi izafe ederek cümlesine birden te’alluk eden ilme de “usul-i fıkh” tesmiye ettiler. +Bunu biraz daha tafsil edelim: +İnsanlar başı boş ve abes yaratılmamışlardır. +Onlar hayvanat-ı saire gibi mühmel değildirler. +Belki insanların her fi’line her ameline kıbel-i şari’den bir hüküm varid olmuşdur. +Fakat her bir hüküm her bir fi’ile göre mansus ve musarrah değildir. +Çünkü bütün cüz’iyyat-ı ahkamı ihata etmek müte’azzirdir. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Eylül Birinci Sene - Aded: +Bu sure-i celilemiz “Fatihatü’l-Kitab” ismi şerifiyle tesmiye buyurulmuşdur. +“Ümmü’l-Kur’an dahi tesmiye olunur. +“Fatiha” her şeyin cüz-i evveline ıtlak edilmektedir; bu sure Kerim’in en birinci cüz’-i şerifidir; Bina’en-aleyh diğer süver-i celileye nisbeten asıl menzilesinde bulunur. +“Üm” lafzı asıl ma’nasına da gelir: +“Ümmü’l-kura” gibi. +Fatiha’nın Ümmü’l-Kur’an tesmiye buyurulmasına dair daha iki vecih vardır: +. +Ayat-ı Kur’aniyye’nin aksam-ı esasiyyesi sena alellah emr ü nehiy va’d ü va’idden ibaret olmak üzere üç kısımdır. +Bu sure-i celile ise icmalen bu kısımların her birini müştemil bulunduğu cihetle tafsilatı havi diğer süver-i celilenin menşe’ ve menba’ı addolunur. +. +Me’ani-i şerife-i Kur’an hikem-i nazariyye ve ahkam-ı ameliyyeden ibarettir. +Bunların merci’i ve gayeti netayic-i aliyyesi ise sure-i Fatiha’nın tazammun eylediği süluk-i sırat-ı mustakım vazifesi ile meratib-i sü’eda ve menazır-ı eşkıyaya vukuf ve ıttıla’ kaziyesinden ibarettir. +Kur’an-ı Kerim’den maksud mebde’ ve me’adı bildirmek ve intizam-ı ma’işet ve istihsal-i sa’adet hususuna halkı maksadı itmam ve ikmal için zikr buyrulmuştur. +Sure-i Fatiha’nın e kadar olan kısmı sena alellahdır. +nazm-ı şerifi emr ü nehy-i a tahsis etmek heva-yı nefsaniye muhalefet ve cemi’ evamir ü nevahi-i rabbaniye ri’ayetle vücud bulur. +dal olmakla va’d-i sübhaniye olduğu gadab dahi va’id-i rabbaniye delalet ediyor. +“Hikem-i nazariyye” ahkam-ı i’tikadiyye i’tikad edilmesi vacib olan hükümler demektir. +“Ahkam-ı ilmiyye” ef’al-i mükellefin hakkında ta’yin buyurulan vücub nedb ibaha hürmet kerahatten ibaretdir. +Kur’an-ı Kerim’i inzalden maksad-ı asli teşri’-i ahkam olmasına mebni; me’ani-i Kur’aniyye’nin kaffesi i’tikad ve amele ta’alluk eden ahkam-ı sübhaniyyeden ibarettir. +Sure-i Fatiha’nın kısm-ı evveli Cenab-ı Bari Te’ala’yı zikr u fikr ile i’tikad-ı vahdaniyyet ve i’tiraf-ı ni’ama-yı samedaniyyet ve dergah-ı sübhaniye arz-ı inkıyad ile taleb-i hidayet beyanını havi olmakla sırat-ı müstakıme süluk ve mütaba’attan ibaret kısm-ı uhra da ikmal-i ilim ve ıslah-ı amel suretiyle mun’imün aleyh olan zevat-ı kiramın ihraz edecekleri mükafat-ı aliyye ile ihlal-i amel eden füssakın ve mücazat keyfiyetine işaret olduğu hüveydadır. +Şu iki vecih beyninde fark vech-i evvelin nazm-ı dall-i ale’l-ma’nadan ibaret nefs-i sureye nazaran vech-i saninin medlulat-ı elfaz olan me’ani-i şerife i’tibariyle olmasından Sure-i Fatiha’nın suretü’l-hamd “suretü’d-du’a-i vafiye kafiye şafiye” gibi daha pek çok esma-i şerifesi vardır. +Ezcümle “Es-seb’ul-mesani” ism-i şerifiyle de yad buyurulmuştur. +Bu ismin havi olduğu es-seb’ ta’biri sure-i celilenin bi’l-ittifak yedi ayet-i kerimeden ibaret olması “El-Mesani” ta’biri de her namazda tekerrür etmesi yahud iki defa inzal buyurulması hususuna delalet etmektedir. +Kezalik “Suretü’s-Salat” dahi tesmiye olunur; zira her namazın her rek’atında okunması cemi’ mezahibe göre vücub veya istihbabdan hali olmaz. +Yedi ayet olması beyne’l-kura’ müttefekun-aleyhdir. +Fakat Besmele’yi cüz’-i sure addetmeyenler ile ayet-i tamme olmasına ka’il olmayanlar kavl-i kerimini re’s-i ayet kılarlar. +Cüz’-i sure ve ayet-i tamme olmasına ka’il olanlar onu birinci ayet sayarlar. +Mesani “mesna” veya “mesnatün”ün cem’idir. +Kavl-i meşhura göre bir şeye mislini zamm etmek ma’nasına “sena” veya “tesniyeden” müştakdır. +“Sena”dan me’huz olması da ca’izdir. +Bu ism-i şerif nazm-ı celilinde mezkurdur. +Şu ayet-i celile Süver-i Mekkiyye’den ma’dud Suretü’l-Hicr’de dahil olmağla Sure-i Fatiha’nın kable’l-Hicret şeref-i nüzulüne delalet etmektedir. +Çünkü Resul-i Ekrem efendimiz hazretlerine i’tasıyle imtinan buyurulan “Seb’ul-Mesani”nin bu sureden ibaret olması ehadis-i sahiha ile mü’eyyeddir. +Bir hadis-i şerifde en evvel nazil olan sure-i kamile Sure-i Fatiha olduğu musarrahtır. +Zaten Cenab-ı Risalet-me’abın Fatiha’sız asla namaz kılmamış olmalarının kat’iyyeti de daha Mekke-i Mükerreme’de bulundukları zaman Sure-i Fatiha’nın nazil olmuş bulunmasına delalet ediyor. +Fakat muahharan tahvil-i kıble esnasında Medine-i Münevvere’de bir def’a daha inzal buyurulmuş olması İmam Mücahid rahimehullahdan mervi ise de bu cihet kesb-i kat’iyyet etmemişdir. +me’mum olsun her musalliye Fatiha kıra’eti farzdır e’imme-i Hanefiyye’ye göre farzların ka’de-i ulasından sonraki rek’atlarında müstahab olup diğer rek’atlarında vacibdir. +Fakat cema’atle kılınan namazlarda imamın kıra’eti me’mumun hakkında da kıra’et addedilir. +Bina’en-aleyh bu surette me’mumun kıra’etle iştiğali mekruh olur. +Sa’di diyor ki: +“Bir gece biz karban ile Aheste-seyr iken yolumuz düştü bir çöle. +Sür’atle tayyiçin o beyaban-ı vahşeti Hep yolcular feda ederek habı rahati Gitmektelerdi. +Bende fakat meşy ü seyre tab Hiç kalmayınca düşmüşüm artık zebun-i hab. +Avare bir piyadeyi bekler mi kafile? +Naçar şedd-i rahl edecek ta be-merhale. +Durmuş diyordu bir de uyandım ki sarban: +“Kalk ey zavallı yolcu uzaklaştı karban! +Uykum benim de yok değil amma bu deşt-zar Aramgah olur mu ki bin türlü korku var? +Ser-menzil-i merama varır durmayıp giden; Tek bir adım ilerleyemezsin durur isen. +Heyhat yolda böyle düşen uyku derdine Hep yolcular gider de kalır kendi kendine!” Vak’a hiç bir şey değildir; haklısın lakin düşün Başka bir düstur-i hikmet var mı insaf et bugün? +Varmak istersen –diyor Sa’di– eğer bir maksada? +Tuttuğun yollar tükenmekten muarra olsa da; Şedd-i rahl et durmayıp git yolda kalmaktan sakın! +Merd-i sahib-azm için neymiş uzak neymiş yakın? +Hangi müşkildir ki himmet olsun asan olmasın? +Hangi dehşettir ki insandan hirasan olmasın? +Dağ dayanmaz erlerin dağlar söken peykarına! +Bir münevvim ses değil yer yer huruşan velvele: +Fevc fevc akmakta insanlar bütün müstakbele. +Nehr-i feyza-feyz-i insaniyyetin ahengine Uymadan imkanı yoktur düşmemek bir engine! +Menzil-i maksuda varmazsın uyanmazsan eğer... +Var mı bak yollarda hiç bidar olanlardan eser? +Karban akvam; çöl mazi atalet sedd-i rah. +Durma mazi bir mugaylanzar-ı dehşet-naktir; Git ki ati korkusuzdur hem ne kudsi haktir! +Çok şedaid iktiham etmek gerektir doğrudur... +Vehleten avare bir seyyahı yollar korkutur; Korku lakin azmi tahkim eylemek icab eder: +Kurtulursun şedd-i rahl etmiş de gitmişsen eğer. +Çünkü düşmüşsün hayatın –ezkaza– feyfasına Gitmen icab eyliyor ta menzil-i aksasına. +Düşmemek madam elinden gelmemiş evvel senin Ölmeden olsun mu ey miskin bu çöller medfenin? +Asümandan Refref indirsin demektir bir melek! +“Leyse li’l-insani illa ma sea” derken Huda; Anlamam hiç meskenetten sen ne beklersin daha; Davran artık karbanın arkasından durma koş! +Mahv olursun bir dakıkan geçse hatta böyle boş. +Menzil almışlar da yorgun belki senden bi-mecal! +Belki yok elbette öyle! +Sen ne etmiştin hayal? +Şöyle gözden geçse bir hilkat temaşa-hanesi: +Çıkmıyor bir zerre fa’aliyyetin biganesi. +Asümani hakdani cümle mevcudat için Kurtuluş yok sa’y-i daimden terakkıden bugün! +Yer çalışsın gök çalışsın sen sıkılmazsan otur! +Bunların hakkında bilmem bir bahanen var mı? +Dur! +Masiva bir şey midir boş durmuyor Halık bile: +Bak tecelli eyliyor bin şe’n-i gunagun ile. +Yok eğer hala sıkılmak bilmiyorsan halktan; Bari Allah’ın kulu Allah’tan olsun utan! +Hallak-ı Azim-i dad-ferma Kadr-i beşeri buyurmuş i’la Bir fikr-i dakıka-dan vermiş Bir de şeref-i beyan vermiş Fikren kılar asumana pervaz Nutkan eder i’tilasın ibraz Yükselme bu mertebe denilmez Denmiş dahi olsa dinlenilmez Bir natıka-i natuk u ser-baz Sad-pare olur mukayyed olmaz Takyidini muhtemel sanırlar Gaddarlar amma aldanırlar Bir emr-i müsellem ü müberhen Alem kalamaz tekamülünden Bahşayiş-i Hak olan bu fıtrat Pamal-i tegallüb olmaz elbet Hilkat iken i’tilaya sa’ik Mümkün mü ki men’ ede hala’ik? +Hürriyyet iken hayatı kafil Onsuz yaşamak olur mu kabil? +Şükr eyleyelim ki Rabb-i Rahman Bu milleti gördü rahme şayan Kalmıştı vatan sefil ü mecruh Düşmüştü firaşa sanki bi-ruh Ukbaya azimet etmek üzre Evladını görmek istedikçe “Allah için etmeyin” dedikçe Etrafın alan güruh-ı bi-din Şemşir be-kef duran mela’in Bakmaz bu enin ü aha bakmaz Evladını öpmeğe bırakmaz Tekrar-ı hücum eder de yekden Bin yare açar deler yürekden Bazusu büküldü zalimanın Peygamber’e hürmeten o Hallak Osmanlıları buyurdu ıtlak Şimdi ise adl ü dad lazım Ey zümre-i aliman-ı pür-dil Ahlaf-ı güzeştegan-ı kamil Ahkam-ı güzin-i şer’i haris Bir melce’-i has iken medaris Bilmem ne dokundu zülf-i yare? +Dönmüştü birer harabe-zare Bir nokta gibi izar-ı gülde Kalmıştı cerihalar gönülde Teşrihine ibtidar olunsun Aç derdini kim deva bulunsun! +Tesvil ile bir la’in-i bed-kar Etmişti bütün kulubu azar Zalimler elinde eşk-rizan Enva’-ı eza ve kinelerle Teb’id olunup sefinelerle Etti kimisin felek perişan Oldu kimi tir-i gadre kurban Ba’isdi buna vifaksızlık Ey cem’-i mübarek ü mü’eyyed Müfredsiniz ilm ü fıkh u fende Gülbün gibi sahne-i çemende Her haliniz iktidaya layık Meftun-ı hisaliniz halaik Hangi yola gitseniz giderler Aranıza ittiba’ ederler Yokdur bu hilafınızda ta’il Ey fırka-i ehl-i re’y-i racih Hala mı o Bayezid ü Fatih? +Meydanda durur iken mühimme Da’va yaraşır mı ehl-i ilme? +Elverdi sere suda’-i lafzi Artık yetişir niza’-ı lafzi Fikr eyleyerek bugün şu hali Terk eyleyiniz o kıl ü kali Ehliyyet ü fazlınız müsellem Hizmet gözetir sevad-ı a’zam Bir ailenin bila-müzahim evc-i kemale yükselebilmesi zevc ile zevcenin yekdiğerine şiddetle irtibatına menutdur. +Bu şiddet-i irtibat ise onların birbirine son derece muhabbetiyle ka’imdir.. +Çünkü zevceyn beyninde muhabbetten başka bir medar-ı irtibat yoktur. +Zira esasen bunlar yekdiğerine ecnebidir. +İki ecnebiyi birbirine rabt eden her ikisinin nokta-i amalini tevhid eyleyen şey muhabbetten başka bir şey olamayacağı bedihidir. +Halbuki bu muhabbetin beka ve devamı zevceynin iffet ve ismetlerini son derece hıfz u sıyanetlerine vabestedir. +Bunların kendi iffet ve ismetlerini son derece hıfz u sıyanetleri ise behemehal kadınların mesture olmalarına mütevakkıftır. +Çünkü insanlarda ve ale’l-umum hayvanlarda hiss-i rekabet ve gayret bir emr-i cibillidir. +Eğer bir kadın gayr-i mesture olarak rast geldiği erkekle görüşmekde konuşmakda ve hatta istediği bir erkeği kendi hanesine kabul etmekde ve arzu ettiği mecalis ve mehafil-i ricalde bulunmakta serbest kalırsa zevcinden daha zarif daha latif erkeklere tabi’i ve gayr-i ihtiyari olarak kendisinde bir meyl ü muhabbet hasıl olacağı ve bilahare zevcini ta’rifi nakabil bir azab-ı vicdaniye duçar edeceği ve bu suretle zevciyle kendi beynindeki rabıta-i muhabbeti sa’adet-i a’ileyi esasından mahv eyleyeceği derkardır. +Bu mahzur zevc hakkında dahi caridir. +Çünkü bütün kadınlar gayr-i mesture olursa bir zevc zevcesinden daha güzel daha genç bir kadın gördüğü zaman o kadına meyl etmemek bütün kalbiyle ona müncezib olmamak onun yed-i rabıta-i muhabbeti hem de o müncezeb olduğu kadınla o kadının zevci beynindeki irtibatı külliyen izale edeceği ve şu halde her iki a’ilenin sa’adetini mahv eyleyeceği şüphesizdir. +Nitekim bu gibi ahval-i feci’anın emsal-i adidesi görülmektedir. +kadınlara tesettürü emretmiştir. +Ma’a-haza bir kadın mesture olmakla hiçbir hakk-ı meşru’unu zayi’ etmez. +Bir erkek ne gibi hakka malik ise bir kadın da aynı hakka maliktir. +Mesela bir erkek kendi malında istediği gibi tasarruf eder bir kadın da öyledir. +Bir erkek sa’adet-i a’ileye müte’allik mükellef olduğu veza’ifi ihlal etmemek şartıyle namus ve iffet dairesinde ezvak-ı medeniyyeden hisseyab olur bir kadın da öyledir. +Ez-cümle bir erkek vazife-i asliyyesini ifa ile beraber hem-cinsiyle beraber musahabet eder. +Meta’ib-i ma’işetle bi-tab kalan beynini dinlendirir. +Sonra yine vazife-i mükellefesine mübaşeret eder. +Lede’l-icab bir ictima’gah-ı ricale gider. +Orada verilen konserlere konferanslara iştirak eder. +Bunu kadınlar da yapabilir. +Onlar da kendilerine mahsus bir edeb bir terbiye dairesinde kendilerine mahsus mesirelere gidebilirler. +Kendilerine cem’iyetler teşkil ederek konferanslar konserler verebilirler. +Şeri’atımız bu gibi şeylere asla mani’ olmaz. +Kezalik kadınlar mesture olmakla me’ser-i medeniyyeden mahrum olmazlar. +Ulum ü ma’arifle tezyin-i zat ve sıfat ederler. +Çünkü beşikten lahde kadar ulumu emr eden Şeri’at-i Muhammediyye kadınları bu emirden istisna etmemiştir. +Tahsil-i ulumu rical ve nisaya farz kılmıştır. +Şu kadar ki tahsil-i uluma mahal olan mekatibe devam hususunda kadınlar ve erkekler arasında biraz fark vardır. +Erkekler ibtida’i rüşdi ve i’dadi mekteblerinde tahsil ettikten sonra bunların cümlesinin fevkinde olan mekatib-i aliyede darü’l-fünunlarda dahi tahsile mecburdurlar. +Bu mecburiyet umumi değilse de bir kısım rical hakkında zaruridir. +Halbuki kadınlar böyle değildir. +Çünkü –bundan evvelki makalemizde zikrettiğimiz vechile– kadınların hilkatindeki hikmet onların bir erkekle izdivac ederek dünyaya çocuk getirmek ve sonra o çocukları terbiye etmek ve umur-ı beytiyyeyi tesviye eylemekten ibarettir. +Kadınların bu veza’ifi bi-hakkın ifa edebilmeleri nı istilzam etmez. +Çünkü bu veza’ifi öğrenmek için ibtida’i rüşdi ve i’dadi mektebleri kafidir. +Ondan sonra bir hanım kızın kendine münasib bir erkekle izdivac etmesi ve beyhude yere zaman fevt eylememesi icab eder. +Demek oluyor ki esasen tahsil-i ulum kadınlara da lazımdır. +Çünkü cahil bir kadın gerek umur-ı beytiyyeyi mihver-i layıkında ve gerek terbiye-i evladı usul-i meşru’a ve kava’id-i hıfzu’s-sıhha dairesinde ifaya muktedir değildir. +Fakat nev’-i beşerin bekasına nüfus-ı insaniyyenin teksirine yegane medar olan izdivac mes’elesi bir kadına terettüb eden veza’ifin en birincisini teşkil ettiğinden ibtida’i rüşdi ve erkekler gibi darü’l-fünunlara devam edecek ve oralardan mühendis mi’mar ve sair olarak çıkmaya çalışacak olursa hilkatine terettüb eden vazifeyi su-i isti’mal etmiş ve bilahare Biz; “kadınlar darü’l-fünunlarda okunan ulum ve fünunu hiç okumasınlar” demek istemiyoruz. +Çünkü tahsil-i ulum ve ma’rifettir. +Fakat erkekler hakkında bile herkesin ayrı ayrı olarak bütün ulumu tahsil etmesi imkan haricindedir. +Bu mümkün olsa bile muvafık-ı hikmet değildir. +Zira bir memlekette herkes ulum-ı aliyyeyi tahsile kalkışacak olursa sanayi’-i hasiseye rağbet edecek kimse kalmaz ve şu halde o memleketde ümrandan eser bulunmaz. +Bütün erkekler için bile ulum-ı aliyyeyi tahsil muvafık-ı hikmet ve maslahat olmayınca bunun kadınlar için muvafık-ı hikmet ve maslahat olmayacağı evleviyette kalır. +Bina’en-aleyh bir hanım kız kendi veza’if-i asliyyesine ta’alluk eden ibtida’i rüşdi ve divacı levazım-ı medeniyye cümlesinden bulunmakla ba’del-izdivac arzu ederse ihtilas-ı vakt ettikçe kendi hanesinde ulum-ı aliyyeyi de tahsil edebilir. +Bu fazla mübeccel bir meziyetdir. +Bir kadın eğer kudreti varsa bunu da elde edebilir. +Şeri’atımız buna mani’ olmaz. +Belki teşvik eder. +Şeri’at-ı Muhammediyye kadınlarımıza son derece şefkat ve merhamet göstermiş ve onların bütün hukukunu taht-ı te’mine almıştır. +Bundan başka birçok imtiyazat dahi bahş eylemiştir. +Ezcümle bir erkek hem kendi nafakasını hem zevcesinin ve çocuklarının nafakasını ve bütün muhtaç oldukları şeyi tedarike mecburdur. +Halbuki kadın bunlardan hiçbirisini tedarike mecbur değildir. +Nafaka sükna ve saire gibi şeyleri tedarik münhasıran erkeklere tahmil edilmiştir. +Bir kadının kable’l-izdivac bütün mesarifi babasına aiddir. +Babası yok bir mal intikal etmemiş ise beytü’l-male lazımdır. +Ba’de’l-izdivac dahi hüküm böyledir. +Yani zevcine vefat etmiş ise malı da yok ise babasına kardeşine zi-rahm-i mahremine bunların da malı bulunmadığı takdirde yine beytü’l-male aitdir. +hiçbir vakit ma’işet cihetini düşünmeye mecbur değildir. +Hatta bir kadın yemek pişirmeye çamaşır yıkamaya bazı şera’itin vücud-ı takdirinde çocuğunu emzirmeye bile –hasbe’d-diyane mecbursa da– kaza’en mecbur değildir. +Yani bunları yapmak için hakimin cebretmeye salahiyeti yoktur. +Şimdi insaf edelim kadınlara bu kadar imtiyazatı Şeri’at-i Muhammediyye’den başka hangi kanun hangi şeri’at bahşetmiştir?.. +Bunun içindir ki kadınlarımız akvam-ı sairenin kadınları gibi ticarete ve saireye süluk mecburiyetinde değildir. +Filvakı’ Fatma Aliye Hanım hazretlerinin dediği gibi ka’ide-yi tesettüre ri’ayet şartıyle bizde de kadınlar ticaret edebilirler. +Ahz ü i’ta eyleyebilirler. +Buna bir mani’ yoktur. +Nitekim bilad-ı İslamiyyenin ekserisinde bu hal müşahade olunmaktadır. +Fakat bizim bahsimiz esasen bunların şu gibi mu’amelat ile meşgul olmalarına şer’an mecburiyetleri olmadığını söylemektir. +Hem de olmamalıdır. +Çünkü kadınların böyle erkeklere mahsus veza’ifle meşguliyetleri kendi veza’if-i asliyyelerini ihlale badi olacağından onların bu gibi şeyler ile iştiğalleri muvafık-ı hikmet ü maslahat değildir. +“İlm-i Tevhid” aka’id-i diniyyeyi isbat için edille-i yakıniyyeden bahseden ilimdir. +Semeresi zat-ı Vacibu’l-Vücud’un ve rusül-i kiramın sıfatını berahin-i kat’iyye ile öğrenip sa’adet-i ebediyyeye na’il olmaktır. +Bir ilmin şerefi ma’lumun şerefi ile mütenasib olacağından ve bu ilm-i celil ise Zatullah ile enbiya-yı izam hazeratına ta’alluk ettiğinden ulum-ı diniyyenin asıl ve esası ve bilcümle ulumun ecell ü a’lasıdır. +“Tevhid”‘in asıl ma’nası Cenab-ı Vacibu’l-Vücud’u bir ve şerikten beri i’tikad etmek olup Zatullah’dan Zatullah’a kiramından rusül-i kiramının isbat-ı risaletden kendilerine de alem olmuştur ki vech-i tesmiye bu ilm-i şerifin en mühim cüz’ü “tevhid” mebhası olmasıdır. +Filhakıka Cenab-ı Hakk’ın zatında sıfatında ef’alinde vahid olduğuna ve merci’-i ekvan ve münteha-yı mekasıd yalnız o olduğuna inanmak i’tikad-ı sahihin temel taşı mesabesinde olduğu cihetle enbiya-yı selefin ve ba-husus Nebi-yi ahir zaman aleyhi salavatu’r-rahman Efendimiz hazretlerinin bi’set-i şerifelerinden en büyük maksad budur. +hihayı isbat için delil-i nakliye nadiren müraca’at edildiği ve bu dela’ilin irad ve takviyesi için müdavele-i bahs ü kelama mecburiyet hasıl olduğu için “İlm-i Kelam” dahi tesmiye olunmuştur. +Aka’id-i hakkayı takrir ve lisan-ı enbiyadan sadır olan hakayıkı izah ve tebyin için vaz’ edilen bu ilim zuhur-ı İslam’dan evvel dahi mevcud idi. +Her ümmetde rü’esa-yı din tarafından muhafaza-i akayide çalışılır idi. +Lakin tarih-şinasanın ma’lumu olduğu üzere bu rü’esa rusül-i kiramın kendilerine telkin buyurdukları dinin safvet ve nezahetini hakkıyle muhafaza etmedikleri ve tarik-ı Hak’dan udul ederek doğruyu yalan yanlış birçok şeylerle tahrif ettikleri için isbat-ı müdde’a zımnında delil-i akliye müraca’at etmek ve tabi’at-ı mevcudatdan nizam-ı ka’inatdan istinbat olunan ve hiçbir akl-ı selim tarafından inkar edilemeyen kavanin ve hakayıka bina-yı re’y ü i’tikad eylemek cihetine asla yanaşmazlardı. +Hatta onların ilzam-ı hasm için din namına sevk eyledikleri edille ile akıl arasında mübayenet-i tamme mevcud olduğu cihetle ekseriya akıl ile dinin Kelam namıyle ortaya koydukları kitabları ma’nasız te’vilat ve tefsirat ile doldurmak cehele-i nası evham ve hayalat ile korkutmakla iktifa ederlerdi. +Biraz da aklına danışarak keşf-i hakayıka çalışanlara ve bu suretle dine karıştırdıkları i’tikadat-ı batıladan dolayı cüz’i şüphe eder gibi görünenlere karşı en birinci silahları “Sakın düşünme dalalette kalırsın” gibi sözlerle hassa-i mülahaza ve temyizlerini ellerinden almakdan başka bir şey değildi. +niyye olan aklın bu mahkuriyetine hatime çeken bi’set-i Muhammediyye sallallahü aleyhi ve sellem ve nüzul-i Kur’an oldu. +Kur’an-ı Kerim i’tikadat-ı zayifeyi mahv için sa’ika-yı semavi zulümat-ı cehl ü gabaveti sıyırmak için berk-i cihan-firuz-ı viyyeden hiçbirinin açmadığı bir şehrahı açtı. +Hadi-i Mutlak’ın hitab-ı izzetiyle açılan bu şehrah-ı selamet yine vedi’a-i Rahman olan akl u fikre silm-i uruc olmak üzere gösterilen şehrah-ı hidayetden başkası değildi. +On dört asır evvel yaşayan cem’iyet-i beşeriyye o tarik-i müstakımden kemal-i emn ü selametle gittiği gibi bundan sonra da bu hakdanda insan namı payidar oldukça yine gidilebilecekdir. +Kur’an-ı Azimü’ş-şan nübüvvet-i Muhammediyye’nin sıhhatini isbat için ezmine-i salifede ba’s-i enbiyayı isbat için tutulan tarz ile istidlal etmedi. +Delil yine kendisinin Kelamullah olduğuna; bülegayı i’caz eden hukuk-ı beşerin fevkinde olan mavera-yı seradikat-ı celalden suduruna hiçbir arif-i sühan-şinası iştibahda bırakmayan fesahat ve belağat-ı harikuladesini hasr ederek makam-ı uluhiyete dair bilmekle veyahud i’tikad etmekle mükellef olduğumuz şeylerin kaffesini telkın etti. +Lakin bunların hiçbirine körükörüne inanmayı teklif etmedi. +Hepsini temhid eylediği berahin-i satı’a samedaniyye ile ilzam ve ifham etti. +Hayret-bahş-ı idrak olan bu mücadelatda muhatabı hep akl-ı selimdir. +Ehl-i iz’anı ikna için daima akıllarını saha-yı bi-intiha-yı avalime sevk ediyor. +Acayib-i mülk ü melekutu göstermek için destyari-i irşad-ı İlahi ile cihan cihan dolaştırıyor. +Nizam-ı bedi’-i ekvanı tedkık etmeyi afak ve enfüsteki ayat-ı beyyinat-ı kudreti seyr ü temaşa eylemeyi emrediyor. +Tilavetiyle halavetyab olanları ikide birde; gibi ayat-ı kerime ile ikaz ediyor. +Dide-i basiretlerini perde-i gaflet bürümüş olanları i’mal-i fikr ü nazardan tehaşi edenleri; gibi takri’at-ı şedide ile tezlil ve tahkır ediyor. +Ekvana hakim olan kavanin-i İlahiyye’nin teğayyür ve tebeddülden masun olduğunu i’lan eden Kur’andır. +Husema-yı din ile mübahase ve mücadele ederken gaflet ve şiddetten tevakkı edilmesini emreden yine Kur’an’dır. +bulunduğunu bir nebi-yi zi-şan lisanından te’vil kabul etmeyecek surette en evvel i’lan eden ma’lumat-ı diniyyeyi rü’esa-yı ruhaniyyenin yed-i inhisarından kurtaran aklı mudik habsinden çıkarıp nihayetsiz fezalarda cevelanına müsa’ade eden kitab-ı semavi Kur’an-ı Azimü’ş-şan’dır bunun içindir ki kaffe-i ehl-i İslam kazaya-yı diniyye meyanında vücud-ı Bari’yi bilmek Cenab-ı Hakk’ın irsal-i rusüle kudreti olduğunu edilebileceğine ve ahkam-ı diniyyede fehm ü idrakin yetişemeyeceği şeyler bulunsa bile aklen müstahil olan şeyler bulunamayacağını müttefikan karar vermişdir. +“Yad et ol demi dahi ki; Rabbin meleklere ben ruy-i zeminde halife nasb ü ta’yin edeceğim dedi. +Onlar dediler ki nesil ve zürriyeti yeryüzünde fesad edecek ve bi-gayri hakkin kanlar dökecek kimseyi mi orada halife edeceksin. +Halbuki biz sena hamd ederek tesbih ve seni takdis ediyoruz.” Bize lütf u ihsan ettiğin sunuf-ı ni’am ve avatıf üzerine hamd ü sena ile herdem zat-ı akdesini tesbih ve tenzih etmekte ve şan-ı uluhiyetine layık uluvv ü izzet ile tavsif eylemekte olduğumuz halde ruy-ı zeminin imaret ve ıslahına orada fesad edecek ve sefk-i dima eyleyecek kimseleri mi halife nasb ü ta’yin buyuracaksın ehl-i ta’at yerine ehl-i ma’siyeti mi ka’im edeceksin ya Rabbena bundaki hikmet-i baliga nedir? +Cenab-ı Hak buyurdu ki; “Ben sizin bilmediğiniz şeyleri bilirim.” Bu istihlafda bu halk ü icadda size münceli olmayan hikem ü esrar vardır. +Bu hak-i safilde fikr-i beşer havass-ı mütebayineyi cami’ bulunan insanın halk ve icadındaki hikmet-i aliyeyi ancak ayet-i kerimenin mutazammın olduğu remz ü işaret mikdarında fehm edebilir. +Kema hüve hakkahu fehm ü ittila’ı olsa olsa bütün hakayık ve esrarın münkeşif olacağı yevm-i meşhudda nasib ü müyesser olabilir. +O yevm-i meşhudda kim bilir ne tefhim ü tefehhümler ne cilve ve haletler zuhur edecektir. +Sahib-i Teysir dedi ki tesbih: +Zat-ı Uluhiyyete layık olmayan şeyi nefy etmek takdis: +Ona layık olanı isbat eylemektir. +Şeyh Davud el-Kayseri kuddise sırruhu hazretleri dahi tesbih takdisten e’ammdır. +Zira tesbih Cenab-ı Hakk’ı nekais-i imkan ve hudusden tenzih olup takdis ise nekais-i mezkure ile beraber ekvanın kemalat-ı mahdudesinden zat-ı uluhiyyeti tenzih etmekdir dedi. +- Ruhü’l-Beyan . +Semavat ve arzın ukul-i beşeri fehm-i esrarından aciz bırakan bedai’-i sanayi’ ile halk ve icadında ve leyl ü neharın te’akubunda ve nasa enva’-ı menafi ile nef’i olarak deryada cereyan eden süfünde deryaya hamil-i süfün olacak hassa ihsanıyle onun beyne’l-akvam mübadele-i emvale ve husul-i ribh ü menfa’ate vasıta olmasında ve semadan Zat-ı Bari yağmur inzaliyle yeri öldükten kurudukdan sonra ihya etmesinde arzın kuvvetini tecdid ederek guna gun nebatat eşcar ezhar ile ona hüsn ü revnak vermesinde ve ruy-i zeminde her nevi’ mahluku bes ve neşr eylemesinde ve rüzgarları cihat-ı muhtelifeden estirmekte ve yer lan bulutları iktiza eden mahallere sevk eylemekte te’akkul eden kavim için çeşm-i irfan ile atf-ı nigah edenler için Zat-ı Bari’nin kudret-i kahire hikmet-i bahire rahmet-i vasi’asına delalet eder nice azim nişaneler vardır Bunlar uluhiyyetin Cenab-ı Hakk’a ihtisasını iktiza eder. +Bunlar Zat-ı Bari’nin vücudunu vahdaniyetini sair sıfat-ı kemaliyyesini natık olmakla Bu ayet-i kerimede Resul-i Ekrem Efendimizden vücud-ı Bari’yi musaddak ayat ve alamat talebinde ilhah eden müşrikinin cehline ve sehafet-i ukulüne ta’riz var. +Zira serd olunan ayat ve dela’ilde te’emmül eden ehl-i irfan bunlardan her birini Zat-ı Bari’nin vücudunu vahdaniyetini ve sair sıfat-ı kemaliyyesini natık bulur da bu ayat ve dela’il ile sair ayat ve dela’ilden müstağni olur. +Her şey nazar-ı ehl-i irfanda vücud-i Bari’ye nişanedir vahdaniyetine bürhan-ı mücessemdir. +Her zerre lisan-ı hal Ecram-ı semaviyye bir nizam-ı hayret-feza ile durmayıp deveran ediyor. +Menafi’-i beşere hizmet için bunca eşya ferman-berdar. +Arzda makasıd-ı muhtelife-i insaniyyeye müdafa’a olarak karalar deryalar dağlar ovalar dereler tepeler var. +Kimi yerinde pınarlar fışkırıyor kimi yerini ırmaklar saky ü irva ediyor. +bazı yerleri kumluk bazı mahalleri taşlık. +bazı mevazı’ı zira’ate sinesini küşad etmiş hak-i nermin. +Cümlesi Leyl ü nehar te’akub ediyor. +İştigal ve mu’aşeret için gündüzler şems ile ziyadar. +Geceler ise hab ü sükunu bast ü temhid ediyor. +İş gören a’za biz uykuda iken dinlenip tecdid-i hayata hizmet eden diğer a’za hareket ediyor. +Böyle fasıla-i latife ile meşakk-ı nehar ta’dil ve ukul tecdid edildikten sonra bütün ka’inata taze hayat vermek ve insanları tekrar işleri başına da’vet etmek için müte’akıben gece nehara avdet ediyor. +Bakınız o mağz-ı Kur’an “sübat”ı ne arifane tefsir ediyor gönülleri nasıl cezbedar eyliyor: +Suya tevdi’ buyurulmuş sır ve hassa ile sath-ı deryada sefineler batmayıp yüzüyorlar ve bu sebeb ile derya beyne’l-akvam vasıta-i ticaret oluyor. +İrade-i aliyye-i ilahiyye mucebince hava ve hararet-i şems gibi esbab-ı semaviyye hab husule gelerek ondan zemine baran nazil olmasıyla o kurumuş yerlere taze hayat geliyor. +Bağlar ekinler çimenler çiçekler ile müzeyyen oluyor hüsn ü revnakı artıyor. +Binlerce bin zi-ruhlar ve bilhassa insanlar yer yer yayılmış han-ı ni’met-i Rabbaniyye’den nevale-çin-i atıfet ve inayet oluyorlar. +Rüzgarlar bir cihetten öbür cihete gah sert gah hafif gah soğuk gah sıcak esiyor. +Ma-bihi’l-hayat olan hava bir an kesilse bütün zi-ruh helak olur ve ruy-i zeminde her şey te’affün eder idi. +Sehab-pareler ecniha-i riyah üzerinde ufkun bir ucundan öbür ucuna uçuşup gidiyorlar. +Bunlar güneşin kızgın şu’alarını men’ ediyor. +Ve kuraklık zamanında yerleri hazineleri birden bire boşanmıyor. +Baran mu’tedil olarak nüzul ediyor. +İnsan sa’y-i mütemadi ile bi-hasebi’t-taka esrar-ı tabi’at ve fıtratı günden güne keşf ederek daire-yi ma’lumatını tevsi’ eyledikçe buhar ve ziya gibi nice umuru nice suretle menafi’inde istihdam ediyor. +Bu ve bu gibi nice nice halat-ı hayret-fezayı te’emmül edenler kabil midir ki vücud-i Bari’yi i’tiraf etmesin. +Bu sanayi’-i bedi’ada bu tasarrufat-ı aliyyede fikr-i beşere taraf-ı Bari’den inayet ve ihsan buyurulan bu derece vüs’at ve iktidarda kudret ve azamet ve merhamet-i Halık’ı seyr ü temaşa etmesin. +Mümkün müdür ki; ibadetde ma’bud-i zi-şanına aceze-i mahlukatı kemterin-i eşyayı teşrik etsin. +Keşşaf’ta mestur olduğu üzere Hace-i Ka’inat aleyhi-efdali’t-tahiyyat efendimizden mervidir ki buyurulmuşdur. +Bu ayeti okuyup da onda tefekkür ve te’emmül etmeyen kimseye yazıklar olsun demektir. +Asfiya-yı ümmet her şeyde aca’ib-i kudret-i rabbaniyye’yi mütala’a etmişlerdir. +Tefsir -i Razi’de hikaye olunmuştur ki bir gün birisi nezd-i cenab-ı Faruk’da; “Şu satranca te’accüb ederim satranç tahtasının tul ve arzı birer arşından dığı oyun mutlaka öbürüne benzemez” dedi. +Hazret-i Faruk radiyallahu anh şu cevabı verdi: +“Bundan daha hayret-efza budur ki insanın tulen ve arzan birer karıştan ibaret bulunan yüzünde kaşlar gözler burun ağız gibi a’zanın yerleri kat’an tegayyür etmediği halde yine şark ve garb-ı alemde yüzleri birbirine tamamına benzer iki adem bulamazsın. +Şu ufak bir deri parçasından bu hadd ü payansız ihtilafları gösteren o kudret ve hikmet ne kadar büyük.” Ya ruhsarda o kadar hüsn ü melahat ve gözlerde bu kadar hüner ü san’at ibraz eden kudret-i fatıra daha az mı muhayyeru’l-ukuldür. +Bunlar gözlerimizin önüne konmuş ayat-ı rububiyyetdir. +Ya Müste’an! +Bizleri Resul-i Ekrem ve Habib-i Muhterem’in hürmetine levha-i mükevvenatta mürtesem ayat-ı rububiyyetini kemal-i lezzet ile temaşa eden zümre-i asfiyaya ilhak et! +Kur’an-ı Azimu’ş-şan ki gaybü’l-guyub-i ehadiyyetden came-i can-rüba-yı Arabiyyetle saha-i tebliğ ü risalette ferman-ferma-yı ehadiyyet olan bir kitab-ı celil-i samedanidir. +Her suresi bir gencine-i cevahir-i me’ali her cümlesi bir silk-i le’ali-i avalidir. +Her kelimesinde binlerce hikem ü esrar münderic her harfinde nice nice nüket ve deka’ik mündemicdir. +Hisse-bahşa-yı ahlaf olan kasas-ı salifeyi ayine-i saykal-dar-ı teşkil eden Kur’an’dır. +Edyan-ı muhtelife ve mezahib-i maziyeyi hadde-i tedkık-i nesh ü isbatdan geçirerek gayr-i kabil-i ne ahlak-ı Kur’aniyye’ye tevafuk etmekle haiz-i nisab-ı takdir ve bedayi’-i fenniyye telahuk-ı efkar ile tekamül ede ede nihayet bulsa ancak hakayık-ı Kur’aniyye’yi keşf ü tavzih edebilmek suretiyle hayret-efza-yı tefsir olur. +Bir zamanlar nazm-ı garib ve üslub-ı acibiyle füseha-yı Beni Adnan’ı bir zamanlar da ahbar-ı sadıka ve ahkam-ı barikasıyle bütün cihan-ı cihaniyanı mebhut ü hayran eden o Kitab-ı Kudret bugün her fikr-i teceddüd-averin yegane müraca’atgah-ı irfanı ve her akl-ı hakıkat-perverin kıstas-ı sahihü’l-mizanı olmakla mu’cize-nüma-yı hikmet oluyor. +beytinin ma-sadak-ı hakıkati olan o hakayık-ı Kur’ani o kubbe-i mina-fam-ı esirin müşkilatını halleden kozmoğrafya mı cami’ değildir. +Hülasa-i mevcudat olan nev’-i beni beşerin mehd-i vücudu olmakla taht-gah-ı alem-i tabi’at bulunan ümmühat-ı süfliyye ve tabakat-ı arziyyeye nazar-endaz-ı ratın suret-i teşekkül ve küreviyyetini ve bihar ve enharının suret-i tehassül ve hikmetini ve cibal ü saharisinin hayat-ı medeniyyedeki te’sir ve menfa’atini mübeyyin fünun-ı tabi’iyyeyi mi havi değildir? +Her mevcudun kemalini her zi-hayatın sera’ir-i ahvalini nüsha-i kübra-yı hüviyetinde cem’ etmek ve iç yüzünce hakka ve dış yüzünce halka te’allukla bin-nefs Sani-i Lemyezel’in burhan-ı satı’-ı sübutu olmak suretiyle merdüm-i dide-i ekvan olan insanı piş-i i’tibara alalım. +Kur’an-ı satı’ulbürhan o sultan-ı selatin-i hilkatin esbab-ı izz ü sa’adetini vesa’it-i sıhhat ü afiyetini vesa’il-i tekamül ve ma’rifetini ve ebna-yı cinsiyle suret-i ictima’ ve ma’işetini mühlikat-ı maddiyye ve ma’neviyyesini ve mudarrat-ı dünyeviyye ve uhreviyyesini mutazammın hukuk ceza tıb ahlak meva’iz hikemiyyatın en dakık mesa’ilini mi ihtiva etmemiştir?.. +Afitab-ı asuman saha-i vesi’atül-enha-yı afakının vüsa’tine göre neşr-i envar ettiği gibi o afitab-ı evc-i tecella ve irfan olan Kur’an da keşfiyyat-ı fenniyyenin bedayi’-i tabi’iyyenin cem’iyet-i medeniyyenin ma’arif-i insaniyyenin terakkı ve tekamülüne göre izhar-ı hakayık ü esrar etmekde olduğu bil-bedahe görülüp duruyor. +Her ne zaman ziver-i zeban-ı kari’in olsa şahid-i dil-rüba-yı halavet ve taravetiyle ef’ide-i münevvere-i müstemi’ini teshir ve ahkam-ı celile-i heybetten mürekkeb bir keyfiyet-i mü’essire takrir ederek uyun-ı müntebiheyi girye-i safaya ve kulub-i selimeyi havf u recaya efkar-ı sahihayı vadi-i hayrete ebdan-ı muti’ayı kıblegah-ı ceberuta karşı teveccühe ve ibadete mecbur eder. +O neşve-i can-feza-yı hakıkatın zevalini müte’akib hayyiz-ara-yı husul olan sükun-i ruhani üzerine de insan el’an kuvve-i sami’asında hüküm-ferma-yı te’sir olmakta bulunan o kelam-ı lahutinin haclegah-ı tebliğe henüz şeref-efza-yı nüzul olmuş bir kitab-ı ilahi olduğuna ka’il olacağı gelir. +Elhasıl Kur’an cemi’ menafi’ ü mefasid-i beşeriyye ve bilcümle usul ü kava’id-i medeniyyeyi mübeyyin bir kitab-ı bedi’ü’t-tibyandır ne tekadüm-i zaman ile tebeddül ve ne mürur-i eyyam ile tegayyür eder cami’-i ulum-i evvelin u ahirin elhak dir. +Cismani ve ruhani maddi ve ma’nevi dünyevi ve uhrevi bu tekamül-i hakıkıye mebnidir ki onunla kütüb-i münzele-i semaviyye şerefyab-ı intiha ve sahib-i celil-i akdes olan nur-i ayn-i alem Efendimiz de hatime-pira-yı cemi’ enbiya olmuşdur. +Ezcümle sabahu’l-hayr-ı hürriyyetin şa’şa’a-i uyun-arasıyle nihayet bulan o şeb-i dehşet-engiz-i istibdadda yollunu şaşırarak nereye gittiğini ve nereye basacağını bilmeyen a’malar gibi başlarımızı duvar-ı zulm-i i’tisafa vurarak ellerimizi rast gele bir istinad-gah-ı emel bulmak için her tarafa uzattığımız sırada idi ki Kur’an-ı Azimü’ş-şan’dan işbu: +ayet-i celilesi guya bizim şu yar ü ağyarı ağlatan ahval-i perişanımızı neticesiyle müfessir olmak üzere henüz nazil olmuş bir ferman-ı ilahi zan olunurdu. +Ayet-i celilenin me’al-i münifi “Çok karye ve memleket ahalisi ki zalim ve mu’tesif ve tevhide münafi ahval ile muttasıf idiler biz onları kırıp ifna ve onlardan sonra başka bir kavmi halk ve inşa eyledik” demektir. +Şu halde şimdiye kadar fikirlerini düşünmekten duçar-ı haşyet ve gönülleri netayic-i elimesinin tasavvuruyla giriftar-ı dehşet eden ve tahayyülü vücudları titreten ve tefevvühü tüyleri ürperten nasıl hevl-nak müntec-i helak veleh-ruba bir uçurumda bi-mehaba oynamakda imişiz. +ve mucib-i mahv ü perişanisi zulm ü istibdad olduğu mes’elesinin sübutu da mu’cizat-ı Kur’aniyye’dendir. +Hele sayyadan-ı mezalim-hanelerini zalimane yıktıkları bir takım bi-çaregan evlerinin enkazıyle yapmak isteyen ve menafi’-i şahsiyyelerini elhasıl ebna-yı cinsin mazarratında arayan cism-i millet sülüklerinin hüsn-i ifa-yı vazife namıyle her gün bir ma’sumun kanını sorup tükettiklerini gördükçe ayet-i celilesi guya evvelce hiç okunmamış ve istima’ edilmemiş gibi mehabet-efza-yı sünuh olarak o havane-i mezellet-masirin ef’al-i dena’et-iştimali nasıl bir ceza-yı ateşin ile netice-pezir olacağını gösterdi. +Ayet-i celilenin ma’na-yı şerifi “Ey kullarım zalimlere meyl-i cüz’i ile de meyl ü muhabbet ve müdahane ve muhalatat etmeyin zira onlara meyl ederseniz sizi nar-ı cehennem messeder” demektir. +cehennem olunca bizzat safahat-ı hayatı bir ha’ile-i hunalud olan zalemeye mu’avenet ve belki zulm ü i’tisafı te’min-i erbab-ı hıyanetin hali ne olacakdır Ne mehabetli ünvan!.. +Ekber-i ayat-ı ilahiyye a’zam-ı beyyinat-ı Muhammediyye kafil-i kaffe-i se’adat-ı beşeriyye cami’-i gayat-ı kavanin-i medeniyye olan Furkan-ı bahirü’l-bürhan-ı bar-ı giran!.. +Evet Hazret-i Kur’an fesahat-i harikuladesi belağat-i muhayyerü’n-nühasıyla sanadid-i sühan-veran-ı alemi i’caz eylediği kadar bu i’cazını yazmak isteyenleri dahi aciz bırakmıştır. +Bu vadiye müteveccih olan hame-i beyan vehleten kendisini pek heybet-efza bir derya-yı cuşan-ı belağat pişgahında görüp hareket-i cevvalanesi bir sükun-i aniye mübeddel olur. +Avalim-i ulviyyenin en bala tabakat ve safahatına yetişecek kadar bir isti’dad-ı tayerane malik olan ta’ir-i ulvi-i hayal bir şems-i alem-efruz gibi afak-ı ulviyyatı muhit olan mertebe-i bülend-i i’caz-ı Kur’aniye mün’atıf oldukta civarına tekarrüb etmeden bir firaş-mütehafit gibi dereke-i pestiye sukut eder. +Hiçbir delile muhtaç olmayarak umumen müsellem olan şu hakıkat-i kat’iyye ile beraber Hazret-i Kur’an’ın meftun-ı ulviyyeti olan fuhul-i erbab-ı iman asrımıza kadar bir çok hidemat-ı ber-güzide ifa ve füyuz-i bi-intihasından alemi hisse-mend etmeye himmet eyleyerek ulum-i Kur’an namı altında bi-hadd ü payan bir bahr-i firavan-ı ilm ü irfan vücuda getirmişlerdir ki bunlar o cümledendir: +ma-nezel İlmü ma’rifeti esbabi’n-nüzul İlmü ma’rifeti keyfiyyeti verihi İlmü ma’rifeti cem’il-Kur’an İlmü ma’rifeti adedi süveri’l-Kur’an ve ayatihi ve kelimatihi ve hurufihi İlmü ma’rifeti keyfiyyeti tahammüli’l-Kur’an İlmü ma’rifeti garibi’lKur’an ma’rifeti i’rabi’l-Kur’an İlmü ma’rifeti’l-muhkem ve’l-müteşabih mübeyyenihi İlmü ma’rifeti’n-nasih ve’l-mensuh İlmü ma’rifeti’l-müşkil ma’rifeti’l-mantuk ve’l-mefhum İlmü ma’rifeti vücuhi’l-muhatabat ziha İlmü ma’rifeti’t-teşbihat vel-isti’arat İlmü ma’rifeti’lhasri vel-ihtisas İlmü ma’rifeti’l-icaz vel-itnab İlmü ma’rifet-i bedai’il-Kur’an İlmü ma’rifeti fevasili’l-ayat İlmü ma’rifeti fevatihi’s-süver İlmü ma’rifeti havatimi’s-süver İlmü ma’rifeti münasebati’l-ayati ve’s-süver İlmü ma’rifeti’l-ayati’l-müteşabihat ne’l-Kur’an İlmü ma’rifeti emsali’l-Kur’an İlmü ma’rifeti mübhemati’l-Kur’an İlmü ma’rifeti men nezel fihimu’l-Kur’an Kur’an İlmü ma’rifeti havassi’l-Kur’an İlmü ma’rifeti tefsiri’l-Kur’an ve te’vilihi. +Fühul işbu ilimlerden başka hüccet-i necat-ı alemin olan Hazret-i Kur’an’ın kelam-ı beşer ile hiçbir münasebeti olmayıp sırf kelam-ı rabbani olduğunun kat’iyyen mertebe-i vuzuha vusulüne hadim olan ilm-i i’caz-ı Kur’aniye dair dahi birçok asar-ı müfide yazmışlardır ki Huttabi Rummani Zemlekani İmam Razi İbn Süraka Kadi Ebubekir Bakillani hazeratının bu babdaki mü’ellefat-ı mahsusaları başlıca şevahid-i bab-ı ihtisası asar-ı mezkure içinden bilhassa Kadi Ebubekir Bakillani’nin kitabını tercih edip hatta bu fende ona mu’adil bir eser yazılmamış olduğunu beyan eylemişlerdir. +Vakı’a eser-i mezkura nazar edenler eserin hakıkaten ebda’-ı asardan ma’dud olduğunu tasdikde tereddüt etmezler. +Hazret-i Kur’an’ın şi’r veyahud seci’ nev’inden olmadığı ve kelam-ı şi’r ile kat’an münasebeti bulunmadığı hakkındaki beyanat ve izahat-ı müdekkikanesi şu’ara-yı cahiliyyenin ser-firazı olarak alem-i şi’r-i Arabi’nin tekaddüm-i edvar ve vüs’at-i iktidar i’tibarıyle en büyük üstazı addolunan cenab-ı mu’allaka-i meşhuresi hakkındaki tenkıdat-ı amika-i vakıfanesi ve ta mübelliğ-i celil-i ferman-ı Kur’ani olan Hazret-i Risalet-me’ab’ın hutab-ı şerifelerinden bed’ edip alem-i İslam’da yetişmiş olan birçok ekabir-i hutabanın meşhur hutbelerini derc ile onları enzar-ı mukayeseye arz eylemesi Hazret-i Bakillani’nin ilm-i i’cazda pek bülend bir iktidara malik bir isti’dad-ı celil olduğunu isbat etmektedir. +Ancak müşarun-ileyh bu babda mikyası lüzumu nisbetinde vasi’ tutmamış olduğundan matlaba şiddet-i irtibatı derkar olan bazı mebahis-i mühimme haric ez-daire-i saded kalmışdır. +Çünkü Hazret-i Kur’an’ın her türlü iktidar-ı beşer fevkinde olan belağatı i’tibarıyle a’zam-ı mu’cizat-ı nebeviyye olduğu lar İ’caz-ı Bakillani’de münderic değildir. +Müslüman kadının erkekten kaçmasını garblılar öteden beri dillerine dolamış iken son zamanlarda bu adet şarklıların da hoşuna gitmemeye başladı. +Bizim kadınlarımız da nisvan-ı garb gibi olsa erkeklerle bir arada yaşasa evlerde kapanıp kalmasa da sanayi’e süluk etse gibi temenniler birçok ağızlardan işitilir oldu. +Kazım Efendi hocamız geçen haftaki makalelerinde bu gibi metalibin ma’kul olmadığını söylediler. +Vaktiyle Mısır’da da aynı mes’ele meydan-ı münakaşaya çıkmış mesturiyyetin aleyhinde lehinde yazılar yazılmıştı. +Muhalifinin en şiddetlisi Kasım Emin Bey idi. +Bu zat elMer’etü’l-Cedide Tahriru’l-Mer’e namında iki eser neşretti. +Bittabi’ ağır ağır mukabeleler gördü. +Biz o zaman Ferid Vecdi’nin –bugün Mısır Cem’iyyet-i Milliyyesi re’isidir– müdafa’asını görmüş hatta tercüme etmiş idik; bu nüshadan söylemek isterdik; lakin tercüman olacağımız zat mes’eleyi etrafıyla tedkık etmişdir. +Onun için sözü ehline bırakmayı daha münasib gördük. +Cenab-ı mü’ellif vacibi eda yolunda gayet parlak bir dibace ile söze başlıyor diyor ki: +Ümmet-i İslamiyye’nin teşkil ettiği vücudun bir cüz’ü olduğum tımı bildirmeye kendimde bir hak görüyorum. +Bu öyle bir mes’eledir ki etrafıyla tedkık ederek hakıkate zafer-yab olmak ta’ife-i nisvanın tehzibini te’min edecek en doğru yolu bulmak için bu gün muhibban-ı terakkı hem-dest-i vifak olmuşlar alabildiğine çalışıyorlar. +Bina’en-aleyh cidden dehşet-nak olan şu mes’ele-i ictima’iyyeyi haiz olduğu ehemmiyetiyle mütenasib olabilecek bir surette tedkıke muvaffakiyetimi Cenab-ı Hak’tan temenni ederim. +Ta ki bu hususda ta’kib edilmek yahud geri durulmak istenilen tarz-ı hareketin mahiyeti kari’in-i kiramın nazarında layıkıyle te’ayyün etsin. +Vakı’a mes’elenin böyle başlı başına bir kitab yazmak külfetine değeri yoktur zanniyle beni sözü uzatmış yahud sadedden uzaklaşmış olmakla mu’ahaze edenler bulunabilir. +Lakin yakınen bilirim ki ekseriyet bu mes’elenin kemal-i rındaki alakadan; irtibat-ı metinden dolayı bunun “mes’eletü’l-mesa’il” diraze hak vereceklerinden başka bahsi daha bile ileri götürmemi elesinin bu derece ehemmiyetli olmasını öteden beri istib’ad edip duruyorlar. +Hatta Tahrirü’l-Mer’e mü’ellifi mütala’at-ı mahsusasını serde kalkıştığı günden i’tibaren bunlar da “acaba beyefendi gibi yeni fikirli gençlerimizin ser-amedanından bulunan bir zatın piş-gah-ı im’anında bu mes’eleden ziyade bahs ü tedkıke şayan bir mevzu’ yok mu idi?.. +Erkeklerin tehzib-i ahlakına ıslahına aid mütala’atda bulunmak kadınlarınkinden elzem değil mi idi?” demeye başladılar. +Lakin ümemin terakkılerindeki esrara inhitatlarındaki esbaba vakıf olanlar –ki zamanımızda az değildir– yakınen bilirler ki milletler bir derece-i ma’lumeye kadar erkekler vasıtasiyle irtika ederler. +Sonra bir takım mukteziyat-ı hususiyye zuhura gelir ki; bunlar ümmetin terakkısini tekmil etmek hey’et-i ictima’iyyenin halini bir kat daha yükseltmek hususunda kadınların büyük bir te’sire azim bir mevkı’e malik olmalarını icab eder. +Biz bu hakıkati i’tiraf etmek lüzumunda berahin ile isbat edebilmekle şu’un-ı hayatiyyemizden hangisinde olursa olsun hususiyle kadın işlerinde ümem-i saireden hiç birini taklid etmek onun gittiği yola gitmek lüzumuna ka’il olanların kaffesine muhalifiz. +Zira uzun uzadıya tetebbu’dan hadisat-ı tarihiyyeyi tedkıkten sonra anladık ki taklid eden kavim ile taklid olunan kavim en başlı medar-ı mevcudiyyetleri ne ise onların arasında bir münasebet bulunmak lazımdır. +Çünkü bu iki kavimden kavisinin za’ifi üzerine tegallüb ile onun anasır-ı mevcudiyyetini tarumar etmemesini kafil olacak bir kuvvet var ise o da bu münasebetten ibarettir. +Zira ilm-i ictima’ ıstılahınca “taklid” kelimesi akvam-ı za’ife tarafından akvam-ı kaviyyenin mü’essiratı kamilen kabul edilerek onların hareketleriyle tahrik etmeye arz-ı teslimiyyetden başka bir ma’nayı müfid değildir. +Halbuki akvam-ı za’ifenin inkıyad eyledikleri mü’essirat için pişgah-ı azm ü ikdamında tesadüf edeceği kuva-yı mukavimenin kaffesini yıkıp devirmedikçe icra-yı fi’l etmek o hareket içinde kendinden matlub olan ameli ifa edebilmek mümkün değildir. +İşte bundan dolayı taklid olunan ��mmet-i kaviyye taklid eden ümmet-i za’ifeye dest-i tegallübünü uzatarak onun ecza-yı mürekkebesini tahlil eder anasır-ı mevcudiyyetini kendi bedenine temessül ettirir. +Halbuki o iki kavmin medar-ı mevcudiyetleri arasında münasebet mevcud olur ise o zaman beynlerinde muhalefet bulunamayacağı cihetle bunlardan biri yani mukallid olanı kendi beka-yı hayatına hiç bir hatar gelmeksizin öbüründen taklid suretiyle istediğini alabilir. +Şimdi bizim ahvalimizi bir şüphesiz görecektir ki ümmetimizin en başlı medar-ı bekası olan kuvvet ile şu’un-ı hayatiyyede kendilerini taklid etmek tıpkı onlar gibi olmak istediğimiz ümmetlerden hiçbirininki arasında bir suretle münasebet müşabehet yoktur. +Artık bu sözlerden anlaşılıyor ki ümmete taklid ile nasihat etmek mahv ü in’idama boyun eğmesini tavsiye etmekten başka bir şey değildir. +İlm-i ictima’ nazarında muhakkaktır ki ümmetlerin terakkı-yi hakıkısi ancak kendilerinden olabilir. +Hele revabıt-ı hayatiyye i’tibariyle ümem-i müterakkiyye ile aralarında münasebet bulunmaz ise başka bir tarz-ı terakkı kat’iyyen mutasavver değildir. +İşte onbeşinci asırdan yani Avrupa erbab-ı temeddünü ile ihtilatlarından i’tibaren mahvolan Amerikan kaba’ilini görmüyor musunuz? +Acaba bu akvamı mahveden sebeb kezalik terakkiyat-ı maddiyyede günden güne ileri gitmekte bulunan ümem-i mütemeddine da arz ettiğimiz esbab-ı ictima’iyyeden başka ne olabilir? +Bu gün Cemahir-i Müttefika’nın nüfus-ı hazırası yetmiş milyona baliğ oluyor ki bunların kaffesi Amerika’nın keşfinden sonra hicret eden İngiliz Alman Fransız İtalyan ve sair Avrupalılardan bunlar el-an vahşet içinde ve günden güne azalmaktadır ki bu gün ancak birkaç yüzbini kalabilmiştir. +Pekala bu neden? +Demin söylediğim sebebden değil mi? +Ma’a-mafih bu sözler şu’un-ı hayatiyyedeki taklide münhasırdır. +Umur-ı sına’iyyeye gelince bunlar zaten taklidden başka bir suretle kabil olmadığı gibi bu hususdaki mukallidliğinden dolayı ne şan-ı ümmete bir nakısa terettüb eder ne de beka-yı mevcudiyyetine bir hatar arız olur. +Serdettiğimiz mütala’atın isabeti tekarrür edince artık şu’un-ı ictima’iyyeye dair beyan-ı mülahazatta bulunan zevat bundan böyle hey’et-i ictima’iyyeye aid olan nasihatlarında şu ka’ide-i esasiyyeyi daima nazar-ı im’ana almalarını kendilerinden rica etmemize müsa’ade buyurmalıdırlar. +Zira mes’elenin hayat-ı ümmete olan te’alluku her şeyden ziyadedir. +Bunun için aynı ilacı mizacları mütehalif isti’dadları müte’akıs olan başka başka hastalara tavsiye eden tabib gibi olmasınlar. +Çünkü bu müdavatın neticesi hastalığın değil mutlaka hastanın mahvını müstelzimdir. +Burada diğer bir mülahaza daha vardır ki biz kendilerinin ona da layıkıyla ri’ayet etmelerini arzu ederiz: +Medeniyyet-i hazıranın her ne kadar zevahiri dil-firib ise de içinde anasır-ı esasiyyesine savlet etmiş mühlik bir takım hastalıklar vardır. +Bina’en-aleyh ictima’iyyunumuz göründüğü gibi sağlam olmayan böyle bir medeniyetin fettan olan suver-i zahirisine aldanmakdan hazer etsinler! +Bevatın-ı umura nüfuz etmeksizin sathi nümayişlere kapılan nazarlarını itham edecek kadar bir salabet göstersinler; yahud biraz tenezzül etsinler de bu medeniyetin mahiyetini doğrudan doğruya mü’essislerinin kendilerinden sorsunlar. +O zaman –kendilerini te’min ederiz– görecekler ki kapıldıkları medeniyetin en ziyade zihinlerini çelen fikirlerini esir eden cihetlerinde bile o vücudun bütün zerratını inhilal ile tehdid eden bir illet-i müzmine hafa-güzin imiş! +Biz ise kemal-i te’essüf ile görüyoruz ki bu medeniyet şarklıları alabildiğine meftun etmiş de; ashabının bile badi-i şikayeti olan mesavisini de birer fazilet hem de istihsali uğrunda feda-yı can etmek icab eden birer fazilet birer kemal addediyorlar! +O medeniyet ashabının feryad-ı şikayetlerini eninlerini duymuyorlar. +Halbuki bu feryadlar bu eninler beşer arasında tahriş etmedik bir sımah-ı selim bırakmadı! +Şu’un-ı medeniyyenin kaffesinde Garb’e olan meftuniyetimiz bizi o derecelerde meshur etmiş ki onlara mukallid olduğumuzu iddi’a ettiğimiz cihetlerde bile bu taklidi işe yarar bir surette yapamıyoruz! +ma’iyyeden felsefeden bahsediyorlar. +Lakin bunları anlamaksızın yahud daha açık bir ta’birle bu iki ilmin usul ve kava’idinin bizim ahvalimize ümem-i sairenin ahvaline suret-i tatbikini tefrik etmeksizin işe başlıyorlar. +Bundan dolayıdır ki medeniyet-i garbiyye ictima’iyyunundan biri çıkıp da vücud-ı kavmiyyetlerine arız olan bir illetin müdavatı lüzumunu ileri sürerek ref’-i savt edecek olsa bizim ictima’iyyunumuz da damen-der-meyan oluyorlar. +Feylesofun sadasını vatanımızın afakında tanin-endaz etmeye kalkışıyorlar; hem de mızrabı tam onun bastığı perdeye vuruyorlar. +Hatta şikayette daha bile ileri gidiyorlar. +Guya ki garblılar mecbur olunca bizim uzuvlarımız da ona teba’en marazın humma gibi uykusuzluk gibi a’razını izhara yelteniyorlar. +Kezalik onların feylesofları nazariyat-ı felsefiyyelerinden bazısının tebdili lüzumundan bahsedecek olsa bizim feylesofumuz da çıkıyor sanki onların nazariyatiyle bizimkiler aynı kalıba ifrağ olunmuş imiş gibi ötekinin metalibini bize harfiyyen kabul ettirmeye çalışıyor! +len nesayihin yazılan yazıların heder olup gitmesi husule getirmesi icab eden te’sirin onda birini ifa edememesi bu sebebden ileri geliyor. +Bu hali bu eser-i hırmanı görenlerden bazıları ise artık Mısırlılar meyyit haline geldiklerine hiç bir şey ile mütehassis olmadıklarına bundan böyle kendilerine hiç bir ilacın kar etmiyeceğine zahib oluyorlar. +Bana kalırsa hakıkat bu merkezde değildir. +Zira kabul-i ilaç hususunda ümmetler efradın aynıdır. +Nasıl ki bir ferde; mizacı bünyesi sinni nazar-ı i’tibara alınmayarak verilen ilaç hüsn-i te’sir hasıl etmez hatta çok def’alar ma’kus netayic husulüne badi olursa bir ümmete dahi o ümmetin kabiliyetine vücudunu istila eden hastalığın tabi’atına mutabık olmayan vesayanın nesayih-i ictima’iyyenin dahi öylece te’siri olamaz. +Biz bu gün müstakbelimizi ıslah ve te’min hususunda büyük bir te’siri haiz olan gayet mühim bir mes’ele karşısında bulunuyoruz ki o da müslüman kadınlarının hal-i asra muvafık tarzda terbiye ve tenzihinden ibarettir. +Lakin bu maksada vüsul için hangi tariki ittihaz etmelidir? +İçimizden bazısı bu gayete varmak için süluk edilecek yol her hususda kadınlarımızın medeniyet-i maddiyyeden müstefid bulunan nisvan-ı garbın isrine iktifa etmelerinden ibaretdir diyerek şarklılara bu fikri kabul ettirmeye uğraşıyor. +Lakin kadınların terbiyesi için vesa’it teharrisinde bulunan adamın evvel emirde şunu düşünmesi icab eder ki acaba bir gün olur da müslüman kadının bu hale gelebilmesi kabil olur mu? +Yahud bu halin bir müstakbel-i karibde muhit-i imkana girebileceğine delalet eder bir işaret var mıdır? +İşte içimizden biri bir taraftan bu ciheti te’emmül eder diğer taraftan dahi nazarının ihata edebildiği havadis-i müheyyi’eyi istikra eyler ise bu tarik ile maksada vusulün muhal olduğunu ayanen görür. +Zira cism-i ümmetin bu devaya karşı izhar eylediği keraheti devayı kabule asla müsa’id değilmiş. +Bu kerahet ve isyan başka bir mizac iktisab etmedikçe mutabakatına imkan bulunmayan bir takım mevaddan mürekkeb olduğuna hissi bir delilden başka bir şey değildir. +Pekala madem ki saha-i tababet böyle müdavatı bir ilaca hasredecek kadar dar değildir mahza hususi bir ilacı vermek için hastanın mizacını tebdile kalkışmaktan tabib için ne fa’ide me’mul olabilir? +Hususiyle hastanın verilen ilaca karşı gösterdiği kerahete bir de onun müfid olmadığını bilakis ecza-yı vücudunu tarumar edeceğini hissetmiş olmasını da ilave eder iseniz artık tabib nasıl olur da hala hastanın o ilacı içmesine levazımından bulunan perhiz ve saire tedabire ittiba’ etmesine muntazır olabilir? +Bir de bunların hepsinden fazla olarak hasta kendinden evvel o ilacı içenlerin eninlerini işidir verdikleri yir etmesinden dolayı etibbanın hayretlerini re’yü’l-ayn görür mak icab eder? +Bunlar gayet mühim bir takım mülahazatdır ki ulum-ı olmadığı gibi o makule nasihların vesayasiyle amel ettiklerinden dolayı Mısırlıları adem-i his ile fıkdan-ı hayat ile mahkum etmeye de cevaz yoktur. +Öyle ya madem ki o nasihatları telkın eden zevattan kısm-ı a’zamının ümmete; mizacına bünyesine muvafık olmayan bir ilacı vermek istedikleri bizim için tahakkuk etmiştir. +Artık Mısırlıların bunları kabulden imtina’ eylemeleri dedikleri gibi hisden hayattan mahrumiyetlerine değil bilakis kendilerinde hayat-ı sabıkalarından bir bakiyye bulunarak onları böyle bir takım mücerriblerin hevesatına hedef olmaktan men’ ettiğine delil addolunmak elbette daha doğrudur. +kızlarını kadınlığa muvafık bir surette terbiye etmek maksadıyla takib edilecek en doğru en hayırlı tarikin hangisi olduğunu bilmek için ümmetin izhar eylediği atş ü iştiyakı gördüğümüzden bu kitabımızda “kadın”ın mahiyeti vazifesi mevahib-i fıtriyyesi cinsi için mukadder olan kemale varabilmesinin yolu neden ibaret olduğunu bildirmeyi; fakat mütala’atımızın kaffesinde ulema-yı asrın icma’iyle mü’eyyed olan mukarrerat-ı ulum-ı sahihayı medar-ı istinad ittihaz etmeyi muvafık gördük. +Kezalik mesturiyet kadın için zaruriyyü’l-lüzum olarak şu kadar var ki bu zaruret ona olan emniyetsizlikten değil; bilakis tarihin şehadetinden hadisat-ı hürriyet ve istiklalinin zamin-i vahidi bulunduğundan ileri geldiğini umum nas nazarında bir ictima’i-i vakıfın tahlil-i müdekkikanesiyle isbat eyledik? +Bunlardan başka bu mukarrerat-ı yet-i İslamiyye’ye doğru dönmek isteyen şübehatın kaffesini def’ ettikten sonra bu medeniyetin beşerin ale’d-devam ihraz eylediği terakkiyat sayesinde günden güne yaklaştığı medeniyet-i hakıkiyyeye kemal-i ictima’-i beşeriye yegane bir timsal olduğunu berahin ile gösterdik. +Daha sonra bizim için ta’kıb etmek ca’iz olacak hiç bir millet mevcud olmadığına ictima’iyun-ı ümemin tahkıkatından olmak üzere bir çok dela’il getirdik. +Bunların mecmu’undan da bir ümmet-i mütemeddinede kadının nasıl olması lazım geleceğini çıkarmak istedik. +İşte o zaman tarihin tabi’atın şehadetiyle müslüman kadını piş-i nazarımızda kemal-i nisvana bir misal hem de bütün nisvan aleminin muktedası olmak etti. +Nasıl ki bir zamanlar erkekleri de kıdvetü’r-rical idi! +Tevfik-i Hak’dan ümid ederiz ki kitabımız müslüman kadınlarının tehzibi hususunda esaslı bir düstur terbiye-i benat mes’elesinde ebeveyn için kuvvetli bir sa’ik olsun da bünyelerine mizaclarına muvafakatini anladıkları ilacı kabulden Mısırlıların hiç bir zaman geri durmayacakları tarzındaki da’vamız bir delil-i mahsus ile te’eyyüd etsin. +“Aman ya Resulallah zalime nasıl yardım edelim?” – zalime de yardım olur. +Ellerini tutarsın sımsıkı bağlarsın. +İşte ona hizmetdir o! +Aleme zulmeden kendine de zulmeder. +Nefis kendinin mazlumudur. +Nasıl ki hadis-i aharda buyurulmuş: +Hadis-i Şerif’te beyan olunan silsile üzerine rivayet olunuyor. +Asıl Hazret-i Peygamber Efendimiz’den işiten Nu’man Beşir hazretleri diyor ki: +Bir gün Sultan-ı Enbiya Efendimiz buyurdular ki: +– “Size bir şey söyleyeceğim iyi dinleyin. +Halinizi anlayasınız. +Ahir zamana doğru kalırsanız intibah hasıl edersiniz. +Ümmetime nakledin.” Allah’ın hududunu gözetenler var. +Her şeye bir hadd ta’yin etmiş Allah. +Hudud-ı ilahiyye hak hududu tefrik eden hudud-ı ilahiyye var. +Öyle değil mi? +Her şeyin bir haddi var. +Onu geçmemeli ne ifrat ister ne tefrit. +Hudud-ı ilahiyyeyi geçenler hudud-ı sübhaniyyeyi gözetmeyenler hak hukuk tanımayanlar yok mu bunları benzeteceğim. +Benim ümmetim iki kısımdır. +Bir kısmı Allah’ın hududunu tanır. +Sokakta bile bir şey bulsan sahibini arayacaksın. +Bu kadar hak hukuk gözeteceksin. +Yolda bir şey buldun. +Kimsenin elinden almadın. +Hile etmedin en ehven hukuk bu; değil mi? +Fakat yine hakdır. +Gayeti elbet birinin yüreği yanmışdır. +Bir sene sahibini arayacaksın. +Şeri’at öyle emrediyor. +Madem nefsinden eminsin; al i’lan et. +Bir sene sahibi çıkmazsa fakır isen kendin ye; helal olur. +İhtiyacın yok ise fukaraya ver! +Bunun gibi ahkam-ı şer’iyye hep beyan olunmuş. +Her şeyin hükm-i şer’isi var. +Böyle hukuk-ı ilahiyi tanımayanlar hak hukuku tecavüz edenler var. +yok mu?... +Bunlar neye benzer bilir misiniz? +Bir kavim. +Bir cema’at birçok ahali gelmişler bir iskeleye. +Vapura binecekler. +Bir gemi tutmuşlar. +Gidecekler bir yere. +Lakin gemi iki katlı. +Bittabi’ herkes güvertede oturmak ister. +Fakat bu mümkün değil. +İçlerinden birinin teklifi üzerine kur’a çekerler. +Kimi yukarıda bulunmaya kimisi de anbarda kalmaya mecbur olur. +Sahilden açılırlar. +Lakin vapurda da karada olduğu gibi havayic-i beşeriyye lazım. +Ekmek lazım. +Su lazım. +Bir takımları yukarıdan kolayca su alırlar. +Fakat aşağıdakiler yukarı çıkmaya mecbur olur. +Su alırken suyu geçirirken bittabi’ yukarıdakileri rahatsız eder. +– Öyle yapmayalım diyorlar biz haksızlık ediyoruz. +Bu adamların rahatını bozuyoruz. +Vakı’a mecburen gidiyoruz; lakin onları iz’ac ediyoruz. +Tatlı bir su olacak o. +Tuna gibi Dicle gibi içilecek bir suda gemi gidiyor. +– Eh ne yapalım? +– Biz de aşağıdan bir delik açarız. +Kolay kolay oradan su alırız. +Onları da iz’ac etmeyiz. +– Pekala! +derler. +Fakat yukarıdakiler bunu haber alır. +Şimdi ne yapmak lazım gelir onlara? +Sükut ederlerse hepsi helak olacaklar. +Akıl mı bu? +Vapurun anbarından bir delik delinirse ne olur o vapur? +İçinde kim sağ kalır? +Şimdi eğer ellerini tutarlar güzelce bağlarlar da: +– Behey şaşkınlar! +derlerse siz de batacaksınız bizi de batıracaksınız. +Oradan su gelirse halimiz ne olur? +Böyle kollarını güzelce bağlarlar başlarına birer de tokat Elbet iyi yaparlar. +Çünkü öyle yapmakla necat bulurlar. +müslime olsun cümlesine asıl sırat-ı müstakımi Hazreti Peygamber Efendimiz göstermiştir. +Zalimkarlıktan ale’l-ıtlak men’etmiştir. +– Tebe’a-i gayr-i müslimeye zulmedenlerin hasmı benim. +Bu hürriyet bu uhuvvet hepimize şamildir. +Menfa’atimiz müşterek. +Hor bakmamalı; daima mu’avenet etmeli ki hürmet göresin. +Adalet edin müsavat üzere hareket edin ki düşmanlarınız size düşmanlık ederlerken dost olur. +Allah Gafur’dur Rahim’dir. +Bundan böyle müsavatla amel ederseniz bütün aleyhinizde bulunanlar dostunuz olur. +dikkat ediyor musun?.. +“Siz de düşmanlık edin! +Hukuklarını ibtal edin dinlerini tahkır edin!” denmiyor. +Sen de düşmanlık edersen düşmanlık görürsün. +Bunu izale edecek adalettir. +Daha iyi değil mi insanca yaşamak? +Ticaretin serbest mu’amelen serbest. +Nereye gidersen hürmet görürsün. +Daima gıll ü gışle yaşamak yaşamak mıdır?.. +Sonra ne buyurur “ Allahu azimu’ş-şan Cenab-ı Rabbü’l-Alemin; ey müminler sizi nehyetmez sakın yapmayın demez. +Neden? +Bunlar dininiz için hücum etmiyor.” Dini mahv için muharebe ederse o vakit mukabele edeceksin. +O başka. +dinini mahve gelirse o vakit merhamet olmaz. +Lakin burada bu adamlar sizinle din kavgası etmiyorlar. +sizi vatanınızdan da çıkarmıyorlar. +Yani ne dünyanıza ne dininize ta’arruz ediyorlar. +Bir kavim ki Yahudi olsun Hıristiyan olsun putperest olsun velev Kıpti olsun madem ki dininize ta’arruz etmiyor dünyanıza ta’arruz etmiyor; zannetme ki onlara adaletle mu’ameleden Allah men’eder. +herkese bir mu’amele edin. +Adaletle – Kardeş gibi yapalım diyor elbirliği ile çalışalım diyor… Böyle kimselere müşfikane mu’amele edin. +Hastasını ziyarete git cenazesinde bulun! +Yalnız işte ayinine iştirak etme! +Bizzat Resullullah gider hastalarını ziyaret eder cenazelerinde bulunurdu. +Civar-ı mescidde bir Yahudi vardı. +Cenab-ı Resul’ün hizmetinde bulunurdu. +Ahireti teşriflerine yakın bir zamana tesadüf etti. +– Gel dedi bir kelime söyle. +Bizden olasın!.. +İsti’dad gördü. +Ahlakı son derece güzel idi. +Çocuk babasına baktı: +– Baksana dedi bana ne teklif eder!.. +Ne cevab verdi bilir misiniz? +– Ebu’l-Kasım’a ita’at et. +Madem hizmetinde bulundun. +Kabul et. +Hürriyetin var. +Onun üzerine şehadet getirdi. +İşte hüsn-i mu’amele dinimize de bir ulviyet kazandırır. +Allah cümlemizi menam-ı gafletten ikaz eyleye!... +Hürriyetimizi da’im cem’iyyetimizi payidar eyleye!.. +Padişahımızı hüsn-i niyyetinde sabit ve ber-karar eyleye. +Kanun-ı Esasi aleyhinde bulunanları makhur eyleye. +Amin!.. +dediği gibi üç nükte var burada. +Öyle diyordu Hazreti Peygamber Efendimiz: +– Vakı’a din işini ben daha iyi bilirim. +Fakat dünya işlerini şüphesiz siz benden daha ziyade bilirsiniz. +Filhakıka böyledir. +Çünkü peygamberlerin zihinleri daima ulviyata meyyaldir. +Dünya umuruna o kadar vukufları olmaması tabi’i görülür. +Onlar daima me’aliyatla meşgul. +Onun için: +– Dünya işini benden daha a’la tanırsınız!.. +buyurur. +Ara-yı ümmetten istizah-ı keyfiyyet ederdi. +Sonra gelenlere de bıraktı. +Ayet-i kerimede kendisine emrolunuyor. +Fakat asıl emir bizedir. +Zeyd ve Zeyneb kıssası gibi. +Oğulluğunun mutallakasını aldı. +İlk evvel bu oğulluk mes’elesini böyle fi’len kaldırdı. +O böyle yapmasaydı; ümmet bunu yapabilir miydi? +Sonra meşveretle müzakere ile hakıkat meydana çıktıktan sonra… karar verdik ya?.. +dönüp dolaşıp sana gelecek. +Meclis-i Meb’usan bu ayetden alınmışdır desem ca’iz. +Neye karar verirlerse sana gelecek. +İcrası sana aid. +Meb’usan kararı vermiş. +Sana geldi. +Sen de muvafık gördün. +Azm etdin icraya. +Azm edince o vakit Allah’a tevekkül et. +Yoksa ne meb’uslar ne müzakere… hiçbiri yok. +Öyle tevekküle “hamakat” denir. +Her şeyi hazırla. +Her sebebe tevessül et. +Sonra kendine mağrur olma! +Allah’a dua et! +Bir mani’aya tesadüf etmesin Allah daima mütevekkil kulları sever. +Tevekküle bazıları itiraz eder: +– İslamın adem-i terakkısi ondandır diyorlar. +Tevekkül kaza kader… tenbel tenbel oturmuşlar. +Bunlardan ne hayır umulur?.. +Tevekkülün hakıkatini anlamayanlar cahilane i’tiraz ederler. +– Meşveret et. +Anla dinle tahkık et. +İcraya kalkış. +Sonra da tevekkül et! +Baştan tevekkül değil. +Esbabı hazırladıktan sonra tevekkül et! +Kendine mağrur olma! +Aczini bil! +Allah’a karşı tevekkülle Kullara karşı tevekkül meskenettir. +Sana bana karşı aczini i’tiraf ile meded umarsan… bu tevekkül zillettir. +Bütün esbabı hazırla. +Bütün işlerini tasarla. +İcraya kalkış. +O vakit tevekkül et. +A’rabinin biri geldi Mescid-i Sa’adet’e:– Ya Resulallah dedi mütevekkil olarak devemi bırakayım mı? +– Hayır dedi Cenab-ı Peygamber peşin bağla. +Hem buldum deme! +Vazifeni yap sonra Allah’a mütevekkil ol sen elinden geleni yap! +Başına bir yular koy muhkem bir tarafa bağla. +Sonra bir zalim gelip deveyi aşırmasın diye Allah’a tevekkül et! +Azim olduktan sonra kat’i karar verdikten sonra tevekkül et! +Ekini ektin biçtin demet yaptın bütün bu esbabı bi-hakkın ifa ettin. +Sonra tevekkül lazım. +Yoksa ekmeden tevekkül edersen fa’idesizdir. +Tevekkülle buğday bitmez. +Kendi kendine ekilsin; bitsin. +Kendi kendine harman olsun dersen ahmaksın tevekkül o değil! +Tevekkül: +afet gelmesin tarlada iken dolu yağmasın anbara girdikten sonra yanmasın… Bunlara olur. +Her türlü esbabı hazırlamadan hali kalmayacaksın. +Sonra tefviz-i emr edeceksin. +Allah’a Allah kafi. +her kim mütevekkil olur kendi tedbirine mağrur olmaz na’il olduğu ni’metle şımarmaz… onlar mazhar-ı mu’avenet-i ilahiyye olur. +Öyle insanlar payidar olur. +Asıl mütevekkilin budur işte. +Bu kadarla iktifa edelim. +’ıncı dersin sonu –maba’d– Adem aleyhi’s-selamdan beri telahuk eden efrad-ı beşerin enva’-ı ef’ali hadd ü hasra gelmez derecede çoktur. +Vakı’a bu alemin bekası mahduddur. +Dünyanın fenasıyle ef’al-i beşer de müntefi olacak. +Ama dünya bakı kaldıkça ef’al-i beşer de ber-karar bulunacakdır. +Her fi’l-i beşer için başka başka hüküm ta’yin ve tasrihi ise müte’assir olur. +Bina’en-aleyh bazı hükümlerin delillerinden yani hükmü mensus ve musaddak olan fi’illerin müstenid olduğu edilleden vakt-i hacette ahkam çıkarıp münasib olanlarını o hükme kıyas etmek için bir takım kanunlar ka’ideler kaziyyeler vaz’ ettiler ki bu kaziyyelerin mevzu’u ef’al-i mükellefin mahmulü de ahkam-ı şer’iyyedir: +Farz vücub nedb hurmet kerahet gibi. +Mesela: +Namaz ef’al-i beşeriyyedendir.. +Namaz vacibdir.. +Hac vacibdir… dediler; böyle bir takım kaziyyeler vücuda geldi. +Şimdi bu kaziyyelere te’alluk eden hasıl-ı ilme “Fıkıh” dediler. +Sonra bu edillenin ve ahkamın tafsilatına nazar ettiler. +Bu edille ve ahkam üzerine istidlalin keyfiyetinde te’emmül ve bu babda i’mal-i fikr ederek bu edille ve ahkamın muhtac-ı ilahi olan tetebbu’atda itra ettiler. +Mesela bir delil am mıdır has mıdır? +–daha birçok aksamı var– bu cihetleri tedkık ederek netice-i tetebbu’atlarında bir takım daha kaziyyeler vücuda getirdiler ki bunlara da bazı mütemmimat et-i mecmu’aya “Usul-i Fıkıh” tesmiye ettiler. +İşte “İlm-i Usul-i Fıkıh” böyle te’essüs etti ve ta’rifteki “İlm-i Usul-i Fıkıh…” ta’birinin müstelzim olduğu izahat da burada bitti. +“Ahkam” hükm’ün cem’idir. +Her fende başka bir ma’nası varsa da burada: +Ef’al-i mükellefine müte’allik olan hitab-ı nedb ibaha kerahet hurmet ibadete müte’allik ahkam-ı şer’iyyedir. +Bir akdin müna’kid batıl sahih fasid nafiz mevkuf lazım gayr-i lazım olması ise mu’amelatta cari ahkam-ı şer’iyyedir. +Mesela: +Şari’ namaz kılın diye mükellefine emrediyor; işte bu hitabın eseri olan farziyyet bir hükm-i şer’idir. +Vakı’a Şafi’i’ye göre hüküm “nefs-i hitab” ise de mezheb-i Hanefi’de söylediğimiz gibi o hitabın eseridir. +“Şer’iyyeyi” kaydiyle de ahkam-ı hissiyye ve akliyye haric kalır. +Mesela “alem hadistir” cümlesi bir hüküm ise de usule mütedair olmayıp ahkam-ı akliyyedendir. +Kezalik “ateş muharrikdir” terkibi de bir hükm-i hissidir; lakin “namaz farzdır” “katl haramdır” sözleri ahkam-ı şer’iyyedendir. +Yani şer’de nasb ve ikame olunmuş şer’-i şerifden me’huz bulunmuş hükümlerdir. +Ta’rife bazen “fer’iyye” kaydı da ilave olunur ki bununla ahkam-ı asliyye ve i’tikadiyye haric kalır. +Mesela: +“icma’ hakdır” terkibi vakı’a bir hükm-i şer’i ise de ahkam-ı fer’iyye ve ameliyyede dahil olmayıp ahkam-ı asliyyedendir. +Kezalik “ba’s hakdır” dediğimizde bu da bir hüküm ifade ediyorsa da bu hüküm de ahkam-ı i’tikadiyedendir. +Demek ki ta’rifteki ahkamdan maksud ahkam-ı şer’iyye-i ameliyyedir ki bunlar da edilleden istinbat olunur. +“Edille” delil’in cem’idir. +Sahih nazarla bir matlub-ı haberiye tevassul mümkün olan şeye delil derler. +Sahih nazar bir fikr-i tam demektir. +Yoksa “görmek” demek değildir. +Yani zihni oynatarak muhakeme ve mülahaza susuna sahih nazar denir. +Mesela alem vücud-ı sani’in delilidir. +Zira şu tertibat-ı enika ve tensikat-ı reşikayı tedkık eder bu babta i’mal-i nazar edersek sani’-i alemin vücuduna vasıl oluruz. +Keza “alem hadisdir” cümlesi bir da’vadır. +Bunun delili de alemin tegayyürüdür. +Her mütegayyer ise hadisdir. +Bina’en-aleyh alem de hadisdir. +Şu iki mukaddime delildir ve bu delile bir fikr-i sahih ile bakarsak matlub da sabit olur ki o da alemin hadis olmasıdır. +Ahkam-ı şer’iyyede de hal bu merkezdedir: +Edille-i şer’iyye hakkında dahi i’mal-i fikr ü nazar edecek bunları muhakeme ve mülahaza ile tedkık eyleyecek olursak şüphesiz bir matluba tevassul olunur. +Mesela: +“Namaz kılın” diye bize bir emir var. +İşte bu emir namazın farziyetine delildir. +Bu babdaki nazm-ı celilin ahval ve avarızını tedkık bizi bir matlub-ı haberiye isal eder ki o da hükm-i farziyyetidir. +“Tafsiliyyesinden”... +Zira buradaki edilleden maksad edille-i tafsiliyyedir edille-i icmaliyye değildir. +Edille-i tafsiliyye demek edille-i mu’ayyene ve müşahhasa demektir. +Mesela: +“ekımü’s-salate” emrinden mu’ayyen ve müşahhas olan bu delilden vücub-i salatı bu hükm-i şer’i-i fer’iyi istihrac ediyoruz. +tihraca kendisiyle tevassul olunan ka’ideleri bildiren ilme de “Usul-i Fıkıh” diyoruz. +“İstinbata” deniliyor da “istihraca” denilmiyor. +Çünkü asl-ı istinbat kuyudan su çıkarmaya derler. +Ahkam-ı şer’iyyeyi edillesinden çıkarmak için de ta’mik-i ara ve efkar lazım olup bunun kolay bir şey olmadığına da istihrac yerine “Ka’ide” lafzının ta’rifine gelince; cüz’iyyatı üzerine muntabık olan hükm-i kat’iyi ifade eder neticesine vasıl oluruz. +Zaten ka’ide insanı istinbat ve istihrac-ı ahkama musil olup bu gibi ka’ideler ise İlm-i Usul-i Fıkıh’da da mezkurdur. +Usul-i Fıkh’ın mevzu’u... +Bir ilmin diğer ulumdan temayüzü mevzu’atıyledir. +Usul-i Fıkh’ın mevzu’u ise edilledir. +Fakat yalnız edille-i mücerrede değil belki ahkamı isbat haysiyetinden edilledir. +Usul-i Fıkh’ın mevzu’u yalnız edille midir? +Yoksa edille ve ahkam mıdır; yoksa edille ahkamı müsbit olmak i’tibariyle edille midir? +Bunlarda ihtilaf edilmiş. +Molla Hüsrev’e göre mevzu’-ı ilim hem edille hem ahkamdır. +Çünkü Usul-i Fıkıh’da ahkamdan da bahsolunuyor. +Fakat müte’ahhirin söylediğimiz mevzu’u tercih etmişlerdir. +Zaten usulün ahkamdan bahis olması mevzu’unun yalnız edille olmasına münafi değildir. +Mücerred edilledir demiyoruz. +Mevzu’-ı Her ilmin mevzu’u o ilimde kendisinin a’raz-ı zatiyyesinden bahsolunan şeydir. +Yani her ilmin mevzu’u o ilimde hangi şeyin a’raz-ı zatiyesinden bahsolunuyorsa o ilmin mevzu’u odur. +Şu halde “Usul-i Fıkh’ın mevzu’u edilledir” dediğimiz vakit bu ilimde nefs-i edilleden bahsedilmeyip belki edillenin a’raz-ı zatiyyesinden ahval-ı arızasından bahs olunacak demektir. +Çünkü nefs-i edille burada müsellemü’s-sübut addolunur. +Ondan başka bir ilimde bahsolunmuşdur. +Mesela edille-i erba’adan olan Kitab bir mu’cizedir ve müsellemü’s-sübuttur. +Kur’an hakkında İlm-i Kelam’da İlm-i Alat’da birçok mebahis var. +Fakat burada zat-ı Kur’an’dan bahsedilmeyip ancak ona arız olan bir takım ahvalden bahsolunacaktır. +Nitekim İlm-i Nahv’in mevzu’u kelime ile kelam olduğu halde asl-ı kelime ve kelamdan bahsolunmayıp belki kelime ve kelama arız olan tebeddülat ve tegayyüratdan onların ahvalinden bahsolunmaktadır. +Keza kaffe-i ulum da böyledir. +Mesela İlm-i Hesab’ın mevzu’u adeddir. +Fakat İlm-i Hesab’da zat-ı adedden bahs olunmaz belki a’dada arız olan bir takım ahval ve tebeddülat ve tegayyüratdan bahsedilir. +dolunur. +Hülasa: +İlm-i Usul-i Fıkh’ın mevzu’u ahkamı isbat haysiyetinden edilledir. +Mesela “akımu’s-salate” vücub-i salatın delilidir. +Fakat fıkhın mevzu’u bu delilin zatı değildir. +Belki ahkam-ı şer’iyyeyi müsbit olmak haysiyetiyle “akımu’s-salate” bir delildir. +Edille bir takım nikat-ı harfiyye ve nahviyye ve bedi’iyyeyi ve saireyi belki hendese nükte ve ka’idelerini cem’ edebilir. +Fakat İlm-i Usul-i Fıkh’ın mevzu’u bu i’tibar ile edille değil ahkam-ı şer’iyyeyi müsbit olmak haysiyetinden edilledir. +Keza nefs-i edilleden de bahs olunmayacak. +O bizce müsellemü’s-sübuttur. +Belki edillenin a’raz-ı zatiyyesinden ahval-i arızasından bahsedilecektir ki şu halde a’raz-ı zatiyye nedir? +Ne demektir? +Neye mukabildir? +Bunları bilmekliğimiz lazım gelir. +A’raz “araz”ın cem’idir. +Lügaten “araz” bir şeye lahik olan bir hal ve sıfattan ibaretdir. +Lakin ıstılah-ı ulumda “araz” bir şeyden haric olan ve fakat o şeye mahmul olan şeye derler. +Burada “zatiyye” kaydı da a’raz-ı garibeden mevzu’-i bahs olamaz. +Daha güzel ta’rif etmek için deriz ki: +Bir şeyin zatı yani ayni mahiyeti hasebiyle veya zat ve mahiyetinden bir cüz’-i müsavi sebebiyle veyahud mahiyetinden haric ve fakat sıdkda veyahud vücud ve tahakkukda kendine müsavi bir emir cihetiyle o şeye lahik olan ahval o şeyin a’raz-ı zatiyesidir. +Şu halde a’raz-ı zatiyye için dört kısım hasıl olur: +İnsanda “tekellüm” a’raz-ı zatiyyedendir. +Zira insana tekellüm mahiyet-i insaniyyeyi teşkil ve terkib eyleyen hayvaniyet ve natıkıyet sebebiyle arız olmuştur. +Ta’bir-i digerle tekellümde şu iki cüz’den her birinin dahl ü te’siri vardır. +Demek ki tekellüm insana zat ve mahiyet olan hayvaniyet ve nutuktan dolayı arız olduğundan a’raz-ı zatiyyedendir. +İnsanın umur-ı garibeyi idrak etmesi a’raz-ı zatiyyedendir. +Fakat umur-ı garibeyi idrak insan mahiyetinden bir cüz’ olan “hayvaniyet” sebebiyle değil belki “natıkıyet” cüz’-i müsavisi hasebiyle insana arız ve lahik olmuştur. +“Dıhk” de insanın avarız-ı zatiyyesindendir. +Lakin “dıhk”in insana luhuku mahiyetini teşkil eden “hayvan” ve “natık” cüz’-i müsavileri vesilesiyle olmayıp belki sıdkda haric-i müsavisi olan te’accüb eseri olarak arız olmuşdur. +Vakı’a te’accüb mahiyet-i insaniyyede dahil değildir. +Fakat haricen “hayvan-ı müte’accib” mefhumu insan üzerine ve “insan” mefhumu hayvan-ı müte’accib üzerine sadıkdır. +Demek ki “te’accüb” mahiyet-i insaniyyeden haric ise de sıdkda ona müsavidir. +Yani insan tahakkuk eden yerde te’accüb ve te’accüb tahakkuk eden yerde insan tahakkuk eder. +Ve bunlar mefhumda yekdiğerine müsavidir. +“Levn” cismin a’raz-ı zatiyyesindendir. +Şöyle ki levnin cisme luhuku sıdkda cisme mübayin ve fakat vücudda kendine müsavi olan satıh sebebiyledir. +Filhakıka levn evvela sathın vasfı ve satıhda cismin vasfı olmak cihetiyle levn doğrudan doğruya cisme arız olmayıp belki satıh vasıtasıyle arız oluyor. +Satıh ile cism ise yekdiğerine... +–maba’di var– Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Eylül Birinci Sene - Aded: +Besmele-i şerifenin süver-i Kur’aniyye’nin her birinden ayrı ayrı cüz’ olmasına bazı ehadis-i şerifeye istinaden fukaha-yı Şafi’iyye zahib olmuşlar Malikiyye ise re’sen Kur’aniyetini dinde ayet fezzedir yani Kur’an-ı Kerim’de dahil olmasıyla beraber hiç bir sureden cüz’ olmayıp ayet-i müstakılledir. +Teberrüken ve beray-ı fasl sureler evveline yazılmıştır. +Zira mesahif-i kadimeyi Kur’an olmayan elfazdan tecrid hususuna besmele aynı hat ile yazılmış bulunuyordu. +İşte bu ciheti mülahaza Kur’aniyeti babında iştibaha meydan vermiyor. +Lakin her sureden cüz’ olarak mahallin te’addüdüyle müte’addid olmasına delalet edecek bir delil-i kat’i yokdur. +Şafi’iyye’nin temessük etmekte oldukları ehadis ise kat’ ve yakın ifade edecek mertebe haiz-i kuvvet değillerdir. +Senedlerinde ale’l-ekser za’af vardır. +Ma’a-haza ehadis-i mezkure beyninde besmelenin ayet-i tamme veya cüz’-i ayet olmasını ta’yin babında te’aruz da vardır. +Za’afdan hali olmayan bu takım dela’ile istinad ile Kur’an-ı Kerim’de misli bulunmayan böyle bir tekerrüre ka’il olmak hilaf-ı zahirdir. +Bina’en-alazalik İmam-ı A’zam rahmetullah hazretlerinin ekabir-i telamizinden İmam Muhammed bin el-Hasanü’şŞeybani hazretlerine bu cüz’iyet mes’elesi arz olunduğu zaman müşarun-ileyh diyerek yalnız besmelenin Kur’aniyetini iltizam ile cevab vermişlerdir. +İmam Muhammed rahmetullahın kimseye azv ü isnad etmeyerek sul-i Hamse’sinde iltizam ettikleri meslekleri bunu iktiza eder. +Bir mes’elenin cevabı İmam-ı A’zam hazretlerinin kavli olmadığı surette ya kendinin mahsul-i re’yi veya İmam Ebu Yusuf hazretlerinin kavli olduğunu tasrih eder ve ale’l-ıtlak verdiği cevablar İmam-ı A’zam hazretlerinin kavli olmak üzere telakkı olunur. +Besmele-i şerifedeki ba-i carre fi’l-i mahzufuna müte’allik olup takdir-i kelam sebkindedir. +Çünki bu besmele kıra’et fi’line mebde’ kılınmıştır. +Ef’al-i saireden evvel telaffuz olunan besmeleler dahi bu minval üzere mebde’ kılındıkları fi’illere dall olan sıyag-ı ef’ale rabt olunurlar. +Mesela kable’l-ekl Bismillah denildikte şürb zamanında takdir olunur. +Bazı ulema ale’l-ıtlak takdir ederler. +Fakat kavl-i evvel racihdir. +Müte’allikın ma’mulden muahhar i’tibar edilmesi belagate ensebdir. +Zira ism-i sübhaninin şuru’ edilen her fi’ile zaten mütekaddim bulunması zikirde dahi takdim olunmasını bulunan müşrikleri red için mülahaza edilmesi labüdd olan Besmele-i şerifedeki ba-i carre kavl-i racihe göre isti’ane menzilesine tenzil olunduğunu müş’irdir. +Çünki ef’al-i beşeriyye bir takım alata tevakkuf ettiği gibi her fi’l-i meşru’ ve mühimmin de şer’an kemali ve mu’teddün-bih olabilmesi besmele-i şerife ile masdar kılınmasına tevakkuf eder. +Nasıl ki hadis-i şerifi buna dalldir. +Ma’na-yı şerif: +Her emr-i mühim yani haiz-i ehemmiyet olan her bir fi’l-i ihtiyari ki ismullah ile bed’ olunmaya ebterdir nazar-ı şer’de nakıs ve hayır ve bereketten halidir. +Besmele-i şerifeden i’tibaren bu sure-i celile bi-tamamiha kelam-ı ilahi olduğu halde elsine-i ibad üzerine makuldür onların lisanı üzerine vürud etmişdir ki bu tarik ile Bari-yi te’ala şanuhu hazretleri bize esma-i ilahiyyesiyle teberrük ve ni’am-i sübhaniyyesine karşı teşekkür ve dergah-ı sübhanisine münacat ve tazarru’un ne suretle olması münasib bir icabet-i du’aya ba’is olacağını ta’lim buyurmuştur. +Ben yalnız Allahu te’ala hazretlerinin bilcümle esma-i şerifesiyle isti’ane ve teberrük ederek kıra’et eylerim.” lamiyedir. +Bina’en-aleyh zat-ı uluhiyyet-i sübhaniyye ve evsaf-ı kemaliyyesine dall olan bütün esma-i ilahiyyeye şamil olur. +Ol Allahu te’ala ki dünya ve ukbada kullarına pek büyük ni’metler in’am ve ihsan edici ve dünyada bütün zi-ruhlara rızık ve gıda vericidir.” Bu ma’naya göre “Rahim”den eblağ olan “Rahman”ın delalet eylediği mebaliğe bi-hasebi’l-keyfiyye alınarak Rahman en büyük ni’metlere; Rahim de sair ni’am-ı ilahiyyeye haml edilmiş olur. +Ahiret ni’metleri hep büy��k oldukları cihetle kaffesi “Rahman”da dünya ni’metleri büyük ve küçük olmak üzere ikiye münkasem bulundukları cihetle büyükleri “Rahman”da ve küçükleri “Rahim”de dahil olur. +Yahud: +“Ol Allahu te’ala ki dünyada bütün ibadını merzuk ve dilediklerine daha nice ni’metler ihsan buyurucu ve dar-ı ahirette bilhassa mü’min kullarına namütenahi ni’metler vericidir.” Bu ma’naya göre “Rahman”ın eblagiyyeti bi-hasebi’lkemmiyye ahz edilmiş olur ki dünyada mün’amün aleyh olan efrad ahirette mün’amün aleyh olanlara nisbetle daha çoktur. +Bu takdirce ni’metlerin büyüklüğüne küçüklüğüne bakılmayıp kesret ve kılletine nazar olunur. +varid olmuştur. +Su’al: +Rahman Rahim’den eblağ olduğu cihetle mukteza-yı kıyas te’hir olunmasıdır. +Bu makamda ne nükteye mebni takdim buyurulmuştur? +Cevab: +“Rahman”ın dünya ni’metlerine muhtas olması suretinde dünyanın ahirete zamanen mütekaddim bulunmasına ri’ayeten takdim kılınmış olabilir. +Bir de Rahman garaz ve ivazdan hali bulunan mün’im-i hakıkı ma’nasına dal olmağla Bari te’ala hazretlerinin gayrısına sadık olamaz; bina’en-aleyh zat-ı Bari te’alaya ilim mecrasına cari bir ism-i celil olmakta lafza-i celale münasebet-i tammesi vardır. +Bu cihetle de Rahim üzerine takdimi münasib olur. +Cenab-ı Hakk’ın gayrisinden sadır olan lutf ü in’am ya sena-yı cemil ve sevab-ı cezil kasdından yahud rikkat-i cinsiyyet elemini veya a’raz-ı faniyye muhabbetini kalbden ihrac etmek emelinden münba’is olmaktadır. +Bu cihetle suduruna ba’is-i kavi sahibinin kendi istifadesinden ibarettir. +Bina’en-aleyh min-külli vechin ahara in’am olmayıp hibe-i kamile cud-i mutlak addolunamaz. +Bununla beraber bütün masivallah filhakıka in’amat-ı ilahiyyenin abde vüsulüne yahud onlarla bil-fi’il abdin intifa’ına vesatet etmekten başka bir te’siri haiz değillerdir? +Bina’en-alazalik Cenab-ı Hakk’dan gayrı mün’im-i hakıkı yoktur ve olamaz. +“Rahman”ın eblağiyeti keyfiyet i’tibariyle ahz olundukta sul ve cela’iline dal olup “Rahim” ism-i şerifi ni’am-ı saire-i “Rahman” asıl olup “Rahim” onun tetimmesi ve redifi olmasına mebni te’hiri lazım gelir. +Sual: +Bunca esma-i ilahiyye içinden işbu esma-i selasenin tahsisü bi’z-zikr buyurulmasının hikmeti nedir? +Cevab: +Bu tertib üzere varid olan kelam-ı şeriften kaffe-i umurda ve cemi’ ahvalde müste’anun bih olmağa sezavar ve elyak ancak zat-ı ehadiyyet ve ma’budu bi’l-hak hazretleri acil ve ‘acil azim ve adi zahir ve batın bütün ni’metlerin mün’im-i hakıkısi münhasıran zat-ı mukaddesleri olması bi’s-suhule müsteban olmaktadır ki bu dakıkaya agah bulunan abd-i mün’am dergah-ı sübhaniye hasr-ı teveccüh ü ikbal ve gönlünü zikr ü fikr-i Mevla-yı Müte’al ile işgal ederek daima tevfikat-ı rabbaniyye taleb ve niyazında bulunmak sa’adetine irşad edilmiş olur. +Efrad-ı beşerin yekdiğere te’addiyatını men’ içün zabt u rabta me’mur polis ve jandarma gibi hükumat-ı mütemeddinenin edeceği varid-i hatır ise de bu hatıra doğru değildir. +Bir polis bir jandarma gözü önünde cereyan edecek bir cürm-i meşhudu men’ veya bade’l-vuku’ fa’ilini zabta çalışabilir. +Cera’im ve cinayat ise ekseriya polis ve zabıtanın yed-i men’i yetişemeyecek ve gözü göremeyecek zaman ve mekanlarda vuku’ bulur. +Binaberin hilkat-i behimiyyesi i’tibariyle bir hayvan-ı müfterisden farkı olmayan efrad-ı beşerin her türlü menviyyat-ı muzırra ve tasavvurat-ı cinayetkarilerini hayyiz-i fi’le çıkarmaksızın kuvve-i tasavvurda iken men’ edecek yegane vasıta dinin insanlara ta’lim ve zihn ü kalblerine nakş u tersim eylediği Allah korkusudur. +Mehafetullah öyle bir polisdir ki bir lahza bir dakıka insanın zihninden fikrinden çıkmaz. +Havf-ı azab u ikab insan ü hicabdır ki onu temzik edecek hiç bir kuvvet ve kudret mutasavver değildir. +Din öyle bir zabıta me’murudur ki insanın içini dışını bilir zihinden geçen her türlü hevacis-i nefsaniyye her gune vesavis-i şeytaniyyeyi anında men’ ü def’ eyler. +Din öyle bir polisdir ki şehirde hanede dağda kırlarda bini bir lahza başı boş bırakmaz; polislerin zabıtaların hükumetlerin eli yetişemeyeceği yerlerde vazifesini ifa eyler. +Dinsizliğe yeltenen bir çok müteferrinclerden işittik ki: +“Efendim dine ne hacet? +Benim terbiyem benim vicdanım beni fenalıktan men’ eyler...” Biz dahi cevaben dedik ki: +–Efendi! +Terbiye dediğin nedir? +Terbiyenin esası nedir? +Terbiyeden maksad ana babanın sana: +“Oğlum şunu yapma ayıbdır böyle söyleme günahdır” gibi nesa’ih ve telkınatı nahı ta’rif eden yine dindir. +Helal ve haramı öğreten yine dindir. +Yoksa ayıp günah helal haram için dinden başka bir sıfat-ı mümeyyize bir mi’yar-ı tatbik bir mizan-ı tedkık yoktur. +Ayıbın günahın helalin haramın bir şekl-i mahsus bir levn-i mu’ayyeni yoktur. +Meşru’ olan bir fi’il aynı şekil ve surette aynı zaman ve mekanda memnu’dur. +Helal olan bir şey aynı şekil ve surette haram olur. +Onu tefrik ve temyiz ta’yin ve tebyin edecek dindir. +Vicdan dediğin ne oluyor? +Acaba insanın ahşa-i batniyyesinde yürek böbrek ciğer mi’de bağırsak gibi levazım-ı terkib-i hayatdan ma’dud bir nesne midir? +Öyle ise o halde her insanda bulunması lazım gelir. +Her canide her şahs-ı şerirde; katilde hırsızda vahşi canavarlarda dahi bulunması lazım gelir. +Halbuki öyle değildir. +Ulema-i teşrih batn-ı insanda vicdan namıyla bir uzuv ya bir cismin vücudundan haber vermiyorlar. +Bu halde vicdan denilen şey maddi bir uzuv bir cisim değil ma’nevi ruhani bir hiss-i şerif bir munsıf-i ma’delet-elifdir. +Vicdan “zamirconseience” namlarıyla bilumum ebna-i beşer kendilerinde vücudundan bahisle tefahur ve tebahi etdikleri bu hiss-i şerif mahza terbiye-i diniyye neticesidir. +Din ve imanı olmayanın vicdanı dahi yoktur. +Nitekim mecahil-i Afrikiyye’de ka’in ümem-i vahşiyye insan yemeyi efdal-i et’imeden addederler. +Burada bir i’tiraz varid olabilir ki o dahi: +İşte tabi’iyyun ekseriya dine inanmaz ve bir i’tikad ile mukayyed değillerdir. +Bununla beraber onlardan vahşiyane bir hal ve hareket vuku’u mutasevver değildir... +Cevaben deriz ki: +–Biz tabi’iyyunun evamir ve menhiyyat-ı diniyyeye derece-i ri’ayet ve mübalatlarını bilmezsek dahi tabi’iyyun asırlardan beri terbiye-i diniyye içinde ve terbiye-i diniyye te’siratı altında yaşamakta bulunmuş ve dinin ahkam ve kava’idi kendilerinde bir tabi’at-ı saniyye hükmüne geçmiş olmasıyla haka’ik-i menkulesini idrakden aciz kaldıkları kudret-i fatıranın hüviyet ve keyfiyetini adem-i tasavvur ve takdirden dolayı dinin te’sirat-ı maddiyye ve ma’neviyyesinden haric addedilemeyecekleri hüveydadır. +Tabi’iyyun dinsiz olsalar bile akılsız değillerdir; dinin her türlü evamir ve menahisi ma’kul ve makbul birer hikmet-i yiz ederler. +Ancak zat-ı uluhiyyet ve sıfat-ı selbiyye ve icabiyye ve haşr u neşr gibi aka’ide müte’allik ahkamın mahiyet ve suret ve keyfiyyetini idrak ve ta’yin edemediklerinden dolayı vadi-i inkara sapmaları veya feyfa-yı hayretde puyan olmaları kalb ve zamirleri üzerine icra-yı hükm ü te’sir eden mü’essirat-ı diniyyeden kendilerini vareste ve reha kılamaz. +Beş on gün oldu ki mu’tada inkıyad ile ben Sabahleyin çıkıvermiştim evden erkenden. +Bizim mahalle de İstanbul’un kenarı demek: +Sokaklarında gezilmez ki yüzme bilmeyerek! +Adım başında derin bir buhayre dalgalanır Sular karardı mı artık gelen gelir dayanır! +Bir elde olmalı kandil bir elde iskandil Selametin yolu insan için bu başka değil! +Elimde bir koca değnek onunla yoklayarak Önüm adaysa basıp yok denizse atlayarak – Ayakta durmaya elbirliğiyle gayret eden Lisan-ı hal ile lakin rükua niyyet eden– O salhurde harab evlerin saçaklarına Sığınmış öyle giderken hemen ayaklarına Delilimin koca bir şey takıldı... +Baktım ki: +Genişçe bir küfe yatmakta hem epey eski. +Bu bir hamal küfesiymiş... +Aceb kimin? +Derken; On üç yaşında kadar bir çocuk gelip öteden Gerildi tekmeyi indirdi öyle bir küfeye: +Tekermeker küfe bitab düştü ta öteye. +– Benim babam senin altında öldü sen hala Kurumla yat sokağın ortasında böyle daha! +O anda karşıki evden bir orta yaşlı kadın Göründü: +– Oh benim oğlum gel etme kırma sakın! +Ne istedin küfeden yavrum? +Ağzı yok dili yok Baban sekiz sene kullandı... +Hem de derdi ki: +“Çok Uğurlu bir küfedir kalmadım hemen yüksüz...” Baban gidince demek kaldı adeta öksüz! +Onunla besleyeceksin ananla kardeşini. +Bebek misin daha öğrenmedin mi sen işini? +Dedim ki ben de: +– Ayol dinle annenin sözünü... +Fakat çocuk bana haykırdı ekşitip yüzünü: +– Sakallı yok mu işin? +Git cehennem ol şuradan! +Ne dırlanıp duruyorsun sabahleyin oradan? +Benim içim yanıyor: +Dağ gibi babam gitti... +– Baban yerinde adamdan ne istedin şimdi? +Adamcağız sana bak hal dilince söylerken... +– Bırak hanım o çocuktur kusura bakmam ben... +Senin adın nedir oğlum? +– Hasan – Hasan dinle. +Zararlı bak sen olursun bütün bu hiddetle. +Benim de yandı içim anlayınca derdinizi... +Fakat baban sana ısmarlayıp da gitti sizi. +O bunca yıl çalışıp alnının teriyle seni Nasıl büyütmüş ise sen de kendi kardeşini Yetim bırakmayarak besleyip büyütmelisin. +– Küfeyle öyle mi? +– Hay hay! +Neden bu söz lakin? +Kuzum ayıp mı çalışmak günah mı yük taşımak? +Ayıp dilencilik etmek tutar iken el ayak. +– Ne doğru söyledi! +Öp oğlum amcanın elini... +– Unuttun öyle mi? +Bayramda komşunun gelini: +“Hasan dayım yatı mekteplerinde zabittir; Senin de zihnin açık... +Söylemiş olaydık bir... +Koyardı mektebe... +Dur söyleyim” demişti hani? +Okutma sen de hamal yap bu yaşta şimdi beni! +Söz anladım ki uzun hem de pek uzun sürecek; Benimse vardı o gün birçok işlerim görecek; Bıraktım onları saptım yanımdaki yoldan. +Ne oldu şimdi aceb kim bilir zavallı Hasan? +Bizim çocuk yaramaz evde dinlenip durmaz; Geçende Fatih’e çıktık ikindi üstü biraz. +Kömürcüler kapısından girince biz develer Kızın merakını celbetti daima da eder: +O yamrı yumru beden upuzun boyun o bacak O arkasındaki püskül ki kuyruğu olacak! +Hakıkaten görecek şey değil mi ya? +Derken Dönünce arkama baktım: +Ki beş adım geriden Belinde bir kocaman şal başında abani Bir orta boylu güler yüzlü pir-i nurani; Yanında da küfe sırtında bir küçük çocucak Yavaş yavaş gidiyorlar. +Fakat tesadüfe bak: +Çocuk benim o sabah gördüğüm zavallı yetim... +Nasıl da manzara gayetle can-güdaz ü elim! +Cılız bacaklarının dizden altı çırçıplak... +Bir ince mintanın altında titriyor donacak! +Ayakta kundura yok başta var mı fes? +Ne gezer! +Düğümlü alnının üstünde sade bir çember. +Nefes değil o soluklar birer enin-i medid; Nazar değil o bakışlar birer büka-yı şedid. +Bu bir ayaklı sefalet ki yalın ayak baş açık; On üç yaşında buruşmuş cebin-i safı yazık! +O anda mekteb-i rüşdiyyeden taburla çıkan Bir elliden mütecaviz çocuk ki muntazaman Geçerken eylediler ihtiyarı vakfe-güzin... +Hasan’la karşılaşınca bu sahne oldu hazin: +Evet bu yavruların hepsi pür-sürud-i şebab Eder dururdu birer aşiyan-ı nura şitab. +Birazdan oynayacak hepsi bunların ne iyi! +Fakat Hasan babasından kalan o pis küfeyi –Ki ezmek istedi görmekle reh-güzarında– O yük değil kaderin bir cezası ma’suma... +Yazık günahı nedir bilmeyen şu mahkuma! +Bu ser-levha ile Sıratımüstakım risale-i üsbuiyyesine makale yazmaya bizi mecbur eden şeyin neden ibaret olduğunu birinci makalemizin mukaddime sinde beyan etmiş idik. +O mukaddimeyi burada tekrara hacet yoktur. +Yalnız şunu ilave edelim ki o mukaddimede mündemic olan makasıd-ı halisanemizden biri ve belki de birincisi hem Şeri’at-ı Ahmediyye’nin emir buyurduğu tesettür-i nisvan ve te’addüd-i zevcat ve talak gibi mes’elelerine karşı öteden beri Avrupa mehafil-i edebiyye ve felsefiyyesinde gösterilen hücumlara ve bu babda aleyhimize edilen mu’ahezelere ve hatta bu üç mes’eleden dolayı biz müslümanları bütün alem-i medeniyyete karşı “vahşi bir kavim zalim bir millet” diye tanıtmak üzere sarf edilen gayretlere yazılan sözlere müdafa’a etmek... +Hem de şu efkar-ı sahifeyi üsve ittihaz edip de onlara peyrev olmak isti’dadında bulunan ve Kanun-ı Esasi’nin i’lanı üzerine bu isti’dadlarını izhara yeltenen bir sınıf hem de mühim bir sınıf nisvan ve ricalimizi daire-i ve milletimiz hakkında ayn-ı hikmet ve ayn-ı rahmet olduğunu göstermek idi. +Nitekim silsile-i makalatımız etrafıyla tetebbu’ edilirse en birinci emelimizin bundan ibaret olduğu kendi kendine te’ayyün edeceği şüphesizdir. +İşte hakıkat-i hal bundan ibaret iken va esefa ki şu hüsn-i niyyetimize vakıf olmayan ve makalatımızı dikkatle okumayan bazı zevat tarafından duçar-ı i’tiraz oluyoruz. +Üçüncü makalemizde erkekler gibi kadınlarmız da kendilerine mahsus bir edeb ve bir terbiye dairesinde kendilerine mahsus mesirelere gidebileceklerini ve kendi beynlerinde cem’iyet teşkil ederek konserler konferanslar verebileceklerini yazmış idik. +İşte asıl mu’terizlerimizin i’tirazları bu iki mes’eleye müteveccih olduğunu görüyoruz. +Halbuki bunda telaş edecek feryadlar koparacak hiç birşey yoktur. +Zira esasen bu iki mes’eleyi yazmakdan maksadımız bazı nisvan-ı İslamiyyemizin ve hatta bir çok ricalimizin nazar-ı dikkatlerini celb etmek ve bütün ahkam-ı diniyyemizi onlara sevdirmeye çalışmak idi. +Onlara karşı demek istedik ki: +“Nisvan-ı İslamiyye sizin zannettiğiniz gibi esir değildir. +Onlar da hürdür. +Onların mesture olmalarını bir tavuğun kümese kapatılmasına teşbihiniz batıldır. +Şeri’atimiz onların bütün hukuk-ı tabi’iyye ve meşru’asını taht-ı te’mine almış ve kendilerine mahsus bir edeb ve terbiye dairesinde onların da ezvak-ı medeniyyeden ve lezaiz-i dünyeviyyeden hissemend olmalarına mani’ olmamıştır. +Kadınlarmızın en ziyade arzu ettikleri şey erkekler gibi mesirelere gidip gelmek ve bazen cem’iyyetler yaparak yekdiğerine karşı nutuklar mi? +Şeri’atimiz nisvan-ı İslamiyyemizin bu gibi harekatına mani olmaz. +Mesirelere gidebilirler; fakat Müslümanlığa layık bir edeb bir terbiye dairesinde gidebilirler. +Konserler konferanslar verebilirler; fakat yine İslamiyet’e mahsus bir edeb bir terbiye dairesinde.” Kadınlarımızın gerek mesirelere gidebilmeleri ve gerek kendi beynlerinde kendilerine mahsus konserler konferanslar verebilmeleri böyle edeb ve terbiye ile takyid olundukdan sonra bunda feryad edecek bir çok kal ü kıle meydan verecek şeyin neden ibaret olduğunu bir türlü anlayamadık. +Zira kendilerine mahsus edeb ve terbiyeden maksad edeb-i dini ve terbiye-i milliyyemiz olduğunu beyana hacet yokdur. +Bir kadının edeb-i dini ve terbiye-i milliyyemiz dahilinde bir yere gidip gelmesinde refakatinde mehariminden bir kimsenin bulunması dahil olduğunu beyana hacet var mı? +Zira bütün zemin-i silsile-i makalatımız ve siyak ve sibak-ı kelamımız buna sarahaten delalet etmektedir. +Maksad bu olduğu takdirde bunda ne mahzur-ı şer’i tasavvur olunabilir? +Beynlerinde konferans ve konser vermeleri mes’elelerine gelince: +Bunda da telaş edecek bir şey yokdur. +Çünkü bu iki kelime lügat-ı ecnebiyyeden olup bizde bunların mukabili “müsamere müzakere musahabe” demek olduğu şu makalelerimizle kendimize muhatab ittihaz ettiğimiz zevatın ma’lumlarıdır. +Hatta onlarca “konser ve konferans” kelimeleri “müsamere ve müzakere” kelimelerinden daha me’nustur. +zakere yerinde “konser ve konferans” kelimelerini isti’mal etmişizdir. +Kadınlarımızın kendilerine mahsus bir mahalde toplanıp da “müsamere” etmeleri yani musahabede bulunmaları edebi dini hikemi ahlakı iktisadi vesaire gibi mesa’il hakkında bahisler etmeleri bu yolda nutuklar vermeleri ve bu gibi mesa’ile vukufu olmayan kadınları böyle mübahesat-ı aliyyeden haberdar eylemeleri şüphe yok ki muvafık-ı maslahat ve hikmetdir. +Bunun memnu’iyetine dair kütüb-i diniyyemizde bir mes’ele-i şer’iyye var ise meydana konulsun. +Biz de görelim de hatamızı tashih edelim. +Eğer burada mevzu’ bahsimiz olan müsamereye bir de musıkı kaydı ilave ediliyor ise o halde hüküm başkalaşır. +Ma’a-haza bu hükümde de kadınlar ile erkekler arasında bir fark vardır da denilemez. +Bir müsamere-i musikıyyenin hükmü kadınlar hakkında ne ise erkekler hakkında dahi öyledir. +Fakat biz o kelimede öyle bir kayıd mülahaza etmedik ve edemeyiz. +Çünki biz bu kelimeyi edeb ve terbiye ile tekayyüd ettik. +Bizim edeb ve terbiyeden maksadımız edeb-i dini ve terbiye-i milliyye olduğunu da yukarıda söyledik. +Burada maksadımız edeb-i dini ve terbiye-i milli olup başka bir şey olmadığına bir karine de “Şeri’atimiz bu gibi şeylere asla mani’ olmaz” sözümüzdür. +Zira şeri’atimizin asla mani’ olmayacağı müsamereden maksad kendisinde lehviyyattan birşey bulunmayan müsamere olduğu bedihidir. +Bir mü’minin sözünü mahmel-i sahihine haml etmek mümkün iken böyle su-i tefsire uğratıp da yar u ağyara karşı böyle nazik bir zamanda bir çok senelerden beri mevcudiyetimizi taht-ı tazyikinde ezen mahvetmek derecelerine getiren bir yükten mak istediğimiz ve daha bir çok yapılacak şeylerimizi hep el birliğiyle kemal-i istirahat ve sükunetle yapmak için evliya-yı umurun erbab-ı ukul-ı selimeden mu’avenet beklediği böyle bir zamanda halkı dağdağaya düşürmek havas ve avamı heyecana getirmek ve bilahere kendimizi haksız hücumlara duçar ile: +“Hocalar yine birbirleriyle uğraşmaya başladılar” dedirtmek sad hezar şayan-ı te’essüf ahvaldendir. +Bu makaleyi yazdığım sırada Fatih dersi’amlarından Abduş Efendi’nin dahi aleyhimizde Mizan gazetesine verdiği bir varaka-i i’tiraziyyeyi okudum. +Şu makalemiz mumaileyh efendinin i’tirazına dahi cevab ise de varaka-i mezkureye tafsilen cevab vermeye vakit müsa’it olmadığından bu cevabımızı makale-i atiyyeye ta’lik ediyoruz. +Şimdi vazife-i asliyyemize şuru’ edelim. +Şeri’atimizin emrettiği ve tesettür-i nisvan mes’elesi gibi mu’terizlerimizin i’tirazat-ı şedidesine hedef olduğu mes’elelerden mes’eleleridir. +Evvela te’addüd-i zevcat mes’elesine atf-ı nazar edelim. +Ma’lumdur ki izdivacda iki büyük maksad vardır: +Biri tenasül diğeri muhafaza-i iffetdir. +İşte bu iki maksada bina’en izdivac meşru’ olmuştur. +Çünki ila maşaallah bu nizam-ı alemin devamı nev’-i beşerin bekasıyladır. +Nev’-i beşerin bekası ise tenasül iledir. +Tenasül de şüphe yok ki izdivac ile hasıldır. +Halbuki bir çok izdivaclar vardır ki onlara bu fa’ide-i uzma terettüb etmez. +Bina’en-aleyh eğer te’addüd-i zevcat meşru’ olmasa idi bir çok kimselerin nesilleri munkatı’ olurdu. +İnkıta’-ı nesil o kimseler hakkında bir zarar olduğu gibi umum beşeriyet hakkında da büyük bir zarardır. +Çünki nev’-i beşerin muhafazası vazifesinde alelumum mühimm-i tenasüle hidmet tarikiyle bu vazifeyi ifa eylememeleri kendi için bir mazarrat olmaktan ziyade nev’-i beşere de bir ihanettir. +Şu halde te’addüd-i zevcat bu gibi kimseler hakkında zaruridir. +Ma’a-haza iktisab-ı kat’iyyet etmiş mesa’il-i en büyük medar tekessür-i nüfusdur. +Te’addüd-i zevcatın tekessür-i nüfusa ne derecelerde hidmet ettiği ise beyandan müstağnidir. +Keza bir çok izdivaclar dahi vardır ki onlara da gaye-i terettüb etmez. +Mesela zevce bir maraz-ı müzmine mübtela olur veyahud bir za’f-ı müdhişe duçar bulunur. +Bu haller bir çok zamanlar imtidad eder. +Bu zamanlar esnasında ise zevc mecbul bulunduğu mukteza-yı reculiyyetini kaza edemez ve buna tahammül etmek de elinden gelmez. +Çünkü insanlarda bu hal bir emr-i ihtiyari değil bir emr-i cibillidir. +Şu halde bu gibi adamlar tarik-i harama süluk ederek bir çok a’ileleri mahv ü perişan eder ve nihayet kendisini de duçar-ı Bina’en-aleyh şu gibi nukat-ı mühimmeden te’addüd-i zevcatın meşru’iyeti zaruret hükmünü alır. +Bir de –Hacı Zihni Efendi hazretlerinin Kitab-ı Münakehat ve’l-Müfarekat nam eser-i mu’teberinde beyan ettiği üzere– izdivac mukteza-yı cibillet olduğu gibi izdivacda te’addüd ve tenevvü’e meyl dahi mukteza-yı tabi’atdir. +Nitekim hayvanat-ı sairede dahi bu hal müşahede olunmaktadır. +Kable’l-İslam te’addüd-i zevcat usulü hadd-i mu’ayyene tabi’ değil iken şer’-i münir ta’addüd-i zevceye mesağ göstermekle beraber dörtten ziyade olmamasına dahi emr vermişdir. +Öteden beri insanların hal-i behimiyetlerini tahdid edegelmekte olan şerayi’-i bunun cevazını dahi şu suretle bir hadd-i mu’ayyene tabi’ kılmıştır. +Tevellüdat-i inasiyye zükuriyyeden ekser olmakla beraber kadınların hayız ve haml gibi avarıza ma’ruz bulunmaları ve sinn-i iyasa varıp nesilden kesilmeleri dahi te’addüd-i zevcat mes’elesi için erkeklere bir hak vermektedir. +Keşke müte’addid zevceler idaresine muktedir adamlar olsa da mezari’-i ensal olan bir çok nisvan evlerde mu’attal kalıp da kocamasalar. +Te’addüd-i zevceye kavlen mu’teriz olanların dahi fi’len bir kadına münhasır kalmamaları da teaddüd-i zevceye meylin bir emr-i cibilli olduğunu göstermektedir. +Hatta onlarca da te’addüd-i firaş vakı’ ve fakat nesl ü zürriyet zayi’dir. +Şu halde bunlarla ehl-i İslam arasındaki fark İslamlar te’addüd-i firaşın daire-i meşru’iyyette olmasına ve nesil ve zürriyetin meşru’an tezayüd etmesine hizmet etmekte bulunduğu halde onların kabul ettiği te’addüd-i zevcata bu hidmet-i mukaddesenin terettüb etmemesidir. +Bununla beraber şeri’at-i garra-yı Ahmediyye te’addüd-i zevcatı ale’l-ıtlak insanlara vacib kılmayıp belki hin-i hacette zevceler beyninde kemal-i adl ü hakkaniyyete ri’ayet şartıyla mübah kılmış ve şayet zevceler beynlerinde kemal-i adl ü hakkaniyyete ri’ayet edilemeyeceğinden havf olunursa zevce-i vahide ile iktifa lüzumunu emretmiş ve bina’en-aleyh böyle nazik bir mes’eleyi su-i isti’mal ederek bu şartlara ri’ayet etmeyen zevcat-ı müte’addide sahiblerinin şayan-ı mu’aheze oldukları derkar bulunmuştur. +düd-i zevcat mes’elesinde dahi mugayir-i insaniyyet ve medeniyyet bir şey yoktur. +Bu da o mes’ele gibi sırf insaniyete bir menfa’at-i mahza olmak üzere meşru’ olmuştur. +Bina’en-aleyh gerek kadınlarımızın gerek erkeklerimizin haricin nazar-ı i’tibara alarak şeri’atimizin bu gibi evamirine gerden-dade-i bahş ettiği hürriyete münafi görmemeleri ve o hürriyetin bu gibi insaniyet ve beşeriyet için nafi’ kayıdlarla mukayyed olduğunu bilmeleri ve ona göre hareket eylemeleri şime-i insaniyet ve hamiyyet icabatındandır. +Kıble Ka’betu’llahü’l-ulya’ya tahvil olunduğu zaman ehl-i kitabeyn kıble hususunda pek çok güft ü guya dalıp her biri kendi kıblelerine teveccüh cami’-i enva’-ı hayr ü ta’at olduğunu iddi’a eylemiş olduklarından Cenab-ı Münzilü’l-Furkan onlara hitaben buyuruyor ki: +“Yüzlerinizi cihet-i maşrık ve mağribe döndürmeniz birr ve hayr ve ta’at değildir yahud birr ve hayr ve ta’at yüzlerinizi semt-i maşrık ve mağribe döndürmeniz değildir. +Lakin tahsil ve ol kimselerdir ol kimselerin birr ve hayr ve ta’atıdır ki onlar Allah’a yani işrakten beri olarak yalnız Cenab-ı Hakk’a ve vech-i sahih üzere ahirete ve meleklere bunların Cenab-ı Hak ile enbiyası arasında ilka-yı vahy ve inzal-i kütüb ile tavassut eder ibad-ı mükerremin olduklarına ve kitaba kütüb-i münzeleye ve bu cümleden bulunan Furkan-ı hakime ve enbiyaya bunların hiç birini biribirinden tefrik etmeyerek cümlesine iman etti. +Ve hubben lillah akrabaya ve muhtacin-i eytama ve miskinlere tese’ülden te’affüf eden muhtacine – Şeyhzade ve ibn-i sebile yolcuya ve hacet ve zaruret kendilerini züll-i su’ale ilca etmiş sa’illere mal verdi ve fekk-i rikabda yani mükateblere bedel-i kitabetlerini eda etmek üzere mu’avenet ile onların rakabelerini fekk ü tahlise veyahud üseranın fekk ü tahlislerine veyahud azad etmek üzere memlukler iştirasına mal vaz’ ve tahsis eyledi. +Ve namaz kıldı salavat-ı mefruzayı eda etti ve üzerine farz olan zekatı verdi. +Ve onlar beyne’n-nas cari olan uhuddan helali tahrim ve haramı tahlil etmeyen bir ahid ile mu’ahede ettikleri zaman ahidlerin ifa ederler ve ale’l-husus fakr ü maraz gibi mihen ve şeda’idde ve mevaki-i harbde düşman ile harb ve cihad vaktinde sabr u metanet gösterirler. +İşte dinde ve hakka ittiba’da ve teharri-i feza’ilde sadık olanlar ve küfür vesair reza’ilden takva ve ictinab edenler bunlardır bu evsaf-ı memduhayı haiz olanlardır. +“Ba”nın kesri ve “ra”nınn teşdidiyle “birr” her fi’l-i merdaya denir – Kadi Beydavi. +“Birr” marda-i hisali cami’ isimdir – Ebussu’ud . +“Birr” Cenab-ı Hakk’a takrib eden enva’-ı hayr u ta’atı cami’ isimdir – Ruhu’l-Me’ani. +“Leyse’l-birr” kavl-i şerifinde “birr” kelimesini e’imme-i kurradan Asım’ın ravilerinden bulunan Hafs hazretleriyle e’imme-i kurradan Hamza hazretleri “leyse”nin haber-i mukaddemi olmak üzere nasb ile ve diğer kurra ve rüvat “leyse”nin Bu ayet-i kerime tasrihan ve telvihan bütün kelimat-ı beşeriyyeyi cami’dir. +Zira kemalat-ı beşeriyye kesret-i enva’ıyla beraber icmalen şu üç şeye münhasırdır: +Sıhhat-i i’tikad halk ile hüsn-i mu’aşeret tehzib-i nefs. +Bu üç şeyden evvelkine ayet-i kerimede zikr olunan umura iman ikincisine umur-ı hayra i’ta-yı mal üçüncüsüne ikame-i salat vesaire olanlar iman ve i’tikadlarına nazaran sıdk ile ve halk ile mu’aşeret ve Hak ile mu’ameleleri i’tibarıyla takva ile tavsif olunmuşlardır. +Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin “Kim ki bu ayet ile amel ettiyse ale’t-tahkık imanını buyurmaları buna işaret ediyor – Kadi Beydavi ve Ebussu’ud . +Umur-ı din beş şey üzerine deveran eder: +İ’tikadat adab ibadat mu’amelat ukubat. +İbadat beşdir: +Namaz zekat savm hac cihad. +Mu’amelat beşdir: +Mu’avezat-ı maliyye münakehat muhasemat emanat terekat. +Ukubat beşdir: +Kısas hadd-i sirkat hadd-i zina hadd-i kazif hadd-i irtidad – Evvelü Kitabi’t-Tahare min Reddi’l-Muhtar . +Nurü’l-hüda-yı ehl-i yakın olan böyle bir şems-i feyyaz-ı ma’rifetden iktibas-ı envar eden ulema-yı İslam tarafından tedvin edilecek kütüb-i kelamiyyenin ümem-i salifenin müdevvenat-ı Ma’a-mafih daire-i İslam’da ilm-i kelamın bir fenn-i mahsus şeklinde vaz’ ve tedvini epeyce te’ehhür etmiştir. +Zira asr-ı sa’adette ashab-ı Resul rıdvanullahi aleyhim ecma’in mesa’il-i i’tikadiyye ve ilmiyyeyi doğrudan doğruya mişkat-ı dırahşan-ı nübüvvetten ahz ü telakkı ettikleri cihetle ne zaman bir şüphe arız olsa darü’t-ta’lim-i ilahide perveriş-yab-ı kemal olan o Nebi-i Ümmi’ye sallallahu aleyhi ve sellem müraca’atla hall-i işkal ederlerdi. +Aralarında ne zaman bir ihtilaf düşse Cenab-ı Ahkemü’l-hakimin’in celle celaluhu tarik-i vahyi ile sudur eden kaza-yı i’tirazna-peziri haklıyı da haksızı da serfüru bürde-i inkıyad ederdi. +Zaten sevk-ı terbiye-i nübüvvetle kalb-i ümmete bir derya-yı cuşan gibi akan seyl-i envar-ı füyuzata karşı zulümat-ı zünun ve evhamın sebat ve mukavemet etmesine imkan olmadığından o zamanlarda böyle bir fennin vücud bulacağına bile tabi’i ihtimal verilemezdi. +Bina’en-aleyh o devr-i feyz ü te’alide ashab-ı kiramın en büyük meşgalesi Furkan-ı mübin kayd etmekten ibaret kaldı. +Ahd-i pür-feyz-i nebeviden sonra artık vahiy munkatı’ olduğundan merci’-i ihtilafat Kitabullah ile sünnet-i Resulullah oldu. +Hazret-i Sıddik-ı a’zam ile Hazret-i Faruk’un radiyallahu anhüma eyyam-ı hilafetlerinde bir taraftan ahd-i nübüvvetin hatırlardaki te’siratı henüz bakı kalması diğer tarafdan tevsi’-i daire-i İslam ve i’la-yı kelimetullah eylemek gibi mühimmat-ı umur ile iştigal edilmesi hasebiyle mesa’il-i ameliyye ve i’tikadiyyece halka arız olan şüpheler ekall-i kalil olup bunlar da bu iki halife-i zi-şanın ve bazen diğer e’azım-i ashabın re’y ve kararlarıyla hallolunurdu. +Lakin ashab-ı tabi’inin fütuhatı lemhatü’l-basar denilecek bir zaman-ı kasir içinde hudud-ı İslamiyyeyi Sedd-i Çin’den Mağrib-i Aksa’ya Ceziretü’l-Arab’dan Kafkasya’ya kadar tevsi’ ettiğinden ve irade-i İslamiyye’ye teslim-gerden-i ve’r-rıza kabul etmeye başlayan milyonlarca halk eski i’tikadat-ı cahilanelerinin bir kısmını da muhafaza ettiklerinden daha ikinci asr-ı hicride i’tikad hususunda yeni yeni bid’atler kaza ve kader ve halk-ı Kur’an gibi yeni yeni şüpheler Yunan hükema-yı kadimesinin intişar eden felsefelerini Kur’an’a tatbik hevesinden mütevellid yalan yanlış fikirler zuhur etmeye başladı ki ilm-i kelam işte böyle bir devirde böyle bir ihtiyac-ı azim ü mübrem üzerine bir fenn-i müstakil halinde tedvin edildi. +Bu kadar efkar-ı mütehalifenin tevlid ettiği fırak-ı dallenin her biri kendi mezhebini te’yid naciyyeyi ila yevmi’l-kıyam payidar etmek gibi bir va’d-i celil-i sübhanisi olmasaydı daha o tarihlerde ümem-i salifede olduğu gibi bunca maglatalar arasında hakıkat yok olup giderdi. +Lakin va’d-i ali-i ilahisi iktizasınca Kur’an-ı azimü’ş-şan bir harfine tağyir ve tahrif arız olmadan sudur-ı ümmetde mahfuz bulunuyordu. +Ehadis-i nebeviyyeyi cem’e her vakitden ziyade i’tina olunarak zabt ediliyordu. +Yekdiğerini nakz eden bunca efkar-ı mütehalife kasırgaları arasında hakayık-ı Kur’aniyye yed-i beyza-yı kudretle dikilmiş bir heykel-i mu’azzam-ı nurani gibi tenvir-i ebsar-ı basiret ediyordu. +Yekdiğerini tekfir derecesinde birbirine i’lan-ı husumet eden bunca ehl-i ihtilaf arasında hakıkat-bin olan ulema-yı kiram Kitab ve Sünnet gibi iki hatt-ı istiva-yı selamete iltica ederek müdafa’a ve ta’arruz ve nihayet bilcümle husemaya külliyen galebe ettiler. +Din-i mübini çirkabe-i evham ve zünundan tathir için mela’ike-i imdad gibi min tarafillah halk ve teshir buyrulan ve sünnet-i seniyyeyi kendilerine pişva ittihaz ettiklerinden dolayı ehl-i sünnet namını alan zevat-ı müşarun-ileyhim hazeratına ne derecede minnetdar olduğumuzu söylemek za’iddir. +Hakıkat uğrunda mücahedat ve mücadelat-ı takat-berendazeleriyle şöhret alan ulema-yı ehl-i sünnetin en serefraz ve benamı Şeyh Ebu Mansur Maturidi ile Şeyh Ebu’l-Hasan Eşari’dir ki ehl-i sünnet amelde Hanefiyye Şafi’iyye Malikiyye Hanbeliyye mezheblerine münkasem oldukları gibi derler. +Mezahib-i erba’a beynindeki ihtilaf nasıl suri ve bunların dördü de nasıl hak i’tibar olunuyorsa Eş’ariyye ile Maturidiyye beynindeki ihtilaf da gayet cüz’i ve suridir. +Her ikisi de hakdır. +Şeyh Eş’ari’den sonra gelen İmamü’l-harameyn Ebu İshak İsfera’ini Ebubekir Bakıllani İmam Gazali Fahreddin Razi gibi her biri bir kavme sermaye-i fahr ü mübahat olmağa kafi gelen e’azım-ı ümmet hep mezheb-i ehl-i sünneti te’yid ederek iki asır içinde fırak-ı dalle müntesiblerini adetleri kale bile alınmayacak derede azalttılar. +Şurası da şayan-ı kayd u tezkardır ki bu ihtilafat usul-i yenin suret-i telakkı ve akla suret-i tatbikinden neş’et edip yoksa bu fırkaların ekseri de zevahir-i nususu olduğu gibi kabul ederek a’male te’alluk eden fera’iz-i diniyyeyi inkar etmedikleri cihetle tebligat-ı nebeviyyeyi kabul ettiklerini nazar-ı “dalalette kalmışlardır” derler. +Din-i mübin-i İslam’ın kadr ü menziletini enzar-ı ehl-i tedkıkde i’la eden cihatdan biri de ehl-i sünnetin bunca muhasımin üzerindeki bu galebe-i kahharanesi satvet-i seyf ü sinan ile değil vuzuh-ı hüccet ü bürhan ile hasıl olmasıdır ki milk-i Kur’an’a bu suretle de muvafakat etmesiyle fırak-ı saireye fazl ü rüchanını isbat eylemiştir. +Elhasıl Kur’an-ı azimin Resul-i kerimin icma’ ve ittifak-ı ashab u tabi’inin ehl-i sünnetten olan bilcümle mütekelliminin delalet ve tasrihine nazaran din-i mübin-i İslam hakkındaki kava’idde mucib-i tefrika birşey yoktur. +En büyük mu’ini akıl en kavi rüknü ise nakildir. +Bunun hilafında olan i’tikadata gelince tesvilat-ı şeytaniyyeden başka birşey değildir. +Kelamullah müdde’amıza şahiddir. +Hata ve savabımız için mi’yar-ı sadıktır. +İlm-i Kelam’ın gayesi –evvelce de dediğimiz gibi– zat-ı Bari’yi hakkında isbatı vacib olan sıfat-ı mukaddesesiyle beraber bilmek hakkında müstahil olan hususattan tenzih etmek ve nefsine itmi’nan-ı tam verecek bir yakın ile enbiya-yı izamını tasdik eylemektir ki her mükellefe farz-ı ayn olan bu i’tikadatı iktisab için Kitab-ı mübin-i ilahimizin bizi irşad ettiği üzere taklide kapılmak değil delile üzere tavsif eden Kur’an-ı azim tahsil-i yakın için i’mal-i fikr ü nazar ve ala kadri’l-istita’a dekayık-ı kevniyyeyi tahrir ve teftiş eylemeye sarahaten emr ile gibi ayat-ı kerime ile ni’met-i hidayetten bi-nasib kalan ümmetlerin takbih etmek ve bu hallerine ceza’en vücudlarının sahayif-i alemden silindiğini hikaye etmek suretiyle körükörüne taklidden bizi zımnen nehy eylemiştir. +Ne hakimane bir emir! +Ne rahimane bir nehiy! +Filhakıka hadd-i taklidi tecavüz edemeyecek derecede buldukları için kabul ettikleri batılı da yine o sebeble kabul etmek şe’ametine ma’ruz olabilirler. +Nafi’i de kabul ederler muzırrı da. +Bu hal ise insandan ziyade hayvana yakışır ahvaldendir. +Kadın Nedir? +Kadın şerif bir mahluktur ki kudret-i fatıra onu nev’-i yet ulvidir erkek bu hususda onunla müsabakaya kudretyab olamaz. +Zaten bu vazife-i mühimmeyi eda edebilmesi için Halik-ı Hakim kadını muhtac olduğu a’za ile techiz etmiş o uzuvları da kemal-i ziynet ve intizam ile ibda’ eylemişdir. +Hele bu vazifenin istilzam ettiği şeylere im’an ile bakılınca görülür ki dest-i fıtrat kadını yalnız onun için o vazife için yaratmıştır. +Bu sebebden kadının bünyesiyle erkeğin bünyesi arasındaki ihtilaf bu iki cinsin aynı meydan-ı müsabakada bulunmaları için yaratılmış olmadıklarını bedaheten natık olacak derecede azimdir. +Ondokuzuncu asrın ansiklopedisinde Muhitü’l-Ulum “kadın” kelimesi altında şu sözler görülüyor: +“Kadının erkekten farkı yalnız aza-yı tenasüliyyelerindeki ihtilafa münhasır değildir. +Evet vakı’a bu iki cins arasındaki ihtilafın en büyüğü cihaz-ı tenasülde görülürse de diğer uzuvların kaffesinde hatta birbirine en ziyade benzeyenlerinde bile bir hususiyet iyandır.” Muharrir her iki cinsin bütün a’zasını gayet dakık bir mu’ayene-i teşrihi ile mukayese ve tatbik ettikten sonra diyor ki: +“Kadının terkib-i bedenisi çocuklarınkine yakındır. +Bunun için kadınlar da çocuklar gibi müfrit bir hassasiyete maliktir. +Sevinç elem korku gibi ihtisasat-ı muhtelifeden gayet çabuk müte’essir olurlar. +Halbuki bu mü’essirat bila te’akkul icra-yı fi’l ettiği için uzun müddet devam etmeyerek seri’an mahvolurlar. +İşte bundan dolayı kadınlar sebatsızlığa ma’ruzdurlar.” Aynı kitabda şu mütala’ata tesadüf olunuyor: +“İnsanların hepsi bilir ki tabi’at; kadınlara bütün parlayan kendilerine ziynet veren hüsn ü cemallerini artıran şeylere karşı şedid bir muhabbet vermiştir. +Cibilli olan bu muhabbet ise pek meşru’dur. +Zira kadında olan her şey kendisini tezeyyüne muhtac etmiştir. +Hem bu ihtiyac onun yalnız terkib-i tabi’isinden dolayı değil belki hey’et-i ictima’iyyeye karşı olan vazifesiyle de sabittir. +Öyle ya bu bir vazifedir ki kadın onu ancak nüfusa ilka edeceği incizab sayesinde ifa edebilir. +“İşte kadınlar kuvvetlerinin bu incizaba merbut olduğunu bildikleri için arayiş ve cemali artıran her ne varsa biçarelere pek güçlükle mukavemet edebilecekleri kadar şedid bir surette te’sir eder; olanca heveslerini temayüllerini uyandırır hatta en akıllıları en pak-damenleri bile bu ka’ideden haric olamaz.” dınların aklı bizimkinden ne kadar zayıf ise vicdanları da o kadar zayıftır. +Ahlakları bizim ahlakımız tabi’atında değildir. +Kadınlar tarafından bir şeyin hüsn ü kubhuna dair verilecek hüküm erkeğin vereceği hükmün aynı olamaz. +Kezalik bize nisbetle kadınlar layıkıyle terbiye edilmemiş addolunabileceğinden her hali iyice nazar-ı im’ana alınırsa adalete karşı ifratdan tefritden hali kalmadığı görülür. +Zira müsavatsızlık onun hasa’isindendir. +Hukukun veza’ifin tevazününe kadında bir meyil görülemez. +Halbuki erkeği müte’ellim eden teskin edemediği suretde ebna-yı nev’ine karşı harb açmasını intac eyleyen sa’ik bu meyilden ibarettir. +Kadının bu alemde en ziyade sevdiği perestiş ettiği bir şey varsa imtiyazata hususiyata na’il olmaktır. +Hele sunuf-ı beşeri bir seviyeye getiren adalet kadının çekemeyeceği bir yüktür.” Bu sözler ondokuzuncu asrın Muhitü’l-Ulum’iyle garb meşahir-i felasifesinden bir hakim-i iştirakinin akvalidir. +elMer’etü’l-Cedide mü’ellifinin istişhad eylediği zatın sözüne gelince onun bu mevzu’da hiç bir değeri yoktur. +Yani icma’-ı ümmetle sabit olan hakayıka nisbetle efkar-ı ahad ne mertebede kalırsa o da ondan ileriye geçemez. +Çünkü Muhitü’l-Ulum’lar intişar ettikleri asrın zübde-i ma’arifini usare-i irfanını havidir. +Bana gelince bu hususda söyleyeceğim sözlerin neticesi şudur: +Garbda ahlak-ı nisvanı telvis eden naka’isin kaffesi erkeklerin kadınları terbiye mes’elesinde kanun-ı tabi’atten udul etmelerinden başka bir sebebden değildir. +Zaten şu da’vamızı onların sözleriyle de isbat edeceğiz. +Lakin eğer nun-ı hakıkısine ittiba’ etmiş olsaydı bugün kadınların hali bilad-ı garbdekiler gibi zulüm ve i’tisafa misal olmaz; işleri güçleri süslenip gezmeye çılgıncasına bir tehalükten ibaret kalmazdı. +Zira müslümanlar arasında öyle kadınlar bulunuyor ki –her ne kadar adedleri cidden az ise de– kendilerinde kemalat-ı cinsiyyeleri layıkiyle rüsuh bulmuş tabayi’-i kerimeleri adat-ı İslamiye’nin te’siriyle feyiz-yab olmuş da artık bunlar a’ilelerinin medar-ı hayatı zevclerinin badi-i mübahatı olmuşlar. +Hatta bir ilmü’r-ruh alimi bila tereddüt hükm eder ki: +Müslüman kadınları kemal-i niseviyyenin hakıkı bir timsalidir; adat-ı İslamiyye ise fıtrat’-ı nisvana son derece muvafıktır eğer bunların melekatı o adat-ı kerime dairesinde perveriş-yab olsa o zaman müslüman kadınları feylesofların Muhitü’l-Ulum’ların mahkumu olmak derekelerinden ali bir mevki’-i istisnada bulunarak bu alemde gayet mühim bir te’siri haiz olurlar. +Eğer isteseydik felasife-i garbın kadınlar aleyhindeki hükümlerinden hatta asr-ı hazır ulemasının sözlerinden daha birçok misal getirebilirdik. +Lakin biz yalnız Muhitü’l-Ulum ’un mukarreratını irad ile iktifa ettik. +Çünkü oradaki mevad icma-yı ulema ile sabit ilm-i resmiye müstenid olduğu nu gören şarklılar da iştihar yahud diğer bir takım ağraz sa’ikasiyle nisvana tarafdar görünen muharrirlerin sözlerini artık kolay kolay tasdik etmezler. +Zaten felsefe-i hissiyye ve ilm-i ictima mü’essisi bulunan Auguste Comte Nizam -ı Siyasi’sinde bu nevi’ muharrirleri “heva-perest müfsid” adamlar olmak üzere tavsif ediyor. +Diyor ki: +“İnkılabat-ı ictima’iyye edvarının her biri zamanımızda olduğu gibi kadınların ahval-i ictima’iyyeleri hakkında bir takım ara-yı batıla tevlid etmiştir. +Lakin bu cins-i mergubu kadını hayat-ı beytiyeye tahsis etmiş olan kanun-ı tabi’i hiç bir zaman azim bir tağayyüre ma’ruz kalmamıştır. +Zira bu kanun o kadar sahih ve kat’idir ki kendisine mu’arız olan safsataların bekasiyle beraber kimsenin himayesine müdafa’asına muhtac olmaksızın kendi kendine icra-yı hakimiyyet etmişdir.” Daha sonra şöyle diyor: +“Her ne kadar bu gün hakıkı bir hey’et-i ictima’iyye te’sisi için iktiza eden esaslardan mahrumiyetimiz putperestlik devrinden devr-i tevhide geçtiğimiz zamandaki mahrumiyetimizden fazla ise de pek doğru buna mukabil akl-ı insani ve ihtisasat-ı kalbiyye daha ziyade kesb-i kemal etti. +Zira o zamanlar kadınların bulundukları hal-i inhitat kendilerini müdafa’a zu’m-ı batılında bulunan bir takım safsatacıların hezeyanlarını velev sükutlariyle olsun redd edebilmelerine müsa’id değil idi. +Bu adamlar ise nefsü’l-emirde akla karşı i’lan-ı harb ediyorlardı. +“Lakin zamanımızdaki kadınlara gelince bunlar haiz oldukları hürriyet-i mes’ude sayesinde o gibi müfsidlerin telkıne yeltendikleri hezeyanlara karşı büyük bir nefret göstermektedirler ki o gibi eracifin intişarını men edecek müdafa’at-ı belağ kafidir.” Artık şarklı ihvanımız garbın romancılarına mümaşatdan sakınmalıdır. +Çünkü onlar bu kabilden olan hayalat-ı fasidelerini kadınların meylini celbetmek maksadiyle yazıyorlar. +Zavallı kadınlar ise böyle mudil heriflerin verdikleri nesayihin kendileri için mühlik olduğunu onları daha elim bir esarete giriftar edeceğini bilmiyorlar. +Biz bu sözlerimizi ileride medeniyyet-i garbiyye ulemasının akvaliyle de te’yid edeceğiz. +Kadının Vazife-i Tabi’iyyesi Nedir? +Kadın için hayat-ı insaniyyede gayet büyük bir vazife vardır ki nev’-i beşerin muhafazasından te’min-i devamından kan yokdur. +Zira bu vazifenin ifası vücudun bir şekl-i mahsus üzere olmasını müstelzimdir. +Bu ise öyle zorla taklid ile elde edilemez. +Kadına has olan bu vazifenin birbirini müte’akıben gelen edvarı her devrin de gayr-ı müfarık bir takım levazımı vardır ki mevzu’-ı bahsimizi teşkil eden vazifenin ehemmiyeti layıkıyle anlaşılabilmek için bunlar hakkında birer nebze ma’lumat vereceğiz: +Evet bu vazife; hamli vaz’-ı hamli ırza’ı terbiye-i tıflı müstelzimdir. +Her kim olursa olsun ka’inatı velev sathi bir surette te’emmül ederse pişgah-ı nazarında şu hakıkatları mütecelli bulur: +Bu alemde her mevcudun bir vazifesi vardır ki onun şahsına nev’ine has olan kemali o vazifeyi hakkıyle kendisi için mu’ayyen olan vazifenin hududunu tecavüz eder. +düşmüş beni nev’inin hey’et-i mecmu’ası üzerinde o nisbette su’-i te’sir hasıl etmiş olur. +Demek o vücudun kendisine has olan vazifeden bu suretle ileriye geçmesi vesa’it-i ma’kule ile telafisi lazım gelen bir nevi’ fesad i’tibar olunmak Bu hakıkatler bizim için kat’iyyet kesbettikten sonra kadına has olan vazifenin hududu neden ibarettir? +Onu tedkık etmemiz lazım gelir. +Çünkü bir kadının vazifesini hakkıyle vazifesi haricine çıkmış olduğundan dolayı uhdesine terettüb eden noksanı o zaman anlayabiliriz. +Yukarıda kadınların vazifesi haml vaz’-ı haml ırza’ terbiye-i tıfldan ibaret olmak üzere dört devri müstelzimdir demişdik. +tarafından tedvin olunan eski yeni müellefatın tedkıki şöyle dursun isimlerini saymak için sahifeler dolusu yazı yazmak Karnındaki çocuğu ile beraber isyan halindeki amele arasına karışan şu zavallı kadına bir anlatacak yok mu ki: +Vücud-ı rakıkini o mahşer-i mütemevvic arasında çalkanmaya bırakmakla hem kendi hayatını hem de karnındaki cenin-i ma’sumun hayatını en şedid bir muhataraya ilka etmiş oluyor. +Dermeyan eylediği re’y-i siyasisinin haiz-i mevki’-i kabul olması için ala melei’r-rical ref’-i savt eden devr-i ırza’daki bir valideye şu hakıkati söyleyecek yok mu ki: +Ma’ruz olduğu bu teheyyüc ve infi’al bi-çarenin sütünü bozacak sonra ciğerparesine o zülal-i hayat yerine bir zehr-i katil içirmiş yavrucuğun hayatına kast etmiş olacak? +Bir valide ki çocuğu sütten kesilmiş terbiyesine ihtimam edilecek zaman gelmiş de o hala uzun günlerini kanunun mahkum ettiği bir mücrimin tahfif-i cezası için müdafa’at serdiyle gecelerini ise ahkam-ı kanuniyyeyi tedkık ile geçiriyor. +Evet öyle bir valideye ihtar edecek bir hayır-hah yok mu ki: +Bu hal ile terbiye-i evlad ilminde ta’ammuk etmekten bir surette yetiştiriyor. +Sonra o çocuk devr-i şebaba gelince şeririn biri olacak da o zaman şimdi uğraşmakta olduğu fünun-ı cedeliyye ile evladına huzur-ı mahkemede bera’et kazandırmaya kudret-yab olamayacak! +Ya bu halatın kaffesi kavanin-i tabi’ata karşı bir huruc kudret-i fatıranın ahkamı aleyhine bir isyan değil midir? +Bir kadın için bu gibi işlerle uğraşmak vazife-i tabi’iyyesine müteferri’ olup asl-ı kemal-i nev’isini ihraz etmesine medar olacak umuru yüz üstüne bırakmak bina’en-aleyh hem kendisine hem de –cem’iyyetin kemali efrad ile ka’im olduğu mek olmaz mı? +Biz burada şu sözleri söylüyoruz; halbuki kadınların erkek işleri ile uğraşmaları suretiyle bünyan-ı medeniyyete açtıkları rahnelerden cihan-ı medeniyyet ictima’iyununun acı acı şikayetleri atideki fasıllarda görülecektir. +Şimdi bize şöyle bir su’al varid olur: +Acaba kadın a’mal-ı hariciyede erkekle müşareket ettiği surette vazife-i asliyyesini kemaliyle Biz de deriz ki: +Devr-i hamlin dokuz mahı zarfında kadın hiç bir işi güzelce yapamaz hatta ümur-ı beytiyyesini bile kemal-i meşakkatle muhataralı bir şekilde ifa edebilir. +Zira bu müddet zarfında karnındaki cenin muhtelif devirlere girer. +Her devrin ise valide üzerinde görülen bir takım asarı ala’im-i emrazdan geri kalmayan bir takım a’razı vardır. +Çünkü ceninin böyle devirden devire intikali bir çok te’amülat-ı dahiliye neticesidir. +Bu te’amülat da bünyenin hey’et-i mecmu’asına bedenin za’afına kuvvetine göre muhtelif bir te’sir ifa eder. +Kadınların edvar-ı hayatı içinde bu devre mahsus bir çok şera’it-i sıhhiye vardır ki hamil bir kadın kendisini de çocuğunu da salimen kurtarmak isterse bunlara layıkiyle Yoksa nefsini öyle muhatarata hedef etmiş olur ki hem kendisinin hem ciğerparesinin hayatını birden mahveder. +Etibba diyor ki: +Haml hakıkatte bir halet-i maraziyye olduğu için hamil olan kadına ehli tarafından fart-ı ri’ayetle mu’amele olunmalı hatırına keder verecek mizacına uygun gelmeyecek şeylerin kaffesinden uzak bulundurulmalıdır. +Çünkü bunlar hem kadıncağızın hem ceninin sıhhatına muzırdır. +Kezalik hamlin lazım-ı gayr-ı müfarıkı olan ızdırab-ı asabiden dolayı zavallının bila-ihtiyar izhar edeceği şiddet-i Vaz’-ı haml devrine gelince tehlikesi gayet çok olan bu devirde kadın alam-ı şedideye ma’ruz bulunur; sonra hakıkı bir maraza müdhiş bir za’afa giriftar olur. +Zaten ettiba bu devirde zuhur ederek validenin hayatını tehdid eden bir çok humevi hastalıklara karşı o bi-çareyi müdafa’a etmek için büyük büyük kitablar yazmışlar münderecatını sırf bu hususda muktezi tedabir-i sıhhiyyeye hasretmişlerdir. +Devr-i irza’a gelince bunun valide hakkındaki muhataratı öyle değildir. +Çünkü bu devrin de layıkıyle ri’ayet edilmesi baharatlı yemeklerden fazlaca yemesi ale’l-ekser memedeki çocuğunun bir nezle-i mi’deye tutularak helakini intac edeceği gibi hadd-i lazımından fazla emzirmesi bile çocukda bir su-i hazma bir imtilaya sebeb olarak hem analık sa’ikasiyle kendisinin hem de bütün ehl-i beytin hayatını rehin-i meraret eder. +Ma’amafih iş bu kadarla kalmaz. +Zira çocuğun doğduğu günden i’tibaren sütten kesileceği zamana kadar gıdası libası nezafeti hakkında dikkat olunacak bir çok şera’it vardır ki bunlardan birine karşı reva görülecek ihmal çocuk üzerinde fena bir te’sir hasıl eder. +Eğer bizim memleketimizde de mükemmel istatistikler olaydı o zaman anlardık ki etfaldaki vefeyatın kısm-ı a’zamı anaların çocuk büyütmek kava’idine adem-i vukuflarındandır. +Devr-i terbiyeye gelince bu devirde valide en mukaddes en şayan-ı ihtimam bir vazife karşısında bulunur. +Zira çocuk alem-i gaybden saha-i şühuda geldiği zaman ayine-i vicdanı cemi’ suverden hali bütün şeva’ib-i ahlakıyyeden me’ayib-i nefsiyyeden azade olduğu gibi kendisine arz olunan her türlü sureti hey’et-i asliyyesiyle telakkı kabiliyetini haizdir. +Bundan başka o suverin her birinin bir takım asarı levazımı vardır ki bunlar sinn-i şebaba gelen çocuğun vicdanı üzerinde icra-yı nüfuz ederler; çocuğu bila ihtiyar istedikleri onun için hazırladıkları tarafa doğru sürükleyip götürürler. +gibi insanlarda görülen daha sair bir çok faziletler nakisalar onların her şeyden haliyyü’z-zihn bulundukları devr-i tufuliyyetlerinde dimağlarında irtisam eden suverin asarından başka birşey değildir. +Ya babalarından kalan malı hüsn-i idare edemeyen mirasyedilere acıyan nazar-ı te’essüfle bakan halk için terbiye-i evlad kava’idinden bi-haber cahil validelere aynı nazarla bakmak daha doğru değil midir? +Halbuki düşünülse israf olunan bir mal-ı azim ile ma’nevi bir mevte mahkum edilen ruh-ı kerim arasında ne büyük fark vardır! +zaman beni nev’inin başına ister istemez bir bela olacak mensub olduğu kavmine bir fa’idesi dokunmayacak vücudunun zerre kadar ehemmiyeti olmayacak. +Halbuki eğer o adam müsa’ade-i tali’e mazhar olaydı çocukken mevahib-i fıtriyyesini layıkıyle perveriş-yab edecek melekat-ı akliyyesini ve ruhiyyesini rehin-i feyz ü inbisat edebilecek bir valide eline düşeydi büyüdüğü zaman ümmetlerin medar-ı sa’adeti olan onları cela’il-i azm ü himmetiyle evc-i azamete i’la eden bahtiyaran-i efraddan biri olacaktı. +Acaba bir zaman gelecek mi ki nas bu hakıkat-ı celileyi bıraksın? +Acaba bir vakit olacak mı ki fenn-i terbiye melekat-ı ruhiyyenin tarz-ı terbiyesiyle icabında o melekatın vesa’it-i ma’kule dairesinde ta’dil ve ıslahı elhasıl ruha aid ulumun kısm-ı a’zamını muhit olduğu için bunun öyle biriki ayda öğrenilebilecek fünun-ı basitadan olmadığı umum tarafından anlaşılsın? +Acaba o gün görülecek mi ki fenn-i terbiyenin temas ettiği ulumun bu kadar vasi’ müteşettit mebahisi ve füru’u varken dimağda müsellesat-ı müsteviyye hesabatına riyaziyat-ı aliyye mesa’iline klorun müvellidü’lhumuzadan usul-i tefrikine yer kalmayacağı olsa olsa berikilerden ancak bir fikr-i icmali edinmek kabil olabileceği piş-i enzarda iyanen tecelli etsin? +le ise bize lazım olan kadınların bu nokta-i kemale yaklaşmaları hudud-ı vazifeleri dahiline girmeleri için mümkün olanı yapmak bu vazifeden uzaklaşmalarını mucib ne gibi esbab varsa onları büsbütün izalesine yahud hiç olmazsa tevessü’üne meydan vermeksizin olduğu yerde tahdidine çalışmak lazım gelen bir maraz-ı ictima’i suretinde telakkı etmek ne zaman filan kadın şöyle bir seyyare keşfetmiş yahud fenn-i mikrobi üzerine şöyle mütala’atta bulunmuş yahud filan darü’l-fünunda teşrih okutuyormuş gibi bir söz duyarsak o kadını ala ru’usi’l-eşhad kemal ile değil bilakis noksan ile tabi’ata karşı isyan ile vazifesi haricine huruc ile dir. +Ale’t-tahkıkillah uluhiyyet ve vahdaniyyetini bildiğiniz ma’bud ittihaz ettiğiniz Rabb-i zülcelaliniz size cümlenize emr ü ferman buyurur. +Neyi? +–Esas olacak şeyler bütün evamir-i ilahiyye dahildir burada– Emanetleri ehline te’diye etmeyi. +Allah bunu emir ve ferman buyurur. +cemi’ sigasıyla irad buyurulmuş. +Cem’ mahalli bi-lam-i istiğrak umum ifade eder. +hitabı da hitab-ı amm. +Onun için müfessirin-i kiram diyorlar ki: +Bu hitab-ı ilahi bütün mükellifine. +Küçük büyük bütün efrad-ı beşeriyyeyedir. +Cümlesine teveccüh ediyor. +Ayet-i celileden müsteban olan budur. +En küçüğünden en büyüğüne kadar bütün efrada bu hitab şamildir. +Sonra emanetler nedir? +Bütün zimmetimize te’alluk eden hukuk veza’if gerek Allah’a karşı borçlu olduğumuz veza’if-i diniyye teklifat-ı sübhaniyye gerek nasın hukukuna aid veza’if. +Bu hukuk da nevi’ nevi’. +Kavliyye olsun fi’liyye olsun i’tikadiyye olsun. +Cümlesine şamildir. +Bunun tafsilini ileriye bırakıyoruz. +Bu iki ayet-i kerime birkaç ders olacaktır. +Sonra diyorlar ki: +İşte bu hitab umumidir. +Husus-ı sebeb umum-ı hükme mani’ değildir. +Sebeb-i nüzulünü beyan edeceğiz. +Bununla beraber yine kaffe-i müfessirin bu ayet-i kerimenin umumiyetine ka’il oluyor. +Evvel be-evvel şan-ı nüzul delaletiyle ayet-i kerime büyüklere teveccüh ediyor. +Vülat-ı emre yani nasın üzerinde kadar ulü’l-emr varsa velev on kişiye emri geçecek biri olsun. +Cümlesi dahildir. +Neyi emr ediyor Rabbü’l-alemin? +Re’ayanın hukukunu muhafaza etsinler. +Zir-i hükumetde dahil müslim gayrimüslim bütün nasın hukukunu Şeri’at-i Muhammediyye hükmünce dinimiz muktezasınca muhafazaya çalışsınlar nası daima selamete sa’adete sevk etsinler. +Adalet ve merhametle kanun-ı ilahi mucebince daima kendilerine hüsn-i mu’amele etmeyi her türlü tehlikeden esirgemeyi ferman buyurur Ruhu’l-Me’ani tefsiri: +–Müfessirler neyi derc etmişlerdir ayrıca? +diyor. +Her mansıbı müstahakkına her bir emri ehline tefviz etmeli. +Umur-ı hükumette tasarruf daima ehliyet ve iktidar üzerine olacak. +Hüsn-i ahlak sahiblerine tefviz olunacak. +Hilafına hareket dünya ve ahirette mucib-i mes’uliyyetdir. +Nasıl ki bir hadis-i şerif de buna delalet eder. +Su’al ettiler Sultan-ı Enbiya’ya: +–Ya Resulallah! +Kıyamet ne zaman kopar acaba?.. +Ne buyurdular? +Sahih-i Buhari’nin Kitabü İlm’inde baş tarafında yazılı: +Kıyameti şimdiden düşünmeyin benim zamanımda Hulefa-yı Raşidin zamanında kopmaz. +Sonra hayli devirler geçer. +Kıyametin de enva’ı var. +Dünyada da kıyamet kopar. +O fitneler o tehlikeler o mesa’ib-i umumiyye bir kavmin birdenbire bir an içinde izmihlali bir devletin –ıyazen billah– Resul-i Ekrem efendimiz buyurdu ki: +“ Ne vakit tazyi’-i emanet edilir emanete hıyanet olunursa. +Ta’birden belki birşey anlayamadınız?” Sonra tefsir buyurdular: +“ Ne zaman emr-i idare ehli olmayan kimselere tefviz olunursa idare-i mesalih-i ümmet na-ehillere emniyet edilemeyecek kimselere tevdi’ olunursa kıyameti bekleyin.” Bu cihetle müfessirin-i kiram ayet-i kerimenin tefsirine derc ettiler ki emanetin büyüğü budur. +Hakıkaten böyledir. +Nice ehadis-i şerife ile bu muhakkaktır. +Diğer bir hadisde de Hazret-i Peygamber ne buyurmuşlar? +Camiu’s-Sagir’de bu hadis yazılıdır: +Herhangi bir vali. +Yani velayet-i umuru haiz kimseler. +Ala meratibihim iş başında bulunan zevat. +Vali demek ekseriya hakim demektir. +Sultana da şumulü var. +Bütün amirler. +Ümmet üzerine bir nevi’ salahiyeti haiz olanlar. +Herhangi bir vali kendisine ümmetim umurundan bir şey tevliye kılınır da onlar hakkında hayırhahane ve halisane hizmet etmez nefsi için çalıştığı kendi menafi’ini muhafazaya cehd ü mazsa Cenab-ı Hak yevm-i kıyametde onu yüzü üzerine sürüterek nar-ı cahime ilka ettirecektir. +Diğer hadis-i şerifde de şöyle buyurulmuştur: +Herhangi bir kişi bir şahs-ı ahar bir adamı bir işde kullanırsa on neferi mesela teslim eder bir iş üzerine bir adamı dan emin ondan daha ehil varken öyle dun kimselere tefviz-i umur ederse evvela Allah’a saniyen Resul-i Ekrem salisen bütün cema’at-ı müslimine bütün ahad-ı millete gışş hud’a ve hainlik etmiş olur. +diye hadis vardır. +Her kim bize yani Allah’a ve Peygamber’e karşı gışş eder hıyanet eder kendi menfa’atine göre hareket eylerse bizden değildir. +Sonra Allah ne buyuruyor? +Daha neyi ferman buyuruyor? +Sizler nas beyninde hükmedeceğiniz vakit mü’min gayr-i mü’min bütün efrad-ı tebe’a hakkında bir hükme tesaddi edeceğiniz vakit hatır ve tavsiyeye bakmayın. +adaletle hakkaniyetle hükmedin. +Hiç kimseyi dininden dolayı müstesna bir mu’ameleye tabi’ tutmayın. +Tavsiyeye ağraz-ı nefsaniyyeye kapılmayın. +Hak haktır. +Haklıya haklı haksıza haksız deyin!.. +Bak nasıl bir tertib üzere evamir-i ilahiyye ferman buyuruluyor. +Evvela kendi nefsinde emaneti eda et kendi nefsine aid hukuku gözet. +Üzerinizde kimin hakkı varsa. +Gerek Allah’ın gerek insanların. +Sözle işle i’tikadla... +her neye dair zimmetine te’alluk eden hukuk ve veza’if varsa yerine getir!.. +Ondan sonra nasın haklarını gözet!.. +Bir insan kendi zimmetine te’alluk eden hukuku ifa etmezse zulme cür’et ederse nas beyninde adaletle hükmü kayırır mı? +Evvela nefsine zalim hukuk-ı nası gasb eder. +Emanetullah nedir bilmiyor. +Böyle bir kimse ki nefsine merhameti yok nefsini ıslah ve terbiyeye gayret etmemiş... +Böyle bir adam nas beynindeki hukuku tanır mı? +Zalime zalim mazluma mazlumsun demek ikinci derecede bir vazife. +Bir kimse ki kendi nefsine zalimdir insanlar arasındaki hukuku nasıl gözetecek? +Zulmet içinde kalmış bir kalbden nur-ı adalet beklenir mi? +Hakıkaten böyledir. +Zulüm kıyamet gününde zulümattır. +El-ceza’ü min cinsi’l-ameldir. +Nur-ı adalet gözüne girmemiş. +Zulmet-i nefse zulümat-ı şeytaniyyeye kapılmış. +Kalbi kararmış. +Gözü etrafı görmez olmuş. +Hiç kimsenin mevcudiyetini bile görmez. +Herkesi kendine esir zanneder. +O derece bürümüş gaflet cehalet ki maazallah. +Böyle kimse zaten dünyada zulmet içinde. +Ahiret ise dir. +O zulmet orada tamamen istila edecek. +Zalimi nur-ı selametten mahrum bırakacak. +Kıyamette zulümatda kalacak zalimler. +Zira zulümat içinde yaşadılar. +Zulümata giriftar olacaklar. +Sure-i Şura’da beş altı ayet-i kerime var zalimlerin halini tasvir ediyor. +Pek dehşetlidir. +Ne türlü felaketler görecekler ne müdhiş mesa’ibe duçar olacaklar. +Ümmetin intikamına giriftar olacaklar... +Gelecek derslerimizde beyan edeceğiz. +Ne büyük esaslardır. +Kur’an-ı azimü’ş-şan hiç birşeyi noksan bırakmamış. +Her türlü hidayet ve selameti göstermiştir. +Öyle mazlum mazlum durmak her türlü hukuktan mahrum miskinane yaşamak mukteza-yı Şeri’at değil. +Geçen hafta hadis-i şerifde varid gemi hikayesiyle tasvir edilmişdi. +Mü’minlere öyle bir fenalık edilince yani bagy olununca tecavüz edilince miskin zelil durmazlar. +Haklarını isterler. +Eğer öyle miskin miskin dururlarsa her türlü mezalime boyun eğerlerse adaleti icraya kalkışmazlarsa... +Allah öyle mü’minleri sevmez. +etmemeli. +Yine adalet dairesinden hakkı yerine getirmeli. +Zira “Zalimden hakkımı alaydım” derken kendin zalim olursun. +Yine şeri’at hükmüne razı olmalı. +Adalet-i ilahiyyeye buyuruluyor her bir seyyi’enin cezası kendine göre ta’yin olunmuş. +İleri varılırsa sonra hak sahibi kendisi zalim olur. +Hakkını arayan mazlumlar için hiç kimse birşey diyemez. +Aleyhine tecavüz olamaz. +Ancak kimlere karşıdır makhuriyet? +Ancak la’n ü makhuriyet zillet ve meskenet her türlü felaket bin türlü vehamet kimleredir? +Ol kimseleredir ki nasa zulm ederler bagy ederler tecebbür ederler. +Her şeyi kendilerine hasr ederler. +Nasın ne malına ne ırzına ne hukukuna hiç bir ehemmiyet vermez. +Ne kadar fırsat geçerse eline o derece tecavüz eder. +Kanını emer. +Yüreğini yaralar. +Ümmeti müflis derecesinde bırakır. +Meskenet halinde sızlatır. +Her şeye cür’et eder. +Bunlar bu mel’unlar biraz Allah’tan korksunlar. +Hiç bir vakit istidracına mekrine emin olmasınlar. +Zira Allah’ın azab-ı elimi kat’idir hemen yetişir çatar. +Üç şey var cezası daha dünyada erişir. +Ahirete kalmaz. +Az zamanda başına dehşetli felaket dehşetli azab yetişir: +Birincisi: +Mekr edenler. +Hile hud’a münafıklık her türlü yada daha cezası görülür. +Üçüncüsü: +Emanete hıyanetlik edenler. +Bunların cezasını yalnız ahirette değil dünyada da gösterir Allah. +Felaket verir bela verir. +Türlü türlü musibetlere duçar eder. +Adalet-i ilahiyyeye çarpılır. +Ağlattığı efrad-ı millete karşı kendi yüz kat ağlamaya mecbur olur. +Döktürdüğü yaşlardan bin kat ziyade yaş dökmeye mahkum olur!.. +Lakin ne fayda? +İntibah lazım intibah. +Bu önümüzde cereyan eden vakayi’den hep ibret almalıyız. +Tarihler vakayi’-i maziyye hep ibretdir. +Kimsenin yanına ettiği kalmaz. +Kur’an-ı azimü’ş-şanda öyle buyuruluyor: +Allah’ı gafil zannetmeyin. +Zalimlerin işlediğinden bi-haber sanmayın. +“Niçin hemen çarpmaz cezaya?” diye telaş göstermeyin. +Öyle bir gün için te’hir eder ki o günde hayretlerinden gözleri dikilir kalır. +– Hangi gün o? +O belli değil. +Bazen o yevm-i müdhiş dünyada da gelir. +Nasıl ki gördük. +Bugün na’il olduğumuz hürriyet bize neler ne büyük hakıkatler gösterdi. +Zalimler cezalarını bulmaya başladı. +Yanık yürekler ferah bulmaya yüz tuttu. +Bütün ibadullahı selamete isal şahrahı açıldı. +Adalet esasları kuruldu. +Kanun-ı Esasi’de bir hüküm yok ki muhalif-i Şeri’at ve adalet olsun. +Asıl Şeri’at ahkamını icraya bir yol. +Millete salahiyet verir nezaret hakkını bahşeder. +Hulefa-yı Raşidin devrinde de meşveret vardı. +Hazret-i Ömerü’l-Faruk değil midir diyen: +En ziyade sevgili en ziyade makbul kimdir içinizde bilir misiniz? +Onun için Allah’a daima rahmet du’a ederim. +Onu bütün kalbimle severim. +Kimdir bu bilir misiniz? +– Yüzünüze gülenler müdahene edenler. +– Yok yok onlar pek mebguzum. +Onlardan nefret ederim. +Benim asıl muhabbet ettiğim zevat benim ayıbımı kusurumu bana hediye edenler. +Başka hediye istemem. +Ben kusur edersem siz de sükut ederseniz bütün ashab şura-yı ümmet o kusuru bana ihbar etmezse Allah’ın rahmetinden mahrum olsun. +Allah’ın rahmeti padişahına halifesine hidayet gösteren kusurunu söyleyen kimseleredir. +Padişah ne yapsın? +Bir adamdır bir adam Halife-i Müslimin. +Bir şahıs bütün umuru külliyatı cüz’iyatı idrak ve muttasıl bir güruh-ı havene olursa daima ilka’at-ı mefsedetkarane ederlerse... +İnsandır o. +Her ne kadar hüsn-i niyyeti olsa da yine düşünmeye başlar. +Vehme düşer. +Öyle ya bütün müfsidler etrafını sarmış daima fesada sevk eder. +Haşa millet tarafından su’-i kasd ile tahvif eder. +Menafi’-i redi’elerini te’min leri istedikleri gibi zevk ü sefahate dalsınlar. +İstedikleri gibi şekavette puyan olsunlar. +Böyle yaptılar. +Bir maksad-ı hainane ile daima milletden padişahımızı soğuttular. +Vehm ü telaşa düşürdüler. +Otuz getirdiler. +Maazallah evham evham akıbeti ne olur? +Fakat elhamdülillah padişahımız selametle onların şerrinden kurtuldu. +Bu da hüsn-i niyyetine büyük bir delildir öyle kapanmadı defter-i a’mali. +Geçen derste söylemiştik. +Sultan-ı Enbiya’ya nasıl evamir-i ilahiyye gelmişse gayet mu’tedilane hareket ile; fezazat ve gılzattan tevakkı et! +Daima mülayemetle mu’amele eyle! +Mülatafe ile gönüllerini al! +İşte padişahımız da adeta icra’at-ı peygamberiyyeye isr-i risaletpenahiye Zamanı gelince arzu-yı ümmeti yaptı. +Arzu-yı umumiye mutaba’at etti. +Ümmete her türlü salahiyet verdi. +Ve bunu te’yid etti yeminle kasemle. +Bizzat kendisi Kur’an’a el basarak. +Çünkü hainler var. +Bilir ki ümmeti emniyetsizliğe sevk edecekler. +Hala hayat ve memat içindeyiz. +Öyle bir vak’a-i dilsuzane meydan bulsun. +Gerek müslümanlara gerek hristiyanlara karşı bir su-i niyyet vuku’ bulsa mahv olduğumuz gündür. +O dakıka herc ü merc olur dünya. +O dakıka ecnebi donanmaları yetişir. +Ne hürriyet kalır ne sa’adet. +Onun için pek i’tidal ile hareket edin. +Bu cihetle i’tidali cümlenize bilhassa talebe-i ulum evladlarıma tavsiye ederim. +Zira düşmanlarımız pek çokdur. +Gerek dahilde gerek haricte. +O otuz gayz ü tehevvürleriyle kelb-i akur gibi etrafa saldırmaktan çekinmezler. +Ya sonra bazı hükumetler bu yolda tesvilattan geri kalmazlar. +Her türlü fitne çıkarmaya çalışıyorlar. +Maazallah ahalimizin bir cahilane hareketleri işi alt üst eder. +Düşmanlar öyle hileler kuruyorlar öyle tesvilat ilka ediyorlar ki hayret! +Herkesin mizacına göre lakırdılar: +– Bir takım terbiyesiz erkekler ve kadınlar pek serbest davranıyorlar. +Laubaliyane hareket ediyorlar şurada şunu yapıyorlar burada bunu yapıyorlar... +Saymakla tükenmez. +Sad-hezar te’essüf olunur bunlar iyi şey değil. +Yar ü ağyarın la’netini da’vet ediyor. +Fakat zaten bu türlü fenalıklar olmaz değildi efendi! +Lakin şimdi meydana çıkıyor. +Pekala damları bilemiyorduk. +Şimdi öğreniyoruz. +Bu makuleler: +“Artık herkes hür oldu” diyorlar. +Evet! +Lakin hürriyetin gayesi var. +Mahdudiyeti var. +Her türlü münkeratı alenen işlemek mukteza-yı hürriyyet değildir. +Adab-ı umumiyye var vezaif-i diniyye var. +Hürriyet bu daire ile mukayyeddir. +Yoksa herkes istediğini yapmaya kalkışırsa dünya herc ü merc olur. +Emin olun her şey yoluna girecek. +Karışıklık zamanında daima böyle yolsuzluklar olur. +Lakin bunlar şerr-i cüz’idir. +Biz şerr-i külliden kendimizi kurtardık. +Otuz iki seneden beri boynumuza atılan zencir-i esareti kırarak sahiblerinin yüzüne fırlattık. +Bu esaretten kurtulduk. +Bu büyük ni’met büyük muvaffakiyettir. +Hayr-ı külli ihtiyar olunur. +Şimdi dahilen ve haricen bize hüsn-i zan ve i’timad olacak. +Sair milletler gibi hukuka malik olacağız. +İttihad sayesinde terakkı edeceğiz. +Selamet bulacağız. +Bir müddet böyle hallere katlanmak mecburi. +Ta’assub zamanı değildir şimdi. +O eski zamanlardaki kuvvet yok bizde. +Ulum ve ma’arif her türlü terakkiyat bütün hükumetleri göklere kadar çıkarmış. +Biz ise o nisbette haziz-i safile düşmüşüz. +Çünki daima o yola sevk ettiler. +Ne san’at kaldı ne fünun! +Ne ahlak kaldı ne para! +Her şey her şey maddi ma’nevi ümmetin bütün kuvvetleri muzmahil oldu. +Bugün ittihad sayesinde terakkı edeceğiz. +Diğer milletlere de hoş bakmalıyız. +Onları kardaş gibi tutmalıyız. +Çünki hepimiz bir vatanın evladıyız. +Uhuvvet mertebe mertebedir. +Uhuvvet-i diniyye var uhuvvet-i siyasiyye uhuvvet-i vataniyye var uhuvvet-i nesebiyye var. +Bunları karıştırmamalı. +Hepsi başka! +–maba’di var– redir” ibaresi “hikmeti ta’lim-i müşaveredir” iken “ta’lim” lafzı düşmüştür. +Sıdk da mübayindir. +Zira satıhta yalnız tul ü arz bulunup cisim ise eb’ad-ı selaseyi muhtevidir. +Lakin cismin tahakkuk ettiği mahalde satıh ve sathın tahakkuk ettiği mahalde de behemehal cisim bulunmakla satıh ile cisim vücud ve tahakkukta yekdiğerine müsavi olmuş ve levnin cisme uruzuna sath-ı vücud ve tahakkukda müsavisi bulunan vasıta olunca levn dahi cismin a’raz-ı zatiyyesinden addolunmuştur. +Bir şeyin cüz’-i e’ammı hayvandan cüz-i e’ammdır veya haric-i e’ammı hayvandan e’ammdır veya haric-i ehassı insandan ehassdır veyahud emr-i mübayini sebebiyle ol şeye arız olan ahval a’raz-ı garibeden ibaretdir. +İnsana arız olan meşy hararet zenginlik evvelki kısma hararetin suya aruzu emr sebebiyle arız oluyor. +Mesela hararetin hayvana uruzuna vasıta harekettir. +Keza servetin insana uruzuna vasıta kesb ü ticaretdir yani uruzda vasıta olan şey ma’ruzdan ehassdır. +Keza hararetin suya uruzu ateş sebebiyledir. +Yalnız bu uruza vasıta olan su ile ateş beyninde mübayenet vardır. +O halde hararetin suya uruzu da a’raz-ı garibesindendir. +Demek ilm-i usul-i fıkıhda dahi edillenin a’raz-ı zatiyyesinden bahs olunacak. +A’raz-ı garibesinden değil. +Mesela edilleden olan kitabdan bahs olunduğu vakit onun amm hass müşterek mü’evvel nesh gibi edillenin ahvalinden bahs olunacak. +Mesela namazın vücubu emrinden istidlal edilecek işte bu delil bir emirdir emir ise vücub ifade eder bila karine emir şöyle olur diye sırf o delilin ahvalinden bahs olunacak. +Yoksa lazım veya müte’addi midir? +İkamet şu ma’naya gelir masdarı da budur gibi edillenin a’raz-ı zatiyyesinden olmayan mebahis mevzu-ı ilimden haricdir. +Velhasıl delilin a’raz-ı zatiyyesinden yani edille için münasib ve mülayim olan avarızdan bahs olunacaktır ki onlar da mesela müşterek mü’evvel hakıkat mecaz gibi şeylerdir. +Yoksa kadim olmak hadis olmak gibi ahval-ı garibe ile meşgul olmayız. +Mesela bir dülgerin nazarı tahtanın inceliğine kalınlığına yaşlığına kuruluğuna te’alluk eder. +Fakat o tahtanın daha bir çok ahvali vardır. +Mesela tahta kimyaya felsefeye de tatbik olunabilir. +Fakat dülgerin bu gibi şeyleri düşünmeye vakti ve sairesidir. +İşte edillenin bahs olunacak ahvali de dülgere nisbetle tahta hakkındaki ahval-i münasebesi gibidir yani ilm-i usule çalışan adamlar delillerin ahval-i münasebesiyle uğraşır tehassul edeceği şeye münasib ahval ile iştigal eder. +Edillenin a’raz-ı zatiyyesinden “bahs” olunacak diyoruz burada bahisden murad haml ü isbattır. +Yoksa lügaten bahs teftiş ve tefahhus ma’nasınadır Yani a’raz-ı zatiyyeyi mevzu’-ı ilm üzerine haml etmekdir. +Ta’bir-i aharla mevzu’-i bahs olan mes’elede a’raz-ı zatiyyeyi mahmul kılmak demektir. +Mesela: +“Kitab hükm-i şer’iyi müsbittir” dediğimiz vakit şu kaziyyede “kitab” mevzu’dur. +A’raz-ı zatiyyeden olan “müsbit” ise kaziyyemizin mahmulüdür. +İsbatı ayn-ı delil olan kitabın üzerine haml etmiş oluyoruz. +Keza: +“Emr vücubu mahmulü de “vücub ifade eder” cümlesidir. +Keza: +“Zeyd-i katib” dediğimizde “Zeyd” mevzu’dur. +A’raz-ı zatiyyeden olan “katib” ise mahmuldür. +Anlaşıldı ki mesa’il-i usuliyyeyi teşkil eden her bir kaziyyede mahmul edillenin a’raz-ı zatiyyesinden birisi olacaktır. +Fakat bir ilimde işbu arazlardan bahsolunur demekten maksad nedir? +A’raz-ı mezkureden bahsetmek sekiz suretle olur: +. +Mes’elenin mevzu’u da ya mevzu’-ı ilmin ayn-ı mutlakıdır. +“Delil-i şer’i hükm-i şer’iyi isbat eder” kaziyyesinde olduğu gibi “mevzu” delil-i şer’idir “mahmul” de “hükm-i şer’iyi isbat eder” sözüdür. +. +Yahud mevzu’-ı mes’ele mevzu’-ı ilmin ayn-ı mukayyedidir. +Yani mevzu-ı mes’ele mevzu-ı ilmin aynı ise de arz-ı zati ile mukayyeddir. +“Delil-i mu’ayyen ve mü’evvel zannı delil mevzu-ı ilmin aynı ise de “mü’evvel” kaydıyla mukayyeddir. +. +Veya mevzu’-ı mes’ele mevzu-ı ilmin mutlakı olur: +“Emr-i vücubu ifade eder” kaziyyesi gibi ki “emr” mevzu’-ı . +Yahud mevzu’-ı mes’ele mevzu’-ı ilmin mukayyedidir. +“İbaha karinesine mukarin olan emr ibaha ifade eder” kaziyyesinde olduğu gibi ki burada mevzu-ı mes’ele olan “emr” mevzu’-ı ilm olan edilleden bir nev’ ve hem de ibaha karinesine mukarin olmakla mukayyeddir. +. +Bazen de mevzu’-ı mes’ele mevzu’-ı ilmin a’raz-ı zatiyyesinin ayn-ı mutlakı olur “Has hükm-i kat’iyi icab eder” gibi ki mevzu’-ı mes’ele olan “has” mevzu’-ı ilm olan edillenin a’raz-ı zatiyyesindendir. +–maba’di var– Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Eylül Birinci Sene - Aded: +Hamd ü sena-yı kamil vacibü’l-vücud-ı bi-mu’adil te’ala şanuhu hazretlerine mahsusdur; ondan başka mahmud-ı hakıkı yokdur. +“Hamd” emr-i cemil-i ihtiyarisinden dolayı bir zatı ta’zim ve tebcil üzere sena ve tavsif etmekdir; ba’is-i hamd ü sena olan emr-i cemil gerek in’am nev’inden ve gerek nev’-i ahardan olsun. +Bu ta’rifimizde ikmal-i vuzuh maksadıyla ilave edilen “ta’zim ve tebcil” kaydı Tefsir -i Beydavi’de zikr olunmamışdır. +Çünkü cemil-i ihtiyariden mütebadir hamidin nazar ve kabelesinde olan sena ve tavsif ise istihza kabilinden olamaz mücerred ta’zim için olur. +Kezalik “sena” ta’biri hayr ta’zim ve iclal maksadıyla olan zikr-i cemilden ibaret olması anlaşılıyor. +“Hamd” ta’birine “medh ve şükr” lafızları yakın olmakla bu makamda onları da ta’rif ve beynlerini tefrik etmeğe lüzum vardır: +“Medh” de “hamd” gibi lisan ile olan sena ve tavsif-i hasenden ibaretdir. +Fakat bunun emr-i ihtiyariye ihtisası olmadığı cihetle hamdden e’amdir. +Bina’en-aleyh “Filan zata medhe layık görürüm” deniyor. +Fakat “Hüsn ü cemalinden naşi kendisine hamd ederim” denmeyip yalnız “onu medh ederim” denilebilir. +“Şükr” her emr-i cemil-i ihtiyari mukabelesinde olmayıp bilhassa in’amdan dolayı mün’im olan zata arz-ı ta’zim etmekdir. +Hem de hamd ile medh gibi lisanen tavsife has olmayıp kavl fi’l ve i’tikadın her biriyle ifa-yı şükr olunur. +hamd ve medih ıtlak olunduğu gibi şükür de ıtlak olunur. +Ama zat-ı mün’imin ihlas ile hizmetinde bulunmak kendisini kemal-i samimiyyetle sevmek ve uluvv-i şanını i’tikad etmek dahi şükürde dahildir bu kalb ve beden ile ifa olunan şükürlere hamd ve medih ıtlak olunmaz. +Elhasıl hamd ve medih lisana muhtas oldukları halde şükür in’ama mahsus olduğu halde lisan ve cenan ve erkan-ı sairenin her biriyle ifa olunabilir. +Bina’en-aleyh mevrid şükür ehass olup beynlerinde umum ve husus min vech bulunduğu sabit olur. +Beyanat-ı mebsutadan maksad-ı asli bu makamda medh ile şükr ta’birleri üzerine hamd lafzı ihtiyar buyurulmasının vechini izah etmektir ki zikr olunan vücuh-ı iftiraka dikkat olunursa bu maksad vazihan müstefad olur. +Çünkü “medh” gayr-i ihtiyari mukabelesinde dahi olabileceğinden memduhun fa’il-i bi’l-ihtiyar olmasına delalet etmez. +Cenab-ı Bari te’alanın mahmud kılınması cemi’-i mehamide müstehak olduğu beyan edilmesi ise zat-ı uluhiyyet-i sübhaninin daima meşiyyet ve ihtiyar ile fa’il-i mute’al ve irade-i mektedir. +Bu hakıkati iş’ar ve beyan ise esas-ı din ve mebna-yı şerayi’-i mürselin olduğu cihetle fatiha-i Fatiha kılınmaya şayan ziver-i gencine-i ikan bir nükte-i beliğa-i Furkandır. +Cenab-ı Rabbü’l-alemin hikmet ve meşiyet iktizasına göre sani’-i muhtar olmayıp felasifenin iddi’a-yı batılları vechile haşa mucib-i bizzat olması farz olunsa ne teşri’-i ahkama tihkakı bulunur. +Bu iddi’a-yı batılın butlanı ise kütüb-i kelamiyyede bi’lvücuh ez cümle ef’al hususunda icab-ı bizzat neka’is nev’inden olmakla şan-ı Bari te’alada muhaldir. +Nusus-ı şer’iyyede isbat olunan irade ve meşiyyet sıfat-ı celilesinin akl u hikmet nokta-i nazarında dahi sübutu cay-ı tereddüd olamaz. +Bu hakıkat-i aliyye saha’if-i ka’inatı mütala’a ve tedkık eyleyen ulü’l-ebsara tecelli ve inkişaf etmekde bulunan binihaye beda’i-i fıtrat asar-ı intizam ve hikmet ile de te’yyüd eylediği bedidardır. +“Şükr” ta’biri de “hamd” lafz-ı şerifi kadar şümullü olmadığı anlaşıldı. +Zira şükr yalnız in’am mukabelesinde olur. +Hamd ise Cenab-ı Bari te’alanın gerek in’am cihetiyle gerek sair evsaf-ı sübhaniyyesi i’tibariyle sena ve tebcile layık olmasını ifade etmektedir. +“Şükr” lisanın gayri vesa’it ile husul bulmak cihetiyle hamde tercih olunamaz. +Çünkü hamdin filhakıka hamd olması lamın ef’al ve i’tikadata muvafık olmasını muktezidir. +Bina’en-alazalik hamd tahakkuk eden makamda şera’iti olan tebcilat-ı fi’liyye ve kalbiyyenin de tahakkuk etmesi bir emr-i zaruridir. +Ve illa hamdin istihzaya inkılabı lazım gelir. +Hamdin şükre tercihi Tefsir-i Beyzavi’de vech-i aharla de tevcih olunmuşdur. +Şöyle ki: +İn’am mukabilinde olan şükür husulüne delaletde akva olmak hassasıyla temeyyüz etmektedir. +Çünkü i’tikad-ı kalb ile ifa olunan şükür emr-i hafi olduğu gibi it’ab-ı cevarih ile vücud bulan şükür de şükrün gayri bir emel ile olmak ihtimaline ma’ruzdur. +olunmasına ve ifa-yı teşekkür babında umde kılınmasına badi olmuş ve bina’en-alazalik bir hadis-i şerifde; buyurulmuşdur; yani hamd şükrün re’s ve umde-i erkanı olmak hasebiyle Cenab-ı Hakk’a karşı arz-ı tahmidata muvazıb olamayan kimse kalb ve a’zasıyla ne kadar ta’zim ve tebcilde bulunmuş olsa ifa-yı şükr ve ikmal-i vazife etmiş olmaz. +“el-Hamd” nazm-ı şerifindeki edat-ı ta’rif herkesin bildiği mahiyet-i hamde işaret yahud bilcümle mehamid ve esniyeye delalet için gelmişdir. +Her iki ihtimale göre mine’lezel din Cenab-ı Vacibü’l-vücuda muhtas ve münhasır olması müstefad olur ki bunun sıhhatinde iştibah yokdur. +Çünkü her hayır ve ni’metin masdar-ı hakıkısi Bari te’aladır. +Mün’im-i hakıkı ile mün’amün aleyh olan ibad arasındaki vesa’itin filhakıka te’siri olmayıp yalnız cereyan-ı adet-i ilahiyye suretiyle sebebiyet ve filcümle medhaliyetleri olur. +Bazı hükemanın iddi’aları vechile vesa’itde te’sirat-ı akliyye bulunması farz olunsa bile onların vesa’it olmakdan hurucları lazım gelmez. +Madem ki kaffe-i ka’inatın halikı olmak cihetiyle gerek esbab ve gerek müsebbibat Sani’-i zülcelalin te’sir-i kudret-i sübhaniyyesiyle vücud bulmakda ve her türlü ni’met ile intifa’ meşiyyet-i ilahiyyeye tabi’ teshilat ve tevfikat-ı samedaniyye ile husul-pezir olmaktadır. +Doğrudan doğruya masdar-ı in’amat ve merci’-i cemi’ kemalat dergah-ı akdes-i müte’al olması cay-ı hafa olamaz. +Bina’en-alazalik bir ayet-i celilede buyurulmuştur ki ma’na-yı şerifi “Size vusul bulmakda olan ni’am ve eltafın her biri ma’bud-ı zülcelalinizden sadır olmaktadır.” “El-hamdü li’llah” cümle-i celilesi mahmud-ı zülcelal ve ma’bud-ı bi-misal olan Hak celle ve ala hazretlerinin hayat kudret ilim iradet sıfat-ı celilesi ile muttasıf olmasına delalet etmektedir. +Zira sıfat-ı mezkureyi cami’ olmayan zatın hamd ü senaya istihkakı olmaz. +Çünkü balada beyan olunduğu üzere hamdin cemil-i ihtiyari mukabelesinde olması mahmudun fa’il-i muhtar olmasını muktezidir. +Bu ise ilim ve yat sıfatıyla muttasıf olmaya tevakkuf eder. +Zira hayy olmayan alim ve kadir ve mürid olamaz. +Bu halde “El-hamdü li’llah” diyen abd-i mü’min Zat-ı Bari te’alanın vahdaniyeti ile beraber bütün sıfat-ı rabbaniyyesini “ ” – Bence doktor onu siz bir soyarak dinleyiniz; Hastalık çünkü değil öyle ehemmiyyetsiz. +Sade bir nezle-i sadriyye mi illet? +Nerde! +Çocuğun hali fenalaştı şu son günlerde. +On gün evvel ameliyyata çıkarken talebe O da gelmişti; fakat yolda nöbetler galebe Ederek vermedi biçareye bir dem rahat. +Dedim: +“Oğlum niye geldin? +Hadi git mektebe yat!” O zamandan beridir za’fı tezayüd ediyor; Şüpheler zihnime haliyle tevarüd ediyor. +Uyku yokmuş; gece hep öksürüyormuş; ateşin Olmuyormuş azıcık dindiği... +– Ben zaten işin Bir ay evvel biliyordum ne vahim olduğunu... +Bana ihtara ne hacet a beyim şimdi bunu? +Ma’amafih yeniden bir bakalım dikkatle: +Hükmü kat’i verebilmek için olmaz acele. +– Çağırın hastayı gelsin. +Kapının perdesini Açarak girdi o esnada düzeltip fesini Bir uzun boylu çocuk... +Lakin o bir levha idi! +Öyle bir levha-i rikkat ki unutmam ebedi: +Rengi uçmuş yüzünün gözleri çökmüş içeri; Elmacıklar iki baştan çıkıvermiş ileri. +O şakaklar göçerek cebheyi yandan sıkmış; Fırlamış alnı damarlar da beraber çıkmış! +Bet beniz kül gibi olmuş uçarak nur-i şebab; O yanaklar iki solgun güle dönmüş bitab! +O dudaklar morarıp kavlamış artık derisi; Uzamış saç gibi kirpiklerinin her birisi! +Kafa bir yük kesilip boynuna çökmüş bağrı; – Otur oğlum seni dikkatlice bir dinleyelim... +Soyun evvelce fakat... +– Siz soyunuz yok halim! +Soydu biçareyi üç beş kişi birden o zaman Aldı bir heykel-i üryan-ı sefalet meydan! +Bu kemik külçesinin dinlenecek bir ciheti Yoktu. +Zannımca tabibin coşarak merhameti “Bakmasak hastayı nevmid ederiz belki” diye; Çocuğun göğsüne koydu başını dinlemeye; – Öksür oğlum... +Nefes al... +Alma nefes... +Oldu giyin; Bakayım nabzına... +A’la... +Sana yavrum kodein Yazayım; öksürüyorsun o keser pek iyidir... +Arsenik hapları al söylerim eczacı verir. +Hadi git kendine iyi bak... +– Nasıl ettin doktor? +– Edecek yok çocuk artık yola girmiş gidiyor! +Sol taraftan rienin zirvesi üstünde kühuf; Hasıl olmuş ki ehemmiyyeti zaten ma’ruf. +Devr-i salisteki asarı o mel’un marazın Var tamamıyle değil hiçbiri eksik arazın. +Bütün a’raz şehikıyle zefiriyle... +– Yeter! +Hastanın çehresi meydanda ya! +İnsanda meğer Olmasın hiss ü basiretten eser... +Lakin biz Bunu “tebdil-i hava” der de nasıl göndeririz? +Şurda üç beş günü var... +Gönderelim: +Yolda ölür... +“Git!” demek hem de bizimçün ne büyük bir züldür! +Hadi göndermeyelim... +Var mı fakat imkanı? +Sonra mes’ul edecekler bulunur insanı. +– Sözünüz doğru Müdür Bey; ne yapıp yapmalı; tek Bu çocuk gitmelidir. +Çünkü yaşarsa pek pek Daha bir hafta yaşar sonra sirayet de olur; Böyle bir hastayı göndermede mektep ma’zur. +– Bir mubassır çağırın. +– Buyurun efendim. +– Bana bak: +Hastanın gitmesi herhalde muvafık olacak. +“Sana tebdil-i heva tavsiye etmiş doktor; Gezmiş olsan açılırsın...” diye bir fikrini sor. +“İstemem!” der o fakat dinleme ikna’a çalış: +Kim bilir belki de biçare çocuk anlamamış? +– Şimdi tebdil-i heva var mı benim istediğim? +Bırakın halime artık beni rahat öleyim! +Üç buçuk yıl bana katlandı bu mektep üç gün Daha katlansa kıyamet mi kopar? +Hem ne için Beni yıllarca barındırmış olan bir yerden “Öleceksin!” diye koğmak? +Bu koğulmaktır. +Ben Kimsesiz bir çocuğum nerde gider yer bulurum? +Etmeyin sonra sokaklarda kalır mahvolurum! +Anam ölmüş babamın bilmiyorum hiç yüzünü; Kardeşim var o da lakin bana dikmiş gözünü: +Sanki atideki mevhum refahım giderek Onu çalkandığı hüsranlar içinden çekecek! +Kardeşim bekleme müstakbeli nisyana çalış; Ebediyyen seni koyvermeyecek hale alış! +Hangi bir derdim için ağlayayım bilmiyorum. +Döktüğüm yaşları ma’zur görün: +Mağdurum! +O kadar sa’y-i beliğin bu sefalet mi sonu? +Biri evvelce eğer söylemiş olsaydı bunu Çalışıp ömrümü çılgınca heba etmezdim Ben bu müstakbele mazimi feda etmezdim! +Merhamet bilmeyen insanlara bak ya Rabbi Koğuyorlar beni bir sail-i avare gibi! +– Seni bir kerre koğan yok bu sözün pek haksız. +“İstemem yollamayın” dersen eğer kal yalnız... +Hastasın... +– Hem veremim! +Söyle ne var saklayacak? +– Yok canım öyle değil... +– Öyle ya herkes ahmak! +Bırakırlar mı eğer gitmemiş olsam acaba! +Doğrudur gitmeliyim... +Koşturunuz bir araba. +Son sınıftan iki vicdanlı refikin koluna Dayanıp çıktı o biçare sefalet yoluna. +Atarak arkaya bir lemha-i lebriz-i elem Onu teb’id edecek paytona yaklaştı “verem!” Tuttu bindirdi çocuklar sararak her yerini Öptüler girye-i matem dökerek gözlerini: +– Çekiver doğruca istasyona... +– Yok yok beni ta Götür İstanbul’a bir yerde bırak ki: +Gureba –Kimsenin onlara aldırmadığı bir sırada– Uzanıp ölmeye bir şilte bulurlar orada! +Geçen hafta Sıratımüstakım’deki makalemizde Mizan gazetesinde “Abduş” imzasıyla makale-i sabıkamızı tahrifen münderic varaka-i i’tiraziyyeye karşı olan cevabımızı bu haftaki makalemize ta’lik etmiş idik. +Fakat Abduş Efendi’nin maksadı izhar-ı hakıkat olmayıp belki a’raz-ı nefsaniyyesinden münba’is ihtisasat-ı bedbinanesini meydana koymakdan ahval-i saire ile tahakkuk etmiştir. +Binaberin mes’ele kava’id-i münazaradan haric kalarak bir mahiyet-i kanuniyye duğu gibi muma-ileyhin bu babdaki makalesini de mahkeme-i adilenin hükmüne havale ve tevdi’ ederek maksad-ı aslimize ber vech-i ati şuru’ ediyoruz: +Şeri’at-i Muhammediyye’nin müsa’ade gösterdiği talak mes’elesine gelince: +Bu da tesettür-i nisvan ve te’addüd-i zevcat mes’eleleri gibi levazım-ı medeniyye ve zarurat-ı beşeriyyeden olup Kanun-ı Esasi’nin bahş ettiği hürriyet ve adalete münafi değildir. +Filvakı’ talakda asıl olan hurmetdir. +Çünkü talak kayd-ı nikahı ortadan kaldırıyor. +Bu ise bir aileyi perişan etmek demekdir. +Halbuki beşeriyetin nasb-ı enzar-ı tehassür eylediği evc-i medeniyyete nokta-i kemale yükselebilmesi aile irtibatından başlıyor. +Mümkün mertebe teksir-i aileye çalışmak öyle ma’ruz-ı indiras olmamalıdır. +Zira sonra terakkı kabil olmaz. +Hatta nizam-ı alem muhafaza edilemez. +Min vechin ibadet sayılan nikahın derece-i ehemmiyeti herkesce ma’lumdur. +Bir kere zevceyn yekdiğerinden istifade ederek bir çok fenalıkların önü alınır sonra zevceyn yekdiğerine zahir olarak meta’ib-i dünyeviyyeye mukavemet ederler. +Çünkü insan bu mihnetzar-ı fenada mutlaka bir enis-i gamküsare bir mu’in-i mesa’iye muhtactır. +İkdamat-ı mütevaliyye ile yorulan vücudlar beyinler a’ile arasında uçan nefehat-ı mihnet ve samimiyyetle yorgunluklarını unutur. +Çalışmak için kuvvet iktisab ederler. +İzdivac sayesinde olur. +İzdivac sayesinde tehzib-i ahlak edilir. +Yine izdivac sayesinde alem intizam bulur. +kesr ettiği için onda asıl olan hurmet ve memnu’iyettir. +Nitekim “Eğer kadınlarınız size ita’at ederlerse onların aleyhine bir yol aramayınız. +Yani onları tatlik etmeyiniz” me’alinde olan nass-ı celili ve “Kadınlarınızı tezevvüc ediniz fakat sonra tatlik etmeyiniz. +Yani bila sebeb boşamayınız. +Zira ıtlak öyle bir şeydir ki arşu’r-rahman ondan ihtizaz eder” müfadında olan ve “Cenab-ı Hakk’ın en sevmediği helal talakdır” medlulünde bulunan ve “Mücerred tecdid-i zevk için kadın alıp boşamayınız. +Zira mahza böyle tecdid-i zevk için kadın alıp boşayan erkekleri ve kocaya varıp boşanan kadınları Allah sevmez” ma’nasını ifade eden ehadis-i şerifesi talakdaki memnu’iyet-i asliyyeye sarahaten delalet etmektedir. +Fakat ihtiyac ve zarurete bina’en talak meşru’ olmuştur. +Zira zevceyn beyninde tebayün-i ahlak hasebiyle buğz ve adavet husule gelir ve bu halde devam edecek olur ve ale’lhusus zevce mucib-i töhmet bir halde bulunursa bunlardan çare-i halas ancak talaktır. +Hatta te’addüd-i zevcat gibi talaka kavlen mu’teriz olanlar dahi şu gibi esbaba mebni onun meşru’iyetini kalben temenni etmekde oldukları şüphesizdir. +“Bir şey dayyık oldukda müttesi’ olur” ka’idesi şer’i olduğu gibi hem de tabi’idir. +Madem ki geçinmeleri kabil değildir. +İftirakları zaruret halini alıyor; onların ayrılması lazımdır muvafık-ı hikmettir. +Zira beynlerinde adem-i imtizac bulunan zevceynin şu hal-i münaferet üzere kalmaları kendilerini her türlü sa’adet-i dünyeviyye ve uhreviyyeden mahrum eden ahvaldendir. +mal-i samimiyyet ve muhabbetle geçirdiği hayattır. +Medeniyetin terakkısi nisbetinde birçok ihtiyaca ma’ruz kalan insanlar tedarik-i havayic için pek çok çalışmak çabalamak mecburiyeti altında zebundurlar. +Bu zavallılar için sa’yden mütehassıl alam ve ekdarı def’ edecek yarınki mübareze-i hayatiyye için kuvvet i’dad edecek aile muhabbet[in]den başka ne vardır? +Ya bu muhabbet olmazsa o ailenin hayatı nasıl olur? +Her dakıka yek-diğerini tahkıre amade iki kalbin duçar olduğu azablar felaketler kabil-i tasvir midir? +Ne vakit bunlar istirahat edecek? +Ne vakit ahiret için zad ve zahire hazırlayacak? +Bir zevc zevcesinin ahar bir kimse ile münasebet-i gayr-i meşru’ada bulunduğunu ve hatta bulunmak istediğini hissettikten sonra artık onunla hüsn-i imtizac ederek ölünceye kadar mes’udü’l-hal ve mesrurü’l-bal yaşaması kabil midir? +Bina’en-aleyh zevc ile zevcenin beynlerinde mes’udane yaşamalarını mani’ olacak bu gibi ahvalin vuku’u takdirinde talaka mesağ gösterilmesi Cenab-ı Hakk’ın nev’-i beşere olan eltaf-ı sübhaniyyesi cümlesindendir. +Yani bu da bir ni’met-i uzma-yı ilahiyyedir. +Hatta bugün milel-i mütemeddine ekserisi dahi talakın zaruriyat-ı beşeriyyeden olduğuna kesb-i kana’at etmişler ve talakı kabul eylemişlerdir. +Şu kadar ki onların kabul ettikleri talakın keyfiyeti başkadır. +Şeri’at-i Ahmediyye’ce talak zevcin elinde olduğu halde onlarca emr-i talak mahkemeye tevdi’ edilmişdir. +Fakat şeriat-i garra-yı Ahmediyye’nin şu mes’elede dahi rüchanı bedihidir. +Zira esasen talakın lüzumu kabul edildikden sonra yalnız suret-i icrası kalır ki bunda üç ihtimal caridir: +Birinci ihtimal: +Emr-i talakın zevcenin yedine verilmesidir. +Bu ihtimal iki vecihle batıldır. +Evvela: +Kadınlar teşekkülat-ı bedeniyyeleri iktizasınca seriü’l-infi’al olup cüz’i bir şeyden müte’essir olurlar. +Ekserisi ehemmiyetsiz bir şeyden bir hiçden dolayı hemen talaka cür’et ederek içinde bulundukları ailelerinin mahv u perişan olmasına sebebiyet verirler. +Sonra da duçar-ı nedamet olurlar. +Fakat çi-fa’ide ki her şey bitmiştir. +Eğer emr-i talak kadınların elinde olsa idi sahne-i arzda rişte-i irtibatını muhafaza edecek pek az aileler kalır bu suretle şiraze-i alem bozulur giderdi. +Saniyen: +Emr-i talakı bir hakk-ı zati olmak üzere zevcenin yed-i salahiyyetine bırakmak ona bir nevi’ hakimiyet bahş etmek demektir. +Bu ise doğru olamaz. +Zira ailenin bütün umur-ı şakkasıyla mükellef olan zevcin üzerine hiç bir şeyle mükellef olmayan zevcenin hakimiyetini tasdik edecek hiç bir akl-ı selim tasavvur olunmaz. +Bina’en-aleyh onlara böyle bir iktidarın verilmesi mugayir-i akl u hikmetdir. +Bunun içindir ki Cenab-ı Hak Kur’an-ı hakiminde buyurmuşdur. +Ma’a-haza “emr-i talak��� zevcenin yedinde olmak üzere akd-i nikah edilir ve icab’da –yani evvelen söylenen sözde– zevce tarafından vuku’ bulursa bu suretde şer’an nikah sahih ve şart mu’teber olacağından lede’l-iktiza kadın da kendisini tatlik edebilir. +Fakat bu hüküm kadınlar için bir nevi’ ruhsat ve teshil-i şer’i olup bunun esasa te’alluku yokdur. +sıdır. +Bu da iki vecihle batıldır: +Evvela: +Şüphe yok ki bahsimiz akil mümeyyiz baliğ olan zevceynin talakı mes’elesine dairdir. +Hakimin velayet-i ammesi var ise akil ve baliğ olan kimsenin de kendi nefsine velayet-i hassası vardır. +Halbuki velayet-i hassa velayet-i ammeden akvadır. +Saniyen: +Balada beyan olunduğu vecihle talak bir takım esbab-ı mücbireye mebni zarureten meşru’ kılınmıştır. +Bu esbab-ı mücbireyi ise zevc ile zevceden ma-adasına ifşa ca’iz değildir. +Zira bu esbab ya “tebayün-i ahlak”dır veya zevcenin “mucib-i töhmet” bir halde bulunmasıdır. +Birinci takdirde hakim ne yapacak? +Yekdiğerini sevmeyen zevceyni zorla birbirine mi sevdirecek? +Olsa olsa pederane nasihat edecek. +Yoksa “Ben hükm ettim: +Sevişiniz niza’ etmeyiniz” diyebilir mi? +Haydi demiş ne ehemmiyeti olabilir? +Bununla maksad te’min edilmiş olacak mı? +Bu gibi şeyler umur-ı hissiyye ve vicdaniyyedendir. +Mahkemenin hükmüyle husule gelmez. +Bunlar hakime hürmeten peki diyecekler değil mi? +Fakat daha mahkeme kapısından çıkar çıkmaz yine kavgaya başlayacaklar. +Aralarındaki imtizacsızlık bir kat daha tezayüd edecek. +Ve ölünceye kadar her ikisi de azab-ı elim Haydi farz edelim ki bu takdirde hakim beynlerini tefrik edebilsin yalnız nasihatle iktifa etmesin. +Acaba bu ma’kul bir mu’amele midir? +Şüphe yok ki değildir. +Zira yukarıda beyan ettiğimiz vechile ekser kadınlar seriü’l-infi’al olup pek cüz’i bir şeyden dolayı hemen müte’essir olacaklarından eğer mahkemeye böyle bir salahiyet verilecek olur ise pek çok kadınlar zevcleriyle beynlerinde zuhur eden cüz’i bir münasefeden bir münaza’adan dolayı onların hemen mahkemeye koşacakları ve zevcleriyle beynlerinde tebayün-i ahlak olduğundan bahisle taleb-i talakda bulunacakları ve bilahare emr-i talak zevcenin yedinde olduğu suretde lazım gelen mahzurun buna da lazım geleceği yani bir çok ailelerin şiraze-i intizamdan çıkarılıp mahv u perişan edileceği şüphesizdir. +çok mazarrat vardır. +Çünkü bu halde da’vayı mahkemeye vermek o kadını cem’iyetten tard etmek demektir. +Ma’lumdur ki medar-ı hüküm olmadan beyyine bulunmadan hakimler hükm edemez. +Şimdi o zavallı zevcin halini düşününüz vicdanen mucib-i töhmet bir halde bulunduğunu tasdik ettiği zevcesinin hal-i töhmetini isbat için beyyine hazırlayacak muhtara komşulara müraca’at edecek. +“Benim zevcem şöyle bir halde bulunuyor” diyecek. +Şahidlerle beraber yakalamaya çalışacak hatta esbabına tevessül edecek bunları söylemeye yapmaya yüz vicdan ister. +Bu olacak şey mi ve bu da hayat mı?” –maba’di var– garib bir efsane gördüm. +Berlin Darülfünunu’nun Elsine-i Şarkıyye Şu’besi Müdürü Mösyö Eduard Saharo namındaki bir zat Neue Freie Presse ceridesinde “Meşrutiyet-i İdarenin Atisi” serlevhasıyla bir makale yazmış. +Bu makalesinde Mösyö Eduard Boğaziçi’nde tanin-endaz olan velvele-i hürriyyetin meserret-bahş bir hatimeye müncer olmasını temenni ettikden sonra Anadolu’da bir zengin beyin Toros dağlarında yaşayan bir Kürd beyinin Suriye’nin münbit vadilerinde sahib-i emlak ü yesar olan bir müslümanın Kanun-ı Esasi’yi ne suretle telakkı ettiklerini bu babda ne fikir perverde eylediklerini muhtac-ı tedkık görmüş. +Kur’an-ı Kerim’de gerçi meşrutiyet-i idareye dair bazı ayat-ı celile var re alem-i İslamiyyet için yeni pek yeni bir şey imiş. +İslamiyet camid ve her şeye gayr-i müsa’id bir din imiş. +Avrupalıların tahayyül ve tasavvur edemeyecekleri bir ta’assub-ı dini let-i Aliyye sefir ve şehbenderleri yalnız Dersa’adet’i ve nihayet-i nihayet Dersa’adet mülhakatı ile Selanik’i İzmir’i Beyrut’u Şam-i Şerif’i bilirler imiş. +Bunun için bu koskoca kalemrev-i saltanatın ahval ve müşkilat-ı dahiliyyesinden bihaberler Arab şu yanında Arnavud öte tarafta Gürcü bulunan bir memleketde şu ecnas-ı muhtelifenin bir arada bir menfa’at-i amme için çalışabilmeleri muhal ender muhal imiş. +Bize öyle geliyor ki Mösyö Eduard hatimesi fatihasına tevafuk etmeyen şu makalesinde ümmet-i İslamiyye hakkında pek çok vukufsuzluk göstermiş ve beyhude telaşlar etmiş. +Bir Avrupalı’nın fikdan-ı ıttıla’ hasebiyle Şeri’at-ı garra-yı la’at ve muhakematı an-cehlin olmasına nazaran bir dereceye kadar ma’füvv olsa da Elsine-i Şarkiyye Şu’besi müdürü bulunan bir zatın hasbe’l-meslek kütüb-i Arabiyyeye ahkam-ı Şeri’at-i İslam’a usul-i idare-i İslam’a ef’al ve ahlak-ı ehl-i İslam’a vakıf olması icab edeceğinden bunun hilafını natık mütala’ata hame-ran olmak bi-hakkın calib-i mu’aheze olabilir zannederim. +Hele İslam’ın ilmen sına’aten edeben adlen sa’adet-i beşere ettiği hidemat-ı mübeccele ziyyesiyle vesa’ik-i tarihiyye ile müsbet ve müberhen iken bundan tegafül etmek hiç bir yerde hiç bir vakit hiç bir vech Meşveret bize biz meşverete bigane değiliz. +Meşveret bizim Peygamber’den beri biz meşveret ile me’nus ve me’lufuz. +Biz hayra da’vet ve bilhassa emr-i bi’l-ma’ruf nehy-i ani’l-münker ile me’muruz. +Cenab-ı münzelü’l-Furkan bize bunu şu vechile emr ediyor: +Kur’an-ı Kerim’de bu nazm-ı celilden evvel zikr olunan ayatda Cenab-ı Hak mü’minlere tekmil ve tezhib-i nefsi emr ettikten sonra bu ayetde tekmil ve irşad-ı gayrı emr edip buyurur ki: +Sizden hayra da’vet eder ve bilhassa emr-i bi’lma’ruf ve nehy-i ani’l-münker eyler bir cema’at bulunsun. +Felah bulanlar onlardır. +“Kemal-i felaha muhtass olanlar işte bu sıfat-ı fazıla ile temeyyüz eden o cema’attir.” Ma’ruf: +Şer’ ve aklın istihsan ettiği... +Ve münker: +Şer’ ve aklın kabih gördüğü şeylerdir. +Da’vetü ile’l-hayr dini veya dünyevi salahı mutazammın olan şeyle da’vet demek olduğu cihetle emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker da’vetü sair umur-ı hayriyye üzerine fazl ü rüchanlarını izhar içindir. +Ayet-i kerimede cümle ümmete tevcih-i hitab edilmişken emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münkerin pişva bir cema’at-i fazılaya tahsis buyurulması da müfessirin-i kiram hazeratı tarafından takrir edildiği üzere bu mühim vazife farz-ı kifaye olup sair füruz-ı kifaye gibi emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker dahi bütün ümmete vacib olduğunu ve fakat hepsinin birlikte bu vecibeyi ikame etmesi suretiyle cümleye vacib olmayıp belki bazıları ikame ederse bakısinden sakıt olduğunu ve şayed hep birden bu vecibeyi terk ederlerse cümleten asim ve günahkar olduklarını ifham içindir. +Bir de emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker vecibesi cela’il-i umurdan olup ahkam-ı ilahiyyeye ve meratib-i ihtisaba ve bunların suver-i icra’iyyesine aşina olmak gibi kuyud ile meşrut olduğuna ve bu umura vukuf hususunca ise efrad-ı ümmet mütesavi bulunmadığına mebni bu vecibeyi ümmet edebilecekleri içindir. +Yine müfessirin-i kiram hazeratı diyorlar ki: +Şurut-ı mezkureye vakıf efazıl-ı danişveran-ı ümmetden ma’adası bu emr-i hatire tasaddi ederlerse ma’kus ve muzır neticeler tevellüd eder. +Çünkü zikr olunan şuruta vukufu olmayanlar münker ile emr ve ma’rufdan nehy etmeleri mülayemet yerinde gılzat ve gılzat yerinde mülayemet göstermeleri hatta bazı kesanın münkere temadi ve ısrarlarını mucib olacak suretde nehy-i ani’l-münker eylemeleri ağleb-i ihtimaldir. +Mervidir ki Seyyidü’l-Ebrar Efendimiz’e: +“Hayrünnas kimdir?..” diye soruldu zat-ı Risalet-me’abları da: +“Hayrünnas en ziyade emr-i bi’l-ma’ruf ve en ziyade nehy-i ani’lmünker ve Hak için en ziyade ittika ve en ziyade sıla-i rahm edenlerdir..” diye buyurdu. +Zat-ı Nübüvvet-penahi’den şu da rivayet olunmuştur ki: +“Ma’ruf ile emr ve münkerden nehy edenler ruy-ı zeminde Allah’ın halifesi ve resulünün halifesi ve Kitabının halifesidir...” buyurmuşdur. +ye hüküm etmek enzar-ı mütala’a önünde celiyy-i şa’şa’a olan vesaik-i ilmiyyeden göz yummak demekdir. +İslam’da vaktiyle “Ahkam-ı Sultaniyye” namıyla usul-i idare te’sis edilerek ta makam-ı mu’alla-yı hilafet u saltanattan muhtesiblere belediye me’murlarına şurtalara polislere candariyyelere jandarmalara kadar bilcümle me’murin ve müstahdeminin veza’ifi gösterilmiş ve “ra’iyye yani tebe’a üzerine tasarruf maslahata menutdur” düsturu şu’abat-ı idarenin her yerinde üssü’l-esas ittihaz kılınmışdır. +Hazret-i Ömer bir gün hutbe irad ederken: +“Şayed benim bir eğriliğim görülürse düzeltilsin...” demiş idi. +Sami’inden biri kalkıp; “Senin eğriliğin görür isek kılıç ile düzeltiriz...” demesiyle; Hazret-i Ömer: +“Şükür Allah’a ki bu ümmetde Ömer’in eğriliğini kılıcıyla düzeltecek kimseler yarattı!..” diye sena-han oldu. +Nakl olunur ki muluk-i Emeviyye’den Abdülmelik oğlu Müslime kibar-ı tabi’inden Ebu Hazım hazretlerine: +“Siz bize nazm-ı celili hükmünce hazretleri; “Evet fakat Hakk’a muhalefet ettiğiniz zaman emr-i şerifi ile sizden hilye-i muta’iyyet nez’ olunmuştur değil mi?..” diye cevab verdi. +Bu hakk-ı mukavemet ve usul-i murakabe-i ümmet sayesinde idi ki Devlet-i Muhammediyye ikab-ı satvet ve azametinin iki cenahını şark u garb-ı aleme yaydı. +Kuteybe ve Musa bin Nasir ve Abdurrahman ve Ukbe gibi kahramanların dest-bürd-i gayretleriyle takriben bir asır içinde hudud-ı darü’l-İslam kamilen Afrika sevahili ile Avrupa’nın cenub-ı garbisine ve Asya’nın hemen bütün memalik-i ma’muresine yayılarak alemin iki ucuna dayandı. +Çin’den ta Fransa içinden geçen Loire nehrine kadar rub’-ı meskunu zarfında kabza-i teshire aldıkları memalik ve büldandan aded ve vüs’atçe pek çok ziyade idi. +Müslümanlar feth ettikleri yerlerde cazibe-i fazilet ve adl ü hakkaniyetleri ile kulub-i nası celb ediyor ve nas kendilerine an-samimi’l-kalb muhibb ü muti’ tebe’a ve hatta asker ve leşker oluyorlar idi. +efazıl-ı daniş-veranı ma’rifetiyle emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker etmeye me’mur olan bir ümmet-i fazıla meşrutiyet-i Daire-i bahs ve münazarayı tevsi’ için diyelim ki meşrutiyet-i akvam-ı garbiyyeye bu mine’l-ezel bir mevhibe-i fıtrattır demeye cesaret olunacak mı? +Fransa’nın bütün Avrupa’ya bedreka-i hürriyyet olan inkılab-ı kebirinden evvelki haline Avrupa’nın düvel-i sairesi gibi Fransa Devleti de hükumet-i mutlaka ile idare olunuyor idi. +Hey’et-i hükumet Kayasire-i Rum’un bilahare devletlerinin inkırazına ba’is olan fısk u fücurlara müstağrak olmuş ve adeta bir usul-i zalimane hey’etine girmiş idi. +Kralların etrafını almış olan zadegan takımı onları kendileriyle medar-ı beka addeyledikleri bir idare-i feci’a-i istibdada teşvik ederek şan u şeref-i ze’ametlerini muhafazaya ve yalnız sınıf-ı mümtazlarının hukuk-ı mevhumesini tervice alet ittihaz ederler ve ahalinin sunuf-ı sairesine etmedik cevr ü gadr bırakmazlar idi. +Fransızlar bitmek tükenmek bilmez olan muharebat ve iğtişaşat ile bitab düşmüş ve israfata artık akçe yetiştirmekten aciz kalmış idi. +Rezaletin mebzul adaletin ma’dum olduğu o zamanda bir taraftan açlık ve diğer tarafdan hazinenin muzayaka-i fevkaladesi baş gösterip hal-i devlet ve ümmet pek ağırlaşmış huresinin ne ali-cenabane söyledikleri sözler ile meydan-ı hamiyyete atılarak kavmin te’ali-i şanına nasıl rehberlik ettikleri ne şayan-ı tebcil himmetler ibraz eyledikleri hala hafıza-i enamda menkuşdur. +“İslamiyet camid ve her şeye gayr-i müsa’id bir dindir” demeye dil nasıl varıyor? +Millet-i İslamiyye azamet ve iclalin tabaka-i kusvasına vasıl olduğu zamanlarda din-i İslam’ın saye-i feyz-i hürriyyetinde idi ki darü’l-mülk-i İslam’ın her tarafında mektebler medreseler kütübhaneler hastahaneler kervansaraylar yapıldı. +Rasathaneler te’sis edildi. +Yollar küşad olundu. +Seyahatler edildi. +Nitak-ı ticaret tevsi’ kılındı. +Fünun ve sanayi’ terakkı etti. +Zira’at ve hırasetde yeni usuller vaz’ olundu. +Bu yolda harikalar gösterildi. +Hele mi’maride ol kadar i’tila ettiler ki saraylar kasırlar kaşaneler havuzlar fevvareler gibi saha-i ilm ü irfana kodukları me’asir kemalatda o metin ve müzeyyen üslublar o zaman esatize-i mi’maranını ve hatta sonrakilerini meftun-ı letafeti ederek onları kendilerine meşk u taklid ittihaz eylediler ve özenib yaptıkları mebaniyi o me’va-yı hüsn ü bahaların isimleriyle tesmiye ettiler. +İslamın saye-i feyz-i hürriyyetinde idi ki kafile kafile ulema fukaha hükema yetişti. +Ulum-ı fıkhiyye tevessü’ etti. +Pusula barut kağıd gibi ma’arif ve ticaret ve muharebe hususlarında aleme ba’is-i teğayyür olmuş keşfiyat ve sanayi’i mevki’-i istifadeye koydular. +İbn-i Sina Ebu Bekir Razi Kindi Farabi İbn-i Rüşd Abdurrahman bin Haldun gibi hükema etıbba müverrihin zuhur eyledi. +O hükema ki Asya ve Afrika ve Avrupa’da altıyüz sene kadar mukteda-bih tanıldılar. +O etibba ki “El-Havi” gibi ulum-ı tıbbiyyede me’haz-i küll otuz cildlik asar-ı cesime tasnif ettiler. +O müverrihin ki o zamana kadar görülmemiş felsefe-i tarih gibi bir fenn-i celil ihdas ve tedvin eylediler. +Avrupalılar müstağrak-ı zalam-ı cehl iken müslümanlar şark ve garb-ı aleme ifaza-i envar-ı medeniyyet ediyorlar idi. +Vaktiyle Fransa Ma’arif Nazırı olan Dörvi der ki “Avrupalılar ma’arifi iğne deliğinden görürler iken müslümanlar Bağdad’da Semerkand’da vesair memalik ve büldanda rasadhaneler medreseler gibi bir çok me’ser-i kemalatı saha-i ilm ü irfana koymuş olduklarını cihan-ı İslamiyyet’in ulum ve sanayi’deki terakkı ve i’tila eylediklerini beyan eylediği sırada averde-i lisan-ı sitayiş eylemişdir. +Memalik-i Şarkiyyeye pay-endaz-ı tecavüz olan Çelipayilerin orada gördükleri yel değirmenlerine bile aca’ib-i alem nazarıyla bakarak avdetlerinde memleketlerinde emsalini vücuda getirmişler idi. +Harunü’r-Reşid’in Şarlman’a hediye eylediği guguklu bir sa’at mevzu’ bulunduğu sarayında sa’at başı gelip de çaldığı zaman da müctemi’ bulunan halk “bunda şeytan var” diye kaçışmışlar ğu cehaletin derekesini ira’e eder. +Bir diyarda Galileo Copernicus mesleği üzre arzın hareket-i yevmiyyesini fennen mecbur edilmiş olduğu halde diğer diyarda emirü’l-mü’minin Me’mun Halife “Beni Musa” demekle ma’ruf üç kardeşi bir hey’et-i mevsuka ile Sincar sahrasına ve müte’akıben arz-ı Kufe’ye gönderip muhit-i arz hakkında tedkıkat ve tatbikat icra ettirmiş idi. +Yad-ı maziden serd-i vekayi’-i tarihiyyeden maksad eslafın devr-i ihtişam-ı ilm ü irfanıyla tefahür değil İslam’ın pabend-i terakkı olduğunu her vesile düştükçe ve alelhusus mülkün hayatına terakkı ve te’alisine müte’allik bir emr-i azime teşebbüs edildikçe vird-i zeban etmeyi i’tiyad edinmiş olanlara bugün hace-i ilm ü medeniyyet addolunan garbın an-asıl medrese-i İslam şakirdanından olduklarını hatırlatmaktır. +Bu bir cilve-i kaderdir ki her ümmet-i azimede bir fasıla-i inhitat zuhura gelir yine intibah-ı umumi ile ümmet kaderin bir lutf-ı nevinine mazhar olur yine şan ü şevket-i millet eski tecellisi ile ru-nüma olur yine millet bir hande-i şadi ile tebessüm eder. +cekleri bir ta’assub-ı din ile müteharrik bir kitle imiş. +Hakayık-ı ahvali müdrik bulunan Avrupa ehl-i vukufu nezdinde bu hüküm pek de şayan-ı iltifat olmasa gerekdir. +Bunun için biz bu hükmü verenlere yalnız onlara şu nümune-i tarihi paratorluğu ile Endülüs Devlet-i Emeviyyesi bir asırda münkarız olarak başka ellere geçtiler. +Evvelkisi bila-şart bilakayd teslim olmuş iken taraf-ı galibin azim lutf u atıfetine na’il oldu. +Nam-ı fehameti Avrupa’da “Büyük Efendi” diye yad olunan bir cihangir-i devlet hükm-i mutlakına hiç bir ferdin i’tiraza cür’et-yab olamayacağı zamanlarda bile ra’iyyesi üzerine cenah-ı mürüvvet ve şefkatini yayarak onları muhafaza eyledi. +İkincisi ise şurut-ı kat’iyye ile ve din ü şeref namına edilen ahd ü peymanlar ile teslim-i nefs eylediği halde yadı tüyleri ürperten işkencelere duçar oldu ve bir asır geçmeden o yüz binlerce yüz bin bir milletden bir tek can kalmadı. +Bu hal millet-i İslamiyyenin feza’il-i ahlakıyyesini hazretlerinin ağuş-ı lutfuna iltica eden Macarlar hakkındaki mihman-nüvazlığı ve ile’l-ebed Macarlar ile Osmanlılar arasında cari olan hubb ü dad dahi bu makamda feramuş olunamayacak hatırattandır. +Bize bu alemde müşahedesi nasib olan bilad ve emsar nihayet-i nihayet Selanik İzmir Beyrut Şam-ı Şerif imiş. +Her sene her fecc-i amikden hıtta-i Hicaziyye’de ictima’ eden yüz binlerce hüccac-ı zevi’l-ibtihacın Cebel-i Arafat’da avazeleri çar-aktar-ı aleme aks-endaz olduğu halde hıtta-i Hicaziyye’yi bırakıp da Dımeşkü’ş-şam’ı bizler türlü anlayamadık ve payitaht-ı saltanat-ı seniyyeden Şam’a bahren tevcih-i ruy-ı azimet edenler için İzmir Beyrut şehirlerinin yol üzerinde bulunmalarını isimlerinin zikrine sebeb tuttuk ise de Selanik şehrinin ne sebeb ve münasebet ile ismi zikr edildiğine aklımız ermedi. +Meğer ki şehr-i mezkurun bu kere mehd-i hürriyyet olması hasebiyle ismi yada gelmiş olsun. +Mösyö Eduard ne zeminde icale-i hame ederse etsin seyr ü sefer ile bizim mayamız muhammerdir. +Tüccarımızdan ulemamızdan ta padişahlarımıza kadar nice e’azım seyr ü sefer etmiş İbn-i Batuta ve Evliya Çelebi gibi ne kadar zevat rıhleler seyahatnameler yazmışlardır. +Tekmile -i Reddü’l-Muhtar’ın Kitabü’l-Mudarebe’sinde beyan edildiği üzere şirket-i mudarebeye bu ünvanın verilmesi mudarib taleb-i rıbh için ekseriya ruy-i zeminde seyr ü sefer ettiği içindir. +Alem-i edebiyyatda ka’il-i celilü’l-kadri gibi cihangir olan beyt-i ati e’azım-ı padişahan-ı Osmaniyanın ne kadar seyr ü sefer ettiklerini ve bunun hikmet-i siyasiyyesini ira’e ediyor: +Kur’an-ı Kerim’de on dört mahalde diye seyr ü sefer emr olunmuştur. +Ve hatta “İbnüssebil”e nafakat ve gana’imden sehimler ifraz edilmiştir. +Şurasında Türk burasında Çerkes berisinde Arab şu yanında Arnavud bulunan koskoca bir kalemrev-i saltanatda şu ecnas-ı muhtelifenin bir arada bir menfa’at-i amme dediyorsa da bunlar mine’l-ezel bir cihet-i cami’a-i mukaddese olan onların bir menfa’at-i amme için çalışmaları değil biri birinden ayrılmaları muhal ender muhal olduğu gibi sair vatandaşlarımız da bir aralık kimlerin menfa’atlerini tervice alet ve kurban edildiklerini hab-ı girandan uyanmak kabilinden bir intibah ile sencide-i mizan-ı tedkık ederek onlar da vatandaşlarına dest-i vifak ü ihlası uzatıp hep birden öyle bir hey’et-i vataniyye-i ittihad teşkil olundu ki bu hey’et-i kavimenin ahenk-i umumisini hiç bir ifrat-perest ve hiç bir tatmin eder ve beyhude telaş edilmemesini temenni eyleriz. +Hazinenin hal-i hazırdaki istita’at-ı maliyyesini derpiş-i mütala’a ederek bu cihet ile de alem-i Osmaniyetin teşebbüs eylediği emr-i azimin netice-i mes’udesine muvaffakiyetinde tereddüde düşenler de var bu tereddüd hele bütün bütün na-beca mülkün her ciheti menabi’-i servet ile mala mal her taraf bir kenz-i la-yüfna. +Ser-i karda emin ve kardanlar bulununca yerli ecnebi nice namuslu sermayedaran zuhur eder. +Mülk ü millete nafi’ şera’it ile bezl-i mal eylerler. +Ahval-i umumiyye-i memleketi ihata edenlerce muhtac-ı burhan değildir ki teşebbüsat-ı ümraniyye ve iktisadiyye ile varidat-ı hazıra-i devlet bir iki mislini tecavüz eder. +Beş on günlük bir muzayaka-i maliyye milletin hayat-ı siyasiyyesine nisbet ile hiçdir. +Bugün intizam ve istita’atına beht ü hayret Lui zamanında bizim bugünkü umur-ı maliyyemizden daha mı muntazam idi? +Zikr olunan Kral Lui zamanında Fransa Maliye Nazırı bulunan Nekör umur-ı maliyyeye müte’allik tanzim eylediği layiha münasebetiyle meşhur Mirabo şöyle beddu’a etmişti: +“La’net olsun o kimseye ki Fransa’nın bi’lvücuh nihayet derece muhtac olduğu ıslaha muvaffakiyeti maliye nazırı için temenni etmez! +Lanet olsun o kimseye ki mülahazat-ı zatiyye veya efkar-ı batılasını vatan ile müsavi tutar!” Vakta ki muhrib-i bi-eman-ı bilad ve mu’azzeb-i tahammül-fersa-yı say-ı tevfik-i ilahide inkıta’ pezir olmasıyla nesim-i can-feza-yı adalet dest-i fıtratın semihane bahş ettiği mehasin-i fevkaladesiyle behişt-i alem-i tabi’at olan memleket-i Osmani üzerine vezan olmaya başladı bir taraftan ezhar-ı safa nisar-ı uhuvvet eşkal-i rengarenk-i dilkeşiyle neşr ü revac-ı hak ve hakıkat diğer taraftan efkar-ı şa’şa’a-dar-ı müsavat kuva-yı müdrike-i ümmete ifaza-i fevayih-i hüner ü ma’rifet etmekle hayret-bahş-ı cihaniyan olan şu aheng-i umumi-i hürriyyet-i zevk-aşinayan bizim medeniyetden her ferde isti’dad ve kabiliyeti nisbetinde tevzi’-i hiss ü sa’y ü gayret ve bu mesa’inin bütün teferru’atıyla beraber bir noktada bir merkezde ictima’ını ve bu suretle kuva-yı devletin kabil-i inhilal olmaz bir derecede ittihadını iktiza ederek mülk ve milletin yegane istinadgahı olmak üzere fedakaran-ı ümmetden müteşekkil bir vücud-ı zi-hayatın husulüne mesihane nefh-i ruh-i himmet ve bu vücud-ı zi-hayat ile de temadi-i eyyam-ı saltanata ve terakkı-i şan-ı celil-i hilafete dasitan-ı elsine-i alemiyan olan cihangiran-ı ezman-ı salifeyi valih ü hayran edecek bir mertebe-i harikada büyük büyük hizmet eyledi. +Cem’iyet-i beşeriyye ki şiraze-i intizamı idare-i meşrutiyet ve üssü’l-esas-ı insicamı te’avün ve meşverettir ve o vücud-ı zi-hayatın maksad-ı ehemm-i hürriyet-perveranesi de mevcudiyet-i şahsiyyesini mukarrerat-ı müşkil-ber-endazanesine se-i hilafetle kıblegah-ı alem-i İslamiyyet olan bina-yı mu’alla-yı devleti rükn-i rekin-i meşrutiyyete isnad ve hısn-ı hasin-i meşveretle masunü’l-endas bir şerefe-i cihan-araya i’la ve is’ad etmekten ibaretdir. +Bina’en-aleyh mesa’i-i harika-i mezkurenin hisse-daranından bulunan erbab-ı feyz-i kalem sanihat-ı fikriyyelerinde parlayan bir barika-i irfan ile maksad-ı mezkurun nasıl bir fikr-i hürriyyete nuhbe-i uhuvvete ümniye-i müsavata ma’muriyet-i memlekete husul-i asayiş ve emniyyete tevzi’-i adalete müstenid olduğunun dela’il-i adide-i kana’at-efzasıyla menabir-i i’lan ü tefhim ve ashab-ı rüşd ü himemde usul-i meşruta-i idarenin muvafık-ı şer’-i şerif-i metin ve mukteza-yı hükm-i Kur’an-ı mübin olduğunu maddi ve ma’nevi akli ve şer’i berahin-i katı’a ile te’min için taraf taraf pirayebahş-ı kürasi-i tebliğ ü ta’lim oldular. +Nasıl olmasınlar ki idare-i mezkure hakayık-ı umurun ma-bihi’z-zuhuru olup tenasur-i efkardan ibaret olan ve canib-i celil-i ilahiden nazm-ı celiliyle ferman buyurulan meşveret üzerine mübteni olduğundan muvafık-ı akl u hikmet ve akl u hikmete muvafık olan her keyfiyet de dahil-i daire-i şeri’atdir. +Bu abd-i aciz de idare-i meşruta ile tev’em olan ve müsavat-ı hukuk te’min olunan şu ni’met-i amme-i hürriyyetin ve esasen insanlara mahsus şu mevhibe-i seniyye-i uhuvvetin kabil olduğu kadar hüsn-i muhafazasıyla ifa-yı vecibe-i şükr ü sipası ne yolda mümkün olabileceğinin ve ma’azal-i lahi te’ala küfran-ı ni’metle mahrumiyet-i ebediyyeye mazhariyet artık bir daha kabil-i inhilal olmayacak bir ukde-i esaret demek olacağından böyle korkunç bir rü’ya ile perişan ve mu’azzeb olmakdan ise ne suretle tenebbüh ve nasıl esbab-ı vesa’ite tevessül ile teyakkuz etmek lazım geleceğinin tasavvurat-ı amika-i dehşet-efzasıyla tazyik-i fikr ü vicdan eylemekde iken nagehan guş-ı canımda şu nazm-i ati-i Kur’an sırr-ı menzil-i maksud-ı selamete min külli’l-vücuh rehnüma-yı rüşd ü ikan oluverdi. +Este’izübillah Sadakallahülazim. +Nazm-ı celil-i mezkur Medine-i Münevvere ve civarı ahalisini teşkil eden ve zaman-ı cahiliyyetde aralarında mukteza-yı cehl ü nadani tam yüz yirmi sene na’ire-i harb u kıtal devam ederek nihayet feyz-i ser-şar-ı İslamiyet’le intifa-pezir-i sulh ü müsalemet ve gönüllerindeki adavet ü husumet de hicret-i seniyye-i Muhammediyye ile mübeddel-i muhabbet ü uhuvvet olan Evc ve Hazrec kabileteyn-i azimeteyni hakkında şerefnazil olmuştur. +Me’al-i münifi: +Ey nur-ı tevhid ve iz’an ile münevverü’lvicdan olan ehl-i iman siz topunuz maddi ve ma’nevi her türlü sa’adete musıl ve kaffe-i kemalat-ı beşeriyyeyi kafil olan habl-i metin-i ilahiye yani Kur’an-ı azimü’ş-şana i’tisam ediniz ve ondan ayrılmayınız ve Cenab-ı Mün’im-i Hakıkı’nin üzerinizde bulunan ni’met-i sübhaniyyesini zikr eyleyiniz. +Zira siz yekdiğerinize hasm-ı can iken Cenab-ı Yezdan kulubunuzu te’lif ederek bi-lutfihi te’ala ihvan oldunuz ve nar-ı cahimden korkunç bir hufrenin kenarında tehlike-i vuku’a ma’ruz bir halde bulunur iken sizi ondan inkaz ve saha-i selamete isal eyledi. +Cenab-ı Rabbü’l-alemin size böyle beliğ ve metin ayat-ı samedaniyyesini reca-yı hidayet üzerine olmanız için tebyin eder. +Sizden bir cema’at olsun ki daima hayra da’i ve akl ü şer’in istihsan ettiği ma’ruf ile amir ve akl ü şer’in istikbah eylediği münkerden nahi olalar bu sıfat-ı kamile ile muttasıf olan o cema’at ancak dahil-i daire-i fevz ü felahdır demektir. +kabli olan ayet-i kerimesinde ehl-i imana evvela ba’is-i necat-ı dareyne olan takva mezkuru teşkil eden iki ayet-i celileden ayet-i şerifesinde beka-yı millimizin ve terakkı-i şevket ü şanımızı tamamıyla ve teferru’atıyla mütekeffil urvetü’l-vüska-yı i’tisam olan Kur’an-ı azimü’ş-şanın ahkam-ı rabbaniyyesine müttehiden ve müttefikan imtisal ve temessükle ve salisen bunca seneler devam ile hezaran insanları hak ile yeksan ve nice hanümanları bi-nam ü nişan eden zulmet-i adavet ve husumetin bi-ni’metihi te’ala mübeddel-i nur-i muhabbet ve uhuvvet olmak gibi tecelli-aver-i vuku’ olup ifa-yı vecibe-i şükr-güzarisi bir kat daha istilzam-ı izdiyad eden ni’am-i sübhaniyyesini tezekkürle irade-efza-yı ihsan oluyor. +Mecami’-i ta’at ve me’akid-i hayrat olan şu iradat-ı selase-i ilahiyyesini hire-bahş-ı çeşm-i cihan böyle bir tertib-i beliğ-i bedayi’-efşan le mu’allel olmasıdır. +Ötedenberi def’-i mazarrat celb-i menfa’at üzerine maslahaten mukaddem olduğundan Cenab-ı Hallak-ı Hakim rehbeti rağbet üzerine bi’t-takdim evvela azab ve ikabdan terhibe işaretle ehl-i imana ittikayı emr ü beyan ve bu ittikayı da habl-i metin-i ilahisine temessük ü ve saniyen iras-ı rağbet için ni’am-i sabıka-i rahmaniyyesinin tezekkür olunmasını irade ve ityan buyurmuşdur. +Şu halde ba’is-i intizam-ı alem ve sebeb-i sa’adet-i nev’-i beni adem mükafat ve mücazatın layık olduğu vechile müsavat üzerine icrasında olduğu tertib-i bedi’-i mezkur Hallak-ı Cihandan ashab-ı namus u hamiyyet beynennas vak’ u haysiyetinde husul-i noksandan ve bu iki sıfatdan tecerrüdle mütemessil-i suret-i insan olan şirzime-i edani de ceza-yı bi-emandan korkarsa şüphe yokdur ki bu havf ü hiras sebebiyle cem’iyyet-i medeniyyenin devam ve te’alisi olup mizan-ı adaletin diğer kefesi bulunan mükafat ile de o kisve-i insicam uyun-ara-yı husul olur. +Fakat bu rağbet ve rehbet her halde mesa’i-i mütemadiyye yetin edevat-ı asliyye-i cüz’iyyesini teşkil eden efrad-ı nasin vera-yı perde-i iştiğalinde mechul kalabilmesi fıtraten rehin-i zaruret olmasına ve mevki’-i icraya vaz’ olunan bir kanun ne kadar muhtacun ileyh olursa olsun vazı’ının misal-i muşahhas-ı olmak üzere te’ayyün etmiş ve haiz-i mevki’-i imtiyaz olmuş olan me’murini taraflarından elsine-i resmiyye vafık-ı hikmet ü maslahat olamayacağına mebni Cenab-ı Hakim-i mutlak ehl-i iman ve tevhidden bir fırkanın da ebna-yı cinsini hayra da’vet ve ma’ruf ile emr ve münkerden nehy etmek suretiyle natıka-cünban-ı terhib ü terğib olmasını ve mezkur ... +ayet-i saniyesiyle ferman ve ayat-ı mutekaddimede nüfus-ı insaniyyenin istikmal-i feza’il ve tehzib-i ahlakıyla emr ettiği gibi bu ayet-i kerimede de ebna-yı cinsinin irşad ve terbiyesi lüzumunu ityan buyurmuştur. +Vareste-i iştibahdır ki du’at-ı hayrat nühat-ı münkirat olarak aksa-i kemal-i felah olan cema’at “eşya-yı mezkurenin hikmet ve şeri’ate suver-i tatbikiyyesi bilinmedikçe ne da’vet ne de emr ü neyh mümkün olacağından” ancak ilm ü irfan kendileriyle ve kendileri ilm ü irfan ile ka’im olmak suretiyle şu iki kıyamdan hasıl olan şeref-i ilmi haiz ve hikmet-i şer’iyye ve mev’iza-i hasene ile halkı tarik-i Hakk’a da’i olan ulema-yı ümmetdir. +Yoksa mısra’-ı bercestesinin ma-sadakı olup ulumu metalib-i dünyeviyye ve menafi’-i hasisa-i şahsiyyesine vesile-i husul eden ve emr ettiği hayratı tarik ve nehy eylediği münkiratı fa’il olarak beytine akvaliyle ef’aliyle mahall-i tatbik olan erbab-ı ma’lumat değildir. +Gerçi bunlar darir-i meş’aledar gibi envar-ı var ve şa’şa’a-pira-yı asar ve kavl u fi’li ve hal u kemaliyle mukteda bih-i ahrar ü ebrar olmak şeref-i cihan-kıymeti ayet-i celile-i mezkurenin taht-ı liva-yı mantukunda bulunan ulema-yı amilinin hasisa-i şan-ı kudsiyyetidir ve hadis-i risalet-penahisi de bu zümre-i mukaddesenin ünvan-ı celalet-nişanıdır. +mak bahtiyarlığına na’il olduğumuz ve devam ü terakkısini ecell-i amal ittihaz eylediğimiz şu muhit-i hürriyyete şu mıntıka-i selamet-i millete göre ayat-ı kudsiyye-i mezkureden gelince. +–maba’di var– bıkda beyan olundu şimdi de i’tikadımızın ne olduğunu mücmelen söyleyelim: +Ka’inatı Halik-ı ka’inatı işhad ederiz ki ilah-ı ma’budumuz vahiddir. +Sanisi sahibe ve refiki evladı ekaribi yokdur. +Halık-ı bi-çunumuz bir malikdir ki şeriki yok. +Bir melikdir ki veziri yok. +Bir sani’dir ki yanında müdir-i mu’ini yok. +Zatıyla mevcuddur. +Kendisini icad edecek bir mevcuda Bütün alem zat-ı akdesiyle hizane-i ademden saha-i vücuda çıkmıştır. +Asar-ı vücud-ı akdesi na-binalara da zahirdir. +İdrak-ı künh-i zatı ise ukulün en ali tabakatı için bile müte’azzirdir. +Cenab-ı vacibü’l-vücud cevher değildir ki ona bir mekan takdir edilsin. +Araz değildir ki beka-yı zatisi müstehil olsun. +Cisim değildir ki eb’ad ile mahdud veya cihat ile mahdud olsun. +Zaman onu tahdid edemez. +Mekan zatını muhit olamaz. +Zaman ve mekan zat-ı akdesini nasıl ihata etsin ki zamanı da mekanı da halk eden odur. +Onlar daha yok iken o zatıyla ka’im ve ezel-i azalden beri beka ve istimrarına halel tari olmayan bir hiss-i da’im olarak mevcud idi. +Şimdi de böylece mevcuddur. +Zat-ı Bari bir cism-i musavver bir cevher-i mahdud-ı mukadder değildir. +Kabul-i mikdar u inkısam hususunda ecsamın hiç birine benzemez. +Ne cevherdir ne cevahir ona hulul eder; ne arazdır ne a’raza mahall olur. +Yerlerde göklerde dünyada ahiretde onun bir misl-i ma’kulü yok ukulün ona rehyab-ı idrak olacağı yok. +Zat-ı akdesi mikdara sığmaz. +Aktar ve cihat-ı arz ve semavat onu ihata etmez. +Arş-ı berin üzere buyurduğu vech münezzehdir. +İstivayı bu ma’na ile nasıl tasavvur edelim ki arş da hamele-i arş da hep O’nun mahmul-ı lutf-i kudreti makhur-ı kabza-i kuvvetidir. +Zat-ı paki hakdanın da arş u asümanın da fevkındedir. +Lakin bu fevkıyetle arş ve semaya daha yakın değil bu hakdan-ı bi-bekaya daha uzak değil. +Her mevcuda nisbet-i kurbiyyeti değişmez. +İnsana evride ve şerayininden daha yakındır. +Zat-ı akdes-i sübhanisi ecsamın zatına benzemediği gibi kurb ve bu’du da ecsamın yekdiğerine kurb ü bu’duna benzemez. +Zatı gibi sıfatından dolayı da haliku’l-ka’inat ile mahlukat beyninde mübayenet vardır. +Cenab-ı Hak teğayyür ve hiç biri arız olmaz. +Mine’l-ezel ile’l-ebed kaffe-i nu’ut ve celalinde zeval ve izmihlalden beri bil-cümle sıfat-ı kemalinde ziyade-i istikmalden müstağnidir. +Zat-ı ecell ü a’lası irşad-ı ukul ile ma’lum ve ebsar-ı ehl-i kuluba mer’idir. +Rabb-i ma’budumuz bir Hayy-i Kadir bir Cebbar-ı Kahir’dir ki O’na acz ü kusur nevm ü fütur tari olmaz. +Mahlukatını hıfz etmek silsile-i hadisatı takdir-i ezelisi vefkınce yürütmek O’na giran gelmez. +Bir Kayyum’dur ki akıllar saha-i künh ü zatına yanaşamaz. +Sahib-i mülk ve melekut malik-i izz ü ceberut O’dur. +Saltanat u kahr alem-i halk u emr onundur. +Semavat ve zemin yemin-i kudretinde bilcümle hala’ik kabza-i kuvvetinde makhurdur. +Arş-ı berini yarattı. +Zat-ı Rahmanisine hadd-i istiva oldu. +Kürsiyi yarattı. +Arz ve semadan daha vesi’u’l-enha oldu. +Levh ile kalem-i a’layı icad etti. +Yevm-i haşre kadar mahlukatında ne olacaksa kaffesini ilm-i sabık-ı ezelisine irade-i fa’ale-i sübhaniyyesine muvafık olarak terkim ve tesbit eyledi. +Bütün alemi seraser nümunesiz ibda’ eden O’dur. +Halkı da a’mal-i halkı da yaradan rızıklarını ecellerini takdir eden O’dur. +Hiç bir makdur kabza-i kudretinden kurtulamaz. +Hiç bir iş ta’rif-i meşiyyetinden hali kalamaz. +Makdurat-ı sübhaniyyesi daire-i ahsadan ali ma’lumat-ı ilahiyyesi kabul-i tenahiden müte’alidir. +Bütün alemi yarattı. +Lakin halkına sa’ik bir ihtiyac-ı mukaddem yahud yaradılmasını iktiza edecek bir tiyar-ı gayr-i mahduduyla zuhura geldi. +Bina’en-aleyh hadisat-ı kevniyyenin başka suretle cereyanına imkan yokdur. +Cenab-ı Hak cemi’-i ma’lumatı bilir. +Her şeyi ilmiyle hiç biri O’na hafi değildir. +Arz ve semada hiç bir zerre ilminden haric kalamaz. +Her şeyin adedini na-mütenahi de olsa ihsa eder. +Kulub ve zama’irdeki esrar ve havatıra muttali’dir. +En küçük hevamın şeb-i müzlimdeki amed ü şüdünden cevv-i havadaki zerratın harekatından habirdir. +Hasılı aşikar ü pinhan ilm-i Eşyayı vücudlarından evvel bilirdi. +Onları sonra ilm-i tebeddül etmedi. +İlm-i sübhanisi hep o ilm-i ezelidir. +Teceddüd-i eşya ve şu’un külliyatı ve cüz’iyatı ezelden beri muhit olan ilmini tahdid etmez. +Ka’inatın hudusünü irade ve ba’de’l-icad hadisat ve şu’unu tedbir ve idare eden zat-ı pak-i ehadiyyetidir. +Alem-i mülk ü melekutda kalil ü kesir sagir u kebir hayr u şer nef’ ü zarar ta’at u isyan küfr ü iman ribh ü hüsran ziyade ve noksan arz u sema zulmet ü ziya hararet ve burudet sa’adet ü şekavet sıhhat u maraz cevher ü araz .... +hiç birşey yokdur ki O’nun kaza ve kaderiyle hikmet ve meşiyyetiyle husul bulmasın. +Vücud-ı mevcudat husul-i şu’unat O’nun irade-i ezeliyyesine nasıl tabi’ olmasın ki onları saha-i vücuda getiren O’dur. +Fa’il-i muhtar olan zat istemediği bir şeyi nasıl icad eder? +İstediği olur. +İstemediği olmaz. +En gayr-i mahsus nazarlar en seri’ü’t-tahavvül hatıralar daire-i meşiyyetinden harice çıkamaz. +Vasf-ı Yezdanisi mübdi’ ve mu’iddir. +Tuğra-yı mübin-i icad ü ibda’ı “fa’alün lima yürid”dir. +Fermanını reddedecek hüküm ve kaza-yı Tevfik ve merhameti olmadıkça hiç bir kul için ma’siyetten kaçmak meşiyyet ve idaresi olmadıkça hiç bir kimse için ta’atine yol bulmak mümkün değildir. +İrade ve meşiyyeti olmayınca kaffe-i mahlukat bir araya gelip de alemin bir zerresini yerinden oynatmaya kalkışsalar aciz kalırlar. +Kaffe-i mevcudat sine muhalif olarak bir şey istemeye çalışsalar isteyemezler. +Hakkında irade-i külliyye-i ilahiyye te’alluk etmeyen istedikleri birşeyi yapmaya uğraşsalar yapamazlar. +ezeliyyedir. +Alem henüz hafa-gah-ı alemde meknun iken bu irade-i külliyye sıfatıyla ezelen mevsuf idi. +Mu’ahharan bu hüş-rüba ve nazar-pira avalimi bil-cümle ezmine ve emkinesiyle ekvan ve elvanıyla beraber mezid-i ilmi intac eder bir tefekkür mezid-i itkan ve i’tinayı istilzam eder bir tedebbür mahsulü olarak değil mahza ilm-i sabık-ı ilahisi emr-i ezeli-i sübhanisi vefkınce izhar etti. +Tedbirat-ı ilahiyye hep ezelidir. +Tertib ve i’mal-i fikr etmekle zaman-ı münasib kollamakla değildir. +Bir hadisin zuhuru diğerini tertib ve tedbir için o müdebbir-i azimü’ş-şanı pezir-i ezeli ile mürettebdir. +Bil-cümle eşya evkat-ı mukadderesinde ilmullahın ezelde ta’yin ettiği şekil ve suretde saha-i vücuda çıkar. +Hiç biri vaktinden evvel veya sonra zuhur etmez. +Alem-i vücudda kendisinden başka mürid-i hakıki yoktur. +Zira birşeyin vücud bulacağına ilm-i ilahisi te’alluk etmedikçe onu icada irade-i sübhaniyyesi te’alluk etmez. +İrade ve meşiyyet-i ezeliyyesi de te’alluk etmedikçe kudret-i muhtaresi te’alluk etmez. +Kudretin iradeden iradenin ilimden tehallüfü nasıl tasavvur edilebilir ki bilmediğini işitmek işitmediğini yapmak muhtar-ı alim için muhaldir. +Hele bu üç sıfatın sıfat-ı hayy’dan infikak edemeyeceğini bunlarla beraber sıfat-ı saire-i ezeliyyenin de o sıfatla mevsuf bir zat-ı kayyum ve da’im ile ka’im olmak lazım geleceğini hangi akıl bedaheten ve zarureten tasdik etmez. +Cenab-ı Vacibü’l-vücud semi’ ve basirdir. +Ulviyatdan süfliyata kadar hiç bir hareket ve sükun yoktur ki görmesin hat-ı sem’i hiç bir mer’i bulunmaz ki küçük olduğu için dahil-i daire-i ebsarı olmasın. +Bir semi’dir ki uzaklık sem’ine hicab olmaz. +Bir basirdir ki zulmet rü’yetine mani’ olmaz. +Nefs içindeki kelam-ı nefsiyi lemsden mütehassıl savt-ı hafiyi Biz Garb’da kadınlar tarafından artık erkeklerin nüfuzunu külliyen kaldırarak kendilerine bir istiklal-i mutlak te’min eylemek maksadiyle izhar edilen; bazı asar-ı mü’ellimesini şu kitabımızda göstereceğimiz bütün bu ifratın sebeb-i yeganesi olan sa’y ve hareketi bildiğimizden hususiyle bu fenalığın bir takım telkınat-ı muzırranın eser-i te’siri olarak sirayet tarikiyle şarka da intikal ettiğini gördüğümüzden şu fasılda berahin ile isbat edeceğiz ki tahayyül olunan bu istiklal muhalat-ı tabi’iyyedendir. +Bu ümniyenin tahakkuku tağyire çalışmak demektir. +Bina’en-aleyh böyle bir maksad uğrunda bezl olunan mesa’i müsmir olmak şöyle dursun her taraftan hırman ile muhatdır. +Erkeğin kadından pek çok cihetlerde hem de layıkıyle hissolunur bir derecede farklı olduğunu ilm-i teşrih isbat ediyor. +Ma’a-mafih biz kadınlarda gördüğümüz bu za’afı onların muhakkariyetine delil ittihaz etmiyoruz. +Belki hikmet-i ilahiyyesine bir misal bir şahid olarak telakkı ediyoruz. +Zira kadınları cinslerine has bir vazife vet istidat o vazifenin icab ettiği derecededir. +Hallak-ı azim buyuruyor. +Ulema-yı tabi’at da “tabi’at müsrif değildir” diyor. +Kadın ile erkek arasındaki farklara gelince; ilim bi’ttecrübe satisinden cm. +ziyadedir. +Hem bu fark mütemeddin insanlarda görüldüğü gibi akvam-ı vahşiyyede hatta çocuklarda bile zahirdir. +Sıklet-i bedene gelince: +Erkekte vasat olarak kg.dır. +Halbuki bu sıklet yine vasati olarak kadında . kg.dır. +Cümle-i adaliyyenin tekemmülü kadında erkeklere nisbeten pek dundur. +Doktor Ducarini Muhitü’l-Ulum’da cümle-i adaliyye bahsinde şu sözleri söylüyor: +“Bu cümle kadınlarda erkeklerinkinden üçde bir nisbetinde daha az hacimli daha hafif harekatı daha bati kuvveti daha azdır.” Kuvve-i hayatiyyenin merkezi olan kalbe gelince o da kadınlarda daha küçük ve vasati olarak erkeklerinkinden gram hafifdir. +Cihaz-ı teneffüsi ise erkeklerde daha kavidir. +gramdan ziyade karbon yakamaz. +Bunun için kadının harareti erkekten daha azdır. +Havass-ı hamseye gelince esatize-i fenden Nicolas ve Pilye isbat ediyorlar ki bu havas kadınlarda nisbeten daha za’ifdir. +Mesela bir kadın ıtr-ı limon rayihasını mikdarı taz’if edilmedikçe erkeğin hissedebileceği bir mesafeden duyamaz. +Kezalik bi’t-tecrübe anlaşılmışdır ki bir kadın yirmi binde bir nisbetinde tahfif edilmiş hamz-ı prosikin rayihasını hissedemediği halde erkek bu cismin yüzbinde bir nisbetinde tahfif edilmişini bile duyabilir. +Za’ika ve sami’aya gelince bu hisler de erkekte bi’n-nisbe çok dakıkdir ki – Muhitü’l-Ulum’da musarrah olduğu üzere– tu’umun temyizi esvatın tedkık-i ahengi piyano gibi sazların tedkık-i nağematı için müntehab ehl-i hibrenin kamilen erkek olması bu iddi’aya bir delil-i kafidir. +Hassa-i lamisenin de erkeklerde daha dakık olduğu müşahede dınların erkeklerden ziyade alama mütehammil olduklarını Lombroso diyor ki: +“Kadınların bu tahammülü nev’-i insani için büyük bir sa’adettir. +Zira haml vaz’-ı haml gibi daha birçok alama ve şeda’ide ma’ruz oldukları için eğer kadınlar da erkekler kadar hassas olaydılar mukavemet edemezlerdi.” Şimdi mesrudat-ı vakı’anın mecmu’undan şu anlaşılıyor ki nisbeten meftur oldukları za’af ile beraber kadınlar şeda’id-i hayata erkeklerden ziyade ma’ruz guna-gun hastalıklara erkeklerden ziyade hedeftirler. +Bina’en-aleyh bunların hayatı sırf beyti ve dahili olarak asla harici olmamak iktiza eder. +Meşhur Trosso diyor ki: +“Kadınların bi’n-nisbe olan za’aflarından cümle-i asabiyyelerinin neşv ü nemasından dolayı mizacları erkeklerinkinden daha ziyade müteheyyic fakat terkib-i bedenileri daha az mukavimdir. +Bu sebebden haml vaz’-ı haml ırza’ gibi veza’ifin ifası onlarda tehlikesi az yahud çok bir takım ahval-i maraziyye vuku’una sebeb olur. +Şimdi bir mu’teriz çıkıp diyebilir ki: +“Senin kadınlarda vücudunu isbat etmiş olduğun za’af-ı teşrihi; erkekler tarafından biçarelerin hürriyeti üzerine icra olunan tazyikin daimi surette sıhhatlarını ifsad edecek işlerde bulunmaları için edilen icbarın neticesidir.” Cevaben deriz ki: +Farz edelim bu iddi’a sahih olsun. +Ya kadınların sesindeki gevrekliğin sebebi nedir? +Bununla beraber şiyye bidayet-i hilkatten bu ana kadar kadınlarını zira’at hıraset gibi birçok a’mal-i hariciyyede kullanmakta oldukları halde bu farklar ayniyle onlarda da görülmektedir. +Ducarini Parislilerde görülen bu farkın Patagonyalılarda Amerika kaba’il-i vahşiyyesinden biri da ayniyle meşhud olduğunu söylüyor. +Artık bunun üzerine kaziyyenin cedel götürür yeri kalmaz. +Erkeğin merkez-i idrak nokta-i nazarından olan rüchanına gelince psikoloji denilen ilm-i ruhun şehadetiyle bu hususda münakaşaya bile mahal yoktur. +Zira erkekle kadının dimağı arasında şeklen ve maddeten gayet büyük bir fark mevcuddur. +İlmen sabittir ki erkeğin dimağı vasati olarak kadının dimağından gram daha ağırdır. +Ma’a-mafih bir mu’teriz çıkıp da dimağların sıkletleri arasındaki fark esasen bedenlerin sıkletleri arasındaki farktan ileri geliyor diyemez. +Çünkü erkeğin dimağının kendi bedenine nisbeti kırkta bir iken bu nisbet kadında kırk dörtte birdir. +İki nisbet arasındaki fark ise zahirdir. +Bundan başka kadının dimağındaki te’aric beyin üzerindeki çıkıntılar bi’n-nisbe daha az kezalik telafif beyin üzerindeki girintiler daha az muntazamdır ki bu müşahede ulema-yı fen nazarında iki cins arasındaki vücuh-ı ihtilafın en büyüğüdür. +Kezalik dimağda nokta-i müdrike addolunan cevher-i sincabi i’tibariyle de iki cins arasında bir ihtilaf mevcuddur. +Bu cevher kadınlarda bi’n-nisbe layıkıyla hissolunacak derecede azdır. +Lakin buna mukabil ihtisas ve teheyyüc merakizi kadınlarda nisbeten daha mükemmeldir. +Ducarini diyor ki; “Şu hal iki cins arasında ruhen medar-ı temayüz ve ihtilaf olacak şeylere tamamiyle mutabıktır. +Zira erkek zeka ve idrak cihetleriyle kadına fa’ikdir kadında da infi’al ve teheyyüc daha ziyadedir.” Şüphesiz bu ihtilafat-ı dimağiyye bize berahinin en vazıhiyle göstermektedir ki merkez-i idrak erkekte daha mükemmel olduğu için bu cins idrakçe öbüründen daha ileridedir. +Ma’a-mafih “bu hal a’sar-ı salifede kadınların terbiye ve tehzibden mahrum olmalarından ileri gelmiştir. +Zaman gelecektir ki kadınların dimağları büyüyecek tekemmül edecek erkeğin dimağına mu’adil olacak” tarzında bir şet aleminde kalmış olan kaba’ilde de ayniyle görülmektedir ki bunlarda ne erkek ne de kadının hiçbirinin te’allüm ve terbiyeden nasibi yokdur. +Eğer erkeğin dimağının kadınınkinden daha büyük daha feyizli olmasına sebeb te’allüm ise bu farklar nasıl oluyor da ayniyle akvam-ı vahşiyyede de görülüyor? +Öyle ya bu kavimler el-an yaradılmış oldukları o basit ve tabi’i olan halet-i ibtida’iyyede kalmışlardır ki meziyet-i akliyye i’tibariyle birinin diğerine zerre kadar rüchanı yokdur! +Lakin içimizde bulunan medeniyet-i maddiyye taraftarları biraz sükunet-yab olsunlar! +Zira garblılar kendileri temeddünde nisbette tezayüd ettiğini isbat ediyorlar. +Muhitü’l-Ulum’da şu sözler görülüyor: +“Medeniyet arttıkça cinseyn arasındaki ihtilaf-ı tabi’i daha ziyade kesb-i vuzuh ediyor. +Bu gün ırk-ı ebyaza mensub bir erkek ile kadın arasındaki fark ırk-ı esvede mensub iki muhtelif cins arasındaki farkdan çok daha ziyade olarak tecelli etmektedir.” Bununla beraber kari’in-i kiram medeniyetin tarz-ı hazırında erkek ile kadın arasındaki fark-ı tabi’inin artmakta olmasını istiğrab etmemelidirler. +Zira kavanin-i fıtrat o medeniyet ile mütemeddin memalikdeki rical ve nisvana lisan-ı hal ile diyor ki: +“Hikmet-i ilahiyyenin vaz’ eylediği kavanine karşı tecavüzden onun kabil-i tegayyür olmayan ahkam ve kava’idi aleyhine isyandan hazer ediniz. +Zira siz kendinizi nası aldatmaya ne kadar çalışmış olsanız yine o ahkam için tebeddül mutasavver değildir. +Sizden evvelki ümmetlerin kaffesi o kavanine karşı isyan ettikleri için emvac-ı izmihlal içinde kaynadılar gittiler güvendikleri satvet ve kuvvetin zerre kadar faydasını görmediler.” Vakı’a bu gibi bir tehdidde bulunmak için kavanin-i fıtratın ağzı dili yokdur lakin o bu sözleri ahval ile söyler hadisat ile tercüme eder. +olması kadınların Cenab-ı Halık tarafından kendilerine ta’yin olunan daire dahilinde olmadıklarına hissi bir delil değil midir? +Öyle ise artık kadınlar bu uykudan uyansınlar terakkı-i beşer müştakanı de uyun-ı intibahı açsınlar da kadınları tecavüz etmiş oldukları hudud-ı tabi’iyyeleri dahiline vesa’it-i ma’kule ile irca’a çalışsınlar? +Nisvan-ı müslimin de bu mahuf uçuruma yaklaşmaktan sakınsınlar. +Zira onlar da garb’deki kadınlar gibi mevhum bir istiklal talebinde bulunacak olurlarsa bu arzu erkeklerle kendi beynlerindeki fark-ı tabi’inin artmasına badi olur ki sonra hürriyete bedel ebedi bir mahrumiyete mahkum kalırlar. +Bir de bilsinler ki alem-i medeniyyetteki hemcinslerinde mevzu’-ı bahs olan fark-ı tabi’inin artması onların erkeklerle hayat-ı hariciyyede müsabakaya kalkışmalarından başka bir sebebden ileri gelmemiştir. +Halbuki bu meydan kadınların değil erkeklerindir. +Evet ma’lum olan şu fark-ı asli sayesinde erkekler şu’un-ı hariciyye-i hayatın kaffesinde ötedenberi kadınları geçmiş ve geçeceklerdir. +Ya bu fark daha ziyade artsa o zaman Zaten iktisadiyyun erkek ile kadın arasındaki fark-ı tabi’i-yi asliye ibtina’en evvelkilerin ikincilere karşı na’il oldukları Proton erkeğin mecmu-i kuvasının kadının mecmu’-ı kuvasına nisbeti üçün ikiye nisbetine mu’adil olduğunu isbat ettikten sonra diyor ki: +“Madem ki her cem’iyet şu üç unsurun yani ilmin amelin adaletin ittihadından tekevvün etmiştir o halde erkekle kadının kıymet-i hakıkiyyelerinin birbirine nisbeti yani ’nin ’e nisbeti gibi olur. +Halbuki bu şürut dahilinde kadının kuvasiyle erkeğin kuvası arasında tevazün husulü mümkün olamayacağından kadının erkeğe karşı inkıyadı kurtulmak kabil olmayan bir emr-i zaruridir. +Çünkü kadın nezd-i tabi’atta huzur-ı adalette erkeğin sülüsüne mu’adil olamadığı için birçok kimselerin onun namına taleb etmekte oldukları hürriyet bi-çareyi – ubudiyyet ile demezsem herhalde– haybet ve hırman ile mahkum etmek hem de meşru’ bir surette mahkum etmekten başka bir şey değildir.” Memleketinin ahvalini layıkıyle tedkık etmiş kuvvetli za’if noktalarını iyice anlamış bir feylesof-ı iktisadiden sadır olan şu sözleri yabana atmak kat’iyyen ca’iz değildir. +Ma’amafih Proton diğer taraftan kadınların haklarını ketmetmiyor. +Bakınız ne diyor: +“Mevhibe-i fıtriyyelerinin sırf ma’nevi olması i’tibariyle kadınların kıymeti takdirin fevkindedir. +Bu hususda elbette erkekleri geçerler. +Lakin yine erkeklerin kendilerine sa’ik olması şartiyle... +Öyle ise kadınlar böyle takdirin fevkinde olan fakat hadd-i zatında bir hassa-i sabite olmayıp belki bir sıfat yahud bir şekil yahud bir haletten ibaret olan bu mevhibe-i fıtratı muhafaza edebilmek için kanun-ı tahakküm-i zevciye münkad olmalıdırlar. +Zira müsavat onları mekruh çirkin bir şek!e getirerek rabıta-i zevciyyenin çözülmesini aradaki muhabbetin mahvını elhasıl beşeriyetin helakini mü’eddi olur.” Evet kadın erkeğin esiri olmak için yaratılmadığı cihetle kendi hürriyetinin fakat hürriyet-i mu’tedilesinin istihsali uğrunda mücahedede bulunmalıdır. +Lakin hangi silah ile? +Cenab-ı Hakk’ın ona tevdi’ eylediği bir silah ile ki ne öyle harb ve darbde kullandığımız esliha cinsindendir ne de ona mu’adil bir silah ile mücehhez olarak karşısına çıkabilmek kudretimiz dahilindedir. +Fakat kemal-i esefle görülüyor ki o biçare mahluk bundan gafildir. +Hatta hatırına bile getirmiyor. +O silah ise nev’ine has olan vazifenin ehemmiyetini azametini kudretin kendisine tevdi’ eylediği bahşayişin uluvv-i menziletini layıkıyle anlayarak bunlar üzerinde hakkıyle tasarruf etmesinden bunları hüsn-i idare eylemesinden başka bir şey değildir. +İşte kadın bu silah sayesinde sidre-i ta’zim ü iclale geçer. +Zira o zaman bütün ezmine-i ihtisasat-ı beşere malik temayülat-ı tebayi’-i aleme hakim kesilir. +Artık isterse hükümeti müluk ile idare eder isterse tarz-ı cumhuriyyete kalbeyler daha isterse umur-i mülkü iştirakiyyunun arzusu vechile gördürür. +Bu maksad da kadınlar ne kendilerinin istedikleri gayete doğru sevk eylemeleriyle hasıl oluverir. +O zaman hükumetleri bir mehabet alır erikenişin-i kalır. +Ümmehat-ı etfal-i zamanı kendinden hoşnut edemediği takdirde serir-i şevketi nazarında mütezelzil görünür. +Hatta o zaman erkeklerin boynuna bir zencir-i ahenin takıp istediği tarafa doğru sürüklemeye; bu suretle –bir zaman kendisine dil-firib olan hürriyet-i müfrite efkarını telkın ederek zavallıyı ölümün yırtıcı dişlerinden kurtulmak kut-ı la-yemut-ı yevmisini kurtarmak için erkeklerle erkek gibi pençeleşmeye mecbur bıraktıklarından dolayı– onlardan istediği gibi intikam almaya bile muktedir olur. +Ancak Hallak-ı hakim bu emr-i azimi de hikmet-i baliga-i samedaniyyesinin icab ettiği tarz-ı bedi’de ikmal buyurmuş kadınları –bütün temayülat-ı aleme rehber olacak bütün cihan üzerinde icra-yı nüfuz ve hakimiyet edecek derecede ulvi olan bir kudret ve menzilete ehil olmaları mişdir. +Bunun için kadın hayırdan başka bir şeyle emretmez merhametten başka bir hisse tabi’ olmaz. +İşte kadının silahı budur. +Eğer bunu bilmiş olsaydı dört elle sarılırdı. +Elinden almak isteyenlerin sözünü dinlemek şöyle dursun onları müstakbelinin hasudu olmakla bugünkü esaretini bir kat daha artırmak hayatını meraret-akin etmek arzusunda bulunmakla itham ederdi. +Acaba kadın müstakbelinin şu tarzdaki mahiyetini anladıktan sonra yüzündeki örtüyü kaldırmaya razı olur mu? +Asla! +Zira aşağıda felsefi içtima’i bir surette icra edeceğimiz tahlilattan anlayacaktır ki ref’-i hicab mes’elesi esaretini bir kat daha artıracaktır. +Bu hal ise kadının yalnız mu’attaliyyetini mucib olmakla kalmaz belki pişgah-ı azm ü ikdamında amade duran gaye-i kemale vusulüne de mani’ olur. +Ya acaba yine o kadın umur ve meşagil-i hariciyyede erkekle müsabakaya meyl eder mi? +Asla! +Zira bu heves onu arş-ı mülkünden a’ilesinden öyle bir surette ayırır ki artık onun için hürriyet ve sa’adetinin nokta-i ictima’ı olan merkez-i müstakbele vusul ihtimali külliyen münkatı’ olur. +Nitekim bu netice atide tecarüb-i yevmiyyeye istinaden isbat edilecektir. +Öyleyse kadın ne yapsın? +Evet nasıl ana olacağını öğrensin? +Validelik veza’ifini kavaninini nasıl tetebbu’ etsin? +Terbiye-i evlad mes’elesinin ihtiva eylediği deka’iki gavamızı nazar-i im’ana alsın? +Evet terbiyedeki o daka’iki nasıl anlasın ki; cebanı şeci’ bahili cömert imparatoriyi cumhuri har-ı mübahat etmeyi bıraksın. +Bu gibi nümayişlerle vaktini nakdini israf etmesin. +Zira bunların kaffesine karşı göstereceği ancak onunla ka’im olan gaye-i kemalden uzaklaştırır ve yavaş yavaş o noktaya doğru çeker götürür ki kendisi için varta-i rıkk u esaretdir. +Memalik-i sairedeki kadınların açık saçık gezmelerine dolaşmalarına bakıp da aldanmasın. +Bunların kadınlar için mev’ud olan müstakbel-i mes’uda daha yakın olduklarını zannetmesin. +Heyhat bu hal bi-çareleri öyle bir yola sevkediyor ki kendileri için kat’iyyen tarik-i sa’adet değildir. +Zaten o memleketlerin halkı bile kadınlarının bu hallerinden şikayete başladılar ki yukarıda onların e’azımından naklen biraz izahat verdik. +hakıkiyyesi bu hayat cedelgahındaki silahı da budur. +Öyle ise muhadderat-ı İslamiyye bu misali nazar-ı im’ana alsınlar buna imtisal etsinler yavaş yavaş buna benzemeye çalışsınlar da hem kendilerini mes’ud etsinler hem de bizim sa’adetimizi -ki onların sa’adetine merbutdur-te’min eylesinler. +Mütercimi: +Mehmed Akif Başka şeylerdir. +Uhuvvet-i diniyye... +O büyük şey. +Bütün uhuvvetlerin hatta uhuvvet-i nesebiyyenin bile fevkindedir. +tan’daki ve dünyanın ta bilmem neresindeki müslümanlar hep kardeşimizdir. +Bizim sa’adetimiz onların sa’adeti onların sa’adeti bizim sa’adetimiz. +Felaketlerimiz de öyle. +Hiç fark yok. +Sonra bir de uhuvvet-i vataniyye var. +Bir toprakta yaşayanlar bir devlet zir-i idaresinde bulunanlar arasında da bir uhuvvet vardır. +Müslim gayr-i müslim cümlesi vatan kardeşi sayılır. +Ermeni Rum Bulgar Musevi... +hepsi bir hükümete tabi’dir. +Ma’delet onu icab eder. +Biz neden aşağı düşmüşüz? +Hep tebe’anın hukukunu ihlal etmekten. +Yeniçeri devirlerindeki hiddet ve şiddet mezalim söylemekle bitmez yazmakla tükenmez. +Cildler dolusu mezalim icra etmişiz. +İnsan değil mi? +Fakat ne hakla bu mezalimi icra etmeli. +Ale’l-ıtlak zulm memnu’dur. +Bilhassa vatan kardeşine zulm değil herkesden ziyade hüsn-i mu’amele edilmek lazım gelir. +Allah’ın emanetidir onlar bize. +Hazret-i Ömer efendimiz ahir ömründe ma’lum rütbe-i şehadet ihraz etti. +Şehiden vefat etti. +Onu şehid eden bir mecusi vardır. +Velid bin Muğire’nin bir kölesi vardı. +O köle şehid etti. +Sebebi tarihce ma’lumdur. +Hazret-i Ömer’e karşı öyle dedi: +– Herkese adalet ediyorsun fakat bana etmiyorsun. +– Niçin? +– Efendim ben san’atkar bir köleyim. +Değirmencilik eder efendime bir şey veririm . +Efendime söyle de benim haracımı ta’dil etsin. +Benden aldığı paranın yarısını bana bağışlasın. +Benim cizyemi benden alacağı paranın mikdarını tahfif etsin. +Bunun üzerine Hazret-i Ömer tahkık etti. +Baktı ki yalan söyler. +Efendisi az alır. +Halbuki bu pek çok kazanır. +Onun – Çok bir şey vermiyorsun ki dedi. +Kazandığın ancak onda biri kadar cüz’i birşey veriyorsun. +Neden çok görüyorsun? +Bundan dolayı garaz peyda etti: +– Herkese adalet edersin bana etmezsin dedi. +Sonra Hazret-i Ömer Efendimiz birgün sabah namazını kılarken o hain zehirli bir kılıcla arkasından saldırdı. +Hazret-i Ömer Faruk bir iki gün kadar yaşadı sonra vefat etti. +O esnada kibar-ı ümmet huzur-ı Ömer’e geldiler. +Sordular: +– Ey Emire’l-mü’minin! +Ey Halife-i zişan!. +Artık hayatdan ümidini kestin. +Her işi şuraya bıraktın. +Ayrıca tavsiyen yok mu? +Sahih-i Buhari’de musarrahdır bu. +– Size en birinci tavsiyem dedi Allah’ın zimmetine Resul’ün zimmetine yani şeri’atimizin verdiği ahde sığınan gayr-i müslim tebe’ayı hoş tutun. +Onlara karşı kalbinizde bir hiyanet bir garaz beslemeyin. +Dikkat ediyor musunuz? +Nasıl bir zamanda bu tavsiyeyi ediyor? +Kendisini şehid eden bir gayr-i müslim. +Öyle iken onlara adavet beslemiyor. +Hamd ediyordu Allah’a ki bir müslim üzerinde kanı kalmadı. +– En birinci teşekkürüm Allah’a budur. +Ya bir serkeşlik ederek bir müslüman kanıma girseydi. +O da yanacaktı. +Bu Koca Faruk! +Koca timsal-i adalet!... +Böyle bir zamanda gayza düşecek iken her türlü intikam fikrini tavsiye edecek – Zimmet ve ahd ile ma’iyyetimizde idaremizde bulunan tebe’aya madem ki eman vermişiz hukukumuzla müsavi tutmuşuz en birinci nazar-ı i’tinaya alacağımız şey onları memnun etmektir... +Onlar hakkında buyurulmuşdur. +Diğer bir rivayetde ise Bir kere peygamberimizin ahdi var. +Resul-i Ekrem efendimize ahir ömründe tavsiye buyurmuşlardır: +– Zulm etmeyin. +Adaleti gözetin. +Din-i İslam’a düşman olmasınlar. +Asla haklarına tecavüz etmeyin. +Asar-ı husumet göstermeyin. +Onlardan size fayda var. +Ne kadar çok olurlarsa o kadar vergi ziyadeleşir. +Ne kadar tebe’a-i gayr-i müslime olursa o nisbette varidat çoğalır. +Mahv ederseniz kendiniz aç kalırsınız.. +Nasıl ki öyle oldu. +Bu mezalim çoğaldıkça nüfus azaldı. +Maliyeye za’f arız oldu. +İşler işlenmez san’atlar icra edilmez her türlü havayic-i beşeriyyeye temşiyet kılınmazsa idare-i umur muhtell olur bütün müzayakaya giriftar oluruz. +Onların haklarına ri’ayet edersen hem Peygamber’imizin emrini Eğer mezalime kalkışırsak Allah da bereketi kaldırır ne ediyor. +Sonra da buyuruyor ki: +bu emri ki Allah veriyor ne güzel va’azdır! +Ne güzel nasihatdir! +Anlar mısınız? +Evvela kendi nefsinize meram anlatmak hukuku tanımak sonra haklıyı haksızı göstermek nas beyninde münaza’aya meydan vermemek... +bu Allah’ın va’zıdır. +Tezkir eder. +Va’az tezkir demektir. +Düşünseniz kendiniz de bulabilirsiniz. +Zaten fıtratta var bunlar. +Hayvan değiliz. +Akıl niçin verilmiş? +Mu’amelat-ı münsifaneyi bize telkın edecek. +Ale’t-tahkık Allahü te’ala daima semi’ ve basirdir. +Minelezel ilelebed bütün akvalinizi işitir.. +Nasıl hüküm vereceksiniz adaletle mi zulumle mi? +Verdiğiniz hükümleri işitir. +“Basir” her şeyi görür. +Emaneti kim te’diye eder kim hiyanet eder? +“Basir” ile buna işaret eder. +Bu fi’ildir çünkü. +Emaneti görebiliriz. +Emanetleri daima nazargah-ı ilahidir. +Hiç bir şey Cenab-ı Zülcelal’e hafi kalmıyor. +Bütün mesmu’at bütün mubassarat ma’lum-ı ilahidir. +Şimdi işte Allah emr eder valilere. +Velev on kişiye hükmü geçsin her kim olursa olsun umur-ı ibadı deruhde eden kimselere mesalih-i ümmeti ifaya ihraz-ı velayet eden kimselere cümlesine bu hitab şamildir. +İşte onlara o vülat-ı emre kendilerine emanet verilmiş o emaneti gözetenlere evvela insafı emr ediyor. +Ondan sonra bize de ita’ati ferman buyuruyor: +Valilere adalet hakimlere hükm-i ilahi ne ise onunla ifa-yı hukuk etmeyi emr eder. +Ondan sonra: +buyurdu. +Ey iman ile muttasıf kullarım. +Allah’a Resul-i zişana da ita’at ediniz. +Size ne tebliğ ederse Allah’ın emridir. +Onu ifa ediniz. +“Allah’a ita’at edin” buyuruluyor ki emirler hep ümmetedir: +Kanun-ı adli te’sis eden selamet yolunu tavsiye buyuran Allah’a ita’at edin. +Fi’ilen bize ders veriyor. +Ama nerede Resul-i Ekrem? +Burada değil. +Sonra kıyamete kadar ita’at lazım. +Öyle değil mi ümmet beka bulacak. +Onun için buyuruluyor. +Resulünüz gittikten sonra onun yerine koyacağınız zat yok mu yani emir sahibleri... +Bütün selatin hulefa bunda dahildir. +Hilafet saltanat ihraz edenler ümmet üzerine hükmü geçen yani ehl-i İslam’dan olup da hilafet ihraz edenler... +Onlar da bir nevi’ na’ib demektir. +Tenfiz-i ahkama me’mur. +Kendi kendine kanun yapamaz. +Allah vaz’ etmiş külliyatı. +Ama cüz’iyat için ehli var onlar tarafından tanzim olunur. +O nizama dair ta’limat yok mu? +Hep onlar şeri’ati icraya vesiledir. +Adalet rehberleridir. +Yoluyla tatbik ediyor. +Ne yolda icra olunacağını gösteriyor. +Hükumet bunu icraya vasıtadır. +Sultan olsun halife olsun bunu icra edecek. +Şeri’atin muhafazasına nezaret edecek. +Her işi ehline tevdi’ edecek. +Umur-ı hükumette sultanın vazife-i esasiyyesi budur. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ekim Birinci Sene - Aded: +Kaffe-i avalim-i hissiyye ve gaybiyyenin mürebbi-i hakıkisi müdebbir-i umuru malik-i mutlakı. +“Rabb” terbiye ma’nasına masdardır. +Mürebbi ve malik ma’nasına nakl olunarak Cenab-ı Bari te’alaya ıtlak olunmaktadır. +“Terbiye” tedric suretiyle bir şeyi kemal-i layıkına tebliğ ve isal etmektir. +“Rabb” lafzı izafetle takyid edilmedikçe mahluka ıtlak olunmaz. +Ama takyid ile ca’izdir: +Rabbü’ddar Rabbü’s-silm gibi. +Bazı e’imme-i lügat “Rabb” kelimesini sıfat-ı müşebbehe kılmışlardır. +Bu suretde “Rabbe yerubbu rabben fehüve Rabbün” diye tasrif olunur. +Bazen sıfat ile masdar bir vezinde gelirler. +Masdarlar bila-nakl dahi ittisafda mübalağa kasdıyla mevsufa ıtlak olunurlar. +Mesela adl ile ittisafda mübalağa adl tesmiye olunur. +Bina’en-aleyh Beydavi merhum: +“Terbiye-i sübhaniyyenin gaye-i kemale reside olmasını iş’ar için terbiye ma’nasına ‘Rabb’ ile tavsif olunmuşdur” diyor. +Su’al: +Ecza-yı alemde bazı şeyler görülmektedir ki daha vasıl-ı rütbe-i kemal olmadan fena bulurlar. +Bu takım şeyler hakkında terbiye-i kemaliyye tahakkuk etmediği halde “Rabbi’l-alemin” nazm-ı celilinden müstefad olduğu vechile bütün avalim-i kevniyye mazhar-ı terbiye-i ilahiyye kılınmak nasıl sahih olur? +Cevab: +Terbiye-i ilahiyye enva’ u ecnas-ı avalim hakkında tahakkuk etmekte ka’inatın her nev’i gaye-i kemaline “alemin”deki istiğrak ve umum enva’ i’tibariyle ahz olundukda su’al-i mezkur aslen teveccüh etmez. +Ama her nev’in bütün efradına teşmil olunursa kemal-i nev’inin meratib-i mütenevvi’ası olup bazı efrad gaye-i kemale vasıl olmuyorsa da tekemmülün bazı meratibini ihrazdan hali kalmaz diye tevcih olunur. +“Alemin” “alem”in cem’idir. +“Alem” “hatem” gibi gayr-i kıyasi olan ism-i alet sigalarından olup ma’nasınadır. +Örfen Sani’-i Zülcelal te’ala ve tekaddes hazretlerinin bilinmesine medar olan bütün a’yan ve a’raz-ı eşyaya bilcümle masivallaha şamildir. +Ama zat ve sıfat-ı sübhaniyye alemde dahil kılınmaz. +Zira bütün ka’inatın haiz olduğu imkan sıfatı iktizasınca cemi’-i evsaf u ahvalinde vacibü’l-vücuda iftikarı olmak zaruridir. +Bina’en-aleyh alemin her cüz’ü mü’essir-i hakıkınin vücud-ı vahdaniyyetine ve bilcümle kemalat-ı kudsiyye-i sübhaniyyesine şehadet etmektedir. +“Alemin”in bu makamda cem’ sigasıyla irad buyurulması “alem” ünvanı tahtında münderic bulunan mahsus ve ma’kul bütün ecnas-ı muhtelifeye şümulüne tansis içindir. +Çünkü “Rabbi’l-alem” denilse vehleten meşhudumuz olan yalnız bu alem-i mahsusa sarf olunmak ihtimali olur. +Alemde dahil bulunan zevi’l-ukulün eşrefiyyetine mebni evsaf-ı saire-i ukala gibi “alem” dahi cem’-i müzekker-i salim sigası üzerine cemi’lenmişdir. +Bazı ulema “alem”i “alim” gibi telakki ederek mela’ike-i kiram ile sakaleynden “ins ü cin ta’ifesinden” ibaret zi-ilm olan mahlukata tahsis etmişlerdir. +Bu suretde terbiye-i ilahiyyenin diğer enva’-ı aleme şumulü istitba’ tarikiyle müstefad olur. +Bazı erbab-ı tefsir de “alemin” ile bilhassa nev’-i insan maksud olmasına zahib olmuşlardır. +Çünkü kebir-i efrad-ı vahir ve a’razın birer numune ve misalini havi bulunduğu cihetle bir alem-i sağir olup im’an-ı nazarla kendisine bakılacak olsa kemalat-ı kudsiyye-i sübhaniyyeye şehadet babında kafi görülür afak ile istidlale hacet kalmaz. +Alem-i sagir ile alem-i kebir beyninde mütehakkık olan buyurulmuş mahall-i aharda dahi bir çok ayat-ı arziyye ve semaviyye ta’dad ve beyanından sonra bunların kaffesini hilkat-i beşeriyyenin varid olmuştur. +“Rabbi’l-alemin” nazm-ı kerimi tertib-kerde-i Cenab-ı Perverdegar olan bütün ka’inatın hal-i huduslarında muhdes ve halıka müftekır bulundukları gibi müddet-i bekalarında dahi mübkıye muhtac olmalarını iş’ar etmektedir. +Zira zikr olunan ma’naca bir şeyi terbiye etmek onu evvelen halk ve icada saniyen hadd-i tekemmülü buluncaya kadar vücudunu idameye tevakkuf eder aslen daire-i vücuda girmeyen emr-i ma’dum ile zeval ve ihtilalden mahfuz olmayan şeyin kabil-i terbiye olmayacağı aşikardır. +Demek olur ki rububiyet vasf-ı celili halikıyyet sıfatını mutazammın olduktan başka bütün avalimin her an ve zaman ber-averde-i tedbir-i sübhan olmalarını da ihtiva etmektedir. +“Halıku’l-alemin” gibi kaffe-i şu’unat-ı ilahiyyeyi müfid olmayan ta’birat üzerine fenn-i belagat erbabı nazarında tercih olunur. +“Rabbi’l-alemin” nasb ile de kıra’et olunmuşdur. +Bu kıra’ete göre harf-i nida hazfiyle “Ya Rabbe’l-alemin” yahud “nahmedu” mahzufuna mef’ul olarak “Rabbe’l-alemine hamd ve senalar ederiz” ma’nasına haml olunur. +Fi’l-i mazi suretde “kad” takdiriyle cümle-i haliyye olur. +Geçende Yayla civarında bir ufak cevelan Bahanesiyle bizim eski aşinalardan Bir attarın azıcık gitmek istedim yanına Ki her zaman beni da’vet ederdi dükkanına. +Biraz müsahabeden sonra söktü müşteriler: +– Ver ordan on paralık zencefil çöroğtu biber. +Geçenki beş para borcumla on beş etmedi mi? +– Silik bu yirmilik almam... +– Uzatma gör işimi! +– Oğul çabuk... +Bana tirak... +Okunmuş olmalı ha! +Bizim çocuk adı batsın yılancık olmuş... +– Ya? +– Zavallının yüzü hütdağı! +Gelip bi yol görsen... +– Geçer hanım ona lakin nefes de ettir sen... +– Bi yirmilik paket amma geçenki tozdu bütün... +– Ayol hep içtiğimiz toz... +Bozuldu eski tütün! +– Efendi amca sakız ver... +Biraz da balmumu kes. +– Kızım parayla olur ha! +Peşinci bak herkes. +Beşer onar paralar hepsi yaklaşıp deliğe Süzüldüler oradan bir kilitli çekmeceye. +Epeyce fasıladan sonra geldi başka biri: +– Genişçe bir hasırın var mı? +Neyse hem değeri. +Cenaze sarmak içindir eziyyet etme sakın! +Bizim mahallede çoktan yatan o hasta kadın Bugün sabahleyin artık cihandan el çekmiş... +– Ne çare! +Kısmeti bir böyle günde ölmekmiş. +– Yanında kimse de yokmuş... +Aman bırak neyse... +Ecel gelince ha olmuş ha olmamış kimse! +– Dokuz kuruş şu hasır siz sekiz verin haydi... +Pazarlık etmeyelim bir kuruş için şimdi! +Hasır büküldü omuzlandı daldı bir sokağa; Sokuldu kimbilir ordan da hangi bir bucağa. +Açıldı bir ölüyü sarmak üzre sinesine; Kapandı defter-i ömr-i beşer misali yine! +Olup beş on kişiye bar-ı duş-i istiskal Mezarlığın yolunu tuttu öyle samit ü lal. +Mezarcının o kürek yüzlü dest-i lakaydı Hücum-i mihnet-i peyderpeyiyle dünyanın Hayatı bir yığın alam olan zavallı kadın Hasir-pareye örtündü kabrine indi... +Enin-i ruh-i melulü müebbeden dindi! +Bütün bu hatıralar bende girye-hiz-i melal Olunca durmadım artık kıyam edip derhal; –Yüzümde aleme nefrin içimde şevk-i memat; Gözümde içyüzü dehrin: +Yığın yığın zulümat!– Oturduğum o mukassi mahalden ayrıldım. +Bu perde indi mi? +Heyhat! +Atmadım bir adım Ki ruhu eylemesin böyle bin fecia harab! +Hayat namına ya Rab nedir bu devr-i azab? +Burclar eyler tezelzül çarpışır ecram-ı nur Zar bir pir-i mehib eyler ufuklardan zuhur Bir sehabı andırır sırtında hak olmuş kefen Ruy-i zerdinde kemikler tarumar olmuş iken Ruzgarın dest-i lakaydiyle toplanmış durur Gözlerinden zulmet-i ukba –sanırsın- berk urur. +Cism-i hak-aludunun olmuş mekabir peyrevi Çehre-i piranesinde bir sükut-i uhrevi Andırır feryadını tıfl-ı felaket-tev’emin Asuman-pervaz olan enzarı –guya- alemin Ra’d u tufanında seyr etmekte germ ü serdini Toprak olmuş lihye-i beyzası cism-i zerdini Mar-hey’et üstühanlar hep deraguş eylemiş Div-heybet hak-i makber hununu nuş eylemiş! +Cephesi çökmüş yıkılmış üstühan-ı çehresi Ufk-ı berk-alude dönmüş sine-i sad paresi Mahı zulmet-zar eder de dide-i dehhaşıma Her gece ey pir-i peygamber-mehabet karşıma Her gece bir böyle hey’etle çıkar tayfın senin Asuman oldukça tariki nüma-yı medfenin Şeb libas-ı matemisiyle çıkıp manzur iken Servler bir leyl-i diger leyl-i dura-dur iken Berkler tarac ederken zulmet-i efkarımı Leyl pamal eyliyorken kalb-i suzişkarımı Çeşm-i canım seyr eder tayf-ı kefen-ber-duşunu Söyleşir dağlar senin feryad-ı cuşa-cuşunu Sen elinde bir liva-yı matemi tutmuş da hep Rayetinde bir hilal-i münhasif guya ki şeb! +Eylemişsin öyle zulmetlerle tertib-i sufuf Leşkerindeyse şu’a-i mihr-i garibdir süyuf Deşt-zar-ı rezm olan şu milletin atisine Zül sayarsın kalmayı bigane ulvi nefsine Yıldırımlarken o rezmin nize-i hun-rizini Andıran şey bi-muhaba saldırıp şeb-dizini Tayy-ı rah eyler gidersin alem-i müstakbele .... +Hali pamal etmemek’çün matem-i müstakbele! +Akıbet pamal olunca azm-i fevka’l-gayetin Mülk-i atiden çıkan feryad-ı mağlubiyyetin Hale geldikde ne bulsun? +Nağmeler.. +ahengler.. +Bir takım efsaneler... +vicdan-ı renga renkler Bir takım kaşane-i gülgun ü zerrin bamlar.. +Bir takım gerduneler.. +şebdiz-i kuh-endamlar.. +Pasbanı zulm olan gencine-i lebrizler... +Leyl-i gayya çehreler.. +mişkat-ı berk-amizler.. +Şir-i der-zencir-i töhmetler! +Bütün bi-çareler.. +Gürbeler.. +Nesnaslar.. +hep kelb-i adem-çehreler.. +Bü’l-mesa’ib kimsesiz nevzad-ı matem-dideler.. +Bir takım ahfadsız ümmü’l-mekabir ceddeler... +Dest-i seyf-aludlar.. +bazu-yı ahen-bendler.. +Hacle-i matem-nümalar.. +kabr-i handa-handler.. +Kisve-i matemle istikbal olunmuş ıydler.. +Na’şlarla kabre girmiş bir takım ümmidler.. +Gayz-ferma bir takım insan-ı ejder-ruhlar.. +Giryeler.. +bus-i zeminler.. +secde-i mekruhlar.. +Cay-ı buseş bir takım daman-ı zer-endudlar Çak çak olmuş giriban-ı ecel-aludlar.. +Bir elin ati-nüma –Sen!- bir elinde rayetin Yükselip balasına ser-şahik-ı ulviyyetin Hep nazar-endaz-ı nefretsin bu levh-i esfele: +Hali mir’at-ı siyah olmuş görüp müstakbele Tayf-ı zulmet-hey’etin bi-fark iken eşbahdan Savtın eyler de teşekkül nale-i ervahdan Hake aks eyler feminden bir hitab-ı hatifi.. +La’net-i Mevla’ya benzer bir itab-ı hatifi! +Alem-i İslamiyyet’i vicdan-ı umumi-i ümmeti heyecanlara giriftar eden Selma Hanımefendi ünvanlı makaleyi bütün bütün hamiyet-perveran-ı İslamiyye gibi bendeniz de büyük bir te’essür-i kalb ile okudum okudum. +Millet gibi vükela-yı millete şehzadegan-ı saltanata ders-i siyaset ve hikmet veren bir ceridenin bu aralık asabiyet-i İslamiyyeyi tahrik eden hezeyan-amiz böyle bir makaleyi neşre vesatet etmesinden dolayı vicdan-ı umumiyi amikan cerihadar etmiş efkar-ı umumiyyeyi ahrar-ı milletin aleyhinde tehyic eylemiş olduğundan millet ünvanına müstehak olamayacağını ve efkar-ı umumiyyenin bir tercüman-ı hakk u beyanı gibi telakki olunamayacağını iddi’a eder ve neşriyat-ı vakı’adan dolayı umum hamiyyet-perveran ve ehl-i iman namına şediden takbih eylerim. +Tevfik Nadir Bey’in hak naşinasane ta’arruzlar küfr-amiz sözlerle namus ve iffet-i İslamiyyeyi çak çak eden bu makale-i zehr-isalesinde “kadd ü kamet gisu ve sabahet letafet ü melahatinden eşkal ve şema’ilinden” bahs ettiği muhaddere-i İslamiyye yani Selma Hanımefendi hazretleri Ahmed Rıza Bey’in hemşiresi olmak münasebetiyle şeri’at-i garra-yı Ahmediyye’nin bihakkın tatbik ve izhar ve ahkamı Kanun-ı Esasi’nin istirdadı ve idame-i mer’iyyeti esbabının istikmali uğurunda vahdaniyyet-i eylemiş bu gibi efkar-ı sakime perverde eden nisvan-ı İslamın men’-i neşriyyatı ile izale-i ifsadatına çare-cu olacak bir komitenin te’essüsüne zemin hazırlamış yani tohm-ı tefrika ve fesad saçmış olduğunu te’essüf-i azim ile arz eder ve kalbleri hiss-i ali-i diyanet-perveri ile meşhun olan bilcümle tatbiki hakkında ma’a’l-kasem deruhde eyledikleri vazife-i mukaddesenin ifası hususunda veca’ib-i mürettebelerini ihtar eylerim. +Hukuk-ı nisvan-ı İslam ahkam-ı şeri’atle tamamıyla ta’yin ve muhafazası esbabı Kanun-ı Esasi’ye te’min edilmiş olduğundan hanımlarımızın adat-ı muzırraya teba’iyyet ve seyyiat-ı ictima’iyyeye esaret yüzünden duçar-ı zıya’ olan hukuk-ı ictima’iyyelerini ahkam-ı şeri’ate vukuf ve terbiye-i fikriyye-i İslamiyye sayesinde müdafa’a ve istihsal edebilecekleri ve Fatıma Aliyye Hanım gibi ekabir-i nisvan-ı cihanın medar-ı iftiharı ser-tac-ı ibtihacı olan fazılat-ı nisvanımız himmetiyle te’sis ve küşadı mümkün olan inas mekteblerimizin de kızlarımızın adab-ı şer’iyye nokta-i nazarından mukteza-yı menafi’-i İslamiyet’den bulunduğu cihetle artık Selma Hanımefendi’nin arzusu vechile –yani istikbal kızlarının kendilerine benzemesi arzu ve ihtiyacına tevfikan– genç kızlarımızın ahkam-ı mutahhara-i şeri’atin tahdidi temayülatına zemin-i inkişaf olan Paris’e i’zamına icma’-i ara-yı ümmet-i İslamiyye’nin gayr-i kabil olduğunu iddi’a ederim. +Memalik-i İslamiyye’de talakın ahkam-ı şer’iyye dairesinde gayet ma’kul ve hukuk-ı tarafeyni kafil mükemmel kava’id ve kavanine tevfikan icra edildiğini ahkam-ı şeri’ati tahsil etmeden ecnebi edebiyatını ve felsefe-i mülhidaneyi te’allüm eden Selma Hanımefendi bilmeyebilir. +O ma’zurdur. +Bina’en-aleyh biz bu halden ibret alarak bir ecnebi muhitinin böyle bir muhit-i hürriyyetin te’siri tahtında neşv ü nema bulan bir dimağın mahsul-i irfanı şu suretle göz önüne getirerek bundan sonra gayret-i cahilaneye görenek ibtilasına esir olmayalım. +Ahkam-ı diniyyemizi ta’lim ve tedris etmeden Frenk mürebbiyelerle mu’allimelerle kızlarını yetiştiren terakki taraftarlarının amaline ve temayülatına ha’il olalım. +Hatta kızlarımızı memleketimiz dahilindeki ecnebi müesseselerine ulum-ı diniyyeyi ahkam-ı şer’iyyeyi mükemmelen öğretmeden göndermekten kat’iyyen hazer edelim. +Erkeklerimiz gibi kadınlarımızın dahi te’min-i hukukuna şeri’at dairesinde memleketimiz dahilinde vereceğimiz terbiye-i fikriyye ile yetiştireceğimiz adil hakimlerle çare bulalım. +Selma Hanımefendi’nin iddiası vechile filhakıka kadınlarımız bu güne kadar hukuk-ı meşru’alarından istifade edemediler. +Buna sebeb yalnız kendi cehl ü nisyanları veyahud bir Parisli gibi ince hisden hafif bir terbiye-i fikriyyeden mahrumiyetleri değildir. +Çünkü erkeklerimizin hali de terbiye-i fikriyyece onlarınkinden daha şayan-ı memnuniyyet bir mertebede midir? +Bu şayan-ı nefret ve te’essüf hale ekseriya fesad-ı ahlak-ı ictima’i neticesi olarak ahlaksız zevclerle zalim ve menfa’at-perest hakimler sebebiyet vermiştir. +ahvale zevceyni memnun edecek bir tarzda ve fakat tedricen çare-saz olacaktır. +Yoksa Selma Hanımefendi kat’iyen emin olsunlar ki ahkam-ı münifesi ta ebed payidar olan ahkam-ı mutahhare-i şeri’atin hilafında ne talak ve ne de te’addüd-i zevcat ve ne de mesturiyet meseleleri kat’iyen tebdil ve tağyir olunmayacaktır. +Devr-i istibdadda enzar-ı tedkık ve mu’ahezenin uzanamadığı bazı tabakat-ı ictima’iyyede bazı kadınlarımızın şayan-ı nefret bir surette mütecasir oldukları küstahlıklara açıklık ve saçıklıklara i’lan-ı Meşrutiyet’i müte’akib hat çekileceğini sabırsızlıkla intizar ederken Tevfik Nadir Bey’in şu küstahlığıyla ümidimizin ne kadar kof mesa’imizin ne kadar boş olduğunu görerek şediden mütehassis ve müte’essir olduk. +Te’addüd-i zevcat talak mesturiyet-i nisvan hakkında mevzu’ ahkam-ı diniyyenin ne kadar muhık ve musib feva’id-i ictima’iyye ve medeniyyeyi ne derecelerde cami’ ve müfid olduğunu isbat etmek hey’et-i him bahse karışmamayı arzu etmiş sada-yı matbu’ata vakf-ı guş etmeyi kararlaştırmış idim. +Halbuki bu güne kadar Dersa’adet’den mevaki’den aldığım yüzlerce mektub ve telgraflarla hamiyyet-perveran-ı ümmet-i İslamiyyeden bir çoğu hürriyetin Meşrutiyet’in ahkam-ı dini tegayyüre Kanun-ı Esasi’nin kavanin-i ictima’iyye-i İslamiyyeyi tahrife kadınlara erkeklere gazetelere hak ve salahiyet bahş edip edemeyeceğinin izah ve ityanı lüzumunu bi-hakkın dermeyan ediyorlar. +Bana su’al ediyorlar. +Bu namus-perver hamiyet-küster sa’illerin cümlesine birden cevab vermiş olmak üzere bu babda fikrimi enzar-ı umumiyyeye vaz’a mecbur oldum. +Selma Hanımefendi’nin evvelen kemal-i tedbir ile efkarı hazırlayıp besledikten bir saha-i saf-ı serbesti vücuda getirdikten sonra Paris’de yetiştireceği kızlarla ilk evvel veche-i ta’arruzu te’addüd-i zevcat olacakmış. +Te’addüd-i zevcatın meşru’iyeti ma’kuliyeti aklen de fennen de sabit olmuşdur. +Düşünülsün ki yeryüzünde dişiler erkeklerden ziyade çok hem de pek çok bir mikdarda doğuyor. +Erkeklerden az hem de daha az bir müddet yaşıyor. +Hayat-ı nisvanda teceddüd daha ziyadedir. +Bu istatistiklerle sabit olmuş gayr-i kabil-i red bir hakıkatdir. +Bununla beraber nisvan ricale nisbet teşekkülat-ı tabi’iyyece cinsiyetçe daha dun bir evsaf ve iktidara malikdir. +Kendilerinde erkeklerde olmayan bir takım neka’is-i tabi’iyye vardır. +Hayız ve nifas vaz’-ı haml irza’ kıllet-i ömr za’f-ı kuva za’f-ı tabi’at kadınlarda bilhassa nazar-ı ibtisara alınacak ahval-i hususiyye mevcuddur. +Bu nisbetsizliklere karşı ferman-ferma-yı nizam-ı alem olan Hakim-i tabi’at-ı ka’inat cins-i benatı erkeklerden daha ziyade halk buyurmaktadır. +Bu bir kanun-ı tabi’idir ki hiç bir mutala’a ile ahkamı çürütülemez. +Hiç bir vakitte bir kadın bir erkeğe kafi gelemez. +Bu meydandadır. +Bu hakıkat hükema-yı ictima’iyyece istatistiklerle ta’yin edildiği gibi talakı te’addüd-i zevcatı kabul etmemiş olan memalik-i ecnebiyyedeki fuhuş-hanelerin vücud-ı beşeri rahnedar eden emraz-ı ictima’iyyenin kesretiyle de vasıl-ı mertebe-i bedahet olmuştur. +Ahkam-ı din-i İslam’ın tamamen biganesi olan Selma Hanımefendi’nin memleketimize felaket musibet zillet ar hicab fesad-ı ahlak nifak ve şikak gibi bir sürü mesaib ve beliyyat-ı ictima’iyyeyi da’vetden ibaret olan neşriyatının men’-i nüfuzuna gereği vechile müdafa’ada bulunmak cümle ahkam-ı diniyyemizin hukuk-ı nisvan-ı İslam’a tekemmül-i nisvana bütün kavanin-i medeniyyeden daha müsa’id olduğunu ve müslümanların bu sayede emraz-ı ictima’iyyeden nisbeten daha masun bulunduğunu öğretmek Avrupa’da saha-i saf-ı serbesti ile müstesna bir mevki’ ihraz eden Paris’de cehalet ve vahşetin zulm ü esaretin istibdad ve dena’etin hüküm-ferma olduğu a’sar-ı salifede üstad-ı medeniyyet olan Arabların Endülüs’de meşru�� ve meşrut medeni hükumetleri zamanında ahkam-ı şeri’atin kat’iyyen tağyire lüzum görülmediğini bilakis terakkiyat-ı vakı’a ve ahkam-ı münevvereye bilhassa Arab kadınlarının fart-ı ri’ayeti sayesinde mazhar olmuş olduklarını anlatmak lazımdır. +İşte Tevfik Nadir Bey’in Selma Hanımefendi’nin Matmazel Anjel ile mülakatını tercüme ederken ehemmiyet vereceği nokta bu Rıza Bey’in hemşiresi olmak meziyetiyle ve Tevfik Nadir imzasıyla hiç bir vakitde bize böyle perde-birunane sözler söylemek dinimizi tahkir etmek salahiyetini haiz olamazlar. +Hem ne hacet tercüme-i hallerinden anlaşılıyor ki Selma Hanımefendi dekayık-i ahval-i İslam’a tamamıyla vakıf değillerdir. +Muhit-i ictima’i-i İslam’ı ta’yin eden kava’id-i münevvere-i şer’iyyenin kat’iyyen biganesidirler. +Şimdi İstanbul’a avdetleri hasebiyle inşa’allah yakinen şu büyük noksanı da ikmal ederler. +Bina’en-aleyh Tevfik Nadir Bey’le Millet gazetesi mes’ulünün la’net-i ilahiyyeyi nefret-i umumiyyeyi da’vet eden bu gibi neşriyat-ı nifak-cuyaneden dolayı yakinen beyan-ı te’essüfle millete vicdan-ı umumi-i ümmete müsara’aten tarziye vereceklerini ümid ederim. +Cenab-ı Hak ayet-i sabıkada zikr olunan hükmün mehasinini hayret-feza bir üslub-ı bedi’ ile beyan ederek buyuruyor ki Sizin için ey uli’l-elbab kısasda hayat vardır. +Ey şevb-i heva ve hevesden ari olan zevi’l-ukul sizin için kısasda tavsifin baliğ olamayacağı derece azim ma’na-yı hayat vardır. +Siz hikmet-i kısasda belki te’emmül eder de onun hüküm ve icrasında müsahale ve ihmalden ictinab edersiniz. +Yahud kısası mülahaza edip ona mü’eddi olan katilden belki hazer üzere olursunuz demekdir. +Ne kadar bedi’ ve muciz beyan-ı ilahi ki kısas izale-i hayattan kısas içinde azim bir ma’na-yı hayat bulunduğu bir-iki kelime Filhakıka bir kimse husumeti bulunduğu kimseyi katl eylediği halde kendisinin de kısasen i’dam olunacağını mülahaza edince katilden ferağat eder. +Ve bu cihetle maktul ile katilden her ikisinin hayatı mahfuz kalır. +Şayet bir kimseden katil sudur etse o kimse veli-i katilin kendisini katl edeceğini düşünerek bu tehlikeden kendini kurtarmak için veli-i katil olanların da katline teşebbüs edeceğinden kısas olununca evliya-yı katilin hayatları muhafaza edilmiş olacağı gibi katilin kısasen i’damından diğerleri ibret alacaklarından daha bir çok katillerin önü alınmış olur. +Bina’en-aleyh kısasda azim ma’na-yı hayat vardır. +Ne hikmet ve rahmet-i ilahiyyedir ki katl-i nefs için mehabet-efza bir ceza emr olunmuş iken yine ayet-i sabıkada turuk-ı tahfif ve merhamet ira’e buyurulmuştur. +Müftiyyü’d-diyari’r-Rumiyye Ebussu’ud hazretleri tefsirinde diyor ki: +Muhatabına ayet-i sabıkada ünvan-ı iman ile hitab olunduktan sonra bu ayette “uli’l-elbab” diye hitab buyurulması hikmet-i kısasda te’emmül eylemeye onları tenşit içindir. +tafsilatı mezkur olduğu üzere katl-i mahrem beş kısımdır: +Evvelkisi: +“Katl-i amd”dir ki ma’sumü’d-dem olan bir adamı alet-i cariha ile kasden vurup öldürmekdir. +Alet-i cariha: +Ecza-i bedeni biri birinden ayıran alettir ki kılıç kama bıçak ok mızrak ucu keskin taş ucu keskin ağaç ateş çuvaldız gibi şeylerdir. +damı alet-i carihadan başka birşey ile kasden vurup öldürmekdir: +Sopa ve büyük taş ile vurup bir insanı katl etmek gibi. +Katl-i amd’in şu zikr olunan ta’rifi İmam-ı A’zam hazretlerine göredir. +İmameyn hazeratı indinde katl-i amd: +Ma’sumü’d-dem olan bir adamı bünye-i insaninin takat getiremeyeceği birşey ile kasden vurup öldürmektir. +Şu halde bir kimse diğer kimseye mesela sopa ile kasden vurup katl etse bu katil İmameyn’e göre katl-i amd’dir. +İmam-ı A’zam indinde şibh-i amd’dir. +Bu kısım katle “şibh-i katl” denildiği gibi “şibh-i hata” dahi denilir. +Çünkü bu fi’li işleyen kimse darbı kasd eylemesine nazaran onda ma’na-yı amd ve isti’mal eylediği alet alet-i katl olmadığından maksadı katl olmamak i’tibariyle ma’na-yı hata bulunuyor. +Fethateyn ile veyahud “şın”ın kesri ve “ba”nın sükunuyla “şibh” nazir ve manend demekdir. +Üçüncüsü: +“Katl-i hata”dır ki bir adamı kasda makrun olmaksızın yanlışlık ile katl etmektir. +Bu hata iki nevi’dir. +Birisi fa’ilin zannında hatadır. +Sayd zannıyla bir adama kurşun atıp o adamı telef etmek gibi. +Diğeri fa’ilin fi’ilinde hatadır: +Bir sayda atılan kurşun bir insana isabet ile o insanı telef etmesi gibi. +Zanda hata ile fi’ilde hata ictima’ edebilir: +Mesela sayd zannıyla bir adama atılan kurşun diğer bir şahsa Dördüncüsü: +“Hata mecrasına cari katil” ki fa’ilden bila uykuda iken diğer bir kimse üzerine yuvarlanıp o kimseyi veyahud bir adam kaza’en yüksek bir mahalden bir insanın üzerine düşüp o insanı telef etmesi gibi. +Beşincisi: +“Katl-i sebeb” yahud ta’bir-i diger ile “Tesebbüben katil” dir ki bir adamın katline sebeb olmaktır. +Yani bir şeyde bir insanın ala ceryi’l-ade telefine müfzi olan bir fi’li ihdas eylemektir: +Mesela bir kimse gayrin mülkünde sahibinin bilmeyerek düşüp telef olması veyahud bir kimse yolun ortasına bir direk koyup da o direk oradan bilmeyerek geçen bir adamın ayağına dolanıp telef olması gibi. +Katl-i mahremi şu beş kısma taksim taksim-i istikra’idir. +Çünkü katil ya mübaşereten veya tesebbüben olur. +İkincisi katl-i tesebbübdür. +Mübaşereten vuku bulduğu takdirce ya fa’ilin ihtiyarıyla olur ya ihtiyarıyla olmaz. +İkincisi hata mecrasına cari katildir. +Bi’l-ihtiyar olunca ya kasden veya hata’en vuku’a gelir ikincisi katl-i hatadır. +Kasde makrun oldukda ya alet-i cariha ile olur ya alet-i carihanın gayriyle olur. +Evvelkisi katl-i amd ikincisi şibh-i amddir. +Aksam-ı mezkureden katl-i amdin mucibi kısasdır. +Delili: +Sizin üzerinize maktuller için kısas farz kılındı me’al-i münifinde olan nass-ı celili ile “Katl-i amdin mucebi kaveddir” ma’nasında olan hadis-i şerifidir. +Bu nass-ı celilde beyan buyurulduğu üzere maslahat-ı mışdır. +Katl-i amd cinayet-i mütekamile olduğundan cinayet eden ukubetin dahi ukubet-i mütekamile olması lazım geleceğinden bu delil-i akli ile de katl-i amdin mucebi kısas olduğu nümayan olur. +Fakat hudud ve kısas ukubat-ı müdhişe olduğundan Hace-i Ka’inat aleyhi efdalü’s-salevat efendimiz buyurmuşdur ki muktedir olduğunuz kadar hudud ve kısası şibh ile def’ edin yani şibhe ka’im oldukda hudud ve kısası elinizden geldiği kadar def’ ve ıskata çalışın demektir. +Bu hadis-i şerifde “hudud” mutlak ukubet-i mukaddere ma’nasına olmakla onda kısas dahi dahildir. +Pek şayan-i dikkatdir ki ukubat-ı mukaddere maslahat-ı ammeye ve onların dehşetini mülahaza ile bu gibi ukubatı müstelzim cera’imden ferağat olunması hikmetine mebni şiddetli olduğu halde şibhe ka’im olan mahallerde def’ ü ıskatı emr edilmiştir. +Bu gibi ahvalde atiyen ta’rif edilecek olan ta’zir Katl-i amdden ma’ada katillerin mucebi diyetdir. +Fakat şibh-i amdin diyeti icab etmesi cerhe mukarin olmamak şartıyla meşrut olduğu gibi tesebbüben katilde diyetin lüzumu dahi te’addi bulunmak ve bir fi’l-i ihtiyari haylulet etmemekle yani mütesebbibin katle müfzi olan fi’ili haksız olarak ka bir fi’l-i ihtiyari haylulet etmemesiyle meşrutdur. +Bina’enaleyh alet-i gayr-i cariha ile kasden vuku’ bulan katl cerhe mukarin olursa İmam-ı A’zam hazretlerince de kısası mucib olur. +Mesela bir kimse diğer kimseyi sopa ile min gayr-i cerh darb ederek katl etse imam-ı müşarun-ileyhe göre katile diyet lazım gelir ama bir kimse diğer bir kimseyi sopa ile darp edip de o darbden madrubun bir uzvu mecruh olarak andan müte’essiren vefat eylese katile bi’l-ittifak kısas lazım gelir. +Tesebbüben katilde dahi mütesebbib katle müfzi olan fi’ili haklı olarak işlemiş olur. +Veyahud onun fi’iliyle katil fi’ili arasına bir fi’l-i ihtiyari haylulet etmiş bulunursa mütesebbibe diyet lazım gelmez. +Mesela bir kimsenin kendi mülkünde kazmış olduğu kuyuya bir adam düşüp de telef olsa halis mülkünde tasarruf etmiş olduğu cihetle o kimse fi’l-i hafrda müte’addi olmadığından kendisine diyet lazım gelmez kezalik o kimsenin kendi mülkü olmayan bir mahalde sahibinin rek ihtiyarıyla kendisini atıp da telef olsa veyahud o adamı diğer bir şahıs o kuyuya atarak mübaşereten itlaf eylese hafire diyet lazım gelmez evvelki surette o adamın kanı heder olur ikincisinde “mübaşir yani bizzat fa’il ile mütesebbib müctemi’ oldukda hüküm fa’ile muzaf kılınır” ka’ide-i fıkhiyyesine göre katlin mucib ve muktezası şahs-ı mübaşir üzerine icra olunur. +Tesebbüben katilden ma’ada katlin cemi’ aksamı hirman-ı katilin mahrum olmasını mucib olur. +Bir de mahallinde beyan olunan esbabdan biriyle katl-i amdde katilden kısas sakıt olsa bile bir ma’sumü’d-demi kasden ve bi-gayr-i hakkın katl eylemek gibi azim bir ma’siyeti irtikab ettiği için katil ta’zire müstehak olduğu gibi şibh-i amd suretiyle bir adamı ber-vech-i muharrer katl eden kimse verese-i katile diyet vermesiyle beraber ta’zire dahi müstehak olur. +Ta’zir: +Lügatde mutlaka te’dibdir. +Istılah-ı şer’de: +Hadd-i şer’inin dununda te’dibe ıtlak olunur. +Had ile ta’zir arasında fark vardır. +Had: +Hakkan lillah vacib olur bir ukubet-i mukadderedir yani Kitab veya Sünnet veya İcma ile beyan edilmiş bir cezadır ki kendine nef’-i am te’alluk eder hukukdan olmakla icrası labüddür. +Halbuki ta’zir ukubet-i mukaddere olmayıp re’y-i imama müfevvezdir. +Bir de hadd-i şer’i şübühat ile der’ ve iskat olunur. +Ta’zir ise şübühat ile sakıt olmaz. +Fi’ilin şiddet ve hiffetine ve ıslah-ı nefsde ahval-i nas muhtelif olmakla fa’ilin haline nazaran ta’zirin meratib-i muhtelifesi vardır: +Kah tevbih kah hapis kah darb kah katil bazı re’ye göre kah ahz-ı mal ile olur. +Fakat ta’zirde maslahat-ı amme bulunmalı ve müstehakk-ı ta’zir olan halet dahi galebe-i zan husulüne kafi emarat ve kara’in ile sabit olmalıdır. +Siyaset: +Fi’l-asl lügatde bir şeyin salahına ihtimam ile onu görüp gözetmek ma’nasına mevzu’ olup sonra emr ü nehiyde yani umur-ı ra’iyyeyi idare etmek ma’nasında isti’mal edilmiştir. +yaset: +Halkı tarik-i münciye irşad ile onların salahını istemektir demiştir. +Bu bir ta’rif-i am olduğundan bu ma’naca siyaset Cenab-ı Hakk’ın ibadına meşru’ kıldığı cemi’ ahkam-ı şer’iyyeye sadık ve şamil olur. +Bazıları dahi hükm-i şer’isi bulunan bir cürmün cezasını def’-i fesad için tağliz ve teşdid eylemektir diye ta’rif etmişdir. +Hükm-i şer’isi bulunan cürüm demek o cürmün cezası gerçi bi-hususihi mansusun aleyh değilse de mevadd-ı fesadı hasm ve kat’ eylediğine ve asayiş ve beka-yı alem için def’-i fesad ise şer’an matlub ve mültezem bulunduğuna bina’en kava’id-i şer’ tahtında dahil demektir. +Bu ma’naca siyaset zecr ü te’dibe dair ahkama mahsus olduğundan evvelki ta’rif ile mu’arref olan siyasetten ehass ve ta’zire müradif olur. +Fukaha-yı izam hazeratı ta’zir ile siyaset kelimelerini biribiri üzerine atf-ı tefsir tarikıyle atf eylediklerine ve hatta bazıları siyasete ta’zir tesmiye ettiğine nazaran ikinci ta’rif daha muvafık ve daha zahirdir. +Bazıları demiştir ki siyaset: +Şer’-i muğlaz yani teşdid olunmuş bir cezadır bu da iki nevi’ olup biri siyaset-i zalimedir ki şeri’at bunu tahrim eder ve biri siyaset-i adiledir ki bir çok mezalimi def’ ve ehl-i fesadı men’ ve zecr eylediğinden şeri’at bu nevi’ siyasete müraca’atı icab eyler. +Huffaz-ı ehadisden İbn-i Kayyim el-Cevziyye şöyle diyor: +“E’imme-i müsliminden hiç birini bilmem ki sirkat kat’-ı tarik katil zina vesaire gibi cera’im ile müttehem bulunan kimse hapis veya diğer bir suretle tazyik olunmayıp mücerred yemin ettirilerek koyuverilir demiş olsun. +E’imme-i erba’a ve fukaha-yı saireden hiç biri bu re’yde bulunmamıştır. +“Bu makule kesanın fesad ile ve bir çok sirkatler ile iştiharı ma’lum iken biz ancak iki şahid-i adil ile mu’aheze ederiz diye onları tahlif ederek sebillerini tahliye edecek olursak bu mu’amele siyaset-i şer’iyyeye muhalif olur. +Müttehemleri tahlif ederek salıvermek mukteza-yı şeri’attir zanneden adam Resulullah’ın nususuna ve icma’-ı ümmete muhalif düşen bu zannında galat-ı fahiş ile galat eyledi. +Bu galat-ı fahiş sebeb olmuştur ki vulat-ı umur şer’a muhalefete cür’et ettiler ve siyaset-i şer’iyyenin idare-i mülk ve maslahat-ı ümmetden kasır olduğunu tevehhüm ederek hududullahı tecavüz eylediler ve daire-i şeri’atten huruc edip zulm ü i’tisafa şitab ettiler.” Mu’inü’l-Hükkam’da nakl olunmuşdur ki bir gün huzur-ı Dedi ki: +“Şu huzurda bulunan kimseler pederimle beraber ahar diyara gitmişler idi. +Bunlar avdet ettiler pederim avdet etmedi. +Niçin avdet etmediğini kendilerine sordum vefat etti dediler. +Malını sordum bir şey bırakmadı diye cevab verdiler. +Halbuki pederim yola çıktığı vakit yanında bir hayli mal var idi. +Kadi Şureyh’in huzurunda muhakeme olduksa da Kadi bunları tahlif edip sebillerini ihla etti.” Bunun üzerine Hazret-i Ali şurtayı çağırdı. +Müştekiyyün aleyhimden her birine iki şurta ta’yin eyledi ve tenbih etti ki onları biri birlerine yaklaşmalarına ve haricden hiç bir kimse ile konuşmalarına kat’a müsa’ade etmesinler. +Müte’akıben yanında katibi olduğu halde müştekiyyün aleyhimden birini nezd-i alilerine celb edip sordu: +“Söyle bakayım bu gencin babası hangi gün sizinle yola çıktı hangi konağa sizinle beraber kondu nerelere gittiniz hangi illet ile vefat etti yanındaki mala ne oldu müteveffayı kim gasl etti kimler defn etti. +Namazını kim kıldırdı nereye defn olundu” Bu edilen su’aller kartıp diğer birini celb etti. +Öbürüne sorduğunu buna da sordu. +Ba’dehu bunu çıkarttı diğerini getirtti. +Bunu da evvelkiler gibi isticvab etti nihayet cümlesinin ifadelerini tamamen ahz ettikte her birinin ifadesi diğerinin ifadesine mübayin olduğunu gördü. +Bina’en-aleyh birinci maznunun aleyhi tekrar nezdine getirdip: +“Padaşlarının ifadeleri lisin dedi ve doğrusunu söylemediğinden i’adesini emr etti. +Müte’akiben yine içlerinden birini celb edip isticvab etti bu kimse “Ya Emire’l-mü’minin ben arkadaşlarımın ettiklerine ma’a’l-kerahe iştirak etmiş cebr ü tekliflerine mebni istemeyerek muvafakat eylemiş idim” dedi. +Tekrar cümlesini birlikte nezdine celb etmesiyle hepsi vakı’a-i hali ikrar ettiler ve nihayet birinci maznunun aleyhi tekrar istedi. +Diğerleri gibi o da ta’ian ikrar-ı cürm eylediğinden maktulün malını onlara tazmin ettirdi ve cümlesini kısasen i’dam etti. +Zamanımızda rü’esa-yı hukuk ile ceza re’isleri arasında veza’ifce fark bulunduğu gibi vaktiyle “kudat” ile ol zamana göre ceza re’isi demek olan “vali-i mezalim”beyninde dahi bi’l-vücuh fark vardı. +Siyaset-i şer’iyye ile teferru’atına müte’allik tafsilatı arzu edenler kütüb-i fıkhiyye ile bu babda mahsusen tedvin edilmiş siyaset kitablarına müraca’at etsin. +Bu me’hazler mu’amelat-ı ceza’iyyece hükkamın tenvir-i efkarına hayliden hayli hizmet eder. +Fıkhın kaza cinayat hudud ta’zir kütüb ve fusulü ariz ve amik suretle mütala’a olunursa mesa’il-i cezaiyyece me’haz ittihaz kılınacak pek çok usul ve mesa’ile tesadüf edilir ve ahlak u adatımız ve sib ara zuhura gelir. +Bu mütala’at esas ittihaz kılınır ve garbın ahlak ve diyarımıza münasib tetkikat-ı cüz’iyyesi de ilave edilirse bu yolda husule gelen kavanin-i ceza’iyyenin ümmet üzerinde daha ziyade te’siri daha ziyade nüfuz-i ma’nevisi görülür mülk ü millet gereği gibi müstefid olur. +Mevhibe-i fıtrat bir zamana bir diyara has değildir. +Mesa’il-i ulum her yerde ve her zaman telahuk-i efkar ile tevessü’ ve tezayüd eder. +Mesa’il-i ceza’iyyede şark ve garbın kemalat ve terakkiyatı sa’y-i mütemadi ile tetebbu’ edilince asayiş-i memleketi feza’il-i ahlak-ı ümmeti hukuk-ı efradın ta’arruzundan selametini müdafa’a ve muhafazaya tekeffül eder mutala’ata dair ezhan-ı ümmette bir feyz-i kemal uyanır. +Nice hakayık-i aliyye keşf edilir. +Nice namdar ceza’iyyun zuhur eder. +“Hutbe” Cum’a ve bayram namazlarında cem’iyet ve meclislerde dini ilmi siyasi olarak mühim mevzu’lar üzerine “Nutk” dahi hutbe ile müteradiftir biri diğerinin mahallinde mediyye’nin gösterdiği mevazı’-ı mu’ayyenede irad edilenlere “hutbe” sairlerine de “nutk” ıtlakı daha şayi’dir. +Akvam-ı saire arasında hutbelerin ilk ibtidası pek eski değil ise de İslam hutbelerinin aslı olan Cahiliyet hutbelerinin bidayeti tarihin daire-i ıttıla’ına dahil değildir. +Edvar-ı cahiliyyede hutbelerin iştiharı pek eski zamanlara doğru uzanıp gidiyor. +Hutbeler asar-ı mensurenin en zübdesi olması ciheti mülahaza olunursa şi’irin iştiharından ve ibtidasından evvel Arabların arasında hutbelerin vücudunu kabul etmek lazım gelir. +Zira şi’ir aslı itibariyle asar-ı mensurenin en nuhbesi en tatlı hülasası tabi’atlere son derece mülayim ve makbul fezlekesidir. +Bina’en-aleyh aralarında bir çok şu’ara yetişmiş Arab-ı aribe devirlerinde hutbelerin intişarı bittabi’ sabit olur. +Arab-ı aribe arasında zuhur eden Hazret-i Şu’ayb aleyhisselam “hatibü’l-enbiya” ünvan-ı mübecceliyle ma’ruf olmuştur. +Fahr-i Ka’inat efendimizin bi’setinden evvel arz-ı Arab’da ve bütün kaba’il-i Arabiyye arasında her cihetten mükemmel gayet parlak bir revişde o zaman Arablarının ma’işetlerini siyasetlerini efkarlarını ve umum hallerini tasvir eden beliğ hutbeler ihtifalat-ı umumiyyede okunurdu. +Arab-ı aribenin tekessürü üzerine kaba’il-i Arab Mekke defa Pazar günleri umum Ceziretü’l-Arab ileri gelenlerinin tüccarlarının ve bütün şu’ara ve hutebasının iştirakiyle her sene bir defa Zilka’de ibtidasında bir cem’iyet-i ihtifaliyye teşkil ederler ve yirmi gün kadar orada bulunurlardı. +Suk-ı Ukaz’dan sonra kaba’il-i Arab Mekke kurbunda “Mecenne” namında olan bir mahalle intikal edip burada dahi yirmi gün kadar ikamet ederlerdi. +Sonra Cebel-i Arafat’ın arka taraflarında “Zülmecaz” namında mevzi’e gelirler eyyam-ı Hac’da burada ictima’ ederlerdi. +Ceziretü’l-Arab’ın bunlardan başka Yemen pazarlarında dahi bir çok ihtifalat-ı umumiyye vuku’a gelirdi. +danı iseler de filhakıka eş’ar-ı edebiyye ve huteb-i beliğa ile müfahere ve müsabakadan ibaret bir ictima’-ı edebi idi: +Bütün kaba’il-i Arab re’isleri melikleri seyyidleri urefaları şa’irleri meşhur hatibleri şu ictima’a iştirak ederlerdi. +Herkes yerli yerine yerleşip meclis teşekkül edince şa’irler yahud hatib vasat-ı meydana çıkar kendilerine mahsus ahenk ile hutbe ve şi’irlerini ilka ve inşad eylerdi. +Meclisde ve meydanda olan huzzarın hepsi hutbe ve şi’irleri kemal-i i’tina ile isğa edip söylendiği gibi hıfz etmeye gayret ederlerdi. +Huzzarın şehadetleri ile mümeyyizler tarafından hutbe ve şi’irlerin dereceleri ta’yin edilir birinciliği herkesin hafıza-i ihtiramına geçer sahralarda badiyelerde çadırlar altında okunmaya başlardı. +Hatib ve şa’ir ise umumun alkışlarına mazhar olup büyük bir ihtiram-ı umumi kazanırdı. +Namı mehafil-i nasda söylenip hatta çoluk çocuk ağzında bile ta’zim ile yad olunurdu. +Hatib şa’ir için bundan daha ali bir şeref daha büyük bir rütbe tasavvur olunmazdı. +Eyyam-ı Arab’ı nazm u mütala’a eş’ar-ı cahiliyyeyi tamamen fehm ü idrak eden ediblere Arab’ın o zamanlarda ne kadar kuvve-i kelamiyyeye malik oldukları elbette zahirdir. +Ulum ve ma’arifden medeniyetten dur olup ümmiyet halinde kalmış Arabların hikmet ile memlu’ hutbelerini hissiyat-ı aliyye ile dolu şi’irlerini irticalen söylenmiş şi’ir ve hutbelerinin son dereceye vasıl olmuş fesahat u belagatlerini görüp de hayran olmamak mümkün değildir. +Asar-ı cahiliyyede şi’irler hutbeler pek çok hususlarda tesviye-i umura medar oluyorlardı. +Bütün müşkilat-ı siyasiyye ve umum mesa’il-i ictima’iyye şi’ir ve hutbelerin te’siriyle hallolunurdu. +Şi’ir ve hutbelerin efrad-ı kaba’il beyninde ilka ettiği heyecan ile muharebe ve mukateleler başlandığı gibi yine şi’ir ve hutbelerin teskiniyle sükunet-pezir olurdu. +Darü’n-Nedve gibi rü’esa-yı Arab’ın cem’iyetlerinde umumi siyasi mes’eleler ekseriyet-i ara ile değil bu fikrin beyanında ha doğrusu ekseriyet her halde belagat ile arz olunmuş fikrin tarafdarı oluyordu. +Eş’ar ve hutebin ma’işet-i Arab’da büyük te’siri vardı: +Arab’ın tarihi ensabı mefahiri hepsi eş’ar ve hutebi ile mahfuz olmuştur. +Arab’ın ahlakı adeti eş’ar ve hutebi ile tehzib kılınmıştır. +Eş’ar ve huteb sayesinde Arab’ın lügati kesb-i ittisa’ etmiştir. +Gene bu sayede kaba’il-i Arab’ın muhtelif lehceleri birleşmiştir. +Eş’ar ve huteb vasıtasıyla fikr-i Arab kesb-i kuvvet etmiş ve zuhur-ı nübüvvetten evvel kaba’il-i Arab arasında fikr-i tevhid zahir olmuşdur. +Kable’lbi’se Fahr-i Ka’inat efendimiz hazretlerinin ba’s ü risaleti şi’irler ve hutbeler ile tebşir olunmuştur. +Mekke-i Mükerreme’de mevsim-i Hac’da Ka’b bin Levs hazretlerinin hutbelerinde kurb-i bi’set ile beşaretleri Suk-ı Ukaz’da cemel-i ahmer üzerinde Kus bin Sa’idetü’l-Eyadi hazretlerinin Hatemü’l-enbiya efendimizin an-karib zuhurunu mübeyyin olan hutbeleri beyne’l-üdeba meşhurdur. +Vacibi edadan sonra derim ki: +Hey’et-i ictima’iyyeye edilecek hizmetlerin büyüğü en şereflisi efkar-ı ammeyi ma’arif-i hakka ile tenvir ve terbiye etmekdir. +Bu şereften hisseyab olmak için alem-i ilm ü fenne küçük bir hizmet ihda ediyorum. +Bu hususda ihtimal ki haddimi tecavüz ettim. +Fakat benim galatatımı tashih edecek hefvatımı gösterecek kusurlarımı ihtar edecek ulema-i kiram hazeratından hiç bir vakitte ümidimi kesmem. +Şu hizmetimin insanlara nafi’ olmasını maksadımı ifa etmesini Cenab-ı Hak’dan tazarru’ ve niyaz ederim. +Risaleyi bir mukaddime dört fasıl bir hatimeye taksim edeceğim. +Mukaddime: +İnsandan ve insana müte’allik ahvalden bahs edecek. +Fasl-ı evvel: +Aca’ib-i ka’inatı tedkik edecek. +Fasl-ı sani: +gara’ib-i ahvalinden bahis olacak ve bu bahisde meşahir-i ulemanın sözleriyle istişhad edilecek. +Fasl-ı salis: +Hayvanat batat ile enva’ ve bedayi’inden bahs edecek. +Hatimede ise: +Bütün bunlar dela’il-i ilmiyye ve felsefiyye ile suret-i umumiyyede tedkik olunacak. +Cenab-ı Hak celle şanuhu buyuruyor: +Seyyidü’l-vücud sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz şöyle buyuruyor: +Ulema-i arifin ise: +diyorlar. +Evet yerlerin göklerin halkında gündüz ve gecenin tahavvülünde bir fikr-i amik ile düşünenlere delaletler alametler vardır. +Bir mütefekkir için bir sa’at düşünmek beş asır ibadet etmekten hayırlıdır. +Ne mutlu o insana ki hayatına mahkum olmaz da hikmet ve basiretle tenevvür eder: +Bütün bedayi’den tekemmülden ahirine kadar bir fikr-i amik ile yürütür... +Bu tedkıkde ne kadar zamanlar geçmiş ne kadar ulema ifna-yı hayat etmiş de bedayi’-i masnu’atdan küçük bir cüz’ün künhüne bir zerrenin sırrına vakıf olamamışlar... +İnsan ne zaman im’an-ı nazar etse bir intizam-ı mu’cizi havi olan işbu mükevvenat-ı meşhudenin esrarından bedayi’inden bir bedi’a bir sır kendisine tezahür eder... +Öyle sır ki o mecmu’a-i esrarın o kitle-i bedayi’in bi-payanisine delil-i bahirdir. +Evet öyle bedayi’ öyle masnu’at ki ulema vasfından aciz leri makaleleri meydanda.. +Kendi ikdamlarındaki aczi meşhudatdaki bir nazariye üzerine pek hararetli pek şiddetli pek sürekli mübahesat-i ciddiyye ile asırlar geçmiş olduğu halde el-an mes’elenin sırr ü hakıkatine vukuf hasıl olamadığı görülür... +Mesela mes’ele-i hayat. +Ma’a-mafih o ulemanın insanlar içinde lezzet-i ilm zevk-i tedkik istihkar-ı hayat istihdam-ı nefs nokta-i nazarından fazilet ve imtiyaz-ı mahsusları vardır. +Mesela: +Onlardan birisi görülür ki yerde gezen bir karıncaya gözünü dikmiş bakıyor: +Onun rızkını yüklenerek yuvasına koşması.... +Alim için mutribleriyle muğannileriyle demsaz-ı sürur ü neşat olan bir cem’iyetten pek çok lezzetlidir. +İntirak-ı ra’d ü berk rüzgarların vezan-ı şedidinin bir hikmet alimine verdiği ver-i zevk-perestan olan bir nadi-i nuşa-nuş kabil değil veremez. +Eğer onlardan birisine farzan bütün servet-i umumiyye kendinin olmak ve buna mukabil hikmet ve idrakden mahrum bulunmak yahud hikmet ve irfana sahib olup mahrum-ı servet bulunmak cihetlerinden biri teklif olunsa hiç bir mahrumiyet nedamet hissetmeksizin şıkk-ı saniye can atar ve şıkk-ı evvel onu o kadar korkutur ki tifodan musab olmak onun kadar tedhiş edemez. +Evet: +Fakat sevk-i kaza ile hayattan yalnız ekl ü şurb ve telebbüs gibi havayic ile kana’at edip mutala’a-i ka’inattan bizevk bi-vaye olarak yaşamaya mahkum olan zavallılar hakıkaten acınacak haldedirler... +Onların nasib-i hayatı yemek karşı mücadele-i da’imede bulunmaktan başka birşey olamaz. +Evvelki fasıllarımızda ilmen isbat ettik ki kadın ne maddiyat ne de ma’neviyatı i’tibarıyle erkekle asla müsabaka edemez ne yaparsa yapsın ona yetişemez. +Ma’a-mafih bundan hiçbir zaman Cenab-ı Hakk’ın kadını fıtri bir zillete mahkum etmiş olması da anlaşılamaz. +Çünkü onun bu alemde edasiyle mükellef olduğu vazife hilkaten mücehhez bulunduğu kuva-yı tabi’iyyeden ziyadesini icab etmez. +Dünya denilen bu mübareze meydanında Fatır-ı Hakim onun silah-ı tedafü’ünü erkekde olduğu gibi kuva-yı adaliyyesinde yaratmamıştır. +Belki sa’adet-i hakıkiyyesinin medarı mecd ü şerefinin mirkatı olan başka bir mevhibe-i ulviyye suretinde ihsan etmiştir. +Kezalik berahin ile te’yid eyledik ki kadında bu hasisa-i ma’neviyyenin kesb-i feyz ü kemal etmesi erkeğin nüfuz ve hakimiyetine arz-ı inkıyad eylemesine vabestedir. +Bina’en-aleyh kadın için mahza kendi nef’i ve salahı namına olarak doğrudan doğruya erkeğin himayesi altında bulunmak vacibdir. +Zaten bu himayeyi kendi rızasiyle kabul etmeyecek olsa da bilahare mecburen edecektir. +Zira kadın hayat-ı hariciyyeye aid umurdan hangisinde olursa olsun erkekle müsabakaya müzahameye kudret-yab olamaz. +Çünkü bu mübareze-i hevl-nakda galebe her şeyden evvel adalatın kuvvetini bedenin şeda’id ü meta’ibe elhasıl her türlü mü’essirata mukavemet edebilecek kadar salabetini Buna en büyük delil ise kadınların bidayet-i hilkatlerinden bu ana kadar erkeğin boyunduruğuna katlanıp durmalarıdır. +Artık felsefe-i hayaliyye varsın serd etmekte olduğu muhteşem ifadelerle –mukteza-yı hükmü kavinin za’ifi ezmesinden esir etmesinden ibaret bulunan– kanun-ı tabi’atın şevketini kıracağım diye uğraşsın dursun! +Zira onun bu gayretten nasibi akvam-ı za’ifeyi ümem-i kaviyyenin pençesinden kurtarmak isteyenlerin yahud kuvvetli bir adama bulunduğu mevki’-i bülend-i tahakkümden mayı teklif edenlerin alacakları hisseden başka birşey değildir. +Çünkü hikmet-i ilahiyyenin a’mal-i beşer üzerinde icra-yı siyadet etmek üzere ibda’ eylediği kavanin-i fıtrat için öyle efrad-ı beşerden birkaçının –ki mevcudatın bulunduğu ve daima bulunacağı hal-i tabi’ide olmayıp kendilerinin tahayyül ettikleri gibi olmasını isterler– keyfine teba’iyetle velev bir an için olsun fa’aliyetini ta’til etmek ahkamını infazdan geri durmak kabil değildir. +Mevcudatı yaratan minhac-i hikmet ve i’tidale sevkeden Cenab-ı Hak bu ka’inatı gayet mükemmel bir nizam altına almışdır. +Onun için mükevvenatın münkad olduğu o nizam-ı ma-la-kelamın ahkamına karşı tehakküme kalkışmak onu bir takım safsatalarla hayallerle te’sirden iskata çalışmak kat’iyyen ca’iz olamaz. +Çünkü bu sa’y-i na-beca sonunda heder olup gideceğinden başka fıtrat-ı ilahiyyenin ahkam-ı kudsiyyesine karşı tuğyan addolunmak o nizam-ı semavinin vazı’-ı hakimi aleyhine bir nevi’ isyan suretinde telakkı edilmek de mümkündür. +Eğer biz de umurun nazar-firib olan zevahirine aldananlardan lübbe hakıkate nüfuz etmeksizin kışır ile oyalananlardan olaydık “evet memalik-i mütemeddine-i garbde kadınlar erkeklerin nüfuz ve tehakkümünden hemen de kurtulmuş gibidir” derdik. +Halbuki hakıkat-ı hal çoklarının vehmi hilafına olarak bunun aksidir. +Zira “kavi za’ifi ezer” kanun-ı tabi’isinin bu memleketlerdeki te’siri sair memalikin hangisinden olursa olsun az değildir. +Ancak mevki’ değiştikçe bu kanunun da asarı değişiyor; eşkal-i asliyyesi tebeddül ediyor. +Ma’a-mafih biz re’yimizde sabit-kademiz. +Edille-i mahsuse aldatıcı bir hicab ile setre meyl ederse kavanin-i ilahiyye de bi’l-mukabele o tarafa daha şiddetle yükleniyor kendi ahkam-ı la-yetegayyerine tegallübde bulunmak isteyen erbab-ı temerrüde rağmen fıtratın diğer kanunlarıyle birleşerek mevcudiyet-i hakimanesini bir kat daha hissettiriyor. +İşte bunun için o gibi milletlerin sureta görünüşleri başka hakıkatları büsbütün başka oluyor ki kendi kendisini aldatmak demek olan bu gibi vahi iştigalata kapılmış ne kadar memleket varsa aynı hadisata mazhar olmaktadır. +Bakınız şu akvama ki muhayyerü’l-ukul vesa’it-i gunagun azade etmek hassalarını haiz birçok devalarla emraza karşı cenk ediyorlar. +Evet bakarsanız göreceksiniz ki bunlar hastalıklara mesa’ib-i cismaniyyeye kaba’il-i vahşiyyeden daha ziyade ma’ruzdurlar. +Halbuki beriki zavallılar hiç bir maraza karşı durabilecek ma’kul bir usul-i müdavata malik değildirler. +Pekala bu neden ileri geliyor? +Şundan ileri geliyor ki: +Kaba’il-i vahşiyye halet-i ibtida’iyye-i besatete yani fıtrat-ı tabi’iyyeye öteki tekemmül tamamiyle kavanin-i tabi’ata arz-ı inkıyad etmişler. +Lakin ötekiler kazandıkları ilmin sevk-i gururu ile daire-i fıtratın haricine çıkmışlar bu alem-i hayat cevlan-gahlarında heva ve heveslerine münkad olmuşlar kendilerini kanun-ı hilkatin ahkamından müstesna bırakacağını ümid ettikleri birçok vesa’it ha esir ettikten başka zevahir-i eşyaya kapılmak neticesi olarak diğer bir takım mü’essirat-ı tabi’iyyenin de mahkumu olmuşlar. +Mevzu’-ı bahsimizi teşkil eden akvamın şu hali kadınların halinin aynıdır. +Zira içlerinden bazı hayal-perdazlar “oradaki kadınlar büyük bir nasibe-i hürriyete malikdir o derecede temeddün etmemiş memleketlerdeki kadınlardan ziyade mevahib-i fıtriyyelerinden müstefid olmaktadır” zu’munda bulunuyorlar da vahime mahsulü olan şu fikri bir çok tezyinat-ı lafziyye ile donatmak istiyorlar. +Lakin heyhat! +Tabi’at aynı zamanda bu müdde’ileri kah yine o muhitteki ricalin lisaniyle tekzib ediyor ki inşa’allah ileride buna dair bahisler görülecektir; kah ise asarı iyanen görülen fa’aliyatiyle yalancı çıkarıyor. +Nitekim yukarıdaki fasılda bir beyaz kadın ile beyaz erkek arasındaki farkın bir siyah kadın ile siyah erkek arasındaki farkdan çok daha ziyade olduğu isbat edilmiştir. +temeddinede daimi bir inhitat ve hübut içinde bulunduğuna hissi bir delilden başka bir şey değildir. +Bu inhitat-ı daimi ise lisan-ı beliğ-i tabi’atden sadır olmuş bir bürhandır ki zahiren ne surette görünürse görünsün herhalde esaret-i nisvanın oralarda daha şiddetle icra-yı hükm etmekte olduğunu göstermektedir. +Biz bilad-ı mütemeddinedeki kadınların nisvan-ı şarktan ziyade zillet ve esarete mahkum olduklarını dela’il-i hissiyye luğuna asrın en büyük ictima’iyununu şahid getirdiğimizden ümid ederiz ki bu muvaffakiyetimiz müslüman kadınları artık bulundukları halden daha beterine düşmemek için hürriyetin lakırdısını bile işitmek istemezler de nazar-ı dikkatlerini nan kanun-ı tabi’atın iktiza ettiği tarzda melekat-i ruhiyye ve ahlakiyyelerini rehin-i inbisat etmek tabi’atlarını ahlaklarını tehzib eylemek cihetine atf ederler bu suretle tekemmülü aksa-yı amal edinirler. +Zira haklarında varid ayat-ı kerimenin ehadis-i nebeviyyenin me’al-i ulvisine ancak bu tarik ile ma-sadak olabilirler. +Kezalik düşmüş oldukları varta-i hevlengiz siyle ilmin benat-ı nev’leri hakkındaki o şiddetli hükümlerine –ki aşağıda tafsil edeceğiz– ma’ruz bulunmak tehlikesinden kendilerini ancak böylelikle kurtarabilirler. +Eğer küre-i arzın hangi mevki’inde olursa olsun kadınlar romancılardan evvel dühat-ı ulema öğrenirdi de “hürriyet-i nisvan” sözünü muhalattan hem de tahakkuk ettiği surette kadınları büsbütün mahvedecek hayalatdan addetmezdi. +terakkı olan bu gibi muhalat-ı hayalperdazane üzerinde hürriyet-i nisvanı murad ediyor münakaşa külfetini ihtiyar edecek değiliz. +Ancak nizam-ı hakıkı-i kevnin kıymetini ehemmiyetini takdir etmemiz için şurasını bilmemiz lazımdır ki eğer günün birinde kadınlar rızaları olmaksızın kendilerini müdafa’a gayretinde bulunan bir takım adamların onların namına taleb etmekte bulundukları şu müsavat-ı maddiyyeye na’il olurlarsa o zaman halet-i ruhiyye ve ahlakiyyeleri ne kadar fesada uğrayacak bozulacaksa hey’et-i ictima’iyyeye karşı olan vazifeleri de o nisbette haleldar olacaktır. +“Zira artık kadınlar kut-i yevmiyyelerini tedarik için her gün fabrikalarda tezgahlarda öyle şedid mezahimin esiri olacaklar ki bunun altından kalkamayacakları gibi aynı zamanda erkeklerle aralarındaki muhabbet-i mütekabilenin menabi’-i asliyyesi de bulanacakdır.” Acaba bu feylesoflar şu tarzdaki nazariyelerini hangi esaslara sahihaya hayatın ma’ruf ve mu’ayyen olan kavaninine istinaden; yoksa heva ve hevese nüfusun nizam-ı ka’inatı bozmak herc ü merc etmek arzusundan ileri gelen ilka’atına teba’iyetle söylemiyorlar. +Zaten akvam-ı salifeden bir kısmı –ki ileride onlar hakkında da bir nebze ma’lumat vereceğiz– da kendi akıllarına uyarak buna benzer nahemvar vadilerde puyan oldular. +Fakat bünyan-ı mevcudiyyetlerini inkılabat-ı ictima’iyyenin en şedidine en meş’umuna hedef ettiler. +Nihayet umman-ı mahve karışarak bu alemde “Bir varmış bir yokmuş!” hatıra-i hazinini bırakıb gittiler. +kat’iyen kapılmaz oldular on dokuzuncu asrın Muhitü’lUlum ’unda şu sözler görülüyor: +“Bu günlerde kadınların menafi’i namına müctemi’an cerhi nakabil bir surette doğruluğunu suret-i kat’iyyede te’yid etmekten başka bir netice vermeyecektir: +Bir zamanlar bütün nev’-i insani bu gün kadınların bulunduğunu görüp de acımakta olduğumuz halden her cihetle daha müşkil bir halet-i ictima’iyye içinde hem de uzun müddet yaşadı. +Lakin kurun-ı vüstadan i’tibaren cem’iyet-i beşeriyyeyi teşkil eden akvam arasında müterakki olanları yavaş yavaş muhat oldukları şeda’idden kendilerini kurtarabilecek kudret peyda ettiler. +Zira ezmine-i salifenin icabatından olan bu fesad-ı ictima’i arazi bir halet idi. +Yani hakim olanların mahkumlardan bedenen ve maddeten mümtaz olmalarından ileri gelmiyor idi. +Kadın ile erkek arasındaki fark ise bunun aksidir yani bu ihtilaf maddi ve bedenidir. +Kadının erkeğe karşı olan inkıyadına mahkumiyetine gelince bunun için bir hatime olmamak zaruridir. +Şu kadar ki bu hal de yavaş yavaş ta’dilata mazhar olarak ileride tekemmül-i ahlaki-yi umumi ile kabil-i te’lif olabilecek bir şekle girecekdir. +Evet bu mahkumiyet doğrudan doğruya kadınlardaki inhitat-ı tabi’iye müsteniddir ki bunun da hiç bir vechile telafisi kabil değildir. +Fıtri olan bu noksan bu inhitat ise ilmü’l-hayat erbabının icra eylediği tecarib-i tatbikıyye ile her günkü müşahedat-ı ictima’iyye ile sabittir. +yor’ki umum silsile-i hayvanatda dişiler hususiyle kadınlar terkibat-ı bedeniyye i’tibariyle halet-i tufuliyyetde bulundukları fıtraten madunundadırlar.” Hukuk-ı nisvanı müdafa’a ile iştihar eden Madam Hir Gor iştirakiyundan feylesof-ı şehir Proton’a bu mes’ele hakkındaki re’yini bildirmesi için bir mektub gönderiyor. +O da verdiği cevabda kadınların hürriyyet-i mutlakaya mazhar olmaları maksadiyle benat-ı cinsleri tarafından ibzal edilen mesa’iyi “cinslerine savlet etmiş olan bir hastalığın mevcudiyetini gösterir bir hevesten başka bir şey değildir..” diyor. +Daha sonra “Bu hastalık da kadınların kendi işlerini başlı başına idare edebilecek isti’dadda bulunmadıklarına bürhandır.” sözlerini ilaveten söylüyor. +Müdde’asını da senedat-ı “Erkek ile kadın arasındaki fark-ı cinsi bunları enva’-ı hayvanatın ecnası arasındaki farka benzer müsavi diyemem bir surette ayırmaktadır. +İşte bu farktan dolayı kadın dan başka bir şey olamazlar da diyemem. +Bina’en-aleyh mesela bir kadının bir memlekete nisbet edilmesi için evvea zevcinin kocasının oraya mensubiyeti lazımdır. +İmparatorun karısına imparatoriçe denildiği gibi.. +Bununla beraber şu sözlerin mecmu’undan kadın için bu alem hayatında ifa edecek bir hareket bir vazife olmadığı da istid’lal edilemez. +“Hülasa ben müşahedat ile berahin ile isbata hazırım ki: +Kuvvetçe erkeğin dununda bulunan kadın alem-i sına’atte felsefede ahlakiyatta da onun ma’dunundadır. +Eğer kadının hey’et-i ictima’iyye arasındaki hali öyle senin istediğin gibi erkeklerin hali tarzında devam edecek olursa artık bi-çarenin işi bitmiş demektir. +Çünkü bu gidişle esir olur memluk olur.” Va esefa! +Kadınlar için hürriyyet-i mutlaka istihsaline çalışan erbab-ı ikdamın bu yoldaki mesa’i-i merhamet-karaneleri sonunda o biçarelerin aleyhine olarak bu gibi kat’iyyü’l-müfad ahkam-ı ilmiyye sudurunu mu intac ediyor? +Heyhat! +Zavallıların olanca gayretleri bütün o vehm ü hayal mahsulü olan iddi’aları hüccetleri; tabi’atın ilmin önünde zerrece mukavemet edemiyor da o kadar uğraşmaları ulema-yı alemi kendi aleyhlerine kaldırmaktan biçare kadını da halkın elinde baziçe ağzında dasitan etmekden başka bir netice vermiyor! +Biri çıkıyor kadınlar hal-i tufuliyettedir diyor; öbürü geliyor layıkiyle terbiye görmemiş olduklarını söylüyor; daha öbürü zuhur ediyor kadınlara hüsn-i mu’ameleye dinen me’mur olan bizi biz ma’şer-i müslimini cidden müte’ellim edecek diğer bir takım sözlerde bulunuyor. +Biçarelerin namına serd olunan bu vahi müdafa’at o cins-i rakık için ne kadar muzır oluyor! +Hakıkatte ta’arruz demek olan bu gibi himayelerden onlar ne kadar müstağni idiler! +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi Avrupa’da Amerika’da hürriyyet-i nisvanın terakkısine sa’i bir kuvvet bir hareket bulunduğuna zahib olarak diyor ki: +“İşte bu sebebden Avrupa ve Amerika’daki muhibban-ı terakkı hal-i nisvanı bir kat daha tehzib ederek onları bu gün bulundukları seviye-i kemalin fevkine isal için uğraşıyorlar. +Bu zevat kadınları erkeklerin derecesine getirerek bütün hukuk-ı beşeriyyede onlarla müsavi edinceye kadar bezl-i mechud etmeye kat’iyyen azm etmişlerdir. +Ma’a-mafih ben yine garbde hem de efradı az olmayan bir cem’iyetin el-an kadın ile erkek arasındaki müsavatın sıhhati hakkında münakaşadan geri durmadığını da inkar etmem. +nisvan-ı garbın na’il olduğu hürriyeti hukuku kafi görüyor; diğeri ise daha ilerisini istiyor: +İki cins arasında hiç fark kalmasın diyor.” Biz de diyoruz ki: +Tahrirü’l-Mer’e mü’ellifi şu iki fırka taraftarlarının sözlerini serd etmeli ki her birisinin ehemmiyet-i hakıkiyyesini anlayalım hangisinin daha kavi daha çok peyreve malik olduğunu bilelim. +Yoksa bu nazariyenin kabulüne bizim için mesağ olamaz. +Öyle ya biz mütala’alarını kısmen naklettiğimiz sırası geldikçe edeceğimiz mevsukü’l-kelim ulema arasında bir kişi bile göremiyoruz ki hürriyetin yalnız sathi nazarları aldatan bu dışı yaldızlı kısmına dide-i istihsan ile baksın. +Zira herkesçe bilinen hakayıktandır ki bize ecnebi olan akvamın mahiyetlerini anlamak için yegane tarik onların e’azım-ı ulemasının sözlerini delil ittihaz etmekdir. +Bina’enaleyh biz bu usulü nazar-ı im’andan ayırmadık. +Onların Muhitü’l-Ulum ’larında Auguste Comte Proton Jules Simon gibi daha bir çok rü’esa-yı felasifenin mü’ellefatında bu bahse müte’allik mevaddı ityan ettik. +Yok eğer garbde yetişen her muharririn sözüne vakf-ı efkar edecek olursak o zaman her türlü safsatayı kabule amade bulunmalıyız. +Zira hürriyet-i kalemiyye bunlara her şeyi söyleyebilmek salahiyetini ma’a-ziyade bahşettiği için razı sariyeden selameti uğrunda ne kadar hastalıklı adam varsa öldürülmesini tavsiye edenler bile bulunuyor! +Yazık ki böyle dar müşkil bir zamandayız; layık mıdır ki ulum-ı sahihanın mukarrerat-ı sabitesini iğmaz ile geçiştirelim asr-ı hazırda ukala-yı garbın re’isi bulunan bir zatın sözlerini dinlemeyelim de kendi memleketlerindeki ashab-ı akl u hikmet tarafından bile alemi fesada vermekle erkekle kadın arasında bir karışıklık ihdasına çalışmakla mahkum edilmiş bir alay süfeha-yı muharririnin ilka’atına kapılalım kendimizi bile bile onların dam-ı iğfalatına düşürelim? +Tahrirü’l-Mer’e mü’ellifi “Şimdi garbde birbirine mu’arız manın esrar-ı tabi’at ve hilkati basıra-i im’an ile tedkık eden ta’ife-i güzini diğeri ise heva vü hevesine mahkum bir takım hayal-perdezan güruhu.. +Ma’a-mafih bu ikinci güruh günün birinde şu’un-ı alemin hangisinde olursa olsun birinci ta’ifeye galib gelmiş de olsa şu hal medeniyetin bu şekl-i ma’lulünde hiç şayan-ı istiğrab değildir. +Afv edersiniz bu ta’biri ictima’i-i şehir Giyom Ferrer’i takliden kullanıyorum Zira bunların içinde öyleleri var ki edyanın hükumatın mahvına yürüyor öyleleri var ki bütün şehevat-ı hayvaniyyenin şe’air-i insaniyyeyi me’alim-i medeniyyeyi temelinden yıkmak gibi guna-gun hayalat-ı muhribane ile uğraşıyor! +Ya ma’şere’l-şarkiyyin! +Bütün şu’unumuzda bütün tasarrufat-ı arz-ı inkıyad etmek bizim için mütehattim bir kaza-yı asumani midir? +min kalkarak şeri’at-ı İslamiyyenin gayet mucez bir nas ile bize yetişmez mi ki artık basıra-i intibahımızı açalım da o şeri’at-ı mutahharanın mukaddes ta’limatına iktida ederek taralım? +Farz edelim ki zevc zevcenin hal-i töhmette bulunduğuna beyyine hazırladı sonra hakime yahud müdde’i-i umumiye müraca’at edecek müdde’i-i umumi bir çok tahkıkata lüzum görecek. +Evrakı istintaka havale edecek. +Kadın celb olunacak sorulacak. +Tabi’i inkar edecek. +Belki de bayılacak. +Çünkü olabilir ki beri’ü’z-zimmedir namusludur fakat zevci hilafını zannetmişdir. +Bununla da kalmaz. +Lüzum-ı muhakemesine karar verilir ise mahkemeye gidilecek. +Muhakeme hafi olmakla beraber yine bir hey’et-i hakime katibler şahidler var. +Şimdi mahkeme ya da’vayı reddedecek veyahud talaka hükm edecek. +Eğer talaka hükm olunur ise o kadının hal-i töhmette bulunmuş olduğu mahkeme sicillatına kayd olunacak. +Şimdi böyle bir kadını cem’iyete koyunuz. +Acaba o kadın bundan sonra bir daha sa’adet yüzü görebilecek mi? +Şüphe yok ki göremeyecek. +Onun hakkında yaşamaktan ise ölmek daha hayırlıdır. +Zira bu azab-ı ma’nevi ölümden daha dehşetlidir. +Mahkeme esbabı kafi görmez de da’vayı reddederse? +Ne olacak? +O adam resmen hal-i töhmette bulunduğunu onların bir yerde bulunmaları büyük pek büyük cinayetlere sebebiyet vereceğinde şübhe mi kalır? +Halbuki emr-i talak zevcin yedinde olub da bu gibi sebebleri kimseye ifşa etmeksizin zevcesini tatlik ederse bu tatlik zevce için bir ibret-i mü’essire olacağından kesb-i salah ederek diğer kimse ile akd-i izdivac eder. +Ve ondan sonra hayatını mes’udane imrar eyler. +Şu halde emr-i talakın –cem’iyet-i beşeriyyenin ibtida-yı teşkilinden beri re’is-i aile addolunan– zevc yedine verilmesinin muvafık-ı hikmet olduğu ve şeri’at-i celile-i Ahmediyye’nin bu mes’elede dahi ihraz-ı tefevvuk ettiği bila-şek tahakkuk ediyor. +Ma’a-haza şeri’atimizde bazı esbabdan naşi kadının veyahud velisinin mahkemeye müraca’atla zevciyle beynlerini tefrik talebinde bulunması ve dermeyan ettiği esbabın da tahakkuk etmesi üzerine beynlerini tefrik etmek ve tarafeynin hukukunun son derece muhafaza eylemek hükkam-ı şer’in veza’ifi cümlesindendir. +Filvaki’ şu zamanlarda mes’ele-i te’ehhülün su-i isti’male uğramış olduğu da kabil-i inkar değildir. +Her türlü mezaya-yı kendilerinde teşkil-i aileye ehliyet ve liyakat olmadığı halde mücerred heva vü hevesine tabi’ olarak keyfe mettefak te’ehhül ediyorlar. +Sonra bittabi’ geçinemiyorlar. +Bazıları mücerred tecdid-i zevk için muttasıl te’ehhül edip sonra terk ediyorlar. +Bazıları da aldıkları o zavallı kadınlara türlü eza ve cefa ettikleri halde bırakmak da istemiyorlar. +Çünkü bıraktıkları takdirde kendilerinden nikah nafaka vesaire gibi birçok şeyler isteyeceklerini ve bunları vermeğe muktedir olamayacaklarını bilirler ölünceye kadar taht-ı nikahlarında bulunan o zavallı biçareleri süründürerek her türlü leza’iz-i Fakat bu kusur haşa şeri’atde değil! +Şüphesiz ki bizdedir. +Terbiye-i umumiyyedeki noksandan ve nikaha müte’allik olan ahkam-ı şer’iyyeye tamamıyla adem-i ri’ayetden naşidir. +Zira şeri’at-i Ahmediyye nikahın sıhhatinde ve bir rivayette lüzumunda –yani feshi adem-i kabulünde– zevcin zevceye nesebde diyanet ve ahlakta servet ve san’atda ve daha bir çok evsafda küfüv olmasını şart kıldığı gibi te’ehhül ettiği takdirde zevcesine cevr ü cefa edeceği ve onu infak u yeceği müteyakkın olan kimseye dahi tezevvücü haram kılmıştır. +Bina’en-aleyh eğer terbiye-i umumiyye muntazam bir halde olup da tarafeyn tamamıyla bu şartlara ri’ayet etseler bu gibi münasebetsiz ahvale hiç de meydan kalmaz. +Şu münasebetle nikahın sıfat ve bazı adabını icmalen beyan edelim: +Nikah: +Mehr ve nafaka vesaireye iktidarla beraber hal-i zamanında vacibdir. +Havf-ı cevr yani hukuk-ı zevciyyeti layıkıyla Hukuk-ı zevciyyeti ifa edemeyeceği müteyakkın olduğu takdirde haramdır ve kable’l-akd hatibin mahtubeye nazar eylemesi ve mahtubenin sinn ü mal cihetiyle hatibin dununda ve terbiye ve edeb ve iffet ve cemal hasebiyle hatibin fevkinde olması mendubdur. +Bina’en-aleyh te’ehhül etmek arzusunda bulunan bir kimsenin işte şu şera’it ve evsafı nazar-ı dikkate alması ve ona göre hareket etmesi lazımdır. +Hülasa talib-i tezevvüc olan bir adamın evvela tezevvüce talib olduğu kız veya kadına kifa’eti mehr nafaka süknaya teşkil-i aileye ve hukuk-ı zevciyyeti tamamıyla ifaya kudreti tahakkuk etmeli ve tarafeyn yekdiğerini beğenmelidir. +Bunlar tahakkuk ederse evlenmeli tahakkuk etmediği halde te’ehhülden sarf-ı nazar edip emr-i tezevvücün tevakkuf ettiği şeyleri tahsil edecek ve şera’itini ikmal eyleyecek esbaba tevessül eylemeli ba’dehu yine küfüvvü olduğu bir kız veya kadınla tezevvüc etmeli. +Hükkam-ı şer’ de bu babdaki takayyüdatını bir kat daha tevsi’ ve tezyide himmet eylemelidir. +Eğer böyle olursa hasbe’l-icab emr-i talakın zevcin yedinde olması mes’elesine dahi hiç kimsenin i’tiraz etmeye hakkı olmaz. +Şeri’at-i Ahmediyye’nin ahkam-ı sairesi gibi bu hükmünün dahi muvafık-ı maslahat olduğunda tereddüde asla mahal kalmaz haşa kanun-ı hürriyet ve adalet münafi olduğuna kimse hükm edemez. +Sonra biz de işte evvel emirde ita’at edeceğiz. +İta’atle mükellefiz. +İta’at vazifemizdir. +Vazife-i esasiyyemizdir. +Bir sultan bir halife ki icra-yı adalet ediyor her işi ehline tevdi’ ediyor zerre kadar insaf ve adaletden ayrılmıyor ona ita’at vazife olmaz mı?.. +Sonra ne buyurur? +İşte asıl dersimize geliyoruz: +Şimdi böyle icmalen ma’na veririz. +Sonra ilerde vaktimiz olursa daha ziyade tafsil olunacak. +Bu ayetler pek mühimdir. +Her biri bir düstur-ı küllidir bir Kanun-ı Esasi’dir. +Haricinde hiç bir şey kalmaz. +Mesela: +Ehline tevdi’-i umur etmek... +Bu nereden alınmış? +Hep Allah kanunundan almışlardır. +Adaletle hüküm etmek nedir? +İki hasım gelecek hakimin huzuruna orada söyleşecekler. +– Hakkın var mı? +İşte adalet mahkemesi! +Gel!.. +deniyor. +Artık sızıltıya mahal kalır mı? +Her şey hür. +Yazacak gezecek ticaret edecek. +Kimse karışamaz. +Böyle miydi evvel? +Bir adam bir yere gidemiyordu. +Şehir içinde gezemiyordu. +Bir polis hemen yakasına çatardı. +“Bir hafiye mülevvesinin şerrine düşmeyelim” diye bin türlü jurnal ederse artık o memleketin halini anlamalı. +Aman ya Rabbi! +Bu kadar zaman nasıl susmuşuz? +İlk işleri o idi: +Parası varsa sızdırırlar. +Yok ise nereye giderse gitsin bir tarafa nefy ederlerdi. +Ötekileri ibret-bin olsun mesleklerine ses çıkarılmasın. +Padişah tekrar Kanun-ı Esasi’nin tatbikini emr etti de bu mezalimden kurtulduk. +Kanun-ı Esasi ki kanun-ı ilahi demektir. +hür yarattı. +Ne imiş o yaverler o mensublar?.. +Hod-behod hanenize girer aylık alamazsın hanenden çıkaramazsın. +Niçin?... +Eh yaverdir mensubdur!... +Aman ya Rabbi aman; binlerce şükür. +Bu zalimlerin pençesinden bizi kurtardın!.. +Bu derece rezalete başlamışlardı mel’unlar. +Bütün insanları hayvan mertebesine koymuşlardı. +İstedikleri gibi kullanırlardı. +Kimse birşey diyemez. +Hiç kimse ses çıkaramaz. +Mehakim de aciz her yere zulüm sirayet etmiş. +Her tarafa kahr u tedmir uğramış. +Mezalimden azade hiç bir şey hiç bir mahal yok. +Bu insaniyet mi? +Allah’ın emr ettiği adaletten ayrılmak ne kadar canavarlık!.. +“Allah.....” Çok işitirler lakin imanları kuvvetlidir. +Hasbe’l-beşeriyye bir günah eder. +Kırk yılda bir zulm eder. +Lakin nadim olur. +Seyyi’eye karşı bin türlü hasenat seyyi’at ile doldurmak iman ehlinin karı mıdır? +– Bana zeval yoktur!.. +Fikrinde bulunmayan zulüm yapamaz. +Bunlar ise kendileri kendileri için ebedi bir istinadgah zannetmişlerdi. +Fakat kahr-ı rabbani bir sa’ika-i kıyamet şeklinde beynlerine isabet etti. +Meclislerini perişan eyledi. +Debdebelerini yıktı. +Tantanalarını söndürdü. +Kendilerini hakir ve zelil etti. +Çamurlara attı. +Mazlumları soktukları o karanlık yerlere kendilerini Allah soktu. +Ma’sumlar zindanlardan çıktı hürriyet saraylarına geçti. +Zalimler saraylardan düştü zindanlara tıkıldı. +Dünyada bunu yapan Allah mahkeme-i kübrada neler yapmaz. +Mel’unlar kendilerini -haşa- malikü’l-arz zannetmişlerdi. +Milyonlarca insanları ayakları altına almışlardı. +Şeddadları geçtiler. +Fir’avunlara meydan okudular. +Öyle diyorlardı: +– Ceza ceza ... +ne demek ceza? +Bize karşı böyle şey olur mu? +Ceza adilere karşı olur. +Hiç bizim gibi büyüklere ceza edecek var mı? +Biz herkese tasallut ederiz. +Bize karşı söz çıkarmak olmaz. +Biz bu memleketlerin hakimiyiz. +Siz bizim esirimiz. +Kulaklarınız elimizde. +İstediğimiz yere sizi götürür Böyle mel’unlar. +İ’tikadlarınca kendilerine ceza edecek yok. +Su’al edecek yok. +Bu mezalim milletin ciğergahına kadar kendilerinde Allah korkusu olmadığı anlaşıldı. +Akıbet Allah azamet ve celalini gösterdi. +Hanümanlarını perişan etti. +Başlarına kıyamet koptu. +İstibdad alemini kökünden yıktı. +Bütün o cebabireyi hak ile yeksan eyledi. +Milletin intikamını aldı. +Allahu te’ala hazretleri cümlemiz hakkında sa’adet ve selameti payidar eyleye! +Zerre kadar fikr-i ma’delet hilafında hareket edenleri la’net-i ebediyyeye giriftar eyleye; ya Rabbi!.. +Amin!. +Sümme amin. +Şimdi gel bak! +Kanunu nerede Allah gösterir bize. +Şura-yı milletin usul-i idarenin ruhu bu ayetdir. +Emr ü ferman buyurur Allah: +– Evvela nefsinde kimsenin hakkı varsa eda et. +Saniyen kudretin yettiği kadar icra-ı ma’delete çalış. +Madem ki seni hakim yapmışlar adaletle hükm et! +İyiye iyi fenaya fena haklıya haklı haksıza haksız de! +Böyle idi o ecille-i ashab-ı güzin. +Böyle idi o e’azım-ı rical-i din! +Adi bir şeyde bile zerre kadar bu ka’ide-i ma’deletten ayrılmazlardı. +Bir def’a Hazret-i Hasan Efendimize çocuklar müraca’at ettiler birer satır yazı yazdılar: +– Acaba hangimizinki daha güzeldir?.. +diye Hazret-i Hasan’a soracaklar onu hakem yapacaklar. +Hani ya çocuklar iddi’a ederler ya: +– Ben senden daha güzel yazarım!.. +Öteki: +– Hayır ben daha güzel yazarım!.. +Çocuklar böyle bir iddi’ada bulunmuşlar. +Hazret-i Hasan Efendimizi hakem yapıyorlar. +“Hakim” başkadır. +Taraf-ı hükumetden nasb olunursa ona “hakim” derler. +Fakat iki kişi beynlerindeki münaza’unfih bir mes’eleyi bi’r-rıza bir zatın nazargah-ı halline arz eylerlerse o zata “hakem” denir. +“Hakem” ta’bir-i Kur’an’dır. +Zevc ile zevce beyninde bir hakem bir aracı ta’yin ediniz onları uzlaştırmaya çalışsın. +Öyle ya bazen zevceyn beyninde münaferet olur geçinemezler. +Hemen bırakmaya kalkışır. +Kadın da: +– Beni bırak ... +diye feryada başlar. +Hemen o rabıtayı bozmamalı. +Bir hakem erkek tarafından bir hakem kadın tarafından gönderilmeli. +Bunlar asıl sebeb-i münafereti tedkık etmeli. +zin daha iyi? +dediler. +Hazret-i Ali Efendimiz de orada bulundu. +Aldı Hazret-i Hasan eline yazıları baksın: +– Oğlum dedi ama iyi dikkat et. +Hazret-i Hasan çocuk daha mükellef değil henüz. +Sekiz on yaşında. +Babası ders veriyor: +– Oğlum sen hükm edeceksin Allah yarın yevm-i kıyamette soracak. +Ne ise doğru onu söyle yazısı iyi olana. +Fena! +deme. +Yazısı fena olana da. +İyi! +deme. +Bilir ki Hasan bunu yapmaz. +Lakin herkese ders olsun. +Bazen biz müteselli oluruz. +Adliyede hakim olmamışım diye. +Fakir kendi hakkımda söylüyorum. +Büyük şey hakimlik. +Neler işitiyoruz. +Ne yolsuz mu’amelata vakıf oluyoruz. +Bunları oluyordum. +Vakta ki bu rivayeti gördüm. +Korktum. +Vakı’a hakim değilim fakat imtihanlarda bulunurum. +Olur ki numara alacak efendiye verdim. +Kasden olmaz ya. +Dokuzla on’u sekizle yediyi ayırmak kolay bir şey değil. +Mekteb aleminde bazen bir numaranın büyük te’siri olur. +Bu numara için sınıf geçemez olur. +Bu sene daha kalır sınıfta. +Yahud istihkakından fazla bir numara verilir. +Hasılı bir haksızlık olabilir. +Onun için bu rivayet beni düşündürdü. +Çocukluk bu. +İddi’a etmişler: +– Benim yazım iyi. +– Yok benimki daha iyi. +tercih edecek. +Çünkü netice-i hükümde birisi sevinecek birisi mahzun olacak. +Gayesi de bundan ibaret. +Öyle umur-ı nasa bir te’siri yok. +Öyle iken: +– Dikkat et oğlum diyor hatıra gönüle bakma!.. +Bu bir ibretdir. +Büyük bir dersdir. +Kolay değildir hakkı tefrik. +Madem ki bir şeyde sana salahiyet verilmiş son derece tadan salim olmak beşer için mümkün değil fakat mümkün mertebe tevakkı etmeli. +Kasden yapmamalı. +Hatalar belki afv olur. +Cenab-ı Hakk’ın afv u keremine sığınırız. +Zaten bir dereceye kadar hata ma’fuvdur. +– Hadisde böyle varid olmuş– Bu ümmetten hata ve nisyan merfu’dur. +Cezalandırmayacak Rabbim te’ala. +edenlere. +Unutmuş yahud hata etmiş olursa mes’ul olmayacak... +Lakin diğer ehadis delalet eder ki bu mutlak değildir. +Vüs’u yettiği kadar çekindikden sonra hata ederse o vakit ma’fuvdür. +Fakat ehemmiyet vermez unutur sonra yanlış bir hüküm verirse... +Bundan elbet mes’uldür. +Bilmem kaç sene evvel bir kitabda görmüş öyle bellemiş. +Üzerinden zaman geçtiği için pek de iyi hatırında yok. +Fakat tekrar bakmaya da üşenir. +İyi fena hatırında kaldığı gibi bir hüküm verir. +Bu hüküm yanlış olursa... +Mes’ul olmaz mı o?.. +Müftü olan kimse her def’asında bakacak. +Her fetva verdikçe merci’ine me’hazına müraca’at edecek. +İnsandır çünkü. +Olur ki yanlış bellemiş olur. +İnsan için kendine güvenmek olmaz. +Daima aczini bilecek unutmakdan sakınacak. +Hatadan çekinecek. +Elhasıl insan kendine güvenir. +Tekasül eder ehemmiyetsiz tutar müteseyyib olursa... +O vakit mes’uldür. +Ne idi sözümüz? +Allah’a ita’at ediniz Resulüne Resulullah makamına hilafet edenler saltanat sahibi olanlar hakimler bütün me’murlar onbaşı yüzbaşı binbaşı... +Cümlesi ulü’l-emr’de dahildir. +Amir demek icraya me’mur demektir. +Ne kadar ümera varsa cümlesine ita’at edin. +– Ne yapayım? +Emir su-i isti’mal eder. +Yolsuz yere bizi sevk eder. +O vakit yine ita’at edeyim mi? +Yok o vakit ita’at olmaz. +Allah’a ma’siyet olacak yerde beşere ita’at olmaz. +Ta’at ancak ma’ruftadır. +Şer’an ma’ruf akl-ı selim kabul etmiş ma’kul doğru ayn-ı hakıkat ayn-ı hikmet mukteza-yı adalet... +Böyle şeylerde olur ita’at. +Bunu ne vakit buyurdu efendimiz? +Bir hadis-i şerifin sonudur bu. +Evveli var. +Resul-i Ekrem Efendimiz Hazretleri ashab-ı kiramdan bir cema’ati bir zatın ma’iyyetine verdi. +Yani Ensar-ı kiramdan Alkame namında birisini emir yaptı. +Me’muren bir yere gönderdi ve onlara dedi ki: +– Her kim emire ita’at ederse bana ita’at eder. +Her kim emire asi olursa bana asi olur. +Emirinize ita’at ediniz. +Böyle tenbih etti. +Gittiler. +Bir yere vardılar. +Bir me’muriyetle gidiyorlardı. +Bir gazaya mı birşey tahkıkine mi dini neşr etmeğe mi?.. +Hasılı me’muren gidiyorlardı. +Açıkdan açığa yazmıyorlar. +Vaktaki bir yere vardılar. +Alkame isminde olan emirleri nasılsa bir şeyden dolayı bunlara gücendi. +Gazaba geldi. +Bunun üzerine: +– Haydi bakayım dedi odun toplayın! +– Niçin? +– Niye sorarsınız? +Peygamber emr etmedi mi ki bana – Peki toplayalım. +Bir hayli odun topladılar. +Getirdiler. +– Haydi şimdi bunları yakın! +– Peki! +Yaktık. +Ne olacak? +– Haydi bakayım şimdi içine girin! +– Niye? +– İta’ata borclu değil misiniz? +Kesret-i münderecatına mebni birkaç haftadır usul-i fıkıh derslerinden derc etmek mümkün olamıyor. +Olsa bile haftada bir iki sahife ile bu eser-i cesim ve mu’teberin ikmali senelere mütevakkıf sonra bu ilm-i ali Darü’l-fünun ve Hukuk ve saire mekatib-i aliyede tedris edildiği cihetle talebenin daima elinde bulunabilecek bir kıt’ada olması da lazım. +lecek nüshadan i’tibaren Sıratımüstakim’e nısfı kıt’asında usul-i fıkıh derslerine mahsus ayrıca birer forma ilave edilecekdir. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ekim Birinci Sene - Aded: +Zahir ü batın bütün ni’metlerin dünyevi ve uhrevi her türlü atıfetlerin mun’im-i merahim-nişanı. +“Rahman ve Rahim” ism-i şeriflerinin burada vürudu “Besmele-i şerife”nin cüz’-i sure olmadığına dair Hanefiyye kavlini te’yid etmekdedir. +Çünkü cüz’iyet takdirinde tekerrür etmiş olurlar. +Cüz’iyeti iltizam eden Şafi’iyye fa’ide-i tekrarı “Besmele-i şerife” tefsiri sırasında nev’-i siga i’tibarıyla şu iki ism-i şerif beynindeki fark ve ona teferru’ eden bazı nüket ü mezaya zikredilmiş Cenab-ı Hak’dan gayri mün’im-i hakıkı tasavvuruna imkan olmadığını izah maksadıyla da ni’am-i sübhaniyye’nin tenevvü’ü ve gayet-i vüs’ati mevzu’-i bahs kılınmışdı. +Rahmet ü in’am ile ittisaf-ı sübhani beyanında kurenin en parlak şahididir. +Vüs’at-i rahmet ve kesret-i kerem-i sana erbab-ı cürm ü tuğyana dünya ve ukbada tertib-i ukubet ve i’dad-ı azab buyurulmasına mani’ olmayacağı aşikardır. +Çünkü zikretdiğimiz ikab ü azab suret-i kahr u intikamda mübtelasının mucib-i te’ellümü olacak hal ü hey’etde ru-nüma olmakda ise de terbiye-i umumiyye ve muhafaza-i salah-ı alem nokta-i nazarından bakılınca fi’l-hakıka rahmet ü kerem asarından ma’dud olacağında şübhe kalmaz. +Mecma’u’l-bahreyn-i şer’ u hikmet olan şu noktadan tedkık-i mülahazaya muvaffak olanlar şu’unat-ı ilahiyyenin bu kısmını da muvafık-ı maslahat bulurlar. +Zira hudud-ı şeri’atden inhirafın badi-i şeka ve muhafaza-i ahkam-ı rabbaniyyenin da’i-i selamet ve ba’is-i irtika olması bu türlü zecr ü tenkil icra’atına lüzum-ı kat’i göstermekdedir. +Nasıl ki en ziyade şefkatli peder bile evladını mucib-i sa’adeti olacak bir mesleğe sevketmek güzel huylara alışdırmak için icabında tekdir ü tevbih mu’amelesinden başka terhib ü mu’ahazeyi de reva görmekden çekinmez hiçbir akil nazarında da onun bu nevi’ muamelatı nahoş addolunmaz. +Ruz-ı cezada kaffe-i umur-ı ibadın Malik-i Azimüşşanı. +“Malik” yerine “Melik” dahi okunur. +Çünkü kurra-i izamın bir kısmı “Malik” bir kısmı da “Melik” okumuşlardır. +“Malik” a’yan-ı memlukede tasarruf-ı mutlak ma’nasına “mülk”den “Melik” emr u nehy ile zevi’l-ukulde tasarruf ma’nasına “milk”den müştak olup şan-ı uluhiyyete şayan-ı ta’zim ifadesinden hiçbiri hali değildir. +Zira gerek Alem-i Mülk ü Melekut’da keyfe mayeşa’ tasarrufdan ibaret malikiyet-i mutlaka ve gerek bütün ibada hakimiyet ma’nasına milk-i kat’i ve saltanat-ı da’ime Hallak-ı Müte’al ve Hakim-i Zülcelal-i tekaddes ani’ş-şebihi ve’z-zeval hazretlerinin hasa’is-i celile-i sübhaniyyesinden olduğu vareste-i kayd-ı tezkardır. +Su’al: +Cenab-ı Hakk’ın melikiyet ve malikiyeti kaffe-i ezmine vü emkineyi muhit olduğu halde “yevmüddin”e izafetin hükmü nedir? +Cevab: +Ruz-ı şeda’id-büruz-ı kıyamet demek olan yevm-i mezkurda zahiren dahi hiçbir ferdin müdahale-i umura iktidarı olmayacağı cihetle Hak celle ve ala hazretlerinin tedbir ü tasarrufda teferrüd-i sübhanisi o zaman tamamen aşikar olacakdır. +Dünyada ise –velev zahiri olsun– tedbir ü tasarruf kullardan da sadır olmakdadır. +nazm-ı celili de bu hakıkati müş’irdir. +Aranızda mallarınızı kumar sirkat gasp nehb vedi’a ve emanete hıyanet gibi suretler ile bi-gayr-i hakkın yemeyin mubah ve meşru’ olmayan vech ile birbirinizin malını ahz etmeyin ve haksız olduğunuzu bilip dururken bi’lmuhakeme nasın emvalinden bir kısmını şehadet-i zur ve yemin-i kazib gibi mucib-i ism olur şeyler ile yemek için mallarınızı hakimlerin hükmüne düşürmeyin. +Bazıları: +kavl-i kerimini bazı emvali rüşvet tarikıyla hükkam-ı su’a vermeyin suretinde tefsir eylemişlerdir - Keşşaf . +Rivayet olundu ki Abdan el-Hadrami İmrü’l-Kays elKindi’den bir kıt’a arz iddi’a etti ve beyyinesi olmadığından Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve selem efendimiz İmrü’lKays’a yemin teklif eyledi. +İmrü’l-Kays yemine müheyya bulunduğu sırada Resul-i Ekrem Efendimiz; nazm-ı celilini kıra’et buyurmasıyla İmrü’l-Kays yeminden nükul etti. +Sahib-i Risalet Efendimiz de arz-ı müdde’a bihayı Abdan’a teslim etti. +Bunun üzerine bu ayet-i kerime şeref-nüzul eyledi. +Şu da rivayet edildi ki iki kimse huzur-ı Nebevi’de murafa’a oldular. +Resul-i Ekrem Efendimiz onlara dedi ki: +“Ben de sizin gibi ancak bir insanım. +Siz benim yanımda murafa’a oluyorsunuz. +Olabilir ki ikinizden biriniz serd eylediği delil ve huccete öbüründen daha arif ve mütebassır olmakla ben de ondan istima’ eylediğime göre onun lehine hükmederim. +Şayet ben ona karındaşının hakkında bir şey ile hükmedersem benim zahir-i hale muvafık olarak vuku’ bulan hükm ü kazama mağrur olup da sakın ondan bir şey almasın. +Zira zahir-i Şeri’at’e göre onun lehine hükmedeceğim şey kardeşinin hakkı ise o ateşden bir parçadır; benim hükmüm ile haram ona helal olmaz. +O kimseler bu nush-ı hakıkat-nüma-yı Muhammedi’den müte’essir olup büka ettiler ve her biri; “Benim hakkım muhibb ü yarımın olsun!” dedi. +Bunun üzerine Nebiyy-i Mücteba aleyhi efdalü’t-tehaya Efendimiz; “Haydi gidin; işin doğrusunu kasdedin ve sonra birbirinizden istihlal-i hukuk eyleyin!” buyurdu – Ebussu’ud . +Kadi Şureyh rahimehullah hazretleri haksız zanneylediği mahkumun lehe derdi ki: +“İşte ben senin lehine hükmediyorum; ben ise seni haksız zanneyliyorum. +Lakin nezdimde dahilinde değildir. +Ma’a-mafih benim hükmüm haramı sana helal etmez – Tefsir-i Hazin . +Zaman geçmez ki yüz binlerce kalbin vecd-i sekranı Zeminden yükselip göklerde vahdetzar-ı Yezdan’ı Ararken dehşet-akin etmesin bir sayha vicdanı. +Ne lahuti sada “Allahu ekber!” sarsıyor canı... +Bu bir gülbank-i Hak’tır çok mudur inletse ekvanı? +Bu lahuti sada çıktıkça cuşa-cuş olup yerden Bütün aheng-i hilkat yad ederken Hakk’ı ezberden Vicahi feyz alır artık o nuru’n-nur-i ezherden: +Hüveyda şimdi canandır seherden şam-ı esmerden! +Seher vaktinde mevcudat nuşin hab içindeyken Bu ruhani neva afakı mevca-mevc edip birden; Gelir enfas-ı subh-asa olur vicdana vecd-efgen. +Nümayan su be-su zulmet fakat bir zulmet-i ruşen! +Sema bidar her yıldız Cemalu’llah’a bir revzen. +Maişet kayd-ı can-fersasının mahkum-i bizarı Olan biçareler gündüz bu yad-ı merhametkarı Duyar sermest olur görmüş kadar ferda-yı didarı! +O neşveyle yorulmak şöyle dursun en ağır barı Sürükler görmeden göstermeden yılgınlık asarı. +Güneş mağrib-güzin olmuş sema esmer ufuk gülgun; Zaman durgun zemin muğber cihan dembeste can mahzun; Gariblik ru-nüma yer yer sükunet dembedem efzun... +Bakarsın bir de gülbank-i İlahi’den dolup gerdun O tenhayi-i sevdavi olur Allah ile meskun! +Serer dünyaya zulmetten adem şeklinde bir saye; Nazar medhuş ü müstağrak giderken zir ü balaya Döner “Allahu ekber” cuşu yükseldikçe Mevla’ya O muzlim sine-i hilkat tecellizar-ı Sina’ya! +Senin dem geçmiyor yadınla lebriz olmadan eb’ad; Ne müdhiş saltanat ya Rab nasıl asude istibdad! +O istibdada hürmettir ezanlar subhalar evrad... +Hayır sen ruh-i rahmetsin bu sesler senden ister dad Verir miydin eğer dad etmesen feryada isti’dad? +Gunude ruh-i tabiat samim-i zulmette... +Sitareler bile bala-yı sermediyyette Yavaş yavaş uyumak istiyor yumup gözünü; Seher semaların altında açmıyor yüzünü. +Firaş-ı leylde dinmiş olan enin-i hayat Rida-beduş-i sükunet önümde her safahat. +Görüp muhitimi dalgın hamuş bir vecde O hali ben de temaşaya daldım asude. +Nigahı mest ediyorken bu levha-i mahmur Ufukta yükselerek bir sada-yı dura-dur Yayıldı ruy-i zeminin o anda her yerine Sokuldu leyl-i ketumun bütün serairine. +Cihan-ı naimi bidar ü bi karar etti Zalam içinde ne alemler aşikar etti! +O yükselen sesi tekrire başlayıp eb’ad Duyuldu sine-i şebden medid bir feryad. +Semaya çıktı o feryad ah-ı ümmet olup! +Semadan indi o feryad ruh-i rahmet olup! +Uzaktan andırıyorken demin heyulayı; Sema’hane-i leylin birer küçük nayı Gibiydi şimdi hayalimde her menar-ı mehib... +O taş yürekte bu suzişli nağmeler ne garib! +O nay-parelerin sonra hepsi hem-dem olup Uyandı ruh-i sükunette bir azim aşub. +Coşunca alem-i camidde sayha-i tehlil Minareler bana gelmişti sur-i İsrafil: +Muhite çekmiş iken dest-i şeb rida-yı memat; Uyandı karşıki evlerde lem’a lem’a hayat. +Uyandı sonra avalim uyandı ruh-i sabah; Uyandı hab-ı ademden birer birer eşbah; Uyandı bende de bir şeb-çerağ-ı zulmet-suz Ki ta ebed olacak feyz-i Hak’la sine-firuz. +Tasavvur eylemem artık zeval o meş’al için... +Meğer ki nur-i İlahi uful edip gitsin! +Bakdım afaka serteser pür-nur Asuman incila-nüma-yı zühur Her tarafdan gelir şu bang-ı sürur: +Feyz-i Feyyaz-ı Kudret oldu ıyan Çehreler ma’kes-i neşat oldu Sineler inşirah ile doldu Bir nida Şark u Garb’a savruldu: +Ramazan-ı mübarek etti hulul Açdı Hak tövbekara bab-ı kabul. +Nur-ı rahmet yağar semalardan Mağfiret serpilir fezalardan Şen gönüller şu hoş sadalardan: +Barekallah erişti mah-ı sıyam Ehl-i dine budur sirac-ı selam. +Ey dem-i tabnak-i ferhunde Ey meh-i akdes-i füruzende Feyz u rif’at necat hep sende Sende mi’rac-ı rahmet-i Rahman Sende indi o muhterem Kur’an.. +Doğdun ey mah-ı nev değişti leyal Zir ü balaya akdı şevk-ı neval Ne Kamer’dir ne Zühre’dir ne Hilal Mihr-i Hakk’dan eder bu peyk-i hüda Dembedem iktibas-ı hüsn ü ziya. +Ne sa’adetler ehl-i imana Ki kavuşduk bu şehr-i zişana Edelim şükr ü hamd Yezdan’a Müsteniriz füruğ-ı rahmetden Feyz bulduk dür-i diyanetden. +Bizi ey Halik-ı zemin ü zaman Eyle her sal böylece şadan Mağfiret kıl bi-hürmet-i Ramazan Kalbimizden gelen budur her bar: +Ve kına Rabbena azabe’n-nar Kanun-ı Esasi’miz’in i’lanı üzerine na’il olduğumuz hürriyeti tekayyüd eden şeylerden biri de adat-ı kavmiyye ve milliyyemizdir. +Adat nüfus-ı zekiyyede müstakar ve tabayi’-i selime nezdinde müsellem ü mu’teber olan umur-ı mütekerrireden Her memleketde o memleketin nüfus-ı zekiyyesinde tekarrür etmiş ve tabayi’-i selime nezdinde mazhar-ı kabul olmuş bir çok adetler vardır. +Bu gibi adetler her yerde kavanin ü nizamat kuvvetlerini haizdir. +Hatta bugün dünyanın her tarafında adetler tahkim edilmiş yani hadisat-ı vakı’anın ahkamını isbat için hakem kılınmış ve bütün akvam-ı mütemeddinenin kavanin-i mevzu’ası kendi adat-ı kavmiyye ve milliyyelerine tevfikan tertib ü tanzim olunmuşdur. +Bizde de hadis-i şerifinden me’huz olan “adet muhakkemdir” ka’ide-i külliyyesi nice mesa’il-i fıkhiyyeye esas ittihaz edilmişdir ki bundan nazar-ı şer’de dahi adet-i makbulenin ne derece haiz-i ehemmiyyet olduğu müsteban olmakdadır. +kında nas olmayan vakayi’in ahkam-ı şer’isini isbat bu gibi maddelerde örf ü adet hakem kılınarak muktezasıyla amel vacibdir” demekdir. +Hatta hakkında nas varid olan hususlarda nas ile adet te’aruz etdikde İmam-ı A’zam ile bu babda ber-vech-i ati tafsil vardır. +Şöyle ki: +Eğer nas örf ü adete mebni ise i’tibar örf ü adetedir. +Ve eğer nas örf ü adete mebni değil ise i’itibar nassadır. +Mesela: +Buğday ve arpa ve tuz ve hurmanın ahz ü sı hakkında nas yani bir hadis-i şerif varid olmuşdur. +Fakat bu nassın ol vechile şeref-varid olması Asr-ı Sa’adet’de nasın örf ü adeti öyle olmasına mebnidir. +Halbuki İmam Yusuf’dan menkul olan ikinci rivayete göre bu gibi örf ü adete mebni olan nassın hükmü örf ü adetin tebdili ile tebeddül edeceğinden burada ve bunun emsalinde i’tibar adetedir. +Bazı muhakkıkın İmam Yusuf’dan menkul olan işbu tartıyla altın gümüşü sayı ile alıp vermeleri İmam Yusuf’un den menkul şu ikinci rivayet dahi adetin bir kat daha derece-i ehemmiyetini göstermekdedir. +Örf ü adetin muhakkem olması yalnız mu’amelata münhasır değildir. +Usul-i ma’işet ve tarz-ı hayatımız dahi örf ü adet-i milliyyemize tabi’dir. +Nitekim her memleketde dahi hüküm böyledir. +Bina’en-aleyh “na’il-i hürriyet olduk” diye heman her hususda Avrupalıları taklide yeltenmek örf ü adet-i milliyyemizin hilafında olarak usul-i ma’işetimizi tarz-ı hayatımızı bi’l-külliye tebdil ü tağyire kalkışmak muvafık-ı hikmet ü maslahat değildir. +Biz Avrupa’nın yalnız ulum ve sanayi’ini ahz ü kabule mecburuz. +Zira hikmet bizin ga’ib etdiğimiz malımız olmağla onu bulduğumuz yerde elbette alırız. +Fakat onların bütün adat u ahlakını ve usul-i ma’işet ü tarz-ı hayatını kabul edemeyiz. +Zira sonra mutazarrır oluruz. +Bir kavmin ulum u sanayi’ini kabul etmek o kavmin bütün adat u ahlakını ve tarz-ı hayat ve suret-i ma’işetini kabule tevakkuf etmez. +Nitekim Bizim gibi Japonlar dahi bundan otuz sene evvel fünun u sanayi’-i hazıradan bi-haber idiler. +Çünkü gafletde idiler. +Birdenbire gözlerini açdılar Avrupa ulum u sanayi’ini alarak memleketlerinde tatbika başladılar. +Az zaman zarfında Avrupalılara müsavi oldular ve hatta birçok hususatda onları geçerek bütün alem-i medeniyeti kendilerine karşı hayretde bırakdılar. +Halbuki Avrupa adat u ahlakından hiçbir şey memleketlerine kabul etmediler. +Tarz-ı hayat ve suret-i ma’işetlerini hatta tarz-ı telebbüslerini bile asla değişdirmediler. +lid o memleketin adat u ahlakına ve tarz-ı hayatına taklidi müstelzim olmuyor hem de olamaz. +Çünkü bu ikisi arasında hiçbir münasebet tasavvur edilemez. +Zira her memleketin her kavmin kendine mahsus bir tarz-ı hayat ve usul-i ma’işeti ve bir adet-i makbulesi vardır. +Fakat hiçbir memleketin ve hiçbir kavmin kendine münhasır bir san’ati bir fenni ve bir ilmi yokdur. +Ulum u fünun ve sanayi’de bütün ulum u sanayi’ ile tarz-ı hayat adat ahlak arasında münasebet aramak abesdir. +Şu halde bize de lazım olan şey Japonlardan ibret alarak Avrupa’nın ulum u sanayi’ini bütün kuvvetimizle ve kemal-i sür’atle ahz ü kabule ve bunları memleketlerimize harfiyyen tatbika sa’y ü gayret bezl-i makderet etmekle beraber onların adat u ahlakına usul-i ma’işet ve tarz-ı hayatına taklidden ictinab etmekdir. +Çünkü eğer biz şu kemal-i za’fımızla beraber bir de kendi adat-ı milliyyemizi terk ile Avrupa adatı ve tarz-ı hayatını taklide kalkışır isek terakkı ve te’ali şöyle dursun bilahare kendi mevcudiyetimizi esasından mahvedeceğimiz şübhesizdir. +Zira yukarıda zikretdiğimiz vechile her memleketin kendine mahsus bir takım adat-ı kavmiyye ve ahlak-ı milliyyesi ve tarz-ı hayatı olduğundan bir memlekete bir kavme mahsus olan ahlak u adatı diğer bir memlekete ve tarz-ı hayatı diğer bir kavme tatbik kanun-ı tabi’ati tağyir demekdir. +Bu ise muhaldir. +Bununla beraber haydi Avrupa hayat u adatının memleketimizde harfiyyen tatbikını farzedelim. +Fakat bunu yapabilmek bizim Avrupalılar kadar servete malikiyetimize mütevakkıfdır. +Bizde ise o servetin yüzde biri ve belki de binde biri mevcud değildir. +Ez-cümle Avrupalıların tarz-ı telebbüslerini ele alalım. +Acaba bizim tarz-ı telebbüsümüz Avrupalıların tarz-ı telebbüsü gibi olmak mümkün müdür? +Şübhe yok ki buna imkan yokdur. +Zira bir kere bizim nisvanımızın tarz-ı telebbüsleri Avrupa nisvanının tarz-ı telebbüsleri gibi olamaz. +Çünkü ka’ide-i tesettür nisvanımızın Avrupa nisvanı gibi giyinip kuşanmasına müsa’ade etmez. +Keza bizim ulema’ sınıfı Avrupa ulema’-i ruhaniyyesinin giydiği elbiseyi giyemez. +Çünkü bu hal ahkam-ı diniyyemizle tevafuk edemez. +Sunuf-ı sairede dahi hüküm böyledir. +Sonra servet-i milliyyemiz de buna kifayet etmez. +Zira Avrupa adatınca herkesin bulunduğu zamana mekana göre ayrı ayrı elbisesi vardır. +Bu elbiseleri tedarik etmek bizim için müstehil olmasa bile bu gibi şeyler hadd-i zatında israf ve tebzirden ibaret olup onların insaniyet ve medeniyetle asla münasebetleri yokdur. +Zaten Avrupa hukeması dahi kendilerinin böyle bir takım kuyud-ı muzırra altında bulunmalarını şiddetle redd ü takbih etmekdedir. +Şu halde “Biz hür olduk.” diye bütün kendi adat-ı milliyye ve tarz-ı hayatımızı terk ile Avrupa hayat u adatını harfiyyen taklide yeltenmek kendimizi “hürriyet” ünvanı altında müdhiş bir takım esaretlere ya çalışmakdan başka bir şey değildir. +Ma’a-haza şunu da ihtar edelim ki her yerde olduğu gibi bizde de insaniyet ve medeniyet ile hiç de münasebeti olmayan bir takım adat-ı kabiha vardır. +Bu gibi adetleri etmekde olmağla bunları mümkün olduğu kadar terke memleketimizden def’e çalışılmalıdır. +Kat kat zulmet içinde boğulmuş madde-i siyahı suya karışmış zerrat-ı miyahı görüp bilmesi kalb ile ahz ü batşı cariha ile halk u icadı alet ile olmadığı gibi görmesi de hadeka vü ecfan ile işitmesi de sımah u azan ile değildir. +Zat-ı Akdes’i zevat-ı mahlukata benzemediği gibi sıfat-ı ezeliyyesi de sıfat-ı muhdesata benzemez. +Cenab-ı Hak mütekellimdir amir ü nahidir va’id ü müteva’iddir. +Lakin bu tekellümü bir samt-i mütekaddimden veyahud bir sükut-i mütevehhimden sonra hasıl olmuş değildir. +Kelam-ı celil-i rabbani halkın kelamına benzemez. +Uluhiyyeti’yle ka’im bir sıfat-ı ezeliye-i ilahiyyedir. +Kelam-ı Bari asvat u huruf nev’inden değildir. +Lühat ü lisana leb ü dendana ihtiyacdan varestedir. +Enbiya-yı ızam ile aleyhim salevatü’r-rahman tekellüm etdi; kelamını yine kendisi “Tevrat Zebur İncil Kur’an” gibi isimlerle tesmiye eyledi. +Kur’an-ı Mübin’in lisan ile okunması mushaflara yazılması sudur-ı ümmetde mahfuz kalması zatu’llah ile ka’im bir sıfat-ı nefsiyye olmasına mani’ değildir. +Elsine ile kulub u evraka intikal etmekle mevsufundan infikakini akıl tecviz etmez. +Bina’en-aleyh Cenab-ı Hak mücerred zatıyla değil; hayat kudret ilim irade sem’ basar kelam sıfat-ı celilesiyle beraber hay kadir alim mürid semi’ basir ve mütekellimdir. +Bu sıfatın cümlesi teşbih ü tekeyyüfden münezzeh olduğu gibi Zat-ı akdes-i feyyazı da kabul-i ziyade ve noksandan münezzehdir. +Elhasıl künh-i Zat’ı hadd-i idrak ukulden ba’id olmağla beraber her zerre-i mahlukata kendinden daha karib olan o Zat-ı ecell ü a’la büyükdür; büyüklüğüne nihayet yokdur. +Büyüklüğü nasıl havza-i iz’ana sığar o Zat-ı azimü’l-kudretin ki kendinden ma’adası hep cud ü feyzinin eseridir. +Bilcümle ka’inat-ı ulviyye vü süfliyyede bast u kabz eden hep O’nun cud ü fazlı kerem ü adlidir. +Bu kargah-ı alemi akılları durduran bu tarz-ı ahsen ü ekmel üzere ibda’ u itkan eden O’dur. +Mülkünde şeriki yok; tasarrufu bi’l-isitiklaldir. +Umur-ı alemi beraberce yapar bir müdürü yok. +Ef’al-i hakimanesi şa’ibe-i i’tirazdan beri bir zülcelaldir. +Bize in’am ü ihsan ederse mahz-ı fazlıyle eder; giriftar-ı mihnet ü husran ederse mahz-ı adliyle eder. +O’nun adli kullarının adline kıyas olunmaz. +Başkasının mülkünde tasarruf etdiği yok; daha doğrusu başkasının mülkü yokdur ki ef’aline zulm ü cevr isnad edilsin. +Tasarruf u tedbirine karşı kimsenin zerrece hükmü yokdur ki infaz-ı ahkamında tereddüd ü havfı olsun. +Her şey pençe-i kudretinde makhur herkes O’nun iradesine tabi’ ve ferman-ı tekvinine inkıyada mecburdur. +Mükellefinin kalbine fücur u takvayı ilham eden O’dur. +Dünyada da ukbada da istediğinin seyyi’atını bağışlamakla mez. +Biri kabza-i lutf u cemalinden diğeri kabza-i kahr u celalinden çıkmış olmak üzere alemi ikiye ayırıp kimine Cennet’i makam-ı sermedi kimine Cehennem’i karargah-ı ebedi kıldı. +Bu hükm-i kahharanesi sadır olduğu zaman hiçbir kimse çıkıp da i’tiraz etmedi. +Kim i’tiraz etsin ki kendinden başka mevcud yok idi. +Ne varsa hep Esma’-i ilahiyyesi’nin zir-i tasarrufundadır. +İrade-i ezeliyye-i hikmet-nişanı bütün alemin sa’id olmasına ta’alluk edeydi herkes mazhar-ı sa’adet olurdu. +Bütün alemin şakı olmasına ta’alluk edeydi sa’adetden behremend olmuş kimse bulunmazdı. +Lakin kiminin sa’id kiminin şakı olması mukteza-yı irade-i ezeliyyesidir. +Hükm ü kazası tegayyürden masundur. +Kezalik Cenab-ı Hakk’ı meleklerini ve cemi’-i mahlukatı den nübüvvet ü risalete ihtiyar ve ıstıfa buyurduğu Hazret-i Fahr-i Ka’inat ve Efdal-i Mevcudat Seyyidü’l-vücud ve Sürur-ı Alem-i Gayb u Şühud Rahmeten li’lalemin ve Ekmel-i Enbiya vü Mürselin Muhammed bin Abdillah bin Abdilmuttalib bin Haşim bin Abdi Menaf bin Kusay bin Kilab bin Mürre bin Ka’b bin Lüey bin Galib bin Fihr bin Malik bin en-Nadr bin Kinane bin Huzeyme bin Müdrike bin İlyas bin Mudar bin Nizar bin Me’ad bin Adnan sallallahu aleyhi ve selem Efendimiz’e iman ederiz. +O Nebiyy-i Ümmi-i Kureyşi’ye ki ins ü cin ve Arab u Acem kaffe-i ümeme taraf-ı Hakk’dan beşir ü nezir ve tarik-ı Hakk’a da’vet için sirac-i münir olmak üzere irsal buyuruldu. +Şeri’at-i garrası şerayi’-i mütekaddimenin kaffesini nesh u ibtal etdi. +Şerayi’-i salife ahkamından yalnız taraf-ı nübüvvetden takrir u ibka edilenleri kendi şeri’atimiz olmak üzere mer’iyyü’l-icra kaldı. +Maye-i halk-ı cihan u eflak” ve “mübeccel-i hitab-ı levlak” olan o Habib-i Hasib-i Huda Sultan-ı Enbiya ve Ser-halka-i etkıya vü asfiyadır. +Nev’-i beşer onun vasf-ı nasutiyyetiyle sınıf-ı imlake fahr eder. +Bu süfli hakdan cesed-i şerifine mukarenetle Arş u asumana karşı da’va-yı fazl u rüchan eyler. +Şehadet-i tevhid olan “La ilahe illallah” mefhum-ı celili şehadet-i risaleti olan “Muhammedün Resulullah” mantuk-ı kudsiyyesine mukarin olmadıkca iman-ı muvahhidin makbul-i bargah-ı Rabbu’l-alemin olmaz. +Zatıma mir’at edindim zatını Bile yazdım adım ile adını. +Her kelamı vahy-i Huda her fi’li rüşd ü hüdadır. +Zat-ı Kudsi-i Risalet-penahileri’ne taraf-ı Bari’den her ne emr olunduysa tamamen tebliğ buyurdular. +Uhde-i nübüvvetlerine tahmil edilen emanet-i uzmayı bihakkın eda etdiler. +Dar-ı ukbaya intikal buyuruncaya kadar nasihat ü irşaddan hali kalmadılar. +Haccetü’l-veda’da irad buyurdukları hutbe-i beliğada semavat ü zemini haşyetden sarsacak kelimat ma’sıyetle nevmid kalanları bile sevindirecek kelimat ile ehl-i imanı tebşir buyurdukdan sonra ümmete dönerek; “Söyleyin tebliğ etdim mi?” diye su’al buyurdular. +Bilcümle huzzar-ı ümmetden; “Evet Ya Resulallah tebliğ etdin.” Cevabını alınca Bargah-ı Kibriya’ya tevcih-i hitab ederek; “Şahid ol ya Rab!” nidasıyla takat-fersa-yı avalim ü ekvan olan vazife-i celile-i risaleti bihakkın ifa etdiğine Cenab-ı Ahkemü’l-hakimin’i da olmayanlarının da hak olduğuna her türlü şek ve şübheden beri olarak iman ederiz. +Ve bize vasıl olan tebligat-ı Nebeviyye’ye kemal-i i’tikadımızdan dolayı deriz ki; “Ölüm tebdil ü tagayyür kabul etmez bir ecel-i müsemma ile hulul eder. +Rızk-ı maksum artmaz eksilmez. +Fatin-i kabr olan Münker ve Nekir’in su’alleri hakdır. +Azab-ı kabr ve bu azabın ruh ile cesede a’id olması hakdır. +Huzur-ı Bari’ye arz olunmak hakdır. +Nasb-ı mizan ve tamam-ı adl-i ilahinin tahakkuku için bir zerresi ihmal edilmeksizin bilcümle a’malin semavat ü zemini ihata eden mizan ha’if-i seyyi’atın kefe-i zulmete vaz’ olunarak mizanın mahz-ı fazl-ı ilahi ile ağırlaşması veya mahz-ı adl-i ilahi ile kesb-i hıffet etmesi hakdır. +Tetayür-i suhuf-i a’mal hakdır. +Cehennem’in ortasında Sırat’ın kurulması ve kafirlerle münafıkların ber-mukteza-yı hükm-i ilahi geçmeye muvaffak olamayarak Cehennem’e düşmesi ve mü’mininin mahz-ı lutf-ı ilahi ile sabit-kadem-i istikrar olarak Cennet’e sevk olunması hakdır. +Ehl-i imanın Sırat’ı geçdikden sonra Cennet’e girmeden evvel Havz-ı Mevrud-ı Muhammedi’den bir daha susamamak üzere reyyan olmaları hakdır. +Cennet hakdır Cehennem hakdır. +Bir fırkanın Cennet’e diğer bir fırkanın Cehennem’e gitmesi hakdır. +Yemv-i Kıyamet’de bir ta’ifenin duçar-ı hevl ü musibet olması diğer bir ta’ifenin feza’-ı ekberden havf u endişe etmemesi hakdır. +Hisab hakdır. +Kiminin nakır u kıtmir her türlü a’malinden mes’ul olması kiminin lutf u merhamet-i ilahi ile mazhar-ı müsamaha olması ve Mukarrabin’in bila-hisab ve laazab dahil-i Cinan olması hakdır. +Hak te’alanın enbiyadan etmekden ehl-i bid’ati sünnet-i seniyye-i Ahmediyye’den la’ike ile enbiya vü mürselinin ve ulema-yı amilin ile şüheda vü sıddikın ve sair mü’mininin nezd-i ilahideki kadr u menziletlerine göre ala-meratibihim şefa’at etmeleri ve şefi’imiz kalan ehl-i tevhidin de şefa’at-i Erhamü’r-Rahimin ile necat bulması hakdır. +Ehl-i keba’irden bir cema’atin evvela Cehennem’e girip sonra şefa’atle çıkmaları hakdır. +Bilcümle mü’mininin na’im-i mukımde kafirlerle münafıkınin azab-ı elimde muhalled kalmaları hakdır. +Kitablarla bilcümle enbiya ve rusülün taraf-ı Hakk’dan ma’lumumuz olan ve olmayan kaffe-i ihbaratı hakdır. +Eğer nefs-i insaniyi im’an-ı fikr ü nazarla mutala’a edersek görürüz ki sanadid-i ulemanın künhüne vukufda acz-i tam gösterdikleri gara’ib-i mecbulesinden en büyüğü en muhteremi kuvve-i fikriyyedir… O kuvve-i fikriyye ki bizi ru-dar-ı hayata düşmüş iken ruh-aram sa’adet-perver bir refah u hadaret içinde vayedar-ı terakkı eden ihtira’at u keşfiyyat-ı medeniyyenin mebde’i menşe’idir. +Kendi nefsimize bakalım: +Bunun fütur ve sükundan azade bir amil-i daimi olduğunu buluruz… Ve bütün insanların bu kuvve-i dimagıyyenin te’sirinden olarak –ef’al ü a’mal arasındaki ihtilafatın zuhuruyla anladığımız– tabi’at ü meşreblerinde büyük bir tehalüf azim bir tebayün bulunduğu nazar-ı dikkate çarpar… Zira insan kendi fikri kendine layık olduğuna karar vermeden hiçbir tabi’at ve ahlak ile tehalluk edemez. +Alem-i insaniyyete bir nazar-ı hakimane atfedip de şu milyonca efrad arasında ahlak u tabi’atda müttehid iki vücud bile bulunmadığı görülürse tahakkuk eder ki: +Bu ihtilaf ve tebayünün menşe’i olan kuvve-i fikriyye hakıkaten acibülhilka mahsusat-ı nefsiyye cihetiyle vüs’atdar-ı tenevvü’dür: +A’mal ü amali bihadd ü payandır. +Sonra bu mahluk-ı ulviye bütün iltifatımızı tevcih ile im’an-ı fikr ü nazar edersek görürüz ki: +İnsanın bilmeye öğrenmeye ıttıla’ u vukufa bir meyl-i şedid ve emel-i mahsusu vardır… O kadar ki elinden gelse yerlerin göklerin bu bipayan namütenahi ka’inat-ı mu’azzamanın hafaya ve guyubuna muttali’ olmaya aşıkane bir arzu bir heves ile çırpınır… Delili meydanda: +Tahsil-i ilme salik olan fazilet-i ma’rifeti anlayan ulemanın bu hususda bir had bir intiha bulması kabil olmuyor… Belki binlerce sene yaşayıp da ilimde terakkı etmek ve şu mükevvenat-ı meşhudenin bedayi’ ü sera’irine vakıf olmak istiyorlar. +Bugün büyük bir ekseriyete tari olan hal-i esef-engiz bu yat-ı ictima’iyyenin binlerce dimağ binlerce isti’dad binlerce vücudunu adem-abad-ı fenaya sevk edip duruyor… Evet bunun sebebi fikrin dimağın her vakit hayret-engiz harikalar hıred-fersa bedi’alar icad eden teceddüdat-ı şu’undan bir şey anlamamasıdır… Bundan dolayı zavallı zamanı pek uzun görür… Okuduğu hurafeler masallarla vakit geçirmek ister… Bu da olmazsa –fenayı bakaya tercihan– bir bezmgah-ı nuşanuşa atılır… Kadehler dolup dolup boşalır… Sagarlar deveran etdikçe neşveler artar… Nihayet bir hale gelir ki nefsine malik olamaz… Ne söylediği anlaşılır ne söyleneni anlar… Guya bu bir deva-yı hayat oluyor… Heyhat!.. +Eğer bu zavallılar biraz şahsiyetlerini insaniyetlerini düşünseler nefislerini irfan-ı hakıkı ile tenvir eyleseler dünyada mevcudiyetlerini idame için bütün havayic-i zaruriyyelerini tedarik eden fikr-i insaniyi bu suretle mahvetmek ne büyük bir fenalık ne şeni’ bir hata nasıl na-kabil-i afv bir cürm olduğunu yakınen bilirler de onu mahv u imateye değil deva’-i hakıkı ile terbiye ve teşfiyeye çalışırlar… Ve mallarını bu yolda sarf u ihlak sıhhatlerini ifna vücudlarını –istatistiklerde gördüğümüz gibi– her nevi’ avarız u emrazın mikroplarını ahza müsta’id bir hale getirmek ve bütün bunları ensaline evladına tevris etmek gibi feci’ bir ibtila-yı müdhişden vazgeçerler. +na geçdiğinden dolayı esef-han-ı ibtika olan bir fazilet-perver canlarını mallarını sarf u ibzal edenler beyninde ne büyük bir fark vardır. +Bu kü’ul ibtilası en başlı ve en mühim hadisat-ı ictima’iyyedendir. +Çünkü ictima’i bir hadise ya malda iktisadda yahud sıhhat ü namusda yahud akl ü idrakde veyahud kü’ul bütün bu hadisatın mecma’ı menşe’idir. +Bundan başka bu madde-i mühlikenin şiddetinden suretinden ? +hasıl olma bir seyyi’e-i za’idesi daha var: +Badenuş olan biçare birkaç sa’at kendini dünya ve mafihayı unutur… Adeta bir musabiyet-i şedideye ma’ruz olup da ihsas ü a’sabdan mahrumiyetle veca’-ı darbı bile duymayan bir uzva benzer… Ne elim manzara!.. +Badeye o madde-i semm-aluda olan muhabbet ü meclubiyyetin lir… Avrupa ceridelerinden birinde okudum: +Kü’ul amillerinden bayi’lerinden birçoğu bu madde-i zehir-nakden uçan mikropların tesmimiyle mahvoluyormuş… Bir de bunun tahammurundan hasıl olan hamiz-ı karbonun te’sir-i su’uduyla sekranda bu madde-i habise üzerine tervic-ara tavsiye-kar bir talakat-i tavsif başlar… Artık evlad ü ehibbası ve kendini binnisbe yüksek bir seviyede görenler için mukteda-bih olur… Çünkü insanlar ahval-i seyyi’eyi isbat ef’aliyle ihticac etmeye meyilleri pek ziyadedir!... +Ayyaşların vücudlarında bu madde-i mekruhenin birçok mühlik katil hastalıklara isti’dad tevlid etmesi ve gerek hilkaten gerek ahlaken nefislerini hayatlarını gayet bozuk çürük bir hale getirmesi ve bunun da bir tevarüs-i mütemadi nokta-i müdhişesini tasavvur ise insanın tüylerini ürpertir!.. +Sahib-i akl ü idrak olan bir insana bütün mahlukat içinde zatına has bir atıyye-i ilahiyye olan aklını o güher-i hayat-kıymeti birkaç sa’at gaybetmek için böyle feci’ elim bir hal-i feza’at-engize düşmek reva mı?... +Aman Ya Rabbi!.. +Ne kadar bu kalb-i kasvet-engiz?!.. +Nerde o insaniyet!.. +Nerede o mürüvvet ü insaf!.. +Yakışır mı bir insana ki kendisi nefsini ihlak etsin ve bu cinayetkar zalim fi’l-i şerrine bir takım ma’sum zavallıları da teşrik etsin!.. +Hayret!!.. +Görüyorum kü’ul üzerine sözü uzatdım… Nasıl uzatmam bu bir seyyi’edir ki nur-ı irfan ile tenevvüre müsta’id o ulvi kıymetdar birçok dimağlar bu seyyi’e-i mühlikeden dolayı haka’ikden bir şey anlamaz bir hale geliyor… Adeta mahvoluyorlar… Müskirat mübtelalarının batıl bir iddi’aları vardır ki bu madde-i mülevveseden tenezzüh ü ictinab eden erbab-ı fazileti ta’yib ederler: +Guya bunlar hayatda zevk u sürurdan mahrum bulunurlarmış… Halbuki bu sözleri ile kendileri mal-i hülya musabinine benziyorlar… Bir insan-ı akil bu batıl akıldan hasta bir dimağdan sudur etdiğini anlar… Eğer o müdde’iler zevk u lezzet iddi’a etdikleri hallerine bir nazar-ı hakimane ile iltifat eyleseler o ahvalin çirkin mülevves birer evza’-ı cinnetden başka bir şey olmadığını derhal anlarlar da o lezzet sürur zannetdikleri hallere akl ü idrak sahibi bir kun ederler. +Bunu anlamak da gayet kolaydır: +Sarhoş esna-yı münademede tuhafına giderek kahkahadan yere serildiği bir söz ayıldıkdan sonra kendisinin nazar-ı fikrine vaz’ olunsa ne kadar basit ne kadar adi ve ekseriya değil güldürecek ağlatacak bir kelam-ı galiz olduğunu görür… Tahrir’ül-Mer’e mü’ellifi diyor ki: +“Umumiyetle kadınlar müslümanlar nazarında tam bir insan değildirler. +Bunların erkekleri kendilerinin kadınlar üzerinde bir hakk-ı hakimiyetleri olduğunu zihinlerine yerleştirdikleri için nisvana karşı olan mu’amelelerinde hep ona göre hareket ederler.” Biz deriz ki: +Ebna-yı milleti arasında azıcık ehemmiyeti olan hiç bir müslüman yoktur ki böyle bir i’tikatda bulunsun; daha doğrusu hiç bir müslüman yokdur ki “Kadın erkeğe nisbetle çocuk mesabesindedir; aralarında –fizyoloji ulemasının dediği gibi– ecnas-ı hayvanat meyanındaki tefavüte mu’adil bir fark-ı azim vardır.” desin On dokuzuncu asrın Mühit’ül-Ulum’una müraca’at. +Hiç bir müslüman yoktur ki “Bu gün gördüğümüz kadınlar bu günkü erkeklerin dişisi değildir belki buna benzer diğer bir mahluk-ı za’ifin dişisidir ki insanlar o mahlukun erkeklerini mahvetmişler de kadınlarını almışlar...” fikrine zahib olsun. +Büyük Ansiklopedi’ye müraca’at. +Elhasıl hiçbir müslüman yokdur ki feylesof-ı şehir Proton ile hem-zeban olsun da “Kadınların sanayi’ destgahlarındaki hali makara kuyu çıkrığı gibi alat-ı hasiseyi andırır..” tarzında sözler söylesin. +Ya bunların hey’et-i mecmu’ası kadınların en cahil bir müslüman nazarındaki mevki’inin en alim bir Avrupalı nazarındaki mevki’inden daha ali olduğuna delalet etmez mi? +Şimdi bizim için yalnız nazarımızı kadınlara hukuk-ı siyasiyye verilmesini nizamat-ı esasiyesine ithal etmiş olan Wyoming cumhuriyetine atfetmek kalıyor. +Bu cumhuriyet ahiren tutulan istatistiklerle sabit olduğuna göre altmış bin kadar nüfusu havidir ki sekenesinin adedi i’tibariyle bilad-ı meşhurenin hiçbirine fa’ik değildir. +Zemini dağlık olduktan başka medeniyetçe Amerika-yı şimalideki memleketlerden mesela Newyork yahud Philadelphia yahud Chicago derecesinde değildir. +Tahrir’ül-Mer’e mü’ellifi sıdk-ı müdde’asına buradaki hakimlerden birini işhad ediyor. +O hakim diyormuş ki: +“Kadınların veza’if-i umumiyye ile iştigal etmeleri asıl rü’yetiyle muvazzaf oldukları umur-ı beytiyyeyi ihmal eylemelerini icab etmiyor. +Şimdiye kadar bir adam görmedim ki gelsin de zevcesinden mesalih-i amme ile uğraştığı için evindeki işlerini yüzüstüne bırakıyor diye şikayette bulunsun.” Bize gelince nisvana hürriyyet-i mutlaka vermek için uğraşmakta olanlara sorarız ki Amerikalı hakimin kadınların böyle umur-ı hariciyye ile uğraşmaları asıl kendilerine has olan vazifenin mu’attaliyetini icab etmez tarzındaki iddi’ası acaba sahih midir? +Acaba siyasi bir me’muriyet işgal eden kadının ağrısı tuttuğu zaman vazifesi başından iki ay müddetle ayrılmasına mesağ tasavvur olunabilir mi? +Acaba böyle bir valide her iki saatte bir çocuğunu kendi sütüyle mi emzirir yoksa ciğer-paresini bir takım cahil süt anaların eline mi bırakır? +Ya o valideye hiç evladının terbiyesini ihmal etmek yakışır mı ki Cenab-ı Hak kendisini sırf bunun için yaratmış olduktan başka bu vazifeyi diğer kadınlara gördürebilmesine de imkan yokdur? +Halbuki deruhte eylediği umur-ı hariciyyeyi Ma’a-mafih biz mü’ellifin bu gibi halata razı olacağını kat’iyen zannedenlerden değiliz. +Çünkü bakınız ne diyor: +“Halkın kısm-ı a’zamı etfali terbiye meselesini ehemmiyetsiz bilirler ki ne kadar büyük ne kadar mühim olursa olsun şu’un-ı kadar vasi’ ilme dakık nazara ağır meşakkatler iktihamına arz-ı ihtiyac etmez. +Bir kere ilim cihetinden düşünülürse insanın neşv ü nema-yı ruhani ve cismanisinin tabi’ olduğu kavanini bildiren ulumun kaffesine muhtacdır. +Su’ubeti mes’elesine gelince usul-i terbiyeyi çocuğun viladetiyle sinn-i rüşde vusulü arasındaki ahval u etvar-ı muhtelifeye tatbik ile ona göre ta’kib etmek öyle bir sabr u metanete işde öyle bir devama; çocuğun her tavrını her hareketini tedkık hususunda öyle bir im’ana muhtacdır ki bu kadar şedid Biz de deriz ki evet bu söz hiç bir akilin inkar edemeyeceği doğru bir sözdür. +Lakin kadınlara hukuk-ı siyasiyye vererek onları hükümetin en mühim me’muriyetlerinde istihdam eden Wyoming cumhuriyetinin nizamatı hakkında Amerikalı hakimin irad eylediği mediha ile mü’ellifin bu sözü nasıl te’lif olunabilir? +Hiç biçare kadını bir kere gayet mühim olan bir emr-i beyti ile yani terbiye-i evlad vazife-i şakkasiyle mükellef tuttuktan sonra bir de bunun fevkinde olarak zavallıyı uzun günlerini tahkık-i cera’im ile erbab-ı cinayet üzerinde ceza kanunnamesindeki maddeleri tatbik ile geçirmeye mecbur etmek mukteza-yı adalet midir? +Çocuk büyütmek için nazar-ı im’ana alınacak son derecede diğimiz halde su-i terbiyeden mütevellid mes’uliyeti validelerin boynuna yükletmeye kendimiz için mesağ görüyoruz da fazla olarak bir de hükumet işlerine bakmak umur-ı ibadı tesviye etmek gibi veza’ifi de onlara tahmil etmeyi adaletle nasıl tevfik ediyoruz? +Eğer kadın bu iki işle birden mükellef olursa o zaman erkek ne yapacak? +Eğer kadınların tekemmül için tutacakları yol bu ise memalik-i vahşiyyede kemal-i nisvan için çok güzel misaller bulabiliriz! +Zira oralarda erkekler her bir şeyden azade olarak ferih u fahur otururlar. +Ekin ekmek biçmek dövmek uzak uzak yerlerden su taşımak gibi şeda’id-i a’male varıncaya kadar her işi kadınlara gördürürler. +O halde bize lazım olan akvam-ı vahşiyyenin ahvalini güzelce gözden geçirmekdir. +Ta ki erkekler kadınların yüzünden ne yolda rahat yaşayabilirler öğrenelim de biz de öyle yapalım! +Pekala şimdi kadınların bu hali nazar-firib bir hürriyet perdesi altında aynı esaret değildir de nedir? +Asla cidal götürmeyen; hissin aklın vicdanın kabulüne mazhar olan bir hakıkat var ise o da allame-i iktisadi Jules Simon’un şu düsturundan ibarettir: +“Evinin haricinde çalışan bir kadın adi bir işçinin göreceği işi görmüş olur; lakin bir kadının işini göremez.” Tahrirü’l-Mer’e mü’ellifi diyor ki: +“Garbde mukavelat muharrirliği rahibelik mühendislik eden gazete müdürlüğünde bulunan postalarda telgrafhanelerde istihdam olunan kadınlar hemen de sayılamayacak mikdarı bulmuştur? +Ma’arif nezaretlerindeki me’muriyetlerin kısm-ı a’zamı da kadınlar tarafından işgal olunmaktadır ki mekatib-i ibtida’iyyedeki mu’allimatın adedi yüzde doksan beş raddesindedir. +Ma’a-mafih mü’ellif cenabları gerek şu cümleyi gerek evvelkilerini badi-i istihsan olacağı için irad ediyor. +Lakin feylesof-i iktisadi Jules Simon şu sözleri söylüyor: +“Kadınlar bugün dokumacılıkta matba’acılıkta buna benzer diğer birçok işlerde kullanılmaktadır. +Kezalik hükumetler de bunları kendi darü’s-sına’alarında istihdam ediyor onlar da bu yüzden birkaç para kazanıyorlar. +Fakat buna mukabil bünyan-ı ailelerinin esaslarını ciddi bir surette yıkmış oluyorlar. +Evet erkekler karılarının mahsul-i sa’yinden kedd-i yemininden müstefid olmaya başladılar; lakin kadınlar a’mal-ı hariciyyede erkeklerle müzahemeye müsabakaya kalkıştıklarından dolayı berikilerin kazancı azaldı.” Daha sonra şöyle idare-i kelam ediyor: +“İşte burada birtakım kadınlar daha var ki evvelkilerinden ziyade terakkı etmişler. +Ticaretgahlarda defter tutmak yazıcılık etmekle iştigal eyledikleri gibi mu’allime sıfatiyle hükumet tarafından da istihdam olunuyorlar. +İçlerinden bir çoğu telgraf posta şimendifer idarelerinde Fransa Credit Lyonais bankalarında kullanılıyorlar. +Lakin bu veza’if o kadınları ailelerinin külliyen biganesi etmişdir.” Bu sözler hane sahibinin sözüdür. +Hane sahibi ise şüphe yokdur ki evinin içinde olanı herkesden iyi bilir öyleyse bunları yabana atarak hilafına mütemessik olmak bizim için kat’iyen ca’iz değildir. +Mü’ellif diyor ki: +“Amerika’daki kadınların terakkiyatını beyan için şunu söylemek kafidir: +Bunlardan yalnız ulum ve edebiyat ile tevaggul edenlerin adedi yüzde yetmişbeşe ticarette bulunanların altmış üçe sanayi’dekilerin altmış ikiye baliğ olduğu senesinde tutulan istatistiklerden anlaşılmıştır.” Lakin mü’ellif cenabları bu halin mucib olduğu o mühlik fesadat-ı ictima’iyyeyi söylemek taraflarına hiç yanaşmıyor! +Evet o fesadat-ı ictima’iyyeyi ki o memleketlerdeki ahval ve harekatın mahiyetine vukufu olanlarca bu babda suret-i sahihada tutulmuş istatistiklerden iyice anlaşılır. +Biz buracıkda Amerika kadınlarının sanayi’ ve edebiyattaki terakkılerine dair madam De Aferina’nın bir mülahazasını otuzunda çıkan Enisü’l-Celis’inde Amerika kadınlarının edebiyat ve sanayi’deki terakkılerini natık bir istatistik irad ettikten sonra diyor ki: +“Lakin şurası da zahirdir ki kadınlar ulum ve fünunda talak memalik-i İslamiyye’de ve sair yerlerde görülmeyen müdhiş bir dereceye varmışdır.” lak istatistiklerini irad ederken bundan tevellüdü tabi’i olan fesad-ı azimi de söyleyeceğimiz için şimdilik sözü uzatmaktan sakınarak yalnız şunu beyan ederiz ki biz kadını erkeğin nazarında sevilmez çekilmez bir hale getiren şeyin onun ulum ile edebiyat ile tevaggulü olduğunu zannedenlerden değiliz. +Asıl kadını muhakkar müstekreh gösteren hal a’mal-ı hariciyyede erkekle müsabakaya kalkışmasıdır başka birşey değildir. +Mütala’at-ı mesrudenin hey’et-i mecmu’asından şu netice çıkıyor ki Wyoming Cumhuriyeti bu hususda sair memleketlerce bütün dünyayı muhit-i medeniyet ve ma’muriyete idhal etmiş olan Amerika Cemahir-i Müttefika’sı o nizamı kabul hususunda herkesden evvel davranırdı. +Amerika gibi mesalik-i hürriyyeti tervic hususunda bu kadar başka bir cumhuriyet onu geçmiş diyerek duçar-ı hayret olurlar. +Lakin işin esasını anladıkları gibi ta’accübden kurtulurlar: +Evet Amerika hükumeti bu usulü bilfi’il tecrübe etti de mazarrat-ı azimini re’ye’l-ayn gördükten sonra lağvetti. +Bakın nasıl oldu: +senesinde Madam Martin’in riyaseti altında olmak üzere kadınlardan müteşekkil müdhiş bir cem’iyet meydana çıkarak hukuk-ı siyasiyyelerini taleb ettiler hatta siyasiyyundan birçok ricali de kendilerine zahir buldular. +Çünkü berikiler netice-i karı iyice düşünmeden cem’iyetin mutalebatını haklı görmüşlerdi. +Sonra a’za-yı cem’iyyet mahafil-i resmiyyede mecalisde nutuklar iradına gazetelerle makaleler neşrine başladılar; fırak-ı muhalife rü’esasiyle münakaşalar ettiler; onların arası aleyhine dela’il getirdiler. +Nihayet meclis-i hükkam bunlara hukuk-ı siyasiyye i’tasına karar verdi. +Bunun üzerine ’de Madam Martin bi’l-intihab riyaset-i cumhuriyyete geçti. +Lakin aradan çok geçmedi arkadaşı bulunan kadınlar kendisini terk ettiler aralarına şiddetli bir rette feshetti. +Bu hadise Cemahir-i Müttefika tarihinde pek meşhurdur. +Ma’a-mafih eğer Wyoming Cumhuriyeti de bu kanunun feshini istemiş olsa arzusunu kemal-i suhuletle tahakkuk ettirebilir ki bu hususda münakaşaya mahal yokdur zannederim. +Halbuki bu gibi yaldızlı nümayişlere ilm-i hukuk lisanında “hürriyet” ıtlakı hiçbir vechile doğru olamaz. +Bu hal hürriyet değil belki erkeğin canı istediği zaman hiçbir gune müdafa’a-i fi’liyye görmeksizin istirdad edebilmek üzere kendi hukukundan bazısını teberru etmesidir. +Bununla beraber şu sözleri recmen bi’l-gayb söylemiyoruz. +Bizden evvel feylesof Proton bu hürriyet-i müfritayı serbesti-i nisvan namı altında kabul edemeyerek diyor ki: +“Ben hürriyet-i nisvan dedikleri hali kabul etmek şöyle dursun icab ederse kadının habsi için en evvel re’y verenlerdenim.” Tabi’idir ki habs ile hükme kalkışan insanın kudreti vardır. +Yani erkek istediği zaman kadını hürriyetden mahrum edebilecektir. +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki: +“Biz burada kadının tarihini telhis tarikiyle bir iki cümlede göstereceğiz: +İnsaniyetin henüz beşikte bulunduğu kurun-i ulada kadınlar hür olarak yaşadılar. +Sonra aile teşkil edince bir esaret-i hakıkiyyeye giriftar oldular. +Daha sonra ti. +Hukuk-ı nisvandan bazısı erkekler tarafından tasdik olunmaya başladı. +Lakin yine kadın o i’tiraf olunan hukukundan müstefid olunmamasını emreden erkeğin istibdadına arz-ı inkiyada mecbur oldu. +Daha sonra insaniyet tavr-ı hazır-ı medeniyyeti bulunca artık kadın hürriyet-i tammeye na’il oldu; hukukun kaffesinde hiç olmazsa kısm-ı a’zamında erkekle tesavi mazhariyetini ihraz etti. +“İşte size dört hal ki tarih-i temeddün-i alemde ona mukabil dört devir bulunuyor”. +Mü’ellif bu sözleri söylüyor ama kadınların o devr-i istiklaldeki halleri nasıl imiş o hürriyetden sonra aile teşkil edince esarete nasıl razı olmuşlar kezalik bu inkılab def’aten nasıl husule gelmiş buralarını hiç söylemiyor. +Halbuki nazar-ı müteharri bu mukteziyatın kaffesine vukuf arzusunda bulunursa derhal bu devirlerden her birinin lazım-ı gayr-ı müfarıkı bulunan birtakım ahvalin mevcudiyetini görür. +Yani kadınlar şu devirlerden birine dönmek istedikleri surette o devrin ahkamına levazımına münkad olmak mecburiyet-i kat’iyyesindedirler. +Bina’en-aleyh madem ki mü’ellif memalik-i mütemeddinedeki kadınların günden güne o istiklal-i evvele doğru rücu’ etmekte yol almakta olduklarını söylüyor; öyleyse o devrin levazımından bulunan ahvale rıza-dade olmak kendileri laldeki halleri nasıl imiş? +On dokuzuncu asrın ansiklopedisi bu dört devri gösterdikten sonra diyor ki: +“Bundan anlaşılan evvelce bir zaman geçmiş kavanin-i ailenin ne olduğu bilinmiyormuş. +O devirde kadınlar her bir kayıddan azade tamam-ı istiklal ile müstakil imişler. +Güzelce te’emmül olunsun. +Ma’a-mafih son derecede muhakkar imişler. +Sonra aileler teşekkül etmeye başlayınca kadınların hali büsbütün değişti. +Zira onlar mücerred aileye dahil olmalarıyla eski istiklallerinden cüda düştüler; lakin buna mukabil kendilerine evvelce malik olmadıkları bir merkez-i ma’neviyi te’min ettiler.” devr-i istiklalde son derecede hakir ve zelil imişler. +Bina’enaleyh mazideki o istiklali tekrar istihsal ederek ikinci defa olmak üzere aynı hal-i meskenete gelmek istiyorlarsa yine arzularını Şimdi bir mu’teriz çıkıp diyebilir ki: +Asr-ı hazırda kadınları hürriyet ve istiklale doğru sevk etmekte olan hareket öyle eskiden olduğu gibi esas-ı aileyi hedm etmek kuvvetiyle birleşmiş değildir. +Bina’en-aleyh kadınlar bu def’a istiklallerini te’min edince elbette evvelki gibi muhakkar olmayacakdır. +Biz de cevaben deriz ki: +Tarih aynı vakayi’in tekerrüründen malik-i mütemeddinedeki kadınlar usul-i izdivacı ibtal için uğraşıyorlar bu maksad uğrunda büyük büyük kitablar meydana getiriyorlar. +Muhitü’l-Ulum’da şu sözler görülüyor: +“Ecdadımızın zaruri i’tibar ettikleri izdivacın her taraftan sademat-ı şedideye uğradığı pek aşikardır. +Zira kadınların etmekte olan hukukları her hususda erkekle tesaviye olan rusemizi tehdid etmektedir. +“Nasin izdivacı terk etmesi talaka meyil bağlaması iki emr-i mühimdir ki Amerika’da Avrupa’da günden güne kaffesi müteşerri’in için nazar-ı intibahlarını dört açmak farz olan bir maraz-ı ictima’inin vücudunu göstermektedir.” terdiği surette icra edilen tedkıkat ve tahlilatdan istintac olunmuşdur. +Ma’a-mafih biz nisvan-ı beşerden bir kısmının günün birinde bu istiklal-i mutlakı istihsal etmelerini istib’ad eylemeyiz. +Lakin o zaman kendilerini esaretin en şedidine atmış mezellet ve meskenetin en vapesin derekesine indirmiş olacaklar. +Fakat biz ma’şer-i müslimin ki –nerde bulursak almakla me’mur olduğumuz– hikmetden başka kaybımız yokdur alem-i beşeriyyetin etvar ve harekatının kaffesini birden nazar-ı tedkık ve ibretden geçirmedikçe göreceğimiz şu’un ve adatın hiçbirine kapılmak bize layık değildir. +Evet biz basire-i im’anı açmalı da şu’un-i alemi öylece temaşa etmeliyiz ki didar-ı menafi’ piş-i enzarımızda mütebessim zi-vekar bir tavır ile mütecelli olsun ru-yi mazarrat Zaten Cenab-ı Hak bizi ümem-i salifenin tarihini tetebbu’ etmeye onlardan ibret alarak düşmüş oldukları girive-i rını teharri eylemeye tergib ediyor. +İşte biz de bu tarik-ı ibreti azıcık ta’kib edince gördük ki kadınların istiklal-i mutlakı hem kendilerinin hem de erkeklerin hırmanını zararını mucibdir. +Bina’en-aleyh bize lazım olan böyle bir girdab-ı mühlike atılmaktan sakınarak hal-i nisvanı tehzib için –hiçbir hususda hikmet-i ilahiyyenin fıtrat-ı beşeriyyenin hududu haricine çıkmamak şartiyle– başka bir tarik-i muvafık araştırmakdır. +Şu mütercem eser hakkında imzasız bir mütala’a-name gönderen zata: +Efendim risalemizdeki makalelerin çoğu hakkında etrafdan mektublar geliyor. +Bunlara cevab vermek işimizi bırakmakla olabilecek. +Bu ise işimize gelmeyecek. +Siz de şimdi su’allerinize cevab vermeyişimi ihtimal ki aczime vereceksiniz; lakin ne be’is var? +Ben zaten da’iye-i kudretle ortaya çıkmadım ki. +Maksadım elimden geldiği kadar milletin hayrına hizmetdir. +Sa’yleri meşkur olmayanlar niyetlerinden dolayı me’cur olurlar. +Mektubunuzu imzalı göndereydiniz merdane bir hareket etmiş olurdunuz. +Şahsımı tanımayışınız cesaretinizi kırmamalıydı. +Çünkü ben korkak bir adam olmadığım gibi hamdolsun korkunç da değilim. +Bir de eser henüz bitmedi maba’di böyle beş on nüsha daha işgal edecektir. +Rica ederim sırayla okuyun da mütala’atınızı istihsal edeceğiniz netice üzerine bina edin. +Kur’an-ı Kerim kütüb-i semaviyye-i sairenin hiçbirisine makıs olmayıp elfaz-ı şerife ve me’ani-i dakıkasıyla haiz-i mertebe-i i’caz ve mezamin-i latife ve ahkam-ı metinesiyle de ez-her cihet mümtazdır. +Kur’an-ı Kerim’in vasıl-ı mertebe-i i’caz olduğu füsaha ve bülega-i Arabın mislini ityandan aciz kalmalarıyla sabitdir. +Filhakıka bu Kitab-ı Mübin fesahat ü belağat üzere irad-ı kelam etmeyi en büyük şerafet ve en ali meziyet addeden ve hatta zade-i tabi’atleri olan cevahir-i kelamı ta’lika sadr-ı Ka’be-i Ulya’dan başka münasib bir mahal bulamayan füsaha ve büleğa-yı Araba karşı nazil olmuş ve nice ayat-ı beyyinatıyla onlara tahaddi ederek yani meydan okuyarak mecmu’una mukabele şöyle dursun aksar suresine bile bir nazire yapmakdan cümlesini aciz bırakmışdır. +Bülega-yı Arabın aksar-i süver-i Kur’aniyye’ye nazire yapmakdan aciz kalmaları ise vücuh-ı atiyyeye mebnidir: +Evvelen: +Arabın fasahat ü belağati at deve cariye ve harb ve saire gibi müşahedatı vasfa münhasır olup Kur’an-ı Kerim ise bu misillü eşyayı vasf ü beyan etmediğinden fusaha beyne’l-Arab fesahat ü belagatleri meşhur ve müttefakun-aleyh olan elfazı Kur’an’da bulamamışlardır. +Saniyen: +Arabların kavl-i meşhuru mantukunca bir şiirin bir sözün en güzeli en kazibi olduğundan kizbi terk ve sıdkı iltizam eden bir şa’irin şi’irinde ve bir münşinin kelamında efsahiyyet ve eblagıyyetin tenezzül edeceği emr-i tabi’idir. +Hatta Lebid ibni Rebi’a ile Hassan radıyallahu anhümanın dahil-i daire-i İslam olduklarından sonra şi’irlerinin tenezzül ve tedenni etmiş olduğu erbab-ı vukufa ma’lumdur. +Kur’an-ı Kerim ise her ayetinde sıdka kemal derecede ri’ayet olunmakla beraber fesahat ve belagatin mertebe-i kusvasında olarak nazil olmuşdur. +Salisen: +Bir şa’ir ne kadar fasih ne kadar beliğ olursa olsun onun bir kasidesinde ancak bir veya iki beyt-i beliğe tesadüf olunabilir. +Çünkü belağat “kelimatının fasih olmasıyla beraber kelamın mukteza-yı hale mutabakati” demek olup ahval ü makamat-ı kelam ise mütefavit ve mütehalif olduğundan her kelamı kendine mahsus bir makamda irad etmek ve o makama münasib olan umurun cümlesine ri’ayet eylemek kudret-i beşeriyyenin haricindedir. +Halbuki Kur’an-ı Kerim’in her kelam ve cümlesi kendine mahsus olan hal ve makamda sevkolunmuş ve o makama münasib olan umurun kaffesine ri’ayet edilmişdir. +Rabi’an: +Zühd ve takva mesa’il-i fıkh ü fetva zemm-i dünya ve medh-i ukba gibi şeylere dair teşbihat-ı beliga ve fasiha yazmak veya söylemek hiçbir şa’ir ve münşiye mümkün değil iken Kur’an-ı Kerim’de bu gibi mebahis-i aliye kemal-i fesahat ü belağat üzere zikr ü ityan olunmuşdur. +Hamisen: +Muhakkakdır ki bazı eşyayı tasvirde güzel şi’ir o kudret-i şa’iranesini layıkıyla göstermek mümkün değildir. +Nitekim İmri’ü’l-Kays’ın şi’iri at ve nisa gibi şeyleri vasıfda Nabiga’nın şi’iri havfda A’şa’nın şi’iri de hamriyatda güzel olup başka şeylerde ise o kadar güzel değildir. +Halbuki Kur’an-ı Kerim tergib terhib va’az zecr ve saire gibi pek çok mebahis ve mesa’il-i muhtelifeyi cami’ iken cümlesinde gayet-i fesahat ve nihayet-i belağat üzere varid olmuş ve hepsinde hüsn-i zatisini bir suret-i harikuladede ızhar eylemişdir. +Sadisen: +Kendisinde ale’t-tevali bir mazmundan diğer mazmuna intikal edilen veya bir takım eşya-yı muhtelifenin beyanını müştemil bulunan bir kelamın eczası arasında hüsn-i irtibat olamayacağı ve bina’en-aleyh kelam-ı mezkurun derece-i aliye-i belağatden sukut edeceği derkar olduğu halde Kur’an-ı Kerim’de bir kıssadan diğer kıssaya bir mazmundan bir başka mazmuna mütevaliyen intikal edilmiş ve emir nehiy haber istihbar va’d va’id tevhid nübüvvet ma’ad tergib terhib gibi nice mezamin-i muhtelifenin beyanını mutazammın bulunmuş iken yine hüsn-i irtibatını kemal-i fesahat ve belağatle muhafaza eylemişdir. +Sabi’an: +ayet-i celilesi gibi birçok ayat-ı beyyinatın ve bahusus “Sad” sure-i şerifesinin serapa şehadetleriyle Kur’an-ı Kerim ekser mevazı’ında elfaz-ı kalile etmişdir ki bunun da kudret-i beşeriyyeye nisbetle bir emr-i muhal olduğu erbab-ı vukufa nümayandır. +Saminen: +Ashab-ı belağat ü fesahate ma’lum olduğu üzere bir kelamda cezalet ile azubet ü letafeti vech-i layık üzere cem’ etmek derece-i istihalede olduğu halde Kur’an-ı Kerim pek çok ayat-ı beyyinatı ve bu iki sıfat-ı mütezaddeyi vech-i elyak üzere cem’ eylemişdir. +Tasi’an: +Kur’an-ı Kerim rekaket kıyasa ka’ideye muhalefet ve tenafür-i huruf u kelimat gibi muhıll-i fesahat olan umurdan bi’l-külliye hali olmakla beraber te’kid ıtlak takdim te’hir fasl vasl ve saire gibi belağat-i kelamda ri’ayet olunması lazım gelen umurun kaffesini müştemildir ki hiçbir beliğin kelamında bunun misli görülmemiş ve görülmek Kerim’in en kısa bir suresine bile nazire yapmakdan aciz kalmışlar ve nihayet cümlesi o kelam-ı mu’ciz-beyana karşı ser-füru bürde-i hayret olmuşlardır. +Kur’an-ı Kerim’in mu’ciz olması ve bütün bülegaya karşı tehaddi eylemesi meydan okuması kendi zaman-ı nüzulüne mahsus olmayıp bin üç yüz bu kadar seneden beri bu tehaddiyi etmekde ve bu meydanı okumakdadır. +Vakı’a kelamda fesahatin belagatin cezaletin azubet ü letafetin ne demek ve nasıl olduğunu bilmeyen bazı husama-yı din ve bir takım süfeha-yı kuteh-bin Kur’an-ı Kerim’in bazı yanlış ve nakıs tercemelerine bakarak onun fesahatine belagatine eczası arasında irtibatına dair bir çok hezeyanlar söylemişler ise de onların bu hezeyanları av’ave kabilinden olup şayan-ı istima’ bile değildir. +Çünkü Kur’an’ın derece-i ulya-yı belagatde olduğunu bilmek ya füseha ve büleğa-yı Arabdan olmağa veyahud fenn-i me’ani vü beyanda maharet-i kamilesi bulunmağa mütevakkıf olduğundan o lisan-ı azbü’l-beyandan o ulum-i metinü’l-ahkamdan bigane olanlara karşı Kur’an’ın belagatini ve ayat-ı beyyinatı arasındaki hüsn-i insicam u irtibatını Hele bazı ulema-yı ruhaniyyunun –guya Kur’an’ı anlıyorlarmış gibi– o Kitab-ı Mübin’in mezamin-i gayr-i münasibeyi mutazammın olduğuna dair söyledikleri hezeyanlar agreb-ı gara’ibdendir. +Acaba Kur’an-ı Kerim kendi kitabları gibi enbiya-yı izam hazeratına bir takım fuhşiyyatı isnad etmeyip bil’akis müşarun-ileyhimi o gibi nekayısdan tenzih ü takdis etdiği için mi mezamin-i gayr-i münasibeyi mutazammın olmuşdur? +Onlar emin olsunlar ki Kur’an-ı Kerim layü’ad vela-yuhsa mazmunları ifade eylediği halde hiç birisinde akl ü hikmete mugayir bir şey görülmemişdir. +İşte me’al ü merci’-i mezamin-i Kur’an şunlardan ibaretdir: +Tevhid ü tenzih-i Zat zikr u tefrid-i sıfat tevhid-i halise da’vet şirkden ve bilhassa teslisden şiddetle nehy enbiya-yı salifeyi zikr onları şan-ı nübüvvete layık olmayacak nekayısdan tenzih enbiyaya iman edenleri medh ü sena münkirin-i enbiyayı zemm ü takbih enbiyanın cümlesine ve ale’lhusus müşrikine galib olacaklarını va’d ü ihbar Kıyamet’in ve o günde herkesin kendi a’maline göre mükafat ü mücazatın hakıkatini beyan zemm-i dünya ve medh-i ukba eşyanın helal ü haramını beyan siyasete tedbir-i menzile müte’allik bilcümle ahkamı beyan Allah’a ehlullaha muhabbete teşvik vusul ilallaha vesile olabilecek şeyleri beyan edani ve esafil ile müsahabetden men’ ibadat-ı maliyye ve bedeniyyede hulus-ı niyyeti te’kiden beyan riya ve süm’adan kat’iyen zecr tehzib-i ahlakı mufassalan ve mükemmelen beyan ahlak-ı zemime ashabını tehdid hilm tevazu’ kerem şeca’at ve saire gibi ahlak-ı haseneyi medh gazab u tekebbür ve buğz ü kin ü zulm ve saire gibi ahlak-ı kabihayı zem takvaya zikrullaha ve ibadetullaha terğib. +bu zikrolunan şeyler olup bunlar ise bila-şek aklen ve naklen memduh ve makbuldür. +Bu cihetle Cenab-ı Hak onları Kur’an’da suver u esalib-i muhtelife-i hasene ve makbule ile tekrar tekrar beyan etmiş ve muhafaza olunmalarını suret-i kat’iyyede ferman buyurmuşdur ki nev’-i beşerin sa’adet-i maddiyye ve ma’neviyyesini te’mine bihakkın kafi olan bu kadar mezamin-i latife ve makbulenin hiçbir kitab-ı semavide bir misli daha görülmemişdir. +Mütehayyir oldular. +Beynlerinde konuşmağa başladılar. +Nihayet şu yolda cevab verdiler. +– Biz zaten ateşden kaçarak Peygamber’e iman etdik; ateşten kurtulalım diye. +Ateşe yanmak için iman etmedik. +Vakı’a: +“İta’at edin!” buyurdu. +Bunu biliyoruz. +Fakat zannetmeyiniz ki; “Ateşe de girin!” derse girmek lazım gelir. +Ne O böyle emir verir ne sizin bunu emretmeye hakkınız var. +Biz hem dünya hem ahiret ateşine giremeyiz! +– Gireceksiniz! +– Giremeyiz efendim! +Onlar böyle konuşurken ateş yanıp kül oldu. +Alkame’nin de gazab ve hiddeti ateşle beraber söndü. +Sonra avdet etdiler. +Resul-i Ekrem Efendimiz’e işi hikaye etdiler: +– Böyle böyle bir şey oldu. +Alkame hazretleri de bize; “Ateşe girmezseniz bana asi olursunuz. +Bana asi olan Peygamber’e asi olur.” dedi. +O vakit ne buyurdu Resul-i Ekrem Efendimiz? +Yok yok! +Eğer o ateşe gireydiniz Kıyamet’e kadar çıkmazdınız. +Ahiretde de yanacakdınız. +Asıl asi o vakit olacakdınız. +İta’at ma’rufa karşıdır. +Münkere ita’at olmaz müdafa’a olur. +Herkesin hakkı var hukuku var. +Eğer o ateşe gireydiniz ebediyen çıkmayacakdınız. +Ya’ni ahiret azabına da layık olacakdınız. +Zahirde Ma’rufa dairdir ita’at münkere karşı ita’at olmaz. +Onun Allah’a ita’at edin Resul’e ita’at edin ulü’l-emre de ita’at edin. +Ama ulü’l-emr Allah gibi Resul gibi doğru yola sevketmezse… Adil var zalim var. +Dedik ya hepsi ulü’l-emrdir. +Velev birkaç kişiye re’is olsun yine “emir” denir. +Sana bana karşı sözü geçiyor ya emirdir… Eğer emirlerinizle beyninizde bir münaza’a zuhur ederse… Padişaha da şümulü var bunun. +Öyle bir emirde bulunuyor ki ita’at olunacak gibi değil. +Alkame’nin sözü gibi; “Ateşe gir!” kabilinden… O vakit de ita’at mi edeceksiniz? +Yok isyan mı edeceksiniz? +Hayır. +İsyan haram; ma-fevke karşı cür’etkarane hareket memnu’dur. +Beynini bulmak için bir yol aramalı; ne onun canı yansın ne senin canın. +Allah bir şeyi boş bırakmamış her şeyin çaresini göstermiş: +münkerat nev’inden bir şey ne’uzü billah Alkame’nin; “Ateşe girin!” gibi muhatara kabilinden bir şey. +O vakit . +Ma’na-yı şerif: +“Beyninizde münaza’a ederseniz” demek değil. +Bütün tefsirlere bak. +“Ulü’l-emrle millet arasında vaki’ olursa” demekdir. +O yolsuz bir tarafa sevkeder. +Senin de vicdanın kabul etmez. +Eğer böyle bir müşkilat zuhur ederse… Hükumetin mültezemi başka milletin mültezemi başka olursa… Hükumet zulmeder sen adalet beklersin… Eğer böyle bir münaza’a olursa… Bir münaza’a ki başka türlü hallolunamayacak kan dökülecek o vakit ihtiyat edin. +Kan dökmekden çekinin… Herhangi bir şeyde amir ile me’mur beyninde bir ihtilaf zuhur ederse amirin verdiği emirler kabil-i icra olmazsaböyle bir halde O münaza’un-fih olan şey’i Allah’ın kitabına Resul’ün sünnetine irca’ edin! +Allah ne buyurmuş Resul ne buyurmuş; öyle fasledin. +Sonra bazı ayetlerde de “şura” ile tavsif buyurur: +Namazı orucu zikrederken; diye şurayı da zikrediyor. +Namaz kılarlar oruç tutarlar bütün işlerini şura ile yaparlar. +Kimse kimseye müstebidane mu’amele eylemiyor. +Hulefa-yı Raşidin zamanında böyle idi: +–Ne kusurumuz varsa gösterin!... +buyururlar; herkese edna bir insana salahiyet veriyorlardı. +Şuradan maksad bu değil mi? +İyan aleni.. +Böyle yapdılar. +Hazret-i Peygamber daima ümmetin re’yini alırlardı. +Sonra gelen hulefa da ale’lekser böyle hareket etdiler. +Ara-yı ümmeti almadan hiçbir iş görmediler. +Her ne kadar böyle meb’uslar toplanmak suretiyle değilse de hakıkatde başka bir şey değildi. +Yine müzakereler şuralar oluyordu. +Yalnız böyle her memleketden birkaç meb’us gelsin… Böyle bir şekilde değildi. +Çünkü o zamanlarca şu usuller za’id görülmüş. +Değil mi ki milletde bir hakk-ı nezaret var ulemanın fetvasıyla müctehidinin hükmüyle amel olunur… Ulema sınıfında da bi-hakkın ulema merci’-i enam olur. +Onlar dünyayı muhakkar görürler. +Menafi’-i dünyeviyye asla hatırlarından geçmez. +Kim olursa olsun daima hakıkati söylerlerdi. +Böyle alimler olursa kendilerine hakıkaten müraca’at eylemeden bir iş yapılmıyorsa artık böyle her tarafdan meb’us gelmesine hacet kalır mıydı? +Meb’us gönderilmek lazım gelse bütün ümmeti göndermek ayrıldıkları yok ki… Herkes hakıkatin önünde lal ü muti’. +Fikirler ali kalbler saf şa’ibe-i menfa’atden ari… Herkes bir timsal-i adalet. +Me’murların fikirleriyle ümmetin fikri bir ulema çok. +Öyle bir zamanda şu usullere hacet kalır mı?.. +Fakat mürur-ı zaman ile her şeyler değişmiş; ne fikr-i adalet kalmış ne hiss-i insaf. +Ahlak bozulmuş halk menfa’at-i şahsiyyelerine düşmüşler. +Umur-i idareyi herkes kendi heva-yı nefsanisine uydurmağa kalkışmış menafi’-i umumiyye unutulmuş kendine daha muvafık cihet düşünülmeye başlamış. +Böyle açıkdan açığa bir daireye lüzum vücub derecesine gelmiş. +Başka türlü kabil olmamış. +Sonra gelenler çok tecrübe etmişler. +Avrupa akvamı da bunu çok düşünmüşler bundan başka çare bulamamışlar. +– Madem ki milletin hakkıdır vergilerini alıyoruz elbet onların menfa’atine sarfetmek lazım. +Kölemiz değil onlar. +Nelere sarfolunuyor onlar da görsün umur-i devlet hususunda onların da re’yleri olsun. +Vergiler muvafık mı cibayet olunuyor sarfedilen paralar yerli yerine mi sarfolunuyor?.. +Hepsini görsünler. +Her hususda onların da fikri nazar-ı i’tinaya alınmalı. +İstediğin gibi al kendi sefahetin uğruna sarfet… Böyle şey olmaz kabil değil bu! +Çok düşünmüşler birçok asırlar böyle geçmiş. +En evvel esasiyi kabul etmiş. +Alınan verilen belli gizli kapaklı hiçbir şey yok. +Müslüman dini gibi aşikare. +Bunun fa’idesi meydanda. +Herkesin ehliyeti hamiyeti vezn olunuyor muktedir biri ta’yin olunuyor. +Daha ehli varsa öteki kenara çekiliyor… Hep bunları Şeri’at-i İslamiyye’den almışlar o sayede terakkı etmişler o sayede bütün cihana hakim olmuşlar. +Zanneder misiniz ki İngilizler Türk’den zekidir Türk’den dirayetli Türk’den fetanetlidir?.. +Türkler müslümanlar öyle bir şemsden nur alıyorlar ki o güneşin ufak bir şu’a’ı her nereye teveccüh etse orasını müstağrak-ı füyuzat eder. +Şeri’at-i Garra-yı Muhammediyye… Neler neler bize gösteriyor!.. +Bu telkınat-ı aliyyeye biz ittiba’ etseydik bugün ne olurduk?.. +Japonlar bile bu sayede terakkı etdi. +El birliğiyle kimseleri iş başına geçirdiler yükseldikçe yükseldiler. +O derece ki Rusya gibi müstebid fikrinde musır mağrur bir devleti mahv u perişan etdiler. +Rusya… Orası da bizden bedter. +Bizden ziyade orada mezalim vardır. +O grandükler o asilzadeler o memleketleri mahvetmişlerdir. +Bi-nihayet müstebid zimemdaran etrafı sarmışlar. +Ahlaksız herifler o koca devleti za’fa duçar eylediler. +Ahlaksızlıkları istibdadları her türlü yolsuzlukları bu def’aki cenerallerin muhakemelerinde görüldü. +Birbirlerinin aleyhinde bulundular. +Porartur’un tesliminde ne kadar su’-i isti’malat oldu. +Devlete millete sıdk ile çalışan yok. +Daima çalmağa bakar. +Milletin mahvını düşünmüyor hain. +Sonra o da epeyce yoluna girdi ya! +Nihayet Kanun-ı Esasi’yi kabul etdi fakat edinceye kadar ne kıtaller oldu ne milyonlarca insanlar mahvoldu!.. +Akıbet mümkün derece istibdaddan kurtuldular. +letin hakkından geldi. +O muvaffakiyetleri ne sayede oldu? +Hep sıdk u ciddiyet hep adalet sayesinde. +Japonlar ma’lum; ne kitabları var ne esaslı bir dinleri. +Lakin her yerden ma’lumat almışlar ciddi çalışmışlar. +Sıdk ile sarf-ı mesa’i edilmiş. +Aldıkları paraları sarf olunacak yere sarfetmişler. +Hazineler hazırlamışlar. +Bizim gibi hainlere yedirmemişler. +– Ama niçin evvel bunları söylemiyordun? +Nasıl söyleyebilirdim? +Ağzıma alsaydım beni mahvederlerdi. +Allah da emretmemiş; “Kendini tehlikeye at!” diye. +Bir kişi iki kişiden bir şey çıkmaz. +Böyle şeyleri büyük bir kuvvet yapar. +Bu muvaffakiyetler Allah’ın inayetiyle olur başkası yapamaz. +Vakı’a vasıta olanlara teşekkür ve senalar edilir. +Fakat müsebbib-i hakıkısi Allah olduğunu unutmamak lazımdır. +O cem’iyet yok mu? +Vallahi öyle muhterem mukaddes bir cem’iyetdir ki Kıyamet’e kadar paydar olsun. +Sıdk ile çalışdılar o kadar sene işkencelere dayandılar. +İnsaf edelim haklarını teslim edelim. +Ne büyük muvaffakiyet ne ali maksad!.. +Böyle zamanda bunu yapmak Vallahi hayretden hayrete düşürür alemi. +Bütün cihan hayretdedir. +Beş on kişi esasını kurmuşlar. +Ne derece cehd ü gayretler ne türlü tedbirler… Hatıra hayale gelmez. +Bir çok işkenceler bir çok vuku’at-ı elime de bunun hayyiz-i husule gelmesine yardım etdi. +Kahır yüzünden lütuf oldu. +Ma’lum milletin duçar olduğu o mesa’ib-i gunagun. +Tekrara lüzum görmüyorum ahiran zuhur eden komiteler o mukatelat-ı dahiliyye herkesin ma’lumudur. +İcmalen söyleyeceğim. +Rumeli halkının dört sene evveline nisbetle bir sülüsü gitmişdir. +O derece telefat oldu. +Onlar da Allah’ın emanetidir. +Hristiyan olsun ne olursa olsun adalet istiyorlar. +Zulümden bizar oldular dağlara çıkdılar. +Dayanılmaz zulme. +haricden de mu’avenet va’d olunursa. +Ha siz çalışın. +Ben mu’avenet ederim. +denirse dururlar mı? +Bulgarlara Bulgaristan Rumlara Yunanistan… Her bir millete bir hükumet va’d-i mu’avenet ediyor. +Yavaş yavaş bütün devletler mu’avenete başlıyor. +Çünkü nihayeti onlar bir yere varıyor. +Hepsi nihayet bir millet sayılır. +Aralarındaki o fark bizdeki sünni ile şi’i gibidir. +Hep bir kelimede. +Ayrı gayrı tutmayalım. +Icabında aralarındaki o farkı unuturlar cümlesi bir millet olurlar. +Yekdiğerine mu’avenet ederler. +Hem bu hareketleri muvafık da. +Hususan mazlumlara mu’avenet insaniyet muktezası. +Silah verir para verir adam gönderir. +– Kurtaracağız diyorlar o biçareleri. +Bu zulüm boyunduruğu onları mahv edecek. +Niçin karşıdan seyirci kalalım? +Bu suretle mu’avenetden geri durmadılar. +Üç yüz bin askeri oraya doldurduk. +Bu yanda tir tir titriyoruz gölgemizden korkuyoruz. +Ötede ise üç yüz bin asker silah altında tutuyoruz. +Memalik-i mütemeddinede eşkıya ta’kıbi jandarmalara a’iddir. +Askerler muharebe için muntazam meydan muharebesi içindir. +Eşkıya ta’kıbine göndermek askeri tahkır addolunur. +Bu ma’kul bir hareket değildir. +Lakin Allah Kadir ve Kayyum’dur. +“ Felak”ın ma’nasını bilir misiniz? +Zulmet nur-i adaleti infilak etdiren Allah. +Denebilir ki ecnebilerin oraya gelmesi bu hürriyetin hayyiz-i husule gelmesine pek büyük yardımı oldu. +O memleketler serbest oldu. +Onların vasıtasıyla Avrupa gazeteleri gelmeye başladı. +Onlar milletin fikrini intibaha sevketdi. +Bizim ma’arif düşmanları onlara evrak-ı muzırra diyorlar. +Evrak-ı mazarrat değil evrak-ı hidayet oldu. +Bu vasıta ile onların gözleri açıldı ne olursa olsun diye serbestane harekete başladılar. +Yeni yetişen dindar ve münevverü’l-efkar zabitlerimiz hakıkat-i hali ahaliye anlatıyorlardı. +– Bu mezalim bu istibdad bizi bitirecek git gide perişan olacağız külliyyen mahvolacağız diyorlardı… Filhakıka bu şübhesizdi. +En büyük makamda bulunanlar kasemle söylüyorlar – Vallahi Mart’a kadar gitmez mahvolacağız. +O Reval Mülakatları o konferanslar o müzakereler ne idi? +Hep bizim yapar. +Zulüm ve istibdadla memleketler ateş içinde kalmış de var. +Yağmadan kim kaçar? +– Değil mi? +Nasıl olsa bu devlet ortadan kalkacak; bari biz de bir pay kapalım diye bütün hükumetler hazırlanıyorlardı. +Bizim gazetelere bakma! +Onlar felaketleri sa’adet şeklinde gösteriyorlardı. +Mes’uliyetin büyük bir kısmı da onlara a’iddir. +Arada sırada rical-i istibdad zımnen gazetelerde tehdidatda bulunuyorlardı. +Dünyada neler oluyor? +Hiç kimsenin haberi yok. +Rusya dahili ihtilaller içinde yandı Iran kanun-ı esasi gürültüleriyle alt üst oldu; bizim gazeteler hiç ismini bile yazamıyor. +Yalnız bir def’a Iran’a a’id bir havadis görüldü. +Havadis değil tehdid: +“Meclis-i Milli’ye tehassün eden ahrar topa tutularak kendileri meclisleri mahv u harab edilmiş!...” – Görüyor musunuz? +Sakın böyle şeylere kalkışmayın. +Zira sonra size de böyle yaparız. +Fikrinizden çıkarın o hülyaları. +“Hürriyet” bir daha dirilemeyecek derecede ölmüşdür!.. +demek istiyorlardı. +Böyle hainler ara sıra efkar-ı umumiyyeyi tehdid ediyorlardı. +Nasıl oldu sonra?! +Bir kere fikirler açılınca Cem’iyet büyük bir ümide düşdü. +Şems-i hürriyyeti saran bulutlar yavaş yavaş dağılmağa başladı. +Cem’iyet atiden emin olmağa başlayarak gayret ü mesa’isini artırdı. +Bu hürriyyeti almak mümkün olacakdı. +Buna mutlaka lüzum vardı. +O Niyazi Beyler o Enver Beyler gibi kahramanlar Cem’iyet’in tevessü’üne çok yardım etdiler. +Eşkıya ta’kıbine gideceksiniz! +diyorlardı onlara. +Onlar da; “Pekala!” diyerek ma’iyetine bir tabur asker alır giderlerdi. +– Nereye gidiyorsunuz? +– Eşkıya ta’kıbine! +Muzıka çalmayla eşkıya ta’kıb olunur mu? +Biliyorlar ki maksad bu değil; asıl maksad askeri yormak açlıkdan öldürmek. +– Hani ya eşkıya? +sordukları vakit: +Ne yapalım? +diyorlardı kaçıyor herifler!... +Boru ile eşkıya ta’kıb olunmaz. +Onun usulü başka. +Ciddi muharebede borular olur. +yapdılar? +Bir tabur askeri aldılar bir ormana girdiler. +Ne eşkıya var ne hafiye. +“Geliniz kardeşler!” diye o münevverü’l-efkar zabitler o ali-cenab erkekler birer nutuk irad etdiler. +Bütün o mezalimi Osmanlıların duçar olduğu felaketi bu ahvalin vehametini anlatdılar. +Hepsi nice da’vet etdilerse öyle kabul eylediler. +Can u gönülden Mushaf’a el basarak yemin etdiler. +“Ümmete hürriyet verilsin!” diye ahd ü peyman etdiler. +İstihsal-i hürriyyete karar verdiler. +Bir def’a mesela yüz kişi alırlardı. +Onlara hakıkat-i hali anlatdırır yemin etdirirlerdi. +Sonra ertesi def’a başka yüz kişi alırdı. +O evvelce gidenleri almazdı. +Onlara da yemin etdirirdi. +Hükumet öyle zannediyordu: +Eşkıya ta’kıb ediyorlar. +Halbuki bunlar böyle böyle birkaç senede işi o derece muhkem takviye etdiler ki telgraf başına geçdikleri zaman saray erkanı şaşırdı kaldı. +Hakıkaten şaşılacak şeydir; o ne tedbir o ne ittihad! +– Haydi eşkıya ta’kıbine! +dendi mi işte Niyazi hazır. +Taburdan istediği dilaverleri seçer o yemin etmeyenleri işden haberdar olmayanları alır dağa çıkar. +Eşkıya ta’kıb edecekler. +Halbuki kasabadan çıkar çıkmaz hatt-ı hareket değişir bir ormana çekilirler: +– Biz selametimiz için bir yol bulduk… diye nutuk başlar. +Zaten isti’dad da var. +Herkes hakayık-ı ahvali anlamış herkesin yüreği yanmış. +Onları ittihada şebbüsden haberdar olunca onlar da yemin etdiler. +Kimini Niyazi Bey kimini Enver Bey kimini Ahmed Bey kimini Mehmed Bey yemin etdirdi. +Bu dilaverlerin ta’dadı kabil değil! +Hem ne kadar da tuhaf bir cem’iyet; birbirlerini de tanımıyorlar. +Cem’iyet a’zasından olan zat birkaç kişiyi bilir. +Bu minval üzere ne kadar asker varsa hepsi Cem’iyet’e dahil oldular. +Hürriyeti istihsal için kanlarının son damlasını dökmeye müheyya olduklarına yemin etdiler. +Üç-dört seneden beri böyle imiş; sonradan haber alıyoruz. +Hepsi böyle yemin etdiler hazırlandılar. +İttihad tam ittifak mükemmel. +Her tarafa adamlar gönderdiler birçok yerlerde şu’beler teşkil etdiler. +Sonra hafiyeler duymaya başladılar. +Cem’iyet de icab eden tedabir-i şedidede kusur etmedi. +Me’murinden lüzum gördükleri ve emniyet etdikleri kimseleri daire-i Cem’iyyet’e gün evvel orada i’lan-ı hürriyyet etdiler. +Padişahla da muhabere etdiler. +Kanun-ı Esasi’yi tamamen kabul ü i’lan etdirdiler parlak muvaffakıyetlere na’il oldular. +Bunlar bu Cem’iyet-i aliye öyle böyle bir şey değil; zann u tahminin kat kat fevkindedir. +Bir kere koca bir ordu koca bir Makedonya halkı. +Bunlar İstanbul’a doğru yürürlerse tün iklim mahvolacak idi. +Elhamdülillah sümme elhamdülillah! +Kemal-i i’tidal ile kimsenin burnu kanamadan bu iş oldu bitdi. +Padişahın dirayeti rübeye kalkışsaydı İstanbul Ordusu’nu karşı göndereydi… Sonra neler olurdu? +Türlü türlü mucib-i te’essüf haller zuhur ederdi. +O derece ki ma’azallah memleketler alt üst olacakdı. +Cem’iyyetin öyle şiddetli bir kararı vardı ki önüne geçmek kabil değildi. +Allah payidar etsin tevfikat-ı ilahiyyesine mazhar buyursun. +Hakıkat böyle işte. +İcmalen söylüyorum. +Bunlar hep Allah’ın terir. +Bu zalimler de pek ileri gitdilerdi. +En son yapdıkları zulüm Sahib Molla hakkında idi. +Sahib Molla ki iffet ü istikametle ma’ruf bir zat-ı şerifdir. +İ’lan-ı hürriyyetden iki-üç gün evvel konağını basdılar. +Kabasakal namındaki herif yanında kendi gibi biriki kişi daha ne kadar kütüb-i İslamiyye varsa cümlesini alırlar. +Biçarenin haberi de yok; hanesinde değil imiş. +Sahilhanesine giden zalimler orada bulunan kadınların cümlesini bir odaya habsederler. +Ne kadar dolaplar çekmeceler yazıhaneler varsa kırmışlar dökmüşler aşırmışlar. +O kıymetdar yazma kitabları bakkaldan çuvallar getirtmişler çuvallar vak’a-i ha’ile Allah’ın gayret-i ilahiyyesine dokundu. +O nefis kitablar yazma tefsirler Mushaf-ı Şerifler… Hepsi çuvallara dolduruldu. +O mel’un Kabasakal hep ayakla basıyormuş. +Böyle mel’anet böyle dena’et cihanda işidilmemişdir! +Bu ne idare! +En nihayet sanki o mübarek zatın ahı tutdu iki gün sonra cümlesi sernigun oldular. +Bir sarsar-ı hürriyyet hazan yaprağı gibi cümlesini topraklara serdi. +Bütün o cebabire mahv u perişan oldular. +Allah Hakim-i Mutlak’dır Kahir-i zü’l-Celal’dir; kimsenin ahını kimsede bırakmaz. +Hani o cebabire? +Hani o fir‘avunlar? +Hani o ulü’l-istibdad? +Hepsi mahv u perişan oldu. +Serir-i istibdadları zindanlara munkalib oldu. +Ayaklarıyla basdıkları kitablar kelimeler birer gazanfer-i celadet oldu da başlarını ezdi. +Birkaç gün sonra Sahib Molla’ya adam gönderdiler elini ayağını öpdürdüler: +– Aman afvet! +dediler. +Çünkü anladılar ki bu yapdıkları hadden pek aşırı idi; misli görülmemiş bir cinayetdi. +– Afvolacak bir kusur etmediniz ki afvedeyim dedi. +Müşarun-ileyh hazretleri guya ki Cem’iyet’e mensub imiş. +Selanik’de bir damadı var imiş; bir mahdumuna da Gazi Evranos-zadeler’den İskender Paşa’nın kızını almış. +İşte böyle bir hikemsiz münasebetle kendisini itiham etmişler. +Koca hanedanın evini basdılar eşyasını tarumar etdiler fakat – Utanmazsınız dedi afv dilenirsiniz. +Yapdığınız mel’anetin derece-i şena’atini düşünmüyor musunuz? +Afvolunacak bir zulüm müdür? +Haydi ben afv etsem de Cenab-ı Allah sizi afvetmez. +Ben kaçak değilim. +İnsan gibi geleydiniz; teftiş ü taharri edeceğiz deseydiniz ben mümana’at mı edecekdim? +Kütüb-i İslamiyyeyi böyle çuvallara doldurarak ayakla basmak reva mı? +Kabil değil; Allahu te’ala bunu afvetmez mutlaka belanızı verecekdir! +Filhakıka der-akab hepsi belalarını buldular. +Kahr-ı rabbaniye giriftar oldular. +Bu vak’a da işte büyük bir ders-i Şimdi dersimize gelelim: +Eğer siz ümeranızla bir şeyde ihtilaf ederseniz sakın; Kılınçla halledelim demeyin. +O makamın kudsiyeti var; ona karşı durmak hürmetsizlikdir. +Hiçbir hükümdar milletin mahvını istemez. +Su’-i idare ve tedbir daima müfsidlerin iğvası Padişahın etrafını sardılar makam-ı muhterem ü mukaddesi lekelemek istediler. +Halbuki padişah-ı zişan akil rahim kerimdir; hüsn-i ahlakı var. +Bütün memalikce iştiharı var. +Dirayetinde fetanetinde hakıkaten misli yok. +Fakat hainler vasıta oldular o dirayeti o kemalatı daima vehmiyata tabi’ ederek su’-i isti’mal etdiler. +Madam makamın kudsiyyeti var orada bulunan zatın bir mevki’-i ihtiramı var. +Onun çaresi nedir ihtilaf zamanında? +Allahu te’ala size ne ferman buyurmuş Resulullah ne emretmiş ona müraca’at edin ihtilafınızı şura ile halledin. +Sair milletler selametlerini ne yolda te’min etmişlerse siz de öyle yapın. +– Ama biz fesad çıkaracağız!.. +O vakit mü’min sayılmazsınız. +Eğer Cenab-ı Allah Yevm-i Kıyamet’e imanınız varsa işinizi böyle şura ile halle kalkışınız. +Ümeraya düşman olmayın. +Allah ve Resulü nasıl emretmişse öyle yapın. +İhtilaf nasıl kalkar ortadan? +Meşveretle! +Pek a’la işte. +Meclisler yapın; ihtilaf hallolur gider. +Bak bak! +Kur’an’da herşey var. +Ulü’l-emre ita’ati emretdikden sonra kullarına neyi emrediyor? +İta’ate mani’ olacak esbabı ne suretle izale buyurur? +Aranızda bir ihtilaf zuhur ederse hüsn-i suretle tesviyeye çalışın. +Allahu te’ala hazretleri ne demiş Peygamber-i Zişan ne demiş bilmez değilsiniz. +Her kim meşveretle amel ederse na’il-i refah olur. +Her kim müşavereyi terkederse helakden başka bir neticesi olmaz… Sonra ne buyurur? +Elbette sizin Cenab-ı Allah’a Kıyamet Günü’ne imanınız var. +Allah’dan korkun adaletden başka bir şey istemeyin emin kimseleri ortaya koyun. +Bu suretle ihtilafları izale edin. +meşveretle fasl-ı umur etmek izale-i ihtilaf eylemek bu yolda erbabının re’yine ümenanın fikrine müraca’at etmek… hakkınızda her şeyden hayırlıdır. +Akıbet cihetiyle pek güzeldir. +Akıbetiniz bununla te’min olunur. +Hüsn-i hatimeye bununla na’il olursunuz. +Her türlü selameti elde etmiş olursunuz. +Münaza’aya karşı böyle bir şura te’sis ederek o yolda ma’delet kanununun icrasını te’min etmek… sırf hayırdır. +Selamet-i umumiyye için başka yol başka çare yok. +Hükumet aleyhine cür’et büyük mefsedetdir. +Ona ne hacet! +Aradan hainleri kaldırırsan padişahla milleti bir edersin. +Bu daha güzel değil mi? +Bir zat diyor ki:– “Geçen selamlıkda hayran kaldım. +Millet padişahına kavuşdu. +Padişah da lezzet-i hürriyyeti tatdı. +Hainlerin de bütün yüzleri karardı. +Erbab-ı sadakatin gönülleri meserretle doldu.” Şimdi ne evvelki kadar asker var ne de bendegan-ı sadıkan!. +Alkışlar içinde padişah pür-fahr-i sürur cami’-i şerife geldi gitdi. +Herkes de; “Maşa’allah!..” dedi. +İşte padişahlık da milliyet de budur. +Kahr ile lezzet olmaz. +Lerziş ü şekkül etdi. +Mu’temed emin zevat. +Artık bizim için lazım gelen şey onların muvaffakıyetine du’a etmekdir. +Birbirimizle hoş geçinelim. +Cem’iyet i’tidal ü sükunu tavsiye ediyor. +larına müteyakkız olmalı. +Bir takım ta’assuba dokunacak şeyler olur. +Bunlar zaten olurdu. +Fakat tahrik için şimdi sana düşmanlar söylüyorlar; ihtimal ki sen vaktiyle göremezdin. +Şimdi herşey meydana çıkdı. +İyi fena seçiliyor. +Millet otuz sene zarfında bir ak gün görmedi ki. +Efrad-ı milleti kumarbazlığa sarhoşluğa hep me’yusiyyet sevketti. +Rü’esanın mekrinden hafiyelerin şerrinden hiç birşey yapılamıyordu. +Üç kişi bir araya gelemezdi. +Nasıl şirketler teşekkül edebilsin? +Her şeyi sedd ü bend etmişler. +Bütün ortalığı haraca kesmişlerdi. +İştigal için ne kalır?.. +Me’yusiyet me’yusiyet… Haydi sarhoşluk. +Doğrulukla iş görecek bir yol bırakmamışlar. +Bu milletin kabiliyeti inkar olunmaz. +Fakat selamet yolları açılırsa bak. +Yerimizin de kabiliyeti var. +Çünkü bilirsiniz bizim ne münbit arazimiz var. +Bütün memalik-i hire yetişdirir. +O Hıtta-i Irakıyye… Dünyada misli yok bir kıt’adır. +Orada kanallar açılır şirketler te’essüs ederse ne hazineler vücuda gelir. +Bilad-ı İslamiyye türlü türlü ma’denlerle doludur. +İnşa’allahu te’ala milletimiz az zaman içinde pek büyük menfa’atler istihsal edecek. +On senede bu zararları çıkarmağa çalışacağız. +Herkesin yüzü gülecek. +Eğer böyle olmasaydı mahvolacakdık. +Demek ki daha dünyanın müddeti var. +Milel-i saire ile öyle bir ittihad vücuda geldi ki harika der-harika. +Esrar-ı hadın bu türlüsü de havarik devrinde zuhura gelmemiş naziri görülmemişdir. +Milel-i gayr-i İslamiyye ile müslümanlar bi-inayeti’llahi te’ala öyle yek-vücud olmuşdur… Çünkü herkesin yüreği yanmış idi. +En meşhur sergerdeler geldiler Selanik’de silahlarını teslim etdiler. +En meşhur Bulgar re’isleri gelip ızhar-ı şadmani eylediler. +Bu muvaffakıyeti öyle tasvib etdiler ki hayret!.. +Bütün dünyanın milyonlarını sarfetsen bu muvaffakıyyeti istihsal kabil değildir. +Bu para ile olur şey değil. +Böyle kana susamış birbirlerine düşman olmuş daima mukatelat içinde yaşamış… Böyle akvamın bir an içinde yek-vücud olması… Hakıkaten harikadır mu’cize-i Ahmediyye’dir keramet-i acibedir. +rızasından harice çıkmazlar. +Her işlerini meşveretle yaparlar. +Şeri’at’in gösterdiği gibi yek-vücud olarak yaşarlar. +El-hamdü li’llah yol açıldı yürüyelim. +Bugün bu kadarla kifayet edelim!.. +TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ekim Birinci Sene - Aded: +“Din” ceza amilin ameline göre mükafat ve mücazat ma’nasına masdardır. +esma-yı sübhaniyyeden “Deyyan” mücazı ile tefsir olunur. +mesel-i meşhuru bundan me’huz sınayi’-i bedi’iyyeden müşakele üslubu üzere variddir ki: +İşlediğin fi’le göre ceza görürsün demekdir. +Din şeri’at ve ita’at ma’nasına da gelir. +Burada bu ma’nalara haml edilmek de mümkündür. +Fakat hazf-i muzafa lüzum görülür. +“Maliki yevmi’d-din” nazm-ı celili nefs-i cezaya değil; yevm-i cezaya malikiyet-i sübhaniyyeyi müfid olmasına mebni ceza-yı a’malin sair eyyamdan mümtaz bir yevm-i mahsusu olduğunu iş’ar etmekdedir ki işte asıl o zaman her amil ameline mülakı olacak ve ceza-yı layıkını görecek demek olur. +Su’al: +Bakılsa bütün eyyam-ı dünya eyyam-ı cezadır. +Zira efrad-ı beşeriyye mesa’i-i vakı’alarına göre bu alemde mücazat ve mükafat görüyorlar. +Nasın te’min-i selametle ihraz-ı bahtiyari etmeleri mesa’i-i haseneleri sayesinde ve o nisbetde olduğu gibi giriftar oldukları belaya ve mihen de hep eda-yı vacibat ve ifa-yı hukuk babındaki tefrit ve taksirleri netayic-i tabi’iyyesidir. +Cevab: +Evet! +Alem-i dünyada da amellerimize ceza terettübü kabil-i inkar olamazsa da bu terettüb mutarrid değildir. +Her amil bütün a’malinin cezasını burada görmüyor. +Belki yalnız bazı eşhas bazı a’malinin cezasını görmekdedir. +Nasıl ki gibi nusus-ı Kur’aniyye de buna dalldir. +Süleha-yı ümmet erbab-ı istikamet mükafat-ı acileye fi’l-cümle mazhar kılınmakda oldukları gibi şirar-ı nas dahi kendilerine ba’is-i nedamet vesairlere medar-ı ibret olacak mertebe mücazata çarpılıyorlar. +Sa’adet-i milliyye ve selamet-i umumiyyenin ma-yetevakkafun aleyhi olan sa’y-i vacibi talet ve sefahatle ifna-yı ömr eylemek en büyük seyyi’atdan olduğu halde bunun cezası dünyada efrad-ı ümmetin herbiri hakkında badi-i te’essür olacak suretle zahir olmayıp belki hey’et-i umumiyyenin bi’t-tedric giriftar-ı felaket ve perişani olması tarzında nümayan olmakdadır. +Filhakıka bütün efradı böyle bir gaflet ve tekasül ile imrar-ı hayat etmekde görenek belasına duçar olarak lakaydane davranmakda olan milletler cem’iyetler Cenab-ı Fatır’ın vaz’ buyurmuş olduğu kavanin-i te’ayyüş ve i’tilanın haricine çıkmış vacibü’s-süluk olan sırat-ı müstakımden udul ve inhiraf eylemiş olmaları hasebiyle nizam-ı aleme ve kanun-ı adl-i ilahi’ye tevfikan fakr u mezellet ve fakd-ı izz ü şevket gibi layık oldukları bin türlü bela ve ukubete ma’ruz vesair milletlerin zir-i tabi’iyyet ve esaretinde yaşamağa mahkum olurlar. +Ancak bu hal-i mezellet bu sıfat-ı makhuriyyet onların herbirine bi’l-cümle efradına şamil olmayıp içlerinden bir takımları zulm ü i’tisafa enva’-ı irtikaba inhimakleriyle beraber ferih fahur bi-nihaye müştehiyat bin türlü tecemmülat yalnız ahyanen vicdan azabı hissedebilirler ki bu da pek enderdir. +Bu takım süfeha-yı ümmetin bazılarına bir hayli zaman debdebe ve ihtişam ve fevka’l-ade alayiş ü intizam üzere ömür sürdükden sonra vehamet-i encam baş gösterir suri ve ma’nevi felaket ve ukubetler yağmağa başlarsa da bunların giriftar oldukları ceza-yı elim hey’et-i umumiyyenin tedenni ve izmihlalini mucib olan seyyi’at ve tecavüzat-ı vakı’alarının öşr-i mi’şarı addolunamaz. +Kezalik bir çok eshab-ı hasenatın umum nas hakkında adl ü ihsan ile mu’ameleyi iltizam eden bir takım erbab-ı hamiyyetin bütün ömürleri muzayaka-i şedide içinde mahvolur hukukları iza’a olunur layık ve müstehak oldukları mükafatdan mahrum bırakılırlar. +Yalnız rahat-ı vicdan ve edeb ve irfanlarıyla tena’um ederek müteselli olabilirler ki bu da bir sevab-ı ruhani bir mükafat-ı ma’neviyye demekdir. +Fakat bu kadarcık mükafat onların mesa’i-i memduhalarına ceza-yı kafi olamaz. +El-hasıl dünyada mücazat ü mükafat-ı tamme icra olunmadığı herkesin ameline muvafık ceza ile cezalanmadığı vareste-i ıtnab-ı makaldir. +Bina’en-alazalik aklen ve hikmeten alem-i aharda bir “yevmü’d-din”e lüzum-i kat’i vardır ki onda fehva-yı ma’delet-ihtivasınca efrad-ı amilinin her biri hayır ve şerre dair ne kadar naçiz olursa olsun bütün a’malinin netayicini görecek iyi ve fena hiçbir sa’y ü niyet zayi’ kılınmayacakdır. +Bu evsaf-ı celileyi ism-i celale sıfat kılarak Vacibü’l-Vücud hazretlerine isbat etmek zat-ı uluhiyyetden başka ale’lhakıka hamd ü senaya ehil ve müstahak bulunmadığına delalet hükme illiyetini müş’irdir. +Bina’en-aleyh nazm-ı celilden istihkak-ı hamdin illet-i mucibesi cenab-ı Bari-i te’alanın bi’lcümle ka’inatda mucib ve mürebbisi ve ni’am ü eltaf-ı zahire ve batınenin mün’im-i hakıkisi ve ruz-ı cezanın alem-i ahiretin merci’-i yeganesi olmasından ibaret olduğu müstefad olur. +Bu evsaf-ı celilenin hiç birinde Mevla-yı Müte’al hazretlerine müşareket eder bir ferd yokdur ki istikak-ı hamd ü senada bir kimsenin iştiraki tasavvur olunabilsin. +Evsaf-ı erba’anın tertibinde de münasebet-i tamme vardır. +Çünki abd-i hamid ifa-yı hamd ü sena makamında Cenab-ı Bari’nin evvela rububiyet ve halikıyetini saniyen hal ve istikbalce ma’lum olan mün’imiyeti salisen ruz-ı cezadaki hakimiyetini mülahaza ile bahr-i şuhuda müstağrak olup cemi’ masivadan kat’-ı alaka etmedikce nazm-ı celilinin müfadı olan hasr-ı ibadet ve isti’aneye ehil olamaz ayet-i mezkureyi hin-i tilavetde musalli bu mülahazada bulunmalıdır ki gafletden azade olsun. +Tertib-i mezkurun erbab-ı irşad tarafından vuku’ bulacak tevhid ve ibadete da’vet makamına da münasebeti aşikardır. +Zira dergah-ı sübhaniye hasr-ı teveccüh ve ibadetin ba’is-i a’zamı haiz-i uluhiyyet olmasıdır. +Fakat vasf-ı uluhiyyet kema hüve hakkıhi bizlere ma’lum olamadığı cihetle kaffe-i avalim hakkında meşhud olan asar-ı bi-nihayesiyle meczum bulunan “rububiyet” sıfat-ı celilesine nakl-i kelam olunmuş ba’dehu bu mülahaza ile müte’essir olmayan eşhasın bari kendilerine vasıl ve mev’ud olan ni’am-ı sübhaniyyeye karşı borçlu oldukları teşekküratın ifası maksadıyla edenlerin mücazat-ı uhreviyyeyi göz önüne alarak satvet-i kahire-i sübhaniyyeden korkarak arz-ı inkıyada mecbur olmaları lazım geleceği ihtar buyurulmuşdur. +İşte bu üsluba tevfikan bu mertebe muciz bir kelam ile ifade-i hakıkat fevkinde bir belagat tasavvur olunamaz. +bina’en cemi’ masivadan temeyyüz ve celal ü azametle tevahhüd eyleyen ma’bud-i zü’l-celalimiz! +Bizler ancak sana nına müraca’atla senden inayet bekleriz Sadr-ı kelamda mehamid ve esniye-i aliyyenin kaffesine hakık ve layık olan zat-ı vacibü’l-vücud hazretleri zikir ve ba’dehu evsaf-ı kudsiyye-i sübhaniyyesiyle tavsif edilmiş olması üzerine zat-ı ecell-i ma’bud hamid nazarında temeyyüz ve ta’ayyün etmiş ve bu sayede hamidin makam-ı kurb ü şuhuda vüsulü tahakkuk eylemiş olmasına delalet için burada üslub-i gaybetden üslub-ı hitaba tahvil-i kelam buyurulmuşdur. +Sure-i Bakara’nın şu mevzi’de zikr olunan ahkam-ı şer’iyyeden biri de ayet-i müdayenedir. +Cenab-ı Nesak-saz-ı umur izz-i şanuhu bu surede evvela ibadına fi sebilillah dayene” ıtlak olunan bu ayetde onları mal-ı helalin hıfzı ve fesad ü telefden sıyaneti hususuna da’vet ediyor. +Ve çünkü emval sebeb-i mesalih-i me’aş ü me’ad olup insan onunla ahvalden i’raza ve takva’llaha mülazemet ve muvazabete kudretyab olacağından ale’l-ekser elfaz-ı Kur’an’da cari olan tiyata teşvik ve irşad olmak üzere ekid emirler ve beliğ ta’limat temil vuku bulan mu’amelenin halini beyana şuru’ ederek buyuruyor ki: +“Ey iman edenler; bir deyn ile ecel-i müsemmaya dek tedayün etdiğiniz vakit yani tarafeynden biri bir aynı müddet-i ma’lume ile öbür tarafa veresiye vererek veyahud öbür tarafdan bir aynı müddet-i ma’lume ile veresiye alarak vakı’ olan mu’avezat esnasında şu suretle deyni mutazammın bir mu’amelede bulunduğunuz zaman o deyni yazın vakt-i edasıyla beraber o deyni kayd ü tahrir edin. +Tedayün ve ta’bir-i diger ile müdayene ber vech-i muharrer deyni mutazammın mu’amele ma’nasına olduğundan deynin deyne mukabelesini iktiza etmez ve bina’enaleyh tedayün veyahud müdayene her iki tarafdan deynin husulü demek olup bu da deyni deyne bey’i ifade etmekle bi’l-ittifak batıldır diye su’al varid olmaz. +Beya’at dört vech üzere olur: +Biri aynı ayna bey’ ve mübadele etmekdir ki bu suret şübhesiz müdayene değildir. +İkincisi deyni deyne bey’ etmekdir bi’l-ittifak batıl olduğundan ayet-i kerimenin tahtında dahil değildir. +Geriye iki kısım kalır ki birisi aynı deyne bey’ etmek yani malı semen-i mü’eccel mukabilinde satmakdır ve diğeri deyni ayna bey’ etmek yani peşin para ile veresiye mal almakdır ki selemdir. +Ekser müfessirinin kavli üzre bu son iki kısmın her ikisi bu ayet-i kerimenin tahtında dahildir. +Şeyhzade. +İbn-i Abbas radiyallahu anhüma hazretlerinden: +Bu ayet-i kerimede müdayene ile selem murad olduğu ve Cenab-ı Hak ribayı haram kıldıysa selemi mübah kıldı dediği rivayet olunmuşdur – Kadi Beydavi ve Ebus su’ud . +Tedayün deyne delalet eylediği halde deyn lafzının ayrıca zikr olunması üç fa’ideye mebnidir: +Birisi tedayün deyni müştemil mu’amele ma’nasına geldiği gibi mücazat ma’nasına da geldiğinden ma’na-yı murad te’ayyün edip de vehm-i ma’na-yı mücazata zahib olmamasıdır. +İkincisi deynin hal ve mü’eccel iki nev’i olup tahrire deyn-i mü’eccelin ba’is olduğu anlaşılmasıdır. +Üçüncüsü kavl-i kerimindeki zamir-i mansub-i muttasılın merci’i ta’yin etmesidir – Kadi ve Şehyzade . +Deynin eceli: +İktiza-yı müddet için ta’yin olunan vakitdir. +Fahreddin . +“Müsemma” mu’ayyen demekdir. +Şu halde ecel-i müsemmaya kadar demek vakt-i mu’ayyene kadar demekdir. +Ve ta’yin ile murad gün veya mah veya sene gibi ilmi ifade ve cehaleti ref’ eden şeyler ile ta’yin etmekdir – Fahreddin ve Kadi ve Ebussu’ud . +Cenab-ı Hak müdayenede iki şey emr ediyor: +Birisi tahrirdir ki bunu kavl-i kerimi ile emr ediyor. +İkincisi işhaddır ki bunu kavl-i şerifi ile emr eyliyor. +Deynin tahriri ile istişhadın fa’idesi malik-i tarafeynce hıfz u sıyanet edilmesidir. +Çünki da’in matlubunun ve vakt-i edasının kitabet ve işhad ile tevsik olunduğunu bilince hakkından ziyade istemeyeceği ve deynin va’desi hulul etmeden mutalebeye kıyam edemeyeceği medyun dahi burasını derpiş-i mütala’a ederek tamamen veya kısmen deynini inkar edememekle beraber vakt-i hululünde te’diye-i deyn edebilmek ve mübaderet eder. +İşte kitabet ve işhadda bu fa’ideler bulunduğundan Cenab-ı Hak kitabet ve işhad ile emretdi – Fahreddin . +Cumhur-ı fukaha-i müctehidin bu makamda emrin nedbe mahmul olduğuna zahib oldular ve biz cemi’ diyar-ı İslam’da cumhur-ı müslimini tahrir ve işhadsız esman-ı mü’eccele ile mal satdıklarını görüyoruz bu hal tahrir ve işhadın vacib olmadığı üzerine icma’dır dediler – Şeyh zade. +Ve bunu beyninize adl ile muttasıf bir katib yazsın. +Deyn senedini tarafeynden birine meyl etmeyerek ve ziyade ve noksan olmayarak doğruca ve niza’a ve ibtal-i hakka ba’is olmayacak vechile yazacağına aranızda emniyet olunur bir katib tahrir etsin. +Bu kavl-i kerim tahrir-i sened için şurut-ı tahrire aşina bir fakıh-i mütedeyyini intihab etmelerini tarafeyne emirdir ve bu da yazılan sened lede’ş-şer’ mu’avvel ve mu’teber bir vesika olsun hikmetine mebnidir – Fahreddin ve Kadi ve Ebussu’ud . +Ve hiç bir katib deyn senedini Allah’ın ona ta’lim etdiği gibi yazmakdan iba etmeyip o suretle yazsın. +Küttabdan hiçbiri Cenab-ı Hakk’ın ona teslim etdiği tahrir-i vesa’ik usulünde deyn senedini yazmakdan lunduğu vechile tahrir eylesin. +Yahud bu kavl-i kerim nazm-ı celiline mümasil olarak me’al-i münifi: +Hiçbir katib nasıl ki Cenab-ı Hak onlara usul-i tahriri ve tarik-i ihya-yı hukuku ta’lim ile kendilerini nef’lendirmiş ise onlar da nası tahrir ve kitabetleriyle nef’lendirmekden lim kardeşlerinin hacetlerini görsünler demekdir. +Fahreddin ve Kadi ve Ebussu’ud . +Ve üzerinde hak bulunan imlal etsin. +“Men aleyhi’l-hak” deynini mikdarı ve cinsi ve vasfı ve müddeti vesair cihetleri ile katibe imla ve takrir etsin. +İmlal ki bir kimse söyleyip diğeri yazmakdır. +E’imme-i nühatdan Ferra’ şöyle dedi: +denir ki ehl-i Hicaz ile Beni Esed lügatidir dahi deniyor ki bu da lügat-i Temim ve Kays’dır. +Kur’an-ı Kerim her iki lügat üzere nazil olmuşdur. +Bu kavl-i kerim evvelki lügat üzere nazil olduğu gibi nazm-ı şerifi de ikinci lügat üzere şeref-nüzul etmişdir – Fahreddin . +Ve Rabbi olan Allah’dan ittika etsin ve ondan birşey noksan etmesin. +İmla eden medyun-ı Hazret-i Perverdigar-ı zü’l-celalden korksun ve üzerinde olan hakdan birşey noksan etmeyip tamamıyla söylesin. +Men aleyhi’l-hak eğer sefih yahud za’if ise yahud zerinde hak olan kimse mübezzir nakısü’l-akl olmak yahud sıgar ve atehden naşi za’ifü’l-akl bulunmak veyahud dilsiz olmak veya lisan bilmemek vesaire gibi ahval ve avarıza mebni bizzat imlaya muktedir değilse o kimsenin vasisi veya vekili veya mütercimi gibi makamına ka’im olan veliyy-i emri onun yerine adl ile yani noksan ve ziyade etmeyerek şahid istişhad edin. +Beyninizde cereyan eden müdayeneye dair şehadeti tahammül etmeleri için erlerinizden iki şahid taleb edin. +Şera’it-i şahadet kütüb-i fıkhiyede mezkurdur. +Şahidler yani şahid olacak kimseler iki er bulunmadığından veya başka bir sebebden dolayı iki er olmazsa o halde hoşnud ve razı olduğunuz şuhuddan bir er ile iki hatun dursa öbürü onun hatırına getirir. +Bu bize göre hudud ve kısasdan ma’ada yerlerde ve İmam-ı Şafi’i’ye göre yalnız emvaldedir. +Her şahidin kendinden hoşnud ve razı olunan kimselerden olacağı yani şahid kim olursa olsun insan ancak hoşnud olduğu kimseyi şahid tutacağı sübhesiz iken bu sıfatın bir er ile iki hatundan ibaret bulunan şuhuda tahsis buyrulması nisanın bu sıfat ile ittisafı kalil olduğu içindir – Ebussu’ud . +Ve şahidler yani şahid olacak kimseler eda-i şahadet veya tahammül-i şahadet için sahib-i hak tarafından çağırıldıkları zaman icabetden imtina’ etmesinler. +Ve deyni küçük veya büyük olsun vakt-i hululüne dek yazmakdan usanmayın. +Deyn az veya çok olsun veyahud sened muhtasar veya mufassal olsun her halde onu medyunun ikrar eylediği vaktin hululüne dek yazmaya kesret-i müdayenatınızdan dolayı üşenmeyin. +Bu yani size emr olunan tahrir-i deyn hususu ey mü’minin nezd-i ilahide hükmü’llah’da pek adaletdir. +Rıza-yı ilahiyi tahsile pek mü’eddadır çünkü hakkın cemi’ kuyud ve tefasili ile yazılması akidini sıdka ziyadesiyle da’i ve deyni bilmemekden ve deynde kizb eylemekden ve bunlara teferru’ eden mefasidden pek ba’id olur. +Ve şahadeti pek mukavvimdir. +Şahadeti pek sabit kılar ve ikame-i şahadete pek yardımı olur. +Ve iştibah etmemenize pek karibdir. +Deynin cinsinde mikdarında vakt-i hululünde şuhudunda sair cihatında şübheniz za’il olmağa pek karibdir. +Meğer ki müdayeneniz veya ticaretiniz beyninizde deveran etdirir olduğunuz ticaret-i hazıra olsun o halde onu yaz[ma]makda sizin üzerinize günah yokdur. +Bir müddet-i mu’ayyeneye kadar deyni mutazammın bulunan mu’amelatınızda ber vech-i meşru’ sened tahrir edin fakat müdayeneniz veya ticaretiniz bedellerini yed’en be-yed te’ati etmek suretiyle aranızda döndürdüğünüz bir ticaret-ı hazıra olduğu halde onu tahrir etmemekde sizinçün bir be’is yokdur çünkü bedelleri hazır bulunan böyle bir ticaret münaza’a ve nisyandan ba’iddir – Kadi ve Ebussu’ud . +Bu tefsir kavl-i keriminde lafzının ’ nın haberi olmak üzere nasb ile kıra’etine mebnidir ve esna-yı tefsirde gösterildiği vechile bu kıra’ete göre ayet-i kerime: +“Meğer ki müdayeneniz veya ticaretiniz ticaret-i hazıra olsun” takdirindedir. +Bu takdirin şıkk-ı evveline bazıları tarafından: +“Müdayene ticaret-i hazıra olmaz” diye i’tiraz olunmuşsa da varid değildir çünkü müdayene birkaç sa’at gibi karib bir müddete kadar olursa ona ticaret-i hazıra ıtlakı sahih olur. +Ticaret temettu’ etmek maksadıyla mal alıp satmaya denir. +Ve tebayi’ etdiğiniz zaman işhad edin ticaret-i hazıra suretiyle olan mübaya’anıza da veyahud ale’l-ıtlak mübaya’alarınızda şahid tutun zira işhad edilirse pek hazm ve basiret üzere hareket edilmiş olur. +Bu ayet-i kerimede varid olan evamir yukarıda sebk ettiği üzere cumhura göre nedb ve istihbab içindir ve murad tarik-i ihtiyata ve sıyanet-i emvale irşaddır. +Bazıları dediler ki evamir-i mezkure vücub içindir. +Bu vücuba ka’il olanlar ihtilaf ederek kimisi zikr olunan emirlerin hükmü bakı olduğuna ve kimisi neshine zahib oldular – Kadi ve Ebussu’ud . +Ne katib ve ne şahid ızrar etmesin. +Yahud ne katib ve ne şahid ızrar olunmasın demekdir. +kavl-i keriminde kelimesi iki veche muhtemeldir: +Biri kelime-i mezkurenin aslı kable’l-idgam birinci harfi meksur olarak ma’lum sigası üzere ve diğer vech dahi ra-i mezkurenin fethiyle mechul sigası üzre olmakdır. +Evvelki veche göre ayet-i kerimede vaki’ ile kelimeleri ’ nun faili olarak ayetin me’al-i münifi: +“Kitabet ve şahadet hususunda icabeti terk etmek ve kitabet ve şahadeti tağyir ve tahrif eylemek suretlerinden biriyle ne katib ve ne şahid sahib-i hakkı veya men aleyhi’l-hakkı ızrar etsin” demek olur. +İkinci veche nazaran zikr olunan iki kelime ’ nin na’ib-i faili olmakla ayetin mü’edda-yı şerifi: +“Katib ve şahid-i kitabet ve şahadete da’vet olundukları zaman mühim işleri olarak beyan-ı ma’zeret ederlerse Cenab-ı Hak da’vete icabeti size emretti diye ilhah olunub da işlerinden güçlerinden alıkonulmak veyahud katib ve şahide onlar için mu’ayyen olan haddin haricine çıkmaları teklif olunmak veyahud katibe hakk-ı ücreti verilmemek gibi bir suretle mutazarrır ve rencide edilmesinler” demek olur. +kelimesinin bu iki veche muhtemel bulunduğu kelime-i mezkureyi Ömerü’l-Faruk radiyallahu anh hazretlerinin fekk-i idgam ve evvelki harfini kesr ile ve İbni Abbas radiyallahu anhüma hazretlerinin dahi ızhar ve feth bussu’ud . +Eğer siz nehy olunduğunuz ızrarı işlerseniz bu fi’il-i menhi size mülabis-i fısk u ma’siyetdir. +Size lahık ve tari olmuş huruc an ta’atillah’dır. +Kadi ve Ebussu’ud . +Allah’dan ne muhalefetden ve bu cümleden olarak nehy eylediği şu ta’lim ediyor. +Cenab-ı Zü’l-celal mesalih ve menafi’inizi mutazammın bulunan ahkamı size öğrediyor – Ebussu’ud . +Allah her şeyi bilir. +İbadının cemi’ mesalihine vakıfdır zat-ı aliyyesine hiçbirşey hafi değildir – Hazin . +Bu üç cümlede lafza-i celalin tekrar buyurulması kuluba ilka-yı mehabet ile beraber herbirinin ala haddetin bir ma’nada istiklali olduğuna tenbih içindir çünkü birinci cümle takvaya tergib ve Kadi ve Ebussu’ud . +“Bütün gün işte boğuştum biraz da dinlensem... +Yarın da aynı mezahim içinde uğraşacak Değil miyim? +Bana öyleyse şimdi pek elzem Velev bir an için olsun huzur ü hab aramak. +Hayat ceng-i maişet; cihansa ma’rekedir; Zaman zaman bu sükunlar birer mütarekedir.” Deyip de yaslanıverdim. +Fakat bizim bu huzur Beş on dakika ya etmiş ya etmemişti devam... +Bir eski komşu gelip: +“Validen selam ediyor Diyor ki: +Hasta ağırlaştı durmasın akşam Hemen bizim eve gelsin” deyince davrandım O aşiyan-ı gamkine doğru yollandım. +Sarıldı boynuma annem girince ben içeri. +Diyordu ağlayarak: +– Görme Akif’im çocuğu! +Senin değil yedi kat ellerin yanar ciğeri Ölüm döşekleri üstünde görse yavrucuğu. +Şükür bugün azıcık farklıdır diyorduk dün... +O pembe pembe yanaklar kireç kesildi bugün! +Filan hekim dediler. +Geldi baktı anlamadı. +Hayır filan daha bir anlayışlıdır dediler. +Meğer yalan yere çıkmış o sersemin de adı! +Bırak ki anlasalar var mı çare hiç? +Ne gezer! +Hekim ilaçları oğlum bütün tesellidir. +Kesildi kardeşin artık yemekten içmekten; Lakırdı dinlemiyor kendini helak ediyor. +O hastadan daha şayan-ı merhamet... +Görsen... +Dedikçe “Anne çocuktan ümidi kes... +Gidiyor!” Telaş içinde kalıp büsbütün şaşırmadayım. +Eğer yetişmese imdada yok mu komşu hanım... +– Görünmüyor hani hemşire nerdedir? +Gelsin. +Benim sözüm ne kadar olsa başkadır belki Biraz bulurdu teselli... +– Nasıl da söylersin! +Lakırdı kar edecek kim? +Duyar mı hiç beriki? +Kolay bir iş mi? +Senin anne olduğun var mı? +Çocuk o halde iken anne sözden anlar mı? +Bu hem kaçıncı felaket? +Beşinci! +Ya Rabbi Tamam beşinci seferdir ki kız ölüm görecek! +Bu son ümidi de şayed giderse dördü gibi Zavallı kendini vaktinden evvel öldürecek. +Çıkıp da gör hele bir kerre şimdi Selma’yı... +Ne hale koydu felek sevdiğin o simayı! +Sabahleyin dili baktım biraz ağırlaşıyor... +Melil melil bakıyor şimdi bülbül evladım! +Ne zalim illet imiş: +Bir çocukla uğraşıyor... +O olmasaydı da ben keşke hasta olsaydım. +Şikayet olmasın amma tahammülüm bitti... +Günaha girmedeyim durmuşum da bak şimdi! +Ne manzaraydı ki bir kuş kadar uçan o melek Dururdu bi-hareket kol kanad kımıldamıyor! +Gözünde nur-i nazar titriyor hemen sönecek... +Dudakta natıka donmuş; kulak söz anlamıyor! +Türab rengine girmiş cebin-i simini; Ölüm merareti duydum öpünce leblerini! +Başında annesi –matem tecessüm etmiş de Kadın kıyafeti almış gibi– durur mebhut; Yanında komşu kadınlar huruşa amade Eğerçi ortada dönmekte bir mehib sükut. +Girince ben odadan hepsi kalktılar ayağa Kızıyla annesi mıhlıydılar fakat yatağa! +Dedim: +Nedir bu senin yaptığın düşünsene bir. +Bırak şu hastayı artık biraz da kendisine. +Ne çare hükm-i kader akıbet zuhura gelir Cenaze şekline girmekte böyle faide ne? +Senin bu yaptığın Allah’a karşı isyandır; Asıl felakete sabreyleyenler insandır... +Şu yolda başlayan avare bir talakatle Devam edip gidecektim bu eski hikmette. +Ne oldu hastaya bir şey mi oldu anlamadım... +O beht içindeki kızdan kemal-i şiddetle Şu sayha koptu ki hala sımah-ı dehşette: +– Ne taş yüreklisiniz... +Ah gitti evladım!.. +Ey leyl-i matemi bürünen burc-ı pür-ziya Ey hufre-i mezara dönen şahik-i safa Ey münhedim sema-yı siyeh ufk-ı sernigun Ey muğterib ziya-yı seher nücum-i leyl-gun Ey hun-ı can-fezası biten kalb-i dem’a-zar Ey meyyit-i define dönen ruh-i şeb-karar Bir ka’inat isen de yıkılmış cihanların Bir nev-arus isen de çıkık üstühanların! +Bir kehkeşan isen de fakat işte tarumar Bir asuman isen de fakat hakdan-karar Bir ruh-ı bi-beden gibi eylerdin i’tila Bi-ruh bir beden gibisin şimdi daima. +Öldün evet fakat acaba var mı makberin? +Bak ey Arab cenazesi yok nevha-gerlerin! +Sensin senin zevaline matem tutan vücud Sensin senin şu na’şına bir kabr-i bi-hudud. +Sensin senin gurubuna feryad eden dehen Sensin şu hey’etinle sana mağrib-kühen. +Ey heykel-i müdebdeb-i zi-ruhu zilletin Ey seng-i kabri ruh be-leb bir sa’adetin Bir milletin hatib-i mu’alla beyanısın Ağyar elinde kalmış olan yar-ı canısın! +Yokdur devası bende olan derd-i mühlikin Bin yare açdı kalbime hunin güzelliğin. +Ağyar için midir bu eda bunca işveler? +Artık şu kahbeler gibi süslendiğin yeter. +Terk et nikab-ı zinetini iğtirarını Üryan bırak hakıkatini ruy-i tarını. +Tecsim edip cemalini kanlar cerihalar Etsin lisan-ı halini teşkil nevhalar! +Değmez bugün bu köhne cemalin muhabbete Aç sine-i sera’irini çeşm-i ibrete Göster sebu-yı meyleri bezm-i tarabları Göster nasıl zebun ediyormuş Arabları Bir ademin hasa’is-i cehl ü ataleti Göster nasıl nasıl bütün efrad-ı milleti Bir ferd mahv ü kahr edebilmekde muktedir Göster measiriyle zalam-ı beşer nedir? +Göster serirler ki siyeh-çehre paymal; Göster kefen-beduş-i fena bir yığın zılal. +Gül-hande şekl isen de fakat ah-ı giryesin Zulmet gibi fezada durur yerde sayesin! +Eyvan-ı ser-bülend-i Arab olmasan gerek.. +Binlerce kabr-i za’ile bir seng-i müşterek Şekl-i hazini almadadır kadd ü kametin Makberlerin sera’iridir mevc-i zulmetin. +Mazi zülal-perver olan alem-i şebin Ati zalam-ı şekk ile bir subh-i kazibin. +Daratının şererleridir gökde zahirat Solgun likalarıyla birer levha-i memat. +Amalinin gurubunu tasvir eder türab Muzlim ufuklarında uyun eyler iğtirab! +Kaliçe-i zeminine şeb eyler intişar Mağrib derinde dar-ı harabında perdedar. +Artık şu i’tila-yı sefilaneden sıkıl Mazi-i şan ü şevketine hürmeten yıkıl! +Birinci makalemizde beyan etdiğimiz üzere ka’inatda hürriyet-i mutlaka olmadığı gibi müsavat-ı mutlaka da yokdur. +Bunlar hep nisbi şeylerdir. +Zira müsavat-ı mutlaka bir şeyin diğer şeye her hususda yani zatda sıfatda bütün a’raz ve evsafda müsavi olması demekdir. +Bu ise iki vechile batıldır: +Evvela: +Hilaf-ı vaki’dir. +Çünki bütün eşyanın yekdiğerine muhalif olduğu mertebe-i bedahetdedir. +Ezcümle evvel emirde ka’inatta birçok ecnas-ı muhtelife müsadif-i nazarımız olmakdadır. +Sonra her mahiyet-i cinsiyyenin bir çok enva’ı vardır. +Halbuki bu enva’ o mahiyet-i cinsiyyede müşterek ve müttehid olmakla beraber onların kendi aralarında mübayenet-i külliyye mevcuddur. +Zira her nevi’ kendisini diğer enva’dan temyiz eden bir veya birkaç fasılları müştemildir. +Keza bir mahiyet-i nev’iyyenin la-yu’ad ve la-yuhsa efradı vardır. +Bu efrad dahi o mahiyet-i nev’iyyede müttehid diğer efradda bulunmayan birçok teşahhusat ve te’ayyünatı haizdir. +Saniyen: +Bir şeyin diğer şeye her hususda müsavatını kabul etmek hilaf-ı mefruzu müstelzimdir. +Çünki burada evvela Halbuki eğer farz etdiğimiz iki şey arasında müsavat-ı mutlaka bulunur yani onlar zatda sıfatda ve bütün a’razda birbirine müsavi olursa bu vechile müsavat teaddüde münafi olacağından iki farz etdiğimiz şeyin birşeyden ibaret olacağını ve şu halde hilaf-ı mefruz lazım geleceği şübhesizdir. +Demek oluyor ki alem-i kevnde müsavat-ı mutlakanın vücudunu iddi’a etmek adeta bir emr-i muhalin vücudunu duğu farz edilen zerrat arasında bile müsavat-ı mutlaka yokdur. +Çünkü zerratın mahiyet ve tabi’atleri bir olduğu teslim edilse bile vücud ve teşehhusları i’tibariyle yekdiğerine mübayin oldukları şübheden varestedir. +Zira eğer her zerrenin kendine mahsus bir teşahhusu te’ayyünü ve bir vücud-ı hassı olmayıp da her zerrenin teşahhus ve te’ayyünü ve vücudu bir olsaydı zerratda te’addüde imkan kalmaz ve bina’en-aleyh alemde bir zerreden başka diğer bir zerre daha bulunmaz ve şu halde avalim de vücuda gelmez idi. +hemehal ihtilaf üzerine saha-ara-yı vücud olmuş ve bu da herşeyin hatta her zerrenin bile asar-ı cemaliyye ve celaliyye-i Bütün ka’inatın böyle yekdiğerine muhalif olarak vücuda gelmesi Cenab-ı Hakk’ın mevcudiyetine suret-i kat’iyyede delalet eden berahin cümlesindendir. +Zira eğer bu avalim sun’-i ilahi olmayıp da mukteza-yı tabi’at olsaydı.. +bir tabi’atın muktezası o tabi’atın asarında seyyan olacağından.. +ka’inatda a’raz ve evsaf i’tibariyle tehalüf tebayün şöyle dursun alem-i kevnde ecnas ve enva’ın vücuduna radından olarak avalim şu bedayi’le asla vücuda gelemezdi. +nun-i Esasi’mizin i’lanı üzerine na’il olduğumuz müsavatdan maksad “hukukda ve nazar-ı kanunda müsavat”dır. +Nitekim Kanun-i Esasi’nin on yedinci maddesinde müsavatdan maksad bu olduğu tasrih edilmekdedir. +Fi’l-vaki’ insanlar bi’l-cümle hukuk ve mu’amelatda nazar-ı kanunda müsavi olmak lazımdır. +Çünkü eğer öyle olmazsa hukuk-ı beşeriyye paymal olur. +Akviya zu’afanın hukukuna tecavüz eder. +Terakkı temeddün kabil olmaz. +Halbuki temeddün olmayınca hayat-ı beşeriyyenin devam ve bekasına imkan kalmaz. +İşte bunun içindir ki hukuk ve mu’amelatda beyne’l-beşer müsavata ri’ayet erkan-ı İslamiyye’nin rükn-i a’zamını teşkil eylemişdir. +Bundan bin üç yüz sene evvel Kur’an’ın nüzulüyle hükumet-i İslamiyye’ye tabi’ olan bi’l-cümle insanlar hami-i medeniyyet ve insaniyyet olan müsavat ve adalete bi-hakkın na’il olmuşlardır. +Sahib-i şeri’atimiz sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri bu müsavata tamamıyla ri’ayet etmişler ve ümmetine de kendi zat-ı risaletpenahileri gibi ri’ayet etmelerini ferman buyurmuşlar idi. +Şeri’atimizin emr etdiği müsavat o derece ali idi ki insan bunun derecesini düşündükce hayretde kalıyor. +Mazhar-ı vahy-i ilahi olan bir peygamber kendisine asla vücud vermiyor her ne yaparsa her ne emr ederse Allah namına yapıyor Allah namına emrediyor. +Hasbeten lillah ümmetin selametine çalışıyor. +Hizmetine mukabil Beytü’l-mal’den bir habbe bile kabul etmiyor. +Kendi mesa’isi paki ka’il olmuyor. +“Siz çalışın ben yiyeyim... +Bu nasıl olur?” diyor. +Bütün ef’al ve harekat ve mu’amelatında kendisini ashabıyla etba’ıyla müsavi tutuyor. +Hizmetkarlarına kölelerine yemeğinden yediriyor giydiğinden giydiriyor. +Onlara ef’al-i şakkadan hiç birşey teklif etmiyor. +Hatta abdest alırken onlardan birine abdest suyunu bile dökdürmüyor. +Meşhurdur: +On seneden mütecaviz hizmet-i seniyyelerinde bulunan fevka’l-ade bir sadakat ve ciddiyetiyle bir mevki’-i mümtaz ihraz eyleyen Enes radiyallahu anh hazretlerine bir gün tecdid-i vudu’ buyuracaklarından bahs ile su kemal-i hahişle su dökmeye teşebbüs eyledi. +Bunun üzerine Hazret-i Resul zat-ı risaletpenahileri bu hususda mu’avenete muhtac olmadıklarını beyan ile onun bu hidmetini kabul buyurmadılar “Suyu bırak da çekil!” emrini verdiler. +Keza: +Resul-i Ekrem hal-i seferde bulundukları bir günde ashab-ı kirama bir koyun zebh etmelerini emir buyurdular. +Ashabdan biri: +“Koyunu ben keserim” diğeri “Ben de yüzerim” bir başkası dahi “Ben de pişiririm” dedi. +Resul-i Ekrem de: +“Öyle ise ben de size odun ve yonga toplarım” buyurdular. +Bunun üzerine ashab-ı kiram: +“Ya Resulallah! +Siz istirahat buyurun. +Ne lazımsa biz yaparız” dedilerse de; Resul-i Ekrem: +“Bilirim yaparsınız; lakin ben sizden mümtaz bir halde bulunmayı kabul etmem. +Siz çalışın ben durayım... +Böyle şey olmaz olamaz. +Çünki buna Allah razı olmaz” buyurdular. +Hatta Hazret-i Resul müsavata ri’ayetde o derece ileri varmışlardı ki ashabını kendisine kıyamdan bile men’ buyurmuşlardı. +hadis-i şerifi erbabına ma’lumdur. +Hazret-i Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz müsavata ri’ayeti yalnız müslümanlara değil milel-i gayr-i müslimeye de hadis-i şerifleriyle teşmil buyurdular. +Hazret-i Peygamber hukuk ve mu’amelatda kendi zat-ı risaletpenahilerini ümmetiyle müsavi tutmak hususunda ibtidadan Şeref-i nübüvveti ilk ihraz buyurduğu zamandaki hali ne ise ahir ömründeki hali de öyle idi. +Sekiz on milyona karib olan ahali-i müslimenin kendisine son derece inkıyad ve ita’at ve muhabbet göstermeleri onun evvelki halini asla değişdirmedi. +Bu kadar ahalinin zat-ı risaletpenahilerine inkıyad ve muhabbetlerinden bi’l-istifade bu sayede bir guna menafi’-i şahsiyye te’mini ciheti asla hatır ve hayal-i nübüvvetpenahilerinden bile geçmedi. +Buna delil mi istersiniz? +İşte irtihal-i dar-ı bekadan sonra bırakdıkları hem de Beytü’l-mal’e sadaka olmak üzere bırakdıkları tereke-i nebeviyyeleri: +Bir kat elbise iki kilim bir çarşaf birkaç su kabı kavata tarak makas misvak bir gümüş mühür bir serir yirmi kadar sağılır deve yüz koyun altı yedi kadar keçi... +Bu hayvanlardan her gün iki kırba süt gelir ve bu sütler kendi ezvac-ı mutahharatına sarf olunuyor fazlası da ashab-ı suffeye ihsan buyruluyordu. +Bir de Medine-i Münevvere’de biraz arazisi ve Fedek ve Hayber arazisinde de bir mikdar hissesi var idiyse de hal-i hayatında bunları vakf etmiş ve mahall-i sarflarını ta’yin buyurmuşlar Hazret-i Resul’den sonra ashab-ı kiram da isr-i Resul’e kudretleri yetdiği kadar tevfik-i hareket etdiler. +Birinci halifesi Hazret-i Sıddik ilk hutbesinde: +“Ey nas! +Eğer iyilik edersem bana i’ane ediniz fenalık işlersem bana doğru yolu gösteriniz. +Doğruluk emanet yalancılık hıyanetdir. +Sizin za’ifiniz benim indimde kavidir; zira onun hakkını alırım. +Kaviniz benim nezdimde za’ifdir; çünkü ondan başkasının hakkını alırım.” buyurdu. +Hazret-i Sıddik zaten ticaretle geçindiğinden halife ta’yin olunduğu gün ferdası sabahleyin ber mu’tad omuzuna bez alıp satmak üzere pazara gitdi. +Yolda Hazret-i Ömer ve Hazret-i Ebu Ubeyde’ye rast geldi. +Aralarında şu yolda bir muhavere cereyan etdi: +“Ne yapıyorsun müsliminin umur ve mesalihi size tefviz olundu. +Siz böyle çarşıda pazarda bez satacak olursanız mesalih-i ibadı kim rü’yet edecek?” – Peki ama ben iyalimi nasıl infak edeyim? +– Biz sana mal-ı müsliminden yevmiye nafaka takdir ederiz. +Bu muhavereden sonra ashab-ı kiramın ittifakıyla hazret-i halifeye yevmiye yarım koyun ve yazlık kışlık iki kat elbise ve senevi iki bin dirhem gümüş tahsis kılındı. +Ondan sonra gelen Hulefa-yı Raşidin’e de aynı tahsisat i’ta olundu. +Hiçbirisine bu tahsisatdan fazla birşey verilmedi. +Hatta Hazret-i Faruk zamanında memalik-i İslamiyye bir sür’at-i ] hariku’l-ade ile tevessü’ etdiği ve yüz milyona karib ahalinin havza-i İslam’a dahil olarak Beytü’l-mal-i Müslimin’e milyonlarca nukud vesaire peyderpey geldiği bir zamanda bile Hazret-i Faruk tahsisat-ı sabıkasına bir habbe ilave etmedi. +Bir aralık ashab-ı kiram Hazret-i Faruk’un tahsisatını bir mikdar artırmak istedilerse de kendisi bunu şiddetle red eyledi. +Çünki bu hususda birinci halife ile kendisi arasında adem-i musavat görüyor. +Ve halbuki bunu şime-i insaniyyet ve hamiyyetine muvafık bulmuyor idi. +Keza ondan sonra Hazret-i Osman Hazret-i Ali radiyallahu anhuma da aynı tahsisatdan fazla birşey kabul etmediler. +ederek vazife-i mevdu’alarına kemal-i ciddiyyetle ve beyne’l-ümmet müsavat ve adalete son derece ri’ayetle ifa-yı vazife buyurduklarından dolayı idi ki yirmi otuz sene zarfında şems-i münir-i İslamiyyet bütün Ceziretü’l-Arab’ı envar-ı adaletle tenvir eyledikden sonra hudud-ı Çin’den Bahr-i Muhit-i Atlasi’ye kadar olan ma’mure-i cihanın kaffesini dahi vayedar-ı füyuzat eyledi. +Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerine bu suretle iman ve muhabbet ve ta’zim etdiğimiz gibi şeref-i sohbeti ile müşerref ve emr-i nebevisine imtisalen din-i mübinin karnen ba’de karnin bize kadar vüsulüne vesatet eden zevat-ı kirama da muhabbet ve ta’zim ederiz. +Efdal-i sahabe ve enbiya-yı izamdan sonra efdal-i beşer Ebubekir Ömer Osman Ali radiyallahu te’ala anhum hazeratı olduğuna i’tikad ederiz. +Gerek zevat-ı müşarün-ileyhime ve gerek sair sahabe-i kiramın cümlesine hüsn-i zan ederiz. +Cenab-ı Rabbü’l-alemin ile Habib-i Zişan’ı onlar hakkında nasıl senalarda bulundularsa biz de bulunuruz. +Hiç biri hakkında ta’n etmek gibi bir küfran-ı ni’mete tesaddi etmeyiz. +Beri oldukları hususatı kendilerine isnad [ Buhari Dünyada da ukbada da medar-ı necabet ve selametimiz olan i’tikad-ı pakimiz işte budur. +Her türlü zeyg ü dalaletden beri olan bu i’tikad-ı selimi kabul etmeyecek fıtrat-ı selime bulunmayacağı için her nerede olsak sırat-ı müstakımde bulunmakdan mütevellid bir hiss-i itmi’nan ve mefharetle onu i’lan etmekden çekinmeyiz. +Hakıkat daima hakıkat olup mine’l-ezel ile’l-ebed kabul-i te’addüd ü tegayyürden tebdil-i şekl ü suret etmekden münezzeh olduğu için Hazret-i Ebü’l-Beşer’den Hazret-i Seyyidü’l-Beşer’e kadar bi’l-cümle enbiya ve mürselin hep bunu ta’lim ve i’lama bunu telkın ederek irşad-ı enama me’mur olmuşladır. +me’al-i şerifi: +Nezd-i ilahide din-i makbul mak gibi ihtilafları hep tevhide agah edildikden sonradır ki bu ihtilafları kafir olanlarının bagy ü tuğyanından neş’et etmişdir. +yan gışave-i cehl ü gabaveti sıyırmaya gururunu ayaklar altına alarak kadimden beri tutduğu tarik-i na-hemvarın hakıkate karşı bir cinayet olduğunu kendi kendine i’tiraf etmeye cür’et eden; kuvve-i fikriyye ve cerbeze-i nutkiyyesine iğtiraren tervic-i ebatile heveskar ve ni’met-i iz’andan bi-nasib bir takım cühelaya riyaset arzusu gibi bir hiss-i hasis-i nefsaniye mağlub olmayan hasılı taharri-i hakıkatden başka bir şeye nasb-ı nigah-ı ihtimam ve i’tibar etmeyen erbab-ı ukul bundan daha doğru fıtrat-ı pakizelerine bundan daha muvafık bir din ve i’tikadı düşünüp bulamazlar. +Fıtrat-ı insaniyyeye olan bu muvafakatından değil midir ki bu din-i mübinin envar-ı füyuz ve berekatı evvelce görülmedik bir sür’at-i hariku’l-ade ile kalbden kalbe sirayet ederek pek az bir zaman içinde cihan-ı medeniyyeti istila eyledi. +Batha-yı Mekke’den tulu’ eden o şemsü’l-hüda-yı irfan on sene zarfında Ceziretü’l-Arab’ın yüz senede eski dünya ma’muresinin kaffe-i afakını tenvir etdi. +Cihanın kısm-ı ma’lumunda sit-ı İslam’ı duymadık kavim kalmadı. +Sekene-i alemin kimi zulümat-ı işrak içinde puyan kimi nusus-ı şerayi’-i cehalet içinde hayran ve sergerdan iken asırlarca süren emeklerle taharrilerle keşfine zaferyab olamadıkları ma’şuka-i akıl ü vicdanlarını birdenbire bulunca o nur-ı cevval-i hidayetin nasiye-i mücahidin-i İslam’da parladığını görünce akın akın daire-i fevz ü necabete girdiler. +Asırlardan beri samim-i vicdanlarına basıp mürur-ı zaman ile gitdikce ağırlaşan bar-ı hurafat ve ebatilden silkinip öyle bir damgah-ı kalmayıp telamiz-i vicdan ü irfanı oldukları kavm-i Arab’a hayrü’l-halef olarak hakıkati müdafa’a ve te’yide te’alim-i dular. +Bu dinin yalnız Arab dini değil bütün alem-i insaniyyetin dini olduğunu isbat ve hadi-i a’zam olan Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin kaffe-i ümeme meb’us olmalarına sebeb telkın buyurdukları dinin insan namını taşıyan her ferdin haline çesban olduğunu meydan-ı alaniyete çıkardılar. +Ahmed Naim Asl-ı neşve-i hakıkiyye sürur-ı hakıkı şu masnu’at-ı ilahiyi tefekkür ve mütala’a ile mündemic bulunan gara’ib ve bedayi’i tedkık ve müşahede ile hasıl olur. +O bedayi’-i acibe ki görmekde olduğumuz sair menazır-ı müdhişe onların yanında pek sönük kalır. +Görülmüyor mu ki: +bazı ulema esrar-ı tabi’atı teftişe o kadar dalıyor ki bazen kendinin mühim bir keşfi bu yolda zayi’ olup gidiyor. +Bu vazıhan delalet etmez mi ki: +Alemin ehass-ı amali zübde-i makasıdı bundan başka birşey olmadığından kendini böyle mühlikeye mechuleyi keşfe gidiyor. +Ve yakinen biliyor ki: +Sıhhat ve mizacı oraların ab u hevasıyla imtizac edemez. +Fakat esrar-ı tabi’atden bir keşfe daha muvaffak olarak insanlara ebna-yı nev’ine bir hizmetde bulunmak emel-i mahsusu o afak-ı mechulenin meşakk-ı seferiyyesine mesa’ib-i muhtemelesine ona hiç ehemmiyet verdirmiyor. +Bir tohumun sine-i arzda perverşiyab olarak bir zaman sonra zuhuruyla yavaş yavaş neşv ü nema bulup dal budak salıvererek bütün yapraklar çiçekler yemişlerle donanmış kocaman bir ağaç olması ve bizim onun yemişinden kokusundan sayesinden istifade etmemiz hokkabazların bizi eğlendirmek hilelerinden daha ziyade badi-i istiğrab bir acibe-i mühimme değil midir? +Niçin biz onun bu müdhiş san’at-ı nefisenin cereyan-ı vuku’unu öğrenmeye istiknah-ı hakıkatine – velev basit bir suretle olsun– meyl etmiyoruz?.. +Kezalik insanın tenavül etdiği bir lokmanın bi’l-istihale vücudda kan olması adale olması tırnak olması kıl olması.. +Ve belki göz olması.. +Fikir olması gibi deka’ik-i kimyeviyyeyi tahsil etmek öğrenmek; bir takım hilebazların sandukçelerde gösterdikleri kuklaları seyretmekden fikr-i insaniye daha munis değil midir?.. +Kezalik bir leyl-i sükunperverde o ma’i sema-yı mükevkebe temdid-i nazar ile mu’allak görünen o nevvar cevval yıldızları fenni felsefi bir mütala’a ile müşahede ve tedkık etmek; güzel kameriyelerde bir celse-i bi-sud ile münademe etmekden acaba daha ziyade kalbi lebriz-i safa etmez mi?.. +Hayır!.. +Hayır!.. +İnsanların i’mal ve sanayi’i ne kadar ince ne kadar san’at-perestane ne kadar mahirane olursa ol-ı sun masnu’at-ı ilahiyyeye nisbetle cehlden başka birşey değildir. +Niketim ulema-i tabi’atin bu hususdaki sözleri inşaallah tasaddi eylediğim şeye başlıyorum: +Ulema-i tabi’iyyenin netice-i bahs ü tedkıkleriyle tebeyyün etdi ki Cenab-ı Halık celle celaluhu insanların menafi’ ve feva’idi için halk ve icad buyurduğu alem-i kevn dört kısma münkasemdir: +- İnsan - Hayvanat - Nebatat . +Bunun tasnifinde ehemmi mühimme takdim ile ni son nokta-i tekemmülde gözüküyor.. +Nitekim Cenab-ı Rabbü’l-Alemin te’ala şanuhu buyuruyor: +lamak için evvela üzerinde yaşadığımız mekan-ı ma’lumumuzdan arzımızdan bed’ ederek tertib-i anif vechile sevk-i kelam edeceğim. +Cenab-ı Fatır-ı mutlak te’ala ve tekaddes vakta ki insanı halk buyurdu. +İnsan kendini yeryüzünde cisminden başka bir şeye malik olmayarak yapyalnız buldu. +Etrafına bakındı gördü ki önünde eflake ser çekmiş gölgeleri birçok insanları barındırır büyük büyük ağaçlarla dolu ormanlar... +Yeryüzünde bilinmez birşey arıyor gibi her tarafa akıp giden nehirler uzanan geniş geniş sahralar çöller ovalar... +Bulutları yırtacak gibi gözüken yüce yüce dağlar... +Paralayıcı hayvanlar yırtıcı kuşlar... +Her tarafı donduran soğuk... +Ortalığı cayır cayır yakan sıcak... +Zavallı insan bu müdhiş avamil-i tabi’at karşısında bir melce’ bir penah bulamayınca başladı kuvve-i fikriyyesini i’male... +Zaten Cenab-ı Hakim-i Ezeli celle şanuhu fikr-i insaniyi insanın bütün havayicini levazımını başarmak: +Kut-i ma’işetini yiyeceğini içeceğini tedarik etmek yırtıcı hayvanlardan müdafa’a etmek soğuğun sertliğinden sıcağın yakmasından korunmak için halk ve ibda’ buyurmuşdur. +İşte bu mevhibe-i mahsusasını isti’mal ederek an be-an terakkı ve tekemmül ile bugünkü bulunduğumuz hale vasıl oldu. +İnsan daha terakkı edecek... +Öyle terakkı ki: +Bugün biz ensal-i atiyyenin vasıl olacağı bu terakkıyi tekemmülü ne düşünebiliriz ne tasavvur edebiliriz.. +Bu esrar-ı tabi’atın hadd ü payanı olmadığını bilenlerce kat’i ve muhakkakdır. +Bakın ulemadan birisi ne diyor: +“Bir zaman gelecek ki bu günkü telefon o zaman insanlarının efkarı yanında çocuk oyuncağı gibi kalacak.” Bir diğeri de diyor ki: +“Bir zaman gelecek ki o zamanın insanları ile şimdiki insanlar arasındaki fark şimdi bizim ile ziyofit beynindeki fark gibi olacak.” nihayet yokdur.. +Şimdi bu fark ve tebayün on dokuzuncu asır ulemasıyla gelecek devir uleması beyninde olursa düşünmeli ki şu zamanda ilm ü fenne lakayd avare-ser yaşayanlar fark nasıl olur?.. +Ey ulu Rabbim!. +Ben bu farkı takdirden acizim.. +Nitekim bu kabil atalet-perveranın fikirlerini bedenlerini mallarını sarf ve ifna etdikleri şeylerin sır ve hikmetini de takdirden acizim.. +Yalnız senin şu kelam-ı hakkını tekrar ederim: +Şu mukaddimeden sonra sadede gelelim: +Üzerinde yaşadığımız arz büyük bir daire bir küredir ki mesahası milyon kilometre terbi’ine müsavidir. +Bunun iki türlü hareketi vardır: +Biri kendi mihveri üzerinde olup bu hareketi ile bütün etrafını eczasını mütemadiyen güneşe ma’ruz kılar ve bundan gündüz ve gece hasıl olur. +Bu devrini saniyede üç mil sür’atle hareket ederek sa’atde icra eder. +İkincisi: +Şemsin etrafında olan hareketidir ki bundan da senenin muhtelif mevsimleri husule gelir. +Bu fasılların mevsimlerin hikmeti de meydandadır: +Eğer bu mevsimler husule gelmese neşv ü nema bulmaz arz harab olurdu. +Küre-i arz bu devri takriben günde itmam eder. +Ve bu devrini itmam için saniyede mil sür’atle hareket eder. +Arzın bu devrinde milyonlarca seneler geçdiği halde ne nizam ve tertibi bozulmuş ne de bir hükmü hadisesi fena bulmuşdur. +Arzın kısm-ı küllisi çoğu toprak değildir. +Dortde üçü acı tuzlu sudur. +Bunun acı tuzlu su olmasında büyük bir hikmet vardır: +Eğer böyle tuzlu acı bir su olmaya idi kokar te’affün eder ve insanları hayvanları nebatatı zehirleyen öldüren mikroplarla dünya dolardı.. +Biliyoruz ki: +Su hararetin her derecesinde buhara inkılab ile uçar. +Denizlerde de bu ka’ide caridir: +Denizin buharı az çok bir irtifa’ ile havaya su’ud eder sonra tekasüf ederek gökyüzünde gördüğümüz bulutlar hasıl olur. +Kış gelince bulutlar tehallül eder yağmur yağar. +Ve bu yağış öyle olduğu gibi dehşetli kitleler suretiyle inmez. +Eğer böyle ine idi böyle yağmış ola idi yağdığı yerleri hedm ü helak ederdi. +Fakat böyle olmuyor: +Rüzgar onları eliyor ufaltıyor da yeryüzüne öyle yağıyor.. +İşte bu sular hayatımız o berrak ırmakları vücuda getiriyor. +Burada birşey hatıra gelir: +Madem ki yağmurun menşe’i denizdir deniz suyu bu kadar acı olduğu halde nasıl oluyor da yağmur suyu tatlı oluyor?.. +Bunun sebebi: +Su buhara dar maddeler varsa hepsini terk eder de öyle tebahhur eder. +Bunu anlamak kolaydır: +Mesela beş gıram kadar tuzu biraz ma-i mukattar ile eritmeli bir yere bırakmalı. +Birkaç gün sonra bakın: +Suyun tebahhur edip uçduğunu ve yerinde beyaz bir rasibin tortunun kaldığını görürsünüz. +Hatta tartsanız evvelce koyduğunuz mikdarın eksilmediği de meydana çıkar. +Kadınların efrad-ı ümem arasındaki esaretinin en çirkin şekli biçarelerin zimam-ı iradetlerini boyunlarına dolayarak o nazenin vücudlarıyla o rakık o merhametle lebriz şefkatle meşbu’ kalbleriyle ruhlariyle bu cedelgah-ı ma’işete salıvermek bir lokma ekmek bularak açlıkdan ölmemek için zavallıları erkeklerle omuz ölçmeye muztar bırakmak uzun günlerini hatta gecelerinin de bir kısmını fabrikaların alevleri dumanları içinde geçirmeye yahud sokak ortasında kalmaya birçok sefalet-zedegan-ı beşeri varlıkdan nevmid eden heyca-yı mehib-i medeniyyet arasında sürünmeye sevk etmektir. +Eğer günün birinde gider de Avrupa’daki Amerika’daki fabrikaların en büyüklerini gezecek olursanız o mebani-i mehabet-fermanın o harikulade azametiyle nazarı hemen de ihatadan aciz bırakacak derecedeki vüs’atiyle beraber decektir. +Evet orada kadına bu cins-i rakıke mensub birçok kalabalıklar göreceksiniz ki en meşakkatli kuva-yı adaliyyeyi en ziyade yoran şedaid-i a’mal içinde uğraşıp duruyorlar: +Kızgın ocakların başına dikilmiş metaib-i hayatı telhi-yi ma’işeti iktiham etmeye çalışıyorlar işte o zaman biçarelerin o cehennemi ateşin karşısında dura dura kavrulmuş olan çehrelerinde şu ibareyi okuyacaksınız ki ebediyen muhayyilenizden silinmeyecekdir: +“Bu hal erkek tarafından kadına tahmil olunan esaretin en son derecesidir.” Hele zavallıların biraz yanlarına gider de o cahim-i mültehebde ne kadar yevmiye almakta olduklarını sorarsanız içlerinden yüzlerce belki binlerce kadın ref’-i savt ederek o kadar takat-fersa beden-suz kedd ü meşakkate karşı herbirinin aldığı ücretin günde yirmi santimi yani bir Mısır kuruşunu geçmediği cevabını verirler. +Bu ise bir paradır ki yaşamak hemen de kabil değildir. +Sonra nazarınızı bir de tabiblere mühendislere doğru tevcih edecek olursanız bunları ilim ve medeniyetce en ileri gitmiş olan memleketlerde bile ancak yüzde beş nisbetinde bulabileceksiniz. +Bizde kadınlara hürriyet-i mutlaka vermek isteyen zevat maraz-ı ictima’i nazariyle bakarak olanca himmetlerini –Avrupa ve Amerika hukemasının yaptığı gibi– memleketimizi bundan sıyanet cihetine sarf edecekleri yerde biz Avrupa medeniyetini adım adım ta’kib ediyormuşuz zannında bulunuyorlar da üzerimize bu korkunç kapıyı açmaya uğraşıyorlar. +Lakin bu zevat bizim hayat-i ictima’iyye-i İslamiyyemizin muhafızı olan kuvvetleri azıcık düşünmüş olsaydılar ruh-ı İslam’ın vücud-i kavmiyyetimize vermiş olduğu hayat-ı sermedi sayesinde bizim alem-i medeniyyeti korkutan bu gibi emraz-ı ictima’iyyenin tehacümünden asude bir mevki’de bulunduğumuzu bilirlerdi. +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki: +“İşte esbab-ı mesrudeden dolayı bizde de sanayi’ ile iştigal eden kadınların adedi seneden seneye artmak lazım geleceğini tekrar edebiliriz. +Zira biz Avrupa’nın bizden evvel geçmiş olduğu tariki takib etmekdeyiz.” Biz ise cenab-ı mü’ellife bu noktada külliyen muhalifiz. +Çünkü biz Avrupalıların vaktiyle geçtikleri yolda bulunmadığımız gibi bizde kat’iyen böyle bir halin vücudunu ima eder bir şey görülmemiştir. +Zaten bir bizim hey’et-i ictima’iyyemize bir de onlarınkine doğru tevcih edilen en ufak bir nazar vehle-i ulada göstermektedir ki bizim usul-i hayatiyyemiz vesait-i medeniyye ve ictima’iyyemizle Avrupalılarınki arasında gayet büyük bir fark vardır. +Biz revabıt-ı ictima’iyyesi usul-i diniyye ile te’eyyüd etmiş öyle bir ümmetiz ki –mütemessiklerini sa’adet-i hayateyne isal eden– o usulü terketmiş olmaktan başka hiçbir sebeble arş-ı azamet ve ikbalimizden hubut etmediğimiz ezhanımızda kökleşmiştir. +Onlar ise efradı arasındaki irtibat revabıt-ı cinsiyye yahud vataniyye te’siriyle husule gelmiş bir takım ümmetlerdir ki te’alim-i diniyyeyi bir tarafa atmadıkça bu günkü terakkiye vasıl olamadıkları kafalarına yerleşmiştir. +Şimdi her iki tarafın usul-i ictima’iyyesine doğru atfedilen şu basit nazar bizi iknaya kafidir ki biz artık aramızdaki rabıta-i diniyye kalkarak onun makamına rabıta-i vataniyye yahud cinsiyye ka’im olmadıkça kezalik dinin badi-i iclal olduğu ezhanımızdan silinerek yerine diyanet-i İslamiyyeyi terketmediğimiz surette evc-i sa’adete irtika edemeyiz vahimesi yerleşmedikçe şu’un-i hayatiyyede Avrupalıları taklid etmeye onlarla bir seviyede bulunmaya kudret-yab olamayız. +Ya bu inkılab-ı seri’in hudusüne nasıl imkan tasavvur olunabilir ki dinimizin derdimize derman-ı acil olduğunu tecarib-i ameliyye hergün bize göstermektedir. +Hatta bizimle beraber garb meşahir-i ulemasından birçoğu da bu hakıkati dar-ı mevcudiyyetimiz ümem-i saire-i alemin revabıtı cinsinden olmayıp dururken artık nazarımızda mu’azzez olan medeniyetimizin ta’limatına muvafık gelmeyecek vücud-i kavmiyyetimizin tabi’atını sarsacak olan şu’unun hiçbirinde milel-i saireden hiçbirini taklid etmek bizim için kat’iyyen doğru değildir. +Bunların hepsinden başka garbın kadınları hakkında ta’kıb etmekte olduğu tarikin mühlik muhataralar korkunç girdablarla dolu olduğu yine onların en büyük ictima’iyyununun şehadetiyle sabitdir. +Pekala onlar kadının erkek işiyle iştigalini def’ ve telafisi elzem olan bir maraz-ı ictima’i tarzında telakkı edip dururken biz niçin o hastalığı zorla kendimize geçirelim de sonra evca’ ve alamına tahammüle mecbur olalım? +Eğer behemehal birşeyde onlara imtisal etmemiz lazım ise niçin bu imtisali ve bu taklidi sağlam oldukları bir işe hasretmeyelim? +Bizim medikçe onların medeniyetlerinden hiçbir şey kabul etmek doğru olmadığı gibi kendimizde o medeniyetin nazar-firip olan zevahirine temayül hissettiğimiz gibi hiç olmazsa iyiyi fenadan temyize muktedir olabilmemiz için gözlerimizi destmal-i hikmetle silerek nazarımızı bir kat daha ciladar etmemiz lazımdır. +Yok eğer kendimizde bu kadar bir metanet bulamazsak hiç olmazsa bu babda onların ulemasının re’ylerini sormalıyız. +nümde bu mevzu’ ile münasebeti haiz birçok kitablar duruyor. +Bina’en-aleyh bunlardan mes’ele-yi nisaya aidiyeti olan birini intihab edelim ta ki ilel-i kavmiyyemizi kendi elimizle tedavi etmediğimiz surette milel-i sairenin eliyle izalesini pek beyhude yere temenni etmiş olacağımızı müslümanlar yakinen anlasınlar. +“İçinde yaşamakta olduğumuz medeniyetin şekl-i hazırından dolayı yakında bir bela-yı mübremin serzede-i zuhur olacağını lisan-ı tehdid ile natık alamat cidden pek çokdur şayan-ı te’emmüldür zira gün geçmiyor ki nazar-ı müteharri meye tesadüf etmemek kabil olsun. +Öyle ise biz de kendimizi tabib vazifesiyle mükellef tutalım da zamanımızdaki maraz-ı ictima’iyi teşhise çalışmakta olan etibbaya zahir olabilmek delim. +Çünkü bu rahiblik bir dine istinadı olmadığı halde bizi ruhbaniyet-i diniyyenin kurun-i vüstada vasıl olduğu derece-i niha’iyyeye varmakla tehdid etmektedir. +Bugün izdivaca ha’il olan mevani’in günden güne artmakta olduğunu hele izdivacın en ziyade yolunu kesmekte olan iktisadi na-ma’dud bir çok esbabın mevcudiyetini erkek kadın herkes bi’t-tecrübe anlamışdır. +Hatta nasın birçoğu bu mani’aları tezlil ve iktiham imkanını istihsalden nevmid olduklarından bekarlığa sabretmek için olanca vüs’lerini sarfediyorlar. +Öyle ise şimdi biz kolayca diyebiliriz ki bila-izdivac yani sun’i ve gayr-ı tabi’i olan şera’it-i hayatiyye dahilinde yaşamalarından dolayı her iki cinse mensub birçok eşhasın bütün hey’et-i ictima’iyyeyi tehdid edecek asar-ı ha’ile hudusüne sebeb olmaları zaruridir. +Kezalik bekar yaşayan kadınların iras edecekleri zarar tecerrüd alemindeki erkekler yüzünden husule gelecek mahazire nisbeten daha büyükdür. +Zira erkeğin bekarlığı nefsü’l-emirde ona bir takım sıfat-ı hususiyye verirse de şahsiyetini tamamiyle değiştirmez. +Çünkü bu şahsiyet erkeğin suret-i mutlakada iffetini de yaşamaya yahud zinaya da icbar edebilir. +İşte bundan dolayı bekarlık erkeklerde bu vazife-i fizyolojiyeyi külliyen daki şera’it-i ictima’iyye kadının bekarlıkta afif olmasını iktiza eder. +İffet ise validelik vazifesinin mu’attaliyetini müstelzim olur: +Bu ise öyle bir vazifedir ki kadın cismen ve ruhen mahza bunun için yaratılmışdır. +O halde hiç şübhe yokdur ki bu halet kadının şahsiyetini fesad-ı seri’ ile ifsad eder. +Kezalik hiç şübhe yokdur ki bu yoldaki kadınlardan bir kısm-ı kebiri hey’et-i ictima’iyyeye korkunç bir takım rahneler açarlar.” Şöhreti afakgir olan bir ictima’inin şu sözleriyle dest-i mektedir ki: +Medeniyet-i garbiyyenin şekl-i hazırında o medeniyetin anasır-ı mürekkebesine ba-husus kadınlar tarafından yakında bir bela-yı mübremin savlet edeceğini lisan-ı şu’un-i hayatiyyenin birinde garbı taklid etmemiz kat’iyyü’llüzum dab-ı amika düşerek bi-hudud nedametler izharına mahkum olmadan– basıra-i akıl ve hikmet ile temyize intikada çalışalım. +Yok eğer ümmetlerin müstakbeliyle irtibat-ı metini bulunan mesa’il-i kübra-yı ictima’iyyeyi temyize muktedir değil isek hiç olmazsa bu babdaki tarik-i sedadı o medeniyetin ulemasından tahkık etmek onların tecarüb-i yevmiyyelerinden müstefid olmak bizim için pek kolaydır. +Eğer kari’in-i kiram garb ulemasının bu hususdaki mütala’atını öğrenmek arzu ediyorlarsa bugün felsefe-i hissiyyede üstad tanınan ilm-i ictima’ vazı’ı feylesof Auguste Comte’un Nizam -ı Siyasi’sinden tercüme ettiğimiz şu sözlere atf-ı nazar buyursunlar. +Üstad kadınların erkek işleriyle lan karışıklığı dermeyan ettikden sonra diyor ki: +“Lakin mebna-yı medeniyyeti yıkan ortalığı fesada veren bu gibi evhama mukabil hayat-ı nisvanı tamamiyle zamin olmak üzere bir ka’ide tabi’iyye vaz’etmek mümkündür. +Bu da erkekler hakkında kadınlara karşı bir takım veza’if-i maddiye ta’yin ve tahdid etmekle olur. +İşte bu ka’ide-i tabi’iyyeyi her zaman icra-yı siyadet edebilecek her zaman mevki’-i hürmetini muhafaza eyleyecek bir tarzda vaz’a muktedir olabilecek bir vazı’ var ise o da ruh-ı hakıkati ihraz ile mümtaz olan felsefe-i hissiyyedir. +Ma’a-mafih bu meyl-i umumiyi herkesden evvel uyandıran felsefe-i cedide felsefe-i hissiyye değildir. +Bunun yaptığı şey alem-i insaniyyetdeki harekatın mecmu’unu müdekkikane te’emmülden sonra o meyl-i umumiyi layıkiyle takdir etmiş olmasıdır. +Erkeğin kadını beslemesi lazımdır. +İşte bu düstur beşer beytiyyeye muvafık bir kanun var ise o da budur. +Kezalik bu kanundur ki en fena bir şekl-i ictima’inin güzelleşerek gösterir. +Zira hal-i hazırın kadınlar hakkında taleb etmekde olduğu terakkiyat-ı maddiyyeden hiç biri için bu kanun-ı esasiye kemal-i dikkatle tatbik olunmak lüzumundan kurtuluş yoktur. +Bundan da hey’et-i ictima’iyyenin alakadar olduğu sül-amel hadis olmak zaruridir. +Kezalik meyl-i fıtriye muvafık olan bu kanun hareket tevlid edici bir alet olan erkek üzerinde sevimli bir amil bir mü’essir olması itibariyle kadının vazife-i mukaddesesiyle de irtibatdadır. +Bu icbar da erkeğin kadını beslemeye icbar edilmesi ayniyle tabaka-i müfekkirenin yani havassın kendilerinden beklenen vazife-i asliyyeyi kemal-i huzur ve ferağ ile eda edebilmeleri için tabaka-i amileye yani avama evvelkilerini beslemek için olunan icbara benzer. +Şu kadar ki erkeklerin kadınlara karşı olan veza’if-i maddiyyeleri daha mukaddesdir. +Zira kadınların vazifesi hayatlarının beyti olmasını iktiza eder. +Bir de bu icbar tabaka-i müfekkireye nisbeten ancak tezamuni ve arızi olabilir. +Halbuki nisvana nisbeten böyle değildir. +Çünkü o zaman asli ve zatidir.” Bu sözleri ilm-i ictima’ esatizesinin re’isi felsefe-i hissiyyenin mü’essisi söylüyor. +Felsefe-i hissiyye ise beşerin his ve müşahede tarikiyle hakayık-ı eşyaya hükmedebilmek için zafer-yab olabildiği vesa’itin gayesidir. +Bakınız kadın için amal-i hariciyyede erkekle müşarekete cevaz olmadığına fıtrat tabi’at iktisad namına nasıl hükmediyor. +Ey din-i fıtri ashabı! +Hiç bizim için bundan sonra ahkam-ı fıtrata isyan etmek yakışır mı? +Şimdi bir mu’teriz çıkıp diyebilir ki: +İyi ama ya bila-a’ile birçok kadın bulunması mukteza-yı hal olduğu zaman ne yapalım? +Tek erkeklerle amal-ı hariciyyede müzahame etmesinler de varsınlar açlıkdan gebersinler mi diyelim? +Biz deriz ki bir kere kadınların evleri haricindeki çalışmaları hey’et-i ictima’iyye için mühim bir halel bir fesad olduğu kabul edildikten sonra artık cem’iyet cem’iyete karşı olan muhabbet bizi bu fesadın intişarını tevessü’ünü teshile çalışmamaya sevkeder. +Daha doğrusu hasbe’l-insaniyye bu rahneyi seddetmeye olanca vüs’ümüzle istita’atımızla bu marazın önünü almaya çalışarak Avrupa’da Amerika’da hükumetlere kadınların rahatını kafil olacak kavanin vaz’ını teklif gibi hayır-hahlıklarla hayır-karlıklarla ati-yi insaniyyeti Hele durun bir kere de medeniyet-i İslamiyyeye bakalım ki pençe-i ahenin-i fakr u sefalete karşı bu cins-i rakıkin hayatını müdafa’a edecek bir kanun vaz’ etmiş midir? +Evet “Bir kadının kocası ölse de bütün akrabası içinde ma’işetini kafil olabilecek kimse bulunmasa o zaman onun müyle bu ciheti de taht-ı zımana almıştır. +kümdür ki felsefe-i ameliyye ve hissiyye ashabı –alem-i beşeriyyetdeki harekatın mecmu’unu nazar-ı im’ana aldıktan mensub oldukları milletlerde inkılabat-ı zamandan binlerce devir geçirdikten sonra– nihayet yine ona rücu’ ediyorlar. +zam -ı Siyasi’sinde diyor ki: +“Kocası ve akrabası bulunmayan kadınların hem kurtulmaları kabil olmayan adem-i istiklallerine hem de hususiyle vazife-i ma’neviyyelerine mukabil ma’işetlerini tekeffül etmek hey’et-i ictima’iyye üzerine vacibdir. +Terakkı-i insaniyyetin ma’na-yı hakıkısi işte şu sözden beyti olmalı her bir amel-i hariciden tahlis edilmelidir ta ki vazife-i asliyyesini istenilen surette eda edebilsin.” karardır ki usul-i medeniyet-i İslamiyyeye tamamiyle mutabakatı meydanda iken artık bundan sonra hangi hüccete emrazını taklidi tavsiye edelim? +Zira onların bu gibi hastalıklarını almaya uzanır da iştidat-ı maraza pek müsa’id olan bu hal-i za’afımızla kendimizi hasta edersek sonra onları kadınları meşakk-ı ameliyyeden iştigalat-ı hariciyye esaretinden kurtaran yeni bir kanun vazetmiş gördüğümüz zaman yeniden halka dönerek bu sefer de evvelce telkin etmiş olduğumuz vesayayı ibtale mi kalkışacağız? +Medeniyet-i İslamiyye ki beşerin günden güne yaklaşmakta bulunduğu gaye-i kemaldir bunu ayanen gördükten sonra bu kadar garib teklifleri bilmem neden ihtiyar etmelidir? +Acaba kadınların amal ve iştigalat-ı hariciyyede erkeklerle uğraşmasını medeniyetin bir şekl-i cemili addeden bunun terakkı-i beşerin en büyük bir hatvesi bulunduğuna ka’il olan bazı şarklılara rağmen nisvanın haricde çalışmalarını kerih görmeye Avrupa ulemasını icbar eden sa’ik nedir? +Evet onları bu istikraha icbar eden sebeb kadınların düştüklerini görmüş oldukları su-i neticeden başka bir şey değildir. +Biçare kadını görüyorlar ki esir miskin erkeğin yanı başında durmuş onunla omuz omuza pençe pençeye uğraşıyor. +Fakat ne kadar çalışsa yine hasmının beğenmeyerek başını çevirdiği fazalatdan başka birşey bulamıyor. +Ne kadar sa’y ü amel sahası varsa hepsinde hem kendisi hem de elindeki mameleki rakibinin hedef-i tegallübü oluyor. +Hürriyet-i nisvan tarafdaranının en şiddetlisi bulunan feylesof Foriye diyor ki: +Nedir kadının bu günkü hali? +Erkeğin terzilik zinete müte’allik işler gibi ince işlere varıncaya kadar her şu’besine dalmış olduğu alem-i sına’atta bile hırman ağır işlerle uğraşıyorlar. +Pekala maldan mahrum olan kadınlar zel iseler– cemalleri mi? +Evet zavallıların çare-i yeganeleri sırran yahud alenen sifaddan başka bir şey değildir. +Bu ise öyle bir çaredir ki müraca’at olunmasına felsefe rıza göstermez. +te müncer oluyor ki bu da iki sebebden ileri geliyor: +Biri medeniyet-i hazıra diğeri de şimdiye kadar mahv ü izalesi hakkında i’mal-i fikr edilmeyen esaret-i zevciyyedir. +Pekala kadınların şu hal-i hazininde adaletden bir eser olsun görebilmek bizim için kabil midir?” Zavallı kadın bu müzahemat-ı şedide içinde ne yapar nereye gider? +Diyorlar ki asırlar teceddüd ettikçe insan sa’adet-i maddiyye cihetinden irtika eylediği gibi ihtisasat-ı ruhiyye merhamet-i kalbiyye tarafından dahi terakkı eder. +Ya öyle ise nasıl oluyor da bu cins-i rakıkin şu yirminci asırdaki hal-i sefaleti yürekleri parçalamıyor sineleri ateş-i hüzün ile dağ-dar etmiyor? +Azıcık şefkatten nasibi olan hangi nun için yaradılmış olduğu vazife-i tabi’iyyesinden çıkarılsın da bu heyecan-ı hunin-i ma’işetin alevleri içinde bırakılıversin? +tını da pay-mal eden bu müzahemat-ı şedide içinde zavallı kadın ne yapar? +Nereye gider? +Bakınız feylesof Proton ne diyor: +“İnsaniyet hiç bir fikr-i ahlakiden siyasiden felsefiden dolayı kadınlara borçlu değildir. +Zira beşer tarik-i ilimde kadının yardımı olmaksızın yol alarak birçok muhayyir-ü’l-ukul keşfiyata muvaffak olmuşdur. +İnsaniyet bir gune ihtira-ı sına’iden yahud hiç olmazsa ehemmiyetsiz bir aletin icadından dolayı da kadınlara borçlu değildir. +Çünkü ihtira eden besleyen yalnız erkektir. +Kadınların ilm ü edeb sibak-gahında gösterdikleri harekat ise onların fabrikalarda görmekte oldukları işin aynıdır. +Çünkü bunlar fikir ve karihanın i’maline lüzum olmayan işlerde bir yararlık gösterebilirler. +Bina’en-aleyh bu gibi yerlerde makara ve çıkrık mesabesindedirler.” Bak şu zavallı kadına! +Erkek onu nasıl bir takım müzahematı altında eziyor nasıl hayattan esbab-ı ma’işetten mahrum bırakmaya çalışıyor da sonra nasıl bir takım alat-ı hasiseye benzetiyor! +Ben müslüman kadınını bu hale gelmekten tahzir ederim. +Bırakın onu evinde hanım olarak otursun mevahib-i fıtriyyesinin terbiyesine ihtimam olunsun ki –yukarıdaki faslımızda söylediğimiz vechile– bu mevahibi terbiye edildiği surette kadın için cinsine has olan kemale vüsul çaresi istihsal olunmuş olur. +Erkek de artık bu hususda onunla müsabakaya mu’arazaya kudret-yab olamaz. +Levazım-ı tabi’iyye-i ma’işetini hangi suretle olursa olsun tedarik edip getirmek de tav’an ve kerhen kocasının uhdesine tahmil olunsun. +Daima nezdimizdeki mevki’i bedene nisbetle bütün aza-yı saireyi kendisine hadim eden kalb gibi olsun. +O da bu makam-ı refi’in şerefini takdir etsin. +Cehlinden dolayı mütehassir olmasın. +Zira o bir arazdır ki ufak bir cehd ile zail olur. +Halbuki bir kere bu nizamı bozar da kendisini hayat-ı hariciyye rezm-gahına atarsa artık sonradan ne kadar arz-ı sini istirdada muvaffak olamaz. +Şimdi ben müslüman kadınlarının halini tehzib etmek azminde bulunan erbab-ı himmetin şu hikmet-i baligayı kemal-i im’an ile dinlemelerini rica eylerim ki bunu medeniyet-i maddiyyenin e’azım-ı ricalinden ve mü’essislerinden olup fazileti umum indinde müsellem olan Jules Simon söylemiştir. +Bu zat Logofiye’nin te’lif etmiş olduğu bir kitabı hakkında bir mütala’a yürüterek diyor ki: +“Kadın kadın olarak kalmalıdır. +Bu söz Logofiye’nin sözüdür Evet kadının kadın olarak kalması lazımdır. +Zira bu sıfatla hem kendi sa’adetini te’min edebilir hem de o sa’adeti başkalarına verebilir. +Öyle ise kadınların halini ıslah edelim. +Lakin onları değiştirmekten erkeğe kalb etmekden hazer edelim. +Zira kadınlar erkekleşirse bir çok menfa’at kaybederler. +Biz ise herşeyi kaybetmiş oluruz. +Çünkü tabi’at bütün masnu’atını kemal-i itkan ile ibda’ eylemiştir. +Öyle ise biz de tabi’atı layıkıyle tetebbu’ edelim; bir kat daha tehzibine çalışalım kavanin-i tabi’atten uzak olan şeylerden sakınalım... +Felasifeden bazıları hayat mekarih ile muhatdır diyorlar. +Lakin bunlar madame’l-ömr zevk-i muhabbeti tatmadıkları için bu sözleri söylüyorlar. +Ben ise derim ki hayat güzeldir mübarektir ancak erkekle kadının her biri Cenab-ı Hakk’ın kendilerine tahsis etmiş olduğu mevki’i bilmek şartiyle..” Acaba cemiyet-i insaniyyeye büyük büyük eserler bırakmış olan bu üstad-ı iktisadi bu gibi nesayihi niçin irad ediyor? +Şunun için ki kadının yuvasından çıkarak fıtratan kendi vazifesi olmayan işlerle uğraşması kendisini ailesinden nez’ etmekte evinin temelini yıkmakta olduğunu gözüyle görüyor. +Nitekim yukarıki faslımızda bundan bahsetmiş idik. +Zaten bu zat ile hem-fikir olan re’yini tasvib eden daha bir çok ulema bulunduğu ileride mütala’aları serd edildiği sırada görülecektir. +Nisvanın a’malde erkeklerle müşareket etmelerinden tevellüd eden iktisadi aili birçok ahval-i seyyi’eden fazla olarak bunun onların üzerinde ve hadd-i zatında acib olan diğer bir te’siri daha yüz göstermektedir. +bahis serdiyle meşhur olan Giyom Ferrer diyor ki: +“Avrupa’da erkek işleriyle iştigal eden birçok kadınlar bulunuyor. +Bunlar bu sebebden izdivaca kat’iyyen yanaşmıyorlar. +İşte bu gibi kadınlara cins-i salis demek pek doğru pek muvafıktır. +Yani bunlar erkek de değildir kadın da değildir. +Çünkü tabi’at ve terkib-i beden i’tibariyle evvelkilerine veza’if ve a’mal cihetiyle ikincilerine muhalifdirler.” Üstad bu zümrede bulunan kadınların ahvalini müdekkikane tetebbu’ ederek şu hakıkate şu neticeye zafer-yab olmuştur ki kadınların kendileri için tabi’i olmayan bu sına’i hayat-ı sanayi’de te’ayyüş ederek veza’if-i tabi’iyyelerinden cismen ve ruhen münhasıran onun için yaratılmış oldukları veza’if-i tabi’iyyelerinden intiza etmeleriyle artık ihtisasları da benat-ı cinslerinin ihtisasatından ayrılmış kendileri daimi bir ye’s içinde alam içinde bulunuyorlar. +Guya ki fıtrat-ı beşeriyye bu biçareleri hukuklarından gafil bıraktığını kendilerine fi’len gösteriyor.” Daha sonra diyor ki “Artık ulema-yı olan bu halin akibetindeki vehameti idraka başladılar. +Zira erkeklerle müzahemelerinden dolayı bu yoldaki kadınların bir kısmı cemiyetin başına bar oluyorlar. +İşleyecek iş bulamıyorlar. +Eğer hal bu minval üzere devam ederse bundan azimü’t-te’sir bir fesad-ı ictima’i neş’et etmek tabi’idir.” Ya bu kadar sözden sonra kadınlara hayat-ı harici rezmgahına atılmaları için nasihat vermekte devam edecek miyiz? +Bu halin ümmetlerin belini bükmekte olan bir maraz-ı sinin tevsi’ine çalışmak bize layık mıdır? +Garblılar milyonlarca fabrikaları tezgahları elhasıl iş kazanç mahalleri varken bu hali esasından kaldırmaya uğraşıp durdukları halde biz vesa’il-i ameliyyemizin kılletiyle beraber nasıl idamesine ta’mimine çalışırız? +Artık herbiri bir ders-i ibret olan bu kadar hakayıkdan sonra bizim için el ele baş başa vererek inşa’allah kitab-ı medeniyyetimizde hissi ve ameli bir surette görüleceği üzere nizam-ı fıtrat-ı beşeriyyenin tercümesi lisan-ı kavanin-i tabi’iyyenin tercümanı olan şeri’at-ı İslamiyyeyi muhafazaya çalışmak vacib olmaz mı? +Madem ki ortada bizi o kanun-i lahutinin evamirinden teb’id eden nevahisine yaklaştıran bir illetin vücudunu görüyoruz o halde kendi aleyhimize kalkarak o dahiyeye mu’in olmakdan ise esbab-ı zuhurunu menşe’ini tarik-i sedad ve hikmet ile araştırmak bizim için en muvafık bir hareket değil midir? +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki: +“Memleketimizdeki erbab-ı kalemin ortaya çıkarak bu günkü halimizden bunun zaman geçerek ileride varacağı tavırdan müşteki olmaları kezalik Avrupa’da izdivacın azalmasından kadınların erkek işleriyle iştigalinden dolayı serzede-i zuhur olan vekayi’i makam-ı iştişhadda irad eylemeleri bizce bir fa’ideyi müfid olamaz. +Zira bu gibi şikayetlerin hadisat-ı alemin tarz-ı cereyanı üzerine hiçbir te’siri olabilmek mümkün değildir. +Zaten eğer halin değişmesi için şikayet kifayet edeydi o zaman işler pek kolay olurdu.” Pekala madem ki iş böyledir. +Şikayetten de hiç bir fa’ide yok. +Ya mü’ellif cenabları kadınlarımızın hallerindeki fenalıktan niçin şikayet ediyorlar da bunun tebdilini tavsiyede bulunuyorlar? +Eğer ukala-yı alem gibi kendileri de izdivacın azalmasını kadınların erkek işleriyle uğraşmasını bir fesad-ı etmiyorlar mahv ü telafisi yolunda çalışmıyorlar da bilakis bu halin henüz bizdeki dairesinin daraldığından müşteki olarak tevessü’üne sa’y ediyorlar? +Bir memlekete girip de orada tathirat-ı sıhhiyyenin fıkdanından esbab-ı intaniyyenin kesretinden dolayı veya mikroblarının ahaliyi alabildiğine istila etmekde olduğunu gören bir tabibin bu hale karşı uhdesine terettüb eden vazife nedir? +Nasa o marazı tevlid eden mikrobların te’siratına arz-ı inkıyad ile nasihat eylemek midir? +Yoksa hastalığın şiddetini ta’dil için ortadaki muhill-i sıhhat murdarlıkların hata teşvik hususunda hiç fa’idesi yoksa onlara emrazı sevdirmek hususunda da bir te’siri olmamak daha tabi’idir. +Yine mü’ellif diyor ki: +“Hakikatde ümmetin üzerinde te’siri görülen en mühim amil mü’essir yine ümmetin halet-i halet üzerinde icra-yı tasarruf etmek onu istediği suretde çevirmek kimsenin dest-i iktidarında değildir.” Pekala ümmetlerin ahval-i iktisadiyyelerini istenilen surette yelerini halet-i ahlakiyyelerini idare etmek ne kadar daha güç olmak icab eder? +Bununla beraber eğer bu halet-i iktisadiyye mü’essirat-ı irşadın ıslahın te’siri ile kabil-i tebeddül değilse ya neden bu alem-i mütemeddinde ulema-yı iktisaddan mürekkeb böyle bir cemm-i gafir meydana çıkıyor neden bu cema’atin mensub oldukları akvam bunların mebahis-i andırır bir şevk ile telakkı ediyor? +Eğer Avrupalılara imtisal bizim için mutlaka lazım ise neden biz de o iktisadiyyun gibi halkı eşkal-i ma’işetin en muvafıkına en salimine en güzeline sevketmek tarafına yanaşmayalım da onlara fesadat-ı Ale’t-tahkık Allahu te’ala... +“Allah” ism-i şerifi a’zam-ı esma-i ilahiyyedir. +İsm-i a’zam olmasına cümle ulemanın icma’ı var. +Çünkü hem sıfat-ı aliyye-i celaliyye ve kahriyye hem sıfat-ı celile-i cemaliyye ve ikramiyye... +Cümlesini müstecmi’ olan zat-ı vacib-i te’ala hazretlerine ilm-i hasdır. +“Allah” ism-i şerifi zat-ı uluhiyyetine mevzu’ ism-i has olduğu için hem sıfat-ı celaliyyeyi hem sıfat-ı cemaliyyeyi müstecmi’dir. +Diğerleri ise yalnız bir sıfata delalet etmekdedir. +Burada daha ziyade i’tina ile pek ziyade te’kid ile ifade ve iş’ar için “Allah” ism-i şerifi zikr kılınmışdır. +ale’t-tahkık Allah celle celaluhu sizin cümlenize emr ü ferman buyurur... +Emri haber suretiyle bize ifade buyurması da ayrıca bir te’kiddir belagatca. +“Şöyle yapınız!” demiyor; “Allah size emr ediyor buyuruyor; Rabb-ı zü’l-celaliniz uluhiyetde müteferrid ma’bud-i bi-misaliniz sizin cümlenize emr ü ferman buyuruyor.” Neyi? +İki şeyi. +Ne kadar ahkam-ı sübhaniyye varsa hepsi bunda dahildir. +Evvela: +Her bir emaneti ehline sahibine müstahakkına te’diye eyleyin. +Emanetlere hıyanet etmeyin. +Nasıl ki ayet-i uhrada tasrih var: +Emanete hıyanet etmek Allah’a ve Resulüne hıyanet etmekdir. +Emanet fi’l-asl masdardır. +Fakat burada isim olarak irad buyurulmuşdur “mü’temen bih” ma’nasına. +Buna bina’en cem’ sigasıyla varid olmuş. +Masdarlar cemi’lenmez; fakat metinize ida’ edilmiş veza’ifler varsa cümlesini hüsn-i isti’mal edin. +Fahri Razi diyor: +Bu emanetullah üç kısma taksim olunur. +Emanetullah’a ri’ayet etmenin vücubuna dair birçok ehadis birçok ayat-ı Kur’aniyye var. +Ez cümle Mü’minler ol kimselerdir ki herbir emanetleri ahidlerini hüsn-i ri’ayetle şera’itine müra’atla ifa ederler. +Emanet üç kısma taksim olunur: +Bir kısmı kul ile Rabbi beyninde.. +Bir kısmı her kulun ibadullaha karşı borçları veza’ifi.. +Bir kısmı da herkesin kendi nefsine karşı olan veza’ifi. +Bunların cümlesi emanetde dahildir. +Şimdi Cenab-ı Hakk’a karşı veza’ifimiz nedir?. +Allah ile kul beyninde olan emanetleri ta’dad ve tafsil kabil değil. +Ol derece vasi’dir. +Ne kadar me’murun bih olan şeyler varsa cümlesini ifa etmek menhiyyün anhleri terk etmek... +Hepsi bu kısımda dahildir. +Abdestden tut oruç hac zekat... +Hepsi emanetullahdır. +Abdeste gusle dikkat etmek daima pak olarak gezmek Mü’min’in birinci vazifesidir. +Oruç emanetdir ve bir sırdır kul ile Allah beyninde. +Herkese karşı hilafı da gösterilir riyakarlık da eder kul. +Fakat Allah alimü’s-sırri ve’l-hafayadır. +Bütün a’za ve cevarihimiz emanetullahdır. +Hepsini hüsn-i isti’mal ile me’muruz. +Gözümüzle helal olan şeylere bakacağız. +Nazar-ı istihkar ile fukaraya bakmayacağız. +Kulağımızla haram şeyleri dinlemeyeceğiz meşru’ olmayan şeylere kulak asmayacağız. +Lisanımızla doğruyu söyleyeceğiz. +Kizbden lisanımızı muhafaza edeceğiz. +Hatta malaya’niden lüzumsuz şeylerden çekineceğiz. +Çünki malaya’niye lisanı alışdırmak fena şey. +Ekser nasın burunları üzerine nar-ı cahime düşmesi mu’azzeb kılınması; hasa’id-i elsine sebebiyledir. +Ya’ni lisanıyla kesb eylediği seyyi’at böyle ba’is-i duhul-i nar olur. +İnsan lisanını muhafazaya i’tina etmeli. +Çünki sonra dünyada da ahiretde de mucib-i felaketi olur. +Emanetullah bütün tekalif-i ilahiyyeyi cümlesini cami’ oldukdan sonra neye de şümulü kat’idir? +İbadullaha karşı veza’ife. +Mesela vedi’aları reddetmek bir emanet bir vedi’a bulunursa sahibi isteyince kendisine vefat etmiş olursa varislerine teslim etmek lazımdır. +Fahri Razi tefsir ediyor Tefsir-i Kebir’inde: +Vedayi’i reddetmek sonra terazi kullananlar iyice tartmak... +Buna dair de pek çok vesaya-yı şer’iyye var. +Veyl ve helak azab-ı şedid ol kimseleredir ki tatfif ederler nasın hukukunu ibtal ederler fazla almaya çalışırlar. +Verecekleri vakit noksan verirler. +Ölçekleri kantarları terazileri fena kullanırlar. +Ne kadar dehşetli ayetdir bu. +Bir kimsenin hakkını zerre mikdarı tenkıs edenler bu sebeble helak-i ebediye mahkum oluyorlar... +Ne kadar büyük ibretdir bu. +Halkın hukukunu bi’l-külliye gasb edenler takımıyla yutanlar gasb-ı emvale türlü türlü irtikab ve irtişaya cür’et edenler... +Bunların azabı ne olur sonra? +birkaç dirhem eksilten kimse azab-ı ilahiye müstahak olur. +Ya takımıyla ibtal-i hukuk edenler vasıta olanlar ne hale duçar olurlar? +Tafif sağır demek. +Yani az birşey noksan etmek. +Çünkü bunda aldatmak var. +İnsan birşey verse zayi’ olsa telef olsa o kadar müstahakk-ı levm ve tekdir olmaz. +Ama kasden hilebazlıkla aldatılırsa kendisine avanak sıfatıyla bakacak insan buna pek müte’essir olur. +Onun için cezası büyükdür. +Onun aklı da zihni de perişan edilmiş olur. +İnsanın meziyeti akıl ve idrakidir. +Buna kusur isnad edilirse nasıl mahzun olmaz yanlar hayvan yerine tutanlar hak yedinde iken ağlatanlar şeref-i insaniyyeti paymal edenler... +Ne yaman zalim addolunurlar. +Bu ayet-i kerimenin işaretinden neler anlaşılır. +Kendileri için bir şey alacağı vakit hiç bir noksan kabul etmezler. +Kabil olsa bir parayı da alırlar. +Bir dirhem bir para eksiğe razı olmuyorlar. +Halka verecekleri vakit –keyl derler. +Haklarını tamamen vermiyorlar. +Ne kadar cesaretdir! +Hukukullahı tağyir etmek ne büyük cür’etdir. +Bu şaşkın herifler hiç düşünmezler haydi teyakkun etmezler; lakin zanları da mı yok? +Allah’ın büyük günleri var. +Vaktin hululünde ba’s olunacaklar. +Yakaları da’vacıların eline geçecek. +Zillet ve hakaretle makhur olacaklar. +Ona hiç mi ihtimal vermiyorlar? +Bunlara söyle: +Cenab-ı Hakk’ın gazabı büyükdür. +İkab ve azabı şediddir Bunun ilerisine varanların halleri ne olur? +Şeri’at nazarında müstehakk-ı tevbih duçar-ı azab olacaklarında şüphe mi var? +Böyle kıyas etmişler. +Onun için herkes hakkını da’va etmeye Allah müsa’ade etmiş. +“Zalime karşı boyun eğin!” demiyor. +Belki hakkını almaya salahiyet vermiş. +Herkes hukukunu taleb etmek lazımdır. +Az çok her ne ise ma’kul meşru’ bir tarz ile mahkemeye müraca’atla mı olur yahud başka tarikle mi olur... +Her hangi tarik ka’ide-i adalete daha muvafık olursa o yolda hareket emreder. +Sure-i Şura’da beyan buyurmuş okuyorsunuz ya: +Cenab-ı Hak medh ü sena ediyor o kullarını ki Allah’ın da’vetine icabet ederler beş vakit namazı kılarlar işlerini meşveretle görürler. +Beynlerinde şura bulunur. +Hukuk-ı ibad ötekinin berikinin yed-i istibdadına bırakılmaz. +Dünyaya a’id bütün işleri gerek mu’amelata gerek icra’ata dair her işleri beynlerindeki şuradan ibaret. +Guya ki meclis-i şura ayn-ı mesalih-i ibaddır. +O kadar salahiyet verir. +Mesalihi ayn-ı şura kılıyor. +Bu derece ehemmiyet veriyor. +nazm-ı şerifinde nas ile müşavereyi ferman buyurmuş: +Makam-ı tefsirde varid olan bir hadis-i şerifde de şöyle buyurulmuşdur: +Allah te’ala ile Resulü müşavereden ganidirler Lakin müşavere usulü Rabbim tarafından ümmetime en büyük bir bul edilmeli. +Hele bir ayetde bütün bütün sarahat var: +Allah’a ri’ayet zikr olunuyor. +Rabbü’l-alemine karşı veza’ifimiz elbet en büyük umurumuzdur. +Her türlü selamet mahza asar-ı cud ü kerem-i ilahisidir. +Mü’min her inayeti Allah’dan bilir. +Hiç bir ni’met haric değildir. +Cenab-ı Hakk’ın ni’am ve eltafı mahza cud-i ilahisiyle bize vasıl olmakdadır. +Vakı’a vasıta olanlara da hürmet ve şükürde bulunmak lazımdır. +Nasa şükretmeyen Allah’a da şükretmez. +Madem ki ni’met o vasıta ile geldi ona da borçlusun ta’zim ve ihtirama. +Elden geldiği kadar ona karşı ri’ayete borçlusun. +Zira ni’metin kadrini bilmek lazımdır. +Hakıkatde veren Allahdır. +Lakin zahiren sana kimden geldi? +Filandan. +Hah zim ve hürmete şükre borçlusun. +Çünkü sebeb-i hayatdır. +Halbuki sebeb-i zahiridir. +İnsanı halkeden Allah’dır. +Lakin ananın babanın hakkı büyük. +buyurulmuş. +Her ni’met böyledir. +Vasıtaya ihtiram etmeli. +Ifa-yı şükr ü senaya çalışmalıyız. +Haline göre o vasıta olan kimseye ne olursa olsun mü’min olsun gayr-i mü’min olsun şükretmeliyiz... +Allah dilerse gayr-i müslimlerle de din ve dünyamızı te’yid eder. +Onları da bu hidmetde kullanır. +Bu cihetle her kim bir emr-i hayra vasıta olursa selamet-i umumiyyeye vesatet eder hidmet eylerse şayan-ı takdir olur her vechile ri’ayete kesb-i istihkak eder. +Zira bir kimsenin kadrini bilmek ona ri’ayeti istilzam eyler. +Asıl mükafat mükafat-ı uhreviyyedir. +Fakat dünyada şan ü şerefe mazhar olmak o da büyük bir ni’metdir. +buyuruluyor. +Müslüman olmayanları bile hayra alet oldukları Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ekim Birinci Sene - Aded: +Evsaf-ı celile-i sübhaniyyesiyle tavsif olunması üzerine Zat-ı Akdes-i Ma’bud abd-i hamid nazarında masivadan temeyyüz ve te’ayyün etmiş olur diyoruz. +Zira kaffe-i avalime şamil rububiyet bi’l-cümle ni’am-ı haliyye ve istikbaliyye ifazasına mülkiyetten ibaret olan sıfat-ı azime-i ilahiyye ile teferrüd-i zam etmektedir. +Bina’en-aleyh tahmidat ve tebcilatın kaffesine olunması üzerine husule gelen ilim ve ma’rifet bir ma’lum-i has ü mu’ayyene te’alluk etmiş oluyor. +Zikr olunduğu vechile Cenab-ı Bari’nin temeyyüz ve te’ayyünü sayesinde abd dergah-ı sübhaniye hitab etmek salahiyetini haiz olabilir. +Çünkü bi-hususihi ma’lum ve mu’ayyen olmayan zat muhatab kılınamaz. +ma���na ile olmak lazımdır ki evsaf-ı ilahiyyesi tavassutuyla Bari Teala hazretleri kari’in kalbinde te’ayyün etsin ve hasıl olan teveccüh-i kalbi sayesinde diye hitab-ı şifahide bulunmak salahiyetini haiz olabilsin. +da mukteza-yı zahir olan üslubu terk olunup nazm-ı celildeki üslub-ı hitab ihtar buyrulmuştur. +hadis-i şerifinin delalet ve irşad eylediği vechile ibadette huzur-i kalb ma’bud-i müte’alin nazır ve muttali’ olmasını mülahazadan zühul etmeyerek murakabeyi i’tiyad etmek suretiyle husul buluyor. +Murakabeye devam ve huşu’-i kalbe ihtimam ise mi’rac-ı mü’minin olan salatın lezzet ve halavetini idrake bu dahi hüsn-i kabul ve izdiyad-ı şevk ile mertebe-i şühuda ve makam-ı velayete vüsul bulmaya ba’is olur. +Me’al-i hadis-i şerif gibi nusus-i şer’iyyede me’mur buyrulduğumuz “ihsan” Cenab-ı Allah’ı görürcesine ibadet etmekliktir. +Eğer sen ma’bud-i müte’ali görmüyorsan ma’budun seni görmekte olmasından gafil olma! +makam-ı murakabeye işaret buyrulmuşdur ki bunların ikisi de velayet makamatından ma’duddur. +Sure-i celilenin evveli talib-i ma’rifet-i ilahiyye olan kimsenin mebadi-i iştigalatı olan zikir ve fikir ve te’emmül fi’lesma’ ve nazar fi’l-ala’ ve istidlal bi’s-sınayi’ üzerine bina buyurulmuş ahiri de istikmal-i ma’rifet ve istihsal-i kurbet meratib-i arifine işareti havi bulunmuştur – Beydavi . +Bilcümle efrad-ı beşeriyyenin Hak celle ve ala hazretlerinin tecelli ve müşahedesine isti’dadı vardır. +Fakat insanın hengam-ı sabavetde kemal-i noksanı şebabet devrinde mahsusat ile ülfeti ve kuva-yı şeheviyye ve gadabiyyenin istila ve galebesi hasebiyle üzerine ahlak-ı nefsaniyye ve sıfat-ı şehvaniyye ve te’allükat-ı kevniyye zulümatı teraküm etmekte ve bu ise kendisini Cenab-ı Bari’den tevhiş ile masivadan bir lahza tefriğ-i kalb imkanı kalmayacak mertebede devam-ı gafletini icab eylemektedir. +Bundan dolayı vusul-i müşahedeye na’il olması şöyle dursun zihnini toplayıp da bir lahza bile dergah-ı sübhaniye teveccüh-i tam üzerine bulunması kabil olamaz. +Her maraz ve afetin def’ ü izalesi ise zıddıyla mu’aleceye mevkuftur. +Bina’en-aleyh hayat-ı kalb ihraz ederek vasıl-ı kemal olabilmesi için insan devam-ı ezkar-ı ilahiyye ile me’mur kılınmıştır ki bu sayede ihraz-ı kalb ve kat’-ı vesavise muvaffak olarak üns-i billah peyda olsun ve gönlünde hubb-ı ilahi şeceresi müngaras olup ağsan-ı mübarekesi teşa’ub ve te’ali ettikçe masivaya olan meyl ü te’alluku azalsın ve ferağ-ı kalb hasıl olsun da celal ü cemal-i rabbani fikir ve mülahazasına isti’dadı kuvvet bulsun. +Zira bu fikir ve mülahaza sayesinde ma’rifet-i ilahiyye rüsuh bularak muhabbet-i rabbaniyye aşk ve iştiyak derecesinde tekemmül eder. +Bu tarz üzere zikr ü fikre devam ise mezkur ve mahbubun maksad-ı aksa kılınmasıyla bilcümle masivallahın gözden ve gönülden gaybet ve sukutunu intac etmesi emr-i zaruridir. +yesi de dahil olan cemi’ eşyayı nazar ve mülahazadan düşürmesi “kurb-i ilahi” ve mezkuru mülahazaya hasr-ı efkar etmesiyle zikrin dahi gaybeti “fenafillah” tesmiye olunur ki artık bütün şevagil-i hissiyye ve ma’neviyyenin zevaliyle zulmani ve nurani her türlü hicab-ı beşeri irtifa’ etmiş olacağından vusul ü şuhud-ı sübhani ebvabı küşad edilmiş olur. +Ma’rifetu’llahı ismar ve intac edecek tefekkür-i ibadın nukat-ı cevelanı da esma-i hüsna ve sıfat-ı ulya-yı rabbaniyye melekutdan ibaretdir. +Ama zat-ı mukaddese ile hakayik-ı sıfat-ı sübhaniyye hakkında fikir ve tasavvura mahal yokdur. +Ziya-yı şemse karşı idame-i nazar hususunda uyun ve ebsar saha-ara-yı iktidar olmadığı gibi zat u sıfat-ı ilahiyye künh ve hakayikine tevcih-i efkar u ukul de takat-ı beşeriyye fevkinde bulunur. +Bina’en-alazalik bizler idrak-i künh-i Bari ile teklif değil belki bu hususda icale-i efkardan men’ olunmuşuzdur. +Tekellüm ve hitab ve gaybetden ibaret esalib-i selasenin her birinden diğerine udul ile tefennün fi’l-kelam de’b-i kadim-i bülegadan olup ilm-i me’anide “iltifat” tesmiye olunur. +Kur’an-ı Kerim’de de kesretle vaki’dir. +Tecdid-i üslubda tenşit-i kulub olmağla her iltifatın faide-i ammesi sami’inin kelamı daha ziyade şevkle isgalarına badi olmasıdır. +Fakat balada takrir olunduğu gibi her makama mahsus bir de nükte-i hasenesi olmak lazımdır. +“İbadet” gayat-ı huzu’un aksası meratib-i tezellül ve inkıyadın müntehası demek olup ma’buda tekarrüb maksadına mukarenet şartıyla iclal ve ta’zimi mutazammın her kavl ü fi’ile şamildir. +Huzu’ ve inkıyadın mertebe-i kusvası hakıkı celle şanuhuya layık ve mahsus olup şer’an ve aklen gayri kimseye caiz olmaz – Beydavi. +Lafz-ı ibadetin ma’na-yı hakıkısi bundan ibaret olup gayra perestiş ma’bud-i batıla teveccüh ma’nasına isti’mali mecazdır. +Müşrikleri tevbih makamında Kur’an-ı Kerim’de de varid olmu��tur. +sına da gelir. +Nasıl ki nazm-ı celili İbn Abbas hazretlerinden mervi olduğu üzre ile tefsir olunur. +nazm-ı celilinde bu ma’naya mahmuldür. +“İsti’ane” taleb-i tevfik ü i’ane demektir ki matlub-i mezkur her fi’lin mevkufun-aleyhi olan mebadi-i erba’ayı olacak vesa’itin kaffesini ifaza ile tamam olur. +Bina’en-aleyh ma’une-i matlube zaruri ve gayr-ı zaruri namlarıyla iki kısma inkısam etmektedir. +Fi’ilin mevkufunaleyhi olan kısm-ı evvel “istita’at” tesmiye olunarak teklif-i yüsr u sühulet husulüne medar olup sıhhat-i teklifin şartı değildir. +nazm-ı celilinden ibadat ve ta’at ile beraber bilcümle metalib-i mühimmat hakkında isti’ane maksud olması tercih olunur. +Zira ıtlak üzere vürudu bunu mü’eyyeddir. +Fakat İmam Nesefi rahimehullah Tefsirü Teysir’de tertib-i zikriye ri’ayeten tefasir-i atiyeyi irad buyurmuşdur: +Ya Rabbi bizler seni tevhid eder devam-ı tevhid ve muhafaza-i imanımızı veya ba’de’ttevhid eda-yı ibadet hususuna da muvaffak buyrulmaklığımızı senden niyaz eyleriz. +Filhal sana ibadet ediyoruz istikbalce de eda-yı ibadet için senden isti’ane ederiz. +Hükm-i abidanemizde olan zevahirimiz ile sana kulub sana mahsusdur. +Cenab-ı Hak ayet-i mütekaddimede tahrir ve işhad ile deynin tevsik edilmesi yolunu beyan buyurduktan sonra yolculuk halinde ya katib bulunmaz veyahud katib bulunur da edevat-ı kitabet bulunmaz olduğundan ve esna-yı müsaferette bundan dolayı bu tarik-i tevsik mümkün olamayacağından naşi rehin alınarak tevsik-i deyn edilmesi yolunu dahi gösterip buyurur ki: +“Eğer siz sefer üzere olup da katib bulamazsanız deyni tevsik edecek şey rihan-ı makbuzadır. +Yani siz misafir olur veyahud sefere müteveccih bulunur da tahrir-i deyn edecek katib bulamazsanız kabz olunmuş rehinler le tevsik-i deynin sefere ta’lik edilmesi irtihanın meşru’iyetinde sefer şart olduğu için değildir. +Çünkü Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz ehl-i beyti için bir vakt-i mu’ayyene dek Ebu Şahm nam yahudiden almış olduğu yirmi ölçek arpa mukabilinde zırhını Medine’de iken rehin etmişti. +Ta’lik-i mezkurdan maksad yolculuk halinde tahrir-i deyn hususunca duçar-ı su’ubet olmak ihtimali galib olduğundan hal-i müsaferette irtihan suretiyle tevsik-i deyni tahrir suretiyle tevsik-i deyn makamına ka’im etmek içindir – Kadi ve Ebussu’ud . +Ta’lik-i mezkurdan maksad bu olduğundan fukaha-yı izam hazeratı hazar ve seferde ve katib mevcud olup olmaması halinde rehinin cevazına ka’il oldular. +Ancak İmam Mücahid ile İmam Dahhak hazeratı ayet-i kerimenin zahirini ahz edip İmam Mücahid rehinin yalnız hal-i seferde cevazına ve Dahhak hazretleri hal-i seferde yalnız katib bulunmadığı zaman cevazına zahib oldular – Ruhu’l-Me’ani . +Şahidin haline ta’arruz olunmaması şahid tevessük ve i’vaz itibariyle katib hükmünde olduğu içindir – Ebussu’ud . +Hemzenin kesriyle “i’vaz” bir şeye ihtiyaç var den ma’ada cumhur-i fukaha rahimehümullah hazeratı rehinin ancak kabz ile tamam olacağını beyan etmişlerdir – Kadi ve Ebussu’ud. +Rehin fi’l-usul sabit ve payidar olmak ma’nasınadır. +Istılah-ı şer’de bir malı ondan istifası mümkün olan bir hak mukabilinde mahsub ve mevkuf kılmaktır. +Ol mala merhun denildiği gibi rehin dahi denir – Mecelle. +Masdarlar ma’na-yı masdariyyetden ismiyete nakl olunduklarından onlar da isimler gibi cemi’lenirler. +Rehn lafzı dahi merhun ma’nasında isti’mal edildiği zaman harfinin kesriyle ra ve ha’nın zammeleriyle ra’nın zammıyla vezninde cemi’lenir ve abd ve abid gibi ra’nın fethiyle vezninde dahi cemi’lenir. +Merhun ma’nasınca rehne Farisi’de “kirev” Türkçe’de “tutu” denir. +Eğer birbirinize emin olursanız “eğer bazı da’in bazı medyuna hüsn-i zannına mebni emniyet edip de rehn almazsa” emniyet olunan kimse emanetini “yani deynini va’desi hululünde inkar ve mümatale etmeyip” te’diye etsin ve hukuk-ı emanete ri’ayette rabbi olan Allah’dan ittika eylesin. +Perverdigar-ı zü’l-celal hazretlerinden havf ü hazer edip da’inin şu emniyetini su-i bele eylesin. +Ayet-i kerimede deyn-i mazmuna emanet ıtlak buyrulması da’in terk-i irtihan ile medyuna emniyet eylediği sunda ünvan-ı uluhiyyet ile sıfat-ı rububiyyet bir yere cem’ olunarak buyurulmuşdur ki bunda ne derece te’kid ve tahzir bulunduğu hafi değildir – Ebussu’ud. +Bazıları kitabet ve işhad ile rehn hakkında varid olan evamir-i mütekaddimeyi vücuba haml ettikten sonra kavl-i kerimi evamir-i mezkureyi nasih olduğuna zahib olmuşsa da neshin vuku’unu iltizama Evamir-i mütekaddime ayet-i sabıkada zikr edildiği vechile cumhur-i ulema indinde nedb ü istihbab için olarak irşad-ı hıfz-ı mala ve ri’ayet-i ihtiyata bu kavl-i kerim ise ruhsata mahmuldür. +İbn Abbas radiyallahu anhuma hazretlerinden mervidir ki: +Ayet-i müdayenede nesih yokdur demiş – Fahreddin. +Ve şehadeti ketm etmeyin. +“Ey şahidler şehadetinizi ketm etmeyin zira ketm-i şehadet tazyi’-i hakka mü’eddi olur ve şehadet ihya-i hukuk edeceği cihetle mekarim-i ahlaktandır.” Yahud ey medyunlar deyni mütezammın mu’amelenin cereyan ettiği zaman nefisleriniz üzerine vuku’ bulan nazm-ı şerifi ile ayet-i kerimesinde Cenab-ı Hak ikrara şehadet ıtlak buyurmuş olduğundan bu kavl-i şerifde de şehadeti ikrar ma’nasına almak sahihdir. +Kadi ve Şeyhzade ve Ebussu’ud . +Ruhu’l-Me’ani sahibi bu ikinci tefsire i’tiraz ile “selef-i salihden me’sur ve mervi olan zahirin hilafıdır” diyor. +Kim ki şehadeti ketm ederse onun kalbi asimdir günahkardır. +Asim olan yalnız insanın kalbi olmayıp belki mecmu’u ve bütün cevarih ve a’zası asim olduğu halde kavl-i keriminde kalb ile iktisab olunup bir fi’ili ise a’za-yı bedenden vasıta-i fi’il ve amel bulunan uzva isnad etmek daha beliğ olduğu lup o salih olursa cesedin küllisi salih ve fasid olursa cesedin küllisi fasid olacağı cihetle guya ism ve fücur kitman-ı şehadet edenin nefsinde temekkün etti ve eşref-i mekanına müstevli olarak sair zünubuna fa’ik oldu denilmiş gibi olduğuna mebnidir – Kadi ve Şeyhzade ve Ebussu’ud . +İbn Abbas radiyallahu te’ala anhuma hazretlerinden mervidir ki: +“Ekber-i kebair işrak-ı billahdır.” Zira Cenab-ı Hak müşrik-i billah hakkında buyurdu. +“Şehadet-i zur ile kitman-ı şehadet dahi ekber-i kebairdir.” demiş – Ebussu’ud . +Mülteka’l-Ebhur ile şerhi Mecma’u’l-Enhur’un Kitabü’ş-Şehadat’ında zikr olunmuşdur ki: +“Hududda setr-i şehadet eda-i şehadetten efdaldir.” Yani hududu mucib ef’ale şehadet edilmekle fesadın zevaline ve hiç olmazsa kılletine hizmet edilmiş olacağına nazaran şahid ef’al-i mezkurede şehadetini izhar ile setr eylemek arasında muhayyer ise de setri ahsendir. +Zira Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz haddi icab eden bir hususda nezd-i nebevilerinde şehadet eden bir kimseye buyurdular ki “Sen onu sevbin ile setr edeydin senin için hayır olurdu” demektir. +Diğer bir hadis-i şerifde dahi varid olmuştur. +“Kim ki bir müslimin ayıbını setr ederse Cenab-ı Hak o kimsenin dünya ve ahirette ayıbını setr eder” demektir. +Şarih-i Mülteka Damad merhum orada diyor ki “ Kavl-i kerimi hukuk-ı ibad hakkındadır.” Ve Ebhur’da bu babda tafsilat vardır. +Mütala’a olunsun diye tavsiye ediyor. +Allah sizin ettiğiniz işlediğiniz şeyleri bilir. +“Cenab-ı Zülcelal sizin a’malinize muttali’dir. +Hayır işlerseniz mükafat ve şer işlerseniz mücazat eder – Ebussu’ud . +Bu kavl-i kerimde ketm-i şehadet edenlere va’id ve tahzir var.” – Hazin . +Ayet-i müdayene üzerine tefri’ olunarak Alem-i İslam’da pek mühim bir vazife ihdas olunmuştur ki o da fi-yevminahaza Mukavelat Muharrirliği denilen me’muriyetdir. +Vaktiyle me’muriyet-i mezkureye hizmet ve bu hizmeti ifa edene “adl” ve cem’ine de “udul” denir idi. +Müfred ve cemi’ olarak “Katib-i Vesa’ik” ve “Küttab-ı Vesa’ik” dahi ıtlak olunur. +Bu iki tesmiyenin ikisi de kavl-i şerifinden ahz olunmuşdur. +Birinci tesmiyede adle ikincisinde katibe nazar edilmiş. +Hizmet-i mezkure mansıb-ı kazaya tabi’ idi ve bu hizmetde hab ve ta’yin kılınırlar idi. +Bu hizmet gayetle mühim ve daire-i veza’if ve mu’amelatı şimdi bizdeki mukavelat muharrirlerinin veza’if ve muamelatından pek vasi’ olup ona istihkak başlıca iki şart ile meşrut idi. +Birinci şartı bu hizmete ta’yin kılınacak zatın esbab-ı ta’n u cerhden salim ve adl ü salah ve mu’teber olup medar-ı hükm olabilsin için idi. +İkinci şartı fenn-i sakkda mümarese ve mahareti bulunmak idi. +Bu da zabt-ı vakai’ ve tahrir-i vesa’ikde resm-i sakk üzere sebk-i terkibe ve ukud ü füsuhda vesair muamelat ve hukukda meşrut olan kuyud-ı fıkhiyyeyi gözetmeye muktedir bulunsun ve mu’amelat-ı nasın sıhhat ve fesadına müte’allik ahkam-ı şer’iyyeye aşina olmakla beraber zabt-ı vekai’ ve tahrir-i vesa’ikde meleke ve rüsuh ashabından bulunmak lazım olduğundan hizmet-i adalete su-i hal ile müştehir olmayan ve de bulunmuş olan zevat nasb ü ta’yin kılınır idi. +Bazı diyarda çarşılarda udule mahsus dükkanlar odalar var idi. +Ashab-ı mesalih oralara müracaatla bey’ ü şira ve dip onlar da vech-i şer’i üzere zabt u tahrir ile ceridelerine kayd ederler idi. +Hizmet-i adalet ne demek olduğuna bir ilm-i icmali hasıl edebilmek için Mu’inü’l-Hükkam’ı dinleyelim. +Bakın Mu’inü’l-Hükkam ne diyor: +Bu hizmette istihdam olunacak me’murda evsaf-ı atiyye bulunmalıdır. +Kitabet ve inşası güzel lahn ü hatası kalil umur-ı şer’iyyeye vukuf ile beraber lüzumu derece hesaba ve kısmet-i şer’iyyeye aşina sıfat-ı emanet laya dahil ecille-i ulemanın menhec ve siretleri üzere hareket eder olmalıdır. +Bu bir şerefli san’at-ı celiledir ki nasın kavanin-i şer’iyye üzere zabt-ı umurunu ve müsliminin hıfz-ı dima’ ve emvaliyle esrar-ı ahvallerine vukufu ve hükümdaran Bazıları dedi ki; kitabet-i vesa’ika ulema-i uduldan başka hiç bir ferd cür’et-yab-ı kıyam olmamalı beyne’n-nas senedat ve mukavelatı tahrir-i vesa’ik usulünü bilir ve hadd-i zatında adl olup yazdığına emniyet olunur kimselerden ma’ada yazmamalıdır. +Zira Cenab-ı Hak buyurmuştur. +Vücuh-ı kitabete muktedir ve usul-i sakka aşina olmayanların bu hizmete nasb ve ta’yin olunmalarına müsa’ade edilmemelidir. +Çünkü bu kabil ademler hizmet-i mezkureye ta’yin olunursa halkın bir çok mu’amelatını ifsad ederler. +Vücuh-ı kitabete aşina olup fakat din ve akıdesince müttehem bulunanlar da bu işe takrib edilmemelidir. +Çünkü vakı’a müvessik tahrir ettiği senede yesi olmayan kimse halka enva’-ı şurur ve mefasid ta’lim eyler ve mesela şahid dinletmesi kendilerine düşmek için şekl-i da’vayı değiştirmelerini onlara telkın eder. +Zamanımızda pek çok oluyor ki halk mu’amelat-ı riba’iyye şirket-i faside enkiha-i mefsuha vesaire gibi cevaz-ı şer’i bulunmayan vekai’ hakkında istiftaya geliyorlar. +Ehl-i diyanet bu gibi mefasidden kendilerini men’ edince kalkıp o makule kesanın yanına gidiyorlar. +Onlar da o vekai’in elfazını tahrif edip fesad-ı sarihi müştemil iken zahiri cevaz olan ibareler ile telvin ediyorlar. +Yine Mu’inü’l-Hükkam ulema-i Şafi’iyye’den Ahmed bin Musa el-Huyi el-Dımeşkı nam zatın el-Ali er-Rütbeti fi Ahkami’l-Hısbe’ sinden naklen “Müvessik bir vesikayı yazacağı vakit ba’de’l-besmele mukırrın zikriyle ibtida edip mukırr ma’ruf değilse evvela onun ismini ve babasının ismini ceddini lakabını zikr eder ba’dehu kabilesini san’atını ikametgahını eşkalini zikr eder. +Eğer ma’ruf ise şu vesikanın şahidleri mukırrı bilirler ve onu tahkık etmişlerdir diye beyan eder. +Mukırrun-lehin ismini dahi bu suretle kayd ve tahrir eyler. +Müte’akıben vesikaya günüyle ayıyla senesiyle tarih atar. +Vesikayı yazıp bitirdikten sonra onu baştan aşağı süzer ve muhteviyatını “akidin ile şahidler muvacehesinde anlaşılacak vech ile tane tane cehren okur” diyor. +Ve akabinde şu şera’iti de zikr ediyor: +“seb’a” ile “tis’a” kelimelerini biri birinden fark olunur surette yazmalı ve eğer senedde “mi’e dirhem” terkibi bulunursa maba’dine “vahide” kaydını melidir. +Yani “bir kere yüz akçe ki yarısı elli akçe eder” diye yazmalıdır. +Kezalik “elf dirhem” terkibi bulunursa “vahide” lunmalıdır. +Eğer yazılacak akçe “hamse alaf” ise “hamse” kelimesi tashih olunup da “hamsine elfen” yapılamamak için bir harf-i ta’rif ilavesiyle “el-alaf” yazılmalıdır. +Tahrir kılınacak meblağın nısfını zikr etmek o meblağı tezyid edebilmenin önünü alabilmek içindir: +“Hamse aşar” gibi ki nısfı zikr olunmasa huruf ilavesiyle kemiyeti tezyid kılınarak “hamsetü ve işrin” olabilir. +“Seb’in” dahi böyledir ki nısfı zikr edilmese tahrif ile “tis’in” olur. +Eğer katib-i vesa’ik yazılacak meblağın nısfını zikr etmeyecek olursa şuhud şehadetlerinde meblağ-ı meşhudunu zikr ü tasrih etmeli derler ki vesikaya şayed bir tağyir ve tebdil tari olacak olursa şekk ü şüphede kalmasınlar. +Senedde bir tashih veya bir çıkıntı vaki’ olsa ona ve senedin neresinde olduğuna katib-i vesa’ik tenbih edecektir. +Ve senedin ahkamını tamamen veya kısmen ifsad eder şeyler zıp evahir-i suturda boş yer bırakmayacakdır. +Mesela bir satırın ahirinde “Ve ce’ale’n-nazar fi’l-vakfi’l-mezkur” cümlesi ve onu vely eden satırın başında “li-Zeyd” kaydı vaki’ olduğu halde evvelki satırın sonunda “li-nefsihi sümme” kelimelerini ve edilse ibare “ve ce’ale’n-nazar fi’l-vakfi’l-mezkur li-nefsihi sümme li-Zeyd” haline gireceği ve şu halde ma’na-yı cümle: +Vakıf vakf-ı mezkurun nezaretini Zeyd’e şart eyledi demek nezaretini evvela kendisine ba’dehu Zeyd’e şart eyledi suretine münkalib olacağı cihetle bunu tecviz etmeyenlere göre vakıf batıl olur. +Bu fesad ise yed-i tahrifin tela’ubüne meydan bırakan boşluktan neş’et etmiş olduğundan satırı nihayetine kadar ikmal edecektir. +Satırların evahiri boş bırakılacak olursa daha bunun gibi nice mefasid zuhura gelebilir. +Şayed bir satırın ahirinde boşluk kalıp da yazılacak kelime uzunluğundan ve kesret-i hurufundan naşi oraya sığmayacak olursa müvessik ya üzerinde durduğu kelimeyi tekrar eder yahud “sah” ya uzun “sad” çekerek yahud açık bir daire çizerek yahud bunlara mümasil bir şey yaparak o boşluğu hükm-i vesikaya muhalif bir şey yazmak mümkün olmaz surette kapatmalıdır. +Eğer vesikanın son satırında boşluk kalırsa oraya ya zikr-i samedaniye mütedair bir cümle yazar veyahud vesikaya hattını vaz’ edecek olan ilk şahide o boşluğa yazmasını emr eder. +Vesikaya bir kağıd yetişmeyip de başka kağıd eklemek icab ederse eklenen varakanın ek mahalli üzerine katibü’l-vesa’ik memuriyetine mahsus alametini resmi mührünü basar ve kaç aded kağıd eklenmiş Kitabü Hükmi’de Yani Kitabü’l-Kadi ile’l-Kadi’de olduğu gibi vesikanın aded satırını dahi tahrir ediyor. +Eğer vesikanın müte’addid nüshaları var ise bunu ve kaç nüsha olduğunu ve nüshaların biri birine mutabık bulunduğunu zikr eder. +celiyyen nümayan oluyor ki mukavelat muharrirliği me’muriyeti alem-i İslamiyette mine’l-kadim mevcud bir me’muriyet olup garbın “noter”leri gibi pek şerefli ve daire-i veza’ifi pek geniş idi. +Bunun da asıl ve me’hazi Kitabullah’dan ayet-i müdayenedir. +Şimdi biz selef-i salihin isr-i mu’allasına lim. +Umur-ı adliye ile iştigal edenlere cümleten malumdur ki esna-yı mürafa’atda ibraz olunan senedat-ı adiyye hakkında pek çok ihtilaflar zuhur eder. +Bu gibi senedat pek çok münakaşa ve keşmekeşlere mevzu’ olur. +Kah mührü veya imzası gibi sözler cereyan eder. +İstiktablar tedkik-i hat ve hatimlar sair guna muamelat ve tedkıkat icra olunur. +Ehl-i hıbre arasında daima ittifak hasıl olmaz yapılan tedkikattan her vakit bir netice-i müfideye dest-res olunamaz iş uzar muhakeme sürüncümede kalır mesarif hadd-i ma’rufunu aşar taşar. +Buraları te’emmül edilecek olursa hep senedat ve mukavelatı mukavelat muharrirlerine tahrir ve tasdik ettirmek bi’lvücuh hayır ve selamettir. +Fakat mukavelat muharrirleri şimdiki gibi yalnız deva’ir-i adliyeye maksur değil selef-i salihin zamanlarında olduğu gibi dad ü sitedlerin mu’amelat ve mukavelatın kesretle cereyan eylediği her yerde ve ale’lhusus çarşılarda onların merkez-i iştigalleri bulunmalı ve alınacak harçlar cüz’i olmalıdır. +Hülasa tevsik-i senedat ve mukavelat mevki’an ve nakden külfetten vareste bulunmalıdır. +Düşünülürse bunun tesri’-i muhakemata dolayısıyla edilir. +İcra-yı adalet yanında tenzil-i harcdan husulü farz olunan noksan a’idat mülahazasının hiç hükmü yokdur. +Ve harcın tenzili halinde posta ve telgraflarda görüldüğü üzere mukavelat muharrirlerine müraca’at tekessür edip bununla ma’a-ziyade telafi-i mafat edileceğinden o mülahaza-i mefruza bu cihet ile de şayan-ı iltifat değildir. +Vallahu’l-muvaffık. +Huruşan bad-ı süfliyyet derunundan kenarından; Girizan ruh-i ulviyyet hariminden civarından. +Çıkar bin nale-i nevmid hak-i ra’şe-darından Gelir feryadlar ebkem duran her seng-i zarından: +Yıkılmış hanümanlar sanki çıkmış da mezarından Dehan-ı hasret açmış rahnedar olmuş cidarından! +Çöker bir dud-i matem titreyen kandil-i tarından: +Sönüp gitmiş ocaklar yükselir guya gubarından! +Giren bir kerre nadimdir hayat-ı müstearından; Çıkan avaredir artık cihanın kar ü barından. +Dökülmüş ab-rular bade-i pesmande halinde... +Emel bir münkesir peymanedir saff-ı ni’alinde! +Boğulmuş ruh-i insani şarabın mevc-i alinde. +Nümayan mel’anet sakisinin çirkin cemalinde! +Ne mazi var ne ati bak şu ayyaşın hayalinde... +Tutup bir zehr-i ateşnak dest-i bi-mecalinde Zeval-i ömrü bekler hem şebabın ta kemalinde! +Meraret intıba’ etmiş cebin-i infialinde... +Derin bir iltivanın sine-i zerd-i melalinde Odur ancak hüveyda ser-nüvişt-i bi-mealinde Müebbed bir de nisyan nazra-i sengin-i lalinde. +Canım sıkıldı dün akşam sokak sokak gezdim; Sonunda bir yere saptım ki önce bilmezdim. +Bitince bir sıra ev sonra bir de virane Dikildi karşıma bir han kılıklı meyhane: +Basık tavanlı karanlık sefil bir dükkan; Atılma çok ölü görmüş acıklı bir teneşir! +Yanında hurdası çıkmış bir eski püskü sedir. +Sakat bacaksız on onbeş hasırlı iskemle Kırık dökük şişeler bir de çinko tepsiyle Beş on kadeh iki üç testi... +Sonra tezgahlık Eden yan üstüne devrilme bir kırık sandık. +Sönük sönük yanıyor rafta isli bir lamba... +Önünde bir küme: +Fes takke hırka salta aba Kımıldanıp duruyorlar. +Vakit vakit sesler Bu isli zulmete vermekte vahşet-i diger: +– Kuzum Dimitri bu akşam biraz ziyadece ver... +– Ziyade anladık amma ya içtiğin şişeler? +– Çizersin... +– Öyle mi? +Lakin silinmiyor çetele! +Bakın tavan tebeşirden görünmez oldu... +– Hele! +– Bizim peşin paramız... +Almadın mı dün guruşu? +– Ayol tükendi mezen... +Bari koy biraz turşu. +Arattı kendini ustan... +Dinince dinlensin! +– Hasan be! +Sen de nasıl nazlı nazlı söylersin? +Nedir o türkü... +Aman başka yok mu? +Hah şöyle! +– Ömer ne nazlanıyorsun? +Biraz da sen söyle. +– Nevazil olmuşum Ahmed bırak sesim yok hiç... +– Sesin mi yok? +Açılır şimdi: +Bir imam suyu iç! +– Yarın ne iştesin Osman? +– Ne işteyim... +Burada! +– Dimitri çorbacı doldur! +Ne durmuşun orada? +– O kim gelen? +– Baba Arif. +– Sakallı gel bakalım... +Yanaş. +– Selamün aleyküm. +– Otur biraz çakalım... +– Dimitri hey parasız geldi sanma işte para! +– Ey anladık a kuzum... +– Sar be yoldaşım cıgara... +– Aman bizim Baba Arif susuz musuz içiyor! +– Onun bi dalgası olmak gerek: +Tünel geçiyor. +– Moruk kaçıncı kadeh? +Şimdicek sızarsın ha! +– Sızarsa mis gibi yer yatmamış adam değil a. +Yavaş yavaş kafalar kelleler kızışmıştı Ağız burun hele sesler bütün karışmıştı; Dikildi ağzına baktım açık duran kapının Fener elinde bir adem yanında bir de kadın. +Beş on dakika süren bir düşünceden sonra Kadın da girdi o zulmet-sera-yı menfura. +Gözünde ebr-i te’essür yüzünde hun-i hicab Vücudu ra’şe-i ye’s ü fütur içinde harab Teveccüh eyleyerek sonradan gelen Baba’ya: +– Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya! +Ayol nedir bu senin yaptığın? +Utan azıcık... +Anan da ben de yumurcakların da aç kaldık! +Ne iş ne güç gece gündüz içip zıbar sade; Sakın düşünme çocuklar aceb ne yer evde? +Evet sen el kapısında sürün işin yoksa; Getir bu sarhoşa yutsun getir paran çoksa! +Zavallı ben... +Çamaşır tahta her gün uğraş da Sonunda bir paralar yok el elde baş başta! +O tahtalar çamaşırlar da geçti: +Yok halim... +Ayakta sallanışım zorladır Huda alim! +Çalışmadın beni hep bunca yıl çalıştırdın; O yavrucakları çıplak sefil alıştırdın; Bilir mahalleli kim aldığın zamanda beni Çeyiz çimenle donatmıştı beybabam evini. +Ne oldu şimdi o eşya? +Satıp kumarda yedin. +Evet kumarda yedin hem de Karşılar’da yedin! +Kızın yetişti alan yok nasıl olur ki? +Soran Şu sarhoşun kızı İffet değil mi? +Vazgeç aman! +Diyen kadınlara; Pek doğru pek deyip gidiyor. +Bu söz zavallıyı bilsen ne türlü incitiyor! +Benim güzel meleğim hiç de tali’in yokmuş: +Anan benim gibi sersem; babansa bir sarhoş! +Necip de minderi koltukta geldi mektepten... +Demiş ki kalfa: +Sekiz aydır almadım hele ben Ne haftalık ne de aylık... +Senin baban olacak Kumarcı oğlu için az yesin de tutsun uşak! +Koğuldum anne! +deyip ağlıyor zavallı çocuk... +Ne yapsın annesi? +Dünyada bir güvendiği yok! +O bari bir adam olsun da kalmasın cahil Demiştim olmadı... +Lakin kabahat onda değil: +O her sabah okuyordu gürül gürül cüzünü; Ayırmıyordu kitaptan ne olsa hiç gözünü. +Üç akşam oldu ki yoksun. +Necip: +Babam nerde! +Ben isterim onu mutlak demez mi? +Bak derde! +Sular karardı; bu sa’atte hiç gezer mi kadın? +O sarhoşun biri; tut kim sokak sokak aradın... +Nasıl bulursun a yavrum? +Yarın gelir belki Dedim. +Fakat çocuğun durmuyordu. +Baktım ki Avutmanın yolu yok; komşunun Hüseyn Ağ’yı Alıp dolaşmadayım yatsı vakti dünyayı. +Anam benim gibi evlad doğurmaz olsaydı Bu hali görmeden evvel gözüm yumulsaydı! +Herif şu halime bak merhametli ol azıcık... +Bırak o zıkkımı içtiklerin yeter artık. +Efendiler ağalar siz de bir nasihat edin Sizin de belki var evladınız... +– Hasan ne dedin? +– Bırak köpoğlu kadın amma çalçeneymiş ha! +– Benimki çok daha fazlaydı. +– Etme! +– Elbet ya! +Onun için boşadım. +Sen işitmedin mi Halim? +– Kadın lakırdısı girmez kulağma zati benim. +Senin kadın dediğin adeta pabuç gibidir: +Biraz vakit taşınır sonradan değiştirilir. +Kadın bu sözleri duymaz tazallüm eylerdi; Herif mezar taşı tavrıyle sade dinlerdi. +Açıldı ağzı nihayet açılmaz olsa idi! +Taşıp döküldü içinden şu la’net-i ebedi: +– Cehennnem ol seni hınzır orospu git: +Boşsun! +– Ben anladım işi: +Sen komşu iyce sarhoşsun! +Ayıltınız şunu yahu! +– İlişmeyin! +– Bırakın! +Herif ayıldı mı bilmem düşüp bayıldı kadın! +Mesrudat-ı sabıka ve ma’ruzat-ı icmaliyyemize ilaveten mebahis-i atiyyeyi ityan etmeyi dahi akdem-i veza’ifden addeyledik: +Mebhas-ı Evvel: +Resul-i Ekrem sallallahu te’ala aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri bundan bin üç yüz bu kadar sene evvel ulum ve ma’arifden bi’l-külliye denilecek derecede mahrum olan ve hatta “kavm-i ümmi” namını almış bulunan bir ahali içinde zuhur etmiş ve hiç bir ferd-i aferide tarafından ta’lim ve terbiye dahi görmemiş olduğu halde kendisine nazil olan Kur’an-ı Kerim o zamanlarda dünyada mevcud olan ulum-ı mütenevvi’a ve ma’lumat-ı beşeriyyenin kaffesini cami’ olduğu gibi o asırlarda hiç kimsenin hatır ve hayaline gelmemiş olan nice ma’arif-i kevniyye ve hakayik-ı fenniyyeyi dahi havi ve bu ise onun münzelün min indillah bir kitab-ı havarık-nisab olduğuna pek büyük bir burhan-ı katı’dır. +Ezcümle küre-i arzın sakin olmayıp belki ale’d-devam seyr ü deveran eylediği şemsin de kendi mihver ve mahall-i kararında cereyan etmekte olduğu keşfiyat-ı ahire cümlesinden mihver ve mahall-i kararında cereyan etmektedir” me’alindeki ve “Sen bu dağları sakin görüyorsun halbuki onlar bulutlar gibi mürur ve ubur eylemektedir” me’alindeki ayet-i celilesiyle şu hakıkati bundan bin üç yüz bu kadar sene evvel izhar ve i’lan eylemiş ve bu suretle de sıdk-ı nübüvvet-i Muhammediyye’ye şehadet etmiştir. +Kezalik “kevn ü fesad” kanunu felasife-i kadimenin zu’m ettikleri gibi felek ve kamerin cevfinde bulunan unsuriyat alemine mahsus değil belki o kanunun hükmü arziyye olsun felekiyye olsun bilcümle ecsamda cari olup bu alem-i his ve maddide her şeyin tebeddül ve tegayyüre ma’ruz olduğu ve bina’en-aleyh hiç bir cismin kendi suret-i mahsusasını ebedi olarak muhafaza edemeyeceği muhakkakat-ı umur sırasına girdiği muhteri’at-ı cedide ve keşfiyat-ı ahire cümlesinden bulunduğu halde Kur’an-ı Kerim bu esrar-ı kevniyye ve dekayik-ı tabi’iyyeyi dahi “Zat-ı Bari’den başka her şey ruz-ı kıyamette bilcümle ecsam-ı arziyye ve ecram-ı ulviyyeden başka suretlere tebdil edilecek ve işte o zaman hede eyleyeceklerdir.” müfadında bulunan ayet-i celilesi ile ihbar etmiş ve “tebeddül” lafzıyla yine keşfiyat-ı ahireden ma’dud olan “Bu alemde hiç bir şey bilkülliyye mahv olamaz” ka’ide-i hikemiyyesine işaret eylemişdir. +Kezalik ekser ecsam-ı semaviyyenin küre-i arzımız gibi meskun olduğuna ve onlarda dahi insanlar hayvanlar bulunduğuna dair husule gelen nazariyeler dahi keşfiyat-ı ahire cümlesinden olduğu halde Kur’an-ı Kerim “Cenab-ı Hakk’ın ecram-ı ulviyye ve süfliyyeyi şu tarz-ı bedi’ üzere halk edişi ve her ikisinde de enva’-ı hayvanatı neşr eyleyişi kendisinin mevcudiyetine vahdaniyetine delalet eden berahin-ı katı’a cümlesindendir.” me’alindeki ayet-i hikmet-gayetiyle şu sırr-ı acibi dahi bundan bin üç yüz sene evvel ihbar ve i’lan etmiş ve bu büvvet ve risaletinde asla şek ve şüphe bırakmamışdır. +Keza nebatatda dahi keyfiyet-i izdivac bulunduğu keşfiyat-ı ahire cümlesinden iken Kur’an-ı Kerim bu keyfiyet-i acibeye dahi bundan bin üç yüz şu kadar sene evvel gibi bir çok ayat-ı beyyinat ile işaret eylemişdir. +niyye ve esrar-ı kevniyyeyi mutazammın bulunmuş ve bu cihetle fünun-ı maddiyye-i sahiha ve ulum-ı beşeriyye-i hakıkiyyeye muhalefet şöyle dursun belki mu’avenet bile eylemiş beyyinatını fünun-ı hazıraya tevfikan ve bu suretle erbab-ı fünundan olan ve zihinleri bir takım teşvişat ile mali bulunan evlad-ı vatanımızı şeri’at-i garra-yı Ahmediyye ahkamını seve seve kabule sevk ve teşvike sarf-ı himmet etmiyoruz. +Bil’akis onların nazarlarında kesb-i kat’iyyet etmiş olan fünun-ı hazırayı redde çalışıyoruz ki bunun tevlid etmekde olduğu mazarratın derecesini artık kari’in-i kiram ta’yin etsinler. +Kur’an-ı Kerim fünun-ı Yunaniyye’nin ekser mesa’iline taban tabana zıd olduğu halde fünun-ı mezkure Arabca’ya bi’t-tercüme beyne’l-İslam intişar ettiği zaman bazıları ulum-ı mezkurenin her mes’elesine hakıkat nazarıyla bakarak ahkam-ı ahbar-ı Kur’aniyye’den teba’ud etmeye başlayınca bu hal-i esef-iştimali gören eslaf-ı kiram hazeratı mücerred hem-cinslerinin aka’idini zeyğ ü dalalden muhafaza pek zahir olan mesa’ilini redde ve mütebakısine muhalif görülen ayetleri de te’vile ve ikisi arasını tevfika bezl-i himmet ve sarf-ı gayret etmişler ve işte bu suretle alem-i İslamiyete pek büyük hizmetler eylemişlerdir. +Halbuki fünun-ı hazıra ile ayat-ı Kur’aniyye arasında hemen hiç de mübayenet olmayıp bi’l-akis beynlerinde muvafakat-ı kamile bulunduğu cihetle bundan iğmaz-ı ayn edişimize hala tahayyülat-ı sırfadan ğimizi bilmiyoruz. +Mebhas-i Sani: +Her umur ve hususda icra-yı adalet hukuk-ı ebeveyne ri’ayet evlada şefkat akrabaya merhamet hem-cinsine mu’avenet gibi şeyler sa’adet-i beşeriyye ve medeniyet-i sahihanın üssü’l-esası olup bunlar ise bir Halik-ı müte’al ve bir Kadir-i la-yezalin mevcudiyetine inanmaya ve bir mahkeme-i kübranın hakıkiyetine kani’ olmaya mütevakkıf iken kütüb-i semaviyye-i saire bu iki matlab-ı a’lanın hiç birisini ukul-i kamilenin kabul edebileceği bir surette sanların derece-i liyakat ve mertebe-i dirayetlerine göre zikr ü beyan eylemişdir. +Hele kütüb-i Tevratiyye’de ahiret bahsi olmayıp muti’ler ni’am-i dünyeviyye ile tebşir asiler de afat-ı kevniyye ve mesa’ib-i dehriyye ile tenzir olunmuş zatullah ve sıfatullaha dair ayetler ise hep hakk-ı Bari’de muhal olan bir takım evsaf-ı nakısayı müş’ir ve müfid bulunan bir çok nüsus-ı müteşabiheden ibaret bulunmuşdur. +Kütüb-i İnciliyye’ye gelince fi’l-vaki’ bunlarda umur-ı ahiret mücmelen beyan olunmuş ise de zatullah ve sıfatullaha dair ayetler kütüb-i Tevratiyye’de olduğu gibi hemen ale’l-umum müteşabih olup hiç birisi Cenab-ı Hakk’ın zatını sıfatını layıkıyla beyan ve ta’rif etmemişdir. +Halbuki Kur’an-ı Kerim gerek uluhiyeti ve gerek umur-ı ahireti her akl-ı selimin kabul edeceği bir üslub-ı ali ve bir tarz-ı bedi’ada mükemmel ve mufassal beyan etmiş; hatta bu iki matlaba dair şeref-nüzul eden ayat-ı beyyinat koca bir ilm-i kelama bile me’haz olmuş ve ilm-i mezkurun berahini dahi o ayetler ile te’yid edilmişdir. +Kur’an-ı Kerim’in me’haziyeti yalnız ilm-i kelama da münhasır kalmamışdır. +Tasavvuf ahlak usul fıkıh sarf nahiv lügat sair ulum ve fünun-ı İslamiyye’nin kaffesi Kur’an’dan ahz ü iktibas edilmişdir. +Hatta Kur’an’da ilm-i tıb dahi mevcuddur. +Bu babda bir fıkra-i meşhure vardır ki ber vech-i ati zikr olunur. +Etibba-i nasaradan birisi ecille-i İslamiyye’den bir zata; “İlim iki nevi’ olup birisi ilm-i edyan diğeri de ilm-i ebdandır. +Halbuki sizin kitabınızda ilm-i edyan mükemmelen mevcud ise de ilm-i ebdana dair bir şey yoktur.” demesi üzerine alim-i müslim; “Bizim kitabımızda Cenab-ı Hak ilm-i tıbbı bir ayetin nısfıyla beyan buyurmuşdur.” cevabını verir. +Tabib-i nasrani o nısf-ı ayetin beyan olunmasını alim-i müslimden taleb eder. +O da “Size helal ve nafi’ olan ta’amları yiyiniz tahir ve temiz olan suları dahi içiniz. +Fakat bu babda ayeti kıra’et eder. +Bunun üzerine tabib-i nasrani Hazret-i Resul-i Ekrem tarafından dahi bu babda bir hadis-i şerif vürud edip etmediğini su’al eyler. +Alim-i müslim de bu su’ale cevab olarak “Mi’de her hastalığın me’va ve menşe’i himye de her devanın yegane re’isidir. +Ve bedene alışdırdığın her gıda ve esbab-ı bekayı vermelidir.” me’alinde olan hadis-i şerifini ityan edince tabib-i nasrani “El-hak nebiniz ve kitabınız hıfzu’s-sıhha ve izale-i marazın başı olan şeyleri beyan edip Calinos’a asla ihtiyac bırakmamışdır.” kelam-ı münsıfanesiyle mukabelede bulunur. +Fi’lvakı’ Kur’an-ı Kerim’de beden-i insana nafi’ ve muzır olan şeylerin cümlesi mükemmelen beyan olunduktan sonra nısf-ı ayette de et’ime-i nafi’ayı eklimize ve eşribe-i tahireyi şürbumuza ala-tariki’l-ibaha ferman sudur etmiş ve hakku’linsaf hıfzu’s-sıhha dahi bundan ibaret bulunmuş olduğundan Kur’an-ı Kerim’in ulum-ı saire gibi ilm-i tıbbı da cami’ olduğu ve bina’en-aleyh Calinos’a değil hiç bir tabibe hacet bırakmadığı şüphesizdir. +Habuki eğer bizim kitabımız Kur’an-ı Kerim olmayıp da mesela İncil ve Tevrat gibi bir kitab olsa idi zikr olunan ulumun hiç birisi İslam’da bulunmayacak idi. +İşte bu da o kitab-ı mübinin sıdk-ı risalet-i Ahmediyye’ye delalet eden mu’cizat-ı bahire cümlesinden olduğunu isbat etmektedir. +Yine tekrar ederiz ki hakıkat daima hakıkatdir. +Hakıkat ma’şuka-i vicdan-ı insaniyyetdir. +Onun diyar ve mekan-ı mahsusu olmaz. +Onun cay-gah-ı istikrarı kulub-ı beni ademdir. +min arasına girdi ise orada kökleşip kaldı. +Kendine muhalif olan adat ve merasim-i kadimeyi yıkıp mahvetti. +Nur-ı iman hakıkati herhangi kalbde işrak etti ise o kalbi edyan-ı sairenin tasallutundan vikaye etti. +Din-i celil-i Muhammedi kendini kabul ettirmek için cah ve mala başka bir din ve mezhebde olan bir kimseyi ikna’ için hile-i tehdid ve ıtma’a muhtac değildir. +İslamiyeti neşr için misyoner cem’iyyat-i ruhbaniyyesinin ihtiyar eyledikleri fedakarlıkların hiç birine tevessül edilmemişdir. +Bununla beraber bu cem’iyyat-ı ruhbaniyyenin bunca emval ve nükud sarfıyla bunca mezahim ve mehalik iktihamıyla bir gayret-i mezbuhane semeresi olarak arasıra başka bir mezhebdeki birkaç hıristiyanı kendi mezheblerine çevirmelerine yahud birkaç putpereste kendi dinlerini kabul ettirmelerine mukabil nüfus-ı İslamiyyenin adedi Hind’de Çin’de ve ba-husus Afrika’da kendiliğinden kabile kabile cema’at cema’at çoğalmaktadır. +Bi’set-i celile-i Muhammediyye bütün alemin üzerine nab-ı Kadir-i Kayyum’un yed-i inayetiyle ikad edilmiş bir mesabih-i dırahşandır ki huseması tarafından musanna’ iftiralarla nuru o nisbetde artar. +Revnak-ı cihan-efruzu her hamlede daha nazar-rüba bir parlaklıkla tenvir-i ebsar eder. +A’da-yı dinin bu yoldaki mesa’isi şu’le-i hurşidi nefesleriyle söndürmek gibi bir hareket-i eblehanedir. +On üç buçuk asırdan beridir din-i mübin-i İslam’a i’tiraz ve ta’arruz edenler hep galebe-i hüccet ve burhan ile sernigun ve haksar oldukları gibi dünyanın dem-i vapesinine kadar bu hal böylece devam edip gidecekdir. +Kur’an-ı Kerim yine hin-i nüzulündeki revnak-ı dil-şikar ve canperverini muhafaza edip duracakdır. +Zira hakıkatdir hakıkatin mağlub-ı ebatil olması mümkün değildir. +Bütün alem-i beşeriyyet bilerek bilmeyerek işte bu hakıkati ulum ve ma’arif terakkı eyledikçe müstakbeli ihbara müte’allik olan ayat ve ehadis-i şerifenin sıdk u hakka makruniyeti tebeyyün ediyor. +Ahkam-ı şer’iyyenin perde-puş-ı istitar olan hikem ü mehasini keşfi ahlafa terk edilen sera’iri birer birer meydana çıkıyor. +Bu da tabi’i değil midir? +Biz Kur’an’ımıza dinimize hakıkat diyoruz. +Neyyir-i hakıkat ise mahiyetine halel gelmeksizin yüz bin nikabdan arz-ı didar-ı tecelli eder. +Çehre-i pertev-nisarı seha’ib-i zulmetin hayluliyetle bir tarafda mestur kalsa yüz bin yerde enzar-ı ehl-i ebsara mekşuf olur. +Ulum ve fünunun da mevzu’u hakayik-ı eşyayı ketm [keşf?] etmekden ibaret olunca onlara hadim olan müfekkirelerin dehalarıyla alem-i ma’rifetde nam bırakan rical-i ilmin aklen ve hissen redd ü inkar edilmeyen mahsul-i iktişafatı dinimizin ahkamını o hakıkatü’lhakayıkı te’yid etmez de ne yapar? +Hem ne hacet? +Kur’an-ı Kerim meydanda değil midir? +Hep bizi keşf-i esrar-ı hilkate hakayık-ı eşyayı öğrenmeye asar-ı kudret-i ilahiyyeyi hayvanata yakışır bir nigah-ı basit-i cahilane ile değil büyük adamlara layık bir nazar-ı dakık-i hakimane ile temaşa etmeye sevk edip durmuyor mu? +Dinimiz hakayık-ı fenniyyeye mu’arız olsa Cenab-ı Hakım-i Zülcelal bu tarz-ı istidlale nasıl müsa’ade eder? +Bina’en-aleyh erbab-ı fennin velev bilmeyerek velev dinimizi kabul etmeyerek olsun bu gibi mesa’ileri mahz-ı fazl ü ihsan-ı ilahi olarak kulubümüze tevdi’ olunan haza’in-i ma’rifetin kapılarını açtığı Kelamullah mu’allak olanlarını tefsir ettiği için meşkurdur. +Elhasıl alem-i medeniyette ileriye atılan her hatve din-i ha-i ulum ve fünunda zahire çıkan her hakıkat müsliminin mülk-i yemin-i meşru’udur. +Onu kendi malları gibi ahz ü kabul ederler. +Biz erbab-ı fenden yalnız ma’lumat-ı cüz’iyye-i beşeriyyeyi kafi görerek avalim içinde meknun olan hakayıkın kaffesine vukuf iddi’asında bulunanları dela’il-i akliyye ve hissiyye ile mertebe-i sübuta varmış olan ma’lumatın sıhhatini iddi’a ile iktifa etmeyerek kudret ve iz’anın fevkıne çıkmak ve bilmediği şeyler hakkındaki zann ü tahminine de sırf indi esaslara müstenid nazariyatına da hakıkat süsü vermek isteyen cür’etkarları mu’aheze ve hakıkatten bi-haber olan avam-ı nası mu’aheze ve tavsiye de ulum ve fünun-ı sahiha da bize iştirak eder. +Zira mevzu’u taharri ve keşf-i hakayik olan ilm ü fen zeyg ü dalali mucib fikirlerden külliyen teberri eder. +Bu böyle olduğu gibi deniz suyu da tebahhur edince havi olduğu emlahı terk ederek tatlı leziz olarak yere iner. +Hararet havaya su’udu nisbetinde tenakus ettiği için yüksek dağların tepelerinde sıcak pek azdır hatta hatt-ı istivada hararet-i arziyye son derece şiddetle hissolunurken orada kutuplardaki soğuk derecesinde burudet hissolunmak da mümkündür. +Bu da havaya su’udun binlerce metre mesafede olmasıyla husule gelir. +Yağmur dağların tepelerine düşünce orada derece-i harareti –suyu donduracak derece olan sıfırdan– daha aşağı bulduğu için kar olarak teraküm eder birikir. +Hatta dağın tepesini bir inci tabakası gibi bembeyaz tezyin eder. +Sonra yavaş yavaş inmeye çözülmeye başlar. +Hararetin daha ziyade bulunduğu yerlere indikçe erir büyük büyük seller husule gelir gölleri doldurur. +Bunlardan da nehirlere akar. +İnsanlar hayvanlar nebatat teğazzi eder feyzlenir neşv ü nema bulur... +İşte dünyanın nehirleri eden tedbiri hakkıyla düşünüp ta’mik etmek insanı hayrete dehşete ilka eder: +Eğer kar dağın tepesinde kalmış olsa –hararet sıfır derecede[n] bile aşağı bulunmasından– güneş eritemezdi ne olurdu? +Öyle olduğu gibi dağın dibine iner hep birden erir nehirler ırmaklar tuğyan eder köyleri kasabaları su basar.. +Hepsi birden denize dökülür bütün sene nehirler öylece kalır.. +Kuraklıktan şikayet olunur.. +Bir çok insanlar da helak olur giderdi. +Fakat Cenab-ı Hakim te’ala azze ve cell murad buyurmadıkça böyle olmuyor ve olmayacak. +Zira kar dağın eteğine gayet bedi’ bir hendese-i mahsusaya tebe’an azar azar yavaş yavaş iner. +Ulema hesab etmiş: +Karın bu çözülüşündeki inişindeki sür’at-i seneviyyesi metreyi geçmiyor ve bu suretle kar suları boşuna akıp zayi’ olmaktan kurtuluyormuş.. +Eğer bu tedbir-i hurde-fersa olmayaydı biz susuzlukdan helak olurduk. +İşte dağların hikmet-i icadı bütün hakıkatiyle künhüyle takdir olunamaz: +Eğer onlar olmayaydı o büyük büyük nehirleri biz nereden bulacaktık!...Onlar adeta suların mahzeni sarnıcı gibi oluyor.. +O suretle ki akıl bu tensikın bu tedbirin sır ve hikmetini ihata edemez. +Ulema-i hey’et takdir etmişler: +Güneşin her sene denizden tebahhur ettiği suyun mikdarı trilyon metre mik’abını buluyor. +Bu ise katrilyon metre mik’abı tahmin olunan denizlerin hacminin cüz’ünden bir cüz’üne müsavi oluyor. +Sonra diyorlar ki: +Eğer denizlerin kurumasını farz eylesek bütün dünyanın nehirleri onu bin senede doldurabiliyor. +Ulema-i hey’et diyor ki: +Bu tebhir için müsta’mel olan hararet-i şemsiyye milyar metre mik’abında bulunan bir demir kitle-i kebiresini eritmeye kafidir. +Öyle kitle ki Avrupa’nın Alp dağlarının ekserisinden daha büyük. +Güneşden bize gelen hararet pek azimdir... +diyorlar ki: +Bir metre mik’abda senevi .. kalori husule getirir. +Yani bir hektarda –ki bin metre terbi’idir– milyar kaloriden fazla tutuyor. +Su buharının havada deveranında başka bir hikmet daha vardır ki bu da yağmurun ehemmiyetinden az değildir: +Bu deveran bi’z-zarure güneşden bize gelen harareti –ki bu hararet olmasa sath-ı arzda bir mahluk mevcud bulunamazdı– hıfz u vikaye eder. +Bu nasıl oluyor? +Çünkü zerrat-ı havanın harareti hıfzda hasiyeti pek azdır.. +Fakat buhar-ı ma’dan bir zerre bu hıfz u siyanetde bir zerre-i havadan bin def’a daha kuvvetlidir. +Eğer su buharı olmayaydı biz harareti bulamazdık. +Bize vasıl olmadan zayi’ olup giderdi.. +zi’-i hararetdir. +Lüzumu mikdar hararet verir ki bütün bunların yekunu hey’et-i mecmu’ası hararet-i cevviyeyi teşkil eder. +Yağmurun feva’idi yukarıda söylenilen şeylerden ibaret değildir: +Yağmur o koca koca denizleri tuzlu acı bir hale isal eden bir amil-i mühimdir. +Bu sayede biz denizlerin te’affün etmesi gibi azim bir ga’ile-i hayatiyyeden masunuz.. +Zira yağmurun selleri nehirleri binlerce senedir dağlar vadiler arasından geçerken çok pek çok mikdarda tuz alıp götürüyor ki bu mühim hizmet böylece denizin tuzluluğu bugün gördüğümüz dereceye gelinceye kadar devam etmiş. +Yağmur dağların tepelerinden diplerine eteklerine inerken dağdan azar azar bazı mevadd-ı da alıp getirir: +nebatatı terbiyeye tagziyeye pek nafi’ bazı mevadd-ı uzviyye ma’deniyye takılıp gelir ki bunlar adeta nebatatı ihya eder. +Buna “tumi” denir. +Vakta ki nehirler feyezan eder.. +etrafındaki araziye bu mevadd-ı hayatiyyeyi tevzi’ eder... +Çiftçiler zira’at eder.. +Mezru’at bu mevadd-ı mühimmeyi bu nafi’ gübreyi bulur.. +Neşv ü neması artar feyzlenir insanlar hayvanlar tegazzi eder beslenir. +Yağmurun bir fa’ide-i mühimmesi daha var: +Yağmur havayı adeta yıkar ne kadar pislik kir varsa temizler.. +Ne kadar muzır zehirli mikroblar varsa hepsini öldürür mahv eder. +Yağmurun nehir ırmak bulunmayan yerlerdeki menafi’ ve hasenatı ise pek büyükdür: +Öyle yerlerde mezru’atın ekinlerin neşv ü neması yalnız yağmurla hasıl olur.. +Yoksa kuraklıktan mahv olup gider.. +Hayat-ı ictima’iyyenin pek mühim havayicini mesela ağacından kereste kesip bina yapmak gemi i’mal etmek şiddet-i burudetden kendimizi muhafaza için odun kömür vücuda getirmek gibi levazım-ı mühimmeyi ihzar eden ormanlar da feyz-i hayatı nasib-i nemayı yağmurdan alır.. +Yağmur olmasa o cesim ormanlar alem-i insaniyyetin bu suretle hayrına sa’adetine belki beka-yı hayatına ne suretle hizmet edebilirdi?.. +Yağmurun bir büyük nef’i fa’idesi de: +Yere toprağa nüzulüyle tozu ıslatarak havada uçmasını men’ eder ki bundan tozun havada uçup üstümüzü başımızı telvis etmesinden kat’-ı nazar ciğerlerimize kadar nüfuz ile iras edeceği mazarratlar pek meydandadır. +Yağmur olmasa nebatatın kırlarda dağlarda vadilerde neşv ü nema bulamamasından dolayı ot ile tegazzi eden hayvanatın küre-i arzdan mahv olup gitmesi gibi büyük bir tehlike-i ictima’iyye vardır. +Bu hayvanatın insanın tenmiyesinde ne derece medhaldar oldukları inşa’allah hatimede beyan olunacaktır. +Hazret-i Halık bu alem-i hilkati en mükemmel bir nizam en bedi’ bir tarz-ı hikmet üzerine yaratmış mevcudattan herbirine muhtac olduğu anasırı a’zayı tevdi’ etmiş her uzva da hilkatinden maksud olan gayeti kendiliğinden aramak zar-ı im’ana alsak bunların arasında şekil ve tertib i’tibariyle azim bir ihtilaf görürüz. +Ot yiyen hayvanatın dişleri yalnız otu ezebilecek surette basit iken et yiyenlerin çeneleri keskin bir takım enyab ile kavatı’ ile adras ile techiz olunmuştur ki hey’et-i mec’muasından bunların eti parçalamak çiğnemek mayan olur. +herbir cüz’ünde onun gıdasının şekliyle idame-i hayat için ta’kib edeceği tarik-i taleble mütenasib hususi bir tertib hususi bir isti’dat görülür. +Tarih-i tabi’i okuyanlar için şu müşahede kadınların erkek işleriyle uğraşmaları adeta kendi hukuk-ı tabi’iyyelerine karşı te’addide bulunmaları canib-i fıtrattan kendilerine resm olunan dairenin haricine çıkmaları demek olacağına en güzel bir tarik-i istidlaldir. +Bina’en-aleyh kadınları bu tarik-i te’addiye icbar etmek şu katı yürekli erkek tarafından o narin o nazenin refika-i hayata reva görülen esaretin en celi bir numunesi kezalik gayet hatar-nak olan hayat-ı hariciyye meydanlarında o bi-çareye karşı hiç eser-i şefkat ve merhamet gösterilmeksizin edilen mühacematın en büyük bir nişanesidir. +Fıtraten kadında bulunan her şey onun erkeğin bulunduğu alemden başka bir alemde yaşaması lazım geleceğini gösteriyor. +Yoksa üstad Giyom Ferrer’in dediği gibi o zaman erkek ile kadın arasında üçüncü bir cins olur ki bunun havass-ı mümeyyizesi de asarı her dem vechinde nümayan olan bir kederden hazin bir tefekkürden ibaretdir. +dın timsal-i şefkat enmuzec-i rıfk ü rikkat olarak tecelli eder. +Temayülatı nokta-i nazarından bakılırsa kendisini başkasının yolunda fedaya meyyal fıtraten a’mal-ı hayra müsta’id olduğu görülür. +Halbuki bu sıfatın kaffesi hayat-ı harici alemindeki o korkunç girudarlara külliyen münafidir. +Zira hayat-ı harici yani alem-i ma’işet döğüşmeden çarpışmadan mukateleden muhacemeden ibarettir. +Burada en birinci iş gören kolun kuvveti; en ziyade medar-ı i’timad olan kalbin gılzetidir. +Ya o zavallı kadın o rakik hissiyatiyle o ulvi temayülatiyle bu harb-i cehennem-i lehib içinde nereye gider? +Her manzara-i hevl-engizi bi-çareyi müte’ellim eden rikkatini sarsan bu ma’reke-i kasvet-nak arasında o kalb-i şefik ile ne yapar? +İşte bu sebebten kadınlar a’mal-i hariciyyede erkeklerle müşarekete me’zun oldukları memalikte bütün mahlukat-ı Huda’nın en perişan-hali en sefili en teng-ma’işeti olmuşlar da bugün nisvana taraftarlık edenlerin en büyüğü bulunan feylesof Foriye’nin dediği gibi “Kuşe-i nisyanda en ağır işlerin altında kemal-i fakr u sefalet dınların birçoğu en ağır işlerde çalıştırıldıkları halde gündelikleri yirmi santimi geçmiyor. +Yedikleri ise atılmış çay yaprakları kaffesi kadının erkekle müsabakaya müzahameye asla kudret-yab olamamasından ileri gelmektedir. +Zira beş on para kazanacak bir mekseb bulacak olsa erkek derhal kendisi ile müsabakaya girişerek onu geride bırakıyor. +Metaneti kuvvet-i bedeni sayesinde terziliğe zinete müte’allik işlere baş süslemeye varıncaya kadar her işi ondan güzel yapıyor. +“Şimdi bize diyecekler ki: +Ya duymakta olduğumuz bu tabibeler bu mühendiseler nedir? +Evet bunlar talihin zengin babaya düşürdüğü o bahtiyar kızlardır ki uğurlarında ağırlıklarınca altın sarfedilmiştir. +Ma’a-mafih sefaletten açlıktan ölüm derecesine gelmiş olan fukara-yı nisvana nisbetle adedce pek dun olan bu ta’ife acaba kavanin-i tabi’atın ahkamına mühendise için çocukluğunda terbiye ve tehzibine ihtimam edilmiş bir valide olmak sonra beni nev’inin menafi’ine hadim olacak ümmetin felahına çalışacak teksir-i nesil edecek beş tabib beş mühendis doğurmak daha muvafık değil midir? +nur. +Bina’en-aleyh bunların terakkı-i kemal-i insaniyete delil olarak ityanı kat’iyyen doğru olamaz. +el-Mer’etü’l-Cedide müellifi diyor ki: +“Lakin eğer nizam-ı hayat kadınlardan birçoğunun yapayalnız kalarak kendisinin evladının kezalik sa’y ü amelden aciz bulunan akrabasından bir kısmının akvat-ı yevmiyesini tedarik için çalışmasını iş işlemesini iktiza ederse o zaman buna çare nedir? +Biz deriz ki buna çare bu gibi kadınların hal-i sefaletlerinden müte’essir olmak ba-husus bunların hariçte çalışmak suretiyle ahkam-ı tabi’ata isyan etmeleri şe’amet-i tali’ fakr u faka sa’ikasiyle düşmüş oldukları ölüm girdabından kurtulmak için ıztırari bir hareket olduğunu yakinen bilmek hayat-ı insaniyetin bu tarz-ı hüzn-engizine an-samimi’r-ruh şayan olduğu kadar te’essüf etmek sonra bu azab-ı elimi tedabir-i hakımane ile ta’dil vesa’itini araşdırmakdır. +Yoksa bu halin de ala’im-i temeddünden biri olduğu iddi’asiyle ta’mim ve tevsi’ine çalışmak değildir. +Her merd-i mütehassisin vicdanına müraca’atla niyaz ederim ki benimle beraber olsunlar da tali’-i meş’umu kendisini kocasız yaşamaya mecbur eden pençe-i helakden nefsini müdafa’a edecek bir ekmek parası için uzun günlerini öğle sıcaklarında güneş altında erkekler gibi çalışmaya mahkum eden bi-çare kadının halini bir lahzacık te’emmül etsinler de sonra bana haber versinler ki bu cins-i rakike karşı kalblerinde nasıl bir hiss-i merhamet cuşan oluyor da kendilerini yirminci asr-ı medeniyyetin yüzünü tırmalamakta olan bu fenalığın men’-i sirayeti için bir tedbir ittihazına bir vesile taharrisine ne büyük bir kuvvetle sevk ediyor? +Halbuki hayat-ı mes’udane için vesa’il na-mahduddur. +Feylesof Foriye ki hürriyet-i nisvan tarafdaranının en büyüğüdür bakınız memalik-i mütemeddinenin ortasında ala mele’il-kavm ne suretle nida ediyor. +Bunu hangi kalb duyar da parça parça olmaz: +“Nedir kadınların bu günkü hali? +Zavallılar terzilik zinete müte’allik a’mal gibi ince işlere varıncaya kadar her şu’be-i sanatta erkeklerin zebun-ı rekabeti olmuşlar bütün alem-i sına’atta hırman içinde yaşıyorlar. +Bir kuşe-i nisyana çekilmiş en ağır işlerde uğraşıyorlar. +Artık maldan mahrum olan nisvan için menabi’-i ma’işet ne olabilir? +İğne mi yahud var ise cemalleri mi? +Evet zavallıların çare-i yeganeleri alenen yahud mahfiyyen sifaddan başka birşey değildir. +Bu ise bir çaredir ki müraca’at olunmasına felsefenin rızası yoktur. +İşte o bi-çareleri bu meş’um hale getiren sebeb medeniyet-i hazıra ile şimdiye kadar def’ ü ref’ini düşünemedikleri esaret-i zevciyyedir. +Ya kadınların şu hallerinde adaletten bir eser görebilmek bizim için mümkün müdür?” Ben müslüman kadınlarının hadisat-ı zaman şevkiyle günün birinde def’-i atş için bu çeşme-sar-ı hunine gelmelerinden sakınır da Cenab-ı Hakk’a niyaz ederim ki; erkeklerimize akıl ve hikmet versin de kadınlarımızı medeniyet-i maddiyyenin inkiraza yüz tutmuş şekl-i hazırının sürükleyip getirdiği bu muhataratın bu seyyi’atın savletinden muhafaza etsinler. +Kadındaki herşey kendisinin erkek işinden başka bir işle kadına gebe iken bakılsa son derece i’tina olunmak icab eden bir devirde bulunduğu görülür: +Devr-i vihamda aş erdiği zaman ise menazır-ı muhtelifeden hususiyle havf ü hüzün iras eden manzaralardan ziyadesiyle müte’essir olur. +Zaten etibba münhasıran bu mevzu’-i mühimme dair gayet büyük müellefat tedvin etmişlerdir. +Sonra devirden devire talığa tutulur bir müddet de eşkal ve a’razı kendi hedef-i savleti olur. +Sonra yavrusunu emzirmeye başlayarak bu suretle yani sütü vasıtasıyla çocuğun hayatı üzerinde bir tasarruf-ı mutlak sahibi olur. +Allah’ı severseniz söyleyin siyasiyat ile iştigal eden bir kadın devr-i vihamda bulunur parlamento a’zası da mevzu-ı bahs olan mesele hakkındaki münakaşayı ileri götürerek –çok def’alar vaki’ olduğu üzere– yumruk yumruğa gelirler sayha-zenliğe başlarlarsa o zavallının hali ne olur? +Yahud o kadın bir cema’at-i kübra içinde ayağa kalkarak bir layiha-i nizamiyyenin bir maddesinin tebdili yahud bir kanunun feshi için hissiyat-ı umumiyyeyi heyecana hükkamın merhametini galeyana getirmek ister fakat öteden bir hatib-i ateş-zeban kıyam ile –siyasiyyun arasında pek çok kereler görüldüğü üzere– kadının sözünü cerh ve re’yini tezyif eder onun bir hata-yı azim içinde bulunduğunu ala melei’lhuzzar birçok dela’il ile isbat eyler ise artık zavallının te’essürü dın gebeyse ne hale girer? +Yok emzikli ise sütü ne kadar bozulur? +Kezalik iş zamanını kısaltmak için i’lan-ı isyan eden ameleye iltihak ederek kılıç şakırtıları tüfek gürültüleri arasında kalan bir gebe kadının sıhhati karnındaki ceninin sıhhati hangi derekeye iner? +Kadının maddiyatı ma’neviyatı el-hasıl her hali delalet etmiyor mu ki –her birinin hissesine düşen nasibe-i hilkati verdikten sonra bütün mevcudatı bu sahne-i hayata sevkeden– Cenab-ı Hak o cins-i rakiki sükun ve asudegi içinde yaşayacak velveleden keşmekeş-i izdırabdan masun bulunacak surette yaratmışdır. +Farzedelim ki bütün dünya kalkmış nizam-ı tabi’i-i kevne rağmen kadınlara erkek işleriyle ahkam-ı fıtrat ile bu dereceye kadar mu’arazada bulunan sair ümemi taklid etmek layık olur mu? +Yoksa kadınlarımızın halini tehzib için dinin tabi’atın fıtratın kabul edeceği surette bir kanun vaz’etmek müslümanların ulvi karihalarına güç mü geliyor? +Artık bizim için ümid kapıları büsbütün kapandı mı ki kalkmış da mühlik hastalıklarını bile kabul suretiyle garbı taklid ediyoruz? +Bütün kevnin halıkı olan Fatır-ı Hakim “ Kim hudud-ı ilahiyi tecavüz ederse nefsine zulmetmiş olur.” diyor. +Ulema-yı alem ise “Tabi’atde bir nizam-ı has hükümrandır. +Eğer insan o nizamın ta’yin ettiği hududu aşar yahud nakzına kalkışacak olursa bizzat tabi’at tarafından bir takım hadisat zuhura gelerek onu ya alem-i tabi’atden tard eder yahud tavr-ı i’tidale ric’ate mecbur eder.” diyor. +Beşerin bidayet-i zuhurundan bu güne kadar olan hayat-ı insaniyye ise öyle bir darü’l-fünun-ı alidir ki sırat-ı müstakimi bulmak isteyenler burada muhtaç olduğu şeyleri öğrenebilir. +Kadınların erkek işiyle iştigal edilmesinin içtima’i bir maraz kavanin-i tabi’ate karşı bir isyan olduğunu yukarıki bahsimizde isbat eylemiş idik. +Vakı’a o faslımız bu ka-pezir olmak müstahil olduğunu te’yide kafi ise de meseleyi daha ziyade izah için deriz ki: +Bizim bildiğimiz havassın bildiği avamın anladığı tabi’atin bütün zerrat-ı kainatın şehadet ettiği birşey varsa o da şudur: +Cins-i nisvana has bir kemal vardır ki bir kadının o kemale zafer-yab olması için zevce ve valide olarak çocuğunu terbiye etmesi umur-ı beytiyyesini idare eylemesi kat’iyyü’l-lüzumdur. +Kadını vazifesinden uzaklaştıran herşey o kemalin ihrazına mani’ olur. +Özünde fena bir te’sir hasıl eder. +Biliyoruz ki insaniyet bir terakkı-i daim ile ileriye doğru gitmektedir gerisin geriye ric’atte değildir. +Bu terakkı dikçe kabil olamaz. +Bina’en-aleyh bir ümmette a’mal her ferdin isti’dadına ve onun fıtraten muvazzaf olduğu vazifeye göre taksim olunmadıkça o ümmet kesb-i kemal edemez. +Öyle ise filan kavimde kadınlar evlerini bırakmışlar en meşakkatli en ağır işlerde erkeklerle beraber çalışıyorlarmış gibi bir söz işittiğimiz zaman eğer basira-i kalbi perde-dar-ı gaflet olmayan ashab-ı-hikmetten isek bu hali kendimiz için şayan-ı taklid bir kemal suretinde telakkı etmek şöyle dursun bilakis bunu bir noksan addederek mümkün olduğu kadar ondan teba’üd eylemek üzerimize vücub-ı kat’i ile vacibdir deriz. +Zira o kavim asar-ı medeniyyece bizden müterakkı olsa bile şu halleri kemal-i hakıkıye münafidir. +Öyle ya biz evvelce gelmiş ne kadar akvam-ı mütemeddine biliyoruz ki kainatı ziyalarıyla şa’şa’a-i ikballeriyle doldurmuş iken kavanin-i fıtrata isyan ettikleri için bütün o medeniyetler guya hiç yokmuş gibi mahvolup gittiler. +Bu kaziyede el-Mer’etü’lCedide müellifi de muhalefet etmiyor bakınız ne diyor: +“Biz fıtratın kadınları a’mal-i beytiyye ile terbiye-i etfal avarız-ı tabi’iyyeye ma’ruz oldukları için erkek işleriyle uğraşmaya vakit bulamayacaklarını teslim etmeyenlerden değiliz. +Bilakis kadının hey’et-i içtima’iyyeye karşı ifa edeceği en güzel hizmet kocaya varıp çocuk doğurmasından evladını terbiye etmesinden ibaret olduğunu da sarahaten beyan ederiz. +Zaten bu bir bedihi kaziyyedir ki uzun uzadıya terbiyesini deruhte etmiş bir valide olmasıyla ka’im olabileceği hususunda cenab-ı müellifin bizimle hem-fikir olduğu görülüyor. +Daha sonra diyor ki: +“İşde bir hata varsa o da buna istinaden kadınların indel-hace kendilerinin şayet küçük çocukları varsa onların medar-ı ma’işetlerini istihzar edebilecek bir surette terbiye ve ta’lim edilmeleri lazım gelmeyeceğini iddi’a etmektir.” Biz diyoruz ki müslümanların halet-i ictima’iyyeleri her cihetten milel-i garbiyyeninkine mugayirdir. +Hatta bir mütefahhis nazar az bir im’an ile görür ki şu’un-ı ictima’iyyeden hiç birinde bu iki alem için ittihad mümkün değildir. +Meğer biri öbürünün vücudunda mahvolsun da ondan bir cüz’ teşkil etsin. +Şimdi eğer müellifin şu son cümlesi bilad-ı garbda söylenmiş olsaydı her taraftan alkışlanırdı. +Ancak hüsn-i telakkı o cümlenin bir hikmeti mütezammın olduğundan ihrazı değil belki garbda varacağı adama vermeye borçlu olduğu mehri biriktirmek yahud doğrudan doğruya kendi kut-i yevmisini tedarik etmek için erkek işleriyle iştigal eden kızdan kadından hali bir ev bulunmadığındandır. +Lakin şarka gelince şark olduğu günden beri kadınları cihetinden kemal-i fıtrata daha yakın bulduğu için bu cümle orada hiç bir zaman mevki’-i kabul göremez. +Bilakis şarkta hangi a’ile olursa olsun efradı meyanındaki bir kadını haricde çalıştırmakda muzdar kaldığı günü eyyamının en meş’umu en menhusu addeder de bu hal ile yaşamaktan ise yeraltında bulunmayı tercih eder. +Mü’minlere ri’ayetde bulundukları için Allahu te’ala Kur’an’da sena eder. +Nasranilerden mü’minleri himaye edenler mazhar-ı sitayiş-i ilahi olmuşlardır. +Ashab-ı güzin efendilerimiz diyar-ı Habeş’e hicret ettikleri zaman misafirperverlikde bulunan Necaşi ve onun ma’iyyetindeki rehabin ve zir-i idaresindeki ahaliyi Kur’an da sena etmişdir. +Cenab-ı Hak kafiri sena eder mi? +Şime-i insaniyyet başka ahiret cezası başka. +Belki o senadan dolayı hüsn-i akıbeti kazanır. +Mü’min kendi akıbetini bilir mi? +Bilmez. +Çünkü gaybdır bu. +Herkes su-i hatimeden korkar. +Alim olsun fazıl olsun hatta veliyullah olsun keşf-i kat’i olmadan “bu şahıs mutlaka cennete gidecek şefa’at edecek” diyebilir misin? +Kur’an’da hadisde beyan edilmedikçe gayba hükm edemezsin. +Ashab-ı nar ile ehl-i cennet müsavi tutulmaz. +Beynlerinde müsavat yokdur. +Hükm ederiz. +Lakin kimdir ehl-i cennet? +Kimdir ashab-ı nar? +Şahsını ta’yin edebilir misin? +Bina’en-aleyh her kafirin akıbeti ne olacağı belli değildir. +Kırk sene küfür ile bazen putperestlikle imrar-ı hayat eder akıbetinde hidayet erişir. +Aksi de melhuzdur. +Abid olur zahid olur fakat bir fena huyu bulunur mürur-ı zamanla kalbindeki o nokta-i siyah genişler ahlaksızlık bed huyluk bütün etrafını sarar git gide imanı zayıflar nihayet bütün bütün zıvanadan çıkar. +İyazen-billah helak-ı ebediye giriftar olur. +Onun için i’tibar akıbetedir. +Şakı sa’id bize zahiren ma’lum olur. +Lakin batın belli değil. +Şahs-ı zalim –velev ki mü’min olsun– zulmünden dolayı nasıl zemmolursa adil de –velev gayr-i müslim olsun– insaniyete olan hizmetinden ashab-ı hamiyyete olan bir takım mu’avenatından dolayı –ta’assub etmeyelim hakkı teslim edelim– mazhar-ı sena olur. +Du’a edilir: +Allah akıbetini hayreylesin diye. +bu ayet-i celile Necaşi hazretleri hakkında varid olmuşdur. +Sonradan imana geldi. +Fakat ayetin nüzulu zamanında nasrani idi. +Şimdi Allah sena eder. +Niçin? +Çünkü ehl-i İslam oraya hicret ettiler bunlar misafir-perverlik ettiler. +Arkalarından gelen Mekke müşriklerini reddettiler onların bühtan-amiz sözlerine inanmadılar. +Hakıkati teslim ettiler. +Hakdan adaletten ayrılmadılar. +O hainler öyle diyorlardı.: +–Bunlar aramıza tefrika düşürdüler yeni din çıkardılar. +Cem’iyetimizi perişan edecekler!.. +Ahali-i Mekke tarafından geldiler bir çok hediyeler nefis nefis şeyler getirdiler. +Amr ibn As riyasetinde bir hey’et kimselerdi. +Hazret-i Osman efendimiz de içlerinde idi. +Müşriklerin ezalarına dayanamadılar müsa’ade aldılar gittiler. +Bu ilk hicretdir. +Hicret-i ula var hicret-i saniye var. +Kütüb-i siyerde bunlar mufassalan var. +Fakat ayatı bile okusanız anlarsınız. +Siyer-i nebeviyyeyi okumadan lezzet alamazsınız. +esasını suret-i neşrini ne yolda Allah’ın inayetiyle galib geldiğini bilmezse dinin kadr ü kıymetini takdir edebilir mi? +Anadan babadan miras kalan malın kıymeti bilinmez. +Az zamanda sarf eder. +Ariyet bir şey çünkü. +Iman taklidi olursa kumakla ulema ile musahabe ile mücalese ile asıl-ı esasından anlamalı. +Siret-i Muhammediyye’ye vakıf olmalı. +Hazret-i Peygamber nasıl nübüvvet da’vası etti? +Kur’an’ı nasıl telakkı ederdi?.. +Bunları bilmeli. +Din-i İslam’ı neşr edip vahdaniyete da’vet edince avam ve havas kendisine düşman oldular. +Amcaları dayıları izhar-ı husumet ettiler. +Ale’l-ekser gençler mu’avenet etti. +İhtiyarların kısm-ı küllisi son derece hiddet ettiler düşman oldular. +Zaten bu tabi’idir. +İnsan ihtiyarladıkça kalbine kasvet gelir. +Bulunduğu meslekten ayrılmak gücüne gider. +Tahvil-i meslek teklifine karşı bulsa seni boğar o kadar hasım olur. +Ama şubban-ı ümmet... +Onların kalbleri daha rakıkdir. +Ef’ide-i şubban rakık olur. +Daha bozulmamış fenalığa alışmamış seyyi’at-ı ahlak ba’ edenler ekseriyetle gençlerdir. +O sanadid-i Kureyş... +Onlar bir takım şuyuh idi. +İstibdada alışmışlar nasa gurur satmaya ülfet etmişler. +Mine’l-kadim herkesi kabza-i mişler: +– Ebu Talib’in yetimine nasıl boyun eğeriz? +diye kibirlendiler kabul-i hakdan i’raz ettiler: +– Kim olurmuş Muhammed! +Bu güzel sözleri en büyüklerimizden birisi söylese “peki” diyeceğiz. +Fakat bu daha henüz gençtir fakırdir vakı’a asildir akildir kamildir. +Fakat bizim gibi zengin mi ya? +Bizim gibi etba’ı bizim kadar nükud ve i’tibarı var mıdır? +Ebu Talib’in elinde yetim büyümüş. +Biz nasıl olur böyle bir yetime boyun eğelim?.. +Hak olduğunu anladılar. +Lakin tekebbür ve istibdadı azamet-füruşluğa şimdi böyle bir gence ba-husus bir yetime sığar bu? +Bu hal sırf bu hal onların yüreklerine te’sir etti. +Vakı’a kabul edenler vardı. +Fakat ekseriyeti söylüyorum. +Pek telaşa düşdüler: +– Bunlar çoğaldıkça Muhammed’in etba’ı tekessür ettikçe bizim nüfuzumuz kırılacak. +Riyaseti hükumeti onlar alacak. +Biz solda sıfır gibi kalacağız... +dediler. +Onun için bu lem’ayı bu ziya-yı hakıkati söndürmeye çok çalışdılar. +Ellerinden geldiği kadar eza ve cefaya cür’et ettiler. +Yapmadıkları fenalık cür’et etmedikleri desa’is kalmadı. +O ezalar o cefalara ashab-ı kiram dayanamadılar. +Diyar-ı Habeş’e gittiler. +Ahali onları ihtiram ile i’zaz ile karşıladılar. +Sonra bizimkilere hayran oldular. +Müslüman değil ama kanunları var adalet istiyorlar mazluma tarafdar oluyorlar gördüler ki bunlar kimsenin aleyhinde değil. +Kendi dinlerini muhafaza için gelmişler.. +Bunları himaye ettiler. +O sanadid-i Kureyş o hain ihtiyarlar iftiraya bile cür’et ettiler: +– Siz bunları himaye ediyorsunuz ama bunlar fitnekardır. +Aramıza fitne ilka ettiler yeni bir din çıkardılar. +Hem sor bakalım ne kadar küçültüyorlar! +Sana da dinine de düşmandırlar. +Öyle ma’sum beri kimseleri mahkum etmek için iftiraya da cür’et ettiler. +Sonra ashab-ı kiram Isa hakkındaki ayat-ı Kur’aniyye’yi okudular Necaşi bu hakıkate hayran oldu. +Hak olduğunu anladı. +– Bu hakıkate karşı bir şey söyleyemem dedi. +Hem Allah olsun hem oğlu kızı olsun... +Böyle şey olur mu? +Bunlar öyle diyorlar: +Meryem pak-damendir. +Allah’ın kudretiyle hamile olmuş Allah hikmetini göstermiş kullarına. +Hazret-i Meryem’e ne Yahudiler gibi iftira ederiz ne de nasraniler gibi Isa’ya Allah’ın oğlu deriz. +Nazm-ı kerimi de bunlar hakkındadır. +Ma’na-yı şerifi: +Kur’anı işittikleri vakit görürsün ki gözlerinden yaşlar akar. +Niçin? +Hakkı tanıdıklarından. +Hakka karşı müte’essir olduklarından. +Derler ki: +Ey Rabbimiz biz buna iman ettik. +Bizleri erbab-ı şehadete ilhak buyur. +Görüyor musun habibim bu zamandaki kefere içinde mü’minlere en ziyade bunlar yardım ettiler: +Hakıkate hizmet ettiler. +İstihsal-i hürriyete mu’avin oldular. +Müşrikler ekserisini köle gibi kullansın isterlerdi. +Rakıklerin bazıları imana geldiler. +Efendileri kendilerinden el çekmek lazım geldi. +Çünkü din-i İslam hürriyet veriyor herkesin hukukunu tanıtdırıyor. +Bu onların güçlerine gitti. +Onun için ehl-i İslam’a her türlü işkenceyi reva gördüler. +Bilal-i Habeşi’yi çırçıplak soydular. +Hararet-i şemse ma’ruz bıraktılar. +Bu yolda eza ettiler. +Niçin? +��ünkü “Ehad” diyor. +“Allah birdir” diyor. +“İki” dedirtemediler. +Bir takım köleler din-i İslam’a girmişler öldürsen dönmez. +Tazyik ederlerdi. +Çevirsinler Allah’ın nurunu söndürsünler söndürsünler de eski mesleklerini serbest serbest icra etsinler. +Nasıl alışmışlarsa ahaliyi öyle mahkum etsinler. +Budala herifler!.. +muhafaza için Habeş’e gittiler. +Lakin onlar takdir etti. +Görürsün habibim bu zamanda mevcud kefere içinde mü’minlere en ziyade dost olan meveddet gösteren kimlerdir? +“ biz müslümanız” demiyor “nasraniyiz” diyorlar. +Zaten “müslümanım” demekle müslüman olur mu? +Nice münafıklar kendilerine müslüman dediler de herkesi aldatmak istediler. +Öyle göründüler kendilerine “müslüman” dediler ama öyle olmadıkları meydana çıktı. +Çok kimseler vardır müslüman nikabı altında icra-yı hıyanet ve nifak ediyorlar. +Onların kisveleri namları müslümandır fakat kalbleri mahiyetleri haindir kafirdir zalimdir gaddardır. +Sonra nice putperestler mecusiler de vardır ki daima küfür içinde puyan olurlar; fakat hak hukuk tanırlar zalimlerden mazlumları kurtarmaya kol açarlar. +Bunların içinde öyle alimler öyle hakayık-aşina kimseler vardır ki... +uleması demekdir. +Kendileri hıristiyan lakin hakıkate aşina. +Yani ahval-i aleme muttali’. +İ’tikadları ne isterse olsun; değil mi ki ahval-i cariyyeyi tedkık ve muhakeme ederler temyize uğraşırlar.. +Kim zalim kim mazlum bilirler. +Tecrübeleri vukufları çok tarih okumuşlar her şeye vakıf olmuşlar. +Allah te’ala kendilerini alim aşina munsıf diye sena buyuruyor. +var... +Asl-ı rahibin ma’nası budur; rahib “rehebtü”den gelir. +Allah korkusu var kalblerinde. +Bir köşeye çekilmişler nasa hayırları olmazsa da şerleri de dokunmaz. +Onlar zalimler gibi kibriya sınıfına karışmıyorlar. +Hadlerini bilirler. +Gayet mütevazı’ ademler. +İşte habibim görür musun insaniyet meftunlarını adalet aşıklarını? +Her ne dinde olurlarsa.. +Orası sana lazım değil. +Bana a’id bir şey o. +Sen onların insaniyetlerine adaletlerine bak. +Bizzat Necaşi hazretleri muhacirinin rahatlarına baktı. +Her birine tahsisat gösterdi. +Halbuki o iklimin hükümdarı hakim-i yeganesi; hani azamet? +Hani ceberut? +Siyaseten de mecbur değil. +Sırf insaniyeten böyle yapıyordu. +Hususen da’vacıları olup arkalarından ta’kıb ediyorlardı. +Öyle iken hüsn-i mu’amelede bulundu. +Kendisi bizzat gitti. +Hal ve hatırlarını sordu. +Muhakemelerine dikkat etti. +Şimdi bizim de üzerimizde hukuku bulunur kimseler var. +Dinimizin selametine vatanımızın halas bulmasına ahalimizin esaretten kurtulmasına yardım eden devletler var. +Onlara du’a borçluyuz. +Allah akıbetlerini hayır eylesin! +Amin!... +’avenetinden mahrum kalmadık. +Dinleri başka varsın olsun bize lazım olan insaniyetdir ulum ve ma’arifdir. +İçlerinde öyle hakıkat tarafdarları var ki hayretde kalırsın. +Elsine-i şarkiyyeye vakıf bizden ziyade Arapça bilirler. +Fünun-ı şer’iyyeye vukufları var. +Paris’de Berlin’de Şerh-i Mevakıf Tefsir-i Kadi okutuyorlar. +Her dinin ledünniyatını anlamak lay değil me’lufdan ayrılmak. +Bütün bütün dinini terk etmek. +Buraya gelse hakaret ediyorsun. +Din-i İslam’a girerse artık orada da ihtiram görür mü? +Böyle kalben mü’minler var lakin dar-ı harbde bulunduğu için din-i İslam’a her ahkamı kabule mecbur değillerdir. +Onların ahkamı ayrıdır. +Orada şabka da giyer yavaş yavaş bir fırsat gelir dar-ı İslam’a da geçebilir. +Bundan dolayı ta’assub etmemeliyiz. +İnsaniyete hadim olanlar menafi’-i müslimine çalışanlar.. +Hukuk-ı milleti muhafazaya mu’avenet edenler... +Bunlar medh ü senaya layıkdır. +Niçin? +Çünkü hakka yardım ettiler. +Mesela İngiltere Fransa dahi tam izmihilal zamanında inkırazın muhakkak olduğu hengamda bize mu’avenet ettiler. +Daha o istibdad zamanında oraya iltica eden ahrara türlü türlü mu’avenette bulunuyorlardı. +Bilirsiniz oradaki bizim sefirler neler yapıyorlardı? +Kimine paralar vererek kimine iftiralar atarak onların neşriyat-ı ahraranesini men’e çalışıyorlardı. +Lakin hükumet-i mahalliyye yüz vermezdi. +Çünkü bunların maksadlarını görüyorlar ki insaniyete hamiyete muvafık... +Kimseye ta’arruz etmezler. +Bizim hain sefirlerimiz o biçareleri a’ilelerini ne kadar tazyik ettiler. +Ne kadar işkencelere hilelere teşebbüs ettiler. +Fakat yapamıyorlardı.. +Ne müdhiş paralar va’d ettiler. +Fakat bu zevatı hürriyet uğrunda canlarını feda edercesine çalışan bu ashab-ı hamiyyeti celb etmek mümkün olamadı. +Hatta: +–İşte sana on bin lira vereceğiz demişlerdi sen ye iç zevkine bak yalnız bizim için hiç bir şey söyleme hiç bir şey yazma. +Pişva-yı ahrar Ahmed Rıza Bey’e bu yolda teklifde bulundular. +Müşarun-ileyh kırk beş yaşında bir ademdir. +Yirmi seneden ziyade müddet istihsal-i hürriyyet uğrunda vücudunu vakf etmişdir. +Çalışıyordu daima da çalışıyor. +Refiklerini de biliriz. +Kendisi Bursa’da ma’arif müdürü idi. +Allah kalbine ilham etti. +Bu türlü ma’işete gönlü razı olmadı. +Tazyik altına durmaya tahammül edemedi. +Aldı a’ilesini gitti Avrupa’ya. +Zaten san’at ve hüner sahibi idi. +Kendi emeğiyle geçinirdi frenklerin me’muriyetinde bulunurdu. +Böyle hiç kimseye boyun eğmeyerek çalışdı. +Nihayetü’lemr Allah da muvaffak buyurdu. +Bizim müstebidler anladılar ki bunlar bünyad-ı zulmü yıkacak istibdad tarafdaranı sernigun olacak... +Bunun üzerine para ile elde etmeye çalışdılar. +Fakat na’il-i meram olamadılar. +– İstemem dedi. +Ben namusumu satmam. +Azmimi bozmam. +Allah için olan niyetimi sizin paranızla tebdil etmem!.. +vaffakiyet değildir... +Hangimiz yapabiliriz? +Bu devirde en büyük kerametdir. +Para verirsin de kabul etmez. +Bütün cihan haline hayran oldu. +Hakıkaten harikulade. +Adete muğayir değil mi? +Herkes para için dinini satar her türlü mel’aneti kabul ederken o zat-ı şerif sebat gösterdi mesleğini muhafaza etti. +Kerametdir bu keramet!.. +Göster mislini! +En büyük ulemamızın halini bilirsiniz burada ne halde idiler. +Uzun uzadıya anlatmaya hacet yok. +Allah cümlemizi menam-ı gafletten ikaz eyleye!.. +Amin!.. +Geçen nüshamızın yüz on altıncı sahifesinin sekizinci satırında “nisanın” kelimesi bir “elif” ziyadesiyle sehven “insanın” tarzında tertib edilmiş ve hata-yı vakı’ ma’na-yı maksud hakkında haiz-i te’sir bulunmuş olmağla tashih olunur. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ekim Birinci Sene - Aded: +yet dereceye en yüksek tabakaya baliğ olan nev’idir. +Fakat huzu’ ve zara‘atın bu nev’-i ekmeli ibadet addolunmak için ma’budun künh ü hakıkati kabil-i tasavvur olmayan azamet ve celalini istiş‘ar-ı kalbden te’sir ü icad ve keyfe ma yeşa cezmen i’tikaddan naşi olmak şartıyla meşrutdur. +Abid ma‘budunun merci’-i yegane-i alem olmasını ve bulunduğu arz-ı ta’zimat ve tebcilat ile abid sayılmaz. +Bina’en-aleyh müluk ve selatinden bir zata bendeganı tarafından perestiş derecesinde bulunan tezellül ve huzu’lara yerlerde sürünmek ve ayaklarının altını öpmek ve her ne tarikle mümkün olursa rızasını taharri etmek gibi mu’amelelere –daire-i meşru’iyyetden haric olmalarıyla beraber– ibadet lafzı ıtlak olunmaz. +Hatta ibadet kasdı ile olmayan secde bile küfrü icab etmez. +Çünkü bu takım zara’at ve huzu’ abidlerin ve hatta zümre-i kanitinin Cenab-ı Hakk’a karşı ifa edebildikleri ita’at ve inkiyadın yüz kat fevkinde bile farz olunsa madem ki esbab-ı mucibesi onun zulm-i ma’hudu havfinden veya kerem-i mahdudu recasından ibaret olduğu mahza böyle adi bir emel ve garaz-ı dünyeviyyeden münba’is bulunduğu ra’na ma’lumdur ibadetin ta’rif-i ma’ruzuna ma-sadakun aleyh olamaz. +Kezalik aşıkın ma’şuku hakkında vaki’ olan guluvv ü ifratı ne derece perestişkarane olursa olsun filhakıka ibadet değildir. +Lisanü’l-Arab’da buna da lafz-ı mezkur ıtlak edilmez. +Zira başka vadilere müte’allik olup i’tikad-ı salifü’zzikrden aridir. +Vakı’a bir takım cehele-i nas sebük-mağzan-ı enam mülk ü saltanatın müluk üzerine feyezan etmiş bir kuvvet-i gaybiye-i semaviyye ve bir harika-i kudsiye-i melekutiyye olmasını i’tikad ile onların tiyb-i unsur ve nefaset-i cevher leştirerek kendilerini ma’bud ittihaz etmişler ve bu i’tikad-ı batıl sebebiyle ibadet ve perestişlerini ciddiyet üzere iltizam ederek küfr ü ilhad mezlekasına düşmüşlerdir. +Ef’al-i ibadın bir kısmını tahrim diğer aksamını tahlil etmek günahlarını afv ile bir kulu cennete layık kılmak dilerse cehenneme atıvermek gibi ancak şan-ı uluhiyyete şayan hasisa-i celile-i Rahman olan ahkam ve mu’amelatdan bir şeyi haiz olması i’tikad olunan kesan da mu’tekidleri tarafından ma’bud ittihaz edilmiş oluyorlar ki este’izübillah ayat-ı celilesi bu hakıkat-ı kat’iyyeyi i’lan etmektedir. +Tefasir-i şerifede mastur olduğu üzere bu ayet-i kerimenin hengam-ı nüzulünde huzur-ı Hazret-i Risalet-penahi’de bulunan Adiy bin Hatim radiyallahu anhu fi’l-asl nasrani olmasına mebni demiş ki: +– Ya Resulallah! +Ruhbandan bir kimseyi uluhiyetle tavsif ederek kendisine ibadet ettiklerini haya efendimiz hazretleri: +buyurmuşlar. +Yani değil mi ki onlar bu hususda bir kimseye mutava’at kendisine ibadet demektir. +Bunun üzerine Cenab-ı Adiy: +– Bu cihet pek doğrudur diyerek i’tirafda bulunmuşdur. +Her din-i hakda şera’i-i ilahiyyenin kaffesinde emzice-i beşeriyye ve isti’dadatı mütenevvi’aya göre ibadetin suver-i kesire ve hey’at-ı muhtelifesi olup sunuf-ı ademden Cenab-ı Hakk’ın azamet ve kibriyası ve saltanat-ı sermediyye ve hakimiyet-i mutlaka ile teferrüd-i sübhanisi şu’ur ve mülahazasında bulunmaları tezkir buyurulmak hikmet-i aliyye-i rabbaniyyesine bina’en meşru’ kılınmış ve lüzum-ı ifasına dair evamir-i kat’iyye şeref-sudur etmişdir. +Bu şu’ur ve mülahaza olduğu hüveydadır. +nüfus hususunda te’sir-i azimi kabil-i inkar değildir. +Fakat dergah-ı sübhaniyye arz-ı ta’zim ü ihlas-ı ubudiyyetin medar ve menşe’i olacak mülahaza ve intibah-ı kalb husul bulmadıkça teveccühü ilallah emr-i rasih olmadıkça te’sir-i matlub husul-pezir olmaz. +Bina’en-aleyh ibadetin şekl ü suret-i zahiriyyesi ruh-ı ma’nadan mülahaza-i ma’ruzadan ari kalırsa ibadet sayılmaya salih değildir. +Mesela kılmakda bulunduğumuz namazı nazar-ı mütala’aya alarak düşünelim: +Bizler keyfe ma-kan ityan-ı salat ile değil belki “ikame-i salat” ta’birine ma-sadak olacak vech-i ekmel üzere eda ve ifasıyla me’mur ve mükellef bulunduğumuzda şüphe eder miyiz? +Hayır! +Çünkü mü’minlere medh ü salata terğib babında vürud eden nusus-ı şer’iyyede hep gibi ikameden müştak siyag ve ta’birat-ı şerifeye müsadif olmaktayız. +İkame-i salat ise bütün erkan ve hudud-ı zahiriyye ve batiniyyesiyle ifa-yı salata mübaderet bilcümle asar ü feva’idini muhtevi olacak tarz ve hey’etde o vazife-i aliyyeyi ityana muvaffakiyet demekdir. +Nasıl ki nazm-ı şerifi de ehl-i imanın felahını erkan-ı batıniyyeden ma’dud huşu’a eda-yı salat hengamındaki huzur-ı kalbiye bina kılınmıştır. +Bir de ba-ferman-ı ilahi fariza-i zimmet a’zam-ı erkan-ı rasine-i İslamiyet olan salat-ı hakıkiyye ve kamile ve misillü nusus-ı Kur’aniyyenin delalat-i kat’iyyesiyle insanı her türlü mesavi-i ahlak u menahi ve münkerattan alıkoyarak kes-i füyuzat-ı Huda olacak kalbini dergah-ı sübhaniye incizab-ı tam ile müncezib sanihat-ı gaybiyyeyi müterakkib kılan en büyük bir zikr-i ilahi en samimi bir münacat-ı rabbaniyyedir. +Ruh-ı ibadet ve medar-ı feyz ü sa’adet olacak esrar-ı ma’neviyyeden zuhul ile sehv ü gaflete mukarin bulunan harekat ü sekenat lisan ve a’za-yı sairede alelade vuku’ bulan den hali olacağı cihetle ayat ve ehadisde mazhar-ı sena-yı azim kılınan mübarek namaz olmadığı vareste-i kayd-ı izahdır. +Furkan-ı Hakim’in bu suretle namaz kılan erbab-ı gaflet haklarında buyurulmuşdur ki yalnız suret-i salatı ityan etmeleri hasebiyle kendilerine “musallin” ıtlak buyurularak azamet-i sübhaniyyeyi müş’ir bulunan teveccüh-i kalbiye mukarin salat-ı hakıkiyyeden sehv ü zuhul ile me’luf oldukları . +Tahsil-i iman için nazar -ı akli : +Din-i mübin-i İslam’ın hakim tanıdığı aklın huzurunda ma-bihi’l-ihticac olacak hüccet ancak budur. +Şimdi madem ki din aklı hakim tanımışdır. +Bittabi’ hükm ü nüfuzunu teslim etmişdir. +O halde nasıl olur da o hakime ta’arruzda bulunması mümkün olabilir? +Bakınız bu esas müslümanları nereye kadar sevk etmişdir: +Ehl-i sünnetten bir çoğu diyorlar ki hakıkate vüsul için bezl-i mechud ettiği halde istihsal-i merama ömrü vefa etmeyen ma’a-mafih mevkıf-i zann ü reybde tevakkuf etmeyerek tarik-i taharride terk-i hayat eden adem zümre-i naciyedendir. +ne imkan var mıdır? +. +Zahir -i şer’ ile akıl arasında te’aruz vuku’unda aklın takdimi: +Sözleri şayan-ı iltifat olmayan bir hizb-i kalil istisna edildiği suretde bütün ehl-i din şunda müttefikdirler ki akıl lamayacağını i’tiraf ederek keyfiyet-i ilmini Cenab-ı Hakk’a tefviz suretiyle sıhhatini teslim etmek ikincisi ise ma’na-yı menkulün aklen sabit olan hakıkatle ittihad etmesi için kava’id-i lügate müra’at şartıyla nakli te’vil cihetine gitmekden efendimizin sünen-i seniyyelerinde hükmü cari olan bu esas-ı metin sayesindedir ki aklın pişgah-ı azminde bütün yollar açılmış sebil-i terakkısindeki ukubat kamilen kaldırılmış meydan-ı cevelanı na-mahdud bir surette tevsi’ edilmişdir. +Acaba hiç bir feylesofun nazarı için bundan vasi’ bir feza-yı cevelana in’itaf kabil midir? +Artık fikr ü nazar sahibleri hakıkat ma’rifet talibleri bu pehna-yı bi-intihaya da sığmazsalar nereye sığarlar? +Öyle ya bu sahayı dar bulduktan sonra ne dağlarıyla dereleriyle beraber şu hak-dana ne de ecramıyla beraber füshat-sara-yı asumana sığamazlar. +. +Tekfirin su’ubeti: +Şimdi şu iki esası söyledikten sonra beyne’l-müslimin pek ma’ruf olan üçüncüsünü de zikr etmeliyiz ki şudur: +Bir adamdan küfre hamline yüz vecih olsa o tek vecihle amel olunur bina’en-aleyh sözün küfre hamli ca’iz olamaz. +büyük müsa’ade-karlık görülmüş müdür? +Hem böyle yüz vecihden biriyle olsun imana hamli kabil olmayacak bir sözü söylemek hamakati hiç bir hakime yakıştırılabilir mi? +Yok hangi hakim olursa olsun bu kadar çürük bir sözü ağzına alacak kadar belahet gösterse onun hakkında layık olan ceza tekfir suretiyle dinden değil başka bir vasıta ile dünyadan çıkarmakdır! +. +Cenab -ı Hakk’ın bu alemdeki sünen -i ilahiyyesinden rik-i Hakk’a edilen da’vetlerde delilden ma’adasına i’tibar olunmamak öyle acaib ü gara’ibe havarik-i adata bakılmamakdan minhac-ı kavim-i İslam’da ka’im olan nüfusu bulundukları tarik-i reşadda sabit-kadem etmek hal ve me’adlarına aid amellerini ıslah eylemek için vaz’ olunmuşdur. +Bu esas edvar-ı maziyye ile devr-i hazırdaki beni beşer hakkında cari olan sünen-i ilahiyyeden ibret-bin olmaya da’idir. +İşte kitab-ı mübinde varid olan; gibi bir çok ayat-ı kerime hep bu esası mü’eyyeddir. +Görülüyor ki Kur’an Cenab-ı Hakk’ın ümem ü ekvan hakkında tebeddülden masun bir takım sünen-i ilahiyyesi olduğunu sarahaten tebliğ etmektedir. +Bu sünen ise bir takım tara’ik-i sabitedir ki asar u şu’un hep onların muktezasınca cereyan eder. +Şerai’ yahud nevamis denilen hatta bazıları tarafından kavanin namıyla yad olunan şeyler hep bunlardır. +Bizim ihtilaf-ı elfaz ile uğraşmak vazifemiz değildir. +Kur’an-ı Kerim’in nida-yı bülend-i lahutisiyle isma’ eylediği hakıkat şudur ki: +Cem’iyet-i beşeriyyenin tabi’ olduğu nizam ile o nizamın asarı birdir; asla tegayyür ve tebeddüle uğramaz. +Bina’en-aleyh nail-i sa’adet olmak isteyen efrad-ı cem’iyet için o nizamın esaslarını nazar-ı im’ana alarak ef’al ü harekatını ona tevfik etmek tavr u siretini hep o esasa tatbik eylemek icab eder. +Bu tarik-i sedaddan gafil olanlar; haseb ü neseb i’tibariyle ebrara hatta mukarrebine mensub olsalar şeka’ ve hırmandan başka bir gaye-i emel beklememelidirler. +lunsun. +Ne kadar haka’ike zafer-yab olursa olsun gayetinde bu sünnetin ahkamını idrak etmiş bina’en-aleyh tabi’at-i din muktezasınca hareket eylemiş olur. +Bu hususda tabi’at-i din kendisine asla mu’arız ve müzahim olmaz. +O halden din Din-i İslam bütün putperestliği yeryüzünden kaldırmak mensub olursa olsun hangi şekilde zuhur ederse etsin hangi nam altında tanılırsa tanılsın nazarında kat’iyyen farkı yoktur. +Şu kadar var ki natık-ı ahkamı olan kitab-ı mübin kendisinin en yakın düşmanları bulunan putperestlerin lisanı üzerine münzel olduğundan idrak-i me’ali için lisan-ı Arab’ı hakkıyla bilmek lazım idi. +Bir lisanı hakkıyla bilmek gatlerden terekküb edecek ibaratın esalib ü etvarındaki deka’ika vukufa mütevakkıf idi. +Bu da Arab’ın meydana getirmiş olduğu manzum mensur asarı zabt etmekdikçe kabil olamazdı. +Hususiyle bu asar kavm-i Arab’ın yalnız lisanını değil adab ve adatını aka’idini putperestlikte geçirmiş olduğu edvarını elhasıl zaman-ı cahiliyyetdeki ahvalini layıkıyla göstermekde nan kitab-ı münzelin idrak-i ma’nası için kelam-ı Arab’ın zabt u tedvini tefsiri uğrunda bir çok fedakarlıklar ettiler şedaid-i gurbete katlandılar ma-meleklerini ömürlerini ifna ettiler. +Hem bu himmetleri birer ibadet telakki ederek mukabilinde Cenab-ı Hak’dan mükafat alacaklarını ümid eyleyerek muhkir görmemek esasen dinin mukteza-yı tabi’atı idi. +Hatta dinden olmayan bir ilim bile tahsilindeki hüsn-i niyyet bir müsa’adekarlıkdır ki derecesini erbabı takdir eder. +. +İslam’da saltanat -ı diniyye halkın aka’idi üzerinde hükumet yokdur: +Din namına edilen tasallutun ve tahakkümün kökünden devrilmesine badi olan bu esas erkan-ı İslam’ın en büyüklerindendir. +Evet müslümanlık bu saltanatı kökünden yıktıkdan başka enkazını bile öyle bir surette mahv etmişdir ki bugün cumhur-ı müslimin indinde nam u nişanı bile yokdur. +Din-i İslam Allah’dan Peygamber’den sonra hiç bir kimsede başkasının akidesine hakim olmak Hatta Hazret-i Peygamber bile ahkam-ı ilahiyyeyi tebliğe ve icab ederse ihtara me’mur idi; yoksa aka’id-i müslimin üzerinde sahib-i nüfuz değil idi. +Kezalik Müslümanlık kimseye ne yerde ne gökde hall ü rabt-ı umur kudretini vermemiş bilakis mü’mini Allah ile kendisi arasına girmek isteyen rakib-i tavassut-kardan asude bırakmış üzerinde Allah’dan başka rakib bırakmamış Allah’a olan ubudiyetinden ma-ada bütün rıkkıyet ve esareti üzerinden kaldırmıştır. +Bir müslimin dinde ka’bı ne kadar ali olursa olsun nisbetle pek dun mertebede bulunan dindaşına karşı nasihat ve irşaddan başka bir hakka malik değildir. +Cenab-ı Hak zümre-i naciyyenin vasfında buyuruyor. +Bu suretle müslümanlar birbirine nasihatte bulunurlar ve içlerinden kendilerini hayra sevk edecek bir cema’at ta’yin ederler. +Ma’a-mafih mürşid tanıdıkları bu cema’atin ahvalini taht-ı murakabede bulundurarak sebil-i reşaddan inhiraf ettiklerini gördükleri gibi derhal yola getirirler. +Bir de bu cema’atin müslimin üzerindeki hakkı onları tarik-ı sedada da’vetden; ahkam-ı ilahiyyeyi ihtardan icab ettikçe tehdid ve inzardan başka birşey değildir. +Bina’en-aleyh ne bu hey’et-i nasihanın ne de nasdan bir ferdin şahsı-ı aharın me’ayibini taharriye kalkışması caiz olmadığı gibi ne erbab-ı mesağ yokdur. +A’mal ü aka’idini Kitabullah ve sünnet-i Resul’den başka bir mahalden ahz ü telakki eylemek hiç bir müslim üzerine vacib değildir. +Her müslim selefden halefden kimseyi tavsit etmeksizin Allah’ın evamir-i celilesini Allah’ın kitabından peygamberin sünen-i seniyyesini peygamberin kelamından alabilir. +Yalnız bunun için evvelce bazı vesa’ili tahsil etmiş olması lazımdır ki onlar da lisan-ı Arab’ın kava’idiyle şive ve uslubu; Arab’ın bilhassa zaman-ı bi’setindeki ahvali asr-ı sa’adetdeki vekayi’ nuzul-i vahy esnasında zuhura gelen hadisat biraz da nasih mensuh gibi şeylerdir. +Şayed mümin kitab ve sünnetden istinbat-ı hükm edecek bir halde değil ise o zaman kendisi için bu iki me’haze aşina olanlara müraca’atdan başka birşey lazım değildir. +Ma’a-mafih ister i’tikadi ister ameli olsun soracağı su’allere alacağı cevablar için sa’il delil talebi hakkını haiz daha doğrusu böyle bir talebe mecburdur. +Cümleniz birlikte hablullaha yapışıp ayrılmayın Din-i yette olduğu gibi fırka fırka olup da ittifak-ı kelimeyi ihlal etmeyin tefrikayı mucib olur ve aranızdaki ülfet ve muhabbeti yet ve ittihadınızı tarumar ve perişan edecek ahval ve esbaba tekarrub etmeyin ve Cenab-ı Hakk’ın size olan ni’metini yad ve tahattur edin ki siz zaman-ı cahiliyyetde biri birinizin düşmanı olup aranızdaki buğz u adavetler ve la-yenkatı’ devam eden muharebeler ile tab ü tüvanınız kesilmiş huzur ve rahatınız bütün bütün münselib olmuş iken Allah sizin kulubunüzü te’lif edip lutf u keremiyle mütehab müterahim mütenasih kelime-i hak üzerine müctemi’ ve müttefik biyet ve gayret-i kavmiyye ile uğraşıp durur iken nur-ı Kur’an asabiyyet cihet-i vahdet-i İslamiyye ile ber-taraf oldu. +Bu bir ni’met-i celile-i dünyeviyyedir. +Düşününüz kadrini biliniz bu ni’met-i bi-adili elden kaçırmayınız. +Ve siz ateşten bir hufrenin kenarında bulunmakta iken yani siz küfrünüzden naşi hufre-i duzahın kenarında bulunup bu hal üzere fevt olsanız o hufreye düşeceğiniz muhakkak ledi bu da bir ni’met-i giran-baha-yı uhrevidir. +Allah size ayat u dela’ilini işte böyle bir beyan-ı vazıh ile beyan ediyor belki tarik-i hakka ihtida ederseniz Hak celle ve ala hazretlerinin bu beyan-ı ilahisi sizin tarik-i hidayette sebat ve izdiyadınızı taleb ve irade eylediği içindir sizin salah ve sa’adetiniz içindir. +Bu aralık bazı akvam-ı İslamiyye namına hususi cem’iyyetler lecneler encümenler teşkil edildiği işitiliyor. +Bir ilmin terakkisi bir san’atın himayesi bir ticaretin tevsi’i bir şirket teşkili te’avün ve müvasat gibi umur-ı hayriyyeden bir emr-i hayrın müzakeresi için cem’iyetler lecneler encümenler te’sis ve teşkil olunursa bu gibi mehafil-i fazilet cihet cihet ittihad-ı ümmete hadim olacağı cihetle şüphesiz kabul-i ammeye mazhar olur bu kadar da değil bu gibi me’asir-i la-yı ihtiramı olur ilelebed lisan-ı sitayiş ü hürmet ile yad olunur mü’essisleri a’zası her dem tebcil edilir. +Fakat bir ferd-i Osmani nazarında bütün efrad-ı ümmet bütün cihat-ı vatan müsavi olup birini diğer ferdden diğer kavimden bir diyarı öbür diyardan seçmeğe hiç bir sebeb-i ma’kul yok ve idbarına suret-i mütesaviyyede alakadar olup nazar ve himmeti bir cihete ve bir kavmin terakki ve te’alisine hasr ü kasrın piş-i nigah-ı Osmaniyanda hiç bir ma’na-yı müstakimi olmamak icab eder iken ve alelhusus ahalinin vükelasından müteşekkil ve müntehab şura-yı ümmet ve meb’usan-ı millet olup bunlar vasıtasıyla vatanın her tarafınca olan lecek iken böyle akvam namına encümenler teşkili gaye-i cem’iyyet-i kübra olan vahdeti ihlale ba’is olacağından muvafık-ı maslahat-ı amme olmasa gerektir. +Fırka fırka olup da husemaya tu’me-i şikar olmayalım bünyan-ı mersus olalım. +Allahümme erine’l-eşya’e kema hiye. +Pür handedir afak cihan başka cihandır; Bayram ne kadar hoş ne şetaretli zamandır! +Bayramda güler çehre-i ma’sum-i sabavet Ümmid çocuk suret-i safında iyandır. +Her cebhede bir nur-i mücerred lemeanda; Her didede bir ruh demadem-cevelandır. +Alam-ı hayatın iki kat büktüğü ecsad Feyzindeki te’sir ile asude-revandır. +Ferda-yı sükun-perveridir sal-i cidalin Nevmid düşen kalbe ümid-aver-i candır. +Heyca-yı maişetteki feryad-ı mehibin Dünyada biraz dindiği an varsa bu andır. +Subhunda baharın şu sabahat bulunur mu? +Bak çehre-i gabraya: +Nasıl şen ne civandır! +Her sinede bir kalb-i meserret darabanda Her kalbde bir alem-i eşvak nihandır. +Raksan oluyor cünbüş-i duşiyle anasır Guya ki bütün sadr-ı zemin pür-galeyandır. +Eşbahı da cuşan ediyor feyz-i mübini Ya Rab bu nasıl ruh-i avalim-sereyandır! +Bayramda gelir yada ne hoş hatıralar ki: +Bin ömre verilmez o kadar kadri girandır. +Mazi-i tufuliyyetimin yad-ı besimi. +Birinci gün hava bir parça na-müsaiddi; Dedim ki: +“Fatih’e çıksam yavaşça bir yanda Durup o alemi seyreylesem de meydanda Ziyaret etsem ehibbayı sonradan... +Hoş olur. +Bütün gün evde oturmak ne olsa pek .” Bu arzu-yi tenezzüh gelince artık ben Durur muyum? +Ne gezer! +Fırladım hemen evden. +Gelin de bayramı Fatih’te seyredin zira Hayale hatıra sığmaz o herc ü merc-i safa Kucakta gezdirilen bir karış çocuklardan Tutun da ta dedemiz demlerinden arta kalan Birer asır yaşamış kad-hamidegana kadar Büyük küçük bütün efrad-ı belde boy boy var! +Adım başında kurulmuş beşik salıncaklar Biraz gidin: +Kocaman bir çadır... +Önünde bütün Çoluk çocuk birer onluk verip de girmek için Nöbetle bekleşiyorlar. +Aceb içinde ne var? +“Caponya’dan gelen insan suratlı bir canavar!” Geçin: +Sırayla çadırlar. +Önünde her birinin Diyor: +“Kuzum girecek varsa durmasın girsin.” Bağırmadan sesi bitmiş ayaklı bir i’lan. +“Alın gözüm buna derler...” sadası her yandan. +Alettirikçilerin keyfi pek yolunda hele: +Gelen yapışmada bir mutlaka o saplı tele. +Terazilerden adam eksik olmuyor; birisi “Hak okka çünkü bu kantar... +Firenk icadı gıram Değil! +Diremleri dört yüz hesapta şaşmaz adam.” – Muhallebim ne de kaymak! +– Şifalıdır ma’cun! +Simid mi istedin ağa? +– Yokmuş onluğum dursun. +O başta: +Kuskunu kopmuş eyerli düldüller Bu başta: +Paldımı düşmüş semerli bülbüller! +Baloncular hacıyatmazcılar fırıldaklar Horoz şekerleri civ civ öten oyuncaklar; Sağında atlıkarınca solunda tahtırevan; Önünde bir sürü çekçek tepende çifte kolan. +Öbek öbek yere çökmüş kömür çeken develer... +Ferağ-ı bal ile birden geviş getirmedeler. +Koşan gezen oturan türkü söyleyen çağıran Davullu zurnalı “dans!” eyleyen coşup bağıran Bu kainat-ı sürurun içinde gezdikçe Çocukların tarafında bulurdum eğlence. +Güzelce süslenerek dest-i naz-ı maderle Birer çiçek gibi nevvar olan bebeklerle Gelirdi safha-i mevvac-ı ıyde başka hayat... +Bütün sürur ü şetaretti gördüğüm harekat. +Onar parayla biraz sallanırdılar... +Derken Dururdu “Yandı!” sadasıyle türküler birden. +– Ayol demin daha yanmıştı a! +Herif sen de... +– Peki kızım azıcık fazla sallarım ben de. +“Deniz dalgasız olmaz Gönül sevdasız olmaz Yari güzel olanın Başı belasız olmaz! +Haydindi mini mini maşa’allah Kavuşuruz inşa’allah...” Fakat bu levha-i handana karşı pek yaşlı Bir ihtiyar kadının koltuğunda gür kaşlı Uzunca saçlı güzel bir kız ağlayıp duruyor. +Gelen geçen bu niçin ağlıyor deyip soruyor. +— Yetim ayol... +Bana evlad belasıdır bu acı. +Çocuk değil mi? +“Salıncak!” diyor... +– Salıncakçı! +Kuzum biraz bu da binsin... +Ne var sevabına say... +Yetim sevindirenin ömrü çok olur... +– Hay hay! +Hemen o kız da salıncakçının mürüvvetine Katıldı ağlamayan kızların şetaretine. +Hak-dan guya ki şems olmuş da etmiş iğtirab Mağribi bir renk almış matem eylerdi türab; Böyle bir şebdi nigehbandım dil-i rencideme Zulmet-i şeb rehnüma-yı kabrin oldu dideme Leyli zannettim görünce zahirat-ı necm ile Katre katre hunun akmış sine-i müstakbele! +Medfen-i tarında etmişti senin guya gurub Subh-i mahşer leyl-i müstakbelle hem-ağuş olup. +Kabrinin hiçi dolardı hak-i cuşa cuşuna Meş’al-i kabrin bu zulmetlerde suzişkar idi... +Meş’alin ki ruz-ı afilden kalan envar idi.. +Mülhak olmuşken avalim füshat-i efkarına Ümmet-i merhumeye sıytin hayat-ı müşterek. +Bir cihansın asumanın burclar olmak gerek. +Encüm alemler ki tenvir eylemiş fikrin senin. +Şems yükseklerdeki fikr-i cihangirin senin. +Şanlı eyyamın senin –şayeste bulmam hayrete– Meyl etmişse şu ufk-i zulmet ender zulmete. +Bir kader ki zulmet olmuş nurunun vabestesi. +Yıldırımlar ateşin ef’alinin ser-riştesi! +Sen gurub ettin de mutlak sonra oldu runüma Leylde mağribde toprakda şu zulmet ca-beca... +Çehre-i atinin işmi’zazı guya bamdad. +Mateminle eyleyip durdukça öyle imtidad Serv-i makberden alamet ruz-i muzlim çehreler.. +Seng-i kabre müftekır durmaktadır ma’mureler. +Topların döndükçe saf saf ahenin volkanlara Rahş-ı tufan savletin daldıkça hep ummanlara Bahr-i zehharın dima’-i mevc ender mevc idi. +Serv-i siminin ise ervah-i fevca fevc idi. +Her günün asr-ı seri’ü’s-seyr-i müstakbel... +yine Her gecen maziydi: +Almış sine-i tekrimine Kehkeşanlardan müzeyyen türbet-i ecdadını Görmeğe gelmiş idi darat-ı adl ü dadını.. +Dehrde Mevla ki hem manzurdur hem zi-hafa Sen de hem şu kabre girmiş eylemişsin ihtifa Hem yine zahir durur kabrinde ulvi hey’etin. +Tur-ı diger mi nedir kabr-i semavi hey’etin? +Hakden mi cenneti halk eylemiş perverdigar? +Arşı mı ruy-ı siyehle eylemişdir aşikar? +Gördüğüm bir medfen-i muzlim değildir mutlaka Matemi bir renk almışdır budur mülk-i beka! +Bir cihan-ı nurdur ey asuman ebrin bile Şems-i encüm-kesret olmuş meş’al-i kabrin bile. +Bahtını tenvir için şu hakdan-ı esfelin Nur ta’lik eylemekçün vechine müstakbelin Leyle-i kabrinden eyyam-ı beka eyler büruz! +Sen de mazisin fakat mazi-i müstakbel-füruz! +Müsellem-i erbab-ı ukuldür ki din ü mezheb cism-i milletin ruhu mesabesindedir ruhsuz cisim payidar olamadığı gibi din ve mezhepsiz bir millet de payidar olamaz. +Ruh-ı millet olan dini hıfz u himaye ise uluhiyet nübüvvet me’ad gibi usul-i diniyyeyi her sınıfa hal ü şanına muvafık berahin ve dela’il ile ta’lim ve tefhimden başka bir tarik ile olmak tasavvur edilemez. +Hele bu babda cebr ü şiddet ibrazı asla ca’iz olmaz. +Çünkü iman ef’al-i kalbiyyedendir. +Kalbe vicdana bir şeyi cebren kabul ettirmeğe çalışmak o şey hakkında daha ziyade mucib-i nefret olmakdan başka bir şeyi müfid olamaz. +Ulum u fünunun pek çok müterakki olduğu ve bina’enaleyh din ve ulum arasında adeta bir tezad-ı kamil vardır zannolunduğu böyle bir zamanda erkan-ı diniyye ve hakayık-ı bab-ı fünun ve ashab-ı ma’arife karşı isbat etmeğe ve bu suretle onları din ü milletimize muhabbet ettirmeğe eşedd-i lüzum vardır. +Her müşkilimizi halle her ihtiyacımızı def’e kafi insaniyet ve beşeriyete te’alluk eden bilcümle feza’il ve veza’ifi ta’lime vafi olan Kur’an-ı mu’ciz-beyan nev’-i beşerin nasıl ta’lim ve terbiye edileceği ve daire-i insaniyyet ü medeniyyete ne yolda irşad olunacağını beyan ve izah etmektedir. +Ez cümle sure-i Nahl’in yüz yirmi beşinci; ayet-i celilesi beyanı sadedinde bulunduğumuz ta’lim ve irşad mesleklerini bir suret-i mu’cizkaranede beyan eylemektedir ki me’al-i münifi “Resul-i zişanım! +Meb’us olduğun nasdan her ta’ifeyi kendi hal ü şanına muvafık dela’il ile hin-i kat’iyye avam-ı nası dahi meva’iz-i nafi’a ve dela’il-i mukni’a ile din-i hakka ve tarik-i selamete da’vet et! +Mu’anidleri de cümlece veya onlarca müsellem ve meşhur olan mukaddimat ile ilzam ve onlara kana’at verecek mücadele-i haseneye rıfk u mülayemetle ihtimam eyle! +Senin üzerine vacib olan şey bu minval üzere halka tebliğ-i ahkam ve hakayık-ı dayet ve bilfi’l matluba vuslat ise senin vüs’un haricindedir. +Rabbin te’ala hazretleri dalalet üzere kalacak olanlar ile kabul-i hidayet edecek olanları bilir ve her ikisine de müstehak oldukları mücazat ve mükafatı verir” demektir. +Fahreddin Razi Cenab-ı Hakk’ın şu ayette Resul-i Ekrem’ine hikmet ve mev’iza-i hasene ve mücadele-i müstahseneden rat-ı müstakime da’vet ve irşad etmesini emr ü ferman buyurmuş olduğunu ve bu turukun bazısı bazısına ma’tuf olmakla yekdiğerinin aynı olmayıp beheri başlı başına bir meslek-i irşad bulunduğunu zikr ü beyandan sonra tarik-i irşadın şu üç kısma inhisarını ber-vech-i ati isbat edip diyor ki: +“Halkı bir mezheb ü i’tikada da’vet behemehal bir hüccet ve beyyineye müstenid olmak lazımdır. +Hücceti zikirden maksad ise ya o mezheb ve i’tikadı kulub-i sami’inde yerleştirmek yahud mu’anidini ifham ve ilzam etmekdir. +“Kısm-ı evvel ikiye münkasemdir. +Çünkü kulub-i sami’inde bir mezheb ve i’tikadı yerleşdirmek için serd ü ityan olunan hüccet ya nakıza-i ihtimalden müberra ve mu’arra olur veya böyle olmayıp belki zann-ı zahiri ve ikna’-ı kamili halkı bir mezhep ve i’tikada da’vet ve irşad zamanında serd edilecek hüccetlerin ber vech-i ati aksam-ı selaseye inhisarı zahir oluyor. +“. +Aka’id-i yakiniyyeyi ifade eden hüccet-i kat’iyyedir ki eşref-i derecat ve a’la-yı makamat olup hikmet tesmiye olunmuş ve ayet-i celilesiyle hem kendi hem de muttasıfı mazhar-ı tavsif-i rabbani ve na’il-i tebcil-i sübhani olmuşdur. +“. +Emarat-ı zanniyye ve dela’il-i iknaiyyedir ki mev’iza-i haseneden ibaretdir. +“. +Kendisini zikirden maksad ilzam-ı hasm olan dela’ildir ki o da cedeldir. +Cedel iki kısımdır. +Birisi cümlece veya yalnız hasımca müsellem ve meşhur olan mukaddemat-ı makbuleden diğeri de hiç bir kimsece müsellem ve meşhur olmayan mukaddemat-ı batıla ve fasideden mürekkeb olan delildir. +Cedelin bu ikinci kısmından maksad ise nazar-ı sami’inde bir takım hiyel-i batıla ve turuk-ı faside ile tervic-i meramdır. +Bunun için ehl-i fazlın bu kısm-ı evvel ile istidlali layıkdır ki kavliyle Resul-i Ekrem Efendimiz hazretlerinin mu’anidler ile mükalemesine me’mur olduğu cedelden maksad dahi bu kısm-ı evveldir. +İmdi şu beyanımızla makam-ı da’vet ve hal-i irşadda serd ü ityan edilecek hucec ve dela’ilin bu ayette zikr olunan aksam-ı selaseye inhisarı kat’iyyen sabit oluyor.” Hazret-i İmam şu mukaddimata bina’en şu netayici dahi ye ve ulum-ı nafi’ayı talib olan kamillerdir ki hin-i da’vette bunlarla mükaleme ancak hikmet yani dela’il-i kat’iyye ile mümkün olabilir. +“İkincisi tabi’at ve hilkatlerinde sofista’ilik haslet-i kabihası galib olan nakıslardır ki zaman-ı irşadda onlar ile mükaleme de ancak ifham u ilzamı ifade eden mücadele ile husul-pezir olur. +“Üçüncüsü şu iki taraf arasında vasıta olup dela’il-i yakiniyye ve ma’arif-i hikemiyyeyi fehm ü iz’an isti’dadından mahrum bulunan ve fakat hilkat-i asliyye ve selamet-i fıtriyyeleri üzere baki kalan ve bu cihetle ne kemalde hükema-yı muhakkikin mertebesine terakki ne de noksan ve rezalette mu’anidin derekesine tedenni etmiş olan kimselerdir ki hal-i da’vetde bunlar ile mükaleme dahi ancak mev’iza-i hasene Fahreddin Razi hazretleri mesalik-i irşadı ber-minval-i sabık beyan u izahı müte’akib tercüme ettiğimiz vechile şu ayet-i kerimenin me’ani-i münifesini ve mutazammın olduğu bazı letaif-i şerifesini de beyan ettikden sonra bu babda kendisince muhtar u müreccah olan vech-i tefsiri dahi ber-vech-i ati beyan edip diyor ki: +“Cevahir-i nüfus-ı beşeriyye bi’l-mahiye muhtelif olup kimisi alem-i cismaniyyete kalilü’t-te’alluk ve alem-i ruhaniyyete kesirü’l-incizab olan nüfus-ı muzie-i safiyye; kimisi de alem-i cismaniyyete kaviyyü’t-te’alluk ve alem-i ruhaniyete adimü’l-iltifat olan nüfus-ı muzlime-i cahiledir. +Bu isti’dadat cevahir-i nüfusun levazımından olmakla onlardan infikak u zevali mümteni’dir. +Bunun için Hak celle ve ala hazretleri Habib-i Ekrem’ine “Sen ancak da’vetle iştigal et herkes tekaddes hazretleri nüfus-i muzlime-i cahilenin dalaletde kalacağını ve nüfus-i meşrika-ı safiyyenin de nur-ı hidayetle tenevvür ve işrak eyleyeceğini biliyor” buyurmuştur. +Nasıl ki her nefis için bir fıtrat-ı mahsusa ve bir mahiyet-i muhtassa olduğuna kavl-i şerifi dahi şehadet etmektedir. +Fahreddin Razi hazretlerinin yukarıdan beri nakl ü tercüme eylediğimiz tavzih-i muhakkıkane ve tefsir-i hakimanesinden anlaşılıyor ki nas “havas” “avam” “mu’anidin” ta’ifelerinden olmak üzere üç kısma münkasim olup din-i hak ve tarik-i selamete bunları irşad makamında kendilerine karşı serdi lazım gelen edillenin bittabi’ başka başka olması ayet-i celilesiyle Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri her sınıfın kendi haline münasib berahin ve delail sevk ile tebliğ-i ahkam ve irşad-ı en’ama me’mur olmuşdur. +Tava’if-i selasenin ahvaline ri’ayetle tebliğ-i ahkam ve siline mütevakkıf olduğu için bizim dahi şu asırdaki fünun-ı mevcudeyi tahsil etmemiz elbet lazımdır. +Zira zamanımızda ta’ife-i aliye ulum-ı tabi’iyye ile meşgul olup hatta bir takım ameliyat ile kavanin-i tabi’iyyenin ne suretle ibraz-ı asar ettiğini gördüklerinden bütün ka’inatın ve kaffe-i masnu’atın varıyorlar. +Öyle ise o fenleri tahsil etmeli ki onların şüpheleri neden ibaret olduğu ber-tafsil bilinsin de ona göre burhan bilsin. +Zira bir maraz teşhis olunmadıkça tedavisi gayr-i kabildir. +Nur -ı nevvar -ı İslamiyet Ceziretü’l-Arab’da zuhur ediyor derhal afak-ı diyar-ı Arabı münevver kılıyor dağınık bedevileri liva-yı sa’adet-ihtiva-yı İslam sayesinde birleştiriyor. +Ulüvv-i fıtrat ile mümtaz olan kavm-i Arab i’la-yı kelimetullah lile zarfında dünyanın en büyük ve en mütemeddin devletleri olan Kayasire ve Ekasireyi satvet-i hakimanelerine ferman ferma-yı ita’at ediyorlar. +On bu kadar sene zarfında o kavm-i necib bilad-ı Rum ve Fürs’ü zabt ediyorlar. +Evvel ve ahir mevcud olan devletlerin hiç birinin na’il olamadığı fütuhata yarım asır zarfında na’il oluyorlar bir asırdan az bir müddet zarfında alemde husule getirdikleri inkılabı en kavi hükumetler en mütemeddin devletler birkaç asırda bile hasıl edemiyorlar kable’l-İslam Rum ve Fürs’e fevkalade ta’zim ederler ve onlardan pek ziyade korkarlar ve memleketlerinin azametine hayran olurlar iken ne oluyor ki bir fırka-i kalile yalnız ok kılıç arpa darı adi bir kisve deve at ile iki devlet-i mu’azzamaya birden meydan okuyorlar hücuma cür’et ediyorlar onları hiçe sayıyorlar.. +Ne oluyor ki akvam-ı Fürs’ü ta’kib için ellerinde birer kargı altlarında birer at olduğu halde koca bir nehri yüzerek geçiyorlar.. +Ne oluyor ki asla zahir ve nasırları bulunmayan bir memlekete hücum ediyorlar. +Halbuki o beldede mühimmat daha ziyade bulunuyor.. +Ne oluyor ki daima memleketlerinin haricinde harb ettikleri halde yine hasma göz açtırmıyorlar. +Ne oluyor ki paraları kaleleleri olmadığı halde paraları kaleleleri çok olan hasma galebe ediyorlar.. +Ne oluyor ki şehadeti hayata tercih ediyorlar.. +Bu hal kable’l-İslam neye hasıl olmuyor idi? +Bu Arablar yine o Arablar’dan değil mi? +Evet Rum ve Fürs’den korkan badiye-nişin Arablar ba’de’l-İslam tamamıyla başka bir aleme girdiler. +Haziz-i cehlden evc-i irfana ve dereke-i safile-i bedeviyyetten derece-i aliye-i medeniyyete su’ud ettiler kabail-i müteşettite iken ümmet-i vahide oldular bir maksada hadim bir kanun-ı ilahiye tabi’ oldular. +Yek diğerlerinin düşmanı iken bir nefsin müte’addid a’zası hükmünde oldular. +Kitabsız kanunsuz bir kavim malini ve insaniyetin her türlü te’min-i menafi’ini zamin olan bir kanun-ı mü’eyyed-i ilahiye bir camiu’l-hakayık olan furkan-ı rabbaniye na’il oldular. +Bu hal bir harika değil midir? +Takat-ı beşeriyye fevkinde bir inkılab değil midir? +Bu sıdk-ı da’vete i’tikad hasıl oldu. +Artık pek büyük tanıdıkları devletleri pek küçük görmeğe başladılar hücumdan korkmadılar. +Nusreti muhakkak bildiler. +ümera-yı İslamiyye bütün hutbelerinde ittihadı tavsiye ederler ve tefrika ve teşettütün mazarratlarını yegan yegan ta’dad eylerler idi. +Her gün beş def’a eda-yı salat için cami’-i şerifde bulunmak daima ittihadı der-hatır eder metin kılar. +Hicretin ilk senelerinde muhacirin ile ensar arasında akd olan mu’ahat ve müslimin ile Yahud arasında akd olunan muvada’a ittihadın ehemmiyetini gösterir. +Bu mu’ahat ve muvada’a hususları tarih-i medeniyyetde pek mühimdir. +Hükumet-i İslamiyye’nin esas-ı evvelidir. +İslamiyet nusrete ve sıdk-ı da’vete i’tikadı te’min eder. +Her müslim i’la-yı kelimetullah eder. +Ölürse şehid olur yevm-i ahirette ecr-i azime nail olur. +Neşr-i İslam’ı da’veti kendince bir vazife bilir. +Nusreti ancak Allah’dan bekler. +Bu ittihad ve i’tikada neş’e-i muzafferiyet ve ganimet munzam olursa artık böyle mu’tekid olan bir müslime karşı ne mukavemet eder? +Bu ittihad ve i’tikad ile beraber ma’işette sade idiler açlıktan ve susuzluktan perva etmezler idi. +Esna-yı harbde yükleri pek hafif idi kaza-i Bari’ye razı olurlar idi. +Mukadderat-ı ata binmede pek ziyade mahir idiler esna-yı harbde sabr u metanet gösterirler idi bedenleri kavi idi hazm şeca’at ve siyaset erbabı çok idi. +Ebubekir es-Sıddik ve Ömerü’l-Faruk gibi ehl-i hazm ve sıdk-ı azimet Ali bin Ebi Talib Sa’d bin Ebi Vakkas Ebi Ubeyde bin Cerrah ve Halid bin Velid gibi rical-i harb ve şeca’at ve Mugire bin Şu’be Amr ibnü’l-As Muaviye bin Ebii Süfyan ve Ziyad bin Semine gibi ehl-i deha ve siyaset mevcud idi hatt-ı ric’atlerini daima te’min ederler idi. +Arkalarını sahraya verirler idi. +Irak Şam ve Mısır ahalisi me’murlarının zulm ü istibdadlarından müşteki olduklarından onlara evamir-i şer’iyyeye imtisalen adl ü rıfk ve zühd ile mu’amele olunur idi. +Ba’de’l-feth ahali-i asliyyenin dinlerine mu’amelelerine hatta ahkam-ı medeniyye ve kaza’iyyelerine bile asla ta’arruz vaki’ olmaz idi. +Yalnız cizye ile iktifa olunur idi. +Cizye bedel-i himaye idi. +Cizye ile beraber onların huzu’u şart kılınmış idi. +Müslümanların istilası ahaliye ağır gelmez idi. +Verdikleri cizye Rum ve Fars devletlerine verilen vergiden daha az idi. +Zulm u hakaret yerine adl u rıfk ve mülayemet görürler idi. +Hülasa Sadr-ı İslam’da i’tikad ittihad dirayet şeca’at metanet yükde hiffet bedende kuvvet ma’işette sadelik mu’amelede mülayemet ve adalet ile emsali meşhud olmayan fütuhat-ı celileye mazhar oldular. +Şu makalemizde zaman-ı bi’set-i Muhammediyye’de akvam-ı alemin hal-i tarihisini bilcümle tafsilatıyla tasvir ederek basita-i meskunu seraser telvis eden seyyi’atı ortadan kaldırıp insaniyete yakışır insanları haziz-i mezelletten evc-i rif’ate çıkarır ıslah-ı alem etmek meziyetini haiz bir din-i mübin-i semaviyye ne derece muhtac olduklarından bahs edecek değiliz. +Bahsimizin bu kadar tafsilatı isti’ab edecek vüs’ati yokdur. +Biz yalnız o devirde gelen müverrihinin bi’littifak taht-ı tasdikinde olup isbatı sadedinde olduğumuz maksad-ı aliyi tenvire salih izahat-ı muhtasara ile iktifa edeceğiz. +Zuhur-ı İslam’ın bidayetinde alem-i medeniyyette ferman-reva olan hükumetler Roma İmparatorluğuyla İran’daki hükumet-i Sasaniyye idi. +Bunlar Arabistan kıt’asını sağından solundan ihata edip en mühim yerleri üzerinde bir hakk-ı hakimiyyet ve metbu’iyetleri vardı. +Bu iki devletin biri hakime-i garb diğeri hakime-i şark olup ruy-ı zemini bir türlü paylaşamadıklarından daima yekdiğeri üzerine ihraz-ı galebe ve tefevvükle uğraşır ve bu uğurda her iki taraftan bir çok kanlar dökülür bir çok mallar telef olur bir çok hanümanlar sönerdi. +Yekdiğerini düşman ve beynlerinde biri Mesihi diğeri Mecusi olmak gibi bir tehalüf mevcud olmakla beraber yine hakıkatte şark ile garb hemhal ve hem-‘ayar vellid adat-ı kabiha derece-i kusva-yı rezalete çıkarak fıtrat-ı selimeyi iğrendirecek seyyi’at hoş görülürdü. +Her iki tarafta da rü’esa-yı din halkı iğfal ile mallarını gasb etmek ve şahıslarını hevesat-ı nefsaniyyeleri uğurunda istihdam eylemek lalet ittihaz ederek avam-ı nası mertebe-i hayvaniyyete kadar tenzil etmişlerdi. +Bir derecede ki halk kendi mahiyet-i ulviyyelerini sebeb-i hilkatlerini bu alemdeki vazife ve hizmetlerini taharriye te’allüme bile lüzum görmeyerek kendilerini rü’esa-yı din ve tabakat-ı ilmiyye ricalinin hevesat-ı nefsaniyye ve şehvaniyyesine hizmet için yaratılmış kıyas ve teskin-i hevesat-ı nefsaniyyelerine yarayan bir hiss-i dindarane hizmet eden bu cemm-i gafir cühelanın elbette günün birinde akıllarına danışıp kendilerine ilka olunan efkar-ı diniyyenin butlanına ka’il olacakları din namına gerden-i inkiyadlarına atılan ribka-i mezelleti silkip atacakları hakkın batıla aklın vehme basiretin amaya galebe edeceği rü’esa-yı merkumenin hatırına geldikçe sermaye-i menafi’i ellerinden alacak olan bu sa’ati te’hir için ebsar-ı basirete karşı evham ve dalaletten mürekkeb sehaib-i muzlime icadına akıllara karşı ebatil ve hurafatdan mensuc perdeler germeye çalışırlar Aklı aduvv-i din ü hakıkat mahsul-i akli olan fikr ü nazarı – Kitab-ı Mukaddes’i tefsire te’alluk etmedikçe– en büyük cinayet gibi gösterirlerdi. +Kitab-ı Mukaddes’in hak tefsiri ise tağyir ve tahrifi kendilerine san’at ve alet-i cerr-i menfa’at ittihaz eden rü’esa-yı dinin inhisarında olup onu okumaya bile me’zun olmayan avam-ı nas ve tefsiratı ne kadar bi-ma’na ve vicdanı ikna meziyyetinden mu’arra olursa olsun kabul ve tasdike mecbur tutulurdu. +O zaman alem-i medeniyyeti işgal eden akvamın derece-i ma’rifeti tarz-ı idaresi işte böyle idi. +Bu hal devam ede ede artık haka’ik-i hikmet-i salifeden beka-yı şeri’at-ı hakıkiyyeden zihinlerde pek az birşey kalmışdı. +Usul ü füru’-i leşti ki akl-ı beşer doğruyu yanlışdan tefrik edemez vicdan-ı beşer kendine karargah-ı istirahat olacak bir penah bulamaz oldu. +Ehemmiyeti o basit akıllarca da münker olmayan bu hal-i elimin sebeb-i yeganesi din ve daha doğrusu dinsizlik olduğu anlaşılıyordu. +Fikirler tereddüdden kurtulmak için velev yanlış olsun –kendilerine ira’e-i tarik edecek bir delile muhtac olduğunu hissediyordu. +Bu şaşkınlıktan istifade yolunu arayan uzema-yı dinin bir takımı fırsat-şikarane bir mel’anetle yeni yeni dinler ihdas etmeye ibahiyye dehriyye gibi harab-ı alemi müntec mezahibi telkin ve tervic eylemeğe başlamışlardı. +Alem-i bedavette yaşayan nisbeten mütemeddin sayılmayan Ceziretü’l-Arab ahalisine gelince bunlar bir asıldan münşe’ab bir nesilden müteferri’ oldukları halde sa’ika-i cehaletle yekdiğerine hasm-ı can olmuş kaba’il-i muhtelifeye sat-ı behimiyyeye mağlub idi. +Her kabilenin en büyük medar-ı fahr ü mübahatı ekarib ü hişanından olan diğer kabile larını selb etmekten başka birşey değil idi. +Hükumet yok şeri’at yok ihkak-ı hak için kuvvetden daha salim bir kanun-ı ma’delet mefkud. +Akvam-ı sa’irenin kaffesine tekaddüm eden zeka-yı fıtri-i harikuladeleriyle beraber ilim ü ma’rifet din ü şeri’at namına birşey bilmezlerdi. +İçlerinden kitabi veya muvahhid-i hakıkı olanlar yüz binde bir derecesinde ekall-i kalil idi. +Velev gayet adi olsun okuma yazma bilenlerin mikdarı beş on kişiyi tecavüz etmiyordu. +Fesad-ı i’tikad hususunda putperestliğin o kadar şeni’ bir derkesinde idiler ki deka’ik-i san’ata büsbütün bigane olan o kaba elleriyle yapıp taptıkları ma’budlar meyanında helvadan da sanem yaptıkları bu suret-i helvayiyi ifa-yı te’abbüdden sonra karınları acıkınca tatlı niyetine yedikleri olurdu. +Fesad-ı ahlakları reziletlerinden veyahud bar-ı ma’işetlerinden kurtulmak için kızlarını hengam-ı tufuliyetlerinde diri diri gömmek merdane bir hareket sayılırdı. +Bir taraftan da fuhşiyat şime-i iffete hiç bir kadr ü kıymet bırakmayacak derecede çoğalmışdı. +Herkes heva ve hevası peşinde koşar hiss ü zevkinden başka bir mi’yar-ı fazilet bilinmezdi. +Seha ve ahde vefa mihmanperverlik gibi o kavmin mahsusatından olan bazı feza’ile gelince bunlar aba ve ecdaddan mevrus bir takım mehasin-i kavmiyyeden iken yine tekasür ve tefahür gibi mekasıd-ı redi’e ve deniyyeye vesile ve alet ittihaz edildikleri için vaz’-ı aslilerindeki hüsn-i dilaşubu muhafaza edemeyerek ahlak-ı mezmume-i cahiliyye derekesine tenezzül ediyordu. +Gerek mehd-i İslamiyet’deki ve gerek etrafındaki akvam-ı alemin kaffesinde –balada tasvir edildiği vechile- revabıt-ı mamış iken din-i mübin-i İslam’ın olanca ulviyyetiyle olanca revnak-ı harud-suzuyle nur-efşan-ı tecelli olması halka kendilerinden eşfak bir Rabb-i rahimin lutf-ı azim-i cihan-perveri Akıdesinde emrinde nehyinde va’dinde va’idinde tebşirinde inzarında ahbarında hasılı her şeyde sadık ve mükemmel olan böyle bir din mahkum-ı acz olan beşerin muhteri’atından bir insanın tasni’atından olabilir mi? +İnsaf edelim. +Kim bilir kaç yüz asırlık telahuk-ı efkar mahsulatını neta’icini birden ortaya saçan hükema-yı kadime ve cedidenin zübde-i ma’lumatını zatlarında cem’ eden bu yirminci asır feylesofları neden –eslafın bunca tecaribine vakıf oldukları dukları akvamın seyyi’at-ı ictima’iyyelerine fi’li ve ameli bir çare-i mü’essir bulup tatbik edemiyorlar? +Halbuki şeri’at-i İslamiyye yalnız kavm-i Arabı değil bütün alemi ıslah etmek da’vasıyla ortaya çıkıp bu da’vasını ala ru’usi’l-işhad isbat etti hala da ediyor. +Ulum-ı sahiha bu da’vasında ila yevmi’l-kıyam sadık olacağını da gösteriyor. +Bir kere düşünelim imdad-ı ilahi ilham-ı rahmani olmasa mümkün müdür ki zulümat-ı cehl ü işrak içinden hurşid-i tevhid ve irfan doğsun da o zulmetleri nura kalb etsin? +Mümkün müdür ki çirkabe-i cihan ala-yı seyyi’at içinden zülal-ı hasenat nebe’an etsin de tathirine muvaffak olsun? +Feyz-i te’dib-i rabbani olmasa kabil midir ki edeb ve terbiye namına birşey bilmeyecek derecede deşt-peyma-yı bedavet olan bir kavm bir rub’ asırdan az bir zaman içinde sath-ı gazada feza’ilde me’alide nizam-ı ictima’ide kendisiyle hem ayar olacak mütemeddin bir kavim bulamasın? +Bütün alem diyanetçe ilm ü ma’rifetçe medeniyetçe siyasetçe hal-i tedennide iken bir asır içinde nev’-i beşere mürebbi-i a’zam ve müceddid-i nizam-ı beni adem kesilsin? +Bir mahşer-i ukul ü kuluba dönmüş olan alem-i insaniyyete nefh-i sur-i adl ü hakıkat ederek asla fena bulmayacak cihan cihan oldukça payidar ve nemadar olacak cerasim-i hayat-ı cavidaniyi hars ü isbat eylesin? +Dinimizin din-i semavi şer’imizin şer’-i ilahi olduğunu nev’-i beşerin fatiha-i sa’adet ve ikbali demek olan nuzul-i Kur’an-ı azimüşşanın şeb-i yelda-yı fetret ü şekavete subh-ı sadık gibi hatime çektiğini anlamak için yalnız bu hakıkat-i tarihiyyeye nazar-ı im’an ve ibretle bakmak kafidir. +Lakin müdde’amızı daha ziyade tenvir için Fahr-i Ka’inat ve eşref-i mevcudat sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin suret-i zuhur ve neş’et-i risalet-penahilerini de velev muhtasaran olsun tetebbu’ edelim. +Din-i mübin-i İslam zuhur edince hutbeler daha ziyade kesb-i ehemmiyyet etdi. +Şeri’at-i garra-yı Muhamediyye hutbelere adet esbab müfahere müedda sayılan şanı layıkı vecihle tanınmayan hutbelere öyle bir mevki’ ta’yin etdi ki o mevki’e hiçbir vakit gelememişlerdi... +Zaten din-i İslam min tarafi’llah bütün ka’inatın mevki’lerini ira’e haklarını ta’yin vazifelerini ta’dil için vaz’ olunmuşdu. +İşte bunun için Fahr-i Ka’inat Efendimiz de hitabına mazhar olmuşdu... +İşte hutbeler de bu rahmetden müstefid oldu. +Hakları vazifeleri mevki’leri te’ayyün etdi; Hemen ibadetler sırasına geçdi; hutbeler Cum’a’larda farz oldu; nikah akidlerinde mutlaka ictima’larda sünnet oldu. +Ba’dema hatib hutbesini tefahür için değil bir maksad-ı mukaddesi tervic bir vazife-i mu’ayyeneyi ifa niyet-i hayriyyesine mebni ibadet olarak okur oldu. +Ba’dema hatib hutbesiyle nefsine mahsus küçük bir şan ü şeref kazanmak şereflerini i’la için çalışır oldu. +Ba’dema bir İslam hatibi hutbesinde tahsinler ile kalmıyor idi. +Sermedi sevablara erişir oldu. +A’sar-ı cahiliyyede herkes hutbe söylemek ve fesahat ü belağat ibraz etmek hususunda büyük bir tehalük gösteriyordu. +O zamanlar bir cem’iyete çıkıp kısa bir nutuk iradı büyük bir fazilet sayılıyordu. +Herkes de buna karşı bir hiss ü meyl vardı. +O insanlar bilmiyorlardı ki Cenab-ı Allah onları din-i mübin-i İslam’a a’dad buyuruyordu. +Onlar kendileri dahi bilmediği halde şeri’at-i garra-yı Muhammediyye’nin mübeşşiri olarak yetişiyorlardı. +İşte o hiss ü meyli ta’kıb ederek hutbe ilkasına alışanlar bi’set-i nebeviyyeden sonra din-i mübin-i İslam’a büyük hizmetler ibraz etdiler. +Gazavat-ı nebeviyye futuhat-ı İslamiyye tarihini mütala’a edenlere asr-ı evvel ve asr-ı sanide hutbelerin ilka ettiği te’sirat ile vücuda gelmiş vuku’at-ı siyasiyye hafi değildir. +Asakir-i İslamiyyeyi aktar-ı aleme sevk eden o dilaverleri o mücahidleri göklere yanaşmış dağların sahili yok deryaların verasına isal eden dini i’la vatanı himaye yolunda o saf kalbli İslam yiğitlerine en zor şeyleri kolay eden şey hutbelerin te’siriyle kalblerde gönüllerde cuş etmiş şeca’at besalet olmuşdur. +Hutbeler o hutbeler eva’il-i İslam’da pek büyük pek ali efkarın neşrinde en te’sirli en nüfuzlu vesa’itden sayılırdı. +Hem de bi’l-fi’l büyük te’sirleri de görülmüşdür. +Az bir zaman zarfında din-i mübin-i İslam’ın Ceziretü’l-Arab’a intişar etmesinde hutbelerin dahl-i küllisi olmuşdur. +Evet din-i mübin-i İslam pek ma’kul pek basit ve saf bir tarzda zahir oldu. +Ma’azalik bunu ahaliye tefhim etmek lazımdı. +İşte bu vazifeyi huteba hutbeleriyle ifa ederlerdi. +O hatibler o büyük müslümanlar hutbeleriyle ehl-i imanı i’la-yı kelimetullah yolunda gayrete millet vatan uğrunda himmete hukuku himaye ve ahkam-ı şer’iyyeyi muhafaza emrinde hamiyyet ve ictihada da’vet ederlerdi.... +Din-i mübin-i İslam’ın bütün ibadat ve umum ahkam-ı şer’iyyesinde cemi’ akvam ve ümemin bilhassa ehl-i İslam’ın menafi’ ve mesalih-i müşterekesi mündemicdir. +Hiç bir hükm-i şer’i yokdur ki kendisinde müslim ve gayr-i müslim kendisinde ibad için bir fayda melhuz olmasın. +Cenab-ı Allah insanları Cum’a namazının in’ikadına şart olmak üzere hutbe ile teklif ediyor. +Hutbe büyük bir zikir ve ta’atdir ibadetdir. +Acaba ne hikmete mebnidir ki Cenab-ı Allah Cum’a namazının in’ikadı için hutbeyi şart ediyor? +Ne maslahat ve menfa’ate mebnidir ki hutbe zikir ve ibadet oluyor?.. +murun-bihlerde olduğu gibi bir hikmet ü maslahatı mutazammın olması zaruridir. +Bina’en-aleyh bu hikmet ve maslahatı ta’yin etmeliyiz neden ibaret olduğunu bilmeliyiz. +Bu hikmeti bu maslahatı hutbeden ne gibi maksadlar ta’kib edildiğini taharri edelim. +Şüphesizdir ki ilka-yı hutbeden maksad meşru’iyetinde hikmet: +“Cenab-ı Allah’a hamd ü sena zat-ı pak-i Huda’ya vahdaniyet Hazret-i Resul’e risalet ile şehadet ibadı tezkir ü tahzir kava’id-i İslamiyye umur-ı mühimmeyi ta’lim ü tebliğ” gibi şeylerden hazeratının hutbeleri işbu mevadd-ı mesrudeyi havi bulunuyordu. +Kütüb-i ehadis ve siyerde huteb-i nebeviyye ve huteb-i me’sure tamamen zabt edilmişdir. +Müraca’at olunduğunda huteb-i nebeviyyenin ne gibi maksadları ilka için irad buyurulduğu meydana çıkar; müdde’a de sabit olur. +Resul-i Ekrem Efendimiz hazretlerinin hutbe kıra’et ettikleri esnada bizzat zat-ı nebevilerinin ve ashab-ı güzin hazeratının viden irad buyurulan hutbelerin va’z u nasihati tezkir ü inzarı havi olduğuna delalet ediyor değil mi? +Şimdiki zamanımızda olduğu misillü Fahr-i Ka’inat Efendimizin hutbe ilka ederken vaziyet-i mahsusa alarak guya askere kumanda eder gibi yüksek ses ile ifade “Eyyühennas” “Ya eyyühellezine amenu” gibi huzzara karşı hitab onları sükuta ve istima’a da’vet buyurmaları zat-ı nebevi tarafından huteb-i alilerinde bir maksad ta’kib ve mühim bir şey ilka ve tebliğ buyurduklarına pek vazıh pek açık bir suretde şehadet ediyor... +O huteb-i aliyye ba-husus Haccetü’l-Veda’da irad buyurulmuş hutbeler ne ali fikirleri ne büyük ta’limat-ı İslamiyye ve tebligat mühimmeyi muhtevidir.. +Asr-ı risaletde Fahr-i Ka’inat Efendimiz’in zaman-ı hilafetde Hulefa-yı Raşidin hazeratının hutbeleri hep o vakitlerde o zamanlarda tehaddüs eden vuku’at-ı mühimme hakkında ta’limat-ı nebeviyye ve evamir-i irşadiyyeyi tazammun etmekde idi. +Kütüb-i ehadis ve siyeri mütala’a ederek Hazret-i Peygamber’in ve Hulefa-yı Raşidin hazeratının hutbelerini okuyup fehm ü idrak eden Nehcü’l-Belağa gibi Ali kerremallahu vechehu hazretlerinin hutebini havi kitablardan istifade eden zat elbet elbet bu sözleri tasdik eder... +Hutbeler din-i mübin-i İslam’da hem zikir hem nasihat hem ders-i ibretdir. +Esma-yı ilahiyye ve sıfat-ı sübhaniyyeyi okumak yad etmek Cenab-ı te’alayı tahattura ve onu ta’zim ve tebcile badi olması i’tibariyle zikir olduğu gibi hutbeler dahi va’z u nasihati ta’limat-ı mühimmeyi havi bir ders-i umumi olması cihetiyle zikirdir ibadettir. +Lakin garblı bilir ki memleketinde ekseriyeti teşkil etmiş birçok kadınlar var. +Bunların ufak ufak çocukları bulunur ki kendileri kemal-i fakr u sefaletten artık bu hayat-ı meraretalude makber-i muzlimi tercih edecek bir hal-i hazine gelmişler mü’ellifin yukarıdaki sözüne benzer bir söz o garblının kulağına gittiği zaman derhal kalbinde yer eder. +Kadınların o suretle ta’lim edilmelerini yetiştirilmelerini ister. +Fakat her yüzden olan hubutuna inhitatına rağmen şimdiye kadar henüz bu devr-i sefil-i hüzn-engizi görmemiş olan şarklıya gelince o ruh-ı ulvi-yi İslamiyyet’ten kendinde kalmış olan bakiyyenin sevkiyle böyle bir sözü şiddetle reddeder inkar eder de ister ki erkekler bu zavallı kadınların ibtilalarını elemlerini ta’dil edecek başka bir deva bulsunlar. +Nasın bir kısmı bizim bütün şu’unumuzda Avrupa’nın diyorlar da ileriye doğru yol almamız için bu tarzı ta’kib etmemizi muvafık buluyorlar. +Lakin ben derim ki onlar başka bir yoldan gidiyorlar biz ise diğer bir tarik tutmuşuz. +Kezalik biz mü’essirat-ı ictima’iyyemiz usul-i hayatiye-i vam-ı sairenin hilafına olarak şimdiye kadar bizi milel-i mevcudeden velev hangi birinin cismine temessül ederek mahvolmakdan himaye etmişdir– garblılar gibi olamayız. +Meğer ki onların ecsamına temessül edelim de o küllden bir cüz’ teşkil edelim. +Bu akibetin ise muhal-ender-muhal olduğunu görüyorum. +Zira İslamiyet’in o kavi o mü’eyyed olan ruhu bize öyle bir metanet vermiştir ki bizi ezse ezse ancak o ezer yoksa başkası ezemez. +Bu babda size bir misal getirelim: +Tahsil için Avrupa’ya gidenlerin bir kısmını görüyorsunuz ki orada okumuşlar o medeniyet-i maddiyyenin nazar-firib olan zevahiri bunların uyun-ı fikr ü basiretlerini meshur etmiş cemal-i zahirisi hayallerinde tecessüm etmiş yerleşmiş de artık meskende libasda kelamda selamda elhasıl herşeyde hep o medeniyetin ehlini taklid ediyorlar. +Hatta muktedir olsalar suretlerini de değiştirecekler. +Evet bir kere şunların haline bakınız sonra nasıl bulduğunuzu kendilerini hangi kavme nisbet edebileceğinizi bana söyleyiniz. +Bunlar şarklı mıdırlar? +Asla! +Çünkü bunlar şarka da şarklılara da sövüyorlar ahalisinin bütün adatını takbih ediyor bizde tedenniden ric’at-i kahkari asarından başka birşey görmüyorlar memleketimizin hangi tarafına baksalar memdud oflar çekiyorlar nerede dursalar izhar-ı tehassürden geri kalmıyorlar. +Lakin acaba bunlar garblı mıdırlar? +Asla! +Zira çehreleri bu zannın hilafına şehadet ediyor. +Vakı’a söze gelince garblı olduklarını zannediyorlar fakat ef’al-ı hakıkiyyeleri da’valarını bilfi’l reddediyor. +Çünkü bu yadigarlarda cehd ü himmetden beni nev’ine karşı celb-i menfa’at yahud def’-i mazarrat edecek hiçbir azm-i fa’alaneden eser görülmüyor. +Acaba bu nedir? +Şundan ki bu adamlar garblıları taklid etmek istediler fakat gördüler ki arzularının husulüne tabi’atleri en büyük bir mani’ imiş sonra eski hallerine ric’at etmek istediler. +Lakin taklidat-ı zahiriyye kendilerinde bir i’tiyad bir meleke şeklini aldığı için buna da muvaffak olamadılar. +Bina’en-aleyh erbab-ı ibtisarın nazar-ı ibreti önünde vakfe-gir-i ye’s olup kaldılar. +Bunlar bil-farz Bulgar Sırp gençlerine benzemezler. +Çünkü berikilerden biri hayat-ı tahsilini Paris’de yahud Londra’da yahud Berlin’de geçirse bilahare vatanına döndüğü zaman ebna-yı kavmi indinde fikrinden istifade edilir re’yine müraca’at ve i’timad olunur bir adam olur. +Vatandaşlarının ümidgahı kıbletü’l-amali kesilir. +Ma’a-mafih o da meydana koyduğu cela’il-i asar ile me’ali-i azm ü himmet Zira bu akvam ile garblılar arasında mü’essirat-ı hayatiyye ki kari’in-i kiram biraz ta’mik-i nazar edecek olurlarsa mahsusat derecesinde görürler. +Zaten Avrupa’da tahsil eden Mısırlı gençlerimizden çoğunun bir işe yaramadıklarını da ancak bununla izah edebiliriz. +Şimdi bir mu’teriz çıkıp diyebilir ki: +Bu iddi’a nasıl kabul olunur? +Zira içimizde Avrupa’da tahsil etmiş öyle gençler bulunuyor ki –adeden çok olmamakla beraber– ahlakda uluvv-i azm ü himmetde bugün nev-resideganın muktezasıdırlar. +Cevaben deriz ki: +Biz bu sözü inkar edenlerden değiliz. +Zaten bu i’tiraz bizim da’vamızı cerh etmez bilakis te’yid eder. +Yalnız mu’terizimizden reca ederiz ki bu zümreye dahil bulunan gençlerin kimler olduğunu layıkıyle tahkık etsinler. +Evet bunlar öyle gençlerdir ki Avrupadaki tahsilleri adat ve aka’id-i milliyelerine karşı olan rabıtalarını ebna-yı milletleri hakkındaki şefkatlerini bir kat daha artırmış Avrupa’dan yalnız ulum ve fünunu almışlar mesavisini şan-ı insaniyyete yakışmayan şeylerini bırakmışlar. +Bir de garbde maddi olan medeniyyet-i hazıranın te’allük ve münasebeti ancak cismin sa’adetine münhasırdır cihet-i ruhaniyyesi nakısdır.. +Halbuki beşerin ezelden beri şeyda-yı iştiyakı olduğu sa’adet-i kamile ve medeniyet-i fazılanın gaye-i matlubu asıl maddi olan fünun ve ma’arifinde müsabakayı kendilerine hatt-ı hareket ittihaz ettiler. +Fazla olarak buna bir de –bu gibi ulumu hem tervic hem de ruhun paye-i bülend-i kemale te’alisine medar ittihaz eden– diyanet-i İslamiyyenin ruhaniyetini de ilave eylediler. +Bu zümreden olup memleketimizde bulunan gençleri Mısırlılar tanırlar ve inkar etmezler. +Harice gelince misal olarak bilad-ı Hind’i getirebiliriz. +Oradaki müslümanların gençlerinden bir kısmı birçok senelerini Londra’nın en büyük darülfünunlarında geçirdikten sonra memleketlerine dönüyorlar. +Bir halde ki dine i’tisam; feza’il-i İslamiyyeye vukuf; neşr-i diyanete olan şevk i’tibariyle öte tarafta memleketinden dışarı çıkmamış şu’un-ı hayatiyyenin hangisine dair olursa olsun mütemeddinlerle müsahabede bulunmamış olanlardan daha ileride bulunuyorlar. +Yukarıda bu müşahede bizim müdde’amızı te’yid eder demiştik izah edelim: +Evet bu gençler Avrupa’da tahsil etmekle şarklılıklarından birşey kaybetmediler belki fera’iz-i diniyyelerinden iki mühim farzı eda etmiş oldular: +Birincisi taleb-i ilim için memalik-i ba’ideye kadar gitmeleri yede seyahat ederek akvam-ı sa’irenin ahvalinden ibret almalarıdır. +Biz yine kadın mes’elesine avdet edelim de sözü nerede bırakmış isek oradan ileri doğru gidelim. +Evet bir şarklı şarklı olduğu günden beri karısını kızını konuya komşuya gitmek gibi adi ziyaretlerden bile menetmek ister Bu hareketteki müdafa’aya çalışırsa artık biz nasıl olur da o adamdan kızını bir fabrikada işçi yahud bir ticaretgahda satıcı olabilmek üzere terbiye etmesini bekleyebiliriz? +Bir şarklı karısının kızının seslerini erkeğe duyurmaktan zecr eder durursa artık biz ne yapar da bu kızını ala melei’r-rical beyan-ı re’y edecek bir siyasi yahud bir cema’at-i kübra huzurunda kürsi-i hitabete çıkarak nutuklar verecek bir hatib olmak üzere yetiştirmesi için o adamı iknaya muvaffak oluruz? +Bu mes’eleye dair şarklılarda rüsuh bulan efkarda bir tebeddül isti’dadı görebilmek için ne kadar zaman daha geçirmemiz seneden beri Avrupalılarla etmekte oldukları ihtilat o adatın Yok eğer bizim felahımız bu mes’eleye bu kadın meselesine merbutdur; bu ukde o suretle halledilmedikçe bizde bu girdab-ı amikten kurtulup çıkamayız tarzında hükmediyorsanız Allah göstermesin biz bu mes’elede garb ile hemhal olmadan evvel mahvoluruz demekliğime müsa’ade etmelisiniz. +Lakin bu kadar ye’s neden icab ediyor? +Madem ki kadınların erkek işleriyle uğraşmalarının mühlik bir maraz-ı ictima’i olduğunda cümlemiz müttefikiz niçin müslümanların buna karşı gösterdikleri nefretden istifade etmeyelim de ta’mim ve tevsi’inden ise izalesine çalışmayalım? +Madem ki ümmetlerin mahv ü izmihlali için kavanin-i kevne isyandan başka bir sebeb yokdur madem ki kadının a’mal-i hariciyyede erkekle iştiraki de fıtrata karşı bir isyandır madem ki kanun-ı la-yetegayyer-i terakki müstakbelde evvelce hükmünü tanımayanları bir azab-ı elime mahkum ettikden sonra herşeyi vaz’-ı tabi’isine irca edecekdir neden işe evvelden başlayarak umurumuzu şu’unumuzu nizam-ı ezeli-i kevne en karib olan tariklerle ıslaha sa’y etmeyelim? +Niçin o azab-ı hevl-engize teslim-i nefs edelim? +Biz kadın için bu alemde istihsali icab eden ulvi bir kemalin mevcudiyetini izah ettik; kadının erkek işleriyle uğraşması ma’işetini bizzat araması kendisini o gaye-i kemalden uzak düşürdükten başka badi-i sa’adeti olan bütün hasa’is-i cinsiyyesini de ibtal edeceğini onun derekat-ı inhitatın en vapesinine indireceğini tecrübeye müstenid dela’il-i ilmiyye besleyecek hava’icini tesviye edecek bir erkeğin zıman-ı himayeti altına girerek vazifesi yalnız çocuğunu büyütmekten tirdik. +ten sonra dedik ki: +Kadının erkek üzerinde olan bu kadar hukukuna mukabil erkeğin de kadın üzerinde bir hakk-ı mühimmi olmak lazımdır. +Bu hak ise kadın tarafından erkeğin riyaseti i’tiraf olunmaktan ibarettir. +Zira erkeği bu kadar ağır veza’if ile mükellef tuttuktan sonra mukabilinde bu veza’ifin netice-i lazimesi olan hakk-ı tabi’isini vermemek nizam ile oynamak demektir. +Daha doğrusu erkeğin kadın üzerindeki bu hakkını beyana bile hacet yokdur çünkü fıtridir tabi’idir. +Onu kadın kimse ihtar etmeden hisseder erkek Bina’en-aleyh kadının tesettürü adem-i tesettürü doğrudan doğruya erkeğe aid bir mes’eledir. +Erkek isterse karısının yüzünü örter isterse açar. +Çünkü bu kadar tekalif-i şakkanın kaffesini erkeğin boynuna yükleyip de sonra karısının üzerinde olan hakkını kendinden nez’e kalkışmak abes-i mahzdır. +Bu bir kere bütün ef’ali efrad arasındaki hukuk-ı mütekabile üzerine mü’esses olan alem-i insaniyyette tahakkuku mümkün olamayacak ma-la-yutak bir teklif oldukdan başka erkeğin kadın üzerindeki hakkına i’tiraza kalkışan adam hakıkatte tabi’ata nefs-i fıtrata i’tiraz etmiş olur ki böyle na-beca bir i’tiraz bilinmeyerek nas arasında şayi’ olsa bile payidar olamaz çok geçmeden riyah ile hem-cereyan olur gider. +Zaten eğer insan birşeyin husulünü temenniden evvel onun ahkamı fıtrata muvafık olup olmadığını taharri ile mecbul olaydı lügatlarımızdan muhal kelimesinin tayyı icab ederdi. +Zira bu kelime de nizam-ı tabi’ata mugayirdir. +Kadının mesturiyet ve adem-i mesturiyyeti mes’elesinin doğrudan doğruya erkeğin hukukundan olduğunu natık berahin-i mahsuseden biri de şudur ki serbesti-i nisvan taraftarları fikirlerini dermeyan ettikleri metaliblerini ileri sürdükleri zaman hitablarını erkeğe tevcih etmekde ona hasreylemektedirler. +e l-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi kitabında diyor ki: +“Biz bunları erbab-ı ilim için hususiyle müstakbeldeki amalimizin penahı emanetgahı olan yeni fikirli gençlerimiz oldukları terbiye-i sahiha-i ilmiyye sayesinde kadın mes’elesini müstahak olduğu makam-ı bahs ü tedkıke getireceklerdir.” Artık kadınların bütün umuru erkeklerin elinde olarak onları istedikleri suretde çevirmekte şu’un-ı hayatiyyeleri üzerinde bildikleri gibi tasarruf etmekde olduklarına bundan daha kat’i bir burhan olabilir mi? +Öyle ya bu cihetden kadınlar velev cüz’i olsun bir hakk-ı tabi’iye malik bulunmuş olaydılar nüfuz-ı ricali üzerlerinden silkip atmaları için doğrudan doğruya kendilerine hitab olunurdu daha doğrusu kadınlar bir erkeğin çıkıp da böyle kendilerini müdafa’aya kalkışmasını hiç beklemezlerdi. +Hele ben kadını erkeğe ita’at dairesinden harice çıkarmaya ma’tuf olan her talebi ancak o muharrirlerin metalibi nev’inden olmak üzere telakkı etmekteyim ki yazarlar çizerler mahkum-i tegallübü oldukları millet-i kaviyyenin gelerek memleketlerini zaptetmesi kendi istiklallerini hukuklarını mahvedeceğini dela’il ile isbat ederler. +Eğer akvam-ı mağlube tarafından serdolunan bu gibi dela’il milel-i galibenin şiddetini ta’dil eder de hakk-ı tabi’ilerini almakdan vazgeçirebilirse serbesti-i nisvan için sütunlar dolduran muharrirlerin yazıları da belki bir fa’ideyi intac edebilir. +Ma’a-mafih bu kıyasda bir kıyas-ı ma’al-farıkdır. +Zira akvam-ı mağlube sa’y ile mücahede ile hakk-ı tabi’ilerini istirdat ederek mahkum bulundukları ümem-i galibenin elinden kurtulabilirler. +Halbuki kadınlarda emr bunun hilafınadır. +Çünkü kadınların kemal-i cinsileri erkeklerin onları beslemelerini onlara hizmet etmelerini şeda’id ile ma-la-mal olan bu cedelgah-ı ma’işetde cenkleşmek belasından onları kurtarmalarını icab eder. +Bu kadar hizmet bu kadar vazife yesi hakk-ı nezareti olmasını iktiza eder. +Bununla beraber ben diyemem ki kadınlar erkeklerin nüfuz ve hakimiyetinden külliyen azade bir istiklal-i tamma zafer-yab olamazlar. +Ancak o zaman erkek artık kendisini kadına karşı edası üzerine mütehattim bir vazife ile bittabi’ mükellef göremeyeceği için varsın kendisini beslesin diyerek onu kendi haline bırakıverir? +Kadın da a’mal-i hariciyyede onunla müzahameye başlar tabi’i erkek de ona müzahim olur. +İşte o zaman kadın bundan binlerce sene evvel olduğu gibi yahud bu gün akvam-ı vahşiyyede görüldüğü vechile müstakil olur lakin zelil olur muhakkar olur. +Eğer nisvana hürriyet-i mutlaka te’mini için uğraşanların maksadı bi-çareleri bu uçuruma düşürmek ise biz istemeyiz bizden uzak olsunlar! +Halkın guya kadınları büyük bir hürriyete na’il olmuş zannettiği ümmetlerin hali azıcık tedkık edilecek olursa görülür ki bu hürriyet-i mevhume doğrudan doğruya erkeğin taht-ı tasarrufundadır. +Yani erkekler kadınların evlerinden çıkmamalarını isteseler berikiler ita’atden başka birşey yapamazlar. +Nasıl ki şimdiye kadar onların her hükmüne inkiyat etmiş ve etmektedirler. +Evet bunlar birtakım hakayıkdır ki insan lisaniyle inkar etmek istese kalbi şehadet eder yüzü söyler. +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki:”Madem ki kadınların erkeklerle mu’amelesi ihtilatı badi-i fesad oluyor niçin kadının hürriyeti ayak altına alınıyor da erkeğinki muhterem tutuluyor? +Nazar-ı adl kadına erkeğe nisbetle başka başka mıdır? +Yoksa biri kadına diğeri erkeğe mahsus olmak üzere ayrı ayrı iki hak mı vardır? +Sahib-i ihtiyar olan bir adam şer’ ve kanunun ta’yin eylediği hududun haricine çıkmamak şartıyla ihtiyarı üzerinde keyfe-ma-yeşa’ tasarruf edemez mi?” Biz de deriz ki bu sözün hiç bir fa’idesi yokdur. +Nitekim akvam-ı mağlube tarafından ref’ olunan şu şikayetler de o kabildendir: +Madem ki meydan-ı hayatta müsabakaya herkes için mesağ vardır neden akvam-ı mağlubenin mesa’isi ileri gitmiyor da yolu akvam-ı galibeye bırakıyor? +Nazar-ı adl; evvelkine sonrakine nisbetle başka başka mıdır? +Yoksa hak biri ümem-i kaviyyeye diğeri milel-i za’ifeye mahsus olmak üzere iki türlü müdür? +Herkes hudud-ı şer’ ve kanunu tecavüz etmedikçe kendi ihtiyarı üzerinde istediği gibi tasarrufa selahiyetdar değil midir? +verir de onları kuvvetli akvamın boyunduruğundan kurtarırsa kadınlar için söylenen o gibi sözlerin belki bir yararlığı görülür. +Şimdi bakalım bunun neden fa’idesi olmuyor? +Kevnin nizamatı hayat-ı insaniyyenin kavanini üzerinde icra edilen tetebbu’at ile sabitdir ki kuvvetler mütevazin olmadıkça müsavat mevcud olamaz. +Evet bu bir emr-i bedihidir ki bunu herkes gerek kendisinin gerek ümmetlerin bütün şu’un-ı hayatiyyesinde görebilir. +Öyle ise şimdi bize lazım olan müsavat kelimesini telaffuz etmezden evvel acaba oradaki kuvvetlerde teva’zün var mıdır yok mudur bunu aramakdır. +Ma’a-mafih mu’arızlarımız ortaya çıkıp da bu kanunu zulüm ile itham edemezler. +Zira asıl zulmün koyusu kuva-yı muhtelife ashabına hukuk-ı mütesaviye vermekdir. +Zaten mü’ellifin sözleri kabilinden ibaratın bir fa’ide vermemesi yalnız saydığımız esbabdan değil belki hakıkat-i hale taban tabana zıd olmasındandır. +Zira Cenab-ı Hak erkek mıştır. +Erkeğin hadd-i zatında büyük büyük bir takım nevakısı vardır ki onları ancak kadın tamamlar; kezalik kadında birtakım eksiklikler vardır ki onları da yalnız erkek arasında ittihad husule gelince kendi kendisine tekamül eder ve o zaman tabi’at-i hal zevc ile zevceden herbirinin öbürüne karşı uhdesine mütehattim vazifesini kendisine ilham eder. +Şimdi bir kere bunlar sübut bulduktan sonra artık herbiri diğerine muhtac olan iki şey arasındaki vech-i müsavatı ta’yin için uzun sözün elbette ma’nası yokdur. +Bu böyle olduğu gibi bu iki şeyden birinin diğerinden istiklali mes’elesi de benim anlayamadığım ve kat’iyyen anlayamayacağım bir bahisdir. +Öyle ya birleşip şe’y-i vahid teşkil etmek üzere yaratılmış herbiri diğerine muhtac ve kemal-i cinsisi onunla ka’im iken aralarında nasıl vech-i müsavat ta’yin edilebilir? +Benim anladığımın gayeti şudur ki: +Cinseyn arasında müsavat ve istiklal husulüne sa’y edenler bil-farz suyun iki unsur-i mükevvini olan müvellidü’l-ma ile müvellidü’l-humuza arasında getirmek üzere bu iki unsurdan biri için diğerinden müstakil olmak mümkün ise kema-kan a’ile teşkil etmeleriyle beraber erkek ile kadının da birbirinden istiklali kabil olabilir. +Şimdi diyecekler ki: +Öyle ise yukarıki fasıllarda nasıl oldu da erkeğin kadının mevki’lerini tahdid ettik bunların arasında ihtilafat icadına çalıştık? +Ben de derim ki: +Bu hususda ben ayniyle müvellidü’l-humuza ile müvellidü’l-manın havass-ı kimyeviyyelerinden sıklet-i izafiyyelerinden bulundukları yerden bahseden bir kimyager gibiyim. +Kadın erkekten bedenen daha hafifdir dediğim zaman müvellidü’l-ma müvellidü’l-humuzadan daha hafifdir demiş oluyorum. +Kezalik müvazene-i hayat kanunu cins-i rakık-i nisvanın sa’adeti öyle icab ediyor ki revabıt-ı a’iliyyenin teşyidi için kadınlar hürriyetlerinden bir kısmını fakat erkeklerin terkedeceğinden daha büyük bir kısmını feda etmelidir dediğim zaman suyu vücuda getirmek için müvellidü’l-manın kendi hacminden terkedeceği mikdar müvellidü’l-humuzanınkinden ziyade olmalıdır demiş oluyorum. +Şayan-ı istiğrabdır ki serbesti-i nisvan tarafdaranı kadın tarafından erkeğe karşı gösterilen huzu’ ve inkıyadı pek büyük görüyorlar bu hali bir esaret addediyorlar da diğer tarafdan erkeğin karısını infak için ölesiye çalıştığını hiç düşünmüyorlar. +Halbuki karısının uğrunda erkeğin çekmekte olduğu şeda’id-i cismaniyye ve meta’ib-i ruhaniyye ile öbürünün berikine karşı izhar eylediği ita’ati mukayese edecek olursak erkeğin kadına karşı olan esaretini kadınınkinden fazla buluruz. +Vakı’a kadının erkeğe karşı olan huzu’ ve inkıyadı birçok alam ve ekdara musabiyetini icab etmekde ise de bu hal aralarındaki cehl-i mütekabilin neticesidir başka bir şey değildir. +Lakin terbiye ve tehzib sayesinde zevc ile zevcenin herbiri diğerinin nazarında yükselir o zaman birbirlerine karşı olan vazifeleri kendiliğinden te’ayyün eder istiklal denilen şey zihinlerinden külliyen uzaklaşır. +Zira biri diğerini kelime bi-ma’nadır. +Bu hakayık tekarrür ettikten kadın ile erkeğin hiçbirinin diğerine karşı müstakil olamayacağı belki bunların şey’-i vahid olduğu sübut bulduktan sonra artık kadının mesturiyeti yahud açık gezmesi hiç olmazsa erkekle kadın arasında müşterek bir hak olur. +O halde erkeğin re’yi olmadıkça kadın çarşafını çıkaramaz. +Her şeyde azim bir inhitat husule getiren istibdadın te’siratından din-i mübin-i İslam’da azade kalamamış az bir zaman zarfında bu hususda efkar-ı umumiyye pek müteşettit bir hale gelmişdir. +Aynı dine mensub iki kişi beyninde bazen o kadar mübayenet-i i’tikad görülüyor ki te’essüf eylememek mümkün olmuyor. +Halbuki iki tarafın da gaye-i emeli birdir. +İki tarafın da arzusu sa’adet-i ebediyyeye mazhariyetdir. +Tasavvur olunmaz ki “İnsan” nam-ı mübeccelini taşıyanlar arasında sa’adeti bu beş günlük hayat-ı dünyadan bir melce’ tedarikine çalıştığı gibi ruhu için de bir me’va ihzarını düşünüyor. +Bir putperest bile bu tefekkürden azade değildir. +Her iki tarafın gaye-i emeli bir iken nasıl oluyor da arada mübayenet-i i’tikad husule geliyor? +Bunun pek mütenevvi’ esbabından en mühimmi anlaşılamamazlıkdır. +Hiç bir zaman el ele vererek bi-taraf bir fikir bi-taraf bir muhakeme zaman ifrat ve tefritden kurtulmak nasib olmamış. +Cehalet ve istibdad daima bundan bizi men’ etmiş. +Bütün ef’al ve harekatımızı aka’id-i diniyyeden addetmeğe kalkışmışız. +İbadat gibi sırf dinden ma’dud olan şeylere de bazen yed-i müdahalemizi uzatmışız. +Hatta bazı ulema te’sirat-ı siyasiyye ve esbab-ı saire dolayısıyla buna mümaşat etmişler arzuya muvafık hükümler vermişler. +Git gide o kadar füru’ata dalmışız ki esas kayb olmak derecesine gelmiş. +Bütün vesaya-yı sıhhiyye bütün vesaya-yı ahlakiyye evamir-i diniyye derecesine çıkarılmış. +Halbuki bir günah-ı sıhhi ile bir günah-ı dini arasında ne kadar fark-ı azim vardır! +Biri vücud-ı faniye diğeri ruh-i ebediye müte’allikdir. +Din nedir? +Dinin esasları nelerdir? +O füru’at meyanında sıkışıp kalmış. +Evamir ve vesaya-yı diniyyenin derecat-ı kuvveti nazar-ı i’tibare alınmayarak küçük bir kusur için tekfire kadar dinin haricine çıkarmağa kadar cesaret edilmiş anlaşamadık hala da anlaşamıyoruz!.. +Biz dini kitablardan değil aba’ ve ecdadımızın ef’al ve harekatından öğrenmişiz. +O suretle hasıl olan ma’lumatımızı kitab şeklinde neşre de cüret-yab olmuşuz. +Herkes şahsiyyetine muhitine teba’iyyetden azade kalamamış. +Herkes kendinde müctehid derecesinde bir ıttıla’ görmüş. +Fakat söylediklerini mütala’at-ı şahsiyyeye bina’en değil din namına söylemiş indi bir takım kuyudat vaz’ etmiş. +Bunun neticesi olarak ne fikirler dermeyan edilmiş ne beyhude münakaşalar cereyan etmiş!. +Anlaşamadık hala da anlaşamıyoruz!.. +pek müşkil bir din olmak üzere telakkisine sebebiyet verdi. +şeriyyeye en muvafık bir dindir bütün ahkamı ahraranedir bu şekli aldıktan sonra ecanibin husema-yı dinin ta’rizatına hedef oldu: +– İslamiyet mani’-i terakkıdir bu kuyud altında terakkı mümkün değildir... +sadaları işitilmeğe başladı. +ma’işetinin– muhitin re’s-i kar-ı hükumetde bulunanların te’sir ve nüfuzundan azade kalamamış bazı kimseler tarafından bila delil din namına söylenmiş bir takım mütala’at-ı şahsiyyeyi bazı husema-yı din ser-rişte-i i’tiraz ittihaz ederek –din namına söylendiği için– şahsın değil dinin aleyhinde bulunmağa cür’et-yab olmuşlar ve bu yolda bir çok asar-ı garazkarane vücuda getirmişlerdir. +Hakayık-ı İslamiyye ve felsefe-i diniyyeden bi-haber ezhan-ı şübban o mugalatat-ı husema ile tereddüdler tezebzübler içinde kalmış. +Diğer tarafdan Avrupa felsefesinin din aleyhinde bir mecraya dönmesini ulum-ı garbiyyeye aşina bazı şübban o felsefeyi alelumum dinler hakkında gibi bir su-i telakkıye mücella olmuş. +Hakıkat söylenememiş şe’amet-i istibdad o i’tirazata layıkıyla müdafa’aya mani’ olmuş dinsizlik tevessü’e başlamış. +Bütün haka’ik ve asar-ı nefise-i diniyyenin Arabca yazılmış bulunması ve herkesin bu mübarek lisana vakıf olamaması hakıkatin meydana çıkmamasına bir sebeb-i diğer daha teşkil etmiş. +husema o müdafa’aya adem-i müsa’ade o efkar-ı hod-pesendane o Avrupa felsefesinin mecra-yı cedidi o su-i telakkiler o vukufsuzluklar ve bütün bunlarla beraber günden güne duçar-ı inhitat olan ahlak-ı milliyye ve ta hatime-i Hulefa-yı Raşidin devrinden beri sürüklenip gelmekte olan istibdad fikirleri... +İşte bütün bu esbab İslamiyet’in ve bütün düvel-i İslamiyye’nin tenzil-i kadrine sebebiyet vermiş ve nihayet: +– Gösterin müterakki bir İslam hükümeti!.. +dedirtecek derecede bir zillete cevab verilemeyecek bir hale gelinmişdir. +Bir zamanlar bütün siyaset-i cihana icra-yı te’sir eden hükumet-i İslamiyye bir sıra geldi ki Avrupa halka-i medeniyyetinde bütün akvam ve milelin dununda kaldı tahkıre hedef oldu. +Ne acı hakıkat ne tahammül-güzar meskenet! +Biz işte ahkam-ı esasiyye-i diniyyeden uzaklaştıkça bu hale gelmişiz... +Yağma-girlik ettikçe fakr ü zillete duçar olmuşuz... +Binihayet atalet-haneler te’sis ettikçe terakkıden geri kalmışız... +Cahil hatiblerin medrese görmemiş ahmak va’izlerin: +– “Dünyayı bırakınız. +Yalnız ahiret için çalışınız!..” tarzındaki sözlerine kapılarak inzivalara çekildikçe san’atı çalışmayı terk ettikçe haziz-i meskenete düşmüşüz... +Dünyaya taptıkça menafi’-i şahsiyye ve dünyeviyyeyi her şeye tercih ettikçe cihanın kölesi bütün erbab-ı sefahetin esiri olmuşuz... +Risalet-penah sallallahu te’ala aleyhi ve sellem hazretlerinin “Allah’ın emaneti” diye tavsif ve hukuklarının muhafazasını şiddetle emir ve tavsiye buyurduğu teb’a-i gayr-i müslimenin –Rum Bulgar Ermeni Musevi ... +cümlesinin– hukukuna tecavüz ettikçe tevfikat-ı sübhaniyyeden mahrum kalmışız hukukumuzu paymal etmişiz. +Adalet ve müsavattan binlerce ma’sumları pay-ı kahrımızda ezdikçe yüz binlerce mazlumları çöllerde nabud denizlerde mahv ettikçe ocakları yıkmaktan hanümanları söndürmekten lezzet aldıkça zulüm ve istibdadımızla bütün ka’inatı dilhun eyledikçe insanları nale-künan melekleri duçar-ı figan ettikçe gözlerimiz önünde cereyan eden bu hunin mezalime karşı aciz ve miskin durdukça canlarımızı fedadan çekindikçe aşiyan-ı zillet ü meskenetimizden ayrılmaya kıymadıkça o güruh-ı zebaniye iltihakı bir şeref addettikçe Allah’ın gazabına Resul-i Kerim’in nefretine bütün beşeriyetin la’netine giriftar olduk. +Üzerimize çöken bu sehab-ı zillet bizi eziyorken koşmakta olduğumuz girdab-ı helake koca bir alem-i İslamı dahi sürüklüyorken kim bilir hangi bir kulun hangi bir kalb-i pakin kim bilir hangi bir eşk-i ma’sumun hangi bir nale-i mazlumun hürmetine avn-i ilahi yetişdi.. +Makedonya Balkanlarından on üç asır evvelki nuruyla bütün o nezahet bütün o şa’şa’asıyla şems-i nusret ve hidayet tulu’ etti. +Elhamdülillah! +Önümüze açılan bu yolda bu sırat-ı müstakim bu şahrah-ı hidayetde kemal-i ittihad ve samimiyetle yürüyelim. +kan-ı arz mirkat-ı ma’rifetde yükseliyor bir zaman ki bütün bilad ü memalik tarik-i tekamülde ilerliyor biz de artık bu sitre-i ataletten yakamızı sıyıralım. +Bu puşide-i siyah-ı cehl ka-i te’annüd ve ta’assubdan çıkaralım. +Gözlerimizi bi-nihayet seneler nasb ettiğimiz o ka’r-i girdab-ı hod pesendaneden kaldıralım. +Saha-i fünun ve san’atdaki azamet-nümun bu kadar bedayi’i şehrah-ı ilm ü ma’rifette kat’ edilen bu kadar mesafatı görelim. +Hatvelerimizi ona göre atalım. +Zira yatiyyemizi düşünelim. +Birbirimizle uğraşmakda fayda yok. +Ahiret için çalışanları sofuluk budalalıkla itham dünya için uğraşanları dinsizlikle tahti’e etmek pek büyük cehalet!.. +Dünya da ahiret de bizim değil mi? +Hem hayat-ı faniyye hem hayat-ı ebediyyemiz için çalışalım. +Şimdiye kadar hep böyle tahti’e ve itham ile kendimizi duçar-ı tevkif ü tedenni eyledik. +Birbirimizin teşebbüsat-ı hayriyyesine mani’ olarak bu gayya-yı cehalet ve istibdadda asırlarca sürüklendik. +Artık el ele vererek kemal-i ittihad ile yükselmeğe çalışalım. +Bu su-i tefehhümlere nihayet verelim. +Anlaşalım. +Zira anlaşamamazlık bizi bu hale getirdi yine anlaşılamamazlıkdır ma’azallah mucib-i felaketimiz olacak. +Bilmem niçin anlaşamadık hala da anlaşamıyoruz?. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARİH-İ TE’SISİ: +Temmuz Kasım Birinci Sene - Aded: +Müte’akıben şu sehv ü zühulün asar-ı kabihasından bulunan riyakarlık ve men’-i ma’un ile tavsif olunmuşlardır. +Mugayir-i ciddiyyet ve hakıkat ve sırf nümayiş ve sahtekarlıkdan Birincisi riya-yı nifakıdir ki gösteriş yollu namaz kılmak ve halka hayırhah görünmekdir. +İkincisi riya-yı adidir ki icra olunan bir amelin ruhunu nef’ini maksad-ı vuku’unu derpiş-i mülahaza etmeyerek esrarından bi-haber bulunarak veza’if-i diniyyede takarrüb-i ilallah fikrinden dur olarak mücerred ittiba’-ı adet tarikıyle ika-ı amelden ibaretdir. +dendir ki onlar devr-i tufuliyyetleri esnasında pederlerine validelerine takliden muhakemat-ı suveriyye nev’inden olmak üzere ruh-i amelden bi-behre olarak bir takım harekat ve sekenata davrandıkları gibi sinn-i rüşd ü büluğ ve daire-i teklife duhullerinden sonra da aynı surette tedkık ve tabassurdan ari nevi’ nevi’ nümayişlerde bulunuyorlar. +Ef’al-i salifelerine nisbeten zerre kadar bir fark ibrazına çalışmıyorlar. +Bina’en-aleyh sa’y ü emellerinden bir semere bir netice-i hasene kazanamıyorlar. +İbadetlerinde de bir lezzet bir halavet hiss ü idrak edemediklerinden naşi ya bıkarak usanarak külliyen terk yahud Ramazan-ı şerif gibi eyyam-ı mübarekede arasıra ityan ederler. +Şevk ü zevkten ari olan amellerin neticesi başka ne olabilir. +Ehadis-i şerifede de bunların meslek-i atılları zemm ü takbih encam-ı karları vahim olduğu tasrih buyurulmuşdur hadis-i şerifi bu cümledendir. +Ma’na-yı şerifi: +Her kimi kıldığı namazlar fahşa ve münkerden men’ etmiyorsa günden güne rıza-yı Hak’tan teba’üd etmiş olur. +Böyle ibadetlerin şayan-ı kabul olmayan bütün a’mal-i sahifenin yevm-i Kıyamet’te köhne paçavralar gibi sahiblerinin yüzüne atıverileceği de hadis-i aharda beyan olunmuştur. +“Ma’un” Beni Adem arasında bila tefrik-i cins ü mezheb te’atisi mu’tad ve müte’aref bulunan mu’avenet ve levazım-ı da ayet-i salife zümre-i münafikınden addediyor. +“İsti’ane” istid’a-yı i’ane taleb-i tevfik ile tefsir olunur. +“İ’ane” müsta’inin bi-nefsihi ifasından aciz bulunduğu amelin dir. +“İyyake” zamir-i mansubunun amili üzerine takdiminden müstefad olan hasr-ı ibadet ve isti’ane burhan-ı akliye mutabıktır. +“İyyake na’budü” ile Cenab-ı Bari celle şanuhu hazretleri bize münhasıran dergah-ı sübhaniye ibadet etmeyi emr ü ferman buyuruyor. +Hiçbir şer’-i ilahide ahara ibadet tecviz edilmemişdir. +Zira saltanat-ı sermediyye ve te’sir-i hakıki zat-ı mukaddes-i uluhiyyete muhtasdır. +Bütün kuva-yı beşeriyye ve alat ü esbab-ı saireyi halk ve icad buyuran ve esbab-ı adiyye haricinde te’sirat-ı azime ve harika husule getiren ancak ma’bud-ı zü’lcelalimizdir. +Kendisinden başka mevcud ve mü’essir olacak ferd-i vahid sıfat-ı ezeliyyesinde şerik ü şebih addedilecek ilah-ı diger yokdur ki ma’na-yı ma’ruz ile ibadete layık ta’zim-i fevkaladeye müstahak olabilsin. +“Ve iyyake nesta’in” ile de Cenab-ı Hakk’ın gayri kimseden isti’ane etmeye imkan ve mesağ olmadığı ifade kılınıyor. +Bu dahi mukteza-yı akıl ve muvafık-ı burhandır. +Fakat tamamen vuzuh-ı hakıkat için bir mikdar itnab-ı kelama lüzum vardır. +Çünkü gibi nudır ma’na-yı sus-ı Kur’aniyye’de “ te’avün” vazifesiyle yekdiğerimizden de isti’ane-i ibadın dergah-ı hallaka ihtisası ne vechile sahih olabilir diye hasr-ı mezkure dair bir işkal beyanat-ı Kur’aniyye arasında tenafi tevehhümünden naşi bir su’al varid-i hatır oluyor. +Biz bu işkal ve i’tirazı ber vech-i ati def’ ederiz: +Nev’-i beşerin mübaşir olduğu a’mal ü eşgalin feyz-bahşa-yı menafi’ olabilmesi mukteza-yı sünnet-i cariyye ve hikmet-i baliga-i bab ü alatın tekamülü ile beraber bilcümle mevani’-i tabi’iyyenin zeval ü indifa’ına her türlü muhill-i intifa ve mü’eddi-i hüsran olacak avarız ü afatın ortadan kalkmasına vabeste bulunduğu aşikardır. +Şarkın veli-nimet-i irfan u hürriyyeti olan edib-i a’zam Hazreti Kemal’in her ma’nasıyla varis-i hakıkisi şair-i ateş-zeban Ali Ekrem Bey bu nüshamızı şöyle bir neşide-i güzin-i hamasetleriyle tezyin buyurdular: +OSMANLI BAYRAĞINA! +Sancak şüheda-yı din iken biz Osmanlılığa misal idin sen: +Hun-ab-ı şehadete büründün Ta arşa çıkıp da alihane Bir şan ile aleme göründün Reşk-aver idin cihanyane. +Suyuti Göklerde şafaklar oldu taban Etrafına toplanırdı huran Parlardı yüzünde nur-i Yezdan Eyvah ki biz kalınca hissiz Bir mecma’-ı nur olan yerinden Düştün şu harabe-i siyaha! +Düştün yere pare pare düştün Makberleri titredüp sukutun Hep kanlı kefenle çıktı ecdad Eczana sarıldılar da ecsad Mevtalara kaldı hıfz-ı büldan. +Alemleri tuttu reng-i matem Cuş eyledi nale-i Muharrem Millet yine kaldı şad ü hürrem.... +Sağlarla dolu mezara düştün! +Ağlatmadı kimseyi hubutün Şayeste görülmedin nigaha….. +Yok yok değil: +Bugün feyezan-ı su’uduna Olmuş sahaif-i ebediyyet küşade-ruh Açmış sema-yı kalb ü zeka sine-i fütuh Kan ağlayan likana müheyyic süruduna! +Yok yok: +Bizim de var bugün artık hayatımız Olsan da reng-i alin ile kanlı bir kefen Ruh-ı şehid-i millet uçar ihmirarına Osmanlı kanlarıyle münevver izarına Tekbir-i neşve-i refrefe-i tabdarına Kurbanız işte göklere aks eyleyince sen Parlar şafak şafak açılır ka’inatımız! +Sancak! +Doğunca alem-i balada şevketin Pervaz eder Huda’ya kadar fikri milletin! +Tarihin asuman-ı münevver-i likasına Sancak vücudun en müte’ali süruş idi Şarkın yüzünde kevkebe-i hande-puş idi Hunun ki mümtezicdi şehadet ziyasına Kopmuşdun en güzide zamanında milletin Kalb-i vatandan ey ezeli ebr-i hande-bar! +Her ma’rekende velvele-paş-ı zuhur eden Çehrenle fikr-i ümmet için hande-nur idin Sayenle hun-ı millete ukba-nüşur idin Gökten inerdi cebhene bir feyz-i şu’ledar… Bir burc-ı infilakı idin dest-i kudretin Titrerdi kevkebenle senin alem-i vega; Eylerdi kanlı gölgene düşmanlar iltica. +Atisi devletin mütezelzil melul iken Sultan Murad-ı Evvel’e sendin ayan olan Sendin o fikr-i hikmete mevla-beyan olan Bir inşikak-ı ruh ile bir burc-i şu’leden Ufkunda milletin sana nasb eyleyib nigah Şems-i bekayı gördü nevin bir hilal ile; Necm-i sa’adetinle gülüp kalb-i necdeti Nurunda buldu saye-i iclal-i devleti Handan döküldü yerlere hun-ı şehadeti… Ruhunda bir safa-yı mukaddes-me’al ile Pervaz edince nezdine Allah’ının o şah Sancak bulandın işte o hun-i şehadete Osmanlı sancağı o gün oldun bu millete! +Sen Fatih’in elinde temevvüc-nümun iken On altı devletin yıkılıp kah fetreti Olmuşdu inkırazının avaz-ı zucreti Kalb-i cihana sine-i a’sara nale-zen. +Al kanlarınla eyledin ilan-ı iştihar! +Guya o gün vücuduna aksetti bir hilal Guya ki kondu kalbine bir necm-i hande-bal Arz eyledin tulu’un ile bir büyük me’al Bir milletin şebabına şayeste bir izar... +Afak-ı mülke Hak’tan inen incilalara Şayan ezel-nüma ebediyyet-rüba nevin Bir incila-yı arş idin ey ruh-ı kam-bin! +Dest-i celadetinde Selim’in tulu’ ile Bir öyle bal-i velvele-efza vü şu’le-bar Oldun ki zir-i sayene evreng-i iktidar Can attı bir hayal-i mukaddesle! +Sen bile Hayran idin bu mertebe şan ü kemaline! +Kalbinde doğdu ayet-i kübra-yı ‘avn-i Hak Oldun hilal-i velvele burc-ı hilafete Mezc eyledin salabeti ruh-i şeca’ate Kudsiyyet ü diyaneti fikr-i hamiyyete Hun-ı Hüseyn’e benzedin ey zühre-i şafak Beyt-i Huda’yı kapladı envar-ı kudretin Cuş etti ruh-ı ümmete ulvi hararetin Sen fikr-i hakla eyleyerek ahd ü ittifak Hind’in denizlerinde Cezayir’de parladın Turan’a Çin’e velvele-efşan olup adın Aks-i ruhunla eyledi mağribler inşikak. +Ulviyyet ü kemaline hayran olup senin Koşmuşdu Barbaros gibi bir şah sayene Dökmüştü mülk ü tahtını ezyaline; cihan Hiç görmemişdi böyle büyük levha; hak-dan Parlardı aks-i necm ü hilalinle an-be-an. +Minberlerin alemleri meftundu payene Umman-ı civar-ı tahtına reyyan olup senin Yakut dalgalarla köpürdün meşarika’ Çınlatdın asumanları ey kanlı barika! +Sultan Murad-ı rabi’e bir hande eyledin Devr-i zuhurun etti tekerrür zamanları Reyyan olup meşarika Osmanlı kanları Mirrihlerle gökleri tabende eyledin! +Ta Üsküdar’da başlayan avaz-ı satvetin Ta Bağdad’ın cinanına bahş etti velvele; Sen öyle bir cihan gibi mülkün fezasına Göçtükçe her tulu’ ve gurubun ziyasına Her minber-i hilafet ü hakkın sadasına Ruhun sirayet eyledi kudsi me’al ile! +Can verdi fikr-i ümmete parlak mehabetin Sancak şehid-i aşkın olur her büyük hayat Tebcil eder revanını tarih-i kainat! +Ey hande-i mağrur-ı sabahat Tabende lika çehre-i ati Ey ruh-i ziya-puş-i sa’adet Handan-ı şafak Zühre-i ati; Doğdun bugün afak-ı safadan Doğdun yine pür aşk u melahat: +Hürriyyeti aguşuna aldın! +Bir tıfl-ı melek-çehre ki dünya Hayran olur etvarına hatta Reyyan-ı garam-ı ezeliyyet Bir şevk ile ta göklere daldın… Ezyaline toplandı nazarlar Ummanlara bir şa’şa’a saldın! +Millet olamaz şimdi muhakkar Sen millete bin şan ile kaldın Bir kanlı kefensin fakat insan Sancak sana hayran sana kurban! +Sancak o büyük çehre-i nurun Askerliğe ma’şuka-i candır Hala görünür devr-i zuhurun: +Vallahi damarlarda o kandır! +Sen bundan emin ol sana layık Kanlar dökecek askerimiz var; Bir millet olur hüsnüne aşık Koynunda ezelden yerimiz var! +Hürriyyeti vicdanına verdik Osmanlılık emrinle mübahi Atimizi biz şanına verdik Gel gel uçalım na-mütenahi… Asker yüreğinden bile ali Ey fikr-i celil-i müte’ali! +Hununla vurur kalb-i ahali… Sensin bize ati-i me’ali Ey ebr-i cihan-reng-i ilahi! +Zannetme ki bir kanlı kefensin Sen hun-i şehadet ile mali Bir yal-i ziyasın ezel-ara Osmanlılığın şanına ahra Hürriyyet-i milletle mücella Sancak bize sensin bize sensin! +Gürz-i giran-ı zulmünü ey kanlı nasiye; Eyvan-ı zer-cidarına as ziynetin diye! +Al kanlı bir kefenle donat hayme-gahını Canlarla yak meşail-i matem-penahını! +Makberlerin hufeyre-i muzlim-dehanları Dendan-ı gayz u kahra şebih üstühanları Yad eylesin mezalimini ta ebed senin Ey cebhesi kitabesi bin kanlı medfenin! +Ey bir hayale tuhfe kılan bin hakıkati Ey ahenin eliyle kazıp kabr-i milleti Nur-i hayat ufuklarını herc ü merc eden Leylin şedid zulmetini ruha mezc eden! +Envar-ı mihr-i fikri sen ey haksar eden Meyyitlerin izamı gibi tarumar eden! +Ey hadimi seraçe-i matem-feşanların! +Rahş-ı akur-i zulmüne pamal olanların Gül-gonce-i mezarı mıdır tac-ı devletin? +Tutmuşsa da avalim-i efkarı şöhretin Zannetme ki hükumetinin efseriyledir... +Sa’di’lerin mezar-ı çemen-ber-seriyledir. +Sa’di’lerin mezarı evet bir avuç türab... +Tahtınsa bir cihan ki senin asüman-meab! +Lakin o kabre bence feda taht ü efserin... +Makber-güzin olup da sükut eyleyenlerin Feryad-ı vapesinine değmez bu velvelen... +Mudhik gelir nigah-ı temaşama hailen! +Bin mülkü milleti yok eden pençe-i felek Bir şahsı şüphesiz ebedi kılmamak gerek. +Mazi ki işte makbereler maverasıdır Milletlerin haziyre-i zair-cüdasıdır Atfeylesen nigahını ka’r-ı zalamına: +Milletlere gözün ilişir na’ş namına! +Dara’ların o nasiye-i tarumarını Ecdadının izamını çökmüş mezarını Piş-i nigah-i ibretine al da bir düşün... +Çoktur bu rütbe dağdağa bir kabza hak için! +Bir hufredir kazandığı şey. +İşte bak onun En son seriri makbere-i matemisidir Akreplerin nedimi yılanlar enisidir! +Yer kalmamış saray-ı muallana bak utan: +Matem-saraylarla dolu saha-i vatan! +Emr-i cihan-mutaı bu dünyayı ram eden Eslafının –bugün düşünürsek– değil iken Toprak dolan dehenleri feryada muktedir Hala senin bu velvele-i nahvetin nedir? +Bu müdhiş velvelen Iran’ı daim inletir sanma. +“Muzaffersin!” diyen sesler bütün haindir aldanma. +Zafer-yab olduğun kimdir? +Düşün bir kerre millet mi? +Adalet isteyen bir kavmi vurmak galibiyyet mi? +Nasibin yok mudur bir parça olsun ademiyyetten? +Nasıl aldırmıyorsun yükselen feryada milletten? +Emin ol bunca mazlumun yüreklerden kopan ahı Tependen indirir elbette birgün la’netu’llahı! +Sığınmış olduğun şevket-saray-ı zulmü pek muhkem Hayal etmektesin... +Lakin ne barular ne müstahkem Penah-ı bi-emanlar heybet-i Kahhar-ı Mutlak’la Kökünden devrilip bir anda yeksan oldu toprakla! +O bir çok memleket viran edip yaptırdığın eyvan Harab olmaz mı? +Kabristana dönmüşken bütün Iran? +Evet Iran’ı kabristana döndürdün helak ettin; Kefen yaptın giriban-ı ümidi çak çak ettin! +“Bütün dünya için bir damla kan çoktur” diyorlar sen Şu ma’sum ümmetin seller akıttın hun-i pakinden! +Yüzünden perde-i temkini artık kaldırıp attın: +Ne mahiyyet nasıl fıtrattasın dünyaya anlattın! +Livaü’l-hamd-i hürriyyet iken İslam için gayet Nedir pamal-i istibdadın olmak öyle bir rayet? +Kazak celbeyleyip ta Rusya’dan sadatı çiğnettin; Yezid’in ruhu şad olsun... +Eminim çünkü şad ettin! +Şehamet gösterip binlerce beytullahı bastırdın; Şecaat arz edip birçok ricalullahı astırdın! +Ne Allah’tan haya ettin ne Peygamber’den ar ettin: +Devirdin ka’be-i ulya-yı dini hak-sar ettin! +Hamaset-perveran-ı kavmi tuttun bir bir öldürdün Umumen Şark’ı ağlattın umumen Garb’ı güldürdün... +Hayır hiçbir gülen yok sızlıyor Garb’ın da vicdanı Görüp ecsad-ı mazlumine meşher hak-i Iran’ı! +O Sa’di’ler o Hafız’lar o Firdevsi o Razi’ler Gazali’ler o Kutbüddin o Sa’düddin o Kadi’ler Yetiştirmiş; o Hayyam’ın o birçok şems-i irfanın Ziyasından tenevvür eylemiş; iklimi dünyanın Bugün makhur-i nadanisidir bir fırka haydudun! +Nedir pinhan olan esrarı bilmem bunda Ma’bud’un? +Hayır Ma’bud’a ircaında yoktur bunların ma’na: +Yataklık eylemez caniye –haşa– bir zaman Mevla. +Şehamet-pervera Şaha! +Zaman bi-dadı kaldırmaz; Hata etmektesin şayed diyorsan “Kimse aldırmaz.” Bu istibdada artık bir nihayet ver ki: +İstikbal Karanlık derler amma işte pek meydanda: +İzmihlal! +fazıl kalem bizim için yabancı değildir. +Evvel ve ahir güzide beyanının meshuruyuz. +Vekayi’-i meşhure-i tarihiyyenin bir çok safahatını zengin ifadat ile tasvir eden Avrupa’nın Afrika’nın rabıta-i İslamiyye dolayısıyle alakadar olduğumuz müdün ü emsarından bize kıymetdar tuhfeler gönderen Endülüs tahassüsatıyle o mazlum kardeşlerimizin yad-ı hüznünü daima ma’ruf kalacaktır. +Sabahü’l-hayr-ı hürriyyetden beri ayn bahtiyar oluyoruz. +Birçok tedkıkat ve tetebbu’atın mahsulu addolunan bu eserlerin muhtevi olduğu nazariyelere layık olduğu ehemmiyet verildiğinden dolayıdır ki te’siratı bir günlük şu’una inhisar eden bendler idadına idhaline kadir-şinasan-ı evlad-ı vatan razı olmuyor her satırı tedkık her bahsi ta’mik olunuyor. +Ufak zelleler bile bu hame-i bedayi’-nüvis da “İhtilafat-ı Hazıra” bendinde dermeyan olan mahkemelerimize ecnebi hakim ta’yini fikri de bu kabilden bir zelledir. +Hukuk mesleği müntemileri bu nazariyeye i’tiraz ile beraber şu zelleyi şayan-ı esef buluyorlar. +Arzu ediyorlar ki hukuk-ı istiklaliyyemizi muhil olan beyanat-ı vakı’a yalnız nakl ile iktifa olunmamalı hak ve mantıka olan muhalefeti teşrih edilmeliydi. +Arkadaşlarımızdan bu yolda birçok varakalar alıyoruz. +Bina-berin kava’id-i münazara dairesinde bu mes’elenin halli lüzumunu zaruri addediyoruz. +Ümid ederiz ki münazır-ı muhteremimiz hüsn-i niyyetimizi takdir eder ve hatta aynı maksad-ı mu’azzeze hizmet edildiğinden dolayı da mu’avenet-i mahsusalarına na’iliyetle bahtiyarlığımızın tezayüdüne müsa’ade buyururlar. +Bend-i mezkurda ihtilafat-ı hazıra teşrih ve telhis olunduktan sonra imtiyazat-ı ecnebiyyenin külliyen bertaraf edilmesi mes’elesine aid olmak üzere de aynen şu mütala’at görülüyor: +“Mevadd-ı hukukiyyeye gelince; bu mebhasde uhud-i atika ile teayyün eden usul-i hazıra tarafeyn için mütesaviyen adle münafidir bazı mü’elliflere göre şayet hükumet-i Osmaniyye mükemmel bir Mahkeme-i İstinaf-ı Hukuk teşkil eyler ale’l-husus bu mahkemeye de kısmen Belçika ederse düvel-i mu’azzama için bu fasla müte’allik imtiyazat-ı ecnebiyyeyi ilga eylemek zaruridir.” Şu ibarenin birinci fıkrasıyla yaldızlanmak istenilen mülahaza-i vakı’a yine Devr-i istibdadda bile tasavvurundan tedhiş olunan şu hakimiyet-i ecnebiyye kaziyyesi devr-i hürriyyetde nasıl cay-ı kabul bulabiliyor buna aklımız ermez. +Yalnız farz-ı muhal suretiyle böyle bir fikrin tatbikatına kalkışılsa teşkilat ne yolda dı pek mübhem bir tarzda ifade olunmuştur. +Muhtelit bir bununla Teşkilat-ı Mehakim Nizamnamesi’nin ta’yin eylediği mehakim-i istinafiyyenin kaffesi mi bu suretle teşekkül etsin; yoksa ecnebiler için mine’l-kadim gaye-i emel olan Birinci Meclis-i Ticaret’in fevkinde bu meclisin mukarreratını naf mahkemesi mi teşekkül etsin bu şıklardan hangisi kasd olunuyor? +Bugün kanunen mu’ayyen mevadda livalardaki mehakim-i ibtidaiyyede istinafen teşekkül ede gelmekte olduğundan lisan-ı resmiye vakıf ahkam-ı kanuniyyemizi arif bu kadar ecnebi hakim bulabilecek miyiz? +Belçikalı Hollandalı larında ifa-yı vazife edecekler mi? +Bu cihetlerdeki istihaleyi pek iyi takdir eden o muhterem mü’elliflerin ne demek istediklerini ra’na anlıyoruz. +Bu temenniyatın ibtina ettiği esaslar bizce ma’lumdur uhud-ı kadimenin pek haksız surette tefsiri neticesi olarak mehakim-i hukukiyyemizde bin kuruşdan yukarı tebe’a ile mümtaz ecnebiler arasında tehaddüs eden de’avi tedkık olunamıyor Dersaadet’te Muhtelit Birinci Meclis-i Ticaret’te bu kabil de’avi hall ü fasl olunuyor. +Taşrada da mehakim-i ticariyyenin bulunmadığı halde mehakim-i hukukiyyenin muhteliten teşekkülü müdde’iyyatından tevellüd eden münaza’at ile beraber bu mahkemelerden verilen mukarrerat Birinci Meclis-i Ticaret’te Anlaşılan imtiyaza na’il ecnebi dostlarımız fima ba’dd yine bu ciheti esas ittihaz ederek kendilerine müte’allik bervech-i meşruh tahaddüs edecek de’avinin kema-kan Birinci Meclis-i Ticaret’te görülmesini istiyorlar. +Şu kadar ki bu meclisin mukarreratı kabil-i istinaf ve temyiz olmadığından guya Osmanlı hakimlerinin iğfalatıyla ecnebi hakimlerin aldanabilmesi ihtimaline ve i’ade-i muhakeme esbabının mahdudiyyetine karşı telafi-i ma-fat çaresi arıyorlar. +Mehakim-i istinafiyyemizde işi tedkık ettirmeyi muvafık görmezler. +Zira teşkilat icab ınca orada ecnebi a’za yokdur. +– Zaten Birinci Meclis-i Ticaret’e de ecnebi a’zalar hiçbir hak ve ahde müstenid olmaksızın dahil olmuşlardır– Şu halde çare bu istinaf mahkemesini muhteliten teşekkül ettirmek esbabını i’dad ve tehyi’edir. +İşte dostlarımız bu şa’şa’-i emele doğru koşuyorlar. +Rumeli vilayetlerinde ıslahat-ı adliyye meselesi mevzu-i bahs olunca hemen paçaları sıvayarak evvel be-evvel bu cihete nazar-ı dikkati da’vet ettiler. +Adliye Nezareti’nce kavaninin ta’dil ve ıslahı hakkında komisyonlar teşekkül ettiğini istihbar edince bazı zevat vasıtasıyla bu tarzda ıslahat layihaları verdiler. +İmtiyazat-ı ecnebiyyeyi külliyen ref’in Devlet-i Aliyye’nin hadisat-ı ahirede hedef olduğu haksızlıklar için bir ta’viz teşkil edip etmeyeceğinin beyne’d-düvel tedkıki sırasında memleketin hizmetine vatanın menafi’ine hasr-ı mevcudiyyet eden güzide kalemlerimize velev ki nakil suretiyle olsun böyle makaleler yazdıracak mütala’atı cabeca mevzu-i bahs etmekle tasavvurları için tavti’eler vücuda getirdiler. +Düşünmüyorlar ki bu tarz doğrudan doğruya devletimizin hakk-ı istiklalini muhilldir. +Ecnebi hakim ta’yini hiçbir zaman umur-ı maliyeyi tanzim için ecnebi bir müşavir nafi’a ve posta ve zabıta ve istihdamına benzemez. +Bunlarla kıyas olunamaz. +Zira kıyas ma’al-farık olur Bunlar nihayet birer ecirdir. +Fakat hakimin mahiyeti böyle midir? +İnsaf olunsun ta’dad olunan deva’ire gelecek olan zevat te’min-i intizam için layihalar tanzim ederler. +Amir-i cekleri re’yin ümmet üzerinde te’siri yoktur. +Amir-i icra re’ylerini tasvib eder ve Meclis-i Umumi’nin tasdikine iktiran eyler ise icra olunur aksi takdirde nakş-ber-ab olur. +Halbuki hakimlerin verecekleri hükümler kat’iyyet iktisab edince lazimül-infazdır. +Namus ve nüfuz-ı mehakimi vikaye leri infaz mecburiyetinde kalmışdır. +Hakim ne Meclis-i Umumi’nin ve ne de hükümdarın taht-ı te’sirindedir telkınat-ı vicdaniyyesi kendisinin rehberidir. +Demek oluyor ki hakimler ve gerek te’sirat ve netayic itibarıyla farklar vardır. +Ama denilecek ki istinaf mahkemelerinin fevkinde Mahkeme-i Temyiz vardır ki serdolunan nazariyeye göre ecnebi azalar yalnız istinafa maksur kalacağından mehazir-i melhuza temyizin hati’at-ı vakı’ayı ıslahıyla bertaraf olur. +Fakat alakadarlar her da’vayı temyiz ederler mi? +Şurut-ı temyiziyyeyi ta’rifat-ı kanuniyye vechile ifaya muvaffak olurlar mı? +Bu gün temyiz-i hukuk ve temyiz-i istid’a dairelerinin kuyudatına müraca’at olunsun görülecekdir ki temyiz olunan da’vaların kısm-ı a’zamı mürur-ı müddetten şurut-ı temyiziyyeyi hakkıyle adem-i vukufdan devair-i müşarun-ileyhanın ta’bir-i mahsusu vechile noksani-i şera’itden dolayı red olunuyor. +Vakı’a buna karşı da bir cevap bulunabilir. +Cehl lakaydi ma’zeret değildir deniyor. +Doğru. +Tatbikatda ma’zeret olamaz. +Fakat kanunu te’sisde yapılacak teşkilatda buralarını nazara almak icabat-ı ma’deletdendir. +Ma’a-mafih bu temhidat hep teferru’ata te’alluk eder. +Asıl bu re’yi hukuk-ı düvel ve uhud-ı atika nokta-i nazarlarından tedkık etmeliyiz. +Bizce yani memleketimizin hukuk me’zunlarınca fıkra-i mezkurenin bahis bulunduğu fikir ve nazariye doğru değildir. +Müdde’amızı isbat edecek delillerimizin bir kısmı şunlardır: +- Devletin hakk -ı istiklalini muhildir: +Zira kanunu tatbik etmek hakkı ki ona hakk-ı kaza ıtlak ediyoruz. +Hakk-ı her ne suretle olursa olsun ihlal olunur ise hakk-ı istiklal de haleldar olmuş demekdir. +Devlet hasa’is-i mümtazesini teşkil eden bu hak ve vazifeye kendi tabi’iyyetinde bulunanlarla bir şekl-i maddiyet verebilir bu mu’azzez hakkı velev ki bir müddetçik olsun aguş-ı ecanibe tevdi’ edemez. +Vakı’a devletlerin bu hakkı bazı tahdidata uğramışdır. +Hukuk-ı düvelin bahis bulunduğu haric ez-memleket imtiyazatı bazı memleketlerde konsoloslara tanınan hakk-ı kaza bu hakkı tahdid ediyor. +Fakat bunlar hep hilaf-ı asıldır. +Beray-ı zaruret tecviz olunmuşdur. +Zaruretler ise mikdarlarınca takdir olunur biz ise bu mes’elede böyle bir zaruret görmüyoruz. +Ama denilecek ki bunların vereceği hükümler hükumet-i Osmaniyye namına olacakdır. +Biraz daha yaldızlayarak diyelim ki esna-yı muhakemede bu eşhas-ı ecnebiyye Osmanlı addolunacaklardır. +Bu sözlerin ma’nası derece-i kuvvet ve şümulü müte’addid tecrübeler ile anlaşılmışdır. +Bu yaldızlı hapların terkibatının ne uyuşturucu şeyler olduğu bit-tecrübe sabit olmuşdur. +- İhtiyac-ı ümmetle mütenasib değildir: +Zira tatbik olunacak kanunların en mühimi hukuk-ı medeniyyemizi ihtiva eden Mecelle’dir. +Bu kanun-ı celilin menabi’i ise müdevvenat-ı ecnebiyye değildir ahkam-ı fıkhiyyedir. +O ahkam-ı fıkhiyye ki Avrupa hukuk-ı medeniyyesine de kısmen menba’ olmuşdur. +Bugün ve ila maşa’allah ihtiyacatımızı te’mine baliğan-ma-belağ kifayet eder. +Ahkam-ı istisnaiyyeden olan kavanin-i ticariyye ile teşkilat-ı mehakim ve usul-i muhakemeye te’alluk eden nizamat bu külle nisbetle bir cüz’dür. +Yeniden öğrenmek lazım geliyorsa elbette cüz’ü elde etmek küllü tedarikten esheldir. +Mükemmel ticaret kanunları usul-i muhakemeler tedvin olunur ise hukuk-şinasanımızın emr-i tatbikde bir ecnebiden geri kalmayacakları kale Ali Kemal Bey Efendi gibi muharrir-i siyasi yetiştiren mu’azzez vatanın ihtiyacını te’min edecek hukuk-şinaslar yetiştirmiş olması neden kabul olunmasın? +- Kabil-i tatbik değildir: +Zira gelecek olan bu ecnebiler ya lisan-ı resmimizi bilirler veya bilmezler bilmedikleri halde tarafeynin müdde’iyyatını tercümanlar vasıtasıyle anlamağa çalışacaklar birçok tekellüfattan sonra ruh-ı müdafa’ata bi-hakkın nüfuz edemeyerek –çünkü kelimatın derece-i kuvvetini takdir edemezler– hüküm verecekler bunun mehaziri ise aşikardır. +Lisana vukufları halinde kanunlarımıza ya esasen vakıf bulunacaklar veya bu vazifenin tevcihi üzerine öğrenmeye çalışacaklar veya serapa tercüme ve tedvin olunacak kanunları tatbik edecekler. +Evvela bu son nine lüzum var mıdır. +Bugün Mecelle’mizin ihtiyacatımıza kifayetini yalnız bazı garazkar muharrirler kabul etmek istemiyor. +Kavl-i mücerredle bir kanunun bir hükmün adem-i kifayeti münafi-i ma’delet olması iddi’ası mesmu’ olamaz. +Ne cihetler hedef-i i’tiraz olur ise mevzu’-i bahs edilmeli olunamaz ise o zaman hakları teslim olunmalı. +Şu halde zannetmeyiz ki hukuk-ı medeniyyemiz yeniden tedvin olunsun ama mümaşat için bir ihtiyac-ı mübrem görülmesi halinde esaslarda tevafuk i’tibarıyla böyle yeni bir kanun tedvinine mesağ gösterilse bile evkaf ve arazi hakkındaki ahkam-ı mevzu’amız tebdil olunamaz. +Memleketimizde evkafın aksam-ı ma’lumesine müteferri’ enva’-ı de’avi tahaddüs eylemektedir ki bunlardan bir kısmı mehakim-i nizamiyyede görülüyor. +Bunlar da ahkam-ı mevzu’a-i hazıradan kat’iyyen ayrılamaz. +Büsbütün nizam-ı adli muhtel olur. +hakimler vatanımızda yalnız memleketlerince ma’ruf olan kanunlar ile değil dar-ı İslam’da mer’iyyeti muktezi ahkam-ı fıkhiyye ile de i’ta-yı hüküm mecburiyetindedirler. +Kavanin-i saireye gelince ıslah ve ta’dil olunacak kanunlar müdevvenat-ı ahireyi ise Belçika Hollanda İsviçre’de değil Japonlar gibi İtalya ve Almanya’da bulacağız. +Demek ki gelecek zevat yine me’nus oldukları kanunlar ile değil nev’a-ma yabancıları olan kanunlar ile amil olacaklar. +Şu halde bu hakimleri tavsiye için bu cihet bir sebeb-i müreccah teşkil etmese gerekdir. +öğrenmeleri lazım gelecek fevka’l-beşer bir mahluk olmadıkları cihetle tabi’idir ki te’allüm için bir zaman sarf edecekler tam öğrenecekleri zaman da ta’yin olunacak müddet münkazi olacak rasime-i veda’ı ifadan başka bir vazife kalmayacak bu alış-verişde yine mağbun olmak bedbahtlığı bize teveccüh edecek. +Bir de esasen vakıf bulunmaları esasını tedkık edelim. +Yukarıda işaret ettiğimiz vechile teşkilat-ı cedide ile livalardaki mehakim-i ibtidaiyyeden selahiyyet-i istinafiyye nez’ olunsa bile –ki hiç ümid etmiyoruz– vilayat merakizindeki mehakim-i istinafiyye ibka olacağından her istinaf mahkemesine lubeyi haiz bu kadar ecnebi hakim bulabilecek miyiz? +Bulduk farz edelim. +Bunları memleketlerinden başka ecnebi hükumetlerin kavaninini elde etmek kadar harikalar gösteren bu zevat-ı mümtazeyi ilmi naz ü na’im ile me’luf olacakları derkar bulunduğu halde tabi’i oldukları devletin gayrı bir hükumetin terakkiyat-ı adliyyesini te’min için heceri ve havası mizaclarına tevafuk etmeyecek olan vilayat-ı ba’idemizde ne kadar müstevfi me’aş ile olursa olsun ikamet ettirmeye irza edebilecek miyiz? +Haydi bütün bu müşkilat gedik usulü gibi ahkam-ı gayr-i mektube idadına dahil hususat da var uzaktan memleketimizin hukuk-ı mektubesini tedkık ederek öğrenen bu zevat bu kısımda yine acemilik göstermeyecekler midir? +Ama sorarlar öğrenirler denecek. +O halde ecnebiler öğreneceklerine vatandaşlarımız öğrensinler de devr-i hürriyyetde olsun bizi ecnebi boyunduruğundan kurtarsınlar. +- Bu usul kavmin izzet-i nefsi ve haysiyet ü hubb-i millisi i’tibariyle de gayr-i kabil-i tevessüldür: +Çünkü tasavvur olunamaz ki bir kavim muntazam kanunlar tedvin ettirdikden sonra diğer kavme; “Elimizde mükemmel kanunlarımız var. +Kavmimizin de tabayi’ ve adatını temeyyülat ve tahassüsatını biliyoruz. +Şu kadar ki bu mükemmel alat ile beraber tatbik meziyet ve kabiliyetini haiz değiliz. +Her ne kadar kanunlarımız sizin için yabancı olmakla beraber saydığımız ahvalin cahili iseniz de mu’avenat-ı hit bulunduğundan lütf-i insaniyyetinize iltica eder ve canımız malımız namusumuz hakkında gelip hükümler vermenizi böyle emsal tahattur etmiyoruz. +Bir kavim bir hükümet kanunlarını diğer bir kavmin ulemasına yaptırır fakat tatbik muhafazası için her zaman her türlü fedakarlığı göze almışlar şeref ü haysiyet-i millilerine ta’alluk edecek değil böyle celi ve aleni bir ta’arruzu hatta şa’ibesini bile kanlarıyla temizlemeyi kendilerine bir düstur-ı la-yetegayyer ittihaz etmişler iken ihtimal verilebilir mi ki böyle bir zillet - İmtiyazat-ı ecnebiyyeyi tevsi’e mü’eddidir: +Devlet şimdiye kadar ahden hiçbir ecnebi hakim kabul etmemişdir. +Muhtelit Birinci Meclis’in hali batıl bir te’amülün tahakküme müstenid bir neticesidir. +Vaktiyle şimdiki tensikat-ı adliyye yokdu. +Hukuk ve ceza de’avisi bir mahkemede görülürdü ticaret işleri için de her yerde tüccarın mu’teber kısmından meclisler vardı. +Ecnebiler hukuk işlerinin dahi kılletinden bahisle bu meclislerde hall ü fasl olunmasını istirham ettiler muvafakat olundu. +Fakat dostlarımız bu kadarla bulunsun bulunsun da hey’et-i hakemiyyenin vazifesini teshil etsin dediler. +Ve yerli tacirlerimizin bu yoldaki kava’ide layıkıyla adem-i vukufları belki ecnebilerin ziya’-ı hukukunu mü’eddi olur mülahazasıyle konsoloshaneler canibinden müntahab ikişer zat beray-ı mu’avenet meclise devama başladılar. +Vazife-i teshiliyye re’y vermek suretiyle neticelendi. +Artık te’amül sözü ağızlarda vird-i zeban oldu. +Acaba ilmen ka’ideten bir te’amül hasıl olmuş mu idi ne gezer. +Tezkire-i samiyyede bu tarz kabul olunmamış devletçe te’amülü kat’ etmişti fakat devr-i istibdadda ecnebilere hakkı kabul ettirmek kabil miydi. +Şimdi bir de ecnebi hakimlerin nasıl getirileceğini tedkık edelim. +Misal delaletiyle anlıyoruz ki evvela biz ecnebi hakimleri getireceğiz. +Muharrir makalenin nakl eylediği fıkrada bunu gösteriyor. +Teşkilatımızın mükemmeliyetini bu zevatın mehakimimizde mevcudiyetiyle isbat edeceğiz. +Düvel-i mütehabbe-i mümtaze de bir müddet-i mu’ayyene mürurundan sonra bu fasla müte’allik –i’tiraz ettiğimiz fıkradaki bu kayıd ne kadar mühim ve muzlimdir– imtiyazatı ref’ edecekler. +Demek ki bir va’de karşı hakk-ı istiklalimizin bir kısm-ı mühimmini bahşedeceğiz. +Ecanibin şimdiye kadar istihsaline muvaffak olamadıkları bir imtiyazı mücerred hoş görünmek emel-i ebleh-firibanesiyle kendiliğimizden vereceğiz. +Bugün Mısır’da bu mahkemelerin birer numunesini görüyoruz. +Vakı’a bu hal orada uhud-i kadime icabatındandır. +Zira Mısır’ın Osmanlılardan mukaddemki sahibleri ecnebilere imtiyaz bahşı hususunu daha vasi’ bir mikyasda tatbik etmişler hakk-ı istiklal ile gayr-i kabil-i te’lif tarzda konsoloslara hakk-ı kaza tanımışlardır. +Osmanlılar da hin-i tiyazlar ala halihi kaldı ve nihayet Londra mukavelesiyle o sahif esaslar te’eyyüd etti. +Konsoloslar orada tebe’a ile ecnebiler arasındaki da’vaları da tedkıke selahiyetdardırlar. +Hatta emlake müte’allik de’aviyi bile rü’yet ederler. +Sonra guya ehven-i şer kabilinden olmak üzre konsoloslara aid bu hakk-ı kazanın muhteliten teşekkül edecek mehakime devri kararlaşdı. +Mehakim-i muhtelite vücud buldu. +Üçü bidayet ve üçü istinafa aid olmak üzere altı Avrupalı hakim Mısır hakimi sıfatıyla icra-yı kazaya başladılar. +Mısır fermanında Avrupalıların ikametine ve ahali ile mu’amelatına dair Mısır hükumetinin mukavele yapabileceği musarrah olduğundan ihtimal ki bu mes’ele de o kabilden addolundu da böyle bir mukavele akdi hükumet-i mahalliyyece selahiyet dahilinde görüldü. +Bunların müddetleri beş senedir fakat daima tecdid ediliyor mevki’leri selahiyetlerini tevsi’e hadim oluyor. +Mehakim-i ehliyye ise yevmen fe-yevmen sukut etmektedir. +İşte görülüyor ki bunların Mısır hakimi sıfatıyla hükmetmeleri bu mahkemeye bir şekl-i milli veremiyor. +Ecnebilerin tahakküm-i hod-pesendaneleri altında bi-çare Mısırlılar eğilip duruyor. +Artık ibret alalım da ecnebi hakimlerden teşekkül edecek mehakimi benimsemeyelim. +Kelimat ile bu zevatın mahiyetlerini ne kadar tecride çalışsak yine bunlar ecnebidir. +Kendileriyle teşekkül edecek mahkemeler hiçbir zaman muhtelit vasfıyla vasıflanmaktan kurtulamaz. +Müddet münkazi olsa bile bu meva’id-i arkubiyyeye nihayet gelmez. +İmzalarıyla muveşşah mu’ahedeleri bile haşin elleriyle yırtmakda cery ayaklarıyla çiğnemekte perva göstermeyen hak ve adalet düşünmeyen bu gibi hissiyat ile yalnız zayıfların mütehassis olacağını imadan bir lahza hali kalmayan bize karşı daima müstehziyane sırıtan dostlarımız kimbilir o günlerde de hatır u hayale gelmez ne bahaneler ile va’adlerini incaze lüzum görmeyecekler. +Ve va’adlerine iğtiraren teşkil edeceğimiz mehakim-i muhtelitenin ilgasına kalkışacak olur isek müte’azzımane edalarla Avrupa’nın teveccühüne kesb-i istihkak kavimlerin hasa’is-i mümtazesi olduğundan bahs edeceklerdir. +Biz de bu munis ve müsekkin sözlerin te’siratıyla bedbahtlığımıza ağlayarak bütün imtiyazat-ı sabıkaya ilave olarak bir de mehakim-i muhtelite yükünü arkamıza alıp akvam-ı mütecavire ile saha-i terakkiyyatda müsabakaya çalışacağız! +Artık bir hayal için hakıkat feda olunacak zamanlarda değiliz madem ki kanun-ı esasiyi i’lan ettik. +Bütün etvar u harekatımızda ciddiyet gösterdik. +Hissiyata mağlup kavimlerden olmadığımızı bilfi’l isbat eyledik. +O halde mu’azzam namuslu bir kavmin sözünden mü’essir bir kuvve-i te’yidiyye bir te’minat olamaz. +Ecnebilerde zerre kadar hiss-i müsavat hiss-i insaniyet hiss-i adalet var ise bila tereddüt –ta’viz namıyle degil– bu hakkımızı teslim etmeleri lazım gelir. +Bizim namusumuza i’timad etmiyorlarsa biz de onların sözlerine va’adlerine inanmakda ma’zuruz. +Mehakim-i mevcudeyi tevsi’ edemeyiz ama haksızlıkda devam edeceklermiş ne yapalım etsinler. +- İmtiyazat-ı ecnebiyye nokta-i nazarından devletimi zin geçirdiği edvar -ı tarihiyyeden devr -i ahirin mukteziyatına münafidir. +Zira tarihimizi bu cihetden tedkık ve tetebbu’ eder isek beş devre musadif oluruz. +Birinci ki Devlet-i Osmaniyye’nin kadar devam eder. +Devletin bu devirde ecnebilere imtiyaz verdiği görülmez. +Şu kadar ki zımni bazı müsa’adelere iğmaz-ı ayn etmiş olduğu anlaşılır. +Mesela Fatih hazretleri İstanbul’a girdiklerinde sadakat gösteren Cenovalılar’ın mü’esses idarelerini resmen tanımamakla beraber kendi hallerinde oturmalarına müsa’ade buyurmuşlar ve ma’hud Bizans mu’ahedelerini hükümden iskat etmişlerdi. +Fakat bazı hususatda konsolosların beraber bulunmasına ilişilmemişdi. +Vakı’a Sultan Selim hazretleri Mısır’ı fetihlerinde oradaki imtiyazatı tasdik buyurdular. +Trablusgarb ve Tunus’un işgalinde de hal-i mevcud ibka edildi. +Fakat bunların hiç biri imtiyaz olarak addedemeyiz. +saltanatından Tanzimat-ı Hayriyye’ye kadar devam eder. +avatıf-ı imtiyaziyyede bulunmak fikr-i semihanesini ta’kıb eylemektedir. +Hiçbir mukabele aranmaksızın ihsan kabilinden olarak verilmeye başlanılan bu imtiyazat devrin sonlarına doğru azim mağlubiyetlerimizin birer abide-i hacaleti olmak şeklini gösterir hemen her fırsattan istifade ile ilticasından bahs ettiğimiz Fransa Kralı Birinci Fransuva teveccüh-i hümayunu kazanarak vatanımız hesabına tarihli fermanı ahze muvaffak olmuşdur ki hükümdarın zaman-ı hükumetiyle mukayyed olan şu ahid muhteviyat-ı muzırrası tarzında olmadığından ilk kapitülasyonu teşkil eylemektedir. +Selim-i Sani Dokuzuncu Şarl’a bunun ikincisini bahşediyor üçüncüsünü de Murad-ı Salis Henri’ye veriyor. +Nihayet Napolyon’a verilen sekizinci kapitülasyon Fransız kavmine en ziyade mazhar-ı müsa’ade millet muamelesi te’min ediyor. +Bu lütuflar tabi’i yalnız Fransızlara inhisar etmedi. +İngiltere Hicri Avusturya Mukaddes Roma Sicilyateyn ki bu gün İtalya istifade ediyor Danimarka Felemenk İspanya İsveç Cemahir-i Müttefika-i Amerika Belçika Meksika Brezilya Portekiz hükumetleri de muhtelif tarihlerde aldıkları fermanlar akdettikleri ticaret mu’ahedeleriyle bu ziyafet-i umumiyyeden nevale-çin oldular. +Üçüncü devir ki imtiyazat-ı ecnebiyye aleyhinde teşebbüs devridir. +Tanzimat-ı Hayriyye’den Paris Mu’ahedesi’ne kadar devam eder. +Bu devirde devletin imtiyaz vermek fikri görülmüyor bilakis tahdide mütemayildir. +İhtimal ki bu da Tanzimat-ı Hayriyye’nin herkesin gözünü açmasından ecnebilere ca-beca verilen imtiyazatın mahzurları anlaşılmaya başlamasından neş’et etmektedir. +İmtiyazatın aldığı şekil artık ahalinin hissiyatına devletin hukuk-ı hakimiyyetine dokunuyor. +Devlet bu kuyudatdan kurtulmaya hahişger görülüyor. +Ref’i ümid olunmasa bile tahdidi mümkün olacağı te’emmül olunuyordu. +İşte bu ümniyedir ki Reşid Paşa merhumun himmetiyle devleti yeni ticaret mu’ahedeleri akdine sevketti ve bu mu’ahedat ile kapitülasyonların ticarete müte’allik mevadd-ı müşevveşesi mahv ü izale edildi. +Gümrük resminin kıymet-i resmiyye ile takdiri kabul olunarak ta’rifeler vücuda getirildi. +Bu ilk adımı Kanlıca Mu’ahedesi ta’kıb etti. +Artık devlet nokta-i nazarını faş ediyor ecnebilere imtiyaz vermek istemiyordu. +Vakı’a ma’ruz kaldığı hücum-ı siyasiye karşı tab-aver olamayarak bu mu’ahede mu’ahedeyi en ziyade na’il-i müsa’ade-i millet mu’amelesi esasına ibtina ettirmemişdir. +Bu eser o zaman için mühim bir terakkı-i fikir sayılır. +Nitekim mu’ahedenin şeklen olsun mütekabil olması nazar-ı i’tinadan dur tutulmamışdır. +Dördüncü devir ise imtiyazat-ı ecnebiyyenin ref’i esasını vaz’ etmektedir ki Paris Mu’ahedesi’nden Kanun-ı Esasi’nin neşr ü i’lanına kadar devam eder. +Zira bu devrin mebde’ini teşkil eden mu’ahedenin yedinci maddesi devletin Avrupa hukuk-ı umumiyyesi kava’idinden müstefid olacağını gösteriyor. +Şu halde ahval-i kadime-i mevcude bir hal-i istisna’i teşkil ediyor. +Devlet vaz’ olunan bu ka’idenin neta’ic-i tabi’iyyesini derhal istihsale çalışmış ise de dostlarımız keyfiyeti mü’essesatımızın ikmaline ta’lik eylemişlerdi. +Bu mu’ahededen sonra ikinci ticaret mu’ahedeleri akdolundu imtiyazat-ı ecnebiyyenin ticaret ve seyr-i sefainine müte’allik ahkamı kaldırıldı. +Bu suretle imtiyazların dörtte üçü bitti. +Bu sırada tabi’iyyet-i kanuniyye de neşrolunarak berat-ı mahmiyyet neticesi olarak verilen mu’afiyet su-i Bu devrin mahsulü olan müstahdemin-i mümtaze nizamnamesi de kavas ve tercümanların aded ve derecat-ı lime rabt u tahdid ve ecnebi tüccar hizmetindeki tebe’anın dahi mevki’ini ta’yin ederek birçok yolsuzlukları bertaraf etti. +Konsolosların gümrük mu’afiyeti nizamnamesi ecnebilerin mühim; devletçe imtiyazat-ı ecnebiyyeyi ref’ esasının ne derecelerde i’tina ile iltizam ve müdafa’a olunduğunu bütün alem nazarında isbat eyledi. +Hulasa bu devir imtiyazatın ref’i hususunda pek muhteşem safahat ira’e eder. +Vakı’a nazar boncuğu kabilinden olarak bu devrin dahi çirkin bir safhası gösterilebilir. +Evet da akdettiğimiz mu’ahede kapitülasyon esasına müsteniddir. +Fakat devr için zade-i mader be-hata olan bu u’cubenin mevcudiyeti ne kadar şayan-ı te’essüf olursa olsun devletin bu devrede ta’kıb ettiği nokta-i nazarın kuvvetini ta’dil edemez. +Beşinci devir ise Kanun-ı Esasi devridir. +Bu devirde teşkilat-ı adliyye vücuda getirilmişdir. +Paris Mu’ahedesi akidlerinin miz bu devrede bunun için daima çırpınıp duruyor hala uğraşılıyor hür Osmanlıların ilk kabinesinin programında bu mes’ele layık olduğu mevki’i bulmuşdur. +Zaten Berlin Mu’ahedesi’nin vücuda getirdiği hükumet ile olan mu’amelatımızda hukuk-ı düvel esasını daima arıyorduk. +Sırbistan mıyle muvafıkdır. +Karadağ’ın mevki’i biraz farklı olmakla beraber yine hukuk-ı düvel kava’idiyle mehma emken tevfik-i mu’ameleye çalışılmaktadır. +Vakı’a Romanyalılar konsolos mu’ahedesi akd olununcaya değin en ziyade na’il-i müsa’ade millet mu’amelesi görecekler ise de tabi’i akd edeceğimiz mu’ahedede nokta-i nazarımız muhafaza olunacakdır. +Devr-i istibdadın en son günlerinde Romanya ile konsolosluk mu’ahedesinin akdi kuvve-i karibeye gelmiş ve mesmu’atımıza nazaran kapitülasyonlar esasına karib bir mu’ahede akdiyle devletimizin asırlardan beri ta’kıb ettiği nokta-i nazarın zir ü zeber edilmesine ramak kalmış iken min-tarafillah Romanya Meb’usan Meclisi’nce hazırlanan mu’ahede layihası daha istifadeli bir mu’ahede akdi arzıyle mazhar-ı tasvib olmamış ve rahmet-i celile-i sübhaniyye eseri olarak emellerine muvaffak olamadan Kanun-ı Esasi ahkamı ihya olunup bi-havlihi ve keremihi te’ala muhtemel endişeler tamamıyle za’il olmuşdur. +Bu devr-i mes’adet inşa’allah imtiyazat-ı ecnebiyyenin bakayasını da silip süpürecek devletimizi kaffe-i hukukuna malik reşid hükumetler idadına idhal eyleyecekdir. +İşte bütün bu tafsilat isbat ediyor ki bu devrin muktezeyatı öyle ecnebileri hakim sıfatıyla mahkemelerimize getirerek re’ylerini almak değil tebe’alarıyle beraber hazır bulunmak da’iyesinde olan ecnebi tercümanlara reşid bir hükumetin adil mahkemelerinde bulunduklarını anlatarak hukukumuzu muhafaza etmekdir. +ğimiz ali-kadr muharrirlerimiz devletimizin bu nokta-i nazarını muhafaza etmeli ve feyizli kalemlerini bir an evvel şu imtiyaz esaretinden kurtulmak esbabını i’dad ve tehyi’eye hasr eylemeli o kalemler ki şimdiye kadar zaten hep bu yolda mücadelelere vakf-ı vücud etmişler ve mu’azzez sevgili vatanın zulümat-ı ye’s ile muhat olan ufuklarının envar-ı hürriyyetle müstenir olmasına gece ve gündüz çalışmışlardır. +Dünya denen bu cedel-gah-ı ma’işette te’min-i mevcudiyet den en ufak bir nazar ayanen gösterir ki hangi cem’iyyet ataletten müteneffir sa’y u ictihada ma’il efraddan terekküb etmiş ise bütün milletleri geride bırakarak gaye-i mecd ü şerefi idrak eden o olur. +Şu halde sa’y ü amel efrad-ı insaniyyeyi medeniyete isal edecek bütün akvamın hayatını olunmak zaruridir. +Hatta ulum-i ictima’iyye erbabı nazarlarında sa’y ü amelin mevki’i bu kadar yüksek olduğu için edyanı insanları atalete sevk eder haziz-i meskenete düşürür zannıyle mu’ahezede bulunuyorlar. +Biz bu makalemizde evvela İslamiyet’i şu büyük töhmetten tenzih edeceğiz; saniyen insanları ataletten tahlis ile sa’y ü ictihada teşvik için onun kadar kavi bir mü’essir olamayacağını dela’iliyle göstereceğiz. +Evet İslamiyet hayat-ı bakıye ne kadar çalışmaya sevk ediyorsa aynı teşviki hayat-ı faniye hakkında da diriğ etmiyor: +Cenab-ı Peygamber; “Dünya için hiç ölmeyecekmiş gibi ahiret için de yarın ölecekmiş gibi çalışın.” diyor. +Diğer bir hadisinde de bizi “din ile dünyayı birlikte ıslaha da’vet” ediyor. +Şu iki hadis bedaheten gösteriyor ki dünyayı sa’y ü amele veda’ ederek ibadet namına vücudu riyazet altında ezmek müfekkireyi atalete mahkum bırakmak şer’an merduddur. +Bu gibi harekatın meşru’iyetine zahib olanlar bilmiyorlar ki dünya bir meydan-ı heycadır. +Burada saldıran elleri kolları bağlı durana daima galebe çalar. +Galib mağlubu kendine esir eder. +Bütün hukuk-ı hayatiyyesinden mahrum bırakır; tabi’at umur-ı dünyayı ihmal edenleri akibet mahveder. +Artık onların şu mevhum ibadetleri vebal kuşe-i miskin-i inzivada besledikleri amal ise bütün paymal olur. +Bu bir emr-i bedihidir ki dini yanlış anlayarak dünyaya aid mesalihi istihfafda ifrata varan hacat-ı hayatı istihsal hususunda tefrite düşen milletlerin tarihi gösterip duruyor. +Lakin diyanet-i İslamiyye ki edvar-ı ahire-i insaniyet vam-ı ibtidaiyyenin kulub-i kasiyesini telyineye medar olacak birtakım ibadatı teşri’ etmemişdir. +Belki kavanin-i hayata muvafık gelen şan-ı beşeriyyeti i’lan eden ruhu temayülat-ı nefsaniyyeden azade bulunduran ne kadar harekat varsa cümlesini halisen li-vechillah eda edilmiş birer ibadet suretinde telakkı etmiştir. +Bir şart ile ki o harekatı ifadaki maksadı rahmani olsun şeytani olmasın. +Efradın ailelerin cem’iyetlerin elhasıl bütün insaniyetin en mübrem hava’icini te’min hususunda bu kadar te’siri olan iktisab-ı servet ü mal insanı Cenab-ı Hakk’ın şu nev’-i mükerrem için ta’yin eylediği gaye-i kemale isal için en başlı bir kuvvet değil midir? +İşte İslamiyet bunu efdal-i Cenab-ı Peygamber “Efdal-i a’mal iktisab-ı helaldir. +edenler gibidir. +Afaf-ı nefs içinde talib-i dünya olanlar şüheda derecesindedir.” buyuruyor. +Hem zannetmeyin ki İslamiyet bizi sa’y ü iktisaba tergib leri vacibat-ı diniyyeden birini terk etmiş gibi mu’ahezede bulunuyor: +“Taleb-i helal her bir Müslim üzerine farzdır.” Hadis. +Bilir misiniz servetin nazar-ı İslam’da mevkı’i nedir? +Hayat-ı ümmetin en büyük rüknü terakkı-i milletin en kavi medarıdır. +“Ümmetim öyle bir zaman görecek ki hem dinini hem dünyasını te’min için insan paraya muhtac olacak.” Hadis. +Ne hacet! +Ashab-ı kiram arasında Hazret-i Osman gibi servetiyle bir harbi idare edecek ağniya vardı. +Namuskarane kazanılmış mal hakkında; “Bir merd-i salih için mal-ı salih ne iyi bir şeydir!” gibi medayih-i Nebeviyye meydanda iken İslamiyet iktisab-ı servete mani’dir denilebilir mi? +Hususiyle Cenab-ı Peygamber’in bize geleceğini on üç asır evvel haber verdiği böyle bir zamanda… Evet biz öyle bir devirdeyiz ki dinimizin sa’y ü ictihad hakkındaki evamirini tekrar tekrar söylemek üzerimize farzdır. +Biz bu farizayı eda etmezsek nüfusu bağlayan zencir-i ataleti kıramayız. +Nası irşad iddi’asında bulunanların telkın eyledikleri zunun-ı batılayı zihinlerden çıkaramayız. +Halk irşadat-ı diniyye namına kendilerini çalışıp kazanmakdan tenfir eden fakr ü ihtiyac içinde yaşamayı hayat-ı mes’udane suretinde gösteren miskinane sözlerden başka bir şey duymuyor. +Allah’ı severseniz şunu bana söyleyin: +Bu gibi sözlerin kulubü en muvafık ilaç ile müdavat etmek suretinde hülasa edilebilen hikmet-i Nebeviyye ile imkan-ı te’lifi var mıdır? +Peygamber nasa –bugün ulema arasına sokulan bazı cühelanın yaydığı kadar değil onun yüzde biri kadar olsun– serveti sa’y ü ameli istihkar ile emretmiş olaydı ashab arasında ağniya şöyle dursun habbeye malik olan bile bulunmazdı. +Zira ashab-ı kiram kadar evamir-i Nebeviyye’ye muti’ kimse tasavvur edilemez. +Bununla beraber görüyoruz ki emir büsbütün ber-akisdir. +İşte Kur’an-ı Kerim’de sa’y ü amele teşvik yolundaki evamir-i ilahi; işte Sünen-i Nebeviyye! +Acaba asr-ı hazır-ı medeniyyetde yazılan ictima’i eserler bunlar kadar sa’ye tergib edebilir mi? +Kur’an buyuruyor. +Hazret-i Peygamber; “Dünya ne güzel matiyyedir. +Ona rakıb olun ki sizi ahirete yetiştirsin. +dünyasına feda eden değildir; belki her ikisi için de çalışandır. +Mal-i helal talebinde bulunmak cihaddır.” diyor. +Cenab-ı Peygamber bir gün ashabıyla otururken bakmışlar ki bir genç babayiğit erkenden kalkmış çalışıyor. +Ashab-ı kiram; “Ne olurdu şu delikanlının mesa’isi Allah yolunda olsaydı...” demişler. +Cenab-ı Peygamber “Bu sözü söylemeyin. +Eğer bu genç ahara arz-ı ihtiyac zilletinden vareste kalmak için çalışıyorsa Allah yolunda çalışıyor demektir; sa’y ü amelden kalmış ebeveyni için çalışarak onları sab-ı servet ederek ötekine berikine kurulmak için uğraşıyorsa fi sebili’ş-şeytan çalışıyor demektir.” buyurmuşlar. +Şu hadis-i şerifden gayet celi bir suretde anlaşılıyor ki servet kazanmak kazanan adamın niyetine bağlıdır. +Eğer niyeti hayır ise me’cur olur na-meşru’ mahallere sarfetmek değil vebal kazanmış olur. +“İbadullaha azamet satmak için servet isteyenler gazab-ı ilahiye giriftar olurlar; nefsi zillet-i tese’ülden ve zaruretden sıyanet maksadıyle mal talebinde bulunanların yüzü ferda-yı kıyametde mehtab gibi nurani olur.” Hadis. +Bazı muhalifin “Rızık ezelde taksim edilmişdir bina’enaleyh çalışmanın zerre kadar fa’idesi yokdur.” sözüyle istişhad ediyorlar. +Değil mi? +Biz buna en evvel iman edenlerdeniz. +Şu var ki bizim ne ilm-i ilahinin künhünü tedkıke cür’etimiz ne de alem-i gaybı tahkıke kudretimiz yokdur. +Onun için bil-farz benim şu sa’yimin ilm-i sabık-ı ilahiden dolayı pamal-i hirman olacağını nereden bilirim! +O halde bir su-i tefehhüm neticesi olarak beni çalışmakdan men’ edecek minhac-ı sedaddan çevirecek bu gibi efkara neden kapılayım? +Hayır hayır! +Tedkık olunursa iyanen görülür ki diyanet-i beyza-yı İslamiyye hayatın meşhud ve mahsus olan birtakım kavanin-i sabitesini teşri’ etmişdir. +Rızkın Cenab-ı Hak tarafından insanlar arasında sa’y ile mütenasib olmak üzre taksim edilmiş bulunması; kimin emeği çok ise nasibi de çok; kimin emeği az ise nasibi de o nisbette az olması mukarrerat-ı İslamiyyedendir. +İşte size bir düstur-ı hikmet ki dünya denilen heyca-yı ma’işetde herkesin iktiham edeceği şeda’id nisbetinde na’il-i meram olacağına itmi’nan hasıl ederek çalışması için bundan büyük sa’ik olamaz: +“Cenab-ı Hak kuluna himmeti hırs u talebi nisbetinde verir.” Hadis. +Her işde ikdam ve himmetin vesile-i fevz ü necah olacağını dun-himmetlik meskenet ise fakr ü hirmandan başka netice vermeyeceğini İslamiyet en vazıh bir lisan ile anlatıyor: +“Cesur tacir merzuk korkak tacir mahrum olur.” Hadis. +sada ile nida ederek diyor ki: +Hayatın sabit la-yetegayyer bir takım kava’idi mu’ayyen bir takım kavanini vardır. +O kavanine muhalefette bulunanlar ferman-ı ilahiye karşı gelmiş olurlar; muktezasınca hareket edenler ise ihraz-ı emel ederler. +Rızık ile kesb de o kavanin-i sabitenin taht-ı hükmündedir. +Bina’en-aleyh o kavanini rehber ittihaz edenler merzuk olurlar muhalefetde bulunanlar mahrum kalırlar. +den işe başlayarak takat müsa’id olduğu kadar çalışmakdır “Çalışan bulur. +Her müctehidin bir nasibi vardır. +Sabah uykusu mani’-i rızıkdır.” Hadis. +Hazret-i Ömer ki evamirine intisab vacib olan e’azım-ı sahabedendir. +Bakınız ne diyor: +“Hiçbiriniz taharri-i rızıkdan geri durarak ‘Ya Rabbi beni merzuk et!’ demeyiniz. +Zira bilirsiniz ki gökten ne altın yağar ne gümüş!” ne hacet! +larımızı iskat ve ilzam için Cenab-ı Peygamber’in şu hadis-i şeriflerini irad etmemiz kafidir: +“Çalışınız zira çalışmak üzerinize farzdır.” Böyle olduğu gibi Hazret-i Peygamber tarafından kemal-i şiddeti suretinde tasvir buyurulan bela-yı zaruretden kurtulmak ebna-yı cinsine bar olmakdan nefsini sıyanet etmek için vatanlarında kazanamayanların diyar-ı ahara hicret etmeleri de dinen pek memduh bir hareketdir. +Evet İslamiyet şeda’id-i seyr ü seferi iktiham ederek dağları aşarak denizleri geçerek istihlas-ı nasib etmeye bütün müslümanları teşvik etmektedir. +“Kazanmakdan aciz olanlar Mısır’a gitsinler ticaretde su’ubet çekenler Amman’a sefer etsinler. +Seyr ü sefer ediniz hem iktisab-ı sıhhat u afiyet eder hem de kazanırsınız.” Hadis. +med diyor ki: +Ashab-ı Kiram berren bahren ticaret ederler; hurmalıklarında bahçelerinde çalışırlardı. +Sahabe ve tabi’inin tarihini mütala’a edenler bütün insaniyet için medar-ı mefharet olacak me’ali azm ü ikdama na-mütenahi misaller görürler. +Evet bir rigistan-ı bi-payane çekilmiş hizb-i kalil görürler ki fakr ü ihtiyac hususunda bütün akvama fa’ik mele terğib eden ayatını Cenab-ı Peygamber’in de bunu mü’eyyed bulunan ehadisini düstur-ı hareket ittihaz etmişler de seksen sene içinde Romalıların sekiz yüz sene zarfında na’il olamadığı vasi’ bir daire-i nüfuz ve saltanata sahib olmuşlar. +Evet bu kadar vasi’ memaliki almışlar ahalisini de öyle Romalılar gibi guna gun şiddetler vahşetler göstermek umur-ı diniyyelerine müdahele etmek suretiyle kerhen değil belki tav’an kendilerine münkad etmişler. +İslam’ın karn-ı evveli tarihini okursanız o kadar harikulade himmetler azimler görürsünüz ki kıyas edildiği suretde asr-ı hazıradaki erbab-ı medeniyyetin ikdamatını pek naçiz bırakacak olan o fevkal-beşer mesa’iyi velev mücmelen olsun burada zikretmek istita’atimizin haricindedir. +Madem ki o zamanlar hal böyle idi ya bugün o şehamet-i kalbiyye o himmet-i İslamiyye nereye gitti? +Eslafımızın hatta kadınlarında görüldüğü mütevatir olan mekarim-i ahlakdan feza’il-i himmetden bile bizi kasır bırakan bu acz ü meskenet nereden geldi? +yormuş gibi kisve-i irşada bürünen birtakım cühela da kalkmışlar da; “Bu hal Müslümanlık’a pek muvafıkdır çünkü müslümanlar ahiret adamıdırlar onlara gerekmez” diyorlar. +Hayır bin kere hayır! +Cenab-ı Hak buyuruyor. +İşte bu sözler Allah’ın sözüdür. +Peka’la Artık Müslümanların dinlerine ettikleri cinayetler elverdi. +Dine nazar-ı akıl ve reviyyet ile baksınlar da anlasınlar ki çokları dinin muktezasınca hareket ettiğini tevehhümle beraber sırf kendi hevesat ve efkar-ı batılası peşinde koşuyor! +İslamiyet’e an-cehlin reva gördükleri zulm ile alem-i medeniyyetdeki hükemayı bu din-i mübinin cela’il-i ahkamını tedkıkden men’ etmesinler. +Hem bilsinler ki pek yakın olan bir ati gelecek Müslümanlık asr-ı mes’ud-ı Risalet-penahideki revnakı andırır bir revnaklıkla zahir olacaktır Sa’di –maba’d– O Resul-i ümmi-i Kureyşi Fil Senesi Rebiulevvel’inin on yetim olarak şeref-bahş-ı alem-i vücud oldu. +Henüz rahm-i maderde iken peder-i büzürg-varı Abdullah vefat ederek meta-‘ı dünya namına beş deve ile birkaç koyun ve bir cariyeden miras bırakmışdı. +Sinn-i alisi altıya varınca valide Amine binti Vehb bin Abdi Menaf bin Zühre bin Kilab dahi vefat ederek emr-i infak ve i’aşesini cedd-i alisi Abdulmuttalib deruhde etti. +İki sene sonra Abdulmuttalib dahi vefat edince ma’işetine tekeffül hidmet-i mübeccelesi ammi Ebu Talib’e meziyyat-ı aliyye ashabından bir zat idi. +Lakin fakr ü zarureti kendi ailesinin bile idaresine güç kifayet ediyordu. +Zat-ı Akdes-i Risalet-penahi ise sallallahu aleyhi ve sellem zahir-i halde amcazadelerinden ve kavm ü kabilesi sıbyanından farksız idi. +Bir fark-ı zahiri aramak lazım ise o da zat-ı paki nübüvvet-penahilerinin anadan da babadan da mahrum bir yetim olması meta’-ı dünyadan kendisi mahrum olduğu gibi emr-i i’aşesini deruhde edenlerin de behremend olamaması başkası için ni’met sayılan mürebbi ve mühezzib hakkı namıyle duş-i minnetinde bir hak bulunmaması den yetişmiş refikler evhama tabi’ nigehbanlar hizmet-i esnam ile müftehir akarib arasında bulunduğu halde akl ü kiyaseti edeb ü fazileti ahlak-ı marziyyesi kemalat-ı insaniyyesi günden güne mütezayid nasiyesinde tabiş-nüma olan sitare-i füruzan-me’ali anen-fe-anen mütesa’id oluyordu. +Her hal ü şanı hilkaten bir misli daha yaradılmamış bir man-ı me’aliye is’ad şanından olan bir kamil-i bi-bedel olduğunu erbab-ı dikkate gösteriyordu. +Kemalat-ı ahlakıyyesini şeriyyenin idrak edemeyeceği bir meziyet hiçbir kimsenin erişemeyeceği bir ulviyet olduğunu hissediyordu. +Emin-i vahy-i ilahi olmazdan evvel kavm ü kabilesinin emini olmuşdu. +Mekke sükkanı beyninde ne zaman bir ihtilaf zuhur etse “Muhammedü’l-Emin”in sallallahu aleyhi ve sellem sözü faysal-ı sadık-ı adalet nass-ı katı’-ı hakıkat diye telakkı olunurdu. +Bir yetimin ba-husus fakır bir ailenin mu’avenetiyle geçinir bir yetimin kendiliğinden bu mertebe-i bala-terin-i kemale vusulü te’dib-i ilahi terbiye-i sübhani ile değil de nedir? +Bir mektebe oldu kim müdavim Allah idi zatına mu’allim Elhasıl Fahr-i alem sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri bütün kavm ü aşireti nakıs iken kamil cümlesi insaniyetin derekat-ı vapesininde yuvarlanırken a’la-yı illiyyin-i kemale vasıl hepsi ümid-i necat ile sanemler arkasında dolaşırken muvahhid-i hakbin kaffesi niza’ ve ihtilafa hahişger lub iken sahihu’l-i’tikad onlar hayır nedir bilmez iken ma’il-i hayr u dad olarak sinn-i kühuleti bulmuş idi. +Bütün halk hakıkatden büsbütün gafil iken hakıkat bütün kemaliyle bütün revnak ve cemaliyle kalb-i mübarekini penah-ı istikrar yetim büyüyen ümmi yetişen bir kimse kendisini irşad edecek bir kitab olmazsa ikaz edecek bir üstad bulunamazsa ona küçük büyük her işde mu’in ve zahir olacak bir kuvvet imdad etmezse bidayet-i neş’etinden zaman-ı kühuletine kadar etrafında ve ba-husus akarib ü akranından ne görürse nefsi ona meyletmek ne işitirse aklı u fikri onunla müte’essir olmak tabi’i değil midir? +Bu hal-i hariknüması bir nefes-i rahmaninin mahsul-i te’yid ve terbiyesi olmasaydı hiç olmazsa –yine o devrede yetişen “i’tikad-ı hanifi” ashabından birkaç kişide olduğu gibi– evvel be-evvel kavminin akıdesi üzere neş’et eder onların mezheb-i batılına süluk eyler de aklı mertebe-i kemale varıp icale-i fikr ü nazara kadir olduktan sonra şehrah-ı hidayette gördüğü delil ü burhana istinaden dalaletden rucu’ eder emr-i i’tikadda efrad-ı kavmine mütaba’atdan ferağat eylerdi. +Lakin bu kaide-i tabi’iyye hakk-ı risalet-penahilerinde cari olmadı. +O rahmeten li’l-alemin müsebbihasıyle tevhide ru’a kapanarak zinet-bahş-ı alem-i şühud oldu. +Hayatının ulasında bile hüsn-i i’tikad ve hüsn-i ahlaka numune-i siyatca meyl-i günah akl ü kalbine rehyab-ı tekarrüb olamamışdır. +ayet-i kerimesi hakıkate müstenid olan bu müdde’amızı tevhin etmez. +Bidayet-i halinde haşa bir i’tikad-ı fasidi var iken sonradan na’il-i hidayet olduğunu ve yahud mu’ahharan tashih-i ahlak eylediğini ima etmez. +Kitabullahdan böyle bir ma’na çıkarmak –hakk-ı risaletde olduğu gibi– hakk-ı uluhiyyetde de iftira ve bühtandır. +Buradaki “dalal” rehyab-ı hidayet olmayanları tahlise yol arayan helak olmak üzere bulunan erbab-ı dalaleti kurtarmaya çare düşünen ehl-i ihlasın kalbine müstevli olan hayretdir. +Halka kendilerinden daha ra’uf ve rahim olan Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem Efendimiz hazretleri de bütün alemi irşad etmek onları tarik-ı hakkı ira’e ile arıyordu. +Takat-fersa-yı himmet-i beşer olan böyle bir emr-i azimi kendiliğinden hem de yalnız başına hayyiz-i fi’le çıkarmanın imkansızlığı kendisini müstağrak-ı veleh ü hayret etmişti. +Lakin canib-i Hak’dan hil’at-i vala-yı risaletle mazhar-ı ıstıfa ve imtiyaz buyurulunca vahy-i ilahi ile telkın-i şeri’ate me’mur edilince bu hayreti za’il oldu. +Ancak şan ü himmet-i Muhammedisine çesban olabilen vazife-i mukaddeseyi bi-hakkın ifa etti. +Ayet-i kerimedeki “hidayet” Sadede avdet edelim: +Hazret-i Resul sallallahu aleyhi ve sellem kavminin ağniyasından sayılan Hazret-i Hadice’nin radiyallahu anha emvalini tarik-i ticaretle tenmiye etmek ve mu’ahharan ona zevc olmak suretiyle def’-i ihtiyac ve zarurete muvaffak oldu. +Min tarafillah yed-i mübarekine tevdi’ buyurulan makalid-i hayr ü bereket sayesinde semere-i sa’yinden iktisab eylediği servet ü saman ile refah ü rahat hususunda e’azım-ı kavminin hiçbirinden geri kalmamak elinde idi. +Lakin onlar gibi hutam-ı dünyaya aldanmadı. +Bu alem-i yekruzenin arayiş-i dide-firibine mağrur olmadı. +Bilakis sinn-i alisi terakkı ettikçe umumun mecbul olduğu arzu-yı tereffüh ve tene’ümden firarı artıyordu. +Melekut-i semavat ü arzı nazar-ı murakabe ile temaşa ve dekayık-ı san’at-ı rabbaniyyeyi rekayik-ı hikmet-i ilahiyyeyi taharri ve tedkık için vahdet-güzin olmak hem kavmini hem de bütün alemi giriftar oldukları girdabe-i mezelletten tahlis gibi bir emel-i ulvi-i Huda-pesendaneye muvaffakiyet rica ve niyazıyle bargah-ı Zülcelale dest-güşa-yı münacat olmak hususundaki meyl-i vicdanisine bir türlü mukavemet edemiyordu. +Biz yukarıki fasıllarda kadının mahiyetini cinsine has olan kemali tedkık ettik. +Bu kemalin ancak kadının erkek işlerine ye müstenid dela’il ile isbat eyledik. +Daha sonra da bu iki cinsin birbiriyle ihtilatından hergün hadis olan mazarratı müdekkikane mevki-i bahse çektik. +Bu fasılda ise berahin ile isbat etmek istiyoruz ki: +Tesettür kümünden masuniyetleri için kafil-i münferiddir. +Madem ki böyle ictima’i bir mevzu’a dair bahis yürütmek hakkını haiziz artık bizim için na-payidar olan bu medeniyyet-i maddiyyenin asarından hangi birine olursa olsun vehleten kapılıvermek o eseri anasır-ı basitasına varıncaya kadar müdekkikane bir tahlil ile imtihana çekmedikçe hiçbir şeye hükm için esas ittihaz eylemek kat’iyyen ca’iz olamaz. +Bu cümle ile şunu anlatmak istiyoruz ki o medeniyet kazibelerine aldanarak dışındaki nazar-firib yaldızları mürur-ı zaman ile za’il olmayan bilakis behçeti artan sabit bir reng-i asli zannetmemiz doğru değildir. +Zira bu bir hata-yı men hakıkat-i hale tevafuk etmeyen ve hadd-i zatında bir ma’nayı haiz olmayan sathi bir takım faraziyata sevkeder. +Bu gibi faraziyat velev bir zaman için hakıkate muvafık görünse de fıtrat-ı beşeriyyeye adem-i tevafukundan dolayı müstakbelde elbette mahiyeti zahir olur. +Çünkü erkeğin fıtratında merkuz olan gayret kıskançlık her ne kadar muğfil bir takım hevesatın rimadı altında gömülse de medeniyyat-ı hazıranın bazı velveledar şekilleri arasında mestur kalsa da bir mevt-i ebediye kat’iyyen mahkum olamaz. +Bilakis günün birinde alabildiğine parlayarak erkekleri kadınlar hakkında fevka’t-tahammül şiddetler icrasına o biçareleri esaretlerin en müdhişi en nazar-hıraşiyle esir etmeye sevkeder. +mi bir nazar atfedenler için benim şu sözüm şa’irane bir hayal tarzında görünse de diğer bir takımlarının indinde mahz-ı hakıkatdir; hem öyle hakıkat-i satı’a ki yalnız aklen değil naklen de karin-i kabuldür. +Zira tarih bize her millette bunun misallerini gösteriyor. +Şimdi burada Roma devletinde zuhura gelmiş olan aynı hali misal olarak irad edelim: +Roma devleti öyle bir devletdir ki umum Avrupa düvel-i mütemeddinesi ondan tevellüd etmişdir. +Bu devlet miladdan altı asır evvel ufak fakir bir cem’iyet olmak üzere Roma’da zuhur etti. +Sonra asırdan asıra büyüyerek medeniyetden büyük bir vaye ihrazına muvaffak oldu. +Roma’da kadınlar erkekden kaçarlar evlerinden dışarı çıkmazlardı. +Ondokuzuncu asrın Muhitü’l-Ulum’u diyor ki: +“Roma kadınları erkekleri gibi işi severler evlerinde işle meşgul olurlardı. +Zevcler babalar ise şeda’id-i harb ü darb yeden sonra en mühim işleri bez dokumaktan ibaretdi. +Tesettüre son derece ri’ayet ederlerdi. +Hatta bir hizmetçi kadın bile yüzünü kalın bir peçe ile kapamadıkça arkasına da topuklarına kadar inerek endamının şeklini bile göstermeyecek bir aba örtünmedikçe evinden dışarı çıkamazdı.” da Romalılar her hususda ileri gittiler büyük büyük temasil-i san’at meydana getirdiler koca koca heykeller rekzettiler memleketler fethettiler alemi taht-ı temellüklerine aldılar ümem-i sairenin kaffesine huzur-ı istibdat ve azametlerinde boyun eğdirdiler. +Lakin sonraları na’il oldukları bunca naz u na’im sa’ikasiyle kadınları evlerinden dışarı çıkarmaya mehafil-i zevk ü tarabda bulundurmaya başladılar. +Artık kadınlar cevf-i sadırdan kalbin uğramasını andıran bir tarzda sokaklara fırladılar. +O zaman unsur-ı muhacim olan erkek mahza kendi huzuzat-ı nefsaniyyesi uğrunda biçarelerin ahlakını bozmaya damen-i iffetlerini kirletmeye hicablarını kaldırmaya meydan buldu. +Artık kadınlar tiyatro sahnelerinde arz-ı endam eder ala mele’i’r-rical şarkı söyler oldu. +Gide gide yalnız bunların nüfuzu yürümeye azl ü nasb hususunda yalnız bunların re’yi mesmu’ olmaya başladı. +Bu hal üzerine çok geçmedi Roma devletine bildiği bilmediği birçok taraflardan harabiyet teveccüh etti. +Hatta tarih okuyanlar Roma gibi bir hükumet-i mu’azzamanın burc u baru-yı müşeyyedi kadınların o nazenin elleriyle birer taş birer taş yıkıldığını görünce hem de bu harabiyetin nisvanın tahribe müsta’id olmalarından larından onlarla hem-ahenk olmalarından neş’et eylediğini anlayınca dehşet içinde kalır. +Bu bir hakıkat-i siyasiyyedir ki münakaşaya meydan yokdur. +Revue’de fesad-ı siyasi ünvanı altında şu sözler görülüyor: +“Erkan-ı esasiyye-i ictima’iyyeye fesad arız olması her zaman olmuş birşeydir. +Ancak gara’ib-i müdhişedendir ki o fesadın zaman-ı sabıkdaki asarı devr-i hazırdaki asarına tamamiyle müşabihdir. +Yani o zaman da kadınlar ahlak-ı fazılanın hedmi hususunda en kavi amil ve mü’essir Bu muharrir-i ictima’i için elyak olan töhmet-i ifsadı kadınlara isnad etmemek idi. +Çünkü evvel emirde kadını alet-i fesad edinen erkeğin ta kendisidir. +Sonra bu muharrir hal-i hazırda medeniyet-i garbı tehdid etmekde olan alamat diyor ki: +“Roma cumhuriyetinin son zamanlarında rical-i siyasiyye adeden ekseriyeti teşkil etmiş olan aşüfte-meşrep kadınların musahabesi içinde demgüzar oluyorlardı. +Bugün de hal ayniyle o zamanki gibidir. +Kadınların sefahete huzuzata karşı cünun derecesine varmış bir inhimaka dalmış oldukları görülüyor.” Acaba hubb-i mecd ü azametle şöhret-gir olan Romalılarda böyle kendilerine mefahir-i sabıkalarını unutturacak bünyan-ı şevket ü celadetlerinin gözleri önünde yıkıldığını gördükleri halde içlerinde bir sahib-i gayret bulunamayacak derecede müdhiş bir inkılab azim bir tebeddül nasıl oldu da vücud buldu? +Eyyam-ı ikbal ve satvetinde nisvanın tesettürü hususunda o kadar ileri giden bir kavim için bilahare kadınlara böyle rical-i hükumet üzerinde sahib-i nüfuz olmak ve onları istedikleri zaman azl etmek iktidarını vermek zıddı ve mukabili olan diğer bir hale bu acib intikal nedir? +Acaba ikisi arasında bir tedric-i tabi’i mevcud değil midir? +Evet bu fesad-ı nisevi de ka’ide-i tabi’iyyeye tebe’an zuhur etti sonra dairesi genişledi nihayet vehleten vücudu diyor ki: +“Lakin kadınlarda zevk ü safaya karşı cünun derecesini bulan bu inhimak ancak imparatorluk devrinde hükümferma olmaya başladı. +Cumhuriyetin ilk edvarında ise kadınlar evlerinden dışarı çıkmazlar bez dokumak ile meşgul olurlardı. +Fakat debdebe ve gurur yavaş yavaş Roma’ya girmeye başladı. +Ancak sonradan Katon kıyam ederek halkı biraz zaman mürurunda herşeyi mahvetmek isti’dadını haiz bir tehlike-i muhit ile tehdid eder oldu. +O zamanki Katon bu günkü tesettür müdafi’lerinin aynıdır. +Zira tarih aynı vekayi’in tekerrüründen ibaretdir. +Aradan biraz geçer geçmez asar-ı gurur ve sefahete artık had ta’yin edilemez oldu.” Şimdi bakalım Katon kavmine karşı ne söylemiş mesturiyetin terkinden tevellüd edecek muhataraları nasıl bir lisan-ı inzar ile beyan etmiş de sonra sözleri nasıl doğru çıkmış? +Bunların kaffesi ümem-i sairenin başından geçmiş tarihi bir takım vekayi’-i hakıkiyyedir ki aynı hale gelmeden sakınmak yahud hiç olmazsa tuttuğumuz şu yolda bir tarik-i hatar-nakta bulunduğumuzu bile bile devam etmiş olmak Yine Muhitü’l-Ulum’da rivayet edilmektedir ki Roma’da kadınların zinet ve hürriyetlerini tahdid etmekde olan kanunun feshi maksadiyle bir kıyam vuku’a gelince Romalılar arasında hikmetiyle felsefesiyle şöhret-gir olan Katon ayağa kalkarak şu sözleri söylemiş: +“Romalılar! +Bir kere kadınlara onların istiklallerini kayıd altına alan kendilerini kocalarına karşı inkıyada mecbur eden revabıtı kırmak kudretini verdikten sonra zann eder misiniz ki artık onların etvarına tahammül etmek izhar edecekleri harekata ruy-ı rıza göstermek sizin için kolay olacakdır? +Hatta bu kuyudun mevcudiyeti halinde bile onları eda-yı veza’ife icbar etmek bize güç gelmiyor mu? +Görmüyor musunuz bizimle müsavi olacaklar o zaman bizi boyunduruk altına alacaklar? +Bakınız içlerinden biri bana ne dedi: +Biz altınlara gunagun zinetlere müstağrak olduğumuz halde bayramlarda ve eyyam-ı sairede sokaklarda gezmek istiyoruz. +Bu kanun-ı mensuhdan nisvanı tesettüre icbar eden kanun mal-i hürriyyetle müstefid olmak tarafınızdan israfatımıza debdebemize bir had ta’yin olunmamak istiyoruz. +Romalılar! +Siz benim erkeklerin kadınların bütün halkın hatta bizzat kanun yapanların israfatından şikayet ettiğimi çok kereler işitdiniz. +Kezalik cumhuriyetin buhl ve debdebe gibi birbirine mütenakız iki hastalığa musabiyetinden müşteki olduğumu defa’at ile duydunuz. +Bu iki hastalık koca koca hükumetleri zir ü zeber etmişdir.” Sonra Muhitü’l-Ulum Katon’un şu hutbesine ilaveten: +“Katon her ne kadar bu kanunu müdafa’aya zafer-yab olamadıysa da inzaratı tehdidatı tamamiyle zuhura geldi.” diyor. +Daha sonra da şu sözleri söylüyor: +“Kadınların bir hürriyet-i müfriteye na’il oldukları hey’et-i ictima’iyye-i hazıramızda görüyoruz ki bir zevk-i deni bir meyl-i müfrit onları daima cemallerini artıracak nazar-firib edecek şeylere hasr-ı iştigale sevketmektedir. +Bu hal ise pek hatar-nakdir ki bir zamanlar Roma da tıpkı böyle idi.” Geliniz şimdi bu ciheti bırakalım da Roma’ya fesad girdikten memleketin aheng-i intizamı bozulduktan sonra zuhura gelen halatı nazar-ı tedkıkden geçirelim. +Acaba hükumetin zaman-ı izz ü ikbalinde olduğu gibi kadınlar gunagun zinetlere altınlara müstağrak oldukları halde sokaklarda gezdiler mutantan mükellef arabalara süvar oldular mı? +Heyhat! +O zaman erkekler kadınların hukukunu gasbetmek bulundukları mevk-i müstesnadan indirmek için alabildiğine ileri gittiler. +Hatta zavallıları et yemekden gülmekden söz söylemekden menettiler. +Bunda da o kadar dular! +Hem bu vahşetleri reva görmekde ali ile pes-paye alim ile cahil arasında hiçbir fark yok idi. +Hatta kadınların esaret ve muhakkariyeti daha sonraları o dereceyi buldu ki: +Onyedinci asırda bizzat Roma şehrinde seramedan-ı ricalden müteşekkil bir cem’iyet in’ikad ederek şu mes’eleyi mevki-i mübahaseye koydu: +Acaba kadının ruhu var mıdır? +Eğer ben o zamanlar kadınların tahkık-i cera’imi için müraca’at olunan usulü onları ta’zib hususunda kullanılan alat-ı muhtelifeyi vesa’it-i şeytaniyyeyi kari’in-i kirama tafsil etmek isteseydim a’sabı ra’şe-dar eden o mezalimi tasvire kendimde kudret bulamazdım. +Bir ressam olaydı da vücudlarına kızgın katranlar dökülen yahud iki bacakları muhtelif cihetlere doğru sevkedilen beygirlere bağlanıp böyle zoruna öldürülen yahud birden bire yakıp bitirmesin de yavaş yavaş etlerini kavurarak yağlarını eriterek öldürsün diye alevsiz ateşler üzerine gerilmiş darağaçlarına asılan yahud... +Yahud yürekleri parçalayan diğer bin türlü mezalim ile hayatlarına hatime çekilen kadınların o hey’etleriyle resimlerini yapmasını teklif edeydim o da şu söylediklerimi Revue’de olduğu gibi tersim edeydi o zaman kari’in-i kiram ebediyyen hatırlarından çıkmayacak bir manzara-i feci’a karşısında bulunurlardı. +Bir manzara ki erkeğin şu zavallı kadın hakkında reva gördüğü esaretin mezalimin hakaretin ne derecelere kadar vardığını gösterir! +Şimdi şu inkılabı gören dehşet içinde kalır fikrini hayret riyet-i kamile içinde ferih ve fahur geziyorlardı erkekler üzerinde nüfuzlarını alabildiğine yürütüyorlardı nasıl oldu da bugün en şedid mezalime ma’ruz oldu eski mevki’leri böyle behimiyete kadar tenezzül etti? +Bu inkılab-ı acib nedir? +Bu tebeddül-i seri’ neden icab ediyor? +O evvelki hürriyeti esasından hedmeden biçare kadının nasiyesini esaret zillet damgasıyla bu derecede vahşiyane karalayan nedir? +rafından kendi kendine irad edilmek zaruridir. +Lakin insan raştırmadıkça bunların hikmetini idrak edemez. +Bu ise uzun bir bahisdir fakat biz hulasaten söyleyelim: +Vakta ki Romalılar mülklerini tevsi’ ederek bütün akvam üzerine haiz-i nüfuz ve azamet oldular küre-i arzda karşılarına çıkabilecek kimse kalmadı artık kalblerine zevk ü refah meyli girmeye başladı. +Ma’a-mafih bu emrin tamam olması cinseynin ihtilatına vabeste idi. +İşte Yunan mülhidleriyle Romalılardan onlara mukallid olanların telkınat-ı muzırrası bu hususda ezhan-ı halk üzerinde pek büyük te’sir gösterdi. +Artık Romalılar kadınların yüzündeki örtüyü kaldırmakdan başlayarak bittedric ibtizali ileri götürdüler. +Nihayet kadınlar umur-ı siyasiyyede bile i’mal-i nüfuz eder oldular. +Bu ihtilatdan ise öyle bir takım reza’il meydan aldı ki kalem yazmaktan haya eder. +Artık Romalıların o eski himmetleri mevte mahkum oldu azimlerine za’af-ı külli tarayan etti kendilerinde izzet-i nefisden eser kalmadı birbirleriyle cenk ü cidala tutuştular aralarındaki fesad ve ihtilal arttı o esnada zuhur eden bir takım hadisat olduğunu yerleştirdi. +Bunun üzerine nisvana karşı yüreklerde peyda olan kin ü garaz yavaş yavaş artmaya levazımından olan tazyik de günden güne iştidat etmeye başladı. +Nihayet iş kurun-ı vüstadan bed’ ile on yedinci asrın nihayetine onsekizinci asrın bidayetine kadar devam eden –o yukarıda söylediğim– tahammülsüz hali buldu. +Ben bugün garbde bir takım adamlar görüyorum ki kadınları fitne ve fesada sevketmek damen-i iffetlerini lekedar ederek zavallıları vaktiyle hemcinslerinin düştükleri giriveye düşürmek için her gün guna-gun vesa’it bularak türlü türlü esbab ihtira’ eyleyerek geçen bu devri i’ade arzusunda bulunuyorlar. +Zaten yukarıda bir nebze bahsettiğimiz aşağıda daha ziyade bahsedeceğimiz vechile garb ukala ve felasifesi bunu anlamış hatta mes’ele muhitü’lulumlarda münderic umur-ı vazıha sırasına geçmişdir. +Şimdi madem ki biçare kadın erkeğin elinde bir baziçedir mütedeyyin olduğu müddetçe evde habsediyor sonra gönlünde zevk ve lehv arzusu uyanınca çıkarıp zavallının namus u vekariyle oynuyor eğleniyor ihtira eylediği türlü türlü asar-ı zinet ve sefahetle ahlak-ı kerimesini mahvediyor. +Fakat onu bir kere bu hal-i sefalete getirdikden sonra artık çekilmez barbar addederek eskisinden daha şedid bir habse irca’ ediyor. +Evet madem ki kadının erkeğin elindeki hali bu merkezde bulunuyor öyle ise müslüman kadınlarının tesettürü bu gibi felaketlere düşmemeleri için kendilerine en hayırlı bir muhafızdır. +Zaten din-i mübin-i kavanin ile ihata etmişdir ki müslümanlar için nakzına imkan yokdur meğer ki dinlerini külliyen tağyir ve tebdil etsinler. +Görmüyor musunuz nisvan-ı müsliminin zuhurundan beri on üç asır geçmiş iken bu müddet zarfında bunlar nisvan-ı saire-i alemin uğradıkları o bir kısmını beyan ettiğimiz tesettür kadınları erkeklerin elinde baziçe hevesatına alet olmakdan men’etmektedir artık bundan büyük ne ni’met olabilir? +Acaba garbdeki hemcinslerinin asırlarca devam eden felaketlerinden müslüman kadınlarını vikaye eden şey tesettürden başka nedir? +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki: +“Avrupa’da bazı fırkalar vardır ki muzır birtakım metalib dermeyan ediyorlar. +Bununla beraber kadınların mesturiyetini taleb etmek bunlardan hiç birinin hatırına bile gelmemişdir belki emr ber-akisdir. +Mesalik-i müfrite ashabı kadınlara verilen hürriyetin tevessü’ünü hukuklarının erkeklerle müsavi olacak derecede tezayüdünü istemiyorlar. +Bunlar hatalarıyla beraber bu hususda erbab-ı i’tidal ile müttefiktirler. +Acaba bu ittifakın sırr u hikmeti nedir?” Bize gelince deriz ki asr-ı hazır felsefesinin mü’essisi olan Auguste Comte ile hakayık-ı eşyaya hüküm için sözleri birer düstur makamında telakkı edilen felasife-i vaktin kaffesi şu re’ydedirler: +Kadınlar bu hürriyet-i kazibeden kendilerine lazım olacak kadarından ziyadesini almakla kalmadılar hudud-ı tabi’iyyelerini de tecavüz ettiler. +Zaten fusul-i sabıkada bu sözler isbat edilmiş idi. +On dokuzuncu asrın Muhitü’l-Ulum’unda bu kabilden olmak üzere acıklı bir şikayet görülüyor. +–Fazla olarak ukala-yı asrın en büyüklerinin elimizde buna benzer binlerce sözleri de vardır.– Kadınlara karşı olan bu inhimakdan dolayı Roma devletine savlet eden harabiyet zikredildikten sonra deniyor ki: +“Kadınların müfrit bir hürriyete na’il oldukları hey’et-i hazıra-i ictima’iyyede görüyoruz ki bir zevk-i deni bir meyl-i müfrit onları daima cemalleriyle uğraşmaya güzelliklerini artıracak nazar-firib edecek şeylere hasr-ı iştigal etmeye sevk eylemektedir. +Bunlar vaktiyle Roma’nın başına gelen halden daha hatar-nak daha korkunçdur.” Şimdi bu sözleri işiten bir şarklı tahmininin hilafında bulduğu için dehşet içinde kalır ma’a-mafih ma’zurdur. +Zira o bu medeniyetin her şekli hakkında hüsn-i zanda bulunmuş onun şarklılar için yetişebilmek anlayabilmek mümkün olacak derecelerden ali bulunduğuna hiç bir cihetini hiçbir suretle intikada hak tasavvur edilemeyeceğine zahib olmuşdur öyle tevehhüm etmişdir. +Muhitü’l-Ulum bizim yukarıda tasvir eylediğimiz ahvali serdettikten sonra diyor ki: +“Evet kadınlar tarafından ziynete sefahate karşı izhar olunan hubb ü tehalükün günden güne ahlakımız üzerinde husule getirmekte olduğu te’sir-i muzırrı en evvel nazar-ı dikkate alan biz değiliz. +Zira en meşhur muharrirlerimiz bu mühim mevzu’ ile iştigalden geri durmamışlardır. +Kezalik umumun mazhar-ı tahsini olan birçok romanlarımızda da tezeyyüne gösterilen bu çılgınca inhimakin aileler hakkında mucib olduğu harabiyet gayet mü’essir bir lisan ile tasvir edilmişdir. +Acaba medeniyet-i hazırayı sarsan onu cidden seri’ bir sukut ile yahud –isterseniz diyebilirsiniz ki– çaresiz bir inhitat ile bir izmihlal ile tehdid eden bu hastalıktan ne suretle kurtulmak mümkündür?” Artık garb o kuvvetiyle o mena’atiyle o kadar mebzul vesaitiyle beraber kadınların şu halinin medeniyet-i hazıralarını bir sukut-ı seri’ ile tehdid ettiğini görerek muhitü’lulumları en büyük muharrirleri lisanından “Va veyl!” diye feryad ederse ya bugünkü za’afiyle beraber şark da aynı maraza musab olursa halimiz ne olur? +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARİH-İ TE’SISİ: +Temmuz Kasım Birinci Sene - Aded: +Hallak-ı Zülcelal hazretlerinin ihsan ve inayet buyurduğu kabiliyet-i fıtriyye ve mevahib-i saire-i beşeriyye sayesinde nev’-i insan istihsal-i maksad u meramlarına tavassut edecek pek çok esbab ü vesa’il ihzar ve isti‘maline mesalih ve menafi‘in arzu olunduğu hengamda husul-pezir olmasına ha’il olacak bazı avarızın men‘-i tehacümüne temekkün ve iktidar peyda edebilmiş ise de; bilcümle efrad-ı beşeriyyenin sera’ir-i hilkate tamamen aşina olamadıkları ka’inatı teshire kudret-ı kamile ve kafiye ihraz edemedikleri cihetle en ziyade özendikleri bazı vesa’ili celb ü tedarikden vesa’it-i müstahzaranın akametini mucib olacak sarf ettikleri emeklerin semeratını iktitafdan mahrum bırakacak nageh-zuhur bir takım avarız-ı kevniyye ve tabi’iyyeye karşı müdafa’a ve mukavemetden aciz ve kasır bulundukları da cay-ı hafa değildir. +Bina’en-alazalik zimmetimize müteretteb birinci vazife-i mam ü gayret yani dahil-i daire-i istita’atımız bulunan bütün esbab ve vesa’ili elde ederek izale-i mevani’e bezl-i makderet ve bu hususda yekdiğerimiz ile hemdest-i vifak olarak ifa-yı te’avün babında tekasülden mücanebet etmek... +Vazife-i saniyede istita’at-ı beşeriyye fevkinde bulunan umurun kaffesinde muztar kaldığımız ve füru-mande olduğumuz ahvalin cümlesinde kudret-i ilahiyyesi herşeye şamil bütün şu’unat-ı alemi muhit olan ma’bud-ı müte‘alimize ma’unet-i Rabbaniyye niyaz ve istirhamında bulunmakdır. +Zira este’izübillah nass-ı celili ve emsal-i şerifesi mantukunca lede’l-ıztırar kullarına bab-ı inayeti küşad ve afat u avarızı def’le onları dilşad buyuran ancak zat-ı uluhiyyet-i Samedani olduğunu bilirken halet-i acz ve dermandegide masivadan isti’ane ve istimdad edecek olursan asl-ı asil-i tevhidi rahnedar ve hasais-i celile-i uluhiyyetde isbat-ı şerike ictisar etmiş oluruz. +Dikkatle mütala’a olunduğu takdirde bu beyanımızdan “iyyake neste’in” kavl-i kerimi “iyyake na’büdü”nün mütemmim-i müfadı mü’eyyed-i mü’eddası olduğu da müsteban olur. +Zira zikr ettiğimiz ma’naca dergah-ı Hakk’dan isti’ane bütün samimiyyet-i kalb ile Rabbü’l-erbab ve müsebbibü’l-esbab olan feyyaz-ı akdesin bargah-ı ehadiyyetine teveccüh ve ibtihal demekdir ki her ibadetin özü ve lübb-i halisi bundan ibaret olduğu balada izah olundu. +Nasıl ki hadis-i şerifi de buna delildir. +Bu halde du’a ve ilticayı dergah-ı ahara tevcih etmek hengam-ı nüzul-i Kur’an’da beynennas şayi’ olan putperestlik enva’ından bir nevi’ olmasında şüphe kalmaz. +Bina’enaleyh yan buyurulmak iktiza etmiştir. +Elhasıl cühela-yı nasın ma’bud ittihaz ettikleri eşhas veya eşyadan havarika dair vaki’ olan isti’ane ve istirhamları esbab-ı adiyye ve ahval-i cariyye hususunda nasdan rin de öyle olması lazım gelmez. +menzilesine tenzil olunur. +Ama kudret-i beşer haricinde olan bir şeyi Cenab-ı Hakk’ın gayrisinden taleb ve istid’a etmek o kimseyi Hallak-ı akdese adil kılmak demektir. +Bu Mesela muhtac-ı tedavi bulunan marizi isti’mal-i edviyesiz şifayab etmek ve esliha ve mikdarca gayet dun bulunan ordunun hasma galebesini temenni eylemek gibi şeyler bu kabildendir. +Böyle bila sebeb matlubu husule getirmek esbab-ı mu’tadeyi hükümsüz bırakmak havarik-i azimeden ma’dud olup yalnız kudret-i kahire-i Samedaniyye ile tahakkuk edebilir. +Pek ziyade ıztırar zamanında dergah-ı rabbaniden müraca’at etmeyip adi şeyleri de du’a ile istihsale çalışmak abes ve bi-ma’nadır. +Hatta vaz’-ı esbab hakkındaki hikmet-i aşikardır. +Kur’an-ı Kerim’de buyurulmuşdur. +Ma’na-yı şerifi: +“Siz Allah te’alaya nusret” tehyi’e-i esbab ile evamir-i ilahiyyeye mübaderet “ederseniz Allah sizi mansur kılar” esbabının te’sirini halk ile muvaffak eyler “akdamınızı tesbit eder” a’daya galib olursunuz. +İşte devam ve ıttırad üzre mev’ud-ı ilahi olan nusret bundan nazm-ı şerifinde mezkur bulunan nusret-i harikanın emsali tecelli edebilir. +Fakat buna i’timat ile muharebeye girilmek meşru’ değildir. +Çünkü bu suretle kıyam tehlikeye iktihamdır ki kavl-i kerimiyle tahrim buyurulmuşdur. +Bu yalnız ilca-yı zaruret ile muhafaza-i şan ü şeref için iltizam olunabilir. +“Cenab-ı Hak ayat-ı sabıkada tekmil ve tezhib-i nefsi emr ettikten sonra bu ayet-i celilede tekmil ve irşad-ı gayrı emr edip buyuruyor ki” sizden “nası” hayra da’vet eder. +Ve “bilhassa” emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker eyler bir cema’at bulunsun. +Felah bulanlar onlardır. +“Kemal-i felaha muhtas olanlar işte bu sıfat-ı fazıla ile temeyyüz eden o cema’atdir.” kelime-i kudsiyyesi esna-i tefsirde işaret edildiği üzere ma’nasına fi’l-i tamdır.’de teb’iziyyedir ve emre müte’allikdir. +fa’il onun sıfatıdır. +Ümmet sınıf-ı nasın kasd ve iktida eyledikleri cema’ate denir. +fi’llerinin mef’ul-i sarihi bulunan kelimesinin hazfi zuhuruna mebnidir. +Ma’ruf: +şer ve aklın istihsan ettiği.. +ve münker: +Şer’ ve aklın kabih gördüğü şeylerdir. +Da’vet ile’l-hayr dini veya dünyevi salahı mutazammın olan şeye da’vet demek olduğu cihetle emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker da’vet sair umur-ı hayriyye üzerine fazl u rüchanlarını izhar içindir şu halde Kavl-i şerifinin “yed’une” üzerine atfı atfü’l-has ale’l-am kabilindendir. +Ayet-i kerimede cümle ümmete tevcih-i hitab edilmişken emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker pişva bir cema’at-i fazılaya tahsis buyurulması müfessirin-i kiram hazeratı tarafından takrir edildiği üzre bu mühim vazife farz-ı kifaye olup sair furuz-ı kifaye gibi emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münkerin dahi bütün ümmete vacib olduğunu ve fakat hepsinin birlikte bu vecibeyi ikame etmesi suretiyle cümleye vacib olmayıp belki bazıları ikame ederse bakısinden sakıt olduğunu ve şayet hep birden bu vecibeyi terk ederlerse cümleten asim ve günahkar olduklarını ifham içindir. +Bir de emr-i bi’lmaruf ve nehy-i ani’l-münker vecibesi cela’il-i umurdan olup ahkam-ı ilahiyyeye ve meratib-i ihtisaba ve bunların suver-i ğuna ve bu umura vukuf hususunca ise efrad-ı ümmet mütesavi bulunmadığına mebni bu vecibeyi ümmet içinde ancak fazilet ve ehliyet ile temeyyüz edenleri der’uhde edebilecekleri Yine müfessirin-i izam hazeratı diyorlar ki; şurut-ı mezkureye vakıf efazıl-ı danişveran-ı ümmetten ma’adası bu emr-i hatire tasaddi ederlerse ma’kus ve muzır neticeler tevellüd eder çünkü zikr olunan şuruta vukufu olmayanların münker ile emr ve ma’rufdan nehy etmeleri mülayemet yerinde gılzat ve gılzat yerinde mülayemet göstermeleri hatta bazı kesanın münkerde temadi ve ısrarlarını mucib olacak surette nehy-i ani’l-münker eylemeleri galib-i ihtimaldir. +Hayrü’n-nas kimdir; su’aline cevaben Fahr-ı Alem sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri: +“Hayrü’n-nas en ziyade emr-i bi’l-ma’ruf en ziyade nehy-i ani’l-münker Allah için en ziyade ittika en ziyade sıla-i rahm edenlerdir” buyurdu. +Mişkat-ı dırahşan-ı nübüvvetten şu da şeref-sadır olmuşdur: +Ma’ruf ile emr ve münkerden nehy edenler ruy-ı zeminde Allah’ın halifesi ve Resulü’nün halifesi ve Kitabının halifesidir. +Mülk ü milletin salah ve sa’adetini müctemi’an düşünür müctemi’an emr ü nehy eder müctemi’an istişare eyler. +Böyle bir fazıl ve hayr-hah cema’at ve onun meşveret ve müzakeresine mahsus keşke bir de mahfil-i ümmet bulunsa! +Bir suretde ki pertevi onların hal ve kallerinde leme’an etsin. +Li-Muharririhi Meşveretdir nazım-ı ahval-i mülk ü saltanat Meşveretdir ümmete misbah-ı mecd ü mes’adet Meşveretsiz nafiz olmaz kalbe envar-ı hüda Meşveretsiz hasıl olmaz hiç asar-ı ala Meşveret her emr ü karı müşkülü asan eder Hazret-i Hak lutf edip tevfikini ihsan eder Meşveretdir emr-i kat’i[-i] Hudavend-i Hakim Meşveretdir meslek-i ashab-ı akl-ı müstakım Fahr-i Ka’inat aleyhi ekmelü’t-tahiyyat efendimiz hazretleri minbere su’ud yahud minber i’mal edilmeden evvel hutbe okuyacağı mahalli teşrif buyurunca huzzara teveccüh ederek azıcık otururlardı. +minber üzerine oturmadan evvel ashab-ı kiram hazeratına selam vermekde bulundukları” mervidir. +Şafi’i Ahmed bin Hanbel hazeratı işbu hadis-i şerife istinaden o selamın sünnet olduğuna ka’il olmuştur. +Ebu Hanife İmam Malik hazeratı mezhebinde o hadis fi’l-i sabit olmadığından o selamı terk sünnet olmuşdur. +Ol aleyhisselamın minbere irtika’ buyurunca oturmadan kıbleye müteveccih olarak du’a ettiği ehadis-i sahihada sabit değildir. +Şimdi zamanımızda bazı hatiblerin oturmadan evvel minber üzerinde bir vaz’iyet-i mahsusa alarak du’a etmeleri sağlam bir esere müstenid olmadığından bab-ı ibadetde bir bid’at olması ihtimalinden havf edilir... +Bina’en-aleyh bu halin terk edilmesi daha muvafık-ı sünnet olduğu hatıra geliyor. +Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri hutbeye çıktığı esnada sair vakitlerde giymediği ve ashab-ı kiramın dahi iktisa ye mahsus olarak başına taylesan bağlamak. +Uzun ve geniş cübbe ve binişler iktisa eylemek adat-ı peygamberiden değildi. +Hülasa: +Hutbeye Cum’aya mahsus bir nevi’ elbise ve Cum’a ve hutbeye dahi öyle bir elbise ile çıkarlardı. +Şu kadar var ki Cum’aya çıktıkları esnada elbise-i mu’tadesinin cedidini olmaz ise daha ziyade nazif yıkanmış olanını iktisa buyururlardı. +İşte bunun için Cum’a namazına giderken yeni yahud temiz yıkanmış elbise giymek sünnet olmuşdur. +Fahr-i Ka’inat efendimiz esna-yı hutbede bazı kavse bazı asaya i’timad buyururlardı. +Kavl-i şerifi mervidir. +Hazret-i Peygamber esna-yı hutbede Hal-i seferde ekseriyet üzere ellerinde kılıç bulunduğundan hutbede dahi kılıcı hal-i hazerde ise asa yahud kavsi kullanırlardı. +Ulema-i hadis ve erbab-ı siyerden bazıları müdekkik ve muhakkıkları netice-i tedkık ve tahkıklerinde Hazret-i Peygamber’in esna-yı hutbede asa kavs kullanması minber ittihazından evvel olup bundan sonra ise kavs asa başka hiç birşey kullanmadığını mü’ekkeden beyan ediyorlar. +Hatta İbnü’l-Kayyim Zadü’l-Me’ad nam eserinde: +“Resul-i Ekrem minber ittihazından evvel asa yahud kavse lardı. +Esna-yı harbde kavse i’timad eder. +Cum’ada eline asa alırdı. +Ol hazretin hutbede seyfe ittika buyurdukları mervi değildir. +Bazı cehele güruhu nebi aleyhisselamın daima seyfe kıyamına işaret bulunduğunu da’va etmeleri fart-ı cehaletlerinden başka birşey değildir. +Zira minber ittihazından sonra Peygamber’in kılıç kavs başka bir şeye ittika buyurmadığı sabit olduğu gibi minber ittihazından evvel dahi hiç bir vakit kılıcı ele alarak hutbeye çıkmadığı ma’lumdur” diyor. +ade nam eser-i alisinde: +“Hazret-i Peygamber minber ittihazından evvel hutbede kavs yahud asaya ittika buyururlardı. +Minber ittihazından sonra ise hiç bir şeye dayanmaz oldu kılıç harbeyi ne evvel ne de sonra hiç bir vakit ellerine almamışlardır.” diyor. +Nebi-yi muhterem efendimiz Cum’a günleri vakt-i zuhr dahil olup mukım olan ashabın tamamen ictima’ ve huzurlarını tahmin edince minbere su’ud ederek otururlardı. +Bunun üzerine mü’ezzinan-ı peygamberiden Hazret-i Bilal dahi Mescid-i Nebevi kapısının önünde durarak ezan-ı şerifi okurdu. +Asr-ı Sa’adet’de Şeyhayn hazeratının hilafetleri devrinde Cum’a ezanı yalnız bir def’a okunur; tekerrür etmezdi. +Üçüncü Halife Hazret-i Osman zamanında ahali tekessür ettiğinden bir ezan kifayet etmez oldu. +Bundan dolayı Hazret-i halifenin emri ile vakt-i Cum’anın hululünü umum ashaba hal şimdiki zamanımıza kadar sabit kalmıştır. +Fahr-i Ka’inat efendimiz minber üzerine çıkarak oturduğu yahud Cum’ada ka’imen hutbe okumağa başladığı vakit ashab-ı güzin hazeratı da yüzlerini ol hazrete doğru tevcih buyururlardı. +Bu hususda pek çok asar-ı şerife varid olduğu gibi ulema-yı ümmet de adeta bunun üzerine icma’ etmişlerdir. +Zaten huzzarın hatibe doğru teveccüh etmeleri pek ma’kul idi. +Zira hatib onlara va’z u nasihat ediyor ve kava’id-i İslamiyyeyi ta’lim me’ani-i mühimmeyi tebliğ eyliyor ders veriyordu... +Nebi-yi muhterem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri hutbe okuduğu esnada savtını yükseltir hatta bundan dolayı mübarek gözlerinde ihmirar peyda olur; gayret ve neşatı ciddiyeti etrafa saçılırdı. +Ashab-ı güzin hazeratının gözleri yaşarır kalblerinde rikkat peyda olur; çok vakitler ağlarlardı. +Hutbe-i nebeviyyeyi dinledikçe gönülleri kesb-i kuvvet ederdi. +Evsaf-ı ilahiyyeyi işittikçe kalblerinde ma’rifetullah hasıl olur imanları kuvvet buldukça kuvvet bulurdu. +Fahr-i Ka’inat efendimiz hutbelerinde Cenab-ı Allah’a meleklerine kitablarına peygamberlerine yevm-i kıyamete ta’at ve evliyaullahın makamlarını tavsif ehl-i ma’siyet ve a’daullahın hallerini takbih buyururlardı. +Usul-i mühimme-i diniyyeyi tebliğ hadisat-ı vakı’anın ahkam-ı şer’iyyesini ta’lim ederlerdi. +Bir cihad vuku’u melhuz olduğu vakitde hutbelerinde düşmana karşı ittihaz edilecek mesleği beyan etmekle beraber ırz ü şanın vatanın müdafa’asına i’la-yı kelimetullah uğurunda feda-yı cana da’vet dilaveran-ı ashabı cihada tergib ve tahris buyururlardı. +Bayram hutbelerinde sadaka-i fıtr ve udhiyyenin ahkam-ı şer’iyyesini beyan eyler; herkes iktidarı nisbetinde fukaraya mu’avenet ve in’amda bulunmak onların haline daima acımak hususunda va’z u nasihat ederlerdi. +Nikah münasib nasihat eyler ta’limat-ı lazimeyi i’ta buyururlardı. +Sahib-i Şeri’at sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretleri esna-yı hutbede ashab-ı kiramın minbere takarrüblerini hutbeyi istima’ insat etmelerini emr eylerlerdi. +Buyururlardı ki: +“Bir kimse esna-yı hutbede arkadaşına derse lağv etmiş olur lağv eden kimsenin ise Cum’ası makbul olmaz.” ve “Cum’a günü hutbe esnasında tekellüm eden kimse kitablar haml eden himara benzer...” Hatta ki hutbe okunurken ashab-ı kiram hazeratından birinin arkadaşına küçük bir su’al dini bir su’al irad etmesine bile cevaz gösterilmiyordu. +Bu babda pek çok ehadis ve asar-ı şerife mervidir ki kadr-i müşterekleri derece-i istifazaya vasıl olmuşdur. +Ebu Hanife İmam Malik Ahmed b. +Hanbel Evza’i İmameyn daha pek çok ekabir-i ulema esna-yı hutbede tekellümün velev zikr ü ibadetle olsun iştigalin hurmetine Bu babda kütüb-i mu’tebere-i fıkhiyyeden Hidaye’de: +Bina’en-aleyh esna-yı hutbede Hazret-i Peygamber ve ashab-ı güzin hazeratının esma-i şerifeleri zikr halifenin namı yad edildikde mü’ezzinlerin tasliye tarziye te’min ile gürültü koparmaları hiç bir asla müstenid olmadığı gibi hilaf-ı sünnet bulunduğundan bir bid’atdir bi’l-ittifak tahrimen mekruhdur.. +Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin hutbeleri mutlaka –ister Cum’a ister sair mevazi’de- Cenab-ı te’ala hazretlerine layık olduğu vechile hamd ü senayı Resul-i Kibriya’ya salat-ı du’ayı teşehhüdü va’z ü nasihati Kur’an-ı Kerim’den birkaç ayetin kıra’etini ve bazı ta’limat-ı mühimmeyi ihtiva eylerdi. +Ol hazret daima iki hutbe okur her ikisini hamd ü sena lal’in bu celseyi “amin...ler” ile istikbali hiç bir eserde ma’lum değildir. +Bina’en-aleyh mü’ezzinlerin o celse esnasında gürültü koparmaları iyi bir şey değildir... +Fahr-i Ka’inat Efendimiz hutbelerinde çok vakitler buyururlardı ki: +“Benim bi’setim ile kıyamet şu iki parmak gibidir” diyerek şehadet ve orta parmaklarını gösterir kıyamet temü’l-enbiya olduğunu ima ederlerdi. +Bundan sonra “amma ba’d” ile başlayarak: +“Sözlerin en iyisi siret-i Muhammediye’dir. +Umurun en fena ve çirkini muhdes bid’at olanıdır. +Her bid’at dalaletdir.” buyururlardı. +Haberlerde varid olmuşdur ki bazı hutbelerinde: +“Allah’a hamd olsun! +Allah’a hamd eder O’ndan i’anet nefislerimizin şururundan isti’aze ederim. +Cenab-ı Allah bir kimseyi hidayet ederse hiç bir kimse onu idlal edemez. +Allah bir kimseyi idlal ederse hiç bir kimse onu hidayet edemez... +Bir kimse Cenab-ı Allah ve Resulüne ita’at ederse necat ve felah olur onlara asi olursa zararı kendi nefsine aiddir. +Cenab-ı Allah’a zerre kadar zarar iras edemez.” buyururlardı Hazret-i Peygamber esna-yı hutbede mev’izayı pek tatvil buyurmazlardı. +Derlerdi ki: +“Bir kimsenin namazı ağır ve uzun kılması hutbeyi kısa okuması fıkhına alametdir: +İşte şunun için namazı ağır ve uzun kılınız ve hutbeyi kısa okuyunuz.” Ol hazret hutbelerinde pek çok vakitler Kur’an-ı Kerim ayetlerini tilavet buyurarak tezkir ederler; bilhassa Kaf sure-i celilesini daha ziyade çok okurlardı. +Hatta sahabiyattan Ümmü Hişam binti’l-Haris Kaf Sure-i Celilesi’ni hutbede fem-i sa’adetinden işittikten sonra ezberlediğini söylüyordu. +Hulefa-i Raşidin devrinde dahi hal-i aslilerini tamamen muhafaza ettiler. +Lakin sonraları ahd-i risalet uzaklaşmakla şeri’at ve evamir-i şer’iyye adet rüsum gibi icra olunmağa başladı; hakıkat aranmaz; mekasıd-ı şer’iyye düşünülmez oldu. +Belki bu taraflara aklı fikri uzatmak bile ayıp sayılır günah addedilir oldu. +Hutbelerde olan mekasıd-ı meşru’a da unutuldu. +Keyfiyyet-i mesnunesi de kaybedildi. +Hutbeler müsecca’ mukaffa cümel-i rekikeden ibaret olup kaldı... +Dönen muhit-i nigahımda yal ü balindir Bütün hayalim o fevka’l-hayal halindir. +Zalam-ı hayret içinde şinah ederken ümid Önünde rehber olan meş’alem hayalindir. +Sema-güzin olarak gittin ey İlahi nur Peyinde şimdi ufuktan geçen zılalindir. +Bu kainat senin hatıranla hep lebriz: +Zemin zaman bana yad-aver-i cemalindir. +Bütün cihatta akseyleyen hemalindir Esir sanki bir ayine-i celalindir! +Nücum-i lamia-za barikat-ı irfanın Leyal ihata-i eşyadaki kemalindir. +Seher o nasiyeden bir nişan-ı feyza-feyz Şafakta dalgalanan renk reng-i alindir. +Ulüvv-i ka’bını tasvir eder nigahımda Sema olanca vuzuhuyle bir misalindir. +Cibal heykel-i sahib-vakar-ı azmindir Suhur hıffete düşman olan hısalindir. +Bulut yemin-i leali-nisar-ı cudundur Güneş müfekkire-i herdem-iştialindir. +Tulu’ levha-i rengin-i ibtisamındır Gurub safha-i gamkin-i infialindir. +Havada mevcelenir sanihat-ı kudsiyyen Riyah ruhumu pür-cuş eden mekalindir. +Çemende cilveler eyler bahar-ı didarın Saba nüvid-i ümid-aver-i visalindir. +Şita peyinde huruşan kıyamet-i kübra Rebi’ hatıra-i şi’r-i la-yezalindir. +Hülasa nazra-i im’anımın önünde cihan Senin sahife-i zatın senin mealindir. +Senin hayal-i sabihin –ki bir zaman ey yar Edince leyle-i ruhumda bin emel bidar; Kıyas ederdim açılmış sabah-ı istikbal– Bugün bulutların altında eylemekte karar! +Garib şam-ı gariban kadar hazin oluyor Nigah-ı rikkatimin karşısında fecr-i bahar. +Birer bürehne kadid-i mehibi andırıyor Hayat hulle-i sebzinde cilveger eşcar. +Bütün bu saha-i hadra bu nev-demide çemen Yeşil bir örtünün altında bir amik mezar! +Sımah-ı canıma bin uhrevi sada geliyor Neşideler okuyorken gusun-i terde hezar. +Temevvüc eyleyerek gözlerinde jale-i nur Şükufe-zarda guya ki ağlıyor ezhar. +Senin sahife-i zatın senin mealin iken Bütün cihan-ı bedayi’de münceli asar Samim-i ruhumu pür-cuş ü bi-karar ediyor Bugün o sine-i hilkatte inleyen eş’ar! +Muhit şimdi şebistan-ı iğtirabındır: +Bugün uyanmıyor artık o nazenin eshar! +Sen ey semaları işrak eden ziya-yı ezel Bu hakdanı bıraktın peyinde zulmet-zar! +Gerildi bir ebedi perde beynimizde senin Açıldı piş-i celalinde alem-i didar. +Cihan cihan dolaşırsın feza-yı lahutu Nasıl ki yad-ı hazinin gezer diyar diyar! +Hayat varsa senin sermedi hayatındır Azab yoksa bu fani hayat-ı velveledar. +Sükunu nerde bulur ah kalb-i mehcurum? +Derun-i sinede bin herc ü merc-i daim var! +Demek görünmeyeceksin ile’l-ebed bana sen Demek uzaktasın ey yar-ı mihriban benden! +Hayata sen beni rabteylemiş iken şimdi Aceb nasıl yaşarım söyle ah sensiz ben? +“Günün birinde gelirsin de eski alemler Devam eder yine birlikte öyle şatır şen... +Bu girudar-ı maişetten el çeker ararız Seninle sine-i uzlette gizli bir me’men... +Karışmayız yine bud ü nebud-i aleme hiç Nasıl ki bunca zamandır karışmadık zaten! +Uzakta aksede dursun o hay ü huy-i mehib... +Sükun içinde biz ey dost yek-dil ü yek-ten Devam eder gideriz her zamanki ahenge Döner muhitimiz üstünde hep senin nağmen... +Beyan-ı ukde-güdazınla mübhemat-ı şu’un Yavaş yavaş açılıp bir vuzuh olur ruşen. +Vera-yı perde-i kudrette gizlenen razın Önünde feyz-i beyanın açar da bin revzen Düşüp gider gözümüzden bütün kuyud-i beden! +Birer terane-i ilham olan neşaidini Kemal-i vecd ile tekrar dinlerim...” derken Bugün emellerimin hepsi ser-nigun oldu... +Meğerse olmayacakmış ne bir gelen ne giden! +Meğer açılmayacakmış müebbeden artık O perde perde hakaik o ukdeler o dehen! +Yazık ki yükselerek matla’ında etti karar O lem’a lem’a sünuhat... +Hem de pek erken! +Niçin gurub ediverdin sen ey sitare-i şark Henüz kemalini derk etmeden zavallı vatan? +Şu son zamanda zıya’ın kadar zıya’-ı elim Eğerçi milletin ümmid-gah-ı ikbali Olan beş on büyük adem beş on vücud-i kerim Birer birer heder olmuştu senden evvelce... +Senin peyinde fakat kaldı bin ümid-i akım! +Yarım asırda uyanmış çerağ-ı feyze bakın: +Bir anda oldu sönüp perde-puş-i hak-i remim! +Tasavvur eyleyemezdim ki ansızın dursun Felah-ı ümmet için çarpınan o kalb-i rahim; Tahayyül eyleyemezdim ki seyrden kalsın Muhit-i Şark’ta cevlan eden o fikr-i hakim. +Rida-yı hake büründün sen ey sirac-ı edeb Fakat o lem’a ki yadımdadır... +Zevali adim Durup mezarının üstünde ağladıkça sehab; Gelip başında enin eyledikçe ruh-i nesim; Harim-i kabrine ettikçe her zaman ta’zim; Bahar vakti çiçeklerde yad-ı enfasın Meşam-ı cana duyurdukça bin latif şemim; Döner hayalimin en muhterem hariminde Senin o tayf-ı latifin ey aşina-yı kadim! +Musab olan yalınız ailen midir? +Heyhat Bıraktın arkada binlerce hanümanı yetim. +Olurdu dest-i teselli-medar-ı lutfunla Sirişk içinde yüzen çehreler bir anda besim; Ederdi cud-i merahim-nümud-i feyyazın Hazain olsa bütün ehl-i fakaya taksim. +O bir cihan-ı fezaildi mahvolup gitti... +Nedir? +Niçindir İlahi bu inkılab-ı azim? +Ey yad-ı güzin-i ihtiramı Ruhumda hayatının devamı; Ey lem’a-i feyzinin tamamı Subh-i ezelinin ihtişamı; Amaline dar gelince nasut Bakmaz da bu dar-ı ibtilaya Ruhun can atardı i’tilaya; En sonra o nur-i arş-paye Yükseldi civar-ı Kibriya’ya... +Dem şimdi dem-i saadetindir: +Ervah nedim-i hazretindir. +Tevfik olarak yolunda hem-rah Aştın şu feza-yı tarı nagah; Ta fecr-i bekada oldun agah... +Hala gidiyorsun Allah Allah! +Pervazına yok mudur tenahi? +Ey tair-i gülşen-i İlahi! +Her gül dibi medfen-i hayalin Her gonca kitabe-i kemalin; Her yerde nihan olan cemalin Her yerde iyan olan mealin; Bir yerde görünmüyorsun amma; Her yerde bedayi’in hüveyda! +Ey sen ki harim-i Hakk’a mahrem Oldun da yabancın oldu alem; Yad eyleyecek misin ki bilmem? +Dünya denilen bu sicn-i matem Hala bana dar-ı imtihandır... +Kurtulmadım işte an bu andır! +Ey yar-i aziz-i gam-küsarım Mahvoldu Huda bilir kararım Sarsıldı olanca ıstıbarım; Bi-zar peyinde ruh-i zarım! +Gittin beni kimsesiz bıraktın Yaktın beni hasretinle yaktın! +Sen ey Anka tanılmış kanlı baykuş tayr-i pür-nekbet Olur can sayd eden pençende ber-aveng bir millet. +Sukut eyler cesedler piş-i pervazında... +sad la’net! +Senin şehbal-i tarından huruşan kanlı bir zulmet Hatib-i zulm ü matemsin ki nefs-i natıkandır mevt! +Mekabirden hitabet ettiğin yükseldiğin minber Serir-i saltanatlar ser-bülend eyvan ü efserler Bütün kırmak için yaptırdığın baziçedir yer yer... +Ser-i mevta demekdir pençene düşmüşse bir efser Elinde bir serir-i saltanat bir naşa pek benzer. +Vücudun yokluk icad eyler insanlık fezasında Me’alin gizli mevtin lafz-ı vahşet-ihtivasında. +Durur alçaklığın ah-ı yetimin i’tilasında. +Yüzün manzur her seng-i mezarın maverasında Elin vardır senin her makberin vaz’-ı esasında! +Mekabir hep lisan-i hal ile feryad ederlerken O feryadın içinden bir zafer avazı duydum ben! +Vega meydanı bir müdhiş mezaristan-ı pür-şiven Kırık bir seng-i kabrin bence hiç bir farkı yok zaten “Hüvelbakı”si eksik bir takım tak-ı zaferlerden! +Budur meydan-ı harb işte: +Ufuklar zar zar olmuş Lisanlar müncemid ebkem.. +dehenler tarumar olmuş; Tahaccür eylemiş eşk-ablar seng-i mezar olmuş! +Cebeller türbet olmuşdur ağaçlar türbedar olmuş; Zemin hem makber olmuş hem firaş-i ihtizar olmuş! +Mu’teber İkdam’ın Sıratımüstakım’e te’alluk etmek üzere “Cümlenin Maksudu Bir Ama Rivayet Muhtelif” ser-nameli bendini layık olduğu ehemmiyyet-i mahsusa ile mütala’a ettik. +Geçen hafta “Muhtelit Mahkemeler” makalemizdeki bazı fıkaratın ma’na-yı maksuddan başka makasıdı dahi müştemil olduğu zan olunduğunu mezkur makalenin tazammun etmediği hususatın risaleye isnad edilmiş olmasından anladık. +Tekrar tekrar beyan edelim ki maksadımız hedef-i i’tiraz müdahale-i ecnebiyye tarafdarı olarak ira’e değildir. +Böyle zannetmek hakkımızda pek ağır bir itham olur. +Muharrir-i muhteremin kalblerimizdeki mevki’i bu gibi şeva’ibden müberradır. +Cevablarımız tamamıyla fıkranın bahis bulunduğu fikrin nazariyyenin ka’illerine karşıdır. +Nitekim makalemiz serapa bunu gösterir. +Nakillerin ise mes’uliyetten masuniyeti zaten kava’id-i mer’iyye icabatındandır. +Şu kadar ki muharrir-i fazıl için ma’rız-i hacet olmak üzere telakkısi zaruri olan şu mes’elede yani muhtelit bir maları arzu olunuyordu. +Nevaziş-i vatan-perveraneleri dahi böyle bir temennide bulunmak için evlad-ı vatana cür’etbahş oluyordu. +Binaberin bu noktada ihtiyar buyurulan sükut şu mu’azzez ümniyeyi haleldar etti. +Ve müşarun-ileyhce de arzu olunmayacak olan şu inkisar-ı emeldir ki bize sükut-ı vakı’ı zelle suretiyle tavsif ettirdi. +Son makalede ise muharrir-i fazıl bu hususda tamamıyla efkarımıza iştirak etmekte olduklarını beyan ile re’y-i mezkuru sarahaten takbih buyuruyorlar. +Şu halde matlub hasıl olmuş demekdir. +oluyorsa tasrih edelim ki o cevab da yine mü’elliflere raci’dir. +Biz muharrir-i siyasimizin mevcudiyetiyle onlara karşı memleketimizin Tan’ı Times’ı mesabesinde telakkı olunan bir gazetede hergün hakimane bendlerini tetebbu’ ederek hakkında mü’ellifin-i mezkureye bir fikr-i icmali verebilir i’tikadında bulunuyoruz. +Cürm-i ahlaki nedir? +Bu su’ale cevaben ben bila-tereddüd derim ki: +Her nevi’ ef’al ve harekat-ı kabihadır; Gerek kavanin-i mevzu’aya mugayir olsun ve gerek olmasın. +Şu beyanımıza göre bunun enva’-ı me’asi ve mesaviye şumulü zahirdir. +Kavli ya fi’li.. +Zahiri ya batıni olsun. +Hatta aşağıda bi’l-hassa beyan edeceğimiz “cürm-i hukukı”ye de şamil o da bunda dahildir. +kat-ı kabihadan olup olmadığını nasıl bilelim? +Bunun Evet bu babda bir değil iki tane mikyasımız vardır ki onlar da akıl ve nakildir. +Şöyle ki: +Bir kere Halık-i Hakim te’ala ve tekaddes hazretleri bizi sair hayvanata nisbetle müstesna mükemmel bir hilkatte vücuda getirmiş elhamdülillah bize akıl gibi dünyalar değer bir ni’met-i uzma ihsan buyurmuşdur ki onunla biz bu alem-i kevn ü fesadda her zaman her yerde her şeyde nik ü bedi hayr u şerri hakk u batılı bazı müstesnadan kat’-ı nazar hüsn ü kubhu pek a’la temyiz ve tefrik edebiliriz. +İkinci derecede ukul-i beşerin idrak ve ihatadan aciz kaldığı bir takım haka’ik-i ulviyye sera’ir-i lahutiyyeyi lutfen ve merhameten beyanla bizi sa’adet-i dareyne musil olan tarik-i münciye irşad-ı hikmet-i samedaniyyesine bina’en “şer’-i ekmel”i inzal buyurmuşdur ki mücerred aklımızla keşf ü idrake muvaffak olamadığımız nice hakıkatleri hikmetleri de bu sirac-ı hidayetin feyz-i nurundan iktibas ve sorarız: +Böyle bir yandan akl-ı selim diğer yandan şer’-i kavim bu iki reh-nüma-yı hak ve felah insanı daima rah-ı fevz ü necata semt-i emn ü selamete bi’l-ittihad delalet edip dururken gümrahlığa hiç bir vesile bahane yoğiken irtikab-ı cürm “ma’siyet” şöyle dursun hatır u hayalden geçirmek bile insan-ı akile insan-ı kamile yakışır şeylerden midir? +Heyhat! +Öyle olunca aklen ve şer’an uhdemize müterettib ve mütehattim veza’if-i mütenevvi’ayı vüs’ümüz mertebesinde hüsn-i ifaya çalışalım. +Çalışalım da gaye-i emelimiz bulunan sa’adet-i ebediyyeye na’il olalım! +Fi’l-hakıka akl u şer’in Beni Adem’e tahmil ettiği veza’if mütenevvi’dir. +Fakat mütenevvi’ olduğu kadar da mühim ve mukaddesdir. +Bu cihetle kim ki bunları bi-temamiha ifa edebilirse kelimenin tam ma’nasıyla mes’uddur. +Buna mukabil hangi birini ifada tecviz-i kusur eylerse ahlaken mücrim dairesi bu derece vasi’dir. +Gelelim cürm-i hukukıye: +Cürm-i hukukı “kanuni” nedir? +Bunun daire-i haddi o kadar vasi’ değildir. +Mücerred hükm-i vicdaniyye değil hatta ahkam-ı kanuniyyeye muğayir ef’al u harekatın bir çoğu dahi bunda dahil olmaz. +Belki bunun teşekkülünde iki lisan vardır. +Birincisi ika’ olunan bir fi’lin kanuna muğayereti ikincisi kanun-ı cezada mu’ayyen bir cezaya mukarenetidir. +Bu esaslardan velev biri bulunmazsa cürm-i hukukı husule gelmez. +Çünkü ale’lumum ef’al-i cerime nazar-ı im’ana alındıkda görülüyor ki fi’l-asl iki menba’den tereşşuh etmekdedir. +Biri müsbitdir ki kanunun nehy ettiğini işlemekdir hukuk-ı tabi’iyye-i ceza’iyye ğeri menfidir ki kanunun emr ettiğini işlememekdir buna da “cera’im-i ihmaliyye” namı verilir. +Fakat bu suretler ale’l-ıtlak birer cürm-i kanuni teşkil etmez etmek için mühim bir kayda fasla lüzum görünür ki o da kanunun nehyi ya emri mutlaka “bir ceza tehdidine mukarin” olmasıdır. +Eger öyle olmazsa o halde o gibi nevahi veya evamir-i kanuniyyeye muhalefet cürm-i kanuni değil yukarıdaki izahata nazaran cürm-i ahlakıdir. +Şimdi bu kazıyyeyi nehyden emirden birer misal ile akd-i icare ile müstehak olduğu menfa’at-ı mu’ayyenenin ma-fevkine tecavüz edemeyeceği beyan olunur ki bu bir nehy-i kanunidir. +Kezalik usul-i muhakemat-ı ceza’iyyenin . +maddesinde: +Cürm-i meşhud halinde bulunan ya velvele-i nas ile ta’kıb olunan eşhası tutup müdde’i-i umumi huzuruna getirmeğe herkes mecbur olduğu gösteriliyor ki bu da bir emr-i kanunidir. +Lakin bunların ikisi de bir ceza tehdidine mukarin değildir. +Onun için bunlara adem-i ri’ayet gerçi ahlaken bir cürm ise de kanunen cürm add olunmaz. +dan medlulü oldukça ta’ayyün etmiş idüğünü zann eyleyerek deriz ki ukul-i kamile ashabına lazım olan bir şey var ise o da cera’imden suret-i mutlaka ve kat’iyyede mücanebet etmekdir. +Vakı’a bir adam cürm-i ahlakıden dolayı kanun nazarında bu cezaya müstehak olmaz; ancak Adil-i Mutlak hazretlerinin nezd-i uluhiyyetinde behemehal mes’ul ve mu’ateb olduğunu asla hatırdan çıkarmamalıdır. +Hem de ukubet-i uhreviyye mücazat-ı dünyeviyye gibi de değil şedid ve mediddir. +Artık aklı başında bir insan için bundan büyük endişe mi olur? +Bina’en-aleyh hatt-ı hareketimizi hemişe akl u şer’e tevfik etmemiz elzemdir. +Nüsha-i kübra-yı ekvan olan insanlığın hasisa-i şan-ı fıtratı olub cem’iyyet-i medeniyyenin devam-ı intizamı ve mu’amelat-ı beşeriyyenin muhafaza-i insicamı nokta-i nazarından yalnız ahkam-ı celile-i şer’iyye ve kavanin-i mevzu’a-i milliyye ile mukayyed olduğu halde ahiren şahsi bir takım menafi’-i cüz’iyye ve keyfi bir alay ağraz-ı nefsaniyye uğrunda kabus-ı istibdada feda edilerek muttasıl selasil-i esaret-peyma-yı nifak ile tazyik ve müselsel ağlal-i tahammül-fersa-yı herçi bad-abad seyf-i sarim-i cihad ile rüstem pesendane bir suretde kat’ u tefriki sırasında a’za-yı bedeniyyesinden birkaç parça uzvu da feda edilmedikçe şu zencir-i can-güdaz-ı riyyet madem ki emirü’l-mü’minin Padişah-ı hürriyyet-ayin efendimiz tarafından tebe’a-i sadıka-i Osmaniyyelerinden ferd-i aferidenin incinmesine rıza gösterilmeksizin kuyudat-ı mezkureden tecrid ile azad u ihsan ve ba’dema yegane emel-i şahaneleri de hürriyyet-i asliyye-i mezkurenin idamesi hakkında bir vesika-i resmiyye-i te’ahhüd demek olan Kanun-ı Esasi’nin kat’iyyen muhafaza ve ahkam-ı münderecesinin bila-te’hir icrası olduğu te’min ve i’lan buyurulmuş ve bu vesika-i Meşrutiyet’le bunca senelerdir maddi ve ma’nevi zünden meydan-ı muhasamada her an bir kuvve-i mükademe-karane dil-firib-i müsavatın ayine-i adalet-pira-yı hukukda cilve-nüma-yı mes’adet ve bütün evlad-ı hamiyyet nihad-ı milletin saha-i garra-yı vatanda hem-ahenk-i uhuvvet olması gibi mefahir-i feyz-i hürriyyetle gıbta-ferma-yı ağyar ve ahbab bir şekl-i vahdet iktisab etmişdir böyle debdebe-i devleti derk-i esfel-i izmihlal ve fenadan mevki’-i bala-terin-i i’tilaya ve kevkebe-i milleti haziz-i ihtilaf ve nifakdan zirve-i şa’şa’adar-ı milliyemize te’alluku cihetiyle her ferd-i Osmani için derece-i vücubda bulunan beka ve muhafazası mes’ele-i mühimmesini zikr olunan işbu iki ayet-i celilenin ihtiva etmesi ve muhafaza-i matlubenin üç rükn-i rekin ile meşrut ve onların kemal-i ehemmiyetle ifa ve icrasına menut olduğunun da sebebin hususiyyeti hükmün umumiyyetine münafi olmayacağı bulunması elhak hayret-bahş-ı ulema-yı rasihin cela’il-i mu’cizat-ı Kur’aniyyedendir. +Erkan-ı mezkureden birincisi işbu ni’met-i mukaddese-i hürriyyeti hiç bir vakitde hiç bir sunazm retle nazar-ı dikkatden dur tutmayarak daima bir hiss-i diyanet-perverane ca’ib-i mukaddese-i şer’iyye noktasından mu’amelat-ı milliyemize tatbik ile ifa-yı hakk-ı şükran ve bab-ı eda-yı şükranda mevcudiyyet-i külliye ile isti’mal-i cism ü can ederek beyti bu babda düsturü’l-amel-i hikmet olduğu bedidar ve cevher-i cihan-baha-yı hürriyyetimizi daire-i ahkam-ı şer’iyyeden ve kavanin-i mevzu’a-i medeniyyeden haric bir suret-i ni’met vadi-i hevl-nakine puyan olmak ise ferma-yı sübhanisince badi-i mahv ü helak idiği vareste-i kayd-ı tezkardır. +şer’-i şerif ve mesalih-i ibad üzerine mübteni kanun-ı münif değil mi idi? +Şu halde biz kuvve-i hürriyyeti hilaf-ı şer’ ve kanun bir yolda isti’mal eder isek dima-i şüheda ve midad-ı ulema gibi zıman-ı muhterem mukabilinde ref’ ve istib’ad etmiş olduğumuzu zannederek i’lan-ı sürur ve bahtiyari eylediğimiz yız? +Müstağni-i beyan olduğu üzre insan nazm-ı celili-i samedaniyyesince akvalinde ef’alinde mutlaku’l-inan olarak terk olunmadığına göre hürriyyet adab-ı umumiyye-i milliye ve ahkam-ı celile-i şer’iyye dairesinde cari olursa hürriyetdir. +Gayrin hürriyetini ihlal eden ve kuyud u hududdan vareste olan hürriyet ise hasisa-i insaniyyet olması şöyle dursun hayat-ı hayvaniyetden aşağı bir keyfiyet olduğuna şüphe var mıdır? +Bina’en-aleyh ni’met-i hürriyyet aklen ve hikmeten ma-vudı’a-lehine sarf olunmak vecibe-i zimmet-i ubudiyyet olur. +Ma-vudı’a-lehinin gayrisinde isti’mal-i ni’met ise değil şükür ve mahmedet belki küfran-ı ni’metdir. +Küfran-ı ni’met de muhafaza-i ni’met-i hürriyyetin üssü’l-esası-ı istinadı olan erkan-ı selase-i mezkureden birinin zevalini istilzam edeceğinden bu hal hey’et-i ictima’iyyemiz için nasıl gayr-i kabil-i telakkı bir mazarrat ve asayiş ve emniyetin ve aheng-i umumi-i milletin ihtilalini da’i olmak cihetiyle de ne dehşet-engiz bir musibet olduğu artık tasavvur buyurulsun. +hamiyyet-perveran-ı ümmet derece-i vüs’ ü kudretine mertebe-i hal ü ma’işetine ve icab-ı san’at ü mükellefiyetine göre cami’-i kaffe-i kemalat-ı beşeriyye ve kafil-i mesalih-i amme-i medeniyye olan Kur’an-ı azimü’ş-şana kemal-i ehemmiyyet ve safvet-i i’tikad ü niyyetle temessük ve i’tisam ve ondan ser-i muy ayrılmamağa sa’y ü ihtimam etmekdir. +Nasıl ayrılmak ca’iz olabilir ki; medeniyyet-i sahiha-i İslamiyye’nin kellef olduğumuz veza’if-i ubudiyyet ve ibadatı ve ebna-yı nev’-i insana karşı vazifedar bulunduğumuz hukuk ve mu’amelatı ve devlet ü memlekete karşı der’uhde eylediğimiz mesa’i ve hidematı ukul-i beşerin tabaka-i ulyasını ihraz eden dehanın efkar-ı münevveresini pek ziyade muzlim gösterecek kadar parlak ve me’alim-i rasihini haziz-i safilde bırakacak derecede ulvi bir uslub-ı satı’ ile beyan eden Kur’an’dır. +Tekemmülat-ı insaniyyeyi mütekeffil mekarim-i ahlak u adatı ve tecemmülat-ı ictima’iyyeyi mutazammın adalet ü musavatı ve emniyyet-i hukuk ve intizam-ı umurun muhafazasını te’min eden mükafat ü mücazatı ve beka-yı milletimizin merkez-i i’tidal ve te’alide idamesini zamin olacak suretde ehline lüzum-ı tevdi’-i emanatı emr eyleyen Kur’an’dır. +yemizde akl u hayal-i beşerin fevkinde lahuti bir eda ve belağat u fesahatin hayret-bahş-ı bülega-yı cihan olacak derecede ali bir mertebesinden ilahi bir lisan-ı i’caz-nüma ile keşf-i hakayık eden Kur’an-ı bedi’u’l-burhana i’tisam etmez ü sa’adet olacak bir hablü’l-metin-i temessük artık hangi kitab hangi kanun olur böyle ise kitabullaha i’tisam edelim tefrika-i ümmeti icab eden akvalden ve beyne’l-ihvan ittihad ve muhabbeti hall ü izale edecek ef’alden ictinab eyleyelim. +Levazım-ı medeniyyet olan hürriyet ve müsavat ve adalet bizce mukteza-yı ahkam-ı şeri’atdir. +Şimdiye değin hilaf-ı şer’-i mübin zuhur eden kaffe-i ahval ve mu’amelat ise kuyudat-ı diniyye ağırlığından tecerrüd etmek isteyen bazı sebük-mağzanın laubaliyane hareketlerinin ve rical-i müstebide-i hükumetin meyadin-i cek gibi çalışmak yarın ölecek gibi ibadat ile iştiğal eylemek müslümanların vezaif-i insaniyyelerindendir. +İnsanın menfa’ati de mazarratı da kendi kesb-i yedinden ibaret olduğu ve insan ancak sa’y u ameli derecesinde dünyevi ve uhrevi müstefid olacağı hakıkati de mu’cizat-ı celile-i Kur’aniyyedendir. +Tecelli-aşinayan-ı vahy u ilham-ı enbiya-yı izamdan her birinin bir san’atla te’min-i ma’işet ederek nümune-nüma-yı ahlaf olduklarını ve esbab-ı zahireye teşebbüs etmeksizin Hayru’r-razikın hazretlerine mütevekkil olanları sani-i Hulefa-yı Raşidin Faruk-i adl-ayin efendimiz müte’ekkilinden addettiklerini kütüb-i siyer bize haber vermiyor mu? +Habl-i metin-i ilahiye şiddetle temessük edelim. +Heva vü hevesimize teba’iyyet yüzünden vuku’a gelen ren rahile-bend-i seyr ü azimet ve bahren sefine-süvar-ı hareket olarak tevsi’-i kesb ü ticaret ve te’min-i emr-i ma’işet etmekliğimizi ayet-i kerimesiyle Kur’an-ı hikmet-beyan bize ferman ve erzak-ı mahalliyenin habsiyle ebna-yı cinsinin mabihi’l-inti’aşını tazyik eden muhtekirlerin mel’un ve beray-ı ticaret haricden celb-i havayic eyleyenlerin merzuk olacağını hadis-i şerifiyle Seyyidü’l-mürselin efendimiz beyan buyurmuyor mu? +Şu dela’il-i cela’il-i medeniyet pişgah-ı ebsarımıza tecelli nüma-yı şevk ü gayret olub dururken artık zaman-ı cahiliyetin insanları gibi öyle ihtiyar-kemin-i ıstıyad ve hilaf-ı diyanet bir takım sözlerle ikad-ı na’ire-i fitne ve fesad etmeyelim. +Belki Hazret-i Kur’an’ın emrini tutub nehyinden kaçınmakda ittifak ve ittihad eyleyelim. +Çünkü her emriyle bize binlerce menafi’ te’min ve her nehyiyle bizi kabil-i ta’dad u ihsa olmayan mazarrat-ı maddiyye ve ma’neviyyeden tahlis eden Kur’an -ı hakim olduğu bin üçyüz senelik alem-i İslam’ın devr-i te’alisi daima muhafaza-i ahkam-ı Kur’an zamanına ve devr-i mahv ü perişanisi de ihmal ve tekasül evanına tesadüf etmekle tahakkuk eden bir kazıyye-i muhkemedir. +İhsan u adalet ve ehline tevdi’-i emanetle emr eden ve fahşa vü münkerden ve gayrin ırz u canına tecavüz ve hukukuna bi-gayr-i hakkın te’addiden nehy eden Kur’an değil mi? +Gene medeniyeti teşkil eden Allah ve Resulullah ve ulü’l-emre ita’atle ve mahiyyet-i me’ser-i şefkatle teklif eyleyen Kur’an değil mi? +“Düşman ile mukatele ve onlara hakkıyla mukabele için te’min-i galebe ve tezyid-i kuvvet edecek her türlü mühimmat-ı harbiyye ve alat u edevat-ı askeriyyeyi ve ahırlarda tavile-bend-i hareket güclü kuvvetli atları i’dad ve amade ediniz” me’alini havi ayet-i kerimesini bir kere pişgah-ı nazar-ı dikkat ü takdise alalım. +Ayet-i mezkure bir devletin meşrutiyet-i idareye malik ve ahkam-ı mukaddese-i şer’iyye ile mukayyed bir devletin tezayüd-i şan u şevketini ve te’ali-i ihtişam ü azametini ve husun u hududunun tecavüz ve a’dadan mahfuziyetini ve beka-yı hükumet ve istiklaliyetini ve bir milletin adat-ı milliye ve adab-ı diniyyesini muhafaza ile diğer kavme diğer millete sefahetde heva ve hevesine teb’iyyetde taklid-i mücerredden mütecanib ve mukteda bih-i ecanib olacak suretde hilye-i ilm ü ma’rifetle mütehalli olan bir milletin terakkı-i feyz ü sa’adetini ve muhafaza-i asayiş ü emniyyetini ve hey’et-i ictima’iyyesinin mahv u perişaniyyetinden selametini ve kalben huzur ve vicdanen rahatını te’min eden vesa’il-i miknetin mu? +Bugün meşru’ veya gayr-i meşru’ vesileler ihdasıyla bize hücum edecek ve hak-i pak-i aba ve ecdadımızın hun-i şehadetiyle tahmir olunmuş olan vatan-ı mukaddesimizi pamal-i huyul-i garat etmek arzusunda bulunacak düşmanımızla mukatele ve şan u şevketimizi hakkıyla muhafaza ve Osmanlılığa mahsus bir hamaset-i fıtriyye ile onlara mukabele bundan on üç asır mukaddem Medine-i ilm ü irfan Resul-i zişan efendimizin haber verdiği remyin şekl-i tekemmülü olan mavzer ve martini tüfenklerine ve Krup toplarına ve şarapnellere ve memleketin şerayin-i hayatını teşkil eden askeri ve ticari yollara ve şoselere ve vesa’it-i nakliyyenin ruh-ı kemali olan şimendiferlere tramvaylara otomobillere arabalara ve sevahilimizi ve limanlarımızı taht-ı muhafazada tutacak donanmalara ve sayir birer kal’a-i ahenin olan zırhlılara ve zırhlı kruvazörlere torpillere ve vesa’il-i muhaberatı te’min edecek telli ve telsiz turuk-ı berkiyyeye ve balonlara ve bu alat-ı harbiyye ve terakkiyat-ı sına’iyyenin mevkufun aleyhası olan darü’t-tedris ve daru’l-fünunlara daru’s-sına’alara ve tersanelere fabrikalara ve tophanelere havuzlara ve haddehanelere ve bunları şekl-i idare-i devletin iktiza ettiği ve berri ve bahri kuva-yı maddiyye-i saltanatın icab eylediği vechile istihsal ve istikmal eyleyecek kaşiflere muhteri’lere mühendislere ve mu’allimlere erkan-ı harblere ve şirketlere erbab-ı hüner ve san’ata ve ashab-ı ilm ü ma’rifete ihtiyacımız muhtac-ı beyan ve burhan mıdır? +İşbu ihtiyacat-ı bedihiyyenin vüs’ ü kudretin yetiştiği derecede ref’ ü izalesi ve emr-i müdafa’a ve mukabelenin şanlı şerefli bir suretde te’min-i esbab-ı husuliyesi babındaki kelime-i mübeccelesini müştemil olduğu ihata-i efrad ve cami’iyyet ve bina’en-aleyh husul-i kuvvet ve kudret-i millet için her ferde teşmil ettiği mes’uliyyet Kur’an-ı lami’u’t-tibyan gibi istinadgah-ı celili bulunan din-i İslam’ın cem’iyyet-i medeniyyeye ve hey’et-i ictima’iyye-i beşeriyyeye hadim olduğu kadar alemde hiç bir din hiç bir mezhebin hizmet etmemiş ve etmeyeceğini ve şu halde İslamiyet ayn-ı hikmet ve mahz-ı medeniyet olarak meşru’ cami’-i kaffe-i ahkam ve zübde-i edyan bir mevhibe-i melik-i allam idüğini mu’cizat-ı Kur’aniyyeden olmak üzere isbat etmez mi? +Bina’en-aleyh müfessir-i Kur’an nebi-i ahirü’z-zaman efendimiz de “Kur’an habl-i metin-i ilahidir. +Acayibi nihayet bulmaz ve kesret-i rucu’ ile taravet ve halaveti za’il olmaz. +Her kim onunla ka’il olursa sadık ve her kim onunla amel ederse raşid ve her kim ona i’tisam eylerse sırat-ı müstakıme mehdi olur” buyurmuşdur. +Felihaza akvalimizi mümkün olduğu kadar hükm-i Kur’an’a tevfik edelim ki muhriz-nisab-ı sadakat ve a’mal ü ef’alimizi o kitab-ı nasihü’l-edyana tatbik eyleyelim ki salik-i meslek-i reşadet olmak şerefine na’il olalım ve urvetü’l-vüska-yı sırat-ı müstakıme hidayet ve dareynde selamet bulalım. +O nur-i ayn-ı alem diğer bir hadis-i şerifinde de “Muhakkak şu Kur’an-ı hikmet-beyan habl-i metin-i rabbani nur-ı mübin-i sübhanidir. +Emraz-ı kuluba şifa-yı nafi’ ve mütemessiklerini hata ve zelelden muhafız bir emr-i baridir” buyurdu. +Bundan tahakuk ediyor ki bizi merkez-i selamet üzerine deveran eden muhit-i hürriyyetimizde tedricen ser-menzil-i sa’adete leyecek Kur’an’dır. +Seyyi’et-i ef’al-i reda’et-i ahlak emraz-ı mühlikesinden bizi şifayab-ı menfa’at edecek ve bi’l-cümle akval ü ef’alimizde mahv-ı istikbal etmek şanından olan hati’at-ı siyasiyye ve ihtilafat-ı diniyyeden bi’l-muhafaza bir mevki’-i alü’l-al-i ismetde tutacak yine Kur’an’dır. +Kari’in-i kiram görüyorlar ki ben tesettürü kadınların iffeti namına taleb etmiyorum hem böyle bir maksadla taleb etmek de istemem. +Zira o zaman fıtraten ihtisasat-ı fazıla sahibi olan bu cins-i rakıkin hukukuna tecavüz etmiş olurum. +Evet kadınların seviye-i ahlakiyyeleri erkeklerinden elbette daha yüksek namusları umumiyet i’tibariyle daha pakdır. +Bina’en-aleyh benim tesettürü ihtiyar edişime sebeb onun kadınları erkeklerin şerrinden emin bırakacak bir hısn-ı hasin olmasıdır. +Çünkü erkekler günün birinde yahud her gün kendi perde-i namuslarını hetketmiş olsalar bundan maddeten bedenlerine bir halel terettüb etmeyeceğini bildikleri için görülüyor ki her türlü hileye her türlü vesa’it-i mel’uneye müraca’at ederek kadınları iğfale müfrit bir inhimak ile saldırıyorlar. +Zaten hadisat-ı alemin tetebbu’iyle mertebe-i sübuta vasıl olmuşdur ki kadınları cebin-i pak-ı ismetlerini lekedar etmeye teşvik eden hep erkekdir. +Hatta El-Mukattam ceridesi mesturiyeti mu’ahaze ederken şu hakıkat-ı bahireye şehadet edip diyor ki: +“Hey’et-i ictima’iyyeden her birinin tarihi göstermektedir ki kadının fazilet-i iffetine karşı hücum eden daima erkek ve o muhacime karşı bu fazileti müdafa’aya çalışan daima kadın olmuşdur.” Öyle ise hasmının savletini def’ edecek kadar bir salabet-i fıtriyyesi olmayan bu cins-i nazenini şedid ve mütecasir olan erkeğin şerrinden himaye edecek bir çare aramak mukteza-yı adalet değil midir? +Bir kere zavallı kadını bu zalum erkeğin pençe-i te’arruzuna desa’isine ma’ruz bıraktıkdan sonra bilahare kendisini damen-i sığar mı? +Erkeğin tuzağına düşen bir kadını adem-i iffetinden dolayı mü’ahazeye kalkışmak bize nasıl layık olabilir ki bu mahlukun desa’is-i şeytaniyyesinden yuvalarındaki arslanlar lamıyor! +Hem canım kadından ne bekliyorlar? +Şehevat-ı nefsaniyyesine mukavemet hususunda adeta bir melek olmasını mı istiyorlar? +Yoksa heva ü hevesine karşı adem-i temayülde onun cemadat sınıfına geçmesini mi arzu ediyorlar? +Ya bunlar o zavallının hakkında en şedid bir zulüm en ağır bir esaret değil de nedir? +Diyorlar ki: +Niçin erkeğin mestur olmasını istemiyorsun da bu mecburiyeti kadınlara hasrediyorsun? +Kadınları tesettüre Derim ki: +Erkekleri kadından ayırmaya çare olmadığı gibi Geçen ve gelecek fasıllarımıza müraca’at buyurulsun kadının vazifesi sırf beytidir. +Bina’en-aleyh evinin haricinde çalışması –şu’un-ı hayatiyesi icabınca haricde dolaşıp nasibini aramaya mecbur olan– erkeğin hilafına olarak büyük bir fesad-ı ictima’iyi mucibdir. +İşte bu hal umur-ı sabiteden olduğu için iki şerden ehvenini ihtiyar etmemiz azım geliyor da o sebebden tesettürü kadına hasrediyoruz başka şeyden değil. +Yok eğer ashab-ı fikr ü nazardan biri zuhur ederek erkeklerin kadınlara karşı olan hücumlarını men’edecek bir çare ihtira’ına muvaffak olur da kabulü teklifinde bulunursa müslümanlar kadını bu cins-i rakıki siyanet için o teklife herkesden evvel ru-yı kabul gösterirler. +el-Mukattam ceridesi diyor ki: +“Hey’et-i ictima’iyyede mesturiyetin muhafaza-i iffet hususunda hiç bir fazileti sabit değildir. +Zira bir muharrir yokdur ki kalksın da mestur olan şehir kızının mestur olmayan bedevi kızından daha namuslu olduğunu kezalik bir bedevi kızının ırzının bir mesturenin Biz deriz ki: +Bunu kimse inkar etmez. +Ancak şurasını da hatırdan dur tutmamak lazım gelir ki mestur olmayan bir bedeviye yahud çölde zira’atle meşgul bir kadın heyca-yı ma’işetin tenazu-i bekanın henüz en aşağı derecesinde bulunuyor. +Zaten ilmü’r-ruh isbat ediyor ki bu devirde bu haletde bulunan bir insan kendisini helakdan muhafaza etmekden başka bir şey hakkında hemen de i’mal-i fikr etmez. +Bina’en-aleyh bu gibi kadınlar mü’essirat-ı lehv ü hevese maruz kalarak kendilerini huzuzat-ı nefsaniyyelerine kaptıracak vakte malik olmadıklarından bütün gün kocalarıyla beraber çalışırlar. +Gece olunca gündüzki cihad-ı takatfersanın yorgunluğuyla dinlenmekten başka bir şey düşünemezler. +Bunun içindir ki ancak hava’ic-i zaruriyyesini te’min edebilecek kadar mala sahib olan bir bedeviyenin yahud fellahanın ilk işi yüzüne bir örtü örterek erkeklere karşı tesettürden Lakin el-Mukattam’ın “Madem ki revabıt-ı ahlak ve edeb çözüldüğü zaman fazilet-i iffete karşı muhacim olan unsur erkek o fazileti müdafa’a eden ise kadındır; artık kadınların kuva-yı akliyyelerini kuva-yı ahlakiyeleriyle birlikte tezyid etmek idraklerini tecrübelerini tevsi’ eylemek aklen muhafaza edebileceğini öğrensin.” tarzındaki mütala’asına gelince buna şu yolda cevab veririz: +Kadınların umumiyeti nazar-ı i’tibara alınırsa görülür ki terbiyenin bu nevi’ imkan dahilinde değildir. +Buna ancak pek zengin adamların kızları na’il olabilirler. +Çünkü böyle bir terbiye böyle bir tahsil için senelerce mektebde bulundurulmak ağırlıklarınca altın sarfedilmek icab eder ki o halde kızların onda dokuzu bu tarzdaki tehzib-i felsefiden mahrum bina’en-aleyh unsur-i muhacim olan erkeğin desa’isine mahkum olur. +Demek el-Mukattam’ın bu sözü üzerine umumi bir ka’ide-i ictima’iyye bina etmek sahih olamayacak. +Bununla beraber ibtizal taraftaranının mesturiyet aleyhinde bulunanların tavsiye etmekde oldukları bu ma’nevi tesettür kadın için maddi olan o rakık ridadan tahammül olunmaz derecede ağırdır. +Bakınız erkeklerin kadınlara yüklemek nın unsur-ı kavi olan erkeğin hedef-i tehacümü olduğunu alıkoyacak bir mani’-i maddi ile bir rida ile tesettür etmemesini yani feylesofları bu dünya-yı faniye muhabbetden huzuzat-ı nefsaniyyeye temayülden men’ etmekde olan hicab cinsinden olmasını iltizam ediyorlar; daha doğrusu kadınlar velev her taraftan gösterilen muhacemata hedef olsalar da yine hissiyat-ı beşeriyyelerinden hiç birine ita’at etmesinler melek olsunlar diyorlar! +hem onu hem erkeği bu mücahede-i hevl-engizden kurtarmıyorlar? +Neden bu hayat-ı meraret-alud kar-zarında şu zalim erkekle cenkleşebilmesi için o biçareye lazım olan vakti çoğaltmak tarafına yanaşmıyorlar? +Şimdi biri çıkıp diyecektir ki: +İşi pek ileriye vardırıyorsun müdafa’anda şiddetli bir ifrata düşüyorsun. +Sözlerinden erkeğin kadını aldatmakdan fesada sevketmekten başka hiç bir işi bir düşüncesi yokmuş gibi bir ma’na çıkıyor. +Halbuki terbiye insan üzerinde harikulade asar gösterir medeniyet ise ademe uluvv-i himmet şerafet-i nefs libasını giydirir... +Derim ki: +Bunlar öyle bir takım sözlerdir ki daima işitiriz de küre-i arzın hiç bir tarafında medlulünü göremeyiz. +Eğer den men hususunda terbiye ve tehzibin mevani’-i maddiyye makamına ka’im olabileceği doğru bir tahmin olaydı o zaman bir alay mesalik-i müfrita ashabının serdetmekde oldukları nazariyelerin kamilen sıhhati lazım gelir idi. +Zira bunlar diyor ki: +“Şu meydanda duran kanun ile onu takdis etmekde muhterem tanımakda olan kanuniler makdurat-ı beşer üzerinde icra-yı nüfuz eylemekde bulunan bu hakimiyet-i insaniyyeti terakkiyat-ı maddiyye ve ma’neviyyesinden alıkoyan birtakım mevani’den başka bir-şey değildir. +Lakin böyle olmasa da insan kendi mevahib-i fıtriyesinin sevk ü te’sirine bırakılacak olsa o zaman ihtisasat-ı fazılası hem kendiliğinden hem de ka’inatdaki mü’essirat-ı tabi’iyyenin te’siriyle feyz ü nema bulur kezalik hudud-ı den kamilen mahvolur... +Dahil-i memalikte de’aim-i adl ü müsavatı teşyid eylediği hudud-ı hak ve insafı aşmak isteyenleri bu teşebbüsden alıkoyduğu zannolunan bu kavanin-i mevzu’anın ise mücrimlerin canilerin adedini artırmakdan başka bir fa’idesi görülemiyor.” dud-ı maddiyye makamına geçebileceği doğru bir iddi’a olaydı ona istinad eden bütün bu gibi nazariyelerin inde’ttahkık sıhhati lazım gelirdi. +Bana gelince derim ki: +Ümem-i hazıradan birini gösteriniz ki terbiyesi şu katı yürekli erkeği temayülat-ı behimiyyesine teba’iyetden metalib-i hayvaniyyesini kemal-i tehalükle istihsale çalışmakdan alıkoyabilmiş olsun? +İşte tarih elimizde milel ü akvam gözümüzün önünde duruyor. +Bunların kaffesi birer delil-i natık birer şahid-i sadıkdır ki hiçbir zaman terbiye erkeği fezaile saldırmaktan menhiyata cür’etden alıkoymamış fezaili rezaile tercih etmesi Eğer biz de hayalata kapılanlardan olsaydık sadece terbiyeye başkalarının atfettiklerinden ziyade ehemmiyet ve te’sir tediğimiz şeyin mümkinatdan olmasını arzu ettiğimiz için tecarib-i hayatiyye dairesini bir parmak mikdarı tecavüz eylememek azmindeyiz. +Şimdi size temayülat-ı tabi’iyyesi hudutdan mevahib-i fıtriyesi kuyuddan vareste olan insanın halini derece-i matlubede tehzib için yalnızca terbiyenin kafi olamayacağına mahsusatdan bir misal irad edelim: +Memalik-i medeniyyede bulunan bir adam zaman-ı tufuliyetinde evinde şebabında mektebde sinn-i kemale gelince bulunduğu muhitde cerideler risaleler hutbeler va’azlarla müskirat isti’malinden nehyolunuyor. +Kü’ule inhimak belasiyle pek feci suretlerde kurban olup gidenleri gözüyle görüyor. +Bir taraftan kendisinin de bu yüzden fakr u sefalete hastalığa tutulduğunu hissediyor ispirtonun te’siriyle harab olan a’za-yı beşerin enzarı tedhiş edecek surette alınan resimleri ona gösteriliyor da o adam bunlara rağmen yine sarhoşlukda günden güne ileri gidiyor. +Haydi bakalım söyleyiniz terbiye ne te’sir hasıl etti hani eser-i tehzib? +Şimdi şu misal her nazarın ihata edebileceği tarzda mahsus bir surette göstermiyor mu ki bu unsur-ı muhacim erkek ne kadar uluvv-i menzilete vasıl olursa olsun terbiye bir maddi zabıt ile birleşmedikçe onu fenalıklara mukarenetden reza’il-i a’mal peşinde koşmakdan alıkoyamayacaktır Bahusus bu unsur-ı muhacim terkib-i bedenisinde ispirtoya de işrete bu kadar ibtila gösterirse ya onun şehevat-ı behimiyyesi peşindeki hırs ve tehalükü ne derecelere varmak lazım gelir ki buna karşı kendisinde maddi ve şedidü’ş-şekime bir de sa’ik bulunuyor? +tutmaları ne onlara esir nazariyle baktıklarından ne kadınlarını muhakkar gördüklerinden ne de adem-i emniyetlerinden olmayarak bilakis onların vekar ve izzetini muhafaza etmek kendilerini bu unsur-ı muhacime karşı müdafa’a eylemek vam kadını iğfal ile mahv ile uğraştığına beriki zavallının da kahramancasına müdafa’a-i nefs etmekde olduğuna tarih şehadet ediyor. +Kadınlarımızın tesettür eylemeleri de kendilerinin muhakkariyetlerine delalet etmez. +Belki mahfuzu’l-canib bir hısn-ı meni’-i iffet olduklarına üzerlerine hücum ile uğraşan erkeği her vechile nevmid etmek için hem ahlakları ile hem de duş-ı ismetlerindeki ridalariyle yani biri maddi diğeri ma’nevi iki kuvvetli silah ile müdafa’a-i nefs etmekde bulunduklarına alametdir. +Artık bundan sonra bilmem erkek karısına mesturiyeti terk eylemesini tavsiye eder mi? +Yahud kadın kendiliğinden o ridayı kaldırıp atmak cihetine gider mi? +Bugün garbde bazı efkar-ı müfrite ashabı hükumeti kavanini beşeriyetin edvar-ı ibtida’iyyedeki cehaleti iz’ansızlığı bekayasından addederek çirkin gördükleri gibi mesturiyeti de eski asar-ı vahşetden bir bakiye tarzında telakkı ediyorlar da kerih görüyorlar. +Fakat biz muktezasına tevfik-i hareket eylemek azminde bulunduğumuz kava’id-i ictimaiyyeyi öyle bir kısım halkın istihsan veya istihcanına ta’lik edecek değiliz. +Zira akvam arasında öyleleri var ki dişlerdeki beyazlığı iyi görmüyorlar da siyaha boyuyorlar kezalik bütün vücudu dövme ile lekeliyorlar da bunu en güzel bir tarzda tezeyyün addediyorlar! +Lakin amal-i insaniyyeyi temyiz hususunda en birinci hüküm akıl ile tabi’at tarafından verilen hüküm olduğu için biz de ahvalimizi daima bu iki hakimin akıl ve tabi’atın nazar-ı farıkına arz etmeliyiz. +Ahval-i insaniyye ise –evvelce de söylediğimiz vechile– öyle bir darü’l-fünun-ı alidir ki insan fıtratına tevafuk edecek etmeyecek şeylerin kaffesini orada öğreniriz. +Eğer nasın bir kısmı tesettürü beğenmeyerek bir nevi’ esaret addediyorlarsa tesettür taraftaranı da ibtizal ve tezeyyünü müstehcen görüyorlar ona daha şedit bir esaret nazariyle bakıyorlar. +Bize gelince: +Madem ki mesturiyetin iffet-i nefse vakar-ı nefse alamet olduğu sa’adet ve istikbal-i nisvanın yegane zamini bulunduğu nazarımızda tahakkuk etmişdir. +Şimdi bunun kadınların kesb-i kemal eylemelerine mani’ olup olmadığını tedkık etmemiz lazım geliyor. +Ma’lumdur ki insan denilen mahluk-i çire-desti-i Yezdan hayvanat-ı saireden mabihi’l-imtiyazı olan kaffe-i kemalat ve adabdan mücerred ve hali kuvve-i mümeyyize ve müdrikeden bile ari bir tıfl-ı sağir bir cism-i zi-ruh olduğu halde kadem-nihade-i alem-i şuhud oluyor. +Hiç bir şey bilmiyor . +Kimseyi tanımıyor. +Her şeye müsta’id her şeyi kabule salih bir halde görülüyor. +Ne olacağı pek o kadar belli olmuyor. +Az bir müddet sonra diğer bir hale başka bir devreye biraderini mürebbisini ve daha sonra daima yanında bulunanları sadalarını işittiğini tanımağa ma’nidar nazarları letafet-medar handeleri tercüman-ı hissiyat-ı vicdanı olmağa başlar. +İhtisasatını eliyle ayağıyla gözüyle kaşıyla anlatmağa çalışır. +Aç ise girye-nüma doyunca hande-feza olur. +Ağlarken tanıdığı ve hoşlandığı bir kimsenin ağuşuna atılırsa sükunet bulur. +Menfa’at ve mazarratı takdir edemez. +Eğlenir güler güldürür. +Neye güldüğünü bilmez. +Oynar oynadır. +Ne ile oynadığını takdir etmez. +Hüsn ü kubhu hak u batılı sahih ü sakimi temyiz ve tefrik eylemez. +Bir müddet de bu hal ile dem-güzar olur. +Bu halde de kalmaz. +Bunu diğer bir halet ta’kıb eder. +Bir kademe daha tereffu’ eyler. +Bu devrede işittiğini bilir bildiğini ister. +Söz söylemez. +Söylenilen sözü anlar. +Hissiyatında büyük bir fa’aliyet meşhud olur. +Gittikçe kuvveti tezayüd hüsn-i temyiz ve tefriki de kemal-i sür’atle an-be-an teşeddüd eder. +İşitmek görmek söylemek sevmek sevilmek ne demek olduğunu anlamakla beraber o saf vicdaniyle evsaf ve eşyanın güzel ve çirkinini derk ve teyakkun eyler. +Hatta hangilerinin taklide hangilerinin teb’ide şayan olduğunu düşünecek anlayabilecek bir kuvve-i akliyye vü fikriyyeye malik olur. +Bir müddet sonra nu bi’z-zat anlamağa başlar daha bir müddet geçer hissiyatı başkalaşır def’-i mazarrat celb-i menfa’at te’min-i ma’işet ü gayrete bezl-i makderete kendisinde bir ihtiyac-ı mübrem bir arzu-yı fıtri-i musammem hiss eder. +Bilahare ya tahsil-i ulum u funun ile iştiğale başlayarak zat u sıfatını tezyin ile menfa’at-i maddiyye ve ma’neviyyesini tatmin veyahud şahrah-ı san’at ve ticareti tarik-i zira’at ve hıraseti ta’kıb ile savb-ı maksuda vasıl olarak ihtiyacat-ı hayatiyye ve beşeriyyesini te’min ve tehvine çalışır. +Şahid-i matlubunu karşısında mütecelli görür. +Bir tarafdan aile teşkil eder. +Evlad yetiştirir. +Cem’iyyet-i beşeriyyeye mecbur ve medyun olduğu deynini eda hizmetini ifa eder. +Bir gün gelir seri’ü’zzeval olan hayat-ı dünyeviyyesi rehin-i hadd-i kemal olarak rucu’ eder ve ta’bir-i diğerle misafirhane-i alemi terk ile çıkar gider. +Alem-ı bekayı kendisine karargah ittihaz eyler. +Dünyada işlediğini ahiretde görür. +Dünyanın mezra’a-i ahiret olduğunu –dünyada anlamamış ise ahiretde– anlar. +Burada ne ekdiyse orada onu toplar. +A’mal ü niyyat-ı dünyeviyyesi hayr ise mükafat aksi halinde mücazat görür. +Bu ahval tamamıyla evlad u ahfadında aynıyla cari olur. +Birbirinden muvakkaten ayrılanlar yine buluşurlar. +Onlar da sırasıyla gelir geçer. +Dünya kimseye kalmaz. +Dünyada da kimse kalmaz. +Gelen bir mikdar durur. +Eğlenir gider. +Hayat-ı dünya kamere benzer. +Bir def’a kamerin muhakına hilaline kemaline zevaline tenakusuna ve’l-hasıl müte’akib safahatına atf-ı lahza-i dikkat edelim! +Evvel-i şehrde küçük gayet küçük bir hilal olarak tali’ ve zahir şey’en feşey’en tezayüd ve tekemmül ederek bedr-i tam halinde bahir olur. +Bu halde de kalmaz. +Temam ü kemalini hemen noksan ve zeval ta’kıb eder. +Gittikçe küçülmeğe başlar. +Nihayet tamamıyla perde-i hafaya çekilerek gözden nihan olur. +Hayat-ı dünya da böyle. +Hatta dünyada mevcud hayvanat ve nebatat ve cemadat dahi böyle. +Bir dest-i ma’nevi-i taklib her birini bir halden bir hale münkalib her birinin kemalini zeval ta’kıb eder. +Her biri mütebeddil mütegayyir ve nihayet münkalib olur. +Her şey fena bulur. +Bir def’a da maziye bir nazar-ı seri’ atf edelim. +Bu misafirhane-i alemde binlerce senelerden beri kimler geldi? +Nereye gittiler? +Şimdi nerededirler? +Ne gibi mu’alla haneler ne gibi bala kaşaneler bina olundu? +Akibet ne oldular? +Bir çoklarının yerlerinde yeller esiyor! +Mevcudlar da bir gün gelecek hak ile yeksan ma’dumü’l-erkan olacak! +Alem-i beşeriyyetde tarih-i ka’inatda sahayif-i mevcudatda ne oldu? +Neler bitti? +Ashabı efradı ne oldular? +Şimdi nerededirler? +Bu felek-i devvar bu asiyab-ı matahin-girdar onların hepsini rehin-i gubar etdi! +Hepsini öğütdü gitti. +El-yevm mevcud ve meşhud olanlar da öyle olacak Fena bulmayanlar da bir gün olub bulacak. +Ka’im ve bakı Allah’dır ancak. +Madem ki günler geçiyor zaman değişiyor mevsim tazeleniyor her baharı hazan ta’kıb ediyor tufuliyyet sabavete sabavet şebabete o da git gide şeyhuhete müncer olarak şeyhuhet dahi insanı sürükleyib çeker. +Bu penç-ruze-i hayata mağrur olmamak sebeb-i hilkati dünyaya ne için geldiğini anlamak dünyanın kadr ü kıymetini takdir ederek müstefid olmak ulum u fununu iktisab veyahud bir san’at ve ticarete intisab ile cem’iyyet-i beşeriyyeye ve hususiyle alem-i diyetinin keyfiyet ve kemiyeti te’emmül ederek ibadullaha lutf ile hilm ile adalet ile mu’ameleye alışmak. +Halık-i a’zam ü akdesine rezzak-ı ekrem ve erhamına karşı fariza-i ubudiyyet vazife-i şükr ü mahmedeti ala kadri’l-istita’a ifa ve edaya çalışmak akval ve ahval-i Peygamber-i ekreme sünen-i seniyye-i Nebiyy-i muhtereme imtisal ve temessük ahlak-ı Muhammediyye ile tahalluk ederek kendisini Hazret-i Fahr-i Alem Efendimize sevdirmeğe şefa’at-i celilelerine kesb-i istihkak eylemeğe sa’y ü himmet mütehattim-i uhde-i beşeriyyet olduğu bi’l-bedahe tahakkuk eder ki bu daire-i feyz-i bahirede hareket edenlerin maddi ve ma’nevi dünyevi ve uhrevi şeref ve sa’adetle dem-güzar-ı izz ü şan mağbutü’l-emsal ve’l-akran olacakları müstağni-i tasvir ve tida’-i hilkatde sağir ve nakıs olduğu halde vakit geçtikçe zamanı geldikçe mu’avenet-i tağaddi ve terbiye ile iktisab-ı kuvvet ve tekemmül ettiği gibi nefs-i insani her türlü kemale kabil kalb dahi her türlü nakş u suretden tenezzühü şamil ve fakat her bir nukuş u suveri kabule isti’dadı hamil kendisine tevcih olunan her şeye ma’il bir cevher-i hakıkı-i feza’il olmak üzere mahlukdur. +Nefs ve ruh hayra sevk olunub ve ahiretde insan için sa’adet teşkiline badi olur. +Bilakis fenalığa meyl ettirilir tezkiye ve tasfiyelerinde ihtiyar terahi edilirse sa’adete mukabil şekavet yüz gösterir ki bu da her hal ü karda helak-i maddi ve ma’neviyi mü’eddi olur. +Bu sebebdendir ki: +Şer’an aklen vicdanen nefs-i ıslah u terbiye ruhu da tathir ve tasfiye eylemek ahlakı tehzib batını ulum ve funun ve mehasin-i adab ile tezyin ü tenvir etmek daha doğrusu nefsi ile ruhu ekl-i haramdan ve hususiyle ve müsrifane ekl ü şurbdan men’ ve sıyanet-i ahlak-i seyyi’e ve redie ve emraz-ı ma’neviyyeden muhafaza ve himayet ve ebna-yı cinsine karşı rıfk u mülayemet lutf u merhamet met-i cihan-kıymet olan akl u fikrinde daima ma’ruf ile amir ve fahşa ve münkerden nahi olan aka’id-i diniyyeyi tesbit etmek fariza-i zimmet mütehattim-i uhde-i beşeriyetdir. +Cenab-ı Hak mahlukatı yekdiğerine muhtac ve hususiyle nev’-i beşeri hayvanat-ı saireye nisbetle kesirü’l-ihtiyac olarak halk ve ibda’ buyurmuşdur. +Evet! +İnsanlar tab’an medeni olmak üzere mahluk ve mecbul ebna-yı cinsiyle istinas hubb-i mu’aşeret te’avün ve tenasur gibi evsaf ile meftur olduklarından bunların husul ve tahakkuku için ebna-ı cinsine hayat-ı ictima’iyyeye mecbur ve müftekir olmaları tabi’i hükmünde kalır. +İşbu şiddet-i me’kulat ve meşrubatı mesakin ve melbusatı tamami-i akl lezzat-ı ibahiyyeyi ihtiyacat-ı akliyyeyi hiç bir kimseye arz-ı olunamaz. +Bu muhaldir. +Efrad-ı beşer hadd-i zatında nakıs ve muhtac-i diğer bir fıtratda halk olunduğu için biri diğerinin mu’avenetini zamin ve ta’bir-i umumi ile bir menfa’atin husulü veya mutlak bir şeyin tahakkuku behemehal te’avün ve tenasura mütevekkıf ictima’ ve iştiraki mutazammındır. +Bu bi’l-bedahe mevki’-i sübuta pay-endaz-i isal ve her türlü ağrazdan azade-i kıl u kal kat’iyyü’n-netayic kazaya cümlesindendir. +Ne hacet! +Bir kere yediğimiz bir dilim ekmek ile giydiğimiz bir gömleği nazar-ı tedkık ve muhakemeden geçirelim: +Bunlardan birisi gıdaya salih bir hale ifrağ olunmak karnımızı doyurmak açlığımızı ta’dile medar olmak için araziyi çıkarmak öğütmek yoğurub pişirmek gibi müte’addid ameliyata diğeri dahi pamuk ekmek toplamak temizlemek bükmek dokumak biçmek dikmek gibi pek çok iştiğalata bir çok alat u edevata mutevekkıfdır ki bunların husulü meslekleri san’atları ticaretleri muhtelif bir çok kişilerin vücuduyla onların dehşetli mütemadi çalışmalarıyla mümkün olabileceği için bir şeye ihtiyac o şeyin husulünün mutevakkıf olduğu eşyaya ihtiyacı müstelzim olmağla zahir ve nümayan olur. +Bina’en-aleyh insan faraza bir lokma ekmek ile ehemmiyetsiz bir gömlek için bu derece te’avün ve tenasura muhtac olursa sair levazım-ı ma’işet-i beşeriyyenin hayyiz-ara-yı husul olmasının ne kadar dehşetli i’aneye arz-ı hatta hayatın muhafazası mümkün olamayacağı anlaşılır ki bu suretde yukarıda söylediğimiz vechile her şeyden ziyade kesirü’l-ihtiyac olan efrad-ı beşer ebna-yı cinsine insaf ve adalet ile rıfk u linet ile şefkat u merhamet ile mu’amele etmek vücubu bir kat daha tezahür ve tahakkuk eder. +Ta ki: +Mu’aşeret ve istinas bast-ı hiyam-ı aram ve şahid-i zibayı te’avün ve tenasur dahi arz-ı gül-çehre-i ibtisam etsin! +Tahsil-i ulum u fünundan sonra esbab-ı vesa’il-i ma’işetin a’zam u ehemmi a’la vü mükemmeli kesb ü gayretdir. +Hayatın ruhu fa’aliyetdir. +İnsan hayat ile ka’im hayat-ı beşer dahi çalışmak ile da’imdir. +Her şeyi çalışmak ile istihsal her ihtiyac çalışmak sayesinde istisal olunur. +Kendinin evlad u iyalinin te’min ü tevsi’-i ma’işeti tahsil-i selameti izzet ü sa’adeti için bezl-i vücud edenler ind-i celil-i sübhanide makbul ve mergub olurlar. +İnsan bu hususda ne kadar çalışsa çalışabilir. +Ne kadar çalışırsa o nisbetde müstefid o nisbetde mazhar-ı teshilat-ı Rabb-i mecid olur. +İnsan; meşru’ ciddi ve namuskarane bir sa’y ü gayretle milyonlara milyarlara malik olsa şeri’at akıl vicdan onun fevkindeki mesa’il-i mütevaliyeden ondan büyük bir istifade-i maliyeden kendisini men’ etmiyor. +Şeri’at-i İslamiyye insana dünya için da’imi yaşayacak hiç ölmeyecek gibi bir sa’y ü gayreti ahiret için de hemen ölecek gibi ibadat u ta’at ile tehiyye-i umur-ı ahireti emr ü tavsiye eyliyor. +Hazret-i Fahr-i Alem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz “Ar-ı züll-i su’alden kendisini vikaye evlad ü iyalinin ma’işetini te’min nafakasını tevsi’ ebna-yı cinsine konu komşusuna mu’avenet ve bezl-i atıfet için dünyayı taleb ve cem’-i emval ve emlake sa’y ü gayret edenler yüzleri bedr-i münir gibi münevver ve ziya-paş olduğu halde cennat-ı aliyata dahil cemal-i ba-kemal-i ilahiyi müşahede şerefü alü’laline na’il ve bu suretle kendileri için ebedi bir ni’met sermedi bir izzet da’imi bir sa’adet hasıl olur” buyuruyorlar. +kuddan nasıl men’ edilebilir? +Her kim olursa olsun şeri’atin tecviz ve müsa’ade ettiği bir dairede işler çalışır kazanır ise onu kim mu’aheze edebilir? +Akraba ve müte’allikatına fukara ve zu’afaya eytam ve eramile ifasıyla me’mur ve mükellef olduğumuz infak ilbas venet ve ikram ancak para ile mümkün olabilir. +Fera’iz-i İslamiyye ve ümmühat-ı diniyyeden olan zekat gibi hacc gibi gaza ve cihad gibi kezalik mukabilinde ecr-i cezil ve sevab-ı kesir mev’ud olan vacibatdan kaza-yı hacet gibi tasadduk gibi ibadat ve a’malin tahakkuku bina-yı mescid ihya-yı medaris ve bu gibi bir çok mü’essesat-ı aliye ve hayriyenin intizam ve ümranın hayyiz-ara-yı husul olması ancak para ile mümkün olabilir. +Kezalik ifası hüsn-i ibadet hususunda mevadd-ı mühimme-i mütemmimeden ma’dud olan infak-ı nefs muhafaza-i hayat takviye-i beden ancak para ile mümkün olabilir. +Aile teşkil etmek evlad u iyalinin istirahatlerini te’min ve kendilerini ta’lim ve terbiye ile tezyin eylemek devlete millete hizmet edecek bir hale getirmek ancak para ile mümkün olabilir. +Emanet aksamından biri de tevdi’ olunan esrardır ki muhafazasına i’tina olunmak mukteza-yı insaniyetdir. +Bir de ta ile ne suretle olursa olsun bu misillü ahvale muttali’ olan erbab-ı hamiyyet keff-i lisanı kendilerine büyük vazife bilirler; Nasın ayıblarını ifşa etmek büyük dena’etdir. +Gerek kasden yapmış olsun gerek hata’en. +Onu örtmeğe çalışın. +Hele kusurunu cinayet şeklinde göstermek mü’min şanı değildir. +olur. +Fakat tenkıdatı tazallüm-i hali havi bulunur buna dair sözleri aid bulunduğu eşhasa isal etmek haramdır. +“Nemime” tesmiye olunur. +Mesaviden bahs etmek de “gıybet” ıtlak olunub tahrim edilmişdir. +Meğer ki bir şahıs mücahirinden gayet mübalatsız ola onun gıybeti helal olur. +Yahud şerir bir kimse münafık olursa salah-i hal üzre görünmeğe çalışırsa onun mesavisini söylemek lazım gelir ki alem şerrinden sakınsın. +Bir takım facir olan kimseler var din aleyhinde devlet ve millet aleyhinde bulunurlar fırsat beklerler. +Böyle hainler facir kimselerin mel’anetini fenalığını ortaya koyun ki bilinsinler temeyyüz etsinler herkes şerlerinden halas olsun. +Bir kimseyi dost zannedersin mu’ahharan düşman çıkar. +Böyle kimseleri insan evvelce bilirse mu’amelatında aldanmaz. +Onlardan ictinab eder bilahare mutazarrır olmaz. +Erbab-ı fesad olanlar bilinmeli çünkü cem’iyyet arasından ayıklanmaları lazımdır. +Hata’en bir şeyde bulunmuş olanları da mümkün mertebe örtmeli. +Fenalığı i’tiyad edinmiş olan kabil-i ıslah değildir. +Bunca zaman onunla uğraşmış mu’ahharan san’atına kesad gelmiş. +Yaptığına nedamet getirecek değildir. +Belki sa’ika-i i’tiyad makulelerin hareketini herkese bildirmek farzdır. +Vazife-i diniyyedir. +Umumun selameti için bu akreblerin başını ezmek lazımdır. +Öyle ya teşennüc eden a’zalar daima kesilir. +Bütün hey’et-i umumiyyemiz bi’l-cümle milel ü akvam-ı Osmaniyye yek vücud olmalı. +Cümlesi bir beden hükmündedir. +Şimdi bir insanın bir parmağı kangren olursa ne yapılır? +Hemen kesilip atılmıyor mu? +Çünkü öyle yapılmasa o illet bütün bedene sirayet edecek. +Bütün vücud mahv olacak. +Fennen sabit olan çürükler ayıklanır muzır mikroplar mahv edilir akrebler ezilir yılanlar öldürülür. +Bir bedeni ifsad edecek bir vücudu zehirleyecek bir cem’iyyeti rahnedar edecek ne kadar muzır şeyler müfsid mevcudiyetler varsa – eğer cem’iyyetin idame-i hayatı nizam-ı alemin bekası matlubise– onları ayıklamak farzdır. +Vazifedir. +Ve vazife-i diniyyedir. +Vazife-i insaniyyedir. +Hatta vazife-i kanuniyyedir. +Bu bir ka’idedir. +Çürükler ayıklanır!.. +Çürük diş ağızda tutulur mu? +Bir diş çürüdü mü artık onu ağızda tutmak mazarratdan başka bir şey müntec olmaz. +Onu çıkartmalı velev ariyet olsun yeni diş takmalı. +– Ama bu benim dişimdir çürüsün mürüsün ağzımda dursun!... +Demek muvafık-ı akl u hikmet mi? +Vakı’a senin dişin fakat bir işe yaramıyor elem veriyor fayda yerine zarar tevlid ediyor. +Öteki dişleri de bozacak. +Sağlam dişler eksik olmasın. +Onu sök at ama boş kalacakmış kalsın. +Muzırr-ı mevcudiyetden ise nafi’-i ma’dumiyet iyidir. +Bir takım facirler da me’mul değilse onlardan da bir hayır umma! +Nasıl çürük dişlerden ağzı temizlemek lazımsa bunlardan da cem’iyyeti öyle temizlemek lazımdır. +Çünkü bu nizam-ı alemin bekası matlub-ı ilahidir. +Bunda bi’l-cümle insanlar alakadardır. +Bu hususda iğmaz-ı ayn edilirse “Adam varsın çürüğü de bulunsun” denirse mes’uldür dinen mes’uldür. +Çünkü vazifesini Bunlar hep ma’lum şeylerdir. +Ancak içinde bulunduğumuz zamana hengame-i buhrana müte’allik vesaya-yı mühimmedir. +Buna bina’en uzatıp durdum. +Yine sadede rucu’ edelim: +Hıristiyanlardan fayda olur. +Onlar da münasib hizmetlerde kullanılır. +Sultan-ı enbiya efendimiz hazretleri esna-yı hicretlerinde gar-ı şerifde üç gün üç gece kaldılar ne yerlerdi ne içerlerdi. +Ebubekir Sıddik Efendimizin bir adamı vardı: +“Abdullah ibni Uraykıt” namında bir zat rivayet-i mevsukaya göre bu zata Resul-i Ekrem Efendimiz ile Hazret-i Ebubekir rakib olacakları develer üç gün hitamından sonra gar-ı şerife isal olunmak üzere teslim olunmuşdu. +Muma-ileyh ber-vech-i mukavele hizmetini ifa eyledi. +Mu’ahharan yolda kendilerine refakat etdi o civarda koyunlarını ra’y ile her sabah gar-ı şerife isal eden de Hazret-i Ebubekir’in mevalisinden “Amir bin Fehire” r.d. idi. +Henüz müşriklerin dininde idi. +Lakin tecrübe edilmiş emin kimse her sabah kendilerine sütleri sağılmak için koyunlar getirirdi. +O hainler o Ebu Cehiller ne kadar i’lan etmişlerdi: +“Her kim hayyen veya meyyiten Hazret-i Muhammed ile Ebubekir’i ele geçirirse yüz tane en kıymetli develerimden vereceğim bilmem şu kadar gümüş şu kadar altın vereceğim. +A’la halis altın!” Bütün etrafa böyle i’lan ettiler. +Bu zat isteseydi bulundukları yeri söyleyemez miydi? +Fakat herifde mezaya-yı insaniyye varmış. +Halbuki Ebubekir’den cüz’i bir para alırdı. +Paraya tama’an alçaklık etti mi? +Müslüman değil Eğer kalbinde hıyanetlik olaydı o kadar deveyi o kadar serveti kabul etmez miydi? +Hıristiyan ama emin işte size bir misal-i tarihi!.. +Bak nasıl? +O e’azım-ı din hiç ta’assub etmezlerdi. +Hıristiyanları da hizmetlerinde kullanırlardı. +Dinlerinde onları serbest bırakırlardı. +Kendisi mesela Hıristiyan yahud Musevi olsun ona göre iş bulunur. +Şimdi bu hususda onun başka dinde bulunması ne kadar işe yaradı. +Eğer bir müslüman olaydı şüphe ederlerdi “Niçin geziyor niçin buralarda dolaşıyor” diye oralarda taharriyat icrasına kalkışırlardı. +Zaten iz arıyorlardı. +Hazret-i Ebubekir pek ferasetli idi. +Onu münasib görmüşdü. +Hiç şüphe etmiyorlar onu da beray-ı taharri dolaşır zannediyorlardı. +Şimdi o tama’ edeydi bizim hafiyeler gibi mürtekib olaydı kendilerini ele verir bu kadar develer bahşişler alır kavmi içinde şan u şeref kazanırdı. +Öyle fakır kalmazdı. +Lakin insaniyet cevheri varmış. +Nihayet akibeti de hayr oldu. +İman etdi. +Sa’adet-i uhreviyyeyi kazandı. +Sonra böyle daha çok misaller var. +Gayr-i müslimlerden hatta Kureyş dininde bulunan bir takım kimselerden dahi mu’avenet vaki’ olmuşdur. +Ashab-ı kiram bunlardan mu’avenet gördüler. +Resul-i Ekrem Efendimizi Hicret’in sekizinci senesine kadar en birinci himaye eden amcası Ebu Talib idi. +Halbuki din-i İslam’a girmemişdi. +Sonra Hazret-i Ömer İslamiyeti kabul ettiği vakit aleyhine bir fırka geldi. +avazını ayyuka çıkardı. +“Ömer başka dine girmiş hanesini basacağız kendisini öldüreceğiz!..” diye nümayişlere başladılar. +Pek güçlerine gitti. +Ekabir-i Kureyş bundan pek ziyade huylandılar müte’essir oldular. +Cenab-ı Hamza ve Ömer r.d. dahil-i daire-i İslam oldular. +Kureyşiler: +– Eyvah! +diye çok müte’essir oldular. +Haydi bir nümayiş. +Hazret-i Ömer’in hanesini sardılar: +– Ömer’i isteriz isteriz dediler gelsin bakalım dini değiştirmek olur mu?... +Böyle bir cemm-i gafir geldi. +O halkı dağıtan kimdir bilir misiniz? +“As bin Va’il” namındaki birisidir ki suresi onun hakkında Hazret-i Peygamber’e karşı vuku’ bulan mel’anetini teşhir makamında nazil olmuşdur. +Hazret-i Ömer Efendimiz gayet sıkılmışdı. +Çünkü aleyhine kıyam pek dehşetliydi. +Bütün Kureyş’in süfehası ileri gelenleri Ebu Cehiller fülanlar hepsi müttehiden geldiler. +As-ı merkum Hazret-i Ömer’den yana söyledi: +–İçlerinde en nüfuzlu gayet cerbezeli bir kimse idi– “Siz karışmayın” dedi. +“Ben onun büyür.” daha ne söylediyse söyledi o kalabalığı def’ etdi. +yüzüden mu’avenet gördü istersen daha yüz tane misal bulayım. +Vasıtayı da Allah halk eder değil mi? +Şimdi Hazret-i Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Efendimiz Ashab-ı kiram hazeratı gayr-i müslimlerin mu’avenetini kabul etmişler tenbel mütekasil bir me’murun yerine adil ve fa’al bir zat gelmiş ama gayr-i müslim imiş. +Varsın olsun. +Bundan ne çıkar? +Değil mi ki hadim-i insaniyyetdir her halde onun hizmeti şayan-ı tahsindir. +Velev vükela olsun olabilir ya. +Hususen şimdiki halimiz onu icab eder. +Lakin bazı me’muriyetler olur oraya ne onların gelmesi münasib olur ne de onlar gelmeğe kalkışır ve ne de millet-i hakimeye mu’arız olmaları yakışır. +Mesela makam-ı Sadaret’e bir şapkalı geçse olur mu? +Tabi’i bu olmaz. +Hatırdan bile geçirilmez. +Ama diğer hizmetlere ne denir? +Hatta Dahiliye Nazırı olsa da olabilir.. +Sadakatle çalıştıkdan sonra bir çok seleflerine benzemeyerek le işi gördükden sonra varsın gayr-i müslim olsun. +“Dünya zulm ile harab olur. +Küfr ile harab olmaz” me’alindeki hadis-i şerif ma’lumdur. +Sonra daha ne dahildir bu ayetde? +Umeranın ahaliye karşı adalet etmesi bu da hukuk-ı ibad cümlesindendir. +Emanatı ehline eda ederler. +Herkesin hakkına hukukuna ri’ayet ederler. +Kanun-ı ilahi mucebince hükme kezalik kavanin-i saire muktezası ne ise onu ifaya “adalet” denir ki umeranın re’ayaya karşı en büyük vazifesi bundan ibaretdir. +hadis-i şerifi ma’lumdur. +Yani: +İmam –ki halife-i müslimin padişah-ı emr ediyor: +Kendisinden adalet istiyor emanetleri yerine getirecek padişahlar vezirler sair me’murlar hep böyledir. +Mesalih-i ibadı görecek olan hep adaletle hakkaniyetle iş görecekdir. +Sonra daha ne dahil olur? +Ulemanın cema’at-i müslimine karşı adaleti ulemanın vazifesi pek ağırdır. +Bilhassa ulema bu hitabda dahildir. +bu İmam-ı Razi’nin ayn-ı ibaresidir. +Alimler avamm-ı nası öyle ta’assub-ı batıla da’vet etmeyecek. +Çünkü dinimiz öyle emr etmiyor. +Fakat cahiller gayret-i cahiliyye icabınca yapmak isterler: +Hıristiyanları görünce şapkalarını atalım derler. +Niçin olsun niçin yapılsın?.. +Bu mahza cahillikdir! +Allah peygamber icra-yı ayinlerine müsa’ade etmiş serbest yaşamalarına izin vermişler şeri’at-ı mutahharamız hukuk-ı nasın muhafazasını emr etmiş. +Pek çok ayat-ı Kur’aniye’nin muktezası budur. +Ez-cümle Sure-i Hacc’da varid olmuşdur. +Yani: +Bilirim ben içinizde münafıklar var Yahudiler Nasraniler var. +Müşrikler Mecusiler Putperestler var. +Onların beynini kıyamet gününde ben fasl edeceğim. +Siz karışmayın kimseye bila-sebeb eza etmeyin!.. +Herkese eza haramdır. +Mesela kütüb-i fıkhiyyede musarrahdır ki bir Hristiyana bir Yahudiye bir müslim “kafir” dese şer’an ceza görür. +Ta’zir olunur. +Kafir imiş olsun; akibetini ne bilmeli? +Olsa bile senin kafir demeğe hakkın yok. +Şeri’at men’ ediyor. +Eşbahun Neza’ir kitabında var. +diye giriyor pek çok ahkam-ı zimmi beyan edi[li]yor. +Bazı şeylerde bizden ziyade onlar serbestdir. +Bazı imtiyazları vardır. +Bize verilmeyen müsa’edat onlara verilmiş. +Ne yapalım? +Allah peygamber vermiş. +Mesela: +Biz tahir olmadığımız halde camiye giremeyiz. +Ama Hıristiyanlar gusl etmeden girerler Hıristiyan arzu ettiği vakit mesacid-i şerifeye girer. +Müsa’ade-i şer’iyye vardır. +Çünkü abdestle furu’-ı ahkam ile muhatab değil Bu müsa’adelerde de hikmet vardır: +Şe’air-i İslamiyyeye vakıf oldukça belki insaf ederler. +İhtiram ederler. +Tabi’i ayağa bir şey giyer. +Hasırları halıları kirletmeden pisletmeden gezebilir. +Velev şapkası başında olsun giymeye hakkı var. +Fakat hürmeten çıkarırlar. +İnsaf ederler. +Çıkarmazsa terbiyesizlik sayılır. +Ne kayyımlık edenlerin ne mü’ezzin efendilerin birşey söylemeğe hakkı yokdur. +İşitiyorum bazı kimseler terbiyesizlik ediyorlar. +Fakat reva değildir. +Kanun-ı Esasi sayesinde varsınlar ziyaret etsinler. +Ava’id vermezlerse vermesinler. +Sen de biraz mutazarrır ol. +Bak ki dünyadan zulüm kalksın. +Her hukukuna malik olasın. +Bilir misiniz o halleri kapalı kutu değil idi. +Mezalim ayyuka çıkmışdı. +Biçare köylüler o sakin ve muti’ amcalar tohumluk zahiresini satarlar vergi verirlerdi. +Sonra alanlar parayı yerli yerine sarfetseler... +O da yok. +Müsrifin müstebiddin kendi keyflerine göre. +Kendi sefahetleri uğurunda emval-i beytü’lmali mahv ü ifna ediyorlardı. +Şimdi bunlar kalkdı. +Kanun-ı Esasi hep bu fenalıkları kaldırdı. +Kanun-ı Esasi müslimin ve sairinin cümlesinin hukukunu tamamıyla kafildir. +İnşa’allah tedricen fa’idesi görülecek. +Kanun-ı Esasi ki şeri’atin fezlekesidir; medar-ı adalet menba’-ı hakkaniyet olacak ne kadar esaslar varsa hepsini müştemildir. +Kur’an-ı Kerim nasıl emr etmiş mesela: +“Emaneti eda edin!..” buyurmuş ise kanun da bunu gösterir. +Kıymetini bilelim Rabbimize şükr edelim. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Kasım Birinci Sene - Aded: +Abid ile ma’budun bi’l-hak beyninde medar-ı vuslat bir nisbet-i şerife olmasına mebni ibadetle iftihara böyle bir nisbet-i şerife ile teşerrüf mahz-ı inayet-i Hak ile olduğunu i’tiraf zımnında arz-ı iftikara dall olduğu gibi ayet-i celilenin tamamı da mezheb-i ehl-i Hakk’a muvafık olan sübut-ı vasf-ı ihtiyara şehadet etmekdedir. +Zira ef’al-i ibadın kendilerinden sudurunu müş’irdir. +Bu ise onların cemad gibi değil; belki kudret sıfatıyla muttasıf olmalarını muktezidir. +cümle-i celilesinin mazmun-ı şerifi de bundan mes’ele kendilerine arz olundukda kelam-ı hikmet-ittisamlarıyla hakıkat-i ma’ruzayı i’lam buyurmuşlardır. +Bina’en-alazalik ibadı cemadat menzilesine tenzil ile kudret ve ihtiyardan bi’l-külliye hali olmalarına ka’il olan Cebriye ta’ifesinin mezhebi gibi ibadın ef’allerinde zalin de butlanında iştibah yokdur. +Zaten Ehl-i Sünnet Mezhebi cemi’-i mesa’ilde nazm-ı şerifi vefkince leben-i nafi’ gibi nokta-i i’tidalde olub daima fers-i tefrit ile dem-i ifratdan müteba’id olmadadır. +Fi’illeri cemi’ sığasıyla olmak namazda kari’in yanında cema’at-i müslimin veya hıfz-ı a’mal ve def’-i afata me’mur mela’ike-i kiram bulunması yahud kaffe-i muvahhidin tarafından iştirak mülahaza edilmesi i’tibariyledir. +Bu uslubla abid kendi ibadetini onların ibadatına ve hacetini hacatına munzam olarak arz etmek suretiyle kabul ve sübhani kılınan ibadet ve du’alar içinde evliya ve mela’ike hazeratının kat’iyyü’l-kabul olan ibadet ve du’aları da bulunur. +Bunları muhtevi olan ma’ruzatın cümlesini redd etmek ca’iz olmayacağı gibi kısmen kabul ve kısmen redd eylemek dahi muvafık-ı şan u kerem-i rabbani değildir. +Bina’en-alazalik cümlesinin kabul buyurulması daha ziyade mercu olmak lazım gelir. +Salavat-ı mefruzenin cema’atle meşru’iyyet-i edasındaki hükm ü esrarın biri de budur. +Her iki fi’ilin mef’ulleri olan zamirinin takdiminde ve ma’bud-ı müste’an olan Cenab-ı Bari’nin vücuden her şey’e mukaddem olmasına ri’ayet gibi birkaç nükte vardır. +Hakkı te’hir olan lafzı takdim etmek ekseriya ihtisas maksadıyla olur. +Bina’en-alazalik re’isü’l-müfessirin Abdullah buyurmuşlardır. +Gerek ibadet gerek isti’anenin Cenab-ı Bari’ye ihtisasına dair berahin-i akliyye ders-i sabıkda zikr olundu. +abd-i mü’min için her zaman ehemmiyyeti sabit olmasından başka şeyatinin mani’-i kabul olmak için ilka-i vesavise germi vermekde oldukları ibadet esnasında daha ziyade ehemmiyeti derkardır. +Nasıl ki nazm-ı celili bunu müş’irdir. +Ma’na-yı şerifi: +İttika üzere bulunan mü’minlere şeytan-ı la’inden vesvese vakı’anın ceryanına meydan vermezler. +Ey Rabb-i müte’alimiz! +Bizi vuzuh ve hakıkatle ma’ruf olan sırat-ı müstakıme hidayet buyur. +Ni’met-i kamile ve hakıkiyyeni kendilerine in’am buyurduğun zevat-ı kiramın salik bulundukları tarik-i ‘aliye. +Tarik ve sebil müradifi olup yol müstevi müradifi olup bir canibe meyl ü inhirafdan hali şey ma’nasınadır. +“ Ma hüve’l-hakk” ya’ni nefsü’l-emrde sabit ve nafi’ her maksada musıl tarik-i vazıhdan ibaretdir ki i’tikadat-ı sahiha ve a’mal-i saliha ve ahlak-ı haseneye mürşid şeri’at-i ilahiyye ile sübut-ı risalet gibi metalib-i yakıniyye ve mesalih-i temeddün-i hakıkı ve terakkiyat-ı beşeriyyeye musıl olacak her fikir ve tedbire şamildir. +fatında mutabık olmak için a münkalib olur. +Ekser kura’-i izam bu vechile İbn-i Kesir ve Ya’kub rahimehümullah ala rivayetin aslı üzre okumuşlardır. +nazm-ı celili matlub olan ma’unet-i dıyla denildikde canib-i kudsiyyü’l-mevahib-i sübhaniden: +“Ey kullarım! +Size ne suretle i’ane edeyim istersiniz?” buyurulur. +Kari’ tarafından diye cevab verilir. +Ya’ni: +“Ey Rabb-i Zülcelalimiz! +Matlubumuz olan şad buyurmaklığındır ki biz bu sayede dergah-ı akdes-i rabbanine rıza-yı şerifin üzre ifa-yı ibadet ve her hususda ihraz-ı selamet ü sa’adet etmiş oluruz.” Allah’ın rahmet ve keremi iledir ki onlara “Uhud” münhezimlerine mülayim oldun. +Rıfk u talattuf ile mu’amele etdin. +Eğer böyle olmayıb da şayed katı yürekli bir bedhuy olaydın elbette senin yanından dağılırlar idi. +Senin yanında hatta bir ferd bile kalmazdı. +Şu halde sen onları zat-ı risalet-me’abına aid kusurlarından dolayı afv et ve haklarındaki rahm u şefkati itmam için hakku’llaha müte’allik ahvalden dolayı dahi onlar için muzafferiyet taleb eyle ve onlarla emirde müşavere et. +Emr-i harbde veyahud emr-i harb ile emr-i harb gibi müşavere olunması mu’tad bulunan umurda hem onların re’ylerinden istizhar ve isti’ane hem gönüllerini tatyib hem de ümmete sünnet-i müşavereyi temhid ve ta’lim için onlarla istişare et ve ba’de’l-istişare bir şey’i azm ü tasmim eyledikde Allah’a mütevekkil ol. +Lutf u kerem-i Hakk’a tefviz-i emr eyle o azm ve tasmim etdiğin şey’i infaz et artık tereddüd etme Cenab-ı Hak Zat-ı uluhiyyetine tevekkül edenleri sever onlara nusret eder ve kendilerini hayr ve salahları bulunan cihete irşad eyler. +Bu nazm-ı celil: +Rıfk u nüvaziş afv u safh ahar için taleb-i hayr ve mağfiret gibi mekarim-i ahlakı ve müşavere ile tevekkül gibi feza’il-i memduhayı ihtiva ediyor. +Ümmeti bu sıfat-ı fazıla ile tahalliye irşad eyliyor. +Bu gibi evamir ve ta’limat-ı şad için server-i enam aleyhi efdali’s-salati ve’s-selam efendimize hitab buyurulması de’b-i kerim-i kitabu’llahdır. +Bu sıfat-ı fazıladan tevekkülü ele alalım: +Din-i İslam aleyhine bed-hahan tarafından havale olunan te kesalete ihmal-i nefse körü körüne hareket etmeğe sevk ediyor imiş. +Onların bu i’tirazlarına te’accüb edilmez. +Onlar etmiş bir çerağ-ı ilahiyi itfa etmek arzu-yı hamına düşmüş bir güruhdur. +Bu güruh za’if i’tirazları tasni’ edilmiş iftiraları etseler nuru o nisbetde artar. +Fakat te’essüf olunur ki zamanımızda bazıları bu güruha körü körüne peyrev olarak onlar da tevekküle karşı feth-i dehan-ı cehl ü nadani ediyorlar. +Her iş tevekkül ile görülecek her müşkile tevekkül ile saldırılacak tevekkül ile göğüs gerilecek iken tevekkül ile iş görülmez tevekkül ile terakkıye adım atılmaz diyenlerimiz var. +Tevekkül ta’til-i umur değildir belki insan işlediği işde afat-ı semaviyye ve arziyye vesaire gibi tedbir ve mukavemete kudreti te’alluk etmeyen ahvalden naşi Cenab-ı Rabb-i müste’anın avn u mededini temenni eylemekdir. +Lutf u nusret-i Hakk’a bel bağlayarak iş görmekdir. +İmdad-ı rabbaniye Cenab-ı Hakk’ın kifayetine i’timad ederek ona tefviz-i emr eylemekdir diye ta’rif olunmuşdur. +Cenab-ı Hakk’a tefviz-i emr etmekliğin ma’nası ise zat-ı uluhiyyetinden avn u nusret taleb etmekdir yoksa insan nefsini ihmal etmek değildir. +Bazı mü’elliflerin dedikden sonra cümle-i müste’nife olarak demeleri de tevekkül-i alallah ile maksad bu olduğuna delalet eder. +Hatta bazı ulema’ tevekkülü: +Cenab-ı Hakk’a tefviz-i emr etmek ve esbaba ri’ayetle beraber zat-ı uluhiyyetine i’timad eylemekdir diye ta’rif etmişlerdir. +Fahreddin Razi hazretleri tefsirinde şöyle söylüyor: +“Bu ayet-i kerime delalet eder ki tevekkül bazı cehelenin dedikleri gibi insan nefsini ihmal etmek değildir ve illa müşavere esbab-ı zahireye müra’at etmek ve fakat kalben ona güvenmeyip Cenab-ı Hakk’ın hıfz u siyanetine i’timad eylemekdir.” Bir gün zat-ı risalet-me’ab efendimizin nezdine üştür süvar bir Arabi gelmişdi. +Devesini bırakıp huzura girdikde: +“Deveni ne yapdın” buyurdular. +A’rabi: +“Rabbime tevekkül ederek salıverdim” deyince: +“Kalk deveni bağla sonra Rabbine tevekkül et!” buyuruldu. +Ömer ibnü’l-Hattab radıyallahu anhu hazretleri ehl-i Yemen’den bir cema’at gördü de onlara: +Ey ehl-i Yemen siz nesiniz? +dedi. +Onlar dediler ki: +“Biz mütevekkil ale’llahız.” Hazret-i Ömer buyurdu ki: +“Yalan söylediniz. +Siz mütevekkil değil müte’ekkilsiniz yiyip kemirir ekele güruhundansınız. +Bak ben size mütevekkili haber vereyim: +Mütevekkil ol kimsedir ki yere tohum saçar da Allah’a tevekkül eder lutf u meded-i Mevla’ya i’timad eyler.” Aslı şudur: +Mevlana Celaleddin Rumi Hazretleri Mesnevi -i Şerif’de bu ma’nayı nazmen beyan etdi: +Tevekkül edersen iş içinde tevekkül et. +Evvela ekini ek sonra Cenab-ı Hafız-ı Hakıkınin lutf ve mededine i’timad et demekdir. +Alemde bunca afat ve avarıza karşı tevekkülden lutf-i Bari’ye ilticadan kim müstağni olabilir. +Tarihin şehadetiyle müsbet değil midir ki nice veka’ide esbab-ı maddiyye bi’lvücuh mükemmel olduğu halde muvaffakiyet görülmediği olmuşdur? +Bir fırka i’dad ve techizatca hasmına fa’ik iken harb ve vegada mağlub olmuşdur. +Adetullah’ın cereyanı üzere esbab-ı maddiyye illet-i husul-i eşya ise de onun tekmilesi yine lutf-i Hudadır. +Maddiyat esbab-ı adiyedir feva’il-i mü’essire değildir. +Tevekkül kana uyuşukluk vermez ihmal-i nefse badi olmaz. +Kalbe fikre ruha zindelik verir. +İşe teşci’ eder insana şevk u gayret verir sebat u mekanete irşad eyler. +Bir zamanlar dem-abada gönderilir ağuş-ı maderden alınıp gurbet ve mihnet ellerine sürülüyor idi. +Bu mezalim ve i’tisafat-ı canhıraşa karşı mütevekkilen ale’llah meydan-ı hamiyyete atılmak cümleye vecibe idi. +Halbuki huzur ve rahatımız feda edilmiyor muş huteba’ hamuş bütün millet hamuş idi. +Nihayet bir fırka-i hamaset kahramanan-ı ümmet nazm-ı celilini kendine düstur-ı hareket ittihaz eyledi. +Mütevekkilen ale’llah silah bedest olarak zalameye meydan okudu. +Ekabir ve ahyar-ı ümmet mecma’-ı te’avüne çağırıldı. +Ümmet kamilen lebbeyk-zen-i ledi. +İşte tevekkül: +Atalet meskenet değil fa’aliyet hamiyyet uluvv-i himmetdir. +Gelelim ma nahnü fihe: +Fahreddin Razi diyor ki Rıfk ve mülayemet ancak hukuku’llahdan bir hakkın ihmaline müfzi olmadığı zaman ca’iz olur. +Hukuku’llahdan bir hakkın ta’tiline mü’eddi olursa ca’iz değildir... +Bu makamda sözün tahkıki budur ki ifrat ve tefritin her ikisi mezmumdur. +Fazilet vasat ve i’tidaldedir. +Bina’en-aleyh gah gılzat ile emr gah ondan nehy varid olması ifrat ve tefritden teba’üd edilerek sırat-ı müstakım olan hal-i vasatda bulunmak içindir. +Ve bu sırra mebnidir ki Cenab-ı Hak vasat ve i’tidali kitab-ı azizinde medh ü sitayiş edip buyurdu. +esbabı ile Telvih’in babü’l-mahkum-bihinde beyan eylediği üzre Hakkullah ile murad: +Hiç bir ferde ihtisası olmayıp kendine nef’-i amm te’alluk eden hakdır ki hakk-ı umumi demekdir. +Bu nevi’ hukuk efrad ve ahada mahsus olmayıp nef’i umuma aid bulunduğundandır ki şanını teşrif ve tebcil halk ve icad i’tibariyle değildir. +Zira bu i’tibar ile cemi’-i eşya Bari te’ala hazretlerine nisbetde siyyandır: +Bu nisbet tazarrur ve intifa’ i’tibariyle de değildir yani bu nevi��� hukukun zat-ı akdese nisbeti haşa onunla müntefi’ olduğu ve fikdanından dolayı mutazarrır bulunduğu eşyadan münezzeh olduğundan hiç bir şey’e bu i’tibar ile hakkullah ıtlak olunmak sahih ve ca’iz değildir. +Esna’-i tefsirde gösterildiği üzre hoyrat ve bed-huy kimsedir ki mu’aşeretinden insan müte’ezzi olur. +Galizü’lkalb katı yürekli demekdir ki yüreği hiç bir şeyden müte’essir olmaz. +Bu ikisinin arasında fark vardır. +Bazı adem hoyratlık etmezse de hiç bir kimseye rahm ü şefkati olmaz. +Bu makule seng-dil adem vakı’a evvelkine nisbetle ehvendir. +Fakat hasisa-i beşeriyyeden mahrum olduğu için bu da Tefsir -i Keşşaf’da şöyle zikr olunmuşdur: +“Hasan radıyallahu anh hazretlerinden nakl olunur ki Resul-i Ekrem’in sahabe-i kiram ile istişareye ihtiyacı olmadığı nezd-i ilahide ma’lum idi. +Lakin Cenab-ı Hak Resul-i Ekrem’den sonra istişarenin emr-i mesnun olmasını murad buyurdu da onun fendimizden mervidir ki buyurmuş. +Hiç bir kavm müşavere-i umur etmemişdir ki en sedid ve metin olan işlerinin yolunu bulmuş olmasınlar demekdir. +Ebu Hureyre radıyallahu anhu hazretlerinden rivayet olunmuşdur ki sahabe-i kiram kadar çok müşavere eder hiç bir ferd görmedim demiş. +Bazıları dediler ki sadat-ı Arab ile istişare-i umur edilmemek güçlerine gideceğinden Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin re’yde vend-i hakim onlarla müşavereyi zat-ı risalet-me’abına emr etmişdir.” Doksan senelik ömre şu feryad nihayet Vermekte ne alem bu cedel-gah-ı maişet! +Müdhiş oluyor böyle hakıkatleri gerçek Sa’di gibi bir asr-ı faziletten işitmek. +Sa’di o kadar felsefesiyle hüneriyle Fikrindeki hürriyyet-i fevka’l-beşeriyle Esbab-ı maişet denilen kayda girerse Yad etmesin azadeliğin namını kimse. +Ta sahne-i hestide zuhur ettiği demden Atlatmaya mahkum ne mühlik akabatı! +Zannetme ölüm şahsına bir kerre muhacim... +Bin kerre olur günde o düşmenle müzahim. +Avare beşer saha-i gabraya düşünce Etrafına binlerce devahi de üşünce Bir dem bile dalmaksızın aram ü direnge Başlar o cılız kolla tabiat ile cenge! +Kaynar güneşin ateşi mihrak-ı serinde; Karlar buz olur hep beden-i bi-siperinde. +Beyninde öter demdeme-i sarsar-ı cuşan Medhuş gözünde köpürür bahr-i huruşan. +Dağlar o nihayetsiz olan silsilesiyle Ormanlar o dünyayı tutan velvelesiyle Kum dalgalarıyle hataratıyle feyafi Her hatvede bin türlü vuhuşuyle sahari. +Fevkinde semavatın o ecram-ı mehibi; Pişinde zeminin o temasil-i acibi; Biçareyi nevmid ederek her nefesinde Muztar bırakır mün’adim olmak hevesinde. +Lakin bu heves bir heves-i digere mağlub: +Her devresi bir devr-i azab olsa hayatın Razisi değildir yine bir türlü mematın! +Ömr olsa da binlerce şedaid ile meşhun Artık neye mevkùf ise te’min-i bekası Masruf olacak hep ona mecmu’-i kuvası. +Durmaz boğuşur bunca muhacimlere rağmen Düşmez o mesai denilen seyfi elinden. +Çıplaktır o ister ki soğuklarda ısınsın; Bir dam çatarak her gece altında barınsın. +Bin türlü havaic daha var bunlara der-pey. +Avare beşer işte bu bazar-ı cihanda Her gün yeni bir kar peşinden cevelanda. +Maksad bu kadar dağdağadan bir yaşamaktır... +Maksad bu fakat bunda ne maksad olacaktır? +Heyhat onu idrak için i’mal-i hayale Yok vakti: +Bütün demleri mevkuf cidale! +Daim oluyor cisminin amaline hadim; Gelseydi eğer ruhuna da hizmete nevbet Ma’lumu olurdu o zaman belki hakıkat. +Bir anladığım varsa şudur: +Halik-ı Alem Hilkat kalıversin diye bir ukde-i mübhem Daldırmada insanları hacat-ı hayata Döndürmede ezhanı bütün başka cihata. +Ömrün bu kadar berk-süvarane güzarı Dehrin de şu bin velvele-i ıyş-medarı Göstermededir maksad-ı Hallak’ı cihane... +Öyleyse şikayetlerimiz bi-edebane!.. +Sinin-i ömr-i şedaid-güzini olmalıdır Cebin-i pakine pirin bu çin-i ye’si veren. +Elinde tartısı duşunda mülk-i seyyarı; Gider... +Önünde tükenmez feza-yı renc ü mihen. +Zaman olur ki uzaklarda bir serab olarak Geçer garib gözünden hayal-i naz-ı vatan. +Sönük nigahını bidar ederdi belki ümid Hayale olsa müsaid şu meşy-i tab-efgen. +Çeker şu barı hayatında hep hayatı için; Bilinse ah şu bar-ı hayatı çekme neden?... +Adalet ifrat ve tefrit beyninde bir emr-i mütevassıtdır. +Adaletin haiz-i hüsn zati bir sıfat-ı’aliyye olduğu müsellem-i enamdır. +Çünkü bunun kubhuna ka’il olmuş veya olacak hiç bir kimse hiç bir şahıs mutasavver değildir. +En zalim en gaddar en vahşi bir kimseye bile adaletin ne demek olduğunu bildirdikden sonra “Bunun iyi bir şey olduğunu inkar edebilir misiniz?” diye sorulsa onun tarafından: +“Asla!” cevabı verileceğinde şüphe yokdur. +Hakıkat-i hal bu merkezde olduğu halde garibdir ki hilkat-i beşerden beri bu haslet-i ’aliyeyi ihraz eden zevat pek nadir olarak görülmüşdür; acaba bunun sebebi nedir? +Evet hüsn-i zatisi herkesce müsellem olan böyle bir sıfat-ı celile ve haslet-i memduhaya ekser nasın bigane bulunması ne gibi esbaba mebnidir? +Bu su’ale cevap vermek için insanın haiz olduğu kuvvetler ve bu kuvvetlerin hangisi hangisine galib olduğunu ve netayicini te’emmül lazımdır. +Ma’lumdur ki insanda dört kuvvet vardır: +Şehvaniyye gazabiyye vehmiyye akliyye. +Bu kuva-yı erba’adan dördüncüsü olan kuvvet-i akliyye-i melekiyye te’dib ve tehzibe muhtac değildir. +Çünkü bu kuvvet ervah-ı kudsiyye-i ulviyye netayicinden olup insanı daima hayrata me’aliye sa’ikdir. +Böyle pak her türlü şaibe-i keduretden münezzeh mukaddes bir kuvvetin te’dib ve tehzibine gayr-i muhtac olduğu şüphesizdir. +Fakat diğer kuvvetler behemehal te’dib ve tezhibe muhtacdır. +Çünkü onlar sırf hayvani sırf behimi ve şeytani bir takım kuvvetlerdir. +Bunlardan kuvve-i şehvaniyye leza’iz-i şehvaniyyeyi tahsile kuvve-i gazabiyye halka şerr ve bela ve ezayı isale kuvve-i vehmiyye de halkın üzerine tasallut ve tahakküme ve izhar-ı riyaset kuvvetlerden insanı hayra sevk eden yalnız biri olduğu halde diğer üçü insanı daima şerre sevk etmektedir. +Aynı derecede bulunan bu kuva-yı erba’adan yalnız birinin diğerlerine mukavemet edemeyeceği ise ecla-yı bedihiyattandır. +Bunun için hilkat-i beşerden beri kuvve-i akliyyesini diğer kuvvetlere hakim edecek zevat pek nadir olarak gelmişdir. +Şu halde bu üç kuvveti mümkün olduğu kadar te’dib ve tehzibe çalışmalı ki beyne’l-kuva bir nevi’ i’tidal hasıl olsun da insan ne bütün bütün alem-i lahuta ittisal ile şu dar-ı dünyada mevcudiyyet-i nasutiyyesine terettüb eden veza’ifden mahrum kalsın ne de bi’l-külliye dereke-i süfela-yı behimiyyete tenezzül ile beni-i nev’inin başına bir bela-yı mübrem kesilsin. +Çünkü adalet her şeyde lazım olduğu gibi adaleti icra edecek insandır. +Kendi hilkatinde kendi hilkat-i asliyyesi i’tibariyle haiz olduğu kuvvetler arasında adalet bulunmazsa beni-i nev’ine mükellef olduğu veza’ifinde icra-yı adalet kabil midir? +Fakat feza’il-i sairede olduğu gibi bu kuvvetleri dahi bir hadd-i i’tidale getirmek pek çok mesa’iye vabeste olduğu ve bu mesa’i için insanın kendi kendine idrak edemeyeceği pek çok turuk ve vesa’ili bulunduğu cihetle eltaf-ı ilahiyye ve merahim-i sübhaniyye cümlesinden olarak turuk ve vesa’ili ta’lim ve tefhim edecek pek çok enbiya gelmiş ve nihayet bu vazife-i mukaddeseyi zeka-yı beşerin devr-i tekamülü kudsi-i ilahisi ile hace-i ka’inat aleyhi ekmelü’t-tahiyyat efendimiz hazretleri kaffe-i ümem ve akvama ba’s ü irsal buyurulmuşdur ki hadis-i şerifinin mazmun-ı alisi dahi bu hakıkati mübeyyindir. +Feza’il-i saireden bahsi bir vakt-i münasibe ta’lik edelim de şimdilik ünvan-ı bahsimiz olan “Adalet”i biraz tafsil eyleyelim: +Haiz olduğumuz kuva arasında adalet lazım olduğu gibi mükellef olduğumuz şeylerin cümlesinde dahi adalet lazımdır. +Ez cümle i’tikadda adalet lazımdır vacibü’r-ri’ayedir. +yen o ilahı bi’l-cümle sıfat-ı kemaliyye ile tavsif ve bütün noksan sıfatlardan tenzihdir. +Zira Allah’ın vücudunu veyahud sıfatını nefy etmek ta’til-i mahz olduğu gibi “Allah cisimdir bir takım a’zadan mürekkebdir bir mekana ihtisası vardır” demek dahi teşbih-i mahzdır. +Amma “Allah vardır bütün sıfat-ı kemaliyye ile muttasıfdır cismiyyetden cevheriyyetden a’za ve cevarihden mekan ve zamandan münezzehdir” demek ise bu ikisi arasında bir emr-i mutavassıt olduğundan ayn-ı adaletdir. +Sair mesa’il-i i’tikadiyede de hüküm böyledir; Mesela: +“İnsan için kudret ve ihtiyar yokdur” demek cebr-i mahz olduğu gibi “İnsan ef’alinde müstakildir kendisinden sudur eden bütün fi’illerin mucidi kendisidir” diye i’tikad eylemek dahi kader-i mahzdır. +Çünkü bunların biri ifrat diğeri tefrit olduğundan ikisi dahi mezmumdur. +Halbuki “İnsanın ef’al-i ihtiyariyyesi vardır. +Lakin insan bu ef’al-i ihtiyariyyeyi Cenab-ı Hakk’ın kendisine ihsan buyurduğu kudret ve kuva vasıtasıyla icra etmektedir” diye olduğundan ayn-ı adalet ve mahz-ı hikmetdir. +Keza a’malde de adalet lazımdır vacibü’r-ri’ayedir. +Mesela: +Bazı akvamın zannettikleri gibi tekalif-i ilahiyyeyi bi’lkülliye nefy etmek tefrit-i mahzdır. +Ve diğer bazı akvamın zu’m ettikleri gibi leza’iz-i cismaniyyeden bi’l-külliye ictinab eylemek ve nefsi ta’zib hususunda mübalağa etmek ve hatta tezevvücden bile ihtiraz ve ictinab eylemek ve kendini ateşe atıp yakmak ve yüksek bir mahalle çıkıp kendilerini aşağı doğru atmak suretiyle intihara tasaddi eylemek ifrat-ı mahzdır. +Ve bina’en-aleyh bu ikisi de şer’an ve aklen mezmumdur... +Halbuki bütün tekalif-i ilahiyye mücerred menafi’-i tekalifi bir ni’met-i uzma bilerek ez-dil ü can kabul etmek ve sıhhat-i ebdana medar olabilecek agziye-i nafi’ayı tenavül eylemek ve her nevi’ kemali tahsilin mevkufun aleyhi olan vücud-ı insaniyi muhafaza hususunda lazım gelen tedabir-i sıhhiyeye tevessül eylemek ve nev’in bekası tenasüle ve tevalüde mütevekkıf olduğundan nisa ile tezevvücü lazımü’licra bir emr olmak üzere telakkı etmek şu ikisi arasında bir halet-i mutavassıta olmakla bu da mahz-ı adalet ve ayn-ı hikmetdir. +A’za ve cevarihimize te’alluk eden ef’al-i sairede dahi hükm böyledir; Mesela: +Din-i Musa aleyhi’s-selamda katil-i müte’ammidi behemehal kısas etmek lazımdır bu katili afv etmek asla ca’iz değildir. +Din-i İsa aleyhi’s-selamda da katili behemehal afv etmek lazımdır. +Bunun birincisi teşdid-i mahz ikincisi ise tahfif-i mahzdır. +Halbuki şeri’atimizce bu mes’elede veli-i maktul taleb-i kısas ile afv arasında muhtardır. +Bu ise şu iki hüküm arasında bir emr-i mutavassıt olduğundan fi zemanina mahz-ı adalet ve muvafık-ı maslahatdır. +Çünkü insanlar ne zaman-ı Musa’da as olduğu gibi bütün bütüne haşinü’t-tab’dır. +Ne de asr-ı İsa’da as olduğu misillü son derece leyyinü’t-tab’dır. +Bu ikisi arasında mutavassıt bir haldedir. +Böyle mutavassıt bir halde bulunan akvama da bir hükm-i mutavassıt Keza beyne’n-nas cari olan mu’amelatda dahi adalet lazımdır. +Ez-cümle bey’de adalet lazımdır. +Bayi’ bir malı değeriyle satmalıdır. +Müşteri de aldığı malın semenini hin-i akidde mukavele olunduğu vechile eda eylemelidir. +İcarede ukud-ı sairede dahi ol vechile mu’amele cari olmalıdır. +Eğer böyle olmazsa mu’amelat-ı nasa halel tari olur terakkı ve te’ali kabil olmaz. +Çünkü kimse kimseye emniyet etmez. +Emniyet olmayınca ticaret de olmaz. +Çünkü emniyet ticaretin üssü’l-esasıdır. +Ticaret ise ruh-ı medeniyet ve medar-ı feyz ü sa’adetdir. +Keza hükumetde de adalet lazımdır. +Zira adaletsiz hükumet payidar olamaz. +Nitekim sahayif-i tarih buna büyük bir şahiddir. +Dünyanın hiç bir tarafında hiç bir hükumet-i zalimenin payidar olamadığını tarih bize pek açık bir suretde göstermekdedir. +Tarih bu hakıkati göstermemiş olsa bile bunu Çünkü bir hükumetde adalet olmaz ve tebe’ası da bu adaletsizliğe karşı miskinane tahammül ederek her türlü mezalime boyun eğerek hukuk-ı tabi’iyye ve meşru’alarını istihsale kıyam etmez veyahud kıyam ettiği halde el-iyazü billah buna muvaffak olamaz iseler herc ü merc olacakları ve bu fırsatdan bi’l-istifade hükumat-ı mütecavirenin müdahale ve liyetlerini ga’ib edecekleri şüphesizdir. +Bina’en-aleyh beşeriyeti suri ve ma’nevi evc-i kemale bi’l-cümle akvam ve mileli sırat-ı müstakıme ve bütün hükumatı minhac-ı sa’adete isal edecek vesa’itin en mühimmi ve en birincisi her hususda icra-yı adalet ve bütün ef’al ve etvarda hakkaniyete ri’ayetdir. +Muhterem Kardeşlerim Ma’arif Nezareti’nde yapılan tensikatdan mektebiniz de vayedar olmuş size yeni yeni kıymetli kıymetli muallimler ta’yin edilmiş. +Hey’et-i ta’limiyyeyi teşkil eden zevatın çoğu memleketimizce öteden beri ma’ruf olduğu için ben size yalnız edebiyat-ı Arabiyye muallimi Ali Fehmi Efendi Hazretleri’nden bahsedeceğim. +Hazret Hersek müfti-i sabıkıdır. +Beş altı sene evvel hemşehrileri tarafından gönderilen bir hey’et-i siyasiyyeye re’is olarak İstanbul’a gelmişti ki o zamandan beri şehrimizde bulunuyor. +Kendisini ilk defa bir aşina-yı kadimin evinde görmüşdüm. +Hane sahibinden benim de lisan-ı Arabla biraz tevaggulüm olduğunu işitince bana pek büyük teveccühler gibi asar ile mütevaggil olduğumu sordu. +Uzatmayalım muhavere edebiyata tarihe bilhassa tarih-i Muhadramun’den olsun Müvelledin’den olsun kimin bir beyitini inşad edebildimse hocanız altını üstünü ona münasebeti olan başka şa’irlerin eş’arını okumakta hiç sıkıntı çekmedi. +Bilirsiniz ki Arabın eyyamı vakayi’i kaba’ili ensabı mazbut olmadıkça edebiyatı da mümkün değil anlaşılamaz. +“Kuseyr Ahtal’ı şu beyit ile Cerir de Rai’yi şu kasidesiyle bitirmiş...” derler. +Siz ise o beyitlerde ne söğüş ne döğüş hülasa hicve aid bir şey göremezsiniz. +rüsuhlarını gördüm ki başkası söylese idi inanamazdım. +Lisan-ı mübin-i Araba çocukluğumdan beri şiddetli bir incizabım olduğu için erbabını her zaman arardım. +Hatta Arabistan’ın bir hayli yerlerini dolaştım. +Üdeba-yı Arapdan bir haylisiyle görüşdüm. +Doğrusu lisanın deka’ikini edvarını kava’idini üdebasını Arabın da tarihini hocanız kadar etraflı tetebbu’ etmiş kimse görmedim. +Hele tarih-i İslam’ı en meşhurundan en ehemmiyetsiz görülen vakayi’ine kadar kamilen bilir. +Mesela size bir Gazve-i Bedir tasvir eder ki vak’aya iştirak eden ashabın kaffesini isimleriyle nesebleriyle içlerinde şa’ir varsa şi’irleriyle beraber öğrenirsiniz; aralarında vaktiyle ne gibi müşacereler sonradan ne gibi mülatafeler geçmiş ise cümlesini Peygamber’den sonra senelerce mu’ammer olan pek büyük bir sahabiyi “Bedirde bulundu” ma’nasına olan cümlesinin içinden çıkamayarak “Bedir’de şehid olmuştur” diye göstermiş! +rak İstanbul’da hocanız okutdu. +Hatta Lisan-ı Arabdaki iktidarı rukabasının bile mazhar-ı i’tirafı olan Halis Efendi Hoca bir kere bana rastgelmiş de: +“Akif oğlum Müfti Efendi’den okuyormuşsunuz. +Aman fırsatı iğtinam edin. +Hocanız pek edib pek fazıl adam...” demişdi. +Ali Fehmi Efendi şimdiye kadar ne Mısırlıların ne Beyrutluların muvaffak olamadıkları bir teşebbüsü yalnız başına başa çıkardı: +Ashab-ı kiram arasındaki şu’arayı tercüme-i halleriyle eserleriyle topladı. +Şi’irleri baştan aşağıya gayet beliğ bir Arabca ile şerh etti. +İki cesim mücelled teşkil eden bu eser inşallah yakında intişar edecektir. +Hersek gibi bir yerde yetişen bu nadirü’l-vücud zatın hayat-ı hususisini tarz-ı mesa’isini bilseniz şaşarsınız. +Bir ufak hatanın tashihi bir kelimenin tahkıki için hocanızın kırk elli kuruş araba parası vererek kütüphane kütüphane dolaştığını ben defe’at ile gördüm. +Hocanızı sıkı tutunuz. +Dersinden hakkıyle istifade ediniz. +Ne kadar müşkiliniz varsa sormakdan hiç çekinmeyiniz. +Doğrusu Ma’arif Nezareti her fedakarlığı göze aldıraydı da Mısır’dan bir adam getirdeydi Hazret’in yerini ya tutardı ya tutamazdı. +Nezareti intihabındaki isabetden sizi de muvaffakiyetinizden dolayı tebrik ederim muhterem kardeşlerim. +Zamanımızda hutbeler büsbütün mevzu’-ı aslisinden ve mihver-i hakıkısinden inhiraf etmişdir. +Ahval-i hayatiyye ve umur-ı ma’işetimiz ve bütün işimizde bu ciddiyetsizlik bu fenası ibadetlerimize kadar yegane vasıta-i necatımız olan a’mal-i uhreviyyemize değin nüfuz etmişdir. +Daha doğrusu bu fenalıklar ahval-i dünyeviyyemizden değil ibtida en evvel ahval-i kalbiyye ve a’mal-i uhreviyyemizden başlamış; bunu müte’akib umum ahvalimizi bir fenalık sarmış; sarmış da bizi cehenmeme sürüklemekde bulunmuşdur. +Zaten insanların tabi’at ve cibilletlerinde maye-i müsahele vardır ki daima onları ciddiyetsizliğe da’vet eder. +İnsanlar da çok vakitler pek çok vakitler bu da’vetten yakalarını kurtaramıyorlar; bu vadiye bu müdhiş girdaba sukut ederek umur-ı me’aş u me’adları çığırından çıkıyor. +Cenab-ı Allah ilm-i ezelisi ile insanların ne biçim ne ayarda mahluk ne kadar müsaheleli bir hayvan olduğunu biliyordu. +İşte böyle bildiğinden için insanların mücadele-i hayatiyyelerinde önlerine çıkan o bitmez tükenmez müsahelelere karşılık ve onun def’ine bir çare olmak üzere ilm-i mi ciddiyeti şart kıldı. +Lisan-ı nebeviden hadis-i şerifleri varid oldu. +dünyeviyye ve uhreviyye olduğu ma’lumdur. +Onlardan biri de insanların umum ahvalinde lazım olan ciddiyete azme alışdırmakdır. +Bir insan hergün beş def’a beş muhtelif vakit ve hallerde kıldığı namazlarda aralarında yapdığı ibadetlerinde sair a’malinde huzur-ı kalbe niyyet ve ciddiyete alışır saniye halini alır. +Bütün ahval u harekatında pür-azm ve metanet olarak maksad u amaline kolaylıkla na’il olur. +Evet; ibtida’ en evvel ahval-i diniyye a’mal-i uhreviyyemizde ciddiyetsizlik başlamış; bunu müte’akib bütün ahvalimize sirayet etmişdir. +birer taklidden birer resmiyetden ibaret olup kalmışdır... +daha uğursuz vadilerine sukut etmişdir. +Bunlarda olan makasıd-ı asliyye feramuş edilmiş; intizar olunan fa’ideler de ciddiyetsizlik umur-ı diniyyede olan ciddiyetsizlik uğurunda kurban olmuş gitmişdir. +Hutbelerin suret-i zahire keyfiyyet-i edası bir çok tebeddülata uğradığı gibi cihet-i batıniyye ve me’ani-i mesnunesi dahi zayi’ edilmişdir. +Hutbelerimiz adeta birer cümle-i du’aiyye olup kalmışdır. +Evveli du’a ahiri du’a hep du’adır.. +Hutbelerde du’a edilmesini inkar etmeyiz. +Münasebet aldıkça esna-yı hutbede du’a edilir. +Bu yolda fi’l-i Resul sabitdir: +Risalet-me’ab Efendimiz ve Hulefa-yı Raşidin hazeratı da münasebet aldıkça her vakit değil bazen hutbeleri içinde du’a ediyorlardı. +Fakat zamanımızda olduğu gibi bütün hutbeleri du’adan ibaret kalmıyordu. +Hulefa-yı Raşidin Ammeyn Hasaneyn-i muhteremeyn hazeratı ve sonra zamanın halifesi hutbelerde zikr edilmektedir. +Zannederim ki işbu zevat-ı kiramın nam-ı alilerini zikr etmek din-i mübin-i İslama büyük hizmetleri sebk ettiğinden müta’ahhirin tarafından ilave edilmiş olmalıdır. +Zira ashab ve tabi’in tebe’-i tabi’in zamanlarında onları hutbelerde zikr etmek adet değildi. +Bu her halde sonradan hadis olma bir işdir. +Lakin bütün memalik-i İslamiyye’de te’ammum etmişdir. +Zaten hutbeler her yerde bir biçim üzredir. +Yalnız Harameyn ahalisinin hutbesi bir dereceye kadar hal-i mesnuniyeti muhafaza etmekde bulunmuşdur. +beler de mahkum olunmuşlardır. +Onlar da kendi hukuk-ı asliyyelerini tamamen muhafaza edememişler ve keyfiyyet-i mesnuniyeti ga’ib etmişlerdir; daha doğrusu ga’ib etdirmişlerdir... +Hutbeler adeta birer taklidden ibaret olup kalmış resmi bir iş hükmünü almışdır. +Diyebiliriz ki ibadet olduğu mutlaka değil keyfiyet-i mesnune üzre ilka edildiği suretde Hatib her hafta her Cum’ada minbere çıkar hutbe okumak güya bir adetmiş gibi vaktiyle ezberlediği yahud bu zahmete de katlanmayarak kitab-ı mahsusunda sırasıyla yazılmış hutbelerden birisini okuyuverir. +Lakin o hutbe zamana zemine hale sünnete muvafık değilmiş!! +Kimin umurunda kime ne!!!... +Zaten bu hutbeleri anlayan bilen yok ki... +Bir çok kimseler Cum’aya gelirler de hutbeyi dinlemezler bile... +Zaten dinleseler de bir şey anlayabilecekler mi?! +Heyhat! +Fazla olarak okunmakda olan hutbelerin bir çoğunu zannederim ki pek çok Arablar bile anlayamıyorlar!. +Çünkü mukaffa olsun müsecca’ gelsin maksadıyla bir takım elfaz-ı rekike ile doldurulmuş... +Adeta hutbelerimiz “Garabet-hane-i elfaz” olup kalmışdır. +Hutbeler bütün ruhlarını kaybederek kendilerinden beklenen maksad maksad-ı şer’i feramuş edilmiş. +Hatibin hutbe okuması adeta eskiden kalmış bir resmi ifa gibi bir şey olmuşdur. +Fakat ma’at-teessüf şimdi bizim hutbelerimiz eski hutbelere kat’iyyen tevafuk etmiyor. +Zira o eski hutbeleri huzzar anlıyor hatibin ne söylediğini fehm ediyorlardı. +Hatib de hutbesinde bir maksad-ı meşru’ ta’kıb etmekle beraber onun tefhimi hususunda dahi son derece gayret Hülasa hutbeyi anlamak anlatmak her ikisi de sünnetdir. +Çünkü Fahr-i Ka’inat Efendimiz hutbeyi anlatır ashab-ı güzin hazeratı da anlarlardı. +İşte anlamak anlatmak sünnet-i fi’liye ile sabitdir. +Bu nokta kat’iyyen inkar olunamaz... +Bina’en-aleyh bizim o fi’il-i nebevilerine ittiba’mız sünnetdir. +Hatta muvazebet-i nebeviyyenin vuku’u nazar-ı i’tibara alınırsa hemen vacibe karib bir sünnet-i mü’ekkede olduğu müsteban olur. +Hutbenin hikmet-i meşru’iyeti cihetini mülahaza da bu noktayı te’kid ediyor. +Bir de Fahr-i Ka’inat Efendimiz hazretlerinin mensub olduğu Kureyş’in gayri bir kabileden bazı zevata o kabilenin lehcesi ile idare-i kelam buyurduğu ehadis-i şerifede varid olmuşdur. +rak edecekleri anlayabilecekleri bir tarzda okumamız sünnet-i Resule tevfika çalışmamız ve onlarda olan makasıd-ı asliyyeyi unutmamaklığımız lazım hatta elzemdir. +Cevami’-i şerifede sair meşru’ olduğu yerlerde cema’at-i müslimine hitaben okunan hutab-i İslamiyye elbet elbet en mukaddes bir ders-i umumi olmak lazımdı. +Mekteblerimiz etfalimizi ta’lim ve terbiye ederse cami’lerimiz de ricalimizi tenbih ve terbiye etmeliydi. +Zaten eski zamanlarda zaman-ı selefde mesacid ve cevami’-i şerifede bu vazife-i mukaddese hakkıyla ifa ediliyordu... +Lakin murur-ı zaman miyye bir bir unutulmaya başladı; bir tarafdan hemen bu zulümatın isrini ta’kıb eden istibdad-ı idarenin meş’um halleri ve İslamiyet ile kat’iyyen kabil-i i’tilaf olmayan o ahval-ı feci’anın mesavisi ka’belerimize cami’lerimize mihrab ve minberlerimize kadar te’sir etdi; kulub-ı müslimini tesmim eyledi. +En sonra evlerimizi hanlarımızı hanelerimizi berbad ve perişan eyledi... +Hatta ecnebiler insaniyet ile tev’em olan İslamiyet’e o ali mukaddes saf dine ta’n ü teşni’ etdiler. +“İslamiyet mani’-i terakkıdir; ha’il-i medeniyyetdir” dediler. +Hatta son zamanlarda resmen müslüman olanlardan bir takımları dahi bu fikr-i sakıme iştirak etdiler. +Fakat bunların her biri bir dereceye kadar ma’zur idiler; İslamiyet’in hakıkatini bilmiyorlardı; bildiren de yokdu. +Medreselerimizde mekteblerimizde minberlerimizde ders halkalarında bu mevzu’a dair bir kelime söz söylenmiyordu. +Ahali-i İslamiyye içinde cehalet hayli te’ammüm etdi. +Bir çok adetler dine karışdı; bunlara da din nazarıyla bakılır oldu. +Diğer tarafdan o zamanların o menhus zamanların siyasetleri de din-i kavimin en hassas en ince noktalarına dokunarak sarsdı. +O zamanın bazı uleması bilerek yahud bilmeyerek razı oldular. +Bazıları da razı olmayarak o zamanların alçak ve zalim hükumetlerinden çekmedikleri eziyet kalmadı. +Bu yolda pek çok ulema-yı İslam e’imme-i din kurban oldu... +Emevilerin Abbasilerin hatta sonra gelen bütün hükumetlerin de hali böyle idi... +Bunun için de istisna edilecek devre-i mes’ude; zuhur-ı İslamdan beri murur eden zamanın pek az bir kısmını teşkil etmekdedir. +net-i Resulullah yavaş yavaş ortalıkdan kalkmaya başladı. +beler de tabi’i bu akıntıya kapıldı. +Belki en evvel kapılan hutbeler oldu. +O Emeviler devrinde hutbelerin başına neler geldi... +O hutbeler birer cümle-i tel’inat olup kaldı... +Minberlerde Ebu Türab künyesine mensub olanları söğüp saymak onlara la’net okumak adeta birer ibadet sayıldı. +İşte hutbeler böyle bir renge girdi. +Ya Rabbi! +O zamanın uleması müslümanları o padişahların o heriflerin irtikab ettikleri o rezaletlere nasıl sabr ü sükut gösteriyorlardı... +Buna karşı mütehayyir kalmamak mümkün değil!!... +Emevilerin sekizincisi Ömer bin Abdülaziz hazretleri şu bid’at-i fazi’ayı ortadan kaldırmış ise de ne fayda ki sonraları tekrar karışmağa başladı. +Yavaş yavaş keyfiyet-i mesnuneleri kaybedildi. +Mekasıd-ı şer’iyyesi ve hikmet-i meşru’iyyeti unutuldu. +Pek muhtelif renklere girdi. +Hal-i aslisine hiç benzemeyen şekilleri aldı. +Hutbelerde zamanın padişahı beşere ıtlakı ca’iz ve layık olmayan tavsifat ile zikr edilmeye başladı. +Va’z u nasihat ta’limat-ı mühimme zikr edilmez oldu. +İşte şöylece büyük ibadetlerimiz cümlesinden olan hutbeler de medhiyyatdan du’aiyatdan ibaret bir adet ve resmi bir iş olup kaldı. +du’asını tekrar keyfiyet-i mesnuneleri kaybedilmişdir; i’adesine ulema-i kiram hazeratı gayret etmelidir” cümlesinde hülasa ederek hatm-i kelam eylerim. +Ba’de eda’i ma vecebe aleyna maksad-ı acizanem ilm-i ahlaka dair mukayyed ve muhtasar bazı ma’ruzatda ve me’arif-mendan-ı Osmaniyye’nin her ilm ü fende olduğu gibi bu ilm-i nafi’a dair de tahririne bezl-i himmet buyurdukları asara müte’allik bazı mesrudatda bulunmakdır. +Ma’lum-i erbab-ı nühadır ki İlm-i Ahlak ecmel-i ulumdur. +Çünkü mebna-yı beşeriyyetin hadim-i ma’nevisi cümlesinden olan rahm şefkat ve cud ve mürüvvet gibi mekarim-i ahlakın maddi ve ma’nevi feva’id-i bigayesinden ve hadimi olan ahlak-ı seyyi’enin mazarrat-ı binihayesinden bahis olduğu için hatta gaye-i ulum olmak üzere bile telakkı oluna geldiği emr-i meczumdur. +Bu halde bu ilm-i ali-kadrin beyan-ı uluvviyyeti için hameran-ı fazilet olan musannifin-i İslamiyye’den mü’ellifin-i Osmaniyye dahi akval-i hakimane ve ef’al-i kerimaneleri minhac-ı sa’adet-i beşeriyye olan “kümmel-i beşer” efendimiz hazretlerinin kavlen fi’ilen eser-i celil-i nebevilerine iktida ederek salik-i rah-ı necat ü hüda olmuşlardır. +Çünkü bugün bi’l-cümle müsliminin eydi-i ihtiram ve ta’ziminde mevcud bulunan ehadis-i şerife kitablarının herhangisi açılsa düstur-i hikmet ve ahlakıyla natıka perdaz olan Peygamber-i Zişan Efendimizin ahlak-ı hasenesinin bahş ettiği mehasinden ve ahlak-ı seyyi’enin iras ettiği mehazirden bahis bir çok ehadis-i şerifelerine tesadüf olunur ki işbu ehadis-i şerife ilm-i ahlak yazmak isteyen –ba-husus bir İslam mü’ellifi için– her zaman cem’iyyetli hikmetli birer esas-ı kavimdir. +Ez-cümle Beyrut e’azım-ı ulemasından Ahmed Bedran Efendi’nin ahlaka dair iltikat ettiği Kırk Hadis-i Şerif’in me’anisinin şerh ve izahına dair cem’ ve tertib etdikleri ve erbab-ı ma’arifden Ahmed Ataullah Efendi namında bir zatın Türkçe’ye tercüme eyledikleri El-Eşrak fi Mekarimi’lAhlak asar cümlesindendir ki mısdakınca bu vadideki ehadis-i mezkureden bazıları muhtasaran tercümeleriyle beraber derc ve irad kılındı: +. +Mekarim-i ahlakı itmam için ba’s buyuruldum. +. +Ahlak-ı ilahiyye ile tahalluk ediniz. +. +Ahlakınızı güzelleştiriniz . +Hüsn-i ahlak imanın kemalindendir. +. +Ahlakı güzel olan imanı güzel olandır. +. +Evvela mizana vaz’ olunacak hüsn-i hulukdur. +. +Hüsn-i hulk gibi haseb yokdur. +yerine şeklinde. +. +Hüsn-i hulk yümndür su-i hulk şumdur. +. +Su-i hulk mağfiret olunmaz zenbdir. +. +Hayır mahz-ı hüsn-i hulkdur. +Vicdanda ıstırab ve kasvet hasıl eyleyen ve nasın ona muttali’ olmasını kerih gördüğün şey günah ve kabahatdir. +. +Bana ziyade sevgili ve yevm-i Kıyamet’de bana en yakın olanlarınız mehasin-i ahlak ile muttasıf ve kendisinde temerrüd ve huşunet olmayıp leyyinü’l-canib yani mütevazı’ olanlardır. +Onlar da nas ile hüsn-i mu’aşeret ve ülfet eden ve kendisine nasın muhabbetini celb ve da’vet eyleyen kimselerdir. +. +. +Su-i zandan beğayet ictinab ediniz. +Zira hatıranın en ziyade kazib olanı zandır. +Birbirinizin seyyi’atını taharri ve uyubunu tefahhus ve tecessüs eylemeyiniz. +İştirası maksadınız olmayan şey’in müşterisini iğra için semenini tezyid ve birbirinize hased ve buğz ü adavet etmeyiniz ve gıyabında kabih kelam söylemeyiniz. +Ey Allah’ın kulları birbiriniz ile kardeş olunuz. +. +Mü’min hüsn hulkiyle ka’im sa’im derecesini idrak eder. +. +Hüsn-i hulk ateşin karı eritdiği gibi zünubu eritir. +Derc-i sahife-i iftihar kılınan ehadis-i mezkure mütala’asından bina-yı muhteşem-i İslamiyet’in mehasin-i ahlak üzerine mü’esses olduğu azhar mine’ş-şems zahir ve hüveydadır. +Bu takdirce ehadis-i şerife mütala’asıyla iştiğal eden bir mü’min-i muttakı için öyle uzun uzadıya ebvab ve fusule taksim olunmak suretiyle tahsili nev’ama tas’ib olunan ahlak kitablarını mütala’adan ise hedef-i maksuda kesdirme yoldan gitmek için “cami’u’l-kelim” olan ehadis-i şerifeye müraca’at bi’l-vücuh mucib-i yümn ü mes’adetdir. +İşde elde bu gibi minhac-ı sa’adet mevcud olduğundan naşidir ki Sadr-ı İslam ile onu ta’kıb eden edvarda öyle ayrıca ahlak kitabları tertib ve tedvinine lüzum görülmeyip sair evamir-i diniyye ve ahkam-ı celile-i İslamiyye meyanında memzuc bir halde nakl ü bast edilmişdir ki tehzib-i ahlak ve tasfiye-i vicdana hadim olmak üzere te’lif olunan kütüb-i İsşeklinde. +lamiyye meyanında başda Hüccetü’l-İslam İmam Gazali’nin va’ize müte’allik yazılan kitabların mevzu’ları da esasen “ilm-i celil-i ahlak” olduğu hatta sathi bir mütala’a neticesiyle bile tezahür eder. +Mensubiyetiyle müftehir olduğum “Osmanlı” kavminden ilm-i ahlaka dair hameran-ı fazilet olan erbab-ı ma’arifin görebildiğim asar-ı ber-güzidelerinin isimleriyle zaman-ı te’lif ve sairelerini Fransızların “Bibliyografya” dedikleri “ilm-i ahval-i kütüb” ka’idesine tevfikan bast ü nakl etdim. +Artık asar-ı mezkureden iltikat olunmak icab ve derecat-ı muhtelife üzre ahlak kitabları yazmak mekatib-i mevcudemizde “ilm-i ahlak” tedrisiyle muvazzaf erbab-ı fazilet ve himmetin lutf u himmetlerine mütevekkıfdır. +Ve minallahi’t-tevfik. +rif-mendan-ı Osmaniyye taraflarından yazılan asarın bazılarına aid izahat-ı müfide: +. +Bahrü’l-Hikem : +tarihlerinde Tire’de vefat ederek pederi yanına defn olunan İbn-i Melekzade Mehmed Efendi’nin bir cild-i kebir Türkçe eseridir ki Sultan Murad Han-ı Sani Hazretleri namına yazıldığı mukaddimesinden anlaşılmakdadır. +Esasen ahlak ve mev’izadan bahis olan bu eser üç bab yüz fasl üzre müretteb olup gayr-i matbu’dur. +. +Ahlak-ı Cemali: +’de memleketi olan Aksaray’da vefat eden efahim-i ulema-yı Osmaniye’den Şeyh Cemaleddin Mehmed Aksarayi’nin eseridir ki Yıldırım Beyazıd Han hazretlerine takdime edilmişdir. +Üç makale üzre müretteb olan bu eserin birinci makalesi bir şahsın kendine te’alluk eden ahlakından ikinci makalesi a’ilesi hakkındaki ahlak ve etvarından üçüncü makalesi de ammeye te’alluk eden ahlakından bahisdir. +Matbu’u yokdur. +. +Mevahibü’l-Hallak fi Meratibi’l-Ahlak: +’de Dersaadet’de vefat ederek Eyüb Nişancısı denilen mahalledeki yalı Koca Nişancı Celalzade Mustafa Paşa’nın Türkçe bir cild-i kebir eseridir ki mukaddimesi Esma’-i Hüsna şerhiyle hatimesi salavat-ı Resul-i Kibriya ile müveşşah olup orta yerindeki elli altı babda dahi ahlak-ı hasene ve redi’enin feva’id ve mazarratına te’allük eden ahvalden bahs olunmuşdur. +Sultan Süleyman Kanuni Hazretleri namına yazılan bu eser hakan-ı müşarün-ileyhden sonra gelen daha iki padişah-ı zişanın da manzur-ı şahaneleri buyurulduğundan Enisü’s-Selatin ve Celisü’l-Havakın ismiyle de müsemma olduğu nüshasının zahrında muharrerdir. +Matbu’u yokdur. +. +Ahlak-ı Aziziyye: +’de ikametgahı olan Bursa’da vefat ederek Deveciler Mezarlığı denilen kabristana defn edilen fuzela-yı üdebadan sahib-i tarih-i “Ravzatü’l-Ebrar” Şeyhü’l-İslam Kara Çelebizade Abdülaziz Efendi’nin eseridir. +Matbu’ değildir. +. +Hümayunname: +Hikmet-i ahlak ve felsefeden bahis olup kıdemi ve bir çok lisanlar kelimatına müştakun minh olması dolayısıyla zamanımız elsine uleması tarafından ümmü’l-elsine addedilen “Hind-i kadim-i Sankrit” lisanı üzere muharrer olan ve mu’ahharen Hüseyin Va’iz tarafından Envar Kelile ve Dimne’nin Osmanlılar beyninde müte’aref olan ismidir ki ’de Bursa Kadısı iken vefat ederek Emirsultan civarına defn olunan fuzela-yı münşiyandan Filibeli Ala’eddin Ali’nin matbu’ ve meşhur eseridir. +Fakat tarz-ı atik kitabetimiz üzre muharrer olduğundan mütala’ası havassa münhasır gibidir. +Sadeleştirildiği takdirde istifadesi çoğalacağı tabi’idir. +. +Ahlak-ı Ahmedi: +tarihinde Mısır mevleviyetinde med Efendi’nin Türkçe eseridir ki Mevlana Hüseyin Kaşif’in eserinden tevsi’ tarikiyle meydana gelen bu eser Sultan Ahmed Han-ı Salis hazretlerine takdime edilmişdir. +Matbu’dur. +. +Simarü’l-Esmar: +Hümayunname’den telhis edilmiş bir eser olup Ta’ib Ahmed Efendi’nindir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Telhisü’l-Hikem – Telhisü’n-Nasayih : +tarihinde Dersa’adet’de vefat ederek Topkapı haricine defn olunan şarih-i Mesnevi merd-i ma’nevi Sarı Abdullah Efendi’nin Nasihatü’l-Müluk’undan telhis edilen bu eser Ta’ib Ahmed Efendi tarafından meydana getirilerek Sultan Mehmed Han-ı Rabi’ hazretlerine takdim edilmişdir. +Matbu’dur. +. +Mir’atü’l-Ahlak ve Mirkatü’l-Eşvak: +tarihinde Sivas’da irtihal eden Piran-ı Tarikat-i Halvetiyye’den Şeyh Şemseddin-i Sivasi’nin Türkçe manzum eseridir ki yirmi bab üzre müretteb olan bu eserin nısfı ahlak-ı hamide nısfı ahlak-ı zemimeden bahis olup gayr-i matbu’dur. +. +Mir’atü’l-Ahlak: +tarihinde Dersa’adet’de vefat eden kadi-i İstanbul Bostanzade Yahya Efendi’nin yalnız ahlak-ı mahmudenin beyanıyla iktifa eylediği Türkçe yirmi bab üzre müretteb eser-i mensurudur ki Sultan Ahmed Han-ı Evvel’e takdim edilmişdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Tercüme-i Ahlak-ı Muhsini: +Eserin aslı kırk bab üzre müretteb ve Farisiyyü’l-ibare olup tarihinde vefat eden Mevlana Hüseyin Kaşif Herevi tarafından Hüseyin Baykarazade Mirza Muhsin namına yazılmışdır. +tarihinde Dersa’adet’de vefat ederek Tophane civarında bina-kerdesi olan Defterdar Cami’i haziresine defn edilen Tarih-i Heşt Behişt sahibi Mevlana İdris-i Bitlisizade Defterdar Ebulfazl Muhammed Efendi tarafından tercüme edilmişdir. +Matbu’ değildir. +. +Tercüme-i Ahlak-ı Muhsini – Enisü’l-arifin: +Fuzela-yı şu’era-yı Osmaniye’den olup ruba’i-gulukda Osmanlılarca tarihinde Dersa’adet’de vefat ederek Sofular Çarşısı kurbundaki mekteb sahasına defn edilen Azmizade Haleti Mustafa Efendi’nin kendi tercümesine verdiği isimdir ki bu da aslı gibi kırk bab üzre mürettebdir. +Bu tercümede icabına göre ilavat ve tenkıhat vardır. +Matla’ı şudur: +Minnet Allah’a kim odur Hallak Halk edübdür mekarim-i ahlak Hüsn-i halkıyla eyleyip tekrim Kıldı insanı ahsen-i takvim . +Mekarim-i Ahlak : +Zikri sebk eden Haleti Mustafa Efendi’nin pederi olup tarihinde Dersa’adet’de vefat eden fudela-yı üdebadan Azmi Efendi’nin eseridir. +Matbu’ değildir. +. +Ahlak-ı Nevali – Ferahname: +’de Manisa’da vefat eden fuzela-yı şu’aradan Akhisari Navali Nasuh Efendi’nin eseridir ki Sultan Mehmed Han-ı Salis’in şehzadeliği evanında Manisa’da mu’allimi iken te’lif eylemişdir. +Bu eser esasen hakim-i şehir Aristo’nun Kitabü’r-Riyase ve’s-Siyase göre tevsi’ tarikiyle tercümesinden ibaret olup on altı bab ve bir tekmile üzre mürettebdir. +. +Tercüme-i Kimya -yı Sa’adet: +Metn-i eser ’de vefat eden Hüccetü’l-İslam İmam Gazali’nin hikmet-i ahlak ve mev’izadan bahis Farisi eseridir ki zikri sebk eden Nevali Nasuh Efendi tarafından tercüme olunmuşdur. +Metn-i eser ma’arif-mendan-ı Osmaniye’den Sıhah -ı Cevheri mütercimi Vankulu Mehmed Efendi ile Sarı Abdullah Efendi ahfadından Lalizade Abdülbakı Efendi taraflarından da tercüme olunmuşdur. +Keşfü’z-Zunun’da şa’ir-i meşhur Necati ile Sehabi taraflarından da tercüme olunduğu mezkursa da bu tercümeler manzur-ı acizi olmamışdır. +Tercümelerin cümlesi gayr-i matbu’dur. +Yalnız iki faslın tercümeleri matbu’dur ki birincinin mütercimi musarrah değildir. +İkinci tercüme beşinci faslın tercümesidir ki İksir-i Devlet namıyla olup Nergis Efendi tarafından tercüme edilmişdir. +’de tab’ olunmuşdur. +Metn-i eser ahiren Hindistan’da tab’ edildi. +. +Şerh-i Ahlak-ı Adudiye: +Metn-i eser ’da irtihal eden Allame Adud’undur. +Efazıl-ı ulema-yı Osmaniyyeden olup ’de Dersa’adet’de vefat ederek Fatih civarında Aşık Paşa nam mahalde defn edilen Şakayık -ı Nu’maniye sahibi Taşköprüzade Ahmed Efendi ile tarihinde Mekke-i Mükerreme’de irtihal ederek civar-ı Hazret-i Hadicetü’l-Kübra’ya defn olunan Müneccimbaşı namıyla ma’ruf fuzela-yı meşayih-i mevleviyyeden Saha’ifü’l-Ahbar ve Ca mi’u’d-Düvel sahibi Selanikli Ahmed Dede Efendi tarafından şerh olunmuşdur ki her ikisi de matbu’ değildir. +binlerce dela’il getirmek kerih gördüğü şeyin fenalığına ise bütün dünyayı işhad etmek onun için işden bile değildir. +Eğer mevcudatın tarz ve hali bir şahid-i adil olmasaydı bu alemde insandan en uzak bir şey varsa o da hakıkat olurdu. +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi diyor ki: +“Lakin tesettüre gelince bunun kadınları hürriyet-i tabi’iyyelerinden mahrum etmek; terbiyelerini ikmal etmelerine vakt-i zaruretde kut-ı yevmilerini kazanmalarına mani’ olmak; zevc ile zevceyi hayat-ı akli ve ahlakıden bivaye bırakmak gibi bir çok zararları olduktan başka bu kayıd bulundukça evladının terbiyesine muktedir validelerinin mevcudiyetine imkan olamaz? +Bina’en-aleyh ümmet de bedeninin yarısı felce uğramış bir insan gibi olur.” Bana gelince ben derim ki: +Tesettürün yukarıda serdettiğimiz berahin-i hissiyyeye nazaran bir çok feva’idi vardır. +Kadınları hürriyet-i hakıkiyyelerinden vaye-dar eder ki bu hürriyetin mahiyeti kari’in-i kiramın nazarında te’ayyün etmişdir; kezalik onlara valide olmak için iktiza eden terbiyeyi ikmal kudretini verir; kendilerini a’mal-ı hariciyyede erkeklerle iştirak beliyyesinden meneder o beliyyeden ki sırf maddi olan medeniyet-i hazıranın iliğini kuruttuğu Avrupa Amerika kıt’alarındaki ulemanın şehadetiyle sabitdir; başkaca ailelerini hükumetlerini kendilerinin ma’işetlerini vesa’it-i ma’kule ile tedarike icbar eder; zevc ile zevceyi hayat-ı aile leza’izinden mütena’im eder; tesettürün devamıyla beraber evladının İslamiyet dairesinde terbiyesine muktedir valideler bulunabilir; tesettüre ri’ayet eden ümmet de a’za-yı zahiriyye ve batıniyyesi tamamiyla fa’al sahih’ü’l-bünye bir insan gibi olur. +Onu sorarsanız biz de kolayca diyebiliriz ki: +Bir adam tahayyül ediniz... +Refika-i hayatı yanı başında gece gündüz kendisinden ayrılmıyor hem de öyle adi bir kadın değil akıl ve edeb sahibi levazım-ı hayatı kamilen biliyor. +Zevcinin veza’ifine meşagiline evladının müstakbeline irtibatı olan her şeyden son derecede alakadar. +Erkeğinin servetini hüsn-i idare sıhhatini muhafaza ediyor; şan ü şerefini müdafa’ada bulunuyor; a’malini tervic için çalışıyor. +Ona veza’ifini ihtar onu hukukundan agah ediyor. +Bu suretle çalıştıkça da kendi menfa’atine kocasının menfa’atine evladının menfa’atine hizmet etmekte olduğunu yakınen biliyor. +Şimdi o adam için bundan büyük sa’adet bundan mes’ud hayat olabilir mi? +Bir adam daha tasavvur ediniz: +Yanı başında hayatını kocasına hasreden bir kadın gözünün önünde sadakatin müşahhas timsali kesilmiş bir zevce yok ki onunla mübahi olsun; onu hoşnud etmek istesin; ona karşı a’mal-i fazılada bulunmak mekarim-i ahlak asarı göstermekle nazarını celb eylesin. +Evet öyle bir hem-sırr-ı vefadar ki aşiyanının ziyneti kalbinin medar-ı behçeti olsun evkatını işgal etsin a’lamını dağıtsın. +Şimdi böyle bir adam için mes’ud yaşamak mümkün olabilir mi? +Evet yukarıda bu gibi sözleri biz de kolayca söyleyebiliriz demiştik. +Çünkü bu yolda söylenen sözler pek hoşa gider. +Lakin biz makam-ı amelde makam-ı tahkıkdeyiz; makam-ı temennide makam-ı emelde değiliz. +Zaten rub’-ı meskunda hiç bir erkek yokdur ki hayalinde buna benzer hatta daha ziyade amal bulunmasın. +Şu kadar var ki bu hayalatdan hiç birinin haricde suret-pezir-i hakıkat olduğunu görmek kabil değildir. +Zira makalid-i kevn insanın dest-i meşiyetine tevdi’ edilmemişdir. +Eğer her sahib-i temenni meramına na’il olaydı yeryüzünde alel-ıtlak bir şeyden şikayet eden adam bulunmazdı. +Kezalik bu gibi vesa’it-i kavliyye ları söylemekten yazmaktan daha kolay olurdu. +Mesela biz o zaman hayalatımızı daha ileriye doğru götürerek diyebilirdik: +Bir adam tasavvur ediniz ki irem-nümun bir bağ içinde kurulmuş bir kasr-ı asüman-peymada nişimen-saz-ı naz u na’im. +Huzurunda bir çok hadem ü haşem var ki sahiblerinin hatırına ferah vermek kelalini defeylemek muntazır kendisi himem-i aliye efkar-ı samiye ashabından olduğu için beni-nev’ine milletine karşı hatıra-i şeref-resan-ı seniyye-i tevarihde muhalled kalacak bir çok hidemat-ı mebrurede bulunmuş ismiyle ulüvv-i himmetde mesel darb olunuyor; kendisi insanları a’mal-i hayra sevk için misal riyesine göre terbiye ediyor ileride babalarının makam-ı muhteremini ihraz etsinler aynı hayata mazhar olsunlar diye uğraşıyor. +Cenab-ı Hak ona bütün umurunda i’tidal ile harekete muhabbet vermiş de bu sayede o na’im-i azim yor. +Hem kendisi hem evladı hem de bütün ehl-i beyti sü’ada’ gibi yaşamak şüheda gibi ölmek istiyor da onun vikaye-i nefs ediyorlar... +Şimdi bundan daha büyük sa’adet hatıra gelir mi? +Şüphesiz bu gibi hülyalar herkesin hoşuna gider. +Hatta arzulara tamamiyle muvafık geleceği için sözü ne kadar uzatsam dinleyenler o kadar mahzuz olurlar. +Lakin Allah aşkına söyleyin ki bu alemde kaç kişi sa’adetin bu derecesine varabilmiştir? +Daha doğrusu kaç kişi bu ikbali ihraza yaklaşabilmişdir? +Feylesoflar bir çok cenk ü cidaldan sonra iki büyük fırkaya ayrıldılar: +Bunlardan bir kısmı bu alemde alel-ıtlak rahat yokdur bütün hayat renc ü kederden elem ü ta’bdan Öbür fırka ise işi başka türlü buldular dediler ki: +Hayatın güzel tarafları da vardır fena cihetleri de mes’ud o adamdır ki hayatın mehasininden müsa’ade-i imkan nisbetinde çalışılarak kurtulmak kabil olacağını anlamışdır. +İşte o adam madame’l-ömr şu iki mevc-i müte’akis arasında çalkanır durur. +Bundan sakınır diğerinden bir cür’a yutar. +Nihayet bu alemin hududunu aşarak diğer avalime su’ud eder ki orada şu mücahede-i duradur-i hayatın –ya ebedi bir na’im yahud sermedi bir hüsrandan ibaret olan – avakıbı kendisine muntazır bulunur. +Bize gelince biz bittabi’ sözleri bedihiyata münafi olduğu fata alınmaya ve bu hayat-ı arziyyede meslek ittihaz olunmaya şayan olan ikinci fırkanın mütala’atıdır. +Lakin bunların da şu za’if insana karşı tekalifi ne kadar şedid ne derecelerde girandır. +Zira sima-yı sa’adet ve şekavet birbirinden vehleten tefrik olunabilecek suretde mütemeyyiz olmadığı için zavallı insan evvelkisinden kaçar ikincisine doğru koşar da bu suretle kaçmakda olanca kuvvetiyle uzaklaşmakda olduğunu zannettiği varta-i hevl-nake düşer! +Bu alemde hiçbir hayır yokdur ki şer ile memzuc olmasın. +Kim o hayrı mahlut bulunduğu şerden kamilen tathire kudret-yab olursa sü’ada-yı ümmete iltihak eder; hakıkaten mes’udane bir hayat geçirir; safvet-i kalb ashabının bulunduğu makam-ı refi’a yükselir. +Lakin bu nasıl kabil olabilir ki başına ka’im değildir? +Bir işde onun için hayır görünür; fakat hayatda mevcudiyetde kendisine müşarik olanlar ona bir çok mani’alar akabeler teşkil ederler ki bunlardan birini atlasa ber-taraf etse piş-i azminde diğer bir ha’il daha dikilir. +Nihayet gaye-i maksuddan barika-i hüda tecelli etmeden ol biçarenin mevcudiyeti söner gider. +Ey kari’! +Sen de benim gibi görmüyor musun ki nasın kısm-ı a’zamı olanca hayrı tevfiki bil-farz bir cihetde görürler de bu ihtidaya rağmen naçar ondan rugerdan olurlar. +Bu hırman ise onların zafer-yab-ı meram olmaya kudretsizliklerinden değil ancak önlerinde bulundukları muhitden mütevellid bir takım mani’alar ictima’i bir çok akabeler zahir olmasındandır. +malamal eder efkarını tarumar eder. +Lakin eğer insan olanca mekanetini toplayarak kendine gelir lihaza-i ümidini – makalid-i zemin ü asuman dest-i kudretine müsahhar olan– Cenab-ı Vacibü’l-Vücuda doğru çevirir de ruhuna bir itmi’nan-ı tam ihsan etmesini niyaz eylerse o zaman vicdanında bir sükunet duyar her tarafı iman kesilir yakınen anlar ki Huda-yı lem-yezel bütün bu masnu’atı kemal-i itkan ile yaratmış en güzel bir suretde ibda’ eylemiş kaza-yı ilahisi – şüphesiz bir hikmet-i baliğadan bir maksad-ı azimden dolayı– hayır ve şerrin bu hak-danın levazımından olmasına te’alluk etmişdir. +O halde kim bu riyah-ı tünd-i müte’akis arasında i’tidalini muhafaza edebilirse hayr-ı ebediye na’il olur. +Kim sağa sola meyleder yahud tahakkuku muhal olan temenniyatda bulunursa artık işi Allah’a kalır. +dan yahud zevcesinin kendi yanında gayr-ı mestur olarak gezebilmesinden ibaret değildir. +İnsan halinin bundan çok daha iyi olmasını arzu eder. +İster ki kendisine hiç bir fenalık gelmesin ölüm yanına yaklaşmasın. +İster ki fakr u sefalet yeryüzünden kalksın hastalıklar rehin-i in’idam olsun ister ki evlad-ı vatanında ebna-yı nev’inde nazarına hoş gelmeyecek bir hal görülmesin.. +Fakat heyhat! +Fenalıktan ölümden sefaletten nazar-hiraş fecayi’den ebediyen kurtuluş yokdur bunların vücudu zaruridir. +Kezalik insanın hürriyeti üzerine tazyik edilmek ezvak u leza’izden mahrum bırakılmak behemehal lazımdır. +Zira bir çok felaketler vardır ki beşer değildir. +Ben tesettürde mazarrat bulunduğunu münkir değilim ancak onun daha büyük bir zararın vuku’una mani’ olduğuna mu’tekidim ki bu ikinci hale nazaran mesturiyet hayırlı karşı silahlanmaları hadd-i zatında iyi bir şey değilse de daha büyük bir fenalığı dafi’ olmasına nazaran iyi addolunmak tabi’idir. +Öyle ise ey ma’şer-i nas! +Bize lazım olan hareket bir hususda temayülat-ı nefsaniyyemize tebaiyet etmemekdir. +Zira bizim için bu yoldaki metalibimizin bir çoğunu istihsan mümkün olmadığı gibi tahakkuk edecek temenniyatımızdan bazısı da hiç beklemediğimiz suretde zahir olur bir halde ki eğer o ümniyelerin mahiyeti bidayet-i karda bize o suretle tecelli etmiş olaydı onlara yaklaşmak şöyle dursun aramızdaki mesafe bu’dü’l-meşrikeyn olurdu! +Kadınlara dair mütala’at temhidinde bulunanlardan çoğunu görüyorum ki hiç nakıs ciheti bulunmayan bir alemde her suretle haiz-i kemal olmuş bir takım erkekler arasında kezalik o nisbetde tekemmül etmiş bir kadın tahayyül ediyorlar da! +ona o kadar evsaf-ı cemile o kadar mezaya-yı celile atfediyorlar ki artık o kadın alel-ıtlak bütün şeva’ib-i kusurdan münezzeh hayali bir enmuzec-i tekamül oluyor; kemal-i cemaliyle cemal-i kemaliyle mehasin-i tebayi’iyle zevcinin ailesinin kurratü’l-ayn’ı kesiliyor; vezaif-i mütehattimesini layıkıyla bilen bir mürebbiye umur-ı beytiyyesini en güzel bir tarzda ifa eden bir ev kadını oluyor. +Sonra da zamanının bir cüz-i kıymeddarını harice çıkarak mebahis-i yatda seyyahine iştirak suretiyle ümmetin halini tehzibe hasr ediyor. +Hülasa evinin dahilinde olsun haricinde olsun o kadın her şey oluyor! +Evet eğer iş hadd-i zatında böyle olaydı pekala bir şey olurdu lakin ne fa’ide ki kavanin-i hayatın bizim zannımızdan büsbütün başka bir seyri şu’un-ı mevcudiyetin de bu gibi tahayyülata kapıldığımız zaman efkarımıza asla hutur etmeyen bir takım edvarı vardır. +İşte bunun içindir ki muharrirlerden bir çoğunun makaleleri haziz-i mensiyete düşüyor da haricde zikre şayan hiç bir te’siri görülmüyor. +Bize gelince biz ahval-i ictima’iyyeye dair bir söz söyleyeceğimiz zaman her şeyden evvel şu içinde bulunduğumuz alem-i kevnin mahiyetini ahval-i umumiyyesindeki noksan ve kemalin mikdarını o noksan ve kemalin insanın ahval ve etvariyle olan münasebetini nazar-ı dikkate almalıyız. +Zira bu noktayı nazar-ı im’ana almadıkça ne vereceğimiz hükümler hatadan selamet bulur ne de telkin edeceğimiz vesaya tahakkuku muhal olan bir takım hayalatdan mücerred olur. +Mesela kadına dair söz söyleyeceğimiz vakit evvel emirde gözeteceğimiz cihet şu olmalıdır ki: +Biz beşere mensub bir kadın hakkında hem de bütün efradı kezalik beşere mensub olup her birinin bir çok hevesatı nefsani temayülatı tabi’i neka’isi bulunan insanlar arasında yaşamakda olan bir kadın hakkında söz söyleyeceğiz. +İşte bir bu ciheti bir de kendimizin mesa’ib ve şürurdan müberra olmayan bu alem-i arzide bulunduğumuzu fikrimize iyice yerleştirmeliyiz. +Şüphe yoktur ki eğer kadınlar hakkında serd-i mütala’ata kalkışmazdan evvel bu usule ri’ayet edecek olursak o zaman evvelce ihtisasatımıza tahakküm eden bu ifrata bir ratımıza hakim oluruz; yazdığımız yazılar kanun-ı hayata o kanunun tabi’atına mu’arız düşmez sözlerimizin te’siri olur asar-ı hasenesi görülür de çektiğimiz emeklerin sarfettiğimiz mesa’inin heder olmadığını dide-i mübahat ile görürüz. +Mukarriri: +Manastırlı İsmail Hakkı Muharriri: +Sirozlu H. +Eşref Efendi Sonra buyuruyor. +Ya’ni nas beyninde hükm ettiğiniz zaman adaletle hükm edin.. +Lakin şu emri Cenab-ı Allah’dan korkan ifa eder korkmayan adaletle hükm eder mi? +Bunu icra ve ifa edecek hükumetdir. +Eğer hükumet de ha’inlerin alet-i irtişası olursa eda edecek ahkam-ı ilahiyyeyi adaletle yürütecek bir kuvvet-i kahire lazım. +Yalnız Allah korkusuyla iş bitmez alem dolmaz. +Zira havf-i ilahi herkesde bulunmaz. +Onun için kavi yerleşsin. +Hadis-i şerifde varid olmuşdur. +Ma’na-yı şerifi Cenab-ı Hak Kur’an vasıtasıyla def’ eylediği münkeratdan daha ziyade sultanın savletiyle def’ etmektedir. +Hasılı nasın çoğu azab-ı uhreviden korkarak değil mücazat-ı dünyeviyye korkusuyla fenalığı terk edebilirler. +Allah te’ala size ne güzel va’z ediyor. +Buna temessük etmek hakkınızda pek hayırlıdır dünyanız ahiretiniz bununla ma’mur olacak. +Bu dersi Allah verir veriyor. +Kur’an’ın hilafına hareket etmeyin ki sonra aleme ibret olursunuz. +Aleme ibret olacağınıza alemden Hükm ettiğiniz zaman nasıl hükm ederseniz onları işidir. +Adaletle mi hükmediyorsunuz hiyanetlik mi ediyorsunuz? +Emanatı ehline eda ettiniz mi etmediniz mi? +Onları da görür. +hükme raci’ te’diye-i emanete aiddir. +Yani ahvalinizi işitir ef’alinizi de görür. +Şimdi bu va’azları Allah’dan korkan tutar. +Ben görürüm fat ederim. +Hiç bir şey benim daire-i sem’ ve basarımdan haric kalmaz. +Yaptığınız hayır ise mükafatını şer ise mücazatını veririm. +Fakat Kur’anla müte’essir olup ıslah-ı nefs edenler pek azdır. +Allah te’ala fenalıkların bir kısmını Kur’an’la def’ eder. +Allah’ı bilen bir azab-ı uhrevinin vücuduna inanan fenalığa cür’et etmez. +Lakin sultan korkusuyla def’ eylediği fenalıklar Kur’anla def’ ettiği fenalıklardan daha çokdur. +Sultan demek hükumet-i adile yani kuvve-i icra’iyye demekdir. +Allah’dan korkanlar mahduddur. +İnsanın tabi’atında var fenalığa meyl. +Mütenebbi’nin kelamıdır bu zulümkarlık insanın tabi’atında var. +Madem ki insanda nefs var şehvet var bir fırsat düşdü mü zulüm ika’ eder. +Cüz’i bir fırsat ona cür’et verir. +Bu daire-i mezalim nasıl böyle büyüdü? +Fırsat buldukça buldular berikilerin gafleti artdı. +Onların şerrinden haberdar olamadılar. +Nihayet o hale geldi. +Bu bünyad-ı zulmü yıkmak öyle kolay değildi. +Öyle kökleşmiş teselsül etmiş ki hayret!.. +Ne burada ne taşralarda takat kalmamışdı. +Bütün ahali dehşetler kat’ etmiş. +Bugün Rumeli yarın Anadolu gidiyordu nihayet sıra İstanbul’a gelecekdi. +Ne olmuşdu bize? +Koca bir Osmanlı Devleti batıyordu şöhreti cihanı dolduran şanı ve şevketi afakı tutan bir devlet-i mu’azzama girdab-ı ademe sürükleniyordu. +Bu hale nasıl giriftar olmuşuz? +İttihaddan mezsin ki. +Koca Endülüs Devleti nasıl batdı? +Aynen böyle. +O mel’anetler o fitneler herkesi birbirinden soğutdu. +İki üç milyon ahali vardı Kurtuba şehrinde. +İspanya Kralına hepsi birden kemal-i zillete teslim oldular. +Bir takım va’adlerle onları aldatdı. +Hiç kimse de hamiyyet kalmamış ittifak mahv edilmiş idi. +Emir kaçıverdi. +Ahali başsız kaldı. +Söz ayağa düşerse baş olmazsa müşkildir. +Geldi düşman bastırdı. +Bütün memalik-i Endülüs ma’mure-i cihan iken her türlü sanayi’ ve ma’arife her türlü terakkiyata cilvegah iken mahv olup gitdi. +Bu günkü medeniyyetin bile esası hep Endülüs terakkiyatıdır. +Onun asarıyla bu medeniyet vücuda geldi. +kendi için te’minat aldı düşmana kaçdı. +Her tarafda münaferet her tarafda fitne ve fesad. +Memleket fitne ateşleri içinde kanlar kıtaller dahili ihtilaller... +Nihayet düşman geldi zabt etdi. +Bunlar bize büyük misallerdir. +Bunlardan ibret almalıyız. +Vakı’a burası dar-ı mücazat değildir. +Fakat ibret için Allah burada da gösterir. +Bunlar hep ayrı ayrı dersler teşkil edecek –dünyada ceza-yı a’malin birazını tattıracağım asıl azab ahiretdedir. +İnsan pek ziyade bağy ederse zulümde haddi aşacak olursa din ü devleti muhataraya düşürürse elbet dünyada da felakete duçar olur. +Allah’dan beklenen daima hayırdır. +Vakı’a bazılarına bir müddet müsa’ade eder fakat bazen de tepesi üstü atar. +Çok def’a da zalimleri biri birine musallat eder. +nazm-ı celili buna dairdir. +Şimdi şurada biraz hasbihal edelim: +Dersin ibtidalarında anlattık geçende de söyledik: +Este’izü billah kavl-i kerimi delaletiyle insan için hakkını istemek meşru’dur. +Zulmü def’ için çare aramak aklen olduğu kadar şer’an da me’zunun fihdir. +Bak Allah te’ala mü’minleri nasıl sena ediyor. +İşlerini şura ile görenleri medh ü sena buyurduğu gibi zalimden intikam almağa da müsa’ade buyurur. +İntisar intikamdır. +Fakat mısdakınca tecavüz etmemeli. +Zarar lahık olduğu kadar hakkını iste. +Miskin olma. +Kezalik ayet-i uhrada buyurulmuşdur. +O vakit sen zalim olursun. +Bir tokat vurmuşdu sen de bir tokat vurmaya me’zunsun. +Başını yaramazsın. +Daha ileriye varırsan tabi’i sen zalim olursun. +O mazlum olur. +Allah intikam almaya müsa’ade eder fakat bununla beraber afv etmek de iyi bir şeydir. +Her kim hakkını afv ederse nefsini ıslah ederse onun ecri Cenab-ı Hakk’a vacib olur. +–Çünkü afv edince o da tevbekar olur- Ol vakit mükafatını Allah verir. +Her kim hakkını bağışlarsa bil ki Allah mükafatını kat kat verecek. +Bilin ki Allah zalimleri hiç bir vakit sevmez onlara yardım etmez. +Sen afv etsen de Allah afv etmez. +Cenab-ı Allah’ın da hakkı var. +Allah’ın hukukuna tecavüz etdi. +Umumun hakkını Allah arayacak bu cihetle Cenab-ı Allah afv etmez. +Zalimlere imhal eder; ihmal buyurmaz. +Bu cihetle sen afv etsen daha makbule geçer. +Sonra Fahreddin Razi diyor: +“Ulemanın cema’atine karşı vazifeleri var. +Ahali onların sözünü dinler. +Nasıl terğib ederlerse ahali o yolda gider. +Onun için ulema ahaliyi ta’assubat-ı batılaya sevk etmemeli. +Dinimizin müsa’id olduğu şeylerde hakıkati söylemeli.” Mesela re’ayayı bizimle hoş geçinmek isteyen vatandaşları rencide etmemeliyiz. +Din ü mezhebin dünyaya hüsn-i mu’aşeret ifasına hiç te’allüku yokdur. +Ahiretde halleri ne olursa olsun. +Ondan sana ne! +Hususen her şahsın akibet-i hali ne olacak ma’lum değil. +Vakı’a Allahu te’ala hazretleri buyurmuşdur: +Fakat bu adem-i müsavat ahiretçedir. +Cennete layık olanlar cehenneme layık olanlara müsavi olmaz. +Beynlerinde müsavat yokdur. +Lakin hemen bir insan müslüman olduğu mutlak cennete gidecek de denmez. +Nitekim bir Yahudi yahud bir Nasraniye: +“Sen cehennemde yanacaksın!..” diyemezsin. +Allah’ın mekrinden emin olma azabından kork rahmetinden ümidini kesme. +Bir insan “Ben mutlaka cennete gireceğim” derse küfür lazım gelir. +Çünkü gayba dair hüküm vermiş olur. +Bina’en-aleyh insaf etmeli insana layık mu’amele ile mu’amele etmeli madem bir toprakda yaşarız hukuk ve menafi’imizi Allah müsavi etmiş. +Hele siyaseten bu tesavi ve Hıristiyanlarla müttefik olmayaydık Avrupa durur muydu? +Zerre kadar idraki olan bunu anlar. +Onlarla güzel geçinirsen o sayede kurtuluruz. +Onlar da memnun olurlar bize kardeşçe mu’amele ederler. +Esasen aramızda uhuvvet var: +Uhuvvet-i insaniyye uhuvvet-i vataniyye. +Onlar da insan değil mi? +Ademiyetçe Bütün nasa hitab eder: +“Hepinizi kardeş yarattım” buyurur. +“Adem’den Havva’dan dünyaya geldiniz..” Uhuvvet-i cinsiyye inkar kılınmaz. +Madem ki bir vatanda bulunuyoruz; selametimiz onların selameti mazarratımız onların mazarratı. +Bazı batıl sözlere kapılmamalıyız. +En büyük ni’metlerin biri budur ki Cenab-ı Hakk bize ihsan buyurdu: +Sonra ulema daha ne yapmalı? +Öyle i’tikadlara sevk etmeli ki hem dünyada hem ahiretde işe yarasın. +Ulum ve ma’arife sanayi’e i’tina ile kemal-i ciddiyetle sarılmalıyız. +Bununla zararları telafi edeceğiz. +Maliyemizde iflas derecesine varmış. +Borc dersen başdan yukarı taşmış. +O dereceye gelmiş ki devletin bir aylık verecek parası kalmamış. +Çünkü tahsil olunan emval tamamen hazineye girmezdi. +İdare-i hükumet bir takım ha’inlere kalmışdı. +Emval-i miriyye mahlulat-ı vakfiyye kapanın elinde kalırdı. +Avrupa’nın enzar-ı hayreti celb eden ma’rifeti serveti bütün terakkiyat hep funun-ı cedide sayesindedir: +Kanallar açarlar yollar yaparlar fabrikalar te’sis ederler Vapurlar ferma olurlar. +Onlar milyonlara malik. +Biz bir aylık vermek raz istikraz neticede elbet iflas. +Mu’tedil fa’izle vermiyorlar. +Yarısı da komisyonculukla ötekinin berikinin elinde kalıyor. +di telafi lazım işte ulemamız bu yolda nasihat etmeli. +Zaten evvelden de bazen bu yolda sözler söylerdim. +Lakin vazıh bir yol gösteremezdim. +Sorsanız aciz kalırdım. +Çünkü ilerisi çıkmaz sokak idi. +Ben nasıl çalışayım nasıl te’min-i selamet edeyim? +Nerede asayiş vardı? +Hiç bir yerde selamet yok ki. +Çalışmak için erbabına müraca’at edilecek layiha alınacak. +Beş-on kişi bir yere gelecek müzakere edecekler. +Ma’azallah üç kişi bir yere gelsin; Fizan’da soluğu alırlardı. +Tabi’i işte va’z esnasında sözler dağılıyor herşey layıkıyla Gelecek hafta bir dersimiz daha var. +Sonra bir iki hafta dinleneceğim. +Zaten bir kitab da yazıyorum Kanun-ı Esasi’ye dair. +O ahkam-ı esasiyye şeri’atin nerelerinden alınmış berahin-i kat’iyye ile isbat edeceğim. +İran müctehidleri Meşrutiyet’in aleyhinde imiş. +Avrupa’ya yaygara ederler. +Zaten herifler istibdad tarafdarı. +Şah fırkasına mensub bir takım ulema! +onlar hükumet-i mutlaka isterler. +İşlerine öyle gelir. +Çünkü tenbelliğe alışmışlar. +Onlar şahı müdafa’a ettikçe şah da istediği gibi icra-yı zulm edecek ahali harac güzar olacak. +Biçare milleti sağdan soldan mahv edecekler. +Şah da buna mukabil ulemaya bahşişler ihsanlar verecek... +Tam çaregan varsın sürünsünler. +O ulemanın sözleri kendilerinin değil imiş. +Hep şeri’at namına söylerler imiş din öyle diyormuş. +Haşa: +“Milyonlarla insanı müstebid bir herifin eline teslim etmeli imişiz de o istediği gibi onlara tahakkum etsin. +Assın kessin. +Hiç kimse ses çıkarmasın. +Niçin? +Çünkü şah o padişah o ne imiş o meclisler o parlementolar bir memleketde baş bir olurmuş. +İslamiyet Meşrutiyeti kabul etmezmiş. +Zu’mlerince İslamiyet hükumet-i mutlaka; hükumet-i müstebiddedir!!!.” Nerede böyle din görülmüş behey ulema-yı kiram! +İslamiyet kadar Meşrutiyeti tervic edecek hiç bir din hiç bir kanun yokdur. +Onlar da bunu bilir. +Fakat ah menfa’at müstekreh mülevves menfa’at en mukaddes adamları en alim zevatı dereke-i pestiye düşürür. +Bakarsınız dünyanın bir tarafında bir cem’iyyet teşekkül eder. +Hüsn-i niyyetle işe başlar. +Zaman geçer bir gün “menfa’at” nazenin endamını arz eder cem’iyyet mihver-i aslisinden çıkar en deni adamların alet-i fesadı olur. +İşte bazı İran uleması da bu kabildendir. +Tebriz’de Tahran’da o medreseler o mü’essesat-ı diniyye te’sis olunurken eminim ki pek hayırhahane bir maksadla vücuda gelmişdir. +Fakat şimdi bakınız bu ulemaya ulemaya değil bakınız bu bir kısım sarıklılara. +El altından şaha tarafdarlık edecekler de istibdadı muhafaza edecekler. +Sonra utanmadan Meşrutiyet aleyhinde din namına yaygaralarda da bulunuyorlar. +Guya kimse bir şey anlamazmış. +Onların dediklerine hemen Avrupa inanacakmış. +Bunlar hep saltanat-ı batıla fikirleri. +Bunlar hep kurun-ı vusta yadigarları. +Fakat haksız da olsalar değil mi yaygara ediyorlar onlara yine mukabele lazım. +Berahin-i kat’iyye ile onları ilzam etmek bize farzdır. +Onun için işte uzun tetkıkat icra ediyorum. +Yakında inşa’allah “İslamiyet ve Meşrutiyet” diye bu tetebbu’atımı ümmete ithaf edeceğim. +Bir milletin başında bir adam bulunsun. +Onu haline bırakmalı. +demek mi? +Ulü’l-emre ita’ati şeri’at takyid eder: +Eğer ulü’lemr sizi yolsuz bir harekete sevk ederse öyle bir reh-i na savab ki sonu uçuruma müntehi olur sizi bir hufre-i dalale Çünkü ne yolda te’min-i selamet mümkün olursa hep şeri’at göstermişdir. +Emir adalet ederse ita’at olunur. +Daima emaneti gözetin. +Her zaman adaletle hükm edin buyurur. +Ondan sonra ita’ati emr ediyor? +Bundan da: +İcra-yı adalet etmezse etmeyin de ne yapın? +Meşveretle iş görün. +Halifeyi haline bırakmayın. +Nezaret edin. +Taht-ı mürakabeye alın. +Yine makamında dursun saltanat hilafet etsin. +Lakin milletle halife arasına dikenler sokmayın. +Sokturmayın. +Zaten kütüb-i kelamiyede musarrah olduğu üzre imam mahfi olamaz. +Şeri’at buna müsa’id değil. +İmametin bir şartı da meydanda olmalı. +Millet zalimlerden şikayet edecek. +Merci’ bulmalı şikayetlerini nazar-ı i’tinaya aldırmalı! +Bu halde zalimler yokluğu müsavi olur. +Belki vardır denilmesi hata addolunur. +Onun için şera’itine ri’ayet lazımdır. +O suretle bi-hakkın halife-i müslimin olacak. +Kendi mevcudiyetini ihsas ettirecek ki bu sayede bütün İslamların irtibatı artsın. +Buna ri’ayetle uluvviyyet kazanacak. +Gerçekden padişah-ı zişan olacak. +Zaten padişahımız kendisi de inkılabdan sonra öyle diyorlar: +“Ben hürriyetimi şimdi kazandım” Sultan Abdülhamid hadd-i zatında fatindir kar-agahdır akildir zekası bütün cihanda müsellemdir her türlü ma’delete müsta’iddir. +Bizler hasbe’d-diyane zatına makamına hürmet etmeğe borcluyuz. +Bir kişi yalnız başına ne yapar? +Binlerle cani etrafını almış idi. +Evhamdan evhama ilka ederler. +Kendisini korkuturlardı vehme düşürürlerdi. +İnsan elbet selametini te’min için çare düşünecek değil mi! +Fakat diyeceksiniz ki devlet mahv oldukdan sonra millet batdıkdan sonra selamet-i nefs kaç para eder? +Tamamen ma’zur olamaz. +Bu kadar tecrübeler üzerine o ha’inleri izale etmesi lazımdı. +Neye sükut etdi? +İşte fakır bu mebahise dair de mukaddime şaallah neşr edeceğim. +Bu kadarla iktifa edelim. +. +dersin sonu. +Aynen varaka: +Sıratımüstakım mü’essisleri beyefendilere: +Mahkeme-i temyiz a’za-yı kiramından Bereketzade İsmail Hakkı Bey Efendi hazretleri Sıratımüstakım saha’ifine zinet-bahş olan asar-ı aliye ve tetkıkat-ı hakimaneleriyle efkar-ı ümmeti tenvir buyurdukları gibi karibü’t-teşekkül olan Meclis-i Meb’usan’ca da afitab-ı fazl ü irfan-ı deha-perverilerinden müstenir olabilmek için namzedliklerinin vaz’ına muvafakat buyurmalarını arzu-yı milli şeklinde rica ve muttasıf oldukları ulviyet-i fıtriyyelerinden kabulü tebşiratına intizar eyleriz. +Hazret-i üstad-ı nihrire tarafımızdan dahi bu yolda müraca’at vuku’ bulmuşdu. +Hukuk-ı mukaddese-i ümmetin muhafazası için gündüz iş başında gece kalem elinde çalışmakdan bir an hali kalmayan Hazret-i üstad meftur oldukları tevazu’-ı fazilaneleriyle muhatı bulundukları meşagilin hep bu muhafaza-i hukuk ümniyesine ma’tuf bulunduğunu decek efazıl-ı ümmet mevcud olmasına mebni teşettüt-i araya sebebiyyetin ta’kıb olunan maksad-ı ulviye tevafuk edemeyeceğini ve esasen müntehib-i saniliğe intihab buyurulmuş olmaları hasebiyle emr-i intihabda da lazime-i ittihadı te’mine ve teveccüh eden vazife-i vekaleti bi-hakkın ifaya çalışmak suretiyle bu mes’eleye doğrudan doğruya hizmet ve mu’avenetleri inzimam edeceğini beyan buyurdular. +Sahib-i varaka ile şu arzuya iştirak eden zevat-ı sairenin bu babdaki tahassüsat-ı vatan-perveraneleri ne derece şayan-ı şükran ise veca’ib-i kadr-daninin ifasına te’alluk etmek i’tibariyle de o nisbetde cedir-i takdirdir. +Sıratımüstakım kendi hissesine isabet eden vazife-i teşekkürü ifaya müsara’at eder ve üstad-ı muhteremin asar-ı dahiyaneleri efrad-ı millete mecalis-i devlete kıymetdar bir zahir ve müşavir bulunduğu ve binaberin o envar-ı zeka ve irfandan daima iktibas-ı hakayık olunacağı cihetle meclisde bi’z-zat bulunmamakdan mütahassıl ziya’ı şu mesa’i-i meşkure telafi edeceğinden me’yusiyete mahal olmadığını beyan eyler. +Emin olalım ki bu millet böyle efazıla mazhar oldukça bi-mennihi ve keremihi te’ala her zaman akvam ve milel-i sairenin pişva-yı Cenab-ı Hak ömr-i fazilanelerini müzdad buyursun. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Kasım Birinci Sene - Aded: +Usul-i meşru’a-i meşvereti tezyif ve mel’anet-i istibdadı tervic maksadıyla a’da-yı hürriyet tarafdaran-ı mezalim ehl-i hak ve erbab-ı insaf tarafından ortaya konulan en vazıh dela’ile karşı bir takım vahi i’tirazlar dermeyan ederek avam-ı nası iğfale yelteniyorlar telbisat ika’ına çalışıyorlar. +Bu yadigarların dela’il-i meşveret ve berahin-i meşrutiyetden olmak üzere irad ve istişhad olunan ayat-ı kerimeyi te’vil ve tahsis ile adalet ve müsavatı mugayir-i İslamiyet ve münafi-i diyanet bir suretde tasvire kalkışmaları kadar büyük mefsedet badi-i hicab bir mel’anet olmayacağı muhtac-ı beyan değildir. +Bu mel’unlar bu nokta-i nazardan ak ile karayı seçmekten aciz bulunan bir takım sade dil bi-çareleri ekser avam-ı halkı tağlit ile zihinlerini bozabilirler. +En meşhur delillerimiz en ziyade mazhar-ı kabul olan bürhanlarımız bu heriflerin iddi’a-yı batılları vechile eğer hükümsüz kalacak olursa usul-i aliye-i mezkure nazar-ı i’tibardan sakıt olmak ve haşa İslamiyet binası tahakküm ve istibdad esasları üzerine mü’esses bulunmak lazım gelir. +Mesela nazm-ı celili ile usul-i meşveretin meşru’iyetine idare-i hükumete terakkiyat-ı millete müte’allik umurun kaffesinde istişarenin vücubu keyfiyetine bütün erbab-ı basiret ve irfan tarafından ilzam edilmekde olan ashab-ı Resule raci’ olmağla Kur’an bi’l-hassa Cenab-ı Resul’ün kendi ashabıyle istişare etmelerinin meşru’iyyetine delalet eder. +Yoksa her zaman müslümanların akvam-ı saire basirete giriftar bulunan kesan-ı bi-iz’anın sade dil ve bi-vukuf ahalimizi dam-ı tezvir-i iğfallerine düşürerek ortaya sürdükleri bu türlü safsatalarla te’sirat-ı müdhişe iras etmeleri bab-ı hamiyyetin iltizam-ı sükutları reva görülmez. +Hissettiğimiz şu lüzuma mebni biz de def’-i ebatil ve te’yid-i hakıkat maksadıyle makale-i ma’ruzayı tahrire mübaderet eyledik. +Erbab-ı fehm ü danişe hafi olmadığı üzere Kur’an-ı Kerim ve kava’id elde etmeğe ihtiyac vardır. +Biraz Arabca bilmekle şu ayetden böyle bir ma’na anlaşılır şöyle bir hüküm çıkarılır. +Yahud istinbat olunan hüküm doğrudur. +Veya doğru değildir diye müctehidliğe kıyam hiçbir vakit ma’kul görülmez. +Usul-i istinbatdan kava’id-i mukarrareden bi-behre olan kimse böyle bir iddi’aya kıyam edince tecavüz ve i’tisaf tenmiş olduğu meydan-ı alaniyete çıkar. +Ayat-ı Furkaniyye’den istinbat-ı ahkam edilebilmek i��in usul-i fıkıhdan mukarrer ve müberhen bulunan en basit kava’idi bile bilmeden kesan istidlalat-ı şer’iyyeye dair ne söylese hata etmiş olacağı aşikardır. +Kur’an-ı Hakim’den istinbat-ı hüküm iktidarını haiz olmak lerini ma’rifet saniyen her nazm-ı celilin ibare ve işare ve delalet ve iktiza namlarıyle ma’ruf vücuh-ı erba’a-i ifadesine vukuf ve bunların her birinin şera’it-i ahkam-ı usuliyesini ve mecaz sarih ve kinaye mebahisine ıttıla’ eylemek şartdır. +Bundan başka ahkam-ı şer’iyyenin bir kısmı da kıyas-ı fukaha siyyeye dahi agah olmak iktiza eder . +Bahsimize pek ziyade te’alluku bulunan birkaç mebhas usulünün numunesini nazmın tenvir-i hakıkatine medar olacak aksam-ı icmaliyesini beyan bi-kaderi’l-imkan tefhim-i meram için la-büd görünen izahatı ityan edelim . +Bir nass-ı şerifin ilm-i mantıkda ma’lum delalat-ı selasenin herhangi biriyle olursa olsun ma-sebak olduğu sabit olan siyak u sibak ve delalet-i hal gibi bir karine ile ifadesi maksad-ı asli olduğu bilinen bir ma’naya bi’l-ibare dal olması gibi o ma’na-yı maksudun gayrı me’ani ve ahkama da bi’l-işare dal olabilir. +Bu kısımların temsil ve izahına burada lüzum yokdur. +Medlulün bi’l-ibare olan me’ani-i asliyyenin levazımından ma’dud bir takım ma’nalar da vardır ki bunların bazısı lazım-ı mütekaddim kabilinden olub bir kelamın havi olduğu hükmün sıhhat-i şer’iyyesini muhafaza için i’tibarı zaruridir. +Bu ma’na i’tibarıyle kelam-ı mezkure “dallün bi’l-iktiza” tesmiye olunur. +İtnab-ı makalden teharrüzen bu kısmın da temsil ü izahını terk ediyoruz . +Levazımın bir nev’i de ictihada tevakkuf etmeyerek mahza menat-ı hükmü mülahaza ile kelamın medlul-i vaz’iyyesine aşina bulunan her muhataba münfehim olacak ma’na-yı lazımıdır. +Bu ma’naya nazaran kelama “dallün bi’d-delale” ta’bir olunur. +Bu nevi’ lazımlar medlul iltizamilerin bir kısmı ulviyyet diğeri de müsavat cihetiyle münfehim olmaktadır. +Mesela ehline kurban ile savm-ı Ramazan’ı amden nakz eden Arabi hakkında vücub-ı kefaret emrini havi olan hadis-i şerifden ne suretle olursa olsun sıyam-ı mezkuru nakıs olan her mükellefin kefaret ile me’mur olması müstefad olur. +Çünkü hükm-i mezkurda Arabi olmanın dahli yokdur. +Bina’en-aleyh cemi’ fukahaya görevli ekl ü şürb tarikiyle nakz-ı sıyam eden bir Türk bir Acem de kefaret ile mahkum kılınır. +Hadis-i şerifin bir bedevi Arab hakkında vürudu bu hükm-i şer’inin sair efrad-ı müslimine şümulüne mani’ addolunamaz. +Kezalik nazm-ı celilinden valideyn hakkında öf diyerek kendilerini rencide etmek hürmeti “ bi’libare “anlaşıldığı gibi onları şetm ü darb ile tahkır etmek keyfiyetinin hürmeti “bi’d-delale” ya’ni evleviyyet tarikıyle müsteban olmaktadır. +Zira menat-ı hükm-i illet-i tahrim olan eza ve tahkır şetm ü darb suretlerinde daha ziyade olduğu aşikardır . +nazm-ı şerifi de Cenab-ı Risaletme’ab efendimize hitaben varid olub lede’l-icab nezd-i risalet-penahilerinde hazır bulunan ashab-ı kiram ile istişare buyurmaları lüzumuna “bi’l-ibare” dal olduğu gibi her zaman her halifenin her hükümdar-ı İslamın zir-i idare ve tabi’iyyetinde bulunan erbab-ı iz’an ile istişare etmeleri kendilerine müte’allik umur ve hususatda onların re’ylerini sormaları lüzumuna “bi’d-delale” yani evleviyyet tarikiyle delalet etmektedir . +Kendisine semadan bi’t-tevali vahy nazil olan Resul-i Zişan Efendimiz bile umur-ı dünyeviyyede istişareden gayr-i müstağni gösterilirse artık canişin-i hükumet ve hilafet olan zevatın ne derece akl u kiyaset ne mertebe hüsn-i niyyet ve mayarak istişare ile tedvir-i umur-ı ammeye mecbur kılınmaları suret-i kat’iyyede iktiza eder. +Hatta diyebiliriz ki Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri hakkında şeref-vürud eden emr bi’l-müşaverenin illet-i ga’iyyesi istişare ile me’mur kılınmalarının hikmet-i aliyyesi zimam-daran-ı hükumet-i İslamiyyeye bir ders-i ibret vermekten ibaret olacağında iştibaha meydan yokdur. +Nasıl ki şu ayet-i celilenin akıb-i nüzulünde varid olan hadis-i şerifi de bu hakıkati natıkdır. +Zaman-ı sa’adet-i Peygamberide olduğu gibi devr-i celil-i Hulefa-i Raşidin’in dahi idare-i umur-ı amme hep bu minval üzere güzariş bulduğu muhtac-ı tafsil değildir. +El-hasıl bu ayet-i kerimeden –hülasa-i müfad olmak üzere– hükumet-i İslamiyyenin ahali ile istişarede bulunmasının meşru’iyyeti müsteban olmaktadır. +nazm-ı celilinden de bütün umur-ı ammenin temşit ve icrası beyne’l müslimin akd-i meşveret suretiyle olmasının vücubu sarihaten müstefad oluyor. +Bu cihetle şu iki esasın da mansusiyetinde Vatan ve memlekete aid ıslahat ve terakkiyat enva’ında mesalih-i dünyeviyyenin heman kaffesinde alakadar bulunmaları hasebiyle gayr-i müslimlerin de meşverete idhal olunmaları haiz oldukları salahiyete bina’en muvafık-ı ma’delet olduğu kabil-i inkar değildir. +Bu cihet nusus-ı şer’iyyede musarrah olmadığından hilafını arzu edenler de olabilir. +Fakat madam ki muhasamat-ı milliye ve münaza’at-ı mütemadiyenin kat’ ve izalesine bundan başka çare olmadığı tecarib-i umumiyye ile bu gün suret-i kat’iyyede tahakkuk etmiş ve her hükumetin ittihaz eylemiş olduğu usul-i meşveret bu tarzda bütün ahalinin intihab-kerdeleri olan meb’usan arasında cereyan etmekde bulunmuşdur. +Bizim de te’min-i selamet ve sa’adet için bu tarike salik olmamız zaruret halini kesb etmişdir. +Bu tarike sülukümüzün meşru’iyyetini isbat babında şeri’at-ı münevveremizin bizi gayr-i müslimler ile akd-i şirket ve iltizam-ı hüsn-i mu’aşeretden nehy etmemiş olmasını mülahaza kafidir. +Evet! +Şeri’at bizi her kime karşı olursa olsun birr ü ihsana dair icra-yı mu’amelatdan nehy etmemiş belki daima herkesle hüsn-i muhadenet ve i’tilaf noktalarını gözetmek hususatına terğib ve teşvik etmiştir. +gibi ehadis-i nebeviyye intizam-ı umur-ı amme ve mesalih-i dünyeviyye için yapılması icab eden hiçbir emr-i ma’kuleden geri durmayarak her türlü ıslahat ve terakkiyat-ı medeniyye te’minine salikan-ı sırat-ı müstakımi serbest bırakmaktadır. +Kitabullah’dan maksud kulub ve ervahı ma’rifet-i Hak’da ayat-ı sabıkada ahkam-ı ilahiyyeyi kema yenbagi takrir eyledikden ve mubtılının şübühatına bil-etraf cevab verdikten sonra tevhide uluhiyyete kibriya ve celaline delalet eden asar ve ahvali zikretmek suretiyle tenvir-i kulube avdet edib buyuruyor ki: +Semavat ve arzın halk ve icadında ve leyl ü neharın ihtilafında ulü’l-elbab için alamet ve nişaneler vardır. +Şeva’ib-i hiss ü vehimden halis ala’ik-i nefsaniyyeden mütecerrid ava’ik-i zülmaniyyeden mütehallis ahval-i haka’ik ve ahkam-ı nu’utta müte’emmil etvar-ı mülk ve esrar-ı melekutda murakıb mülk-i hallakın bedai’-i sana’iinde mütefekkir enfüs ve afaka tevdi’ buyrulmuş aca’ib-i hikem-i nazır her mevcudda sırr-ı hakkın hakıkatinden mütefahhis hakkı tezekkür ve murakabeye muvazıb ukul-ı mücella ashabı nezdinde semavat ve arzın efham ve efkarı müstağrak-i beht ü hayret etmekde olan halk u icadı tabi’ ve müsahhar bulunduğu kavanin-i bedi’ası leyl ü neharın ihtilaf ve te’akubu vücud-ı Bari’ye azamet-i kudretine saltanat-ı ulyasına tea’cib-i şu’un-ı ilahiyyeye celiyyen delalet eder asar ve alamatdır. +Onlar bu azamet-i ekvanda bu kavanin-i hayretfezada bu zinet ü ihtişamda bu üslub-ı dil-rübada yedullahı bir mir’at-ı musaykala in’itaf etmiş gibi temaşa ederler. +Bu ayet-i kerimede ancak iki eser beyan buyrulub Sure-i Bakara’da zikri sebk eden bakiyye-i asara te’arruz edilmemesi ya mu’azzam şevahid ile iktifa-i hikmetine mübtenidir. +Veyahud nur-ı ma’rifetullah ile müstenir olan kalb-i salikin kesret-i dela’il ile iştiğali ma’rifetullahda istiğrakına hicab gibi olmasında envar-ı ma’rifetullahın tecellisi onda tekemmül eylesin içindir. +Ol ulül elbab ki onlar ka’imen ve ka’iden ve yanları üzerine yatarak Allah’ı zikrederler. +Her suretle ve her hal ü karda Cenabu Rabbi’l izzeti lisanen ve fikren ve kalben yad u tehattur eylerler. +Ve semavat ve arzın halk u semavat ve arzı beyhude ve abes yaratmadın. +Bunların halk u icadı hikmetden ari maslahat ve menfaatden hali değildir. +Belki hükm-i celile ve mesalih-i azime içün intizam pezir olmuşlardır. +Bunlar me’ayiş-i ibada medardır. +Bunlar ahval-i mebde’ ve me’adı bilmeğe rehberdir. +Bir feyz-i amim ile perveriş bulan bu asar-ı lutf u inayet bir çok ma’nayı natıkdır. +Seni Ey zat-ı ecell-i a’la! +Şan-ı uluhiyyetine layık olmayan umurdan bir takım derbederlerin behimane ve le’imane sözlerinden tenzih ederiz. +İmdi bizi azab-ı nardan vikaye et! +Zat-ı uluhiyyetini tanıdığımıza emrine ita’at eylediğimize layık olmayan umurdan tenzih ettiğimize mükafaten azab-ı cahime duçar olmaktan ya Müste’an bizi sıyanet buyur. +Seni i’tiraf eylemeyen ehl-i zeyg ile bizi hemhal etme. +Bakın Kitabullaha: +Aca’ib-i mülk ü melekuta irşad için ukulü dem-be-dem feza-yı ekvan-ı na-mütenahiye sevk ediyor. +Safahat-ı hikmetinde kavanin-i bedi’a-i avalimi ayat-ı beyyinat-ı kudreti temaşa ettiriyor. +Sema-i kudretden nazil olmuş bir kitab-ı celil-i rabbani ki her suresinde her ayetinde her cümlesinde her kelime-i kudsiyyesinde şevkullah muhabbetullah azamet ve ulviyet hikmet ve hakıkat pertevbar oluyor. +Elimize bir ağacın yapraklarından bir ufak yaprağı alalım görüyoruz ki ortasında bir damar uzamış sonra o damardan da ince bir takım damarlar teşa’ub eylemiş bunlar da durmayıb teşa’ub ediyor bir derecedeki inceliğinden artık göz ediyoruz ki Cenab-ı Halık o yaprağa ka’r-ı zeminden gıdasını cezb etmek için kuvvetler ibda’ buyurmuş o gıda o damarlarda cereyan ediyor da takdir-i aziz-i alim ile onun eczasından birer cüz’ü o yaprağın eczasından her bir cüz’üne tevzi’ olunuyor. +İnsan o yaprağın keyfiyet-i hilkatını icadında ve kendisine kuva-yı gaziye ve namiyenin ibda’ındaki keyfiyet-i tedbiri bilmek istese aciz kalır. +İnsan ufacık bir yaprağın keyfiyet-i hilkatine vukufdan kasır olunca o yaprağı şemse kamere nücuma arza arzdaki bihara cibale ma’dene nebata hayvana kıyas etmeli de artık semavat ve arzın halk u icadındaki aca’ib-i hikmetullahı sera’ir-i azimeyi diye Halık-ı Zişanını tesbih ve takdis ve bir kusur edib de duçar-ı ikab-ı ilahi olmamak için lutf u merhamet-i rabbaniyyeyi her dem istid’a eylemelidir. +A’işe radiyallahu anhümaya “Resul-i Ekrem sallallahu aleyh efendimizden gördüğün en şayan-ı te’accüb halini rica ederim bana hikaye et” dedim. +Müşarun ileyha bir hayli büka ettikden sonra dedi ki: +– Onun her hali şayan-ı te’accübdür. +Nöbetim olan bir gece yanıma gelmişdi. +Firaşıma dahil oldukdan bir müddet sonra buyurdu ki “Ya A’işe bu gece bana izin verir misin; Rabbime ibadet edeyim?” Dedim ki “ Ya Resulallah benim sana.” Bunun üzerine kalkdı. +Evdeki su kırbasının yanına gidib abdest aldı suyu çok dökünmedi sonra namaza durdu. +Kur’an okuyub ağlamağa başladı bir derecedeki gözlerinden akan yaşlar iki böğrüne yürüdü. +Sonra oturub Cenab-ı Hakk’a hamd ü senalar etdi. +Ve yine ağlamağa başladı. +Müte’akiben ellerini kaldırdı tekrar büka etmeğe başladı. +Baktım mübarek gözyaşları yine çuş etmiş yerlere revan oluyor. +Nihayet Bilal sabah namazını haber vermeğe geldi. +Ve zat-ı sa’adetlerini ağlar görünce; “Ya Resulallah! +Cenab-ı Hak senin geçmiş ve gelecek günahlarını affetmiş iken niye ağlıyorsun?” dedi. +Ol Habib-i Huda buyurdu ki: +“Ya Bilal abd-i şekur da mı olmayayım?” Tekrar buyurdular ki “Nasıl ağlamayayım bu gece bana ayeti nazil oldu.” Bunu dedikten sonra “Yazık ol kimseye ki bu ayeti okudu da ne demek olduğunu tefekkür etmedi.” ve bir rivayete göre “Yazık ol kimseye ki bu ayeti iki çenesinin arasında geveledi de ne demek olduğunu mülahaza eylemedi.” buyurdu. +“Zat-ı Risalet-me’ab Efendimiz geceleyin uykudan uyandığı zaman misvak tutunur ve sonra asumanı temaşa ederek nazm-ı celilini okur idi.” buyurmuşdur. +Feyz-i Kur’an bu hususda da kulub-ı ümmete amik ve ali ma’nalar ilham etmişdir. +Bazı ekabir-i ulema şöyle diyor: +Hey’et ve teşrih hakıka ecram-ı semaviyyenin ahval ü harekatına ve ecza-i bedenin keyfiyet ve tertibine ve a’zanın veza’if ve menafi’ine vakıf olmayanlar şübhesiz Halık te’ala hazretlerini bilmekde kasırdırlar. +Fuzulı merhum Cenab-ı Akdese teveccüh edib şu medhiyyesiyle münacat ediyor: +Zehi zatın nihanı ol nihandan ma-siva peyda Bihar-ı sun’una emvac-peyda ka’r-ı na-peyda Bülend ü pest-i alem şahid-i feyz ü vücudundur Değil beyhude olmak yoğiken arz u sema peyda Me’al-i hikmetin izhar-ı kudret kılmağa etmiş Gubar-ı tireden ayine-i giti-nüma peyda Dema-dem aks alır mir’at-ı alem kahr ü lutfundan Anınçün geh keduret zahir eyler geh safa peyda Gehi toprağa eyler hikmetin bin mehlika pinhan Gehi sun’un kılar toprakdan bin mehlika peyda Cihan ehline ta esrar-ı ilmin kalmaya mahfi Kılubdur hikmetin küffar içinde enbiya peyda Şair-i haka’ik-eda Ebu’l-Ala el-Ma’arri şu feryad-ı hayret “Ey nas! +Allah’ın nice alemleri vardır ki onlarda nücum Sa’dı merhum Bostan’ında azamet-i kudret-i ilahiyyeyi bir nakş-ı rengin ile tasvir ediyor: +“Şeb u ruz mah-ı taban afitab-ı alem-tab bunların cümlesi ey insan senin huzur ve rahatın içindir.” Ziya senin için bir döşeyici gibi bisat-ı baharı döşüyor. +Şems fasl-ı rebi’de ruy-ı zemini senin için ferş-i zümrüdin ile tefriş ediyor.” “Gerek berf ü baran olsun gerek ebr ü bad olsun gerek bulutların tesadümüyle gök gürlesin gerek şimşek kılıç yalımı gibi parlasın; bunların hepsi senin hake tevdi’ eylediğin tohumu beslemek için hamil-i ferman-ı ilahi olarak birer işle meşguldür cümlesi senin hayatın ve menafi’-i hayatın için birer hizmete me’murdur.” Eğer susuz kalırsak duçar olduğun muzayakadan naşi galeyana gelme muzdarib olma! +Bulutlar sakası sana omuzuyla su getirir. +Senin fevkine de su hazinelerini hamil olan sehablar seni ve senin tarlalarını bostanlarını saky u irva eder. +Sular ba-kudret-i aliyye şems ü heva ile yerden cevv-i hevaya su’ud eder istihale ve tasfiye olunur. +Sonra baran olarak semt-i asumandan nüzul eyler. +Ne çarh-ı bedi’! +Ne kargah-ı azim! +Cenab-ı kadir-i hakim gözün ve dimağın ve damağın mevzu’-ı haz ve safası olmak üzere toprakdan renk rayiha yiyecek husule getirir. +Halık te’ala hazretleri hakden çeşm dimağ damak halk eylediği gibi bunların mevzu’-ı haz ve safası olmak üzere yine hakden renk rayiha yiyecek halk etmişdir. +Te’emmül et: +Bu ne kudret ne ilm ü hikmet ne tenasüb ü tevazün. +Bak hakden neler husule gelmiş ihale-i nigah-ı dikkat et: +Basıra için renk şamme için rayiha za’ika için mat’umat halk olunmuş. +Eğer renk rayiha yiyecek olmasaydı gözün dimağın damağın fa’ideleri olmazdı. +Ve eğer göz dimağ damak bulunmaya idi renk rayiha yiyecek buluna idi bunların icadı abes olurdu. +Bakma kabristanın ancak saha-i medhuşuna Dur da bir müddet kulak ver nale-i hamuşuna! +Kalbi hiç benzer mi bak sima-yı heybet-puşuna? +Kim kapılmışsa hayatın seyl-i cuşa-cuşuna Can atar bir gün gelir yorgun düşüp aguşuna! +Ey mezaristan ne alemsin nedir mahiyyetin! +Sende pinhan en güzin evladı hep cem’iyyetin; Kim demiş mali cesedle hufre-i mensiyyetin? +Saklıdır sinende hatta ruhu insaniyyetin... +Sende afildir ziya-yı çeşmi her bir milletin. +Şanlı bir tarihsin: +Mazi-i millet sendedir. +Varsa ibret sendedir hikmet de elbet sendedir; Devr-i istila durur yadında devlet sendedir! +Çünkü hürriyyet hamaset sende gayret sendedir Zindegi zillettir artık bence izzet sendedir! +Ey ademle varlığın ser-haddi iklim-i salah! +Başlarında sermedi bir saye bir müşfik cenah Olmasan bi-vayeler nerden bulurlar inşirah? +Zıll-i memdudunda var asude bir reng-i felah. +Leyl-i dura-duruna olsun feda yüz bin sabah. +Tıynetin toprak değil pek başka bir ma’den senin. +Ah bilmezler ki üstünden geçerlerken senin Bin dimağın lübbüdür her zerre hakinden senin. +Öyle feyyaz ey zemin-i ma’rifet mayen senin: +Saye-gahından çıkarken ruh olur her ten senin. +Ey mezaristan nihan ka’rında yüz binlerce mah Fışkıran hak-i remiminden bütün nur-i nigah! +Nazeninler yal ü balinden nişan her bir kiyah... +Serviler Mevla’ya yükselmiş birer memdud ah Hufreler Mevla’dan inmiş en emin bir hab-gah. +Ey şebistan ey adem ey perde perde kibriya Sendedir ümmidler: +Senden doğar fecr-i beka. +Her hacer-paren okur bin şi’r-i lahuti-eda; Her neşiden ruhu eyler sermediyyet-aşina. +Benden ey hak-i semavi bin selam olsun sana. +Sıkınca ruhumu gahi metalibiyle hayat Olur yegane mesirem mahalle-i emvat. +Muhit-i velvele-darında zindeganinin Ferağ-ı daimi yoktur hayat-ı saninin. +Ne levs-i hırs ü mezellet zemin-i pakinde Ne hay ü huy-i maişet harim-i hakinde Bu kainat-ı huzurun feza-yı samitini Görünce ömr-i perişanımın meraretini Velev bir an için olsun atıp hayalimden Uzaklaşır giderim masivaya artık ben. +Şu masiva denilen kayd-ı ukde ber-ukde Kırılmadan olamaz ruh bir dem asude. +Fakat kırılmak için böyle bir zemin ister... +Zemin değil yalınız kalb-i ahenin ister! +Geçen sabah idi Eyyub’a doğru çıkmıştım. +Aşıp da surunu şehrin atınca birkaç adım Ufuk değişti önümden çekildi eski cihan; Göründü karşıda füshat-sera-yı kabristan. +Fakat o bir koca derya-yı sermediyyet idi Ki her haziyre-i sengini mevc-i müncemidi! +Kenarda durmayarak girdim en derin yerine Oturdum arkamı verdim de taşların birine. +Rida-yı samte bürünmüş bütün yesar ü yemin Huzur içinde ağaçlar sükun içinde zemin. +Bütün o yükselen emvac o bi-nihaye deniz Derin bir uykuya dalmıştı her taraf sessiz. +Yavaş yavaş açılıp perde-i lika-yı muhit; Harim-i ruhumu doldurdu kibriya-yı muhit. +Fakat bu beste-i lahut nerden aksediyor Ki “Ellezi halaka’l-mevte ve’l-hayate...” diyor? +Nedir samim-i sükunette böyle bir feryad? +Neşide Halik’ın amma kim eyliyor inşad? +Zaman zaman ederek yükselen terane huruş Enine başladı nagah kainat-ı hamuş! +O serviler müteheyyic cema’at-i kübra Kesildi... +Her birisinden duyuldu aynı sada. +Mekabir inledi taşlar birer lisan oldu; Kitabeler de o taşlarla hem-zeban oldu. +[ ] Görünce zinde bütün mahşer-i heyulayı Mezara ruh veren nefh-i pak-i Mevla’yı Hayale daldım; o füshat-sera-yı dura-dur Göründü dide-i medhuşa bir cihan-ı nüşur! +Kefen be-duş-i beka bi-nihaye ecsadın O dehri hiçe sayan karban-ı ecdadın Akın akın geçerek pişgah-ı izzette – Reca ve havf arasında zemin-i hayrette – Kıyam-ı aczini seyreyledim... +Ne dehşetmiş Sücud-i hilkati görmek huzur-i kudrette! +Bu herc ü merc-i kıyamet-nümuna hakim olan Hatib-i alem-i ulvi nihayet oldu iyan: +Gözüm uzaktaki bir medfenin ayak ucuna Çöküp ziyaret eden bir çocukla bir kadına Tezahür eyledi: +Baktım çocuk “Tebareke”yi Kemal-i vecd ile ezber tilavet eylemede; Yanında annesi gözyaşlarıyle dinlemede. +Zemine ra’şe verirken neşaid-i melekut Ne manzaraydı İlahi o makber-i mebhut? +Çocuk hayata o makber de mevte bir levha. +Tezad-ı kudreti gör: +Bak şu levh-i zi-ruha! +Biraz geçince o sesler bütün hamuş oldu Deminki mahşer-i pür-cuş saye-puş oldu. +Çocuk kadınla beraber çekildi alemine Gömüldü gitti mezarlık sükun-i daimine. +Temevvüc eyliyorken bir zamanlar fark-ı milletde! +Dönüb bir na’ş-ı hun-aluda kaldın hak-ı zilletde. +Vatan meyyit cihan makber kefendin sen hakıkatde! +Gelirken dehre yükselmiş idin dest-i meşiyyette Yed-i iblise geçdin son deminde an-ı rıhletde! +Hilalin ra’da necmin berka benzerken semalarda; Sönükdün pek esafil elleriyle i’tilalarda. +Gurub-i aline mülkün misal oldun fezalarda. +Bir al kanlı hayaletdin şeb-i makber-nümalarda Misal-i fecr-i kazibdin sabah-ı incilalarda! +Ümid artık hayat-ı mülke dönmüşdü azalmışdı ; Serir-i saltanat tabut-ı devlet şekli almışdı; Mezalim ateşi afakdan afaka salmışdı. +Serapa asuman feryad-ı mazlumine kalmışdı Zemin ahrara makber olmadan artık bunalmışdı. +Seni biz tak-ı devletde görüb bir başka heybetle Muallaksın sanırdık dest-i istiklal-i milletle. +Siyaset töhmetiyle halbuki sen salb edilmişdin! +Cerihandan akan kanlarla hep mevkuf-ı nalişdin.. +Şehid-i zulm idin kan ağlayan çehrenle… ölmüşdün Ölürken milleti la-kayd görmüştün de gülmüşdün! +Vatan zumet-sera meş’al - cüda al kanlı türbendi; Hilalin kevkebin gökten inen nakş-ı kitabendi! +Ufuklar asuman-peyvest olan seng-i mezarındı; Bulutlar yükselib gitmiş revan-ı zar zarındı. +Bize manzur olan hunin hayalindi… Hakıkatde Cenazendi gezen hep duş-ı cuşa cuş-ı hürmetde! +Bu gün lakin dirildin bir hayat-ı bi-zevalin var. +Beka meftun-ı hüsnündür beka-aşub halin var. +Mekabirden derin ervahdan yüksek me’alin var; Gurub-azade necmin var hüsuf etmez hilalin var; Tabi’atden o kanundan büyük kanun-ı adlin var. +Bu sene yeni proğramlar mucebince asl-ı felsefe okuyacağız. +Felsefeden bed’ edeceğiz. +Felsefe kelimesi Yunani bir ta’birdir. +Yalnız Arablar lisanlarına tamamıyla tasarruf ettiklerinden Yunaniler’den aldıkları gibi bırakmamışlar kendi kalıblarına tatbik ederek adeta arablaştırmışlardır. +Fransızlar bizim felsefe ve hikmet kelimelerine mukabil olmak üzere yine aynı asıldan olan “Philosophie” kelimesini bu ismin haiz olduğu ma’na-yı mürekkebe nazaran muhibb-i hikmet demekdir. +Filozof ta’birinden mukaddem hükemaya “sage” deniyordu ki ne kadar mütefahirane bir ta’bir olduğu aşikardır. +Zira “sage” demek zihnini kuvve-i müfekkiresini daima hakayık-ı eşyayı idrake hasr eden ve yalnız ma’kulat dairesinde hareket eyleyen demekdir. +Hakayık-ı eşya ta’birinde ise hem alem-i tabi’atde ve fıtratda mevcud olan hikemiyat hem de insanın kendisinde tecelli eyleyen hadisat-ı nefsaniyyenin hikmetleri dahildir. +Alemde ma’na-yı ka’inatda mündemic bu kadar hakayıkı tetebbu’ etmekdeki istihaleden kat’-ı nazar böyle harikulade saha’if-i mevcudatda mestur bunca mea’ni-i veleh-efzayı idrak eylemiş bir kimse tasavvur dahi olunsa “sage” ta’birinin kendi hakkında isti’malini çok görecektir. +Bunun için hükema-yı Yunaniyye’den Sokrat “sage” ta’birine bedel “muhibb-i hikmet” mefhumunu veren “filosofus” lügatinin kabulünde ihraz-ı tekaddüm etmişdir. +Bu mukaddematdan sonra “hikmet” kelimesinin menşe’i ve iştikakını ve bu kelimenin müteradifi addedilen bazı elfaz arasındaki münasebet-i ma’na’iyyeyi tahkık edelim: +Evvelce dahi söylediğim gibi hikmetin esasen ma’nası müşahede ettiğimiz bir hadisenin künh-i ma’nasına zaferyab olmak için onu sebebe rabt etmelidir. +Varlığın vakayi’-i kevniyyenin esbabını bulur zihnen dahi idrak ederseniz hikmeti elde etmiş olursunuz. +Bir kelimenin menşe’i ve iştikakı aranırken lafz u ma’nası beynindeki münasebet ve alaka gözetilmelidir: +“Hikmet” kelimesinin felsefe-i lügaviyyede aslı “hakm” olması pek karibdir. +“Hakm”in lügat ma’nası: +Atın zabtı için kullanılan dizginin nihayet bulduğu demir yani Türkçe’de “gem” ta’bir edilen bir aletdir. +Erbab-ı hikmet hakayık-ı eşyayı buldukdan sonra kendilerini o ahkama bağlar ilm-i ahlakda da en büyük fazilet kanun-ı ahlaka yani sırf akli olan kanun-ı hikmete bağlanmakdır. +Zaten insan hürriyet-i tabi’iyyesinden tamamen ve hod-serane bir suretde istifade edemez. +Kendi hürriyetini mutlaka bir yere ma’kul bir suretde bağlamalıdır. +seva’ik vardır. +Şehrah-ı hak u adaletde ilerliyorken seva’ik ve deva’i dediğimiz şehevat ihtirasat insana mani’ olur. +İşte atın alet-i zabtı olan gem nasıl atı serbazane hareketden men’ ediyorsa ihtirasata doğru atılan insanı da hikmet öylece ma’kulane harekete mecbur etmeğe uğraşıyor. +Yani atda gem ne ise insanda insaniyet-i mütemeddinede dahi hikmet odur. +Bu iki alet-i zabtın vazifesi aynı daire ile mahsurdur. +Bu nokta-i nazardan aralarındaki münasebet pek aşikardır. +Bu hükmü te’yid edecek bir takım kelime daha vardır: +Mesela insanın bütün ma’arif-i hakıkiyyesi efa’l u harekatı bizim zihnimizde müsellem olan hakayık-ı külliyyeye gelir orada mün’akid olur. +Bir hadise ki kavanin-i külliyye-i ezeliyyeye rabt edilir o hikmetdir. +Rabt olunan yer ise akıldır. +Bir elmanın sukutunu anlamak için evvela sukut kavaninine saniyen cazibeye en nihayet “her bir hadisenin bir sebebi vardır” kanun-ı külliyesine bağlamak lazımdır. +Bu haysiyetle demek oluyor ki hikmet ile akıl arasında pek sıkı bir mukarenet var. +Bu iki kelime arasında yalnız hikmeten müsellem bir münasebet yok menşe’leri i’tibariyle dahi pek aşikar bir münasebet meşhud. +Zira “hikmet” kelimesinin aslen me’haz-ı iştikakı “gem” ma’nasını müfid olan “hakm” olduğu gibi “akıl”ın lügaten ma’nası daha doğrusu esas-ı iştikakı “köstek” mefhumunu veren “ukle”dir. +Hikmetin müradifi addedilen akıl arasında bu münasebetle dahi şayan-ı nazar bir mukarenet var. +Mantık kelimesi dahi aynı alakayı arz eder. +Zira mantıken bir hakıkat elde etmek için bazı ahkama ri’ayet etmeğe mecburuz. +Mesela ayniyet ve tenakuz kanunları ihmal edilerek düşünülürse isabet edilemeyeceği bir emr-i muhakkakdır. +Bu iki kanun haricinde kat’an isabet yokdur. +Kezalik hissiyatımıza tevfik-i hareket edersek dahi düşünemeyiz hedefe vüsul mümkün olmaz. +Zira hikmet-i i’tikad sırf akli olmalıdır. +Bunun için ise mantıka bağlanmakdan başka çare yoktur. +müradif şeylerdir. +Her birinin nokta-i nazarı fikrin hareketini bir kanuna rabt etmekdir. +Bu kelimeler arasında kezalik menşe’ i’tibarıyle dahi külli bir mütabakat nazara çarpar. +Zira “mantık” kelimesi dahi Arabca’da “kemer kuşak” ma’nasına gelen “nitak” kelimesinden müştakdır. +Bu gibi ma’nevi isimler –elsine-i mevcudenin tedkıkatı lerden doğmuşdur. +İnsanlarda ilk peşin te’siratını gösteren tekaddüm etmişdir. +Bilahare maddi bir şeye verilen o isim tevsi’-i daire ederek temsil ü teşbih tarikıyle ma’neviyata dahi alem olmuşdur. +Zira her şeye her hadiseye her mevcuda bir isim verilmek mümkün değildir. +Hakıkaten tedkık edilsin: +En evvel verilen isimler mutlaka nazara çarpan vakı’at-ı cismaniyata te’allük eder sonra ma’neviyata teşmil edilir. +Bundan başka tarik yokdur. +Mesela adalet kelimesi: +Terazinin her iki kefesinin mütevazin olması demekdir. +Bundan bilahare hukuka te’allük etmişdir. +Şu kanun-ı tesmiyede bize isbat eder ki şu faraziyemiz yani hikmetin “hakm”dan müştak olması keyfiyeti doğrudur. +Şimdi ilm-i hikmet: +İllet-i müdrikedir. +Hakim dahi hakayık-ı eşya ve harekat-ı insaniyyedeki hikmeti arayanlar ma’kulatı da idrak edenler demekdir. +Fakat tabi’i hükemanın da idrak ettiği hakayık nakısdır. +Bunun için buldukları hikmetler dahi eksik kalır. +Asıl hakim Allah’dır. +Hadisat u vakı’at-ı tabi’iyye ve ef’al-i insaniyye hep li-hikmetindir. +Hakıkat-i Mutlak denir. +Hikmet insanın ef’alini aklın tecelliyatını bağlıyor. +Bu haysiyetle hikmetin diğer bir ma’nası da nübüvvetdir. +Zira peygamberler dahi insanların harekatını rabt edecek bir takım kavanin beyan etmişdir. +Hikmetin ma’nasını böylece tahsis ettikden sonra hikmet nedir? +Anlayalım. +Hikmet –evvelce söylediğimiz gibi– İllet-i ma’kule ve müdrikedir yani idrak edilen şeylerin esbab ve ilminden bahsedendir. +nindeki münasebat aşikar olduğundan müşahede edilir. +Fakat zannedilmesin ki biz esbab ile müsebbibatı görmekle aralarındaki nisbet-i alakayı dahi görebiliriz? +Mesela su kaynıyor. +Niçin? +Zira yüz derece-i harareti haiz. +Bakınız! +Burada gerek sebeb gerek müsebbib müşahede ediliyor. +Kezalik yüz derece-i hararetin mukaddem olduğu keyfiyet dahi anlaşılıyor. +Fakat aralarındaki nisbet görülmez. +Bu alakayı gözlerimiz göstermez. +Yalnız aklın yaptığı tecarib gösterir. +Bazen de iki hadisenin arası açık bulunur. +İkinci hadisenin sebebi birincisi midir anlaşılmaz. +Bunu da tecarüb-i akliyye gösterir. +Bazı esbab da vardır ki bunun bir halkasını görürüz. +Sebebi müşahede edemeyiz. +Havassımızla göremeyiz yani bizim cide– yalnız nisbeti yani suret-i te’siri göremeyiz. +Şimdi ben elimi kaldırıyorum işte bir hadise burada başka ne görüyorum? +etmez kolumu kaldırıyorum: +Evet fen diyor ki a’sab harekete gelir. +A’sab da dimağa te’sir eder. +Oradan emri alır. +Fakat dimağ neye te’sir ediyor o emri nereden alıyor? +halledemez. +Eseri görür de mü’essir müşahede edilemezse istidlal ederiz böylelikle müessiri aklen bir dereceye kadar kestirebiliriz. +Bunun aksi de vaki’dir yani mü’essiri görüp eserin nihan olması da mümkündür. +Mesela kalemi eline almış bir muharrir görürseniz yazı yazacağına derhal hüküm edersiniz. +Hadisat hep birbirini ta’kıb eder birine nazaran sebeb olan daha evvelkine nazaran müsebbeb olur. +Eser mü’essir eser müessir… Böylece ta’kıb edilirse bir yerde kalmak muhakkakdır. +Akıl onun vücuduna hükmeder fakat kalır ve der ki bu mü’essirdir. +Bundan sonra mü’essir yokdur. +ler. +Aşağıya ininiz: +Eser müessir eser... +Bir esere tesadüf ederseniz ki mü’essir olamaz. +Buna da “illet-i ga’iye” denir. +Bütün varlık cem’-i mevcudat bu iki illet arasında kalmışdır. +Bir çok esbab var. +Fakat ilm-i hikmet yalnız ilel-i ula veya mebadi’-i uladan ve illet-i ga’iyeden bahseder. +Ara yerden isti’ane eder fakat bahsetmez. +Orası ulum-ı tabi’iyyenin mahall-i iştigalidir. +Bize nazaran alemde iki türlü hadisat mümkünü’lhusuldür: +Ya nizam harici hadisatı veya nüfus-ı dahiliyyede cereyan eden vakı’a ki biz bunu ancak basar-ı basiretimizle görebiliriz. +Demek oluyor ki hadisat ve vakayi’in bir kısmı afakı diğer kısmı da enfüsidir. +Enfüse gidersek hissiyat me’ani cudatda vaki’ olanların usulünden bahsettiğini görürüz. +Demek oluyor ki felsefe bu noktadan ikiye ayrılıyor. +Halbuki umumi bir nazarla bakılacak olursa bu ikide vahdet var. +kısmına Yunanlılar “Metafizik – Métaphysique” ta’bir etmişlerdir. +Biz buna “ilm-i mavera-yı cism” “ilm-i maveraü’t-tabi’a” deriz. +“ilm-i a’la” da deniyor. +İlm-i a’lada tecrübe yokdur. +Çünkü tecrübe için ihsas lazımdır. +Metafizik ise mebadi-i uladan bahseder. +Halbuki mebadi-i ula tecrübe ile bilinmez. +Vaktiyle daima akıl tariki ile hall-i mes’eleye ikdam edildiğinden metafizik devre-i kable’t-tarihiyyeden ta onsekizinci asra kadar i’tibarda kalmışdır. +Ve bu zaman zarfında çok güzel eserler kaleme alınmışdır. +Fakat tecrübe tarikinin ilerlemesi neticesi olarak Aristo’nun mantıkı nazar-ı i’tibardan sukut etmeğe başlayınca bu da yavaş yavaş mevki’-i mümtazını terk etmeğe yüz tutmuşdur. +Kudema sırf akıl tariki ile hareket ediyordu. +Halbuki her hadise akıl ile kabil-i tefsir değildir. +Mesela yağmur nasıl yağıyor? +Bunu akıl ile bulmak mümkün mü? +Keza elektrik nedir? +Bunun hakıkatini hatta mevcudiyetini bize akıl nasıl te’min eder? +Hakıkat tecrübe sayesinde bir çok ulum şayan-ı hayret bir suretde terakkı ve inkişaf eylemişdir. +Mesela ulum-ı tabi’iyyenin terakkısine sebeb sırf tecrübe tarikinin tatbikidir. +Bu feyizli tariki görenler dediler ki: +“Ulum-ı sahiha sırf tecrübe mahsulü olan ulumdur. +Bir şeyi bilmek mutlaka tecrübe etmeğe mütevakkıftır. +Bir şey ki tecrübe edilmez. +Onu bilmek mümkün değildir. +Nahv-i tecrübinin tatbik edilemediği ma’lumat evhamdır.” Fakat bu sözleriyle ifratdan tefrite düşdüler. +Zaten insan böyledir: +Hal-i hazır-ı ictima’imizde dahi böyle bir devre içerisinde değil miyiz? +Bunun için nahv-i tecrübiden başka tarik yokdur diyenler tamamen isabet edemediler. +Zira akıl ile ulum-ı tabi’iyyenin ilerleyemediği gibi nahv-i tecrübi ile dahi metafizik terakkı edemez. +Her şeyi nahv-i tecrübi ile hall ü izah etmek fikrini evvela Fransa’da “Auguste Comte” tedvir etti. +Bu felsefeye felsefe-i hakıkiyye ve müsbete “Philosophie positive” dendi. +Auguste Comte’un nazariyesinde cemi’ ulum-ı müsbeteyi yek diğerine rabt ile bir cihet-i müşterekede cem’ eden şeye “felsefe” ıtlak olunur. +Halbuki bu ilimdir felsefe değildir. +Bu ta’rife nazaran kitab-ı ka’inatın orta sahifeleri mütala’a olunub icmal edilirse felsefe oluyor. +Lakin bu felsefenin birinci sahifesi ile sonuncu sahifesi yokdur. +Zira gerek baş tarafda haiz-i mevkı’ gerek son tarafda mevcud ne kadar hakayık vardır ki göz ile görülmez. +Bu felsefeyi müte’akib “Herbert Spencer”in hikmeti çıktı. +Hakıkat aranırsa: +Bir şeyin vücudunu bilmek başka mahiyetini keşfetmek yine başkadır. +Mesela şu tebeşirin keyfiyet-i cismaniyyesi eczasını havas-ı kimyeviyye ve hikemiyyesini biliriz. +Bunları tecrübe ile biliyoruz. +Rengini gözümüzle tu’mını za’ikamızla… anlayabiliriz. +Kezalik bir ma’nayı. +Mesela “öç almak” hissini nasıl biliriz? +Tabi’i vicdanımızda tahakkuk ettirir vicdan önünde durdurur tetebbu’ ederiz. +Düşünür tahlil ve tetkık ederiz. +Keza ma’na-yı fazilet nedir? +Yine bu tarik-i tecrübi ile biliriz. +Fakat bazı şeyler var ki tecrübe kabil olmaz. +Tecrübe edememekle beraber vücudunu tasdikde muzdar kalırız. +Zaten ilim iki türlü tecelli eder: +Mesela bir “ben varım” hükmünü vermek var bir de “var olan ben neyim” demek var. +Bunlar ayrı ayrı şeylerdir. +Descartes bütün müstahzarat-ı zihniyyesini inkar ederek “ben varım” dedi. +Böylece kendi varlığından bütün mevcudat-ı ka’inatı isbata çalıştı. +Bir şeyin evvela var olduğu sonra da ne olduğu bilinmek lazımdır. +Her var olanın mahiyeti nahv-i tecrübi ile idrak edilemez. +Auguste Comte’un kabul ettiği tariki ilmi cihetten kabul ederiz. +Fakat felsefe-i ula için istidlal şartdır. +Buna nahv-i tecrübi tatbik edilemez. +Edildiği takdirde terakkısi te’min edilemez. +Mahiyet-i eşyayı bilmek gayet mühim bir mes’eledir. +Mevcudiyeti aynen görüyorken mahiyeti idrakden pek uzak bulunuruz. +Mesela bu tebeşir parçası hakkında ilim ne gösterir? +Salabet + beyaz renk + … değil mi? +Halbuki tebeşir bu keyfiyyatın hey’at-ı mecmu’ası mıdır? +Bu keyfiyat yekununun bir sahib ve zatı yok mu? +Auguste Comte’un felsefesi asl-ı eşyada pek aciz kalır daha doğrusu eşyanın sahib ve zatını bu felsefe gösteremez. +Halbuki bu keyfiyatın tahtında mündemic asıl bir zat bir madde bir heyula vardır. +Hem bu zatı kabul etmek zaruridir. +Zira tebeşir keyfiyatını birer birer nez’ edersek tebeşir mahv mı olacak? +Böyle olacaksa alem sırf evhamdan ibaret kalmaz mı ? +Aklın mahiyet-i teşekkülünde usul-i ka’inatı arayıb idrak etmek mündericdir. +Ve ilm-i hikmetin bu birinci kısmını teşkil eder: +Hikmet-i a’la. +Felsefenin ikinci kısmının mevzu’unu da nüfus teşkil eder. +Nüfus da varlığı i’tibarıyle metafizik mevzu’una dahildir. +Fakat nefsi tecelliyat-ı nefsaniyyeyi kendine mevzu’ yor? +Bu alemde tecelli eden hadisatın kavanini nedir? +Ya’ni bu mevcudatın ileli neden ibaretdir? +Bunları mevzu’ edinmişdir. +Buna da ilm-i ahval-i nefs ıtlak ederiz. +Yunaniler “Psikoloji” derler. +Bundan başka bir kısım daha ayırmak lazım gelir: +Zira biz yalnız mürid hassas akil değiliz fa’aliyetimiz dahi var. +Yani biz fa’iller de bittabi’ bu efa’limizin dahi hikmeti olmak kadar gerek afakda gerek enfüsde hep olandan bahsediyorduk. +Burada ise olacakdan daha doğrusu olması lazım gelenden bahsedeceğiz. +Evvelkilerde asar ve hadisat evvel mü’essir sonra idrak ediliyorken burada mü’essir mukaddem hadisat mu’ahhar. +Yani bu kısımda illet-i ga’iyeden bahsedilecek. +Bu kısma da ilm-i ahlak tesmiye edilir. +Bir de biz “hava soğukdur” “balina zatü’s’sedayadandır” “şu şöyledir” gibi bir takım hükümler veriyoruz. +Yani ahkam-ı akliyye yapıyoruz. +Hem bu hükümlerde papağan gibi hareket etmiyoruz. +Bu hükümlerimizde kalbimiz de beraberdir riyoruz? +İllet-i i’timad u i’tikadımız nedir? +Bunları da bilmeliyiz. +Zira hikmet-i i’tikadı bilmez kalbin verilen hükme karşı olan irtibatatına isal-i nazar eylemezsek ne kadar mu’tekidatımız varsa hepsi boşdur çürükdür. +Bu hikmetlerden bahseden bir kısım felsefe kabul edilmişdir ki buna da “ilm-i mantık” deniyor. +Alemde cisim ile ruh ma’neviyat ile cismiyat ayrı ayrı şeyler değildir. +Bunlar hilkatde birleştiği gibi asar-ı beşeriyyede dahi birleşir. +Bir yaprak nazar-ı avamda belki yalnız bir cisimdir. +Lakin ulema nazarında o naçiz yaprak tahtında ne ma’na ne ruh ne hikmet mürdemicdir. +Keza bir nazar-ı alim adi bir taşda ne büyük bir hikmet görür. +Ka’inatın her cüz’ünde cisim ile ma’na birleşmişdir. +Bizim yüzümüzde vücudumuzda ruhumuz tecelli eder. +Deruni olan mütala’atımız yüzümüze akseder. +Hem o mütala’at bir nazar-ı nafize hafi kalmaz. +Demek oluyor ki ka’inatda bir zarf bir de mazruf var. +Keza bir ma’na var bir de onu tebliğ etmek var. +İdrak ettiğimiz bir hissi bir ma’nayı ya musikı suretinde savt ile ya mi’mari nakkaşlık tarzında şekil ile veya resim şeklinde renk ederiz. +Buna da san’at namı verilir. +Ma’neviyat ile cismaniyyatı ihtiva eden bunların tarz-ı mutabakatından hüsnünden ve şera’it-i hüsnünden bahseyleyen şu’be-i felsefeye dahi hikmet-i bedayi’ estetik ta’bir olunur. +Filibe’den varid olan bir mektubda hürriyetin bahşettiği serbesti-i efkar ve lisandan mütevellid inşirah-ı ümmetin tasvirinden risalemize karşı ibzal-i teveccühattan sonra “hutbeler” hakkında aynen şu suretle beyan-ı mütala’a olunuyor: +“Biz asrımız hutebası hutbeleri yine ellerimizde mevcud olan hutbe mecmu’aları delaletiyle yalnız müslimini ibadata müşevvik olduğunu görmekde ve daima ahali-i İslama bu suretle telkinatda bulunmakdayız. +Filhakıka ahalimizi ibadat u ta’ata teşvik en büyük vazifemiz ise de acaba hutbelerin menafi’-i dünyeviyyemize tehzib-i ahlakımıza hey’et-i ictima’iyyemize mesa’il-i siyasiyyemize de hizmeti olamaz mı; diye durub düşünürken Sıratımüstakım’in altıncı ve onuncu nüshalarında hutbelere dair iki makale manzur-ı çeşm-i dikkatim oldu. +Zihnimi gıcıklayan bazı sua’llerim za’il olmuş ise de bazıları henüz za’il olmadı. +Sıratımüstakım’in onuncu nüshasında Halim Sabit Efendi; Evail-i İslam’da hatibler o büyük müslümanlar hutbeleriyle ehl-i imanı i’la-yı kelimetullah yolunda gayrete millet ve vatan uğrunda himmete hukuku himaye ve ahkam-ı şer’iyyeyi muhafaza emrinde hamiyet ve ictihada da’vet ederler ve hutbeler vasıtasıyla pek çok vuku’at-ı siyasiyye vücuda getirirlerdi. +Hatta asr-ı risaletde Fahr-i Kainat Efendimizin kıra’et buyurduğu hutbeler o zamanlarda tehaddüs eden vuku’at-ı mühimme hakkında ta’limat-ı nebeviyyeyi tazammun etmekte idi.” Buyuruyor ki bu sözler hutbelerin cihet-i dünyaya te’allük eder mesa’il-i ictima’iyye ve umur-ı mühimme-i siyasiyyemizin de hadim-i mukaddesi olduğunu ve böyle bizim gibi on iki ay için mahdud hutbeler okunmayıb belki hal ve mevki’e ve ihtiyac-ı zamana göre hutbeler okunabileceğini göstermektedir. +İşte zihnimi gıcıklayan mesa’ilden birisi bu idi. +Matbu’atın serbest olduğu şu zamanda niçin ehlinden güzel şeyler istemeyelim ne için hatırımıza gelen şeyleri sormayalım öğrenmeyelim?.. +Hutbeler yine Arabca olduğuna göre ne olur her hafta okuyacağımız hutbeleri her neye müte’allik olursa olsun zamanımız uleması tertib ve akıbinde tercüme eyleyib Sıratımüstakım veyahud başka bir vasıta ile neşr ü i’lan eyleseler acaba mı? +Evet ahali üzerinde pek büyük hüsn-i te’sir bırakır. +Ben öyle zannediyorum ki bugün hatiblerimizin yüzde sekseni okuduğu hutbelerin ma’nalarını bilmiyor. +Ve bir hatib okuduğu hutbenin ma’nasını bilmezse kıldırdığı Cum’a namazında de bir kere te’min edilmiş olur. +Ahali Arabca anlamadıkları halde nasıl hüsn-i te’sir hasıl edeceği bahsine gelince: +Evvela: +Az çok mekteb medrese görmüş kimseler bir takım me’nus kelimelerle sehlü’l-fehm nasayihin neden ibaret olduğunu kendileri anladıkları gibi anlamayanlara da tefhime çalışırlar. +Saniyen: +Bi’l cümle ahali böyle ma’bedlerde kıra’at olunan ve ihtiyac-ı zamana aid bulunan hutbelerin saha-i intişara vaz’ını ve her hatibin bugün mezkur hutbeyi kıra’etini dinleyeceği hutbeye karşı bigane kalmayıb bu haftanın hutbesinde ahaliye ne gibi nesayih var diye anlayanlardan sorub öğrenmeğe adeta kendisine vazife edinir. +Ahalideki bu hissi geçen hafta irad ettiğim hürriyet hutbesinde bizzat müşahede ettim. +İşte bu suretle zamanın ihtiyacı ve her mes’elenin ahalice işitilib anlaşılması ve o mes’ele üzerine efkar-ı umumiyyenin ne merkezde olduğu ve’l-hasıl cemiyet-i hutbelerin ber-vech-i meşruh tertib ü tanzimiyle en güzel suretde husul-pezir olacağı muhakkakdır. +Hulus-i niyyetime bağışlansın daha bir şey soracağım: +Acaba Cum’a namazında okunması ve dinlenmesi farz olan hutbe elfazı i’tibarıyle mi yoksa ma’nası i’tibarıyle mi farz kılınmış? +Her halde elfazı i’tibarıyle olmayacak. +Çünkü hutbelerimizde Kur’an-ı Kerim’den ehadis-i nebeviyyeden ma’adası şunun bunun sözleri olduğundan elfazında kudsiyet yok ki mefruz bulunmuş olsun. +Eğer ma’nası i’tibarıyla farz kılınmış ise hutbeleri değil hatibin hatta ahalinin bile anlaması lazım gelir. +O halde ayet-i kerime ve ehadis-i şerife müstesna olduğu halde edeceğimiz nesayihi vereceğimiz telkınatı lisanımızla eda ve ifa etsek bir mahzuru var mı? +Bu hususlar ihtimal ki beyne’l-ulema’ müzakere ve münakaşa olunmuşdur “Arabca’dan ma’ada bir lisan ile hutbeler ifa olunamaz” tarzında belki cevab bile verilmişdir. +Fakat bu cevab ne gibi dela’ile istinaden veriliyor? +Buraları mechulümüz bulunduğundan keyfiyeti yine ecille-i ulemamızdan Fazıl-ı muhterem Halim Sabit Efendi hazretleri tarafından “Hutbelere Dair “ yazılan makalat geçen nüshamızda nihayet buldu. +Kemal-i i’tina ile icra kılınan tetebbu’at-ı amika mahsulü olan bu güzide makaleler mütala’at ve mülahazatınızı mü’eyyed bulunmaktadır. +Ma’a-mafih bu mes’ele mühimdir. +Nukul-i mu’tebere nazara alınarak ittifak-ı ulema mamızın bu babdaki ara-yı sa’ibelerini istiksa eyleriz. +Diyorlar ki: +Mesturiyetin kadınlar üzerinde asar-ı seyyi’esi görülen üç mühim mazarratı vardır: +Birincisi: +Sıhhatlerini halel-dar eder; onları hastalıklara sinir gevşekliklerine ma’ruz bırakır. +Bir kere de a’saba za’af gelince artık bütün kuva-yı ma’neviyyenin müvazeneti muhtell olur. +Bundan da mestur olan kadınların şehevat-ı nefsaniyyelerine daha ziyade esir olmaları lazım gelir. +Zira a’sabın za’afdan selameti zabt-ı nefs için insanın en büyük mu’inidir. +Halbuki sinirlerin gevşekliği onu dest-i şehevatda baziçe eden esbabın en kavisidir. +mesine mani’dir ki bu da talakın çokluğuna karı-koca arasında muhabbet hasıl olmamasına en büyük sebebdir. +Üçüncüsü: +Mesturiyet kadınları te’allüm ve tehezzübden men’eder. +Mekteblere giderek kuva-yı akliyye ve ahlakiyyelerini mazhar-ı feyz ü inbisat etmelerine mani’ olur. +Şimdi biz şu üç iddi’ayı red için deriz ki: +Mestur olan kadınlar ne denildiği gibi hastadır ne de gevşek sinirlidir; bilakis umumiyet i’tibariyle açık gezen kadınlardan daha kuvvetlidir ki her şarklı bu kaziyyenin sıhhatına bedaheten hükmeder. +Zaten müslüman kadınları on üç asırdan beri mesturiyet içinde yaşıyorlar. +Eğer tesettür bunlarda hangi nevi’den olursa olsun bir za’af husule getirmiş olsaydı o za’afı erkeklerin de kadınların da neslen ba’de neslin tevarüs etmeleri bina’en-aleyh bu gün müslimin ve müslimatın za’af ve dermandegiye numune olmaları icabederdi. +Zira emraz-ı umumiyye kava’idi bunu icab ediyor. +Halbuki biz bunun aksini müşahede etmekdeyiz. +Görüyoruz ki mestur olan kadınların çocukları öbürlerinin çocuklarından daha kavi oluyor. +Bundan başka sıhhi istatistikler vefeyatın nisbeten kadınlarda daha ��ok olduğunu hiç bir zaman göstermemişdir. +Eğer tesettür sıhhata muzır olsaydı bittabi’ vefeyat kadınlarda daha çok olurdu. +Demek bu iddi’a da vakı’ın hilafına Mestur kadınların şehevat-ı nefsaniyyelerine daha ziyade esir olmalarına gelince bu da “ilmü’r-ruh-i ameli”ye mutabık değildir. +Zira herkes bilir ki insanın huzuzat-ı hayvaniyyesine olan temayülü ancak o temayülü gıcıklayacak esbab arasında bulunduğu surette kesb-i iştidad eder. +Kezalik hakeme-i akla galebe mümkün olamaz. +O halde şu iki kadından hangisi esbab-ı müşeddede-i şehvete daha ziyade ma’ruzdur? +Mestur olan mı açıkda gezen mi? +Gayret-i diniyyelerinden gayet muhkem bir adet-i rasihalarından dolayı erkekle ihtilafdan beri olanlar mı yoksa ihtilat edenler mi? +Bittabi’ ikincileri değil midir? +Zaten “ilmü’r-ruh” bizim ğer cihetten ise şehevat-ı nefsaniyyesini kolayca infaz edebilmenin hulet insanı hevesatına mukavemetden men’eder. +Hasisa-i kiber ü vekarı kuvvetden düşürür; adama o gibi arzuları kerih gösteren izzet-i nefsi hassa-i ibayı öldürür. +Size bir misal getireyim: +Yaşları terbiyeleri bir derecede bulunan iki genç tasavvur ediniz ki bir mektebde bir tavan altında tahsil ediyorlar. +Bunlardan biri ailesinden uzak olduğu müktesebesiyle bed-namlık endişesinden başka bir mani’ görmüyor. +Diğeri ise ailesiyle muhat olup bütün harekatı nezaret altında bulunduğu için kendisiyle arzuları arasında bir çok perdeler görüyor ki birini ber-taraf etse diğeri zahir oluyor onu da kaldırsa bir diğeri daha meydana çıkıyor. +Şimdi bu iki gençden acaba hangisinin şehevat-ı nefsaniyyeye meyli daha şedid leza’iz-i tabi’iyyeye inhimaki daha çok olur? +Evvelkisinin olacağına bedaheten hükmolunuyor değil mi? +Pekala böyle bir genci sıhhat-ı bedeniyyesi cümle-i adaliyyesinin intizamı ezvak-ı nefsaniyyesine kapılmakdan geri mi çevirir yoksa bu sıhhatin de –her zaman görüldüğü üzere– o gencin heva ve hevese dalmasına bu hususda her vesileden istifade etmesine başkaca yardımı mı olur? +Eğer böyle olmamış olaydı her bünyesi sağlam adamın kalbi de pak olması lazım gelirdi ki bu da vakı’a muhalifdir. +Zira hayasızların fısk ü fücur erbabının kısm-ı a’zamı güçlü kuvvetli heriflerdir. +Lakin şimdi denebilir ki bu hal onların terbiye edilmemelerinden ileri geliyor. +Yoksa eğer bu adamlar ciddi bir suretde terbiye edileydiler de sıhhat-ı beden ile selamet-i akl u ahlakı cem’ etmiş olaydılar o zaman bu terbiye onların önünde ahlaken merdut olan her fazihaya karşı gayet meni’ bir mani’ olurdu. +Biz de deriz ki: +Ashab-ı fısk ü fezahatden çoğu terbiye görmüş münevverü’l-efkar adamlardandır. +Hatta içlerinden birçoğu terbiyenin esaslarını doğrudan doğruya Avrupa’dan almış olmakla beraber şehevat-ı behimiyyeye başkalarından ziyade inhimak etmektedirler. +Fakat terbiyenin insanı nasiye-i insaniyyeti lekedar eden her fazihadan alıkoyan nev’ine gelince bu türlüsü yalnız felasife denilen efradda bulunabilir ki bunun da ancak kesret-i tetebbu’ ile kalbi hakayık-ı eşyaya işba’ ile hasıl olabileceği meydandadır. +Halbuki bugün ümmetleri teşkil eden efraddan kısm-ı a’zamının bu tehzib-i aliden alel-ıtlak nasibi olmadığı gibi böyle bir sa’adetin gayet uzak bir müstakbelde bile te’ammümüne imkan yokdur. +Ben bu sözleri söylerken piş-gah-ı im’anımda duran bir çok hadisat da bana şehadet edip duruyor. +Kari’in-i kiram da basiret sahibi oldukları için umarım ki bu bedaheti teslim ederler de hakkı i’zaz eylemiş olurlar. +Şimdi şu mütala’atın sıhhati tahakkuk edince yakınen anlaşılır ki mestur olarak evlerinde masun bulunan kadınların şehevata temayülleri hevesat-ı nefsaniyyelerini düşünmeleri elbetde ötekilerden daha azdır. +Zaten kaziyyenin cedel götürür yeri de yokdur. +Za’af-ı a’sab ile bunun neticesi olarak kuva-yı akliyyeye arız olan kıllet-i muvazeneye gelince ben bunun garb kadınlarında daha çok olduğu fikrindeyim. +Zira bu za’af yalnız tesettürden bir de erkeklerle adem-i ihtilatdan ileri gelmez. +Bunun esbabı sayılamıyacak kadar çokdur ki hümum ve gumum fakr u sefalet aşk ve garam gibi na-ma’dud şeyler hep o cümledendir. +Cera’id-i tıbbiyyeden hangisini olursa olsun mütala’a eden görür ki bu hastalık garb kadınlarınca bir emr-i adi hükmünü almışdır. +Bundan başka bir ümmetde za’af-ı a’sabı gösterir bir çok dela’il vardır ki en başlıcası intiharın kesretidir. +Lombrozo gibi cera’im ve cinayata dair taharriyat-ı amikada bulunan zevat isbat ediyorlar ki insan kuvve-i akliyyesi tam oldukça cinayet katl ve intiharı kat’iyyen irtikab edemez. +Madem ki kuvve-i akliyyenin selameti de a’sabın sıhhatine merbutdur. +Öyle ise kesret-i intihar bize şu iki alemdeki kadınlardan hangisinin a’sabı daha za’if olduğunu gösteren hissi bir delil olur. +Revue’de görülüyor ki: +Resmi istatistiklerden alınan ma’lumat-ı mevsukaya nazaran İtalya’da ’dan senesine kadar güzar eden beş sene zarfında kadın kadın kendini öldürmüşdür. +Pekala şimdi bana bir de umum memalik-i şarkiyyede hususiyle Mısır’da vuku’a gelen lete elhasıl daha ne gibi esbaba atfedilirse edilsin her halde cinayet-i nefsaniyyeye za’af-ı a’saba hissi bir delildir. +Öyle daha kuvvetli kendileri de huzuzat-ı nefsaniyyelerine galebe çalmakda ötekilerden daha metanetli imiş. +doğrudan doğruya za’af-ı a’sabdan ileri geldiği suretde şarklıların a’sabı garblılarınkinden daha kuvvetli olmak icabeder. +Zira garblılar bütün efradı arasında müte’ammim olan terbiye ve te’allüm ile beraber bela-yı işretden hala vazgeçemiyorlar. +Halbuki sarhoşluğun fenalığı her gün her sa’at akla mala ruha iras etmekde olduğu hasarın şiddeti umumun müsellemidir. +Artık diğer müştehiyat da buna kıyas olunmalıdır; çünkü onlar da nisbeten garbde daha çok nüfusu Tesettür erkeğin alacağı kadını görmesine mani’dir diyerek bundan kesret-i talakı ve ondan da kadınların sefaletini keklerin kadınlara karşı reva gördükleri mezalimden edilen şikayetler yalnız müslümanlara mahsus bir şey değildir. +Belki bu hal memalik-i medeniyyede bizden daha çokdur. +Bunun orada bu bahse dair izahat-ı kafiye de verilmişdir. +Tesettür kadınları tehezzüp ve te’allümden men’eder sözüne gelince bu da doğru değildir. +Zira bir kız yedi yaşından on iki yaşına kadar mektebde kalabilir ki bu beş senelik müddetin o kızın kuva-yı akliyyesini cidden güzel bir suretde terbiye ve tehzibe kifayeti meydandadır. +Bundan başka bütün mu’allimleri kadın olmak üzere kızlara mahsus mekatib-i aliye vücuda getirmek de gayret-i diniyye ashabına göre büyük bir iş değildir. +O zaman kızlar mekteb dahilinde çarşafsızca otururlar; ders bitip mektebten çıkma zamanı gelince tekrar örtünerek evlerine gelirler. +Yok eğer makam-ı te’allülde böyle ali bir mektebi idare edebilecek mu’allimelerin fıkdanı ortaya sürülecek olursa bittabi’ kabul edilemez. +Zira gönülde samimi bir meyil olduktan sonra azm ü himmetin yapamayacağı iş yokdur. +Bununla beraber aynı zamanda her şeyi birden yapmaya çalışmak da abesdir. +Her iş bidayetde ufakdan başlar. +Sonra yavaş yavaş büyüyerek nihayet kesb-i kemal-i tam eder. +Şu mütala’atımızın da kamilen sıhhati tezahür edince deriz ki: +mesturiyet ne sıhhati rahne-dar eder; ne a’sabı za’if düşürür; ne de hevesat-ı nefsaniyyeyi uyandırır. +Bilakis mefasid ve reza’ile karşı öyle maddi bir mani’ teşkil eder ki eğer ona –te’sirini bir kat daha te’yid edecek– bir de ma’nevi mani’ ilave edilirse o zaman şu medeniyetin sırf maddi olan şu medeniyetin vücudunda hunin cerihalar şeklini almış felaketlerin musibetlerin pek çoğu beşeriyetin üstünden sıyrılır gider. +Sadakallahu’l-azim Ders-i sabıkta beyan olunan ayet-i celilenin hülasası emanatı ehline te’diye etmeli ve hükme me’mur olanlar me’zun olanlar daima hakkaniyet ve adaletden ayrılmamalı. +buyrulmuşdu. +vela Cenab-ı Bari bi’l-cümle selatin ve hulefaya hükkam ve ümeraya neyi emir ve ferman buyurdu? +Her emaneti ehline tevfiz her işi erbabına havale eylemeli her hakkı her hukuku sahibine isal eylemeli. +Bilhassa hükme tesaddi edenler daima şer’-i şerif mucebince adalet ve hakkaniyet muktezasınca hükmetsinler. +Evvel be evvel bunu ferman buyurdu ve te’kidü ale’t-te’kid olmak üzere bu va’zı size veren Allah’dır. +Bak ne güzel va’z ediyor. +Sizin selametinizi te’min buyuruyor. +Bilmiş olun ki Rabbiniz bütün akvalinizi kelimatınızı işidir cümle ahvalinizi ef’alinizi bilir ve görür. +Allah’ı unutmayın. +Azamet ve celaline karşı daima ubudiyet vaza’ifini ifaya çalışın. +Böyle emr-i ferman buyurdukdan sonra mü’minlerin cümlesine hitaben buyuruyor ki Ey mü’minler ki bana iman ettiniz; imanın muktezası adaleti kabul etmektir. +Öyle ise evvel be evvel Allah’a ita’at edin. +Ol Allah ki adl kava’idini te’sis buyurmuşdur. +Ne kadar adle müte’allik hukuk muhafaza-i kanunlar vaz’ etmişdir. +Kur’an’da hiçbir şey terk edilmemiş. +Dünya ve ahirete dair ne kadar ahkam ve kava’id varsa ne kadar levazım-ı insaniyye ne kadar vaza’if-i aliye-i medeniyye varsa cümlesini yegan yegan zikr ü beyan buyurmuşdur. +Ol Allah’a ita’at edin ki kava’id-i adlin mü’essisi O’dur. +Saniyen Resulüne ita’at edin. +Ol Resule ki kava’id-i adliyyeyi size tebliğ etmiş takrir ve tevzi’ buyurmuş. +Bütün sınıf-ı beşeriyyeyi tarik-i medeniyete tarik-i hakka sevk ü irşad eylemiş. +Yirmi yirmi iki sene zarfında Cenab-ı Allah’ın kudretiyle bulunan akval ve ef’al-i seniyyeleriyle ümmet ve ashabını rim-i ahlak ile en kavi düşmanları hükmüne ram etmiş… Böyle bir Nebi-yi Zişan böyle bir Resul-i Rahman sizin Resulünüzdür Allah’ın beyan ettiği kava’idi takrir ve ta’lim eylemiş neşr ü i’lan buyurmuş olduğu ma’lumunuzdur. +dud efrad-ı beşerden peygamber değil ma’sum değil hata da eder isabet de. +Fakat öyle icab ediyor mürur-ı zamanla şeri’atın ahkamını muhafaza için böyle bir vasa’ite lüzum görünüyor. +Ulü’l emr olanlar var içinizde. +Emir sahibleri ki kılınanlar. +Bi’l-cümle selatin hulefa hükkam ümera hepsi burada dahillerdir. +Bize vasa’it-i selamet olacak aheng-i umumiyi te’min edecek hükumete muhtacız. +Ahkam-ı ilahiyyeyi Madem ki nev’-i beşer birbirleriyle ihtilat edecek temeddün tekarrür edecek. +Halbuki insanlarda akıldan başka nefis de var nefs-i emmare. +Onun iki kuvve-i şedide-i kahiresidir: +Kuvve-i şeheviyye kuvve-i gadabiyye. +Kuvve-i şeheviyye daima menafi’i kendine çekmek tab’ına hoş gelen zevkine mutabık gelen şeyleri kendisine alıkomak… Kuvve-i gadabiyye de hoşuna gitmeyen şeyleri başkasına yükletmek. +Az bir menfa’atına halel geldi mi tehevvür etmek. +Haklı olmuş haksız olmuş. +İnsan bu kuvvetleri hüsn-i isti’mal ederse mertebesi melekten a’la olur. +Çünkü meleklerin işleri güçleri zaruriye yok. +Şehvet yok Gadab yok. +Bina’en-aleyh onlar mücahede edemezler. +İnsan asıl terakkiye müsta’id yaratılmışdır. +Mücahedat-ı vakı’ası mesa’i-i mütenevvi’ası nisbetinde recesi zevi’l-ervah meratibinin en ednasıdır. +O acile münhemikdir şehvet ve gadab içinde kalmış. +Terakkıye tekemmüle kabiliyet verilmemiş melekler ise daima ruhani ezvak lezaiz-i ma’neviyye kemalat-ı kudsiyye ile teferrüd etmişlerdir. +Onlarda hiç bu alem-i tabi’ata ecnas-ı behimiyyeye te’allük yok. +Onun için daima makamlarında dururlar. +Ne hitat yok. +Meleklerin cümlesi ma’sumdur. +Onlar mertebesinden düşmezler. +Lakin öyle uğraşarak gayretle zahmetle mücahede ile terakkı de edemezler. +Nazm-ı şerifi mela’ike-i kiramın bu hallerini natıkdır. +Her birinin mu’ayyen mertebesi hizmeti var. +Daima orada durur o vazifeyi ifa eder. +Ama insan şu iki alem beyninde berzahdır. +İki ciheti de cami’. +Kendisinde behimiyyet de var ruhaniyet de. +Daima münaza’a içinde deveran eder bu iki meyil: +Meyl-i ruhani meyl-i cismani. +Üzerinden eksik olmaz. +Meyulat-ı aliye var meyulat-ı faside var. +İnsan daima keşmekeş içindedir. +Akıl ma’azallah behimiyyeden aşağı derekeye düşer bütün bütün dünyaya tapar na-meşru’ meyulata bağlanır dini vazifesini unutur mebde’ini düşünmez olur hayvan gibi ebna-yı cinsini yıpratmakla hırpalamakla türlü türlü vehmi hayali menfa’atlarla ömrünü geçirir çirkab-ı ala’ikde puyan olur… Şimdi bu makule insan hayvandan aşağı değil mi? +Hayvan bari ma’zurdur. +Fıtratında akıl fikir yok. +Terakkı tekemmüle musıl olacak vasıta yok. +İsti’dad kabiliyet-i müfide onun için mes’uliyet ve mükellefiyetden azadedir. +Fakat insan insan iken şeri’at önünde durur bin türlü nasayih-i hekimane kulağına erişirken mahza inad ile hukuk-ı ibadı tanımayan elbet hayvandan aşağıdır azaba müstehakdır. +Aklı başında bir insan ma’budunu tanımazsa evamir-i ilahiyyeye boyun eğmezse dünyevi ve uhrevi mücazata giriftar olur. +Ama akıl ve fikir ile hareket eder mizan-ı şer’i ile ef’alini tartar hukukullahı hukuk-ı ibadı tanırsa benzerse bu sayede terakkı ve tekemmüle muvaffak olursa melekden de efdal olacağı cay-ı iştibah değildir. +Çünkü bir şey ne kadar güç ise o kadar değerlidir. +Meleklerin zikir ve tesbihi nefes gibidir. +Nefes alıp vermede nasıl bir zahmet çekilmezse meleklerin de zikir ve tesbihi öyledir. +Bize nefes nasıl ilham edilmişse meleklere de zikr-i ilahi öyle ilham olunmuşdur. +Onlar o aleme göre halk edilmiş öyle yaşarlar. +Ama bizim bin türlü alaik ve hava’ic etrafımızı almışdır. +Bu kadar avarıza karşı durmak ile beraber vazife-i ubudiyeti ifa etmek en büyük ve en ali bir makamdır!.. +Şimdi bunun için kanunlar lazım. +Vasa’it-i icra’at lazım. +Kanunların esası Kur’an’dır. +Hiçbir şey ondan haric değildir. +Ama bir takım kavanin daha olacak umur-ı ticarete ai’d bir çok kanunlar bulunacak onların asl-ı esası da Kur’an’dır. +Nasıl Kanun-ı Esasi Kur’an’ın hülasa-i münderecatından alınmış diğer kavanin de öyle olmak gerekdir. +Zaten adaleti emreden Kur’an’dır. +Her türlü intizamın muhafazasını te’min terakkiyat-ı medeniyyeyi te’sis eden Kur’an’dır. +Kavaninden maksad intizam ve terakkı değil mi? +Mesela vergiler alınır da ötekinin berikinin cebinde kalırsa zulüm add olunur. +Lakin ma-vudı’a lehine sarf edilirse buna kimin bir diyeceği kalır? +Peygamberimizin zaman-ı sa’adetlerinde vergi toplanırdı. +Gerek a’şar olarak zira’atden gerek zekat namıyle ticaretden hayvan sahiblerinden bir vergi alınırdı. +Kitab-ı fıkhiyyede ma’lum olduğu üzere cibayet olunan tekalif gayet mu’tedildir. +Sahibinin hukuku muhafaza edilerek gönül rızasıyla alınır ma’işetine halel getirmez. +Suret-i adilane ile halka bar-ı azim olmayarak kemal-i ta’dil ve ıslah şübhe etmez verdiğine kimse acımaz. +Dünyanın ma’muriyetine asakirin ümmetin te’min-i hayatına muhafaza-i intizamına sarf edecek para lazım. +Bunlar bittabi’ ahaliden alınacak. +O sayede cem’iyet muhafaza edilecek beka bulacak. +dir. +Her ma’deletin mebna-yı asliyyesi odur. +Buna bina’en Kanun-ı Esasi’de de başdaki maddelerde okursunuz. +Onlar dır. +Hayvan gibi değiliz. +Kimsenin keyfine esir olamayız. +Herkese hak hukuk vermiş. +Eşbahu Nazair’i oku. +Kitabilerden tut Mecusilere varıncaya kadar bütün ahkam-ı şer’iyye orada beyan olunmuş. +Mü’minlerin gayr-i müslimlerin kaffe-i efrad-ı beşeriyyenin ayrı ayrı hukuku var. +Her birinin ahkamı var. +Gene müsavat demek: +Yani herkesin hukuk-ı dairesinde. +“bu ganidir bu fakırdir” diye şeri’at nezdinde bir imtiyazı mevcud değildir. +Hukuk nokta-i nazarından hepsi birdir. +Fakat herkesi Allah te’ala hazretleri müsavi yaratmamışdır. +Bina’en-aleyh her birinin tabi’atına göre ahkamı vaza’ifi olacak. +Herkes vazifesini bilecek. +Mafevkine karşı durmayacak. +Ma’dununu ezmeyecek. +Emsal ü akranıyle hoş geçinecek hukuk-ı uhuvvet budur. +– Müslüman müslüman olmayana “kardeş” derse acaba dinden düşmez mi? +Soruyorlar; Birbirleriyle mü’minler kardeşdir. +“Mü’min mü’minin kardeşidir. +Bu uhuvvete diyeceğimiz yok. +Lakin beriki kardeşliğe aklımız ermez. +Din düşmanı nasıl kardeş olurmuş?..” diyorlar. +Bu ta’assubdur ta’assub-ı cahilanedir. +Din başka kardeşlik başka kardeşlik yalnız dine mahsus değil. +Bazen insanın neseb kardeşi olur da yine düşmanı olur. +Bununla kardeşlik vaza’ifi bozulmaz. +Din kardeşi olur dinin muktezasıyla amel eder elbet bu daha kıymetli. +En yakın akrabandan görmediğin iyiliği din kardeşinden görürsün. +Kıyamet gününde de böyledir. +Ana baba merhamet etmeyecek lakin bazı muttakıler hukuk-ı diniyye ve muvalat-ı kadime hasebiyle birbirlerine mu’avenetde bulunacaklar. +Ona dair çok ayat ve asar vardır. +Nazm-ı celilini mülahaza kafidir. +Uhuvvet-i diniyye… Evet daha parlak daha yakın. +Komşuluk gibidir. +Evet komşuluk da büyük irtibatdır. +Onun da ayrıca hukuku vardır kardeşlik de öyle. +Ana baba bir kardeş olur. +Sonra dince de kardeş bulunur. +Fakat bir uhuvvet daha yok mu? +Ayet-i kerimesini okumaz mıyız? +Bütün beni adem bir asıldan münşa’ab değil mi? +Hepsi Adem ve Havva neslinden. +Demek beynimizde bütün efrad-ı beşeriyye ile bir uhuvvet-i umumiyye bir cihet-i cami’a-i nunla hoş geçinmeğe mecburdur. +Nev’-i beşer bir asıla müntehidir. +Bütün kütüb-i semaviyye bu hakıkatı i’lan ediyor. +O halde uhuvvet-i umumiyye var. +Bu uhuvvet-i umumiyye bütün nev’-i beşeri birleşdirir. +Hepsine hüsn-i mu’ameleyi tenidir. +Bu iki uhuvvet arasında başka bir uhuvvet daha var. +Bunun ehemmiyeti daha ziyadedir. +Uhuvvet-i diniyye ile uhuvvet-i cinsiyye arasında bir de uhuvvet-i vataniyye var. +Cümlemiz bir vatan kardeşleriyiz. +Bir mahalde doğub büyüdük menfa’at ve mazarratlarımız birleşmiş. +Hepimizden müteşekkil bir vücud tehassül etmişdir. +Vatandaşlık. +Büyük bir uhuvvetdir. +Bunun için de ayrıca vesaya-yı nebeviyye vardır. +Bu işte komşuluk hakkıdır. +Hazreti Peygamber komşuluğu ta’rif makamında dört taraftan kırkar hane demiyor mu? +Yalnız car-ı mülasık yapışık hane değil. +Herkesin hanesine diğerin hanesini mücavir addetmiş. +Bir gün buyurmuştur ki: +– Komşuluk hakkını; Cebra’il bana o kadar te’kidli haber verdi ki nazarımda o kadar büyülttü ki hatta zannettim bir gün gelecek Ya Resulullah! +Diyecek komşu komşuya mirasçı olacak. +O kadar yaklaştırmıştır… Sonra fehva-yı alisince komşu kırkar hanedir. +Demek olur ki bir memleketde bulunanlar bütün komşudur. +Bir iklimde bulunanlar yine öyledir. +Beynlerinde menafi’ce iştirak ve ittihad var. +Bu cihetle hukuk arttıkça artar. +Hele tabi’iyyet-i İslamiyyede bulunan gayr-i müslimler madem ki hukukları şer’an muhafaza olunur kendilerinden vergi alınır. +Mu’ahede edilmiş; Allah Peygamber tarafından kaffesinin selameti te’min edilmişdir. +Ahir hayatlarında Sultan-ı Enbiya Efendimiz zimmilerin hukukunu muhafaza edin buyurmuşlardır. +Hal bu merkezde iken bir takım zalimler peyda olur ne müslümanların hakkını tanır ne gayr-i müslimlere merhamet ederler. +Buna ne dersin? +Müslümanlığın bunda kabahati ne? +Müslümanların vazifesi mesleki bütün hey’et-i ittihadiyyeyi muhafazadır. +Emr-i şerifi meydandadır. +Aralarındaki gayr-i müslimler ezilmesin diye ayrıca tenbihat varid olmuş. +Hatta bir hadiste: +varid olmuşdur. +Hem Buhari-yi Şerif hadislerindendir. +Her kim bir mu’ahidi yani ahidlenmiş Allah’ın Resulün ahdine girmiş tabi’iyyet-i olsun Kıbti olsun… Böyle bir kimse Allah’ın ahdine Peygamber’in ahdine karşı eğer bi-gayr-i hakkin öldürecek olursa… Müslüman müslümanı öldürürse cezası ebediyyen cehennemdir. +Kur’an’da musarrahdır. +Fakat gayr-i müslim olanı aciz bulup malına tama’ edib öldürürse… Öldürmek yalnız kılıç ile olmaz. +Enva’ı var. +Malını almak aç bi-ilaç bırakmak evlad u iyalinden ayırmak nefy etmek tekalif-i şakkaya ma’ruz kılmak.. +İnsana her gün ölümdür. +Ailesinden ayırdın. +Senin işittiğin sözü söylemiş. +Fakat başka maksadla söylemiş: +– Zulme takat getiremem! +Demiş. +Bundan dolayı feryad etmiş. +Ona karşı: +– Haydi Fizan’a!.. +Denmiş. +O ölmüş demekdir. +Hem öyle bir ölüm ki her dakıka tekrar ediyor. +Keşke kılıçla öldüreydin. +Bari bir kere ölüm acısını duyardı. +Böyle her gün ölüm azabları içinde inleyip durmazdı. +Ailesi mahv u perişan oldular aç bi-ilaç kaldılar. +Her gün bin türlü korku ile yaşar. +Müslüman olsun olmasın madem ki emanetullahdır Allah’ın ahd u emaniyle bize tevdi’ olunmuşdur. +o herif cennet kokusu koklayamaz. +Cennete girmek şöyle dursun rayihasını duymayacak pek uzak kalacak demek olur. +Ahirete gidilir de cennet kokusu duyulmaz olur mu? +Olur ya! +Cennet kokusu vakı’a kırk senelik yoldan duyulur. +Cennetin revayih-i latifesi lezaiz-i tabi’iyyesi o derece ruh-efza o derece çokdur ki o kadar uzak yerlerden istişmam olunur. +Fakat yine o zalim duymayacak. +Mahrum kılınacak. +Ma’azallah ne kadar büyük mahrumiyet! +Maksadımız hep sa’adet-i ahiret değil mi? +Ni’met-i cennet’e na’iliyet değil mi? +İşte Allah bu kimseyi en ali bir sa’adetden mahrum kılıyor. +Zalim olduğu için gayr-i müslimi ezdiği için. +Müslümanı da ezerse yine öyledir. +Elhasıl Şeri’at-ı Muhammediyye kemal-i i’tina ile gayr-i müslimlerin de hukukunu taht-ı muhafazaya almış; Peygamberimiz hiçbir şeyi noksan bırakmamış. +Hukuk cihetinden müsavat üzere tutmuşdur. +Bu babda asla iştibah yokdur. +Bir hadis-i şerifde de şöyle buyrulmuştur: +“Üç şey vardır ki daima müsavat üzere mer’i olmak lazımdır. +“Adama göre değil belki gerek birr u takva sahiblerine gerek facirlere karşı ale’l-umum insanlar beyninde müsavat üzere bulunmak vazifedir.” - Eda-yı emanet: +Her emanet sahibine verilmeli. +Ama mü’min imiş salih imiş yahud değilmiş facir imiş fasık Hangi mezhebde olursa olsun emanet emanetdir. +Şu ayetin sebeb-i nüzulü de gayet mühimdir. +Bu ayet-i celileden birkaç def’a va’az ettik lakin sebeb-i nüzulünü hala söyleyemedik. +Bak şimdi. +Vakıf olursan Peygamber’in nasıl bir din ile meb’us olduğunu anlarsın. +Mekke-i Mükerreme feth olunduğu gün bu ayet nazil oldu. +Hazret-i Fahr-i Kainat Efendimiz ashab-ı kiramla girdiler Mescid-i Haram’a doldular. +Her tarafı kabza-i mübareklerine aldılar. +Lakin Kabe kapısı hala kapalı. +Müşriklerin elinde anahtarlar.Tabi’i Peygamber Efendimiz Mekke’yi teşrif buyurunca Ka’be-yi Mu’azzama’yı ziyaret edecek. +Otuz bin kişi müşrik vardı. +Hazret-i peygamber on iki bin kişiyle geldi. +Fakat öyle mehabet verdi ki bütün müşrikinin kalplerini korku istila eyledi. +Anladılar ki baş edemeyecekler. +Satvet-i İslamiyyeye karşı duramayacaklar. +Cenab-ı Risalet-meab sulhen Mekke’ye dahil oldular. +Ee şimdi? +Allah’ın peygamberi Allah’ın beytini ziyaret etmeyecek mi? +Anahtarlar “Osman bin Şeybe”de idi. +Öteden beri asıl miftah sahibi o idi. +Babasından dedesinden intikal etmiş kabilededir. +Mesela Zemzem-i Şerif sikayesi Hazreti Abbas’da Daha bu gibi vaza’if pek çokdur. +Her kabileye mahsus bir vazife vardı. +İşte anahtar da “Osman bin Şeybe”de dururdu. +Hazreti peygamber haber gönderdi: +– Anahtarı ver dedi kapıyı açıp içeriye gireceğiz ziyaret edeceğiz. +– Vermem dedi. +– Niçin? +– Ben sana iman etmedim ki. +Senin Allah’ın Resulü olduğunu bileyim. +Vakı’a adı “Osman” Fakat Arab ismi. +Kendisi müşrik idi. +Hazreti Peygamber fetih esnasında müslüman olmalarını şart etmeyerek cümle müşriklere eman vermiş idi. +Halbuki ne yapsa yapardı. +Öyle iken: +– Ben hepinize “kardeş” mu’amelesi edeceğim buyurdu. +Asıl “uhuvvet” ta’birini isbat edeceğim. +Çünkü bazı kimseler lara biz nasıl “kardeş” diyeceğiz? +Dinimiz buna müsa’id değil Hıristiyanlar mü’minlerin nasıl kardeşi olurmuş? +Böyle diyorlar. +Ama cehaletlerinden hakayık-ı İslamiyyeden bi-haber olduklarından. +Hakıkatı fark etmiyorlar. +Ne ayat-ı celileden haberleri var ne de ehadis-i şerifeden. +Hayat-ı nebeviyyeye dair ma’lumatları yalan yanlış okumamışlar öğrenmemişler. +Ömürlerini tenbellikle geçirmişler. +Atalet damarlarına işlemiş. +Kuru bir ta’assubdur bir ta’assub-ı cahilanedir gidiyor. +Onun için bu ta’birler bu mes’eleler kendilerine garib gelir. +Halbuki bunlar pek vazıh mes’elelerdir pek meşru’ ta’birlerdir. +Bak Peygamber’in yaptığı mu’amelatı gör söylediği sözleri işit de doğrusunu anla! +Hazreti Peygamber Mekke’ye girdikleri zaman bütün Kureyş ekabiri en ileri gelenler Hazreti Peygamber’i karşıladılar: +– Teslim olduk dediler. +Her ne türlü mu’ameleyi layık görürsen yap. +Malımız da canımız da evladımız da senin. +Cümlemiz sana teslim olduk. +İstediğin gibi mu’amele et. +Ne emrin varsa yapacağız. +Ol hazret: +– Ne zannediyorsunuz buyurdu ey sanadid-i Kureyş! +Size ne gibi bir mu’amele edeceğimi umarsınız? +– Bizim hakkımızda Hazret-i Yusuf’un kardeşlerine yaptığı gibi. +Bilirsiniz Hazret-i Yusuf’a kardeşleri ne türlü iftiralarda bulundular. +Cenab-ı Yusuf onlara vedi’a idi. +Hep bir baba evladı. +Yalnız anaları başka. +Lakin babaları bir. +Kardeşleri elden gelen hıyaneti yaptılar. +Hasedlerinden çekemediler. +Fakat Cenab-ı Hak Hazret-i Yusuf’u muhafaza etti. +Kölelikten kurtuldu. +Aziz-i Mısır oldu. +Sonra kardeşleri geldiler. +Kendilerine hüsn-i mu’amele etti. +Zahirelerini verdi. +Nihayet kendini bildirmek istedi. +Öz biraderi olan Bünyamin’i bir takrıble alıkoydu. +Sonra ikinci def’a gelişlerinde Yusuf Aleyhisselam’ı tebessümlerinden anladılar. +Bir takım latifeler ediyor kendini bildirmek istiyordu. +Nihayet anladılar: +– Sen Yusuf’sun dediler. +– Evet bu da kardeşim Bünyamin. +– Eyvah biz ne kadar hatalar ettik. +Seni Allah Aziz-i Mısır yapmış. +Bize ne dilersen yap. +Allah hakkı için biz çok hatalar ettik. +Fakat Allah inayet etti. +Biz ne kadar sana fenalık etmeğe çalıştıysak Allah sana iyilik verdi. +– Hayır hayır! +dedi yaptığınızı yüzünüze vurmam. +Allah gafurun rahimdir. +Ben hakkımı afvettim. +Yalnız sizden bir şey rica ederim: +Anamı babamı getiriniz. +Kıssa ma’lum. +İşte ahali-i Mekke öyle dediler: +– Yusuf’un kardeşlerine ettiği mu’ameleyi sizden bekleriz. +O vakit ne buyurdu Hazret-i Peygamber: +– Hazret-i Yusuf kardeşlerine ne mu’amele ettiyse ben de size öyle mu’amele edeceğim. +Hiç birinize dokunmayacağım. +Her türlü hukukunuz yine kemakan hukukunuzdur. +Sultan-ı Enbiya her türlü mu’amelat-ı şedideye kadir deş” ta’birini kullandı: +– Kardeşlik mu’amelesi. +Yusuf’un kardeşlerine ettiği mu’ameleyi uhuvvet ta’biri diğer bir hadisde varid olmuşdur. +Fakat peşin şurasını tamam edeyim: +Osman – Ka’be Kapısı’nı açmam dedi. +Herkes teslimiyet gösterdi. +Fakat içlerinde böyle hıyanetlik edenler de oldu. +Karşı koyanlar bulundu: +– Veremem dedi Allah’ın Resulü olduğunu bilmem. +Eğer bilsem ki hakıkaten Resulullah’sın elbet Beytullah senin lakin ben sana iman etmiş değilim. +Böyle dedi. +Fakat mutlaka da Beytullah’ı ziyaret etmek lazım. +Hazret-i Ali’ye emretti: +– Al şu anahtarları! +buyurdu. +Hazret-i Ali de kendi Osman bin Şeybe’nin kolunu sıktı anahtar yere düşüverdi. +Aldı kapıyı açdı. +Ashab-ı Kiram’la birlikte girdiler. +Namaz kıldılar. +Sonra kilitlediler. +Öteden beri adet öyle idi. +Beytullah açık durmaz. +Bir kapısı var girilir Kapayınca Abbas geldi. +Abbas ki Peygamber Efendimizin amcası: +– Ya Resulallah dedi bilirsiniz Zemzem-i Şerif hizmeti bendedir. +Sikayetü’l-beyt hizmetini ifa ile müftehirim. +Rica ederim bu Ka’be’nin hizmetini de –ki “Sidanet” derler ona– Kayyimlik silmek süpürmek. +Bana tevdi’ et. +Anahtarlarını bana ihsan buyur. +O şeref-i hizmete na’il olayım… O esnada bu ayet nazil oldu: +Bunun üzerine Hazreti Peygamber anahtarı Hazreti Ali’ye verdi Osman ibni Şeybe’ye götürmesini emretti. +Osman bin Şeybe hala uzakta duruyordu. +Hazreti Ali kendi: +– Al anahtarı! +Diye uzatınca Osman bin Şeybe şaştı kaldı. +Dedi ki: +Şaşdım sana ya Ali! +Demin geldin kolumu büktün anahtarı düşürdün aldın gittin. +Şimdi geldin anahtarı bana veriyorsun. +Bu mu’ameleye şaşdım. +– Bunu ben yapmazdım. +Bu anahtarı sana kim verirdi. +Lakin Allah emretti de veriyorum… – Ne demek? +Ayeti okudu. +Buna vakıf olunca: +– Şimdiye kadar şüphem vardı. +Şimdi şüphem kalmadı. +“Eşhedüenlailahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abduhu ve Resuluhu.” Ayet üzerine anahtar onda kaldı. +Halen onun evladlarındadır. +Resul-i Ekrem Efendimiz öyle emretti: +– Senin evladında dursun. +lüman olmazsan vermem demedi. +Emanet emanetdir. +Senden alındı ise yine sana verilecek. +Lakin bu insaf; bu adalet yok mu? +Sebeb-i hidayet olacak. +Onun için hadis-i şerifde buyurur: +– Üç şey vardır bunlarda adam seçilmez. +Daima hak gözetilir. +Birincisi: +Te’diye-i emanet Her kim ise sahibi birr olsun facir olsun herhangi mezhebde bulunursa bulunsun emaneti sahibine vermeli. +- Akrabalıkdır. +Sıla-i rahm hukuk-ı karabet. +Akrabalık hukuku yok mu? +Onda da adam seçilmez. +Madem ki babandır hangi dinde olursa olsun mutlaka ziyaret edeceksin. +Ne hakkı hukuku varsa vereceksin. +Kur’an’da da musarrah. +ayetinde sarahat var. +Diğer bir ayette de Ananıza babanıza ri’ayet edin. +Hukukuna tecavüz etmeyin. +Başka dinde olsa da yine hakkı var. +Lakin: +“ Dininden çık. +Benim dinime gir!” derse o vakit ita’at etme yalnız ita’at etme..! +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Aralık Birinci Sene - Aded: +“ Heda-yehdi”den siga-i emr olup du’a ve tazarru’ makamında müsta’meldir. +Masdarı olan hidayet lutfa mukarin delalet ma’nasınadır. +Bina’en-aleyh hayr u sa’adete delalet ve irşad makamında isti’mal olunur. +Mukteza-yı mefhumu olan mef’uliyetin birincisine bi-nefsihi saniye “lam” veya “ila” harf-i cerriyle müte’addi olur. +Bazen saniye de binefsihi ta’diye olunur. +Bina’en-aleyh denildiği gibi dahi denilir. +Şeyheyn Allame Zemahşeri ve Kadi Beyzavi indinde asıl olan isti’mali suret-i evveli olup ikinci suretle isti’mali nazm-ı celili gibi hazf u isale mahmuldür. +Delalet ve irşad ira’e-i tarik ve beyan-ı hakıkat demek olmasına mebni her mehdinin vasıl-ı sa’adet ve na’il-i selamet olması lazım gelmiyorsa da bu makamda matluba musil olacak delalet-i mü’essire ma’nasınadır. +Zira Kur’an-ı Kerim’de bi-nefsihi müte’addi olarak varid olan hidayet fi’illeri ale’l-ekser böyledir. +gibi. +Nev’-i beşerin mazhar olageldiği hidayet-i sübhaniyye bi’l-cümle efradın mes’udiyetlerine medar olacak gayet vasi’ ve mütenevvi’ bir ni’met-i azimdir. +Turuk ve esbabın tenevvü’ü nisbetinde hidayetin tenevvü’ eylediği aksamı hasr ü hidayet herbirinin tahtında bi-nihaye enva’ münderic bulunan bir takım ecnas ve meratibden ibaretdir ki bunlar ber vech-i ati dört kısma hasr olunabilir. +Ama hayvanat-ı saire ile nebatat ve me’adin hakkında hüküm ve mesalih iktizasına göre vaz’ buyurulan kavanin-i fıtrat ile felekiyatın medar-ı intizamı olan mevazin-i külliye rinde müşahede olunan intizam-ı tam ile terakkiyat ve tekemmülatın her nev’i mebde’-i feyyaz-ı akdesden feyezan etmiş ilham-ı hakıkat ve ibda’-ı tabi’at kabilinden bir hidayet-i hassanın eser-i mahsusudur. +Nasıl ki gibi nusus-ı aliye bu hakıkati yet-i ilahiyye nev’-i insana müte’allik bulunan hidayetden Birinci mertebe: +Bir takım kuva-yı muhrike ve müdrike sayede me’aş ve me’ad mesalihine ihtida ediyor. +Kuva-yı muhrikenin enva’-ı adidesi olduğu gibi kuva-yı müdrike dahi kuvve-i akliyye ve havass-ı zahire ve batıneden ibaretdir. +kamat u ahvale müte’allik her şeyde hakk ile batıl beynini tefrike iktidar kesb ediyor. +salah ve fesad beynini farik olacak hücec ve dela’il nasbı vasıtasıyla husul bulan hidayetdir ki nazm-ı celili ile bu iki mertebeye işaret buyurulmuşdur. +Ma’na-yı şerifi: +İnsan için iki göz ve bir lisan ile medar-ı tekellüm ve tezeyyün iki dudak halk etdim ve nasb-ı dela’il mekan-ı mürtefi’ ma’nasınadır. +Burada vuzuhu i’tibariyle Bazı erbab-ı tefsir i fi’il-cümle irtifa’ları münasebetiyle valide memeleriyle tefsir etmişlerdir ki çocuğun ibtida-i viladetinde onları emmeğe başlaması ilham-ı Hakk’a müstenid bir lutf-ı ilahidir. +Üçüncü mertebe: +İrsal-i rusül ve inzal-i kütüb yani da’vet-i hidayetdir ki gibi nusus-ı Kur’aniyye hidayet-i ilahiyyenin şu mertebesine daldir. +Ma’na-yı şerifi: +“Enbiya-i izamı e’imme-i hidayet kıldım ki onlar emr-i ilahiyyeme istinaden nası da’vet suretiyle hakka delalet ederler” “Bu Kur’an-ı Kerim tarik-i savabı beyan nass-ı celili mertebe-i saniye ve salisenin azimü’ş-şan nasb-ı dela’il ve irsal-i enbiya ile hakka delalet eyledim. +Dördüncü mertebe: +Kuluba sera’ir-i umuru keşf ve sadıkaya mazhariyet tariki ile olan hidayetdir ki bu kısım hidayet enbiya-yı izam ve evliya-yı kiram hazeratına hasdır. +nazm-ı celilleri bu mertebeye daldir. +Ma’na-yı şerifi: +“Zikr olunan ibad-ı mürselini Allahu azimü’ş-şan hidayet buyurmuşdur Ey habib-i ekremim! +Sen onların meslek-i alilerine salik ol!” “Mahza rıza-yı rabbanimi makam-ı kurb u şuhuda elbetde irşad eylerim.” kavl-i kerimi’i tefsir makamında vurud etmiş bedel veya atf-ı beyan kabilindendir. +vaki’ nisbetle maksudün bi’z-zatdır. +Bu ise amilin min haysi’l-ma’na mükerrer i’tibar edilmesini muktezidir. +Çünkü amilin tekerrürü i’tibar edilmese ya yalnız metbu’a te’alluku hasebiyle maksudün bi’z-zat nisbetden hali bırakılmak veyahud tabi’a sarfıyla metbu’un maksudiyeti bi’l-külliye ihlal edilmek lazım gelir. +hakkuk etmekdedir ki bedelin fa’ide-i ammesi bundan ibaretdir. +Şu nazm-ı şerifde olduğu gibi mevsufun kendi sıfatından dan nazm-ı kerim enbiya-i izam ile sair mü’mininin meslukları bulunan tarik-i hakkın istikamet vasfıyla meşhur u meşhudun leh olmasını ve bu şöhret ve şehadetin tarik-i ali-i mezkure muhtass bulunmasını suret-i kat’iyyede ifade etmekdedir. +Atf-ı beyan kılındığı takdirde maksud bi’n-nisbe metbu’ olacağından tabi’in zikri mücerred izah ve tefsir için olur. +Bu hususun ifade-i mezkureye nisbeti derkar ise de ifade-i te’kid cihetiyle bedel tercih olunmuşdur. +Mübeddelün minh olan’de manzurun celil terkibinin naziri olur. +Bu misillü terkiblerde atf-ı beyan ihtimalini tercih etmişdir. +Vakı’a bu i’tibar ile ihtimal-i mezkurun rüchanı aşikardır. +Fakat şu ayet-i celileyi Beyzavi rahimehullah tekrar amil mülahazasıyla taleb-i hidayetin mü’ekked olmasını iltizama bina’en bedel kılmışdır. +Bedel kılındığı suretde dahi ref’-i ibham bulunmakla tefsir ve beyanı müfid olur. +Bina’en-aleyh her ihtimale göre bu makamda mevsuf sıfatını tefsir ve izah sadedinde zikr edilmiş olur. +Tefsir ise bir ma’na-yı mübhemi en vazıh bir ibare metle ittisafı meşhur bulunmak lazım gelir. +Ve illa mübhemi mübhem ile tefsir kabilinden olur. +Kezalik istikamet vasfının sırat-ı enbiyaya inhisarı da müstefad olur. +Ve illa ehass ile tefsir kabilinden olur. +Halbuki tefsirde müsavat şartdır. +yine Kur’an-ı Kerim ile tefsir etmek vücuh-ı tefsirin akvasıdır. +Bina’en-aleyh işbu ayet-i celileyi nazm-ı kerimiyle tefsir ederek mün’amun aleyh olan zevatı sunuf-ı erba’ayı havi olan iman-ı kamil ashabından ibaret kılmak racihdir. +Nasıl ki Beyzavi merhum ifade-i salifesinde Musa ve İsa aleyhime’s-selamdan ibaret kılmışlardır. +menfa’ati görülen her şeye şamildir. +Ni’am-i ilahiyye Nass-ı celili mantukunca kabil-i ihsa değilse de evvela dünyevi ve uhrevi saniyen mevhibi ve kesbi kısımlarına taksim olunur. +Bunların her biri de ruhani ve cismani kısımlarına münkasemdir. +Ni’met-i dünyeviyyenin mevhibi kısmı: +Ruhaniden ruh-ı nefhi ve onun akıl ve ona tabi’ fehim ve fikir ve nutk gibi kuva ile iştiraki cismaniden tahlik-i beden ile ona hall olan kuva ve mukarini bulunan sıhhat ve kemal-i a’za; kesbi kısmı: +Ruhaniden nefsi reza’ilden tezkiye ve ahlak-ı hasene ve melekat-ı fazıla ile tahliye; cismaniden hey’et-i matbu’a ve sıfat-ı müstahsene ile bedeni tezyin ve mal ve cah ile ma’işeti te’min; ni’met-i uhreviyyenin ruhanisi: +Kusur-ı vakı’ı mağfiret rıza-yı sübhaniyi mazhariyet; cismanisi: +A’la-yı illiyyine duhul ve leza’iz-i ebediyyeye vusul ile temsil olunur. +Ni’met-i kesbiyyenin ruhani kısmında küfr ü dalaletden teberri dahildir. +Çünkü küfr erzel-i reza’ildendir. +Kezalik ahseni ve cümle kemalatın esasıdır. +Ta’dad olunan aksam-ı ni’am içinden bu makamda maksud kısm-ı uhrevinin kaffesi ile beraber ona musil olan aksam-ı dünyeviyyedir. +Çünkü ’nin mef’ulü hazf olunarak ni’met-i mutlakaya işaret buyurulmuşdur. +Nimet-i mutlaka ise ni’met-i kamileye muhavveldir ki min küll-i vechin ni’met addolunacak şeylerden ibaretdir. +Bu da ni’am-ı celile-i uhreviyye ile onların husulüne ba’is olan mevhibi ve kesbi bi’l-cümle dünya ni’metleridir. +Zira bunlar ile dünyada intifa’ hasıl olduğu gibi sa’adet-i ebediyyeye tevessül olunmakdadır. +Ni’am-i uhreviyyeye musil olmayan ni’am-ı dünyeviyye ile dünyada intifa’ olunursa da ahiretde ba’is-i nikmet ve muris-i ukubet olmalarına mebni her cihetle ni’met addolunmaz. +Bina’en-aleyh ni’met-i kamilede dahil kılınmazlar. +nin medarı ve karinesi de nazm-ı kerimi kılan ni’am-ı dünyeviyye ise mü’minine hass olmayıp sairlere de şamildir. +Ehl-i kitabdan bazıları vardır ki onlar Allah için huşu’ ve huzu’ ederek ayatullahı semen-i kalil ile mübadele eylemeyerek Tevrat ve İncil’de mastur ni’met-i Peygamberiyi cüz’i bir menfa’at mukabilinde ketm etmeyerek zat-ı uluhiyyetine ve size inzal olunan ile kendilerine inzal edilene yani Kur’an ile Kitabeyn’e hakkıyla iman ederler. +Onların Rableri kavl-i kerimi nazm-ı şerifi ile kendilerine va’d buyurulmuş ecr-i mahsus vardır. +Cenab-ı Hak seri’ü’l-hisabdır. +“İlm-i ilahi cemi’-i eşyaya nafiz olup zat-ı akdes-i rabbani her amilin sezavar bulunduğu ecr ü mükafata te’emmüle muhtac olmaksızın vakıf ve aşina olduğundan ecr-i mev’ud kendilerine sür’atle vasıl olur”. +Bu medh ü sitayiş-i ilahiye na’il olan bazı ehl-i kitab ile kimler murad olunduğunda müfessirin-i izam hazeratı ihtilaf etdiler. +Bazıları: +Abdullah bin Selam ile yaran ve cema’ati muraddır dediler. +Bazıları dediler ki bunlar ehl-i Necran’dan kırk Habeşistan’dan otuz iki Rumdan sekiz kimselerdir ki nasara iken İslam olmuşlar idi. +Bazıları da dediler ki bununla Ashama namındaki Necaşi muraddır. +Ya’ni bu medhe mazhar olan zat zaman-ı sa’adetde şeref-yab-ı İslam olan Habeşistan Meliki Ashama’dır. +Necaşi Habeşistan mülukunun alem-i haslarıdır nitekim Acem şahlarına Kisra Hind padişahlarına Ray Çin padişahlarına Fağfur Rum ülkesinin hükümdarlarına Kayser lakab-ı has olduğu gibi. +Ashama vefat edince Cibril-i Emin bunu Resul-i Ekrem’e haber vermiş idi. +Bunun üzerine zat-ı nübüvvet-penah efendimiz sahabeye: +haric-i beldeye çıkın da ahar diyarda vefat etmiş olan bir kardeşinizin cenaze namazını kılın buyurdu. +Ve belde-i tahirenin kabristanı bulunan Bakı’ nam mahalle çıkdı. +Orada Habeşistan cihetine nazar edip zat-ı risalet-penahına Necaşi’nin na’şı münkeşif olmasıyla namazını kıldı. +Beri tarafdan ise münafıklar: +“Bakın şuna –taraf-ı müstecmi’ü’ş-şeref-i hazret-i risalet-penahiye naze namazı kılıyor ki o adam kendini asla görmemiş ve dinine dahil olmamışdır.” demeleriyle bu ayet-i kerime şeref nüzul etmişdir. +Vaktiyle Reji Komiseri Nuri Bey merhum ile beraber bu rakımü’l-huruf Akka’da ikamete me’mur olmuşduk. +Orada bulunduğum hengamda Yesu’iyyun’dan biriyle ara sıra musahabet eder idim. +Musahib: +Hoşgu nükte-pira tetebbu’atı vasi’ bir zat idi. +Her çeşit sohbetler eder her vadide gezinir mübahaseden münasebet aldırarak bu zat dedi ki: +“İntizam-ı alem sa’adet-i Beni Adem beşeriyetin hem-ahenk-i vifak-ı mu’aşeret olarak yürümesine tevakkuf eder.” Bu saha-i vesi’a-i irfanda hayli cevelan etdi. +Zekasına inzimam eden talakat-i lisanıyla sözüne kuvvet vermeğe efkarını te’yid kendi tarafına imale edecek elfaz-ı güzin ile revnak-tıraz-ı kelam olmağa sa’y-i beliğ göstermekde idi. +Tamamıyla dinledim. +Dedim pek doğru lakin arzu olunan bu matlab-i aksa ne suretle mir’at-ı alemde tecelli edebilir? +Ima ettiği ciheti aynı nevi’ tebliğ ile meb’us mesela yüz kişilik bir kafile-i fuzeladan doksan dokuzunu tasdik edip de sıra yüzüncüsüne gelince birdenbire yüz çevirip onu inkar eylemek o fazıl-ı zişana bi-gayr-i hakk hakarete cür’et etmek nezd-i erbab-ı kıkat-bin olanlar ne der? +Hazret-i Isa aleyhi’s-selam i’tikad-ı İslamiyanda peygamberandandır. +Hem ulü’l-azm peygamberan-ı zişandandır. +Ca’mi’lerde müteveccih bulunduğumuz mihrab-ı ubudiyyetin fevkinde nazm-ı celili menkuşdur ki bu da Cenab-ı Ruhullah’ın validesi Hazret-i Meryemü’l-Azra’ya dairdir. +Kur’an-ı Kerim’in bir çok süver ve ayatı Hazret-i Meryem aleyhe’s-selamın menakibini ismet ve taharetini nisa’-i alemin üzerine ıstı-i fasını natıkdır. +Kur’an’da Ruhullah’ın tıfl iken beşikde tekellüm eylediği ekmeh ve ebraslara bi-izni’llah şifa-saz olduğu bi-izni’llah ihya’-i emvat ettiği daha bu gibi nice mu’cizat-ı bahire-i nübüvveti mezkurdur. +Bunun için küçüğünden büyüğüne varıncaya kadar bütün müslümanların kalbleri müşarun-ileyhimaya muhabbet ve ta’zim ile doludur. +Hasılı bütün müslümanlarca Hazret-i Meryem bir azra’-i tahire-i mübareke ve Hazret-i Mesih salavatulallahi alanebiyyina ve aleyh dahi o azra-i mübarekeden nefha-i Cibril Ruhullah’ın elsine-i şu’aramızda da zikri pek me’nusdur. +Mu’cizat-ı Mesih’i dem-be-dem yad ederek onunla efkar u güftarlarına hüsn ü revnak verirler: +Ruh bahş oldu Mesiha-sıfat enfas-ı bahar Açdılar didelerin hab-ı ademden ezhar Bakı Beni ihya kılıp feyz-i dem-i can-bahş-ı lutfunla Nümayan eyledin asar-ı enfas-ı Mesihayı Nedim Aferin ey ney-i kilk-i hüner-i Isa-dem Eyledin nefha-i i’caz ile ihya-yı adem Akif Paşa mu’aşeretden teba’üd ne tarafda? +Muhammediler Hazret-i muhabbet ile zikr ü yad etseler arzu ettiğiniz hüsn-i mu’aşeretin husulüne hiç bir mani’ kalmaz idi. +Hakıkat-şinasane bir mütala’a bu babda fikr-i beşere rehber olur. +Nikab-ı tereddüdü ref’ eder. +Bu telhisim muhatab-ı fazılın guşzed-i irfanı olunca biraz düşündü ve nida-yı havas velvele-i avam arasında etmedi. +Bu musahabenin cereyanı da başka mecraya tahvil edildi. +Yine hay u huy-ı neşat ile bir hayli sözler söylendi. +Elinde nevha-i matem kadar acıklı sada Veren bir eski kamış; koltuğunda bir yedici; Şu kör dilenci bakardım olunca nale-sera Durup da merhameten dinleyen gelip gidici Önünde boynunu bükmüş zavallı keşkülüne Atardı beş para onluk değilse bari yine. +Kırık sazıyla ederken zaman zaman feryad Gelirdi guşuna onlukların taniniyle Birer neva-yı beşaret birer peyam-ı vedad; Birer sada ki: +Neyin sine-çak eniniyle Karışmayıp yalınız dem tutardı sanki ona! +Bu ses bu manzara gayet hazin gelirdi bana. +Muhiti hep mütevali leyal-i dura-dur... +Sabah yok onun afak-ı tar-ı ömrü için! +Yüzünde hande-i ümmidi andırır bir nur Görülmüyor! +O mükedder elim çehre bütün Kesif bir bulut altında perde-puş-i melal... +Geçen zamanı karanlık karanlık istikbal! +Nasıl hakıkat-i yelda? +Hayatı git ona sor: +Bulur nazarları dünyayı perde perde zalam! +Belayı görmüyor amma bütün bela görüyor Bu kainat-ı sefalette eyledikçe devam. +Arar bulunduğu yelda-yı bi-tenahide Zavallı bir çıkacak yol sabah-ı ümmide! +Görür şedaid-i eyyama karşı duşunda Siper vazifesini lime lime bir abacık. +Fakat o sütre-i bitabı her huruşunda Açar da dest-i inadıyle ruzgar; artık Körün sakındığı üryan vücudu meydana Çıkar göğüs gerer emvac-ı berf ü barana! +Geçende çarşı içinden çıkınca baktım ki: +Çamurlu taşlara yaslanmış inliyor sail. +Hasırdı şiltesi altında hem de pek eski Şadırvan olmasa üstünde yoktu bir hail. +Duyulmuyordu uzaktan neyin de şimdi sesi Yakından ancak işittim o vapesin nefesi! +O kendi kendine üfler mi yoksa inler mi? +Ne dinleyen ne duyan var... +Bakıp geçer herkes. +Mezardan akseden avazı kimse dinler mi? +Zavallı ölmene bak nale-i tezallümü kes! +Fakat durun... +Yine keşkülde bir tanin-i medid Duyuldu... +Ah ne nazendedir sürud-i ümid! +Şadırvanın körü altında saklayan saçağı Delinmemiş mi? +Buluttan coşup gelen yağmur O sakbeden uzanıp bir sicim gibi aşağı Zavallı keşkülü baktım yavaşça kamçılıyor. +Duyunca kör bunu bir cuş-i merhamet sandı Uzandı keşküle heyhat işte aldandı: +Morarmış elleri boş çıktı sade ıslandı! +. +Ahlakü’s-Saltana: +tarihinde Dersa’adet’de vefat ederek Kurşunlu Türbe’ye defn edilen ulema-yı şu’aradan Tosyalı Küçük Mustafa Çelebi’nin müfid ve muhtasar Türkçe yazdığı eserdir ki matbu’ değildir. +. +Riyazü’n-Nasihin: +Dokuzuncu karn-ı hicri fuzela-yı meşayih-i Osmaniyyesinden Şeyh Abdülmecid b. +Nasuh Halveti’nin olup gayr-i matbu’dur. +. +Şerefü’l-İnsan: +’de Bursa’da vefat ederek hisar dahilinde Ortapazar’daki ceddi Nakkaş Ali’nin bina-kerdesi olan mescid haziresine defn edilen meşahir-i udeba-yı Osmaniyye’den Bursalı Lami’i Mahmud Çelebi’nin Türkçe yazdığı eserdir ki gayr-i matbu’dur. +. +Tercüme-i Zahiretü’l-Muluk: +Metn-i eser ’da vefat eden Seyyid Ali-i Hemedani tarafından Farisiyyü’libare olmak üzere muharrerdir. +tarihinde vefat ederek Kasımpaşa’da bina eylediği mescid haziresine defn olunan fuzela-yı udeba-yı kadimeden Gelibolulu Sirozi Mustafa Efendi tarafından tercüme olunmuşdur. +On bab üzre müretteb olan bu eser gayr-i matbu’dur. +. +Kava’idü’l-Mecalis ve Adabü’l-Mecalis: +Tercüme-i hal ve esami-i mü’ellefatı müverrihin-i Osmaniyye’den Ali ve Katib Çelebi ünvanlı risale-i naçizanemde muharrer olan Ali’nin asarındandır ki izahat-ı lazimesi risale-i mezkurede vardır. +. +Enisü’l-Kulub: +Keza. +. +Sad Kıssa: +Keza . +Sad Hisse: +Keza . +Hülasa-i Ahval der-Letafet -i Mevazi’-i Meva’iz-i Sahihü’l-Me’al: +Keza. +. +Bahr-i Nesayih: +Keza . +Revu’n-Nefsi’l-Camiha ile’l-A’mali’s-saliha : +tarihinde vefat ederek Bursa’da ecdad-ı izamından Sultan Orhan Gazi Türbe-i şerifesine defn edilen Şehzade Korkud’undur. +Matbu’ değildir. +. +Mir’atü’l-Müluk: +tarihinde Hezargrad’da irtihal ederek İbrahim Paşa Cami’i haziresine defn edilen ulema-yı Osmaniyye’den Ahmed bin Hüsameddin Sirazi’nin Türkçe eseri olup kısm-ı evveli ahlak kısm-ı sanisi de mev’izadan bahisdir. +Matbu’ değildir. +. +Pendname: +Manzum. +’da memleketi olan Geyve’de vefat eden şu’ara-yı Osmaniyyeden Güvahi’nin beyti cami’ eser-i manzumudur ki matbu’ değildir. +. +Pendname: +Manzum. +’de Dersa’adet’de vefat ederek Ayasofya civarında bina-kerdesi olan kütübhane sahasında medfun olan Sahhaflar Şeyhizade Kadıasker Mehmed Es’ad Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +. +Pendname: +Manzum. +tarihinde vefat eden ulema-yı meşayih-i Gülşeni’den Şeyh İbrahim Nazira’nın olup gayr-i matbu’dur. +. +Pendname: +Manzum. +Bir asır evvel memleketi olan Ruscuk’da vefat eden şu’ara-yı meşayih-i Sa’diye’den Zarifi Ömer Efendi’nindir. +Altmış küsur sahifeden ibaret olan bu eser tarihinde Dersa’adet’de tab’ olunmuşdur. +. +Hayriyye: +Manzum. +’de Dersa’adet’de vefat ederek Üsküdar’da Karacaahmed civarında Miskinler İkametgahı yakınına defn olunan Şa’ir-i meşhur Urfalı Nabi Yusuf Efendi’nin olup matbu’dur. +Bu esere şu’ara-yı Osmaniyye’den Remzi’nin naziresi vardır. +. +Tercüme-i Pend-i Attar: +Manzum. +Metn-i manzume ’de şehiden irtihal eden arif-i cenab-ı perverdigar Şeyh Attar’ın eser-i meşhurudur ki onuncu karn-ı Hicri şu’arasından Edirneli Emri’nin manzum tercümesi matbu’dur. +Pend-i Attar’ın Mahazar ismindeki muhtasar mensur şerhiyle Şeyh İsmail Hakkı’nın mufassal şerhleri de matbu’dur. +. +Latife: +Manzum. +’de Dersa’adet’de irtihal ederek Edirnekapısı haricinde Topçular’daki dergaha defn olunan şa’ir Sünbülzade Vehbi Efendi’nin olup matbu’dur. +. +Tercüme-i Nehci’s-Süluk: +Metn-i eser ’de vefat eden Şeyh Ebu’n-Necib Suhreverdi’nindir. +’de Dersa’adet’de Mehmed Efendi tarafından tercüme olunmuşdur. +Matbu’dur. +. +Nasihatü’l-Müluk Tergiben li-Hüsni’s-Süluk: +Şarih-i Mesnevi Sarı Abdullah Efendi merhumun eseri olup gayr-i matbu’dur. +Mü’ellifin hatt-ı destiyle muharrer nüshası Kütahya’da Re’isü’l-küttab Mehmed Emin Vahid Efendi Kütübhanesi’nde mütala’a güzarım oldu. +. +Şerhu Nevabiğü’l-Kelim: +Metn-i eser tarihinde vefat eden Allame Zemahşeri’nindir. +tarihinde Medine-i Münevvere’de vefat eden fuzela-yı üdebadan Akhisari Mehmed Bedreddin Münşi tarafından şerh olunmuşdur. +Gayr-i matbu’dur. +Bu eser zamanımız efazıl ulemasından olup ’da vefat ederek Fatih’e defn olunan Mardin Müfti-i esbakı Yusuf Sıdkı Efendi tarafından da Mehasinü’l-Hüsam namıyla şerh olunduğu gibi ma’arifmendan-ı asırdan Ali Nazima Bey tarafından da tercüme olunmuşdur ki ikisi de matbu’dur. +. +Tercüme-i Neyyir-i Mesbuk: +Metn-i eser İmam Gazali’nindir. +’de Larende Müftüsü iken vefat eden fuzela-yı şu’aradan Mehmed Vücudi ile ’da Üsküb’de vefat eden meşahir-i udeba-yı kadimeden Aşık Çelebi taraflarından tercüme edilmişdir. +Metn-i eser matbu’ ise de tercümeleri matbu’ değildir. +. +Tercüme-i Tuhfe-i Mahmud-i Muhteşem: +Metn-i eser ’de vefat eden “Musannifek” namıyla ma’ruf Mevlana Ali el-Bestami’nin olup vüzera-yı benamdan Mahmud Paşa namına te’lif olunmuşdur. +tarihinde Dersa’adet’de me olunarak mu’ahharan tab’ olunmuşdur ki on bab üzere mürettebdir. +. +Nesayihü’l-Vüzera’ ve’l-Ümera’: +tarihinde Kavala’da vefat eden Defteri Mehmed Efendi – Bakkalzade Sarı Mehmed Paşa’nın eseridir ki gayr-i matbu’dur. +Bir nüshası Dersa’adet’de Es’ad Efendi Kütübhanesi’nde vardır. +. +İlm-i Ahlak: +’de Dersa’adet’de vefat eden Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin eseridir ki Sultan Beyazid-ı Sani’ye ihda edilmişdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Nesayihü’l-Müluk: +’de Edirne’de vefat eden Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin eseridir ki matbu’ değildir. +. +Mebaliğü’l-Hikem: +Tercüme-i Nesayih-i Hace Abdullah el-Ensari-i Herevi. +’de Bursa’da vefat eden şa’ir-i meşhur Nevres-i Kadim tarafından lisan-ı Farisi’den tercüme olunan bu eser ’de Dersa’adet’de tab’ olunmuşdur. +Tercümenin ismi tarih-i tercümeyi müş’irdir. +. +İnsanname: +Meşayih-i Gülşeni’den olup ’de vefat eden Edirneli Şeyh İbrahim Nazira Efendi’nin eseridir ki matbu’ değildir. +. +Acaibü’l-Me’asir ve Gara’ibü’n-Nevadir: +küsur tarihlerinde vefat eden Süheyli Ahmed Efendi’nin eseri olup sadece Nevadir-i Süheyli ismiyle mesmu’dur. +Matbu’dur. +. +El-Hikemü’l-Münderice: +tarihinde Dersa’adet’de vefat eyleyen kibar-ı meşayih-i Mevleviyye’den Şarih-i Mesnevi Şeyh İsmail Ankaravi’nin kaside-i münferice şerhi olup matbu’dur. +. +Mir’atü’l-Ukala’: +tarihi eva’ilinde Dersa’adet’de vefat eden müverrihin-i Osmaniyye’den Nihali İbrahim Efendi’nin eseri olup matbu’ değildir. +. +Manzume-i Gencine-i Raz: +tarihlerinde Bosna kıt’asında İzvornik kurbunda Luznice’de vefat eden şa’ir-i meşhur Yahya Bey’in eseri olup matbu’dur. +Onuncu karn-ı hicri şu’arasından Nuri Aksarayi’nin iki bin beyitli bir zeyli vardır. +. +Riyazü’l-Mü’minin: +’da Dersa’adet’de vefat ederek Edirnekapısı dışarısında şa’ir-i meşhur Bakı Efendi yakınında defn olunan müverrihin-i Osmaniyye’den Seyyid Rıza-i Kefevi’nin Bursa niyabetinde iken yazdığı eseri olup gayr-i matbu’dur. +. +Ravzatü’l-Hikem fi Ahlaki’l-Ümem: +küsur tarihlerde Dersa’adet’de vefat eden Edib Efendi’nin eseri olup gayr-i matbu’dur. +makale ve bir hatime üzerine mürettebdir. +. +Tercüme-i Selvani’l-Muta’ fi Udvani’t-Tıba’: +Metn-i eser ’de irtihal eden fuzela-yı Arab’dan İbn-i Zafer Mekki’nin olup ’de Bursa’da vefat eyleyen Kara Halil Efendizade Şeyhülislam Mehmed Sa’id Efendi tarafından tercüme olunmuşdur. +Matbu’dur. +. +Hamse-i Ata’i: +tarihinde Dersa’adet’de irtihal ederek Vefa’da pederi Nev’i Efendi yanına defn olunan fuzela-yı şu’ara ve müverrihinden Ataullah Efendi’nin eseridir ki Sübhatü’l-Efkar Nefhatü’l-Ezkar Hilyetü’l-Efkar Alemnüma Hefthan ünvanlarıyla beş parçadan ibaretdir. +. +İlmü’l-Ahlak: +’de Dersa’adet’de irtihal eden fuzeladan Merzifoni Abdurrahman Eşref Efendi’nin eseridir ki ahlak ve nevadir-i hikayatdan bahisdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +İbretnüma: +Zikri sebk eden Lami’i Çelebi’nin ahlakı eser-i mensurudur ki matbu’dur. +. +Sırrü’l-Esrar: +Gayr-i matbu’ olan bu eser Aristo’nun ya tercüme edilen Te’sisü’s-Siyase fi Tedbirü’r-Riyase ismindeki eserin dördüncü makalesinin tercümesidir. +Mütercimi tarihinde Dersa’adet’de irtihal ederek Eyüb’e defn edilmişdir. +. +Emsali’l-Lokman fi Tehzibi’l-Ezhan: +Erbab-ı ma’arifden Türkçe Arapça Farsça Fransızca bir yerde olmak üzere tarihinde Dersa’adet’de tab’ olunmuşdur. +. +Ahlak-i Ala’i: +Efazıl-ı udeba-yı Osmaniyye’den ’da Edirne’de vefat eden Kınalızade Ala’eddin Ali Çelebi’nin eser-i meşhurudur ki ’de Mısır’da tab’ olunmuşdur. +maniyyenin hemen kaffesine me’haz olan bu eser-i kıymetdarın eser-i ahlakı olacağı vareste-i kayd u izahdır. +. +Cami’u’n-Nesayih: +Onuncu karn-ı hicri ulema ve şu’arasından Gedis’de medfun Hüseyin tarafından Türkçe yazılan manzum bir eser-i kebirdir. +. +Garibname veya Ma’arıfname: +tarihinde Kırşehir’de retlerinin ahlak ve tasavvufdan bahis Mesnevi tarzında manzum eser-i kebiridir ki yirmi dört bin mısra’a karib olup on bab üzre tebvib ve her babı onar fasl üzre tertib edilmişdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +İlm-i Ahlak: +Fuzela-yı etıbba’-i Osmaniyyeden tarihinde İstanköy Adası’nda vefat eden Hekimbaşı Abdülaziz Efendi’nin eseri olup gayr-i matbu’dur. +. +Mürşidü’l-Aba’: +Ulema-i riyaziyyun-ı Osmaniyyeden ’da vefat eden Konyalı Abdullah bin Şükrü’nün olup ahlak ve tasavvufdan bahisdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Münebbihü’r-Rakidin: +’da yazılmış bir nüshası Manastır Kütübhanesi’nde mevcud olan ve açık Türkçe bir cild-i kebir üzre müretteb bulunan bu eser-i mensur İznikli Musa bin Hacı Hüseyin tarafından te’lif edilmişdir. +Göz kulak el karın alet-i tenasül ayak gibi a’za-yı bedeniyeden sadır olan hayr ü şerlerden bahis olup mucib-i . +Cevahirü’l-Meva’iz ve’l-Asar ve Zevahirü’n-Nesayih ve’l-Asar: +tarihinde irtihal eden Mehmed bin Necib Karahisari’nin eseri olup Türkçe dört bab üzre mürettebdir. +. +Hülasatü’n-Nesayih li-Erbabi’l-Mesalih: +İstanbullu Katib Ahmed Efendizade Ali Efendi tarafından mü’ellefdir. +. +Rişte-i Cevahir: +Ma’arif-mendan-ı meşayih-i Mevleviyye’den olup tarihinde vefat ederek Dersa’adet’de Yenikapı Mevlevihanesi’ne defn edilen Yusuf Nesib Dede’nin eseridir ki ismi tarih-i te’lifini mübeyyindir. +Eser-i mezkur esasen Akval u Nasayih-i İmam Ali’nin tercümesidir. +Matbu’dur. +. +Zübdetü’n-Nesayih: +tarihinde San’a Valisi olan Hasan Paşa namına ulema-yı Osmaniyyeden Ca’fer Efendi tarafından mü’ellefdir. +. +Mahsul-i Ali: +Akval u Hikemiyat-ı İmam Ali’nin şerhi olup fuzeladan Mustafa Vehbi Efendi tarafından mü’ellefdir. +Matbu’dur. +. +Cami’u’n-Nesayih: +Şu’ara-yı Osmaniyyeden ’da vefat eden Revani tarafından mü’ellef ve gayr-i matbu’dur. +. +Bostan-ı Kuds ve Gülistan-ı Üns: +tarihinde Mısır’da irtihal eden ekabir-i ulema-yı Osmaniyyeden Nuh bin Mustafa Konevi tarafından mü’ellef olup Gayr-i matbu’dur. +. +Tedbir-i İksir: +’de vefat eden ulema-i şu’ara-yı Osmaniyyeden Hüsameddin Simavi’nin eseri olup İmam Gazali’nin ahlak ve tasavvufdan bahis Farisiyyü’l-ibare Kimya-yı Sa’adet’ inin tercümesidir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Rahibname: +’de vefat ederek Eyüb’de Mihrişah Valide Sultan Mektebi haziresine defn edilen Müverrihin-i Osmaniyyeden Bağdadi Vasıf Ahmed Efendi’nin Arabi’den tercüme ettiği ahlak risalesidir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Hayal-i Behcetabad: +’de Dersa’adet’de vefat ederek Eyüb Sultan kurbunda Siyavuş Paşa Türbesi yakınına defn edilen şu’ara-yı meşhure-i Osmaniyyeden Şeyhülislam Akhisarlı Vassaf Abdullah Efendi’nin bin beşyüz beyti havi nesayih ve hikemiyatı cami’ mesnevisidir. +. +Şerh-i Gülistan: +’de Dersa’adet’de vefat ederek Aksaray’da Yusuf Paşa Cami’i haziresine defn edilen Bosnalı Sudi Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +. +Şerh-i Gülistan: +’da Dersaadet’de vefat ederek Kasımpaşa’daki mescidi haziresine defn edilen fuzela-yı udebadan Gelibolulu Mustafa Sururi Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +. +Tercüme-i Gülistan: +’da Dersa’adet’de vefat ederek Sultan Selim-i Evvel civarında ihya kerdeleri olan cami’-i şerif haziresine defn edilen Şeyhülislam Mehmed Es’ad Efendi’nin eseridir. +Matbu’dur. +. +Nazire-i Etvaki’z-Zeheb: +Zikri sebk eden Mehmed Esad Efendi’nin eseri olup gayr-i matbu’dur. +. +Şerh-i Divan-ı Ali: +’de Dersa’adet’de vefat ederek Zeyrek civarında Soğukkuyu Medresesi kurbunda defn edilen ulema-yı meşayihden Müstakımzade Süleyman Sa’deddin Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +. +Şerh-i Baharistan: +’de Dersa’adet’de vefat ederek civar-ı Eyüb’e defn edilen Şehri Şakir Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +Bu eser Hızır bin Mustafa Erzincani tarafından da şerh olunmuşsa da matbu’ değildir. +. +Şerh-i Bostan: +’da Dersa’adet’de vefat ederek Vefa’ya defn edilen Prizrenli Şem’i Efendi tarafından mü’ellef olup gayr-i matbu’dur. +Bu zatın Gülistan ve Pend-i Attar şerhleri de bu vadide yazılan asardandır. +. +İbretnüma: +’de vatanı olan Bursa’da vefat ederek Üç Kuzular Türbesi’ne defn edilen meşayih-i Halvetiyye’den Muhyiddin Efendi’nin eseri olup gayr-i matbu’dur. +. +Şehadetname: +’de Üsküb’de vefat eden münşi-i meşhur Veysi Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +. +Tercüme-i Müstazraf: +tarihinde Dersa’adet’de vefat ederek Yerebatan Mahallesi’ndeki Kütübhanesi yanına defn edilen Sahhaflar Şeyhizade Es’ad Efendi’nin eseri olup matbu’dur. +Bu tercüme esasen Etmekçizade Ahmed Efendi tarafından yapılmışsa da Es’ad Efendi tarafından tezyil ve tevsi’ edilmişdir. +. +Enisü’l-Muluk: +’de Kefe’de vefat eden Müftü Babakuşi Abdurrahman Efendi’nin eseri olup gayr-i matbu’dur. +. +Tacü’l-Edeb: +Ali bin Hüseyin Amasi tarafından ’de te’lif olunmuş Türkçe meşhur bir eserdir. +Bir nüshası Manisa’da Müslim Medresesi Kütübhanesi’nde vardır. +. +Dürrü’n-Nesayih: +’da vatanı olan Hadim’de fından mü’ellef Arabi bir eserdir. +. +Edebname-i Manzum: +tarihinde nazm edilmiş Türkçe bir eserdir. +Bir nüshası Manisa’da Çaşnigir Kütübhanesi’nde mevcuddur. +. +Nesrü’l-La’i: +Manzum. +Bazı akval-i İmam Ali’nin nazmen tercümesidir. +Nazım ve mütercimi tarihinde Bahr-i Ahmer’de garikan vefat eden Kastamonulu Latifi’dir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Gülşen-i Pend: +Manzum. +tarihinde Mustafa Efendi nüshası Akhisar Kütübhanesi’nde mevcuddur. +. +Gülşen-i Niyaz: +Manzum. +Şeyhülislam Kara Çelebizade Abdülaziz Efendi’nindir. +Matbu’ değildir. +. +Şerh-i Gülistan: +Arabiyyü’l-ibare olup Seyyid Alizade Yakub Efendi tarafından mü’ellefdir. +Gayr-i matbu’dur. +. +Şerh-i Gülistan: +Türkçe bir eser olup Hüseyin Kefevi tarafından te’lif olunmuşdur. +Gayr-i matbu’dur. +. +Tercüme-i Gülistan: +İzzet ve Sa’ib Efendiler tarafından mü’ellef bir kitab olup gayr-i matbu’dur. +. +Cevahir-i Mültekıta: +Matbu’dur. +. +Mesnevi-yi Şerif Şerhleri: +Ankaravi Sarı Abdullah . +Mesnevi-i Şerif Şerhleri: +Sururi-i Kadim Şem’i Sudi efendiler tarafından muharrer olup gayr-i matbu’dur. +. +Tercüme-i Manzume-i Mesnevi-i Şerif: +Nahifi Efendi tarafından tahrir olunup matbu’dur. +Onun kalbinden başka nev’-i beşerden hiç bir kimsenin kalbine sığmayan o azm-i metin hiç bir kimsenin ruhunu müşafehesine layık bulmayan o sırr-ı mübin nihayet intişar-ı nasutiyyeti yırtarak avalim-i gaybın hicablarını yararak sevk-i ilham-ı ilahi ile araya araya kapısına burc u barusuna yaklaşdığı alem-i feyza feyz-i envara girdi. +Masivallaha bir an için olsun mahrem olamayan daima Ka’be-i envar-ı tecelli olan kalb-i tabnaki nihayet mehbit-i vahy-i Hudavendgah-ı hitab-ı kibriya oldu. +Vücud-ı akdesi mazhar-ı ekmel-i tecelliyat-ı sübhani sadr-i paki mücella-yı ilm-i ledünni oldu. +Miftah-ı ile Hakk’ın bi’l-cümle esrar-ı nihanına aşina oldu. +Deycur-ı alem misbah-ı cevami’i’l-kelimi oldu hasılı nebi-yi ahir-zaman oldu. +Kütüb-i siyerde mastur olduğu üzre vahy u bi’setin mebde’i bir me’muriyet terki gayr-i mümkün bir vazife ve mecburiyet rurken kırk sene intizara ne ihtiyacı vardı; bu da’vet hubb-i riyaset taleb-i mülk ü saltanat için de değildi. +Aba ve ecdadı tirdad etmek hatırına gelsin. +Kezalik kavminin menasıb-ı mülk ü saltanata hiç bir arzusu içlerinden herhangi bir ferdin tahakkümüne tahammülü yok idi ki bunları fermanına ram edebilsin. +Onlar devr-i İbrahim ve İsmail aleyhime’sselamdan beri neslen-ba’de-neslin mu’azzez ve muhterem tanıdıkları harem-i beytullaha mücaveret ve Ka’be-i mu’azzamaya hizmet şerefiyle kana’at eder bir kavim idiler ki cedd-i büzürkvar-ı nübüvvet-penahi Abdülmuttalib’in Fil Vak’ası’nda Ebrehe’ye verdiği cevab-ı meşhur da buna delil-i mukni’dir. +Ebrehetü’l-Eşrem namıyla iştihar eden bu Habeşli kumandan intikam kasdıyla Arab’ın ma’bed-i umumisi beytü’l-haramı puthanesi ve bilhassa Kureyş’in münteha-yı fahr ü mübahatı olan Ka’be’yi yıkmak üzre civar-ı Mekke’ye kadar gelmişdir. +Askeri civarında otlayan develeri kimseyi müstashiben Ebrehe’nin nezdine gitdi. +Niçin geldin? +Su’aline “Develerimi istemek için” cevabını verdi. +Ebrehe böyle mühim bir zamanda böyle büyük bir felaket ğünden matlubunu bu kadar cüz’i bir menfa’at-i şahsiyyeye hasr eylediğinden dolayı kendisini mu’aheze etdi. +O da cevabında “Ben de develerin sahibiyim. +Beytullaha gelince onu da sahibi himaye eder” dedi. +rab’a tefevvuku umumun taht-ı tasdikinde bulunan Kureyş’in Abdulmuttalib gibi bir re’is kavmi beyninde haiz olduğu o haysiyet ve i’tibar ile o vak’ u mekanetle yine böyle bir hasmu’d-dinle mukatele için etba’ını –Eğer etba’ demek sahih ise– harbe sevk edecek kadar nüfuzu olmazsa Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem gibi zemzemesini ünvan-ı mübahat ittihaz eden bir zatın te’sis-i saltanat ve hükumet edebilmesi nasıl mümkün olabiliyor? +Ma’lum olduğu üzre ötedenberi hükumet teşkil eden rical-i siyaset daima mensub oldukları kavmin isti’dadını gözederek andan istifade etmek efkar ve hissiyat ve adat ve maksadlarına hadim olabilecek kimseleri ya para ile veyahud atiyen tevcih-i menasıbla itma’ etmek husul-i maksada mani’ olabileceklerin birer suretle vücudlarını izale etmek maksad-ı hakıkılerini bidayet-i emrde türlü güçlüklerle setr ederek müra’ilik derekatına inmek suretiyle te’min-i muvaffakiyet edebilmişlerdir. +Bu cem’iyyat-ı beşeriyyenin kaffesine hakim bir kanun-ı tabi’i-i la yeteğayyerdir. +Hazret-i Resulün sallallahu aleyhi ve sellem ise ne tarafdar peyda edebilmek için kimseyi tama’a düşürecek malı ne de kendi nefsi için kimseye iras-ı zarar etmeğe meyli vardı. +Bilakis giriftar-ı eza ve mihnet edildikçe “Ya Rabb! +Bunlara hidayet eyle. +Zira dide-i basiretlerini perde-i gaflet bürümüş” diye gizli gizli münacat eylerdi. +Kavminin isti’dadı ise ferd-i aferideye inkıyad ve mutava’ata müsa’id değil idi. +Hele ikame-i hüccet ve te’yid-i da’vet için kelamullah olmak üzere talkın eylediği sözlerin çoğu –sahte ma’budları tahkırden esnamı tezlilden sünnet-i aba ve ecdada perestiş eden putperest Arab’a açıkdan açığa körlük sağırlık beyinsizlik isnadından samim-i kalbinden nasıl cerihadar ettiği tilavet-i Kur’an edenlerin mechulü olmayan hususatdandır bina’en-aleyh etrafında da’imiyyü’l-feveran bürkan-ı gayz ve adavet vardı. +Ta’ife-i Kureyş mu’insiz zahirsiz buldukları o zat-ı şerife reva görmedik eza ve cefa bırakmadılar vekayi’in hulasaten tarz-ı cereyanı işte budur. +Vesa’il-i ma’kusenin ise netayic-i ma’kuse tevlid edebileceğini kim teslim etmez? +Demek ki da’vet-i Muhammediyye te’sis-i mebani-i mülk ü saltanat için değil takrir-i esas-ı şeri’at için vuku’ bulmuş. +Eğer hahişger-i cah ve mülk olaydı şeklini telkın eylediği hükumet-i şer’iyye-i İslamiyye bi’l-cümle usul ve fer’iyle caygir-i istikrar oldukdan sonra riyaset-i İslamiyyeyi takdim ve rüchaniyeti hiç bir Arab kabilesinin inkar etmediği hanedan-ı alisinde ibka etmesine mani’ ne idi? +Ya Hazret-i Sultan-ı Enbiya aleyhi ekmelü’t-tehaya Efendimiz hazretlerinin bidayet-i bi’setinde malı yok cahı yok askeri yok a’van u ensarı yok selika-i şi’riyyesi yok kimseden tahsil ve tederrüs yok yazısı yok sihr-i hitabetiyle teshir-i kulubda şöhreti yok hasılı avam-ı nası celb için bir mevki’-i mahsus kazanmasına havas beyninde bir mertebe yok iken kendisini kimsenin yetişemeyeceği o mevki’-i mümtaze çıkaran fehamet-i iclaline karşı müluk ve selatine boyun eğdiren ne idi? +Bütün akvamı irşad etmeği seyyi’at-ı asır didelerini salaha tebdil eylemeği aleme nefh-i suver-i hayat ederek kulub-ı meyyiteye taze can vermeği der’uhde etmek derecelerinde uluvv-i himmet sahibi olmasına ba’is ne idi? +Her nerede olur ise olsun duçar-ı felaket olan ebna-yı cinsinin imdadına yetişmek bu uğurda bezl-i i’anatda bulunarak cem’iyyat-ı hayriyye teşkil etmek akran ve emsaline nüvazlık cud ve seha gibi evsaf-ı memduha ve makbule ile tahliye-i ruh u vicdan ancak para ile mümkün olabilir. +Bina’en-aleyh bazı kütah-bin olan sebük-mağzanın mutlak bir suretde “Bu fani dünyaya meyl ü rağbet paraya pula muhabbet etmek ca’iz değildir.” sözleri zahiri i’tibariyle kat’iyyen hükümsüz ve batıldır. +Bu kabil zevahir-perestanın akval u ef’ali külliyen atıldır. +Bu söz doğrudan doğruya hiç bir suretle tasdik u kabule şayan değildir. +Şunu diyebiliriz ki: +Emval ü nukud sarf nokta-i nazarından sahibi için hayra ve şerre salih olmakla beraber cenab-ı müdebbir-i umur insanlara bir irade-i cüz’iyye verdiği için herkes malını dilediği yerde dilediği gibi isti’mal ve tasarrufa kadirdir. +Her kim hayrı kasd ve irade eder ve hukuk-ı şer’iyyesini ifa ile malını tathir ederek hayrat u hasenata bezl ederse makbul olur. +Memduh olur. +Me’cur olur. +Aksi makduh olur. +Menfur olur. +Mes’ul olur. +Şu halde kusur ve kabahat parada değil insanda demek olur. +“Nereye yollarsan oraya gider. +Kabahat gidenin değil gönderenin olur. +Nitekim bıçağı i’mal eden değil su-i isti’mal eden mes’ul tutulur. +Suret-i mutlakada mal nasıl şerr-i mahz olabilir ki Cenab-ı Hüdavend-i Kerim Kur’an-ı aziminde maldan hayır ile ta’bir buyuruyor. +Çalışmak para kazanmak nasıl fena olabilir ki Hazret-i Nebi-yi muhterem buyuruyor. +Kari’in-i kiram! +Hiç şübhe yokdur ki kaffe-i erbab-ı ukulun yegane maksadı gaye-i amali dünya ve ahiretde mes’ud bir halde bulunmakdır. +Sa’adet-i uhreviyyeye nisbetle gayet ehemmiyetsiz hükümsüz seri’u’z-zeval olan sa’adet-i dünyeviyye dünyada tahsil olunduğu gibi –yukarıda bi’l-münasebe beyan ettiğimiz vechile– sa’adet-i uhreviyye dahi dünyada kazanılır. +Ümmet-i naciye-i Muhammediye kendilerine dar-ı bekada mev’ud olan na’im-i daim ve mülk-i ka’ime dünyadaki a’mal u ef’alleriyle kesb-i istihkak eyleyerek na’il-i derecat o sayede dahil-i cennat-ı aliyat olarak vasıl-ı aksa’l-gayat olacaklardır. +Sa’adet-i uhreviyyeye na’iliyet için iktisab ve ittisafı tedarik ve ihzarı lazım gelen evsaf-ı eşya üç kısıma münkasemdir. +Bunların her biri ahiretde selametdir. +Ve bunların husul ve tahakkuku mal ve mülke mütevakkıf olmakla sa’y u gayrete kesb-i ticarete sebeb ve gibi hulk-i hüsn gibi feza’il-i nefsiyye. +hasa’il-i bedeniyye. +Üçüncü olmak üzre de doğrudan doğruya mal gibi emlak gibi beden-i insandan ma’dud olmayan vesa’il-i hariciyedir. +retle mümkün olabilir. +Ne hacet? +Zaruriyat-ı hayatiyyeden olan yemek içmek giymek gibi şeyler her halde paraya para dahi çalışmağa mütevakkıf değil midir? +Bina’en-aleyh bir şeyin fa’idesi şu suretle ma’lum olup ondan maksad-ı aksa ne ise bi-hakkın ta’kıb olunarak o şey o maksad için isti’mal olunursa her halde mahmud ve neticesi mahsud olur. +Ashabı şayan-ı takdir görülür. +Ve bu suretde mal ve mülk maksad-ı haseneye vesile ve alet olur. +Aksi halinde yani suret-i gayr-i meşru’ada olunur ise bir takım a’mal-i gayr-i meşru’a için para kazanılır ol suretle sarf u serf edilirse bittabi’ mezmum gayesi de meş’um olur. +Ashabı her türlü levm ve tevbihe sezavar ve bi’l-cümle icra’atı nefrin ve tel’ine hedef-i enzar olur. +Bu surette de mal ve mülk makasıd-ı fasideye vesile ittihaz edilmiş ve bu suretle mal ve servetin doğrudan doğruya şerr-i mahz olmayıp makasıd-ı haseneye nisbetle memduh merasıd-ı fasideye izafetle mezmum u mekduh olduğu tahakkuk ederek matlub sabit olmuş olur. +Bina’en-aleyh sahib-i akl ü iz’an olan her insan kar u kisbinde a’mal-i ma’neviyye ve hissiyyesinde fart-ı himmeti azamet-i ikdam u gayreti sebat ve metaneti istikamet ve sadakati dikkat ve san’atı babda son derece bezl-i i’tina-yı tam ve iktisab-ı nik-nam etmelidir. +Zamandan istifade cihetine gitmeli! +Bir dakıkası bile heder edilmemelidir! +Zaman gayet kıymetdardır. +Vakit nakitdir. +Nakid; vakit ile elde edilir. +Fakat nakid ile vakit alınamaz. +Geçen vakitler kat’iyyen i’ade olunamaz. +Bilahare kaçırdığından geçirdiğinden dolayı mucib-i te’essüf ve te’essürün veyahud su-i isti’mal ettiğin için badi-i nedm ü tahassürün olacak şeylerle mu’azzez mukaddes zamanı ziyan etme! +Çalış! +Daima çalış! +Rızk gerçi maksumdur. +Fakat o rızkı taleb ve celb hususunda himmet ve gayret de emr-i meczumdur. +Çalışmayanlar mahrum beyhude evkatgüzar olanlar her zaman mağmumdur. +İşde eğlence bulunur ama eğlencede iş bulunmaz; bu da bedaheten ma’lumdur. +Bunlar hep mukteza-yı hikmetdir. +Yalnız tevekkül kafi değil! +Esbabına tevessül mütehattim-i zimmetdir. +Zeka ve şer’e uygun olmayan zekalardan isti’dadlardan fetanetlerden hiç bir vakit zerre kadar istifade edilemez. +Bilakis mucib-i hasar calib-i mazarr olur. +Çalışmadan olmaz. +Yalnız taleb kafi değil! +Çalışmalı! +Çabalamalı! +Ekmeli! +Çapalamalı! +Gökden hiç bir vakit altın ve gümüş yağmaz. +Bunlar sa’y u gayretle ele girer. +San’at ve ticaretin hiç bir kısmını istihkar çalışmanın hiç bir nev’ini istisğar etme! +Çalışmak az kazanmak küçük küçük san’at ve ticaretlerle iştiğalatda bulunmak asla ve kat’a mucib-i hacalet olmaz. +Her ne suretle olur man ayıb sayılmaz. +En ziyade mucib-i hacalet en azim rezalet en büyük ayıb ve mezellet çalışmağı terk ile atalet ve bataleti iltizam ederek işsiz gücsüz ötede beride sefihane serseriyane gezmek vücudun sağlam gücün kuvvetin yerinde olduğu iş işlemek daire-i iktidarın dahilinde bulunduğu halde züll-i su’ali irtikab etmekdir. +Feyyaz-ı mutlakın sana bahş u ihsan ettiği aklı fikri sıhhat-i bedeni selamet-i a’zayı kuvvet ve kudreti hüsn-i isti’mal et! +Onlardan hakkıyla ma’işete esas ittihaz et! +Alemden meded bekleme! +İşinde gücünde iltizam-ı dikkat elinden geldiği kadar gayret et! +Uhdesinden gelmeyeceğin ve bilahare zararını göreceğin işlere el sürme! +Bir işe hiç başlamamak başlayıp da başa çıkarmaksızın yarım yamalak bırakmakdan vücuh ile hayırlıdır. +Bir çok işe de birden koyulma! +Hiç biri tamamıyla hasıl olmaz. +Hususat-ı müte’addidede ihtisas gayet müşkil bazılarına göre gayr-i kabildir. +Bunların neticesi adem-i muvaffakiyet me’yusiyet nedametdir. +Bugüne mahsus olan umur u hususatını o gün zarfında ifa ve itmama çalış! +Bugünün Bidayetde iltizam edeceğin i’tina ve dikkati nihayete kadar muhafaza etmeği der’uhde ve iltizam etmelisin ki umur ve mu’amelatın gittikçe tekemmül esbab-ı ticaretin gittikçe terakkı-pezir-i tecemmül fa’ide ve menfa’atin gittikçe artarak dünya ve ahiretin ma’mur ve abad olsun. +mu’avenetiyle terbiye-i evveliyyeyi ihraz ve sinn-i temyize vusul ile zimam-ı idare ve i’aşeye bi’z-zat sahib ve malik olub da her hususda sahib-i imtiyaz olduğu zaman hayatını muhafaza etmek vücudunu beslemek giydirmek için bir çok umur u hususata muhtac olduğunu tab’an hiss ü idrak eder. +Bu halde kar u kisb ile iştiğal ve taleb-i rızk-ı helal ile ahval-i ma’işetini tanzim ve istikmal için bir takım vesa’ile teşebbüs mecburiyetinde kalır. +Çalışmaksızın hiç bir şey eline geçmeyeceğini anlar. +Bu her türlü i’tirazdan masun ve mahfuz bir kanun-ı la-yetegayyerdir. +Cenab-ı Rezzak-ı Beraya buyuruyor. +Veza’if-i diniyyenizi ifadan sonra etrafa yayılınız! +Vücuh-ı mekasibden biriyle fazl-ı ilahiyi erzak-ı mukadderenizi taleb ediniz! +Diye terğibatda bulunuyor. +Bilinmesi farz olan ilm-i hali mukaddemat-ı ulum-ı diniyyeyi veza’if-i şer’iyyeyi aka’id-i diniyyeyi tahsil ilm-i nunda sebat ve devam ve bu babda kat’-ı merahile ikdam yevi ve uhrevi istifade ve menafi’ini te’min eder veyahud san’at ve ticaret veya tarik-i zira’at ve fellahata süluk ile idare ve intizam-ı umuruna bezl-i himmet eyler. +Bu da olmaz şitab eder. +Bilahare bir sıfat-ı resmiyye ihraz iktidarıyla mütenasib bir makam işgal eyler. +Reviyyet ve hasafetini ibraz tikçe de terakkı-i kadr u menzilet eder. +Re’is olur. +Hakim olur. +Müftü olur. +Zabit olur. +Kumandan olur. +Ve’l-hasıl derecat-ı mülkiyye vü askeriyyeden birine elyak veyahud bunlardan ma’ada bir takım vücuh-ı mekasibin turuk-ı menafi’in dekayık-ı fünun ve sanayi’in birine dehalet ederek intizam-ı umur-ı dünyeviyyesine muvaffak olur. +Ve bu iştigalat-ı dünyeviyyesi kendisine Allah’ını peygamberini veza’if-i diniyye ve insaniyyesini unutdurmazsa dünyası ma’mur olur ukbası da. +Bunların her birisinde üssü’l-esas olmak üzere sadakat istikamet ihlas hüsn-i niyyet iktisad tertib ve intizama ri’ayet ve muhabbet farz-ı ayndır. +Kadınların başındaki örtünün kalkması bina’en-aleyh şarkın da yukarıda saydığımız muhataralara düşmesi muhal bir iş değildir. +Zira bu medeniyet-i maddiyye nazarları meshur eden zihinleri çelen o şa’şa’a-i kazibeyle bundan evvel de bir çok hem de lazımü’l-vücud örtüleri kaldırmışdı. +İşte hürriyet-i şahsiyye namına ve onun te’siriyle kaldırılan mahvedilen o hicablardan çoğunun bu gün kemal-i beşerin levazımından olduğunu şarklılar umumen anladılar. +Bunda hiç istiğrab edecek cihet yokdur. +Zira medeniyet-i hazıra tazyik-i sabıkın bir çok asırlar devam ederek bütün alem-i insaniyeti inleten o ahenin-i kuyudun tevlid eylediği bir neticedir. +İşte beşeriyet esaret-i kadimesinden kurtulur kurtulmaz kendisinde men’ ve tazyik şemmesi bulunan her şeye karşı şedid bir husumet izharına başladı. +Olanca himmetini bütün kuyudu kırmaya hasretti. +Bu hususda ifrat tefrit girivelerinden minhac-ı i’tidale doğru dönmeyi hiç hatırına getirmedi; kendisini böyle bir vazife ile mükellef görmedi. +Basit bir intikad az bir te’emmül ile anlaşılır ki bu hal medeniyet-i hazıranın her tavrında nü-mayan olmuşdur. +Şimdi size birkaç şahit getirelim: +Rü’esa-yı edyan bir zamanlar pek ileriye gittiler siyaset-i ruhaniyyelerini hüsn-i idare edemeyerek halkı satvet-i diniyyelerine mahkum etmek istediler. +Sonra medeniyet meydan alınca rical-i dini evvelce aşmış oldukları hudud-ı i’tidale nın birden mahv ü izalesine yürüdüler ki hala bu sadmenin avaz-ı bala pervazı afakı inletmektedir. +gun tazyikler reva görüldü; mezaya-yı fikriyyelerinden semerat-i akliyyelerinden müstefid olmaları tahrim olundu. +Sonra medeniyet zuhur edince nası makam-i i’tidalde durdurmak caya kadar bütün esafil-i halka hürriyet-i fikriyyeyi mübah gördü. +Beyni za’if fikri sahif olanlar da idraklarının yükselemeyeceği me’aliye akıl erdirmeye kudret-i ilahiyyeyi aka’id-i esasiyyeyi inkara kadar vardılar ki bunlara peyrevlik edenlerin bu gün de gürültüleri duyuluyor. +Bir vakitler rical-i saltanat hudud-ı tabi’ilerini aştılar daire-i akıl ve hikmetden çıkarak girive-i istibdada saptılar; terince bu azgın hükkamın dizginlerini toplamak onları tecavüz etmiş oldukları hududa çevirmekle kani’ olmadı. +Belki saltanatın namını bile yeryüzünden kaldırmaya halkı hükumet kaydından azadelikde başı boş hayvanlara benzetmeye çalışan bir çok fırkalar zuhur etti ki haklarında izahat vermek sadedimizin haricindedir. +Eskiden ahlak-ı umumiyyeyi muhafazaya me’mur olanlar her edebe münafi hareketi men’ hususunda fevkalade şiddet gösterdiler. +Hatta halkı a’mal-ı dünyeviyyeden tenfir bu hayat-ı faniden ru-gerdan ettiler. +Medeniyet gelince nası şah-rah-ı i’tidale çevirmekle kalmadı. +Onları bu sefer de hürriyet-i şahsiyye namına olarak ibaha-i mutlaka vadilerine sevk etti! +Hatta iş o dereceyi buldu ki –tasavvur edebilseler– beha’imin istikrah edeceği kabul edemeyeceği bir çok cinayetler fazahatler hep medeniyet namına irtikab olunmaya başladı. +Bir zamanlar kadınlara karşı reva görülen mezalim derece-i du et yemekden gülmekden men’edildi. +Kadında ruh yokdur da’vası meydana çıktı. +Medeniyet zuhur ediverince artık kadına hukukunu vermek hususunda hadd-i vasatı gözetmedi ona bir istiklal-i külli bahşetdi. +Hatta bugün izdivacın külliyen kaldırılmasını kadınların büsbütün başı boş bırakılmasını hevesat-ı nefsaniyyesi peşinde bildiği gibi dolaşmasını tavsiye eden bir takım sefil eserler te’lifine ibtidar olundu. +her müte’emmil nazara ayanen tecelli eder. +Biz şarklılar ki şu’un-ı hayatiyyemizin kaffesinde bila-intikad ve la-te’emmül hep o medeniyete imtisale mahkum olmuşuz; çok kereler hakıkaten bize suret-i kat’iyyede muzır olduğunu daha doğrusu urve-i ictima’iyyemizi ortasından hem de bir daha birleşmeyecek suretde kıracağını bildiğimiz halde bile o medeniyete mutaba’atdan bir türlü kendimizi alamıyoruz. +Bina’en-aleyh hal bu tarzda devam ettikçe içimizden de bu medeniyetin fettan olan zevahirine kapılmayacak mukavemet gösterebilecek kuvvetli nazarlar büyük yürekler zuhur etmedikçe elbette iyi bir netice çıkmayacakdır. +Artık anlaşılıyor ki gençlerimizden hatta ihtiyarlarımızdan pek çoğunun yüzündeki perde-i haya ne suretle sıyrılmış hafaza eden ridanın da aynı suretle kalkması muhal değildir. +Öyle ya bir zamanlar gençlere eşrafa hatta orta halde bulunan adamlara bile tütün içmek kahvelerde oturmak memnu’ iken –ihtiyarlarımızdan işitiyoruz– şimdi görüyoruz ve duyuyoruz ki medeniyetin en parlak tarzı gençlerin şebab-ı memleket umumi mahallerde en kalabalık caddeler üzerinde oturup müdavele-i akdah ediyorlar! +Bir delikanlı umumhaneden yakaladığı bir karı ile şehrin en büyük caddesinde kemal-i serbesti ile hem de adab-ı umumiyyeyi muhafazaya en çok salahiyattar olan zevatın gözü önünde geziniyor hiç bir mani’e rastgelmeksizin şehevat-ı behimiyyesini teskin ediyor! +ancak evvelce üzerlerine çekilen perdelerin kaldırılmasından neş’et ediyor ki biz bu halin memlekete nef’i olmak şöyle dursun hayat damarlarını emmekde bünyan-ı mevcudiyetimizi temelinden yıkmakda olduğunu görüyoruz. +Ya biz neden bu hale geldik hep bunlardan değil mi? +Bina’en-aleyh hiç istib’ad olunmaz ki halkın yüzüne bir bad-ı teseyyüb essin de bıraksınlar tesettür tedrici ortadan kalksın –nitekim bazı ailelerde görüyoruz– lakin bu hal bu bela kesilir. +Zira mesturiyetin zevali bu kitabda mevki’-i bahse çektiğimiz bütün emraz-ı ictima’iyyenin behemehal zuhurunu intac eder. +Bu hastalıklar ise zaten vücud-ı milliyetimizi sarsmakta olan diğer emraz ile birleşince öyle mühlik bir afet husule getirir ki –ben ondan elimden geldiği kadar uzak olmak istediğim için– burada hataratını serdetmeyi bile meş’um sayarım. +Lakin bu kadar ye’s neden icab ediyor? +Müslümanlar bir şeyden me’yus olmamakla mecbuldur ki bu hulk-ı kerim onlara diyanet-i İslamiyye’nin o metin ruhundan sereyan etmişdir. +Doğrusu kendime bakıyorum da görüyorum ki yukarıda söylediğim o kadar sözle beraber yine kalb-i müslimin kendinde hala vücudunu hissettirmekde olduğu hayat-ı rasiha-i kadimeye o kalbin hasa’isinden olan azamet-i vekara şiddet-i şekimeye ziyadesiyle i’timad etmekteyim. +Ümid ediyorum ki bir seyl-i muhrib gibi taşıp gelen bu yeni yeni bid’atlerin te’siriyle uyuşan fakat esasen fıtratımızdaki mevcudiyetini muhafaza eden ihtisasat-ı kerime günün birinde yeniden uyanacak da ecdadımızı zıll-ı memdud-ı lahutisinde perveriş-yab eden o kemal-i ulviye doğru per-küşa-yı iştiyak olacak; üzerindeki bu fersude puşideyi kaldırıp atacak; bu şehvani bid’atları kemal-i fıtrat-ı insaniyyesi üzerine titreyen bir merd-i gayur gibi ayakları altında çiğneyecekdir. +Biz de o zaman kadın mes’elesinde tesettürde şah-rah-ı vasat ve i’tidale ittiba’ edeceğiz. +Kemal-i beşeriyi muhafaza eden onu kahramanca müdafa’ada bulunan en son ümmet biz olacağız. +Nasıl ki bütün aleme karşı o kemali resmeden erbab-ı süluke sebil-i reşadı gösteren ilk ümmet de yine biz Bak canından aziz olan dinine ta’arruz etse validine yine bir şey yapmak yok. +Yalnız ita’at etmeyeceksin. +Mesela başka dinde bulunmuş kiliseye başka bir dinin ibadethanesine gitmiş. +Haber göndermiş: +“Oğlum gelsin alsın beni!..” Gidip alacaksın. +Alıp eve getireceksin.. +“Haydi! +Beni oraya götür.” derse götürmezsin. +Fakat kendinden gitmişse alacaksın. +Sonra! +Baban sarhoş olmuş. +İşret ediyor. +Bira şampanya... +Hepsi bir. +Hepsi haram murdar. +Lakin evladı bulunursun. +Baban içiyor: +“Haydi bir kadeh doldur getir!..” dese yok bu olmaz. +Şer’a muhalif şeyde ita’at olmaz. +Lakin kendi içmiş içmiş. +Kadehi elinde tutuyor: +“Al bu kadehi!..” dese alacaksın. +Yani ma’siyete i’ane olmaz. +Küfre yardım olmaz. +Şer’e muhalif şeyde kimseye ita’at olmaz. +Bu mes’eleler sıla-i rahm hakkında mu’teberdir. +Meyhanede kalmış gelemiyor. +Gidip evladı alacak. +Eline kadehi veremez. +Fakat kaldır dese kaldırır. +İşte sıla-i rahm de böyledir. +Her şeye karşı mehma-emken ri’ayet olunur. +Çünkü Allah’a ma’siyet olacak yerde hiç kimseye susdur. +Kur’an’dan da bu şart anlaşılmaz mı? +Evvela buyurur. +Allah’a ita’at edeceksin evvel-be-evvel. +Sonra Resulüne. +Bu sin. +Ulü’l-emre ita’atle iki ita’at za’il olur mu? +– Evvela benim emrime sonra Resulümün emrine Sonra bu daire dahilinde Kur’an’a hadise tevfik-i hareket ederse ulü’l-emre de ita’at edin. +Peşin ulü’l-emre emanatı ehline edayı ve adaletle hükmü emr ediyor. +Sonra bize ulü’l-emre ita’ati emr ediyor. +Bundan ne anlaşılır? +İmam Fahr-i Razi diyor ki: +Kendi hesablarına göre bizi kullanmak isterlerse ita’at yok. +O vakit ita’ati emr etmiyor. +Peşin onların vazifesini gösterir: +Ondan sonra buyurur. +İta’at ayetinde de peşin kendi emrini söylüyor. +Kava’id-i adli vaz’ eden benim sonra Resulümün sünnetine muvafık hareket edeceksiniz. +Bu daire içinde size hükumet ederlerse o vakit onlara da ita’at edeceksiniz. +Zira teşekkül edecek. +Her türlü münasebat kuvvet bulacak. +Bu kanunu icraya vesa’it lazım. +Hükumet olmasa beni adem birbirlerini yerler. +Onu icra için sultanlar halifeler amirler me’murlar hep hukuk-ı ibadı muhafaza edecek. +Yeniden kanun yapmayacak. +Icab ettikçe kavanin-i cüz’iyyeyi onlara yaptıracak. +Onlar razı olacak ki meb’usan. +Herkesin mu’temed tanıdıkları zevat hadis-i şerifdir. +İstişare olunacak kimse emin olacak. +Yüreğinde bir garaz bulunmayacak. +Kavanine ahval-i ümmete vakıf olacak. +Emn ü iktidarı haiz kimseler gelecek. +Bütün ümmetin vekilleri sayılıyor. +Vükela-yı ümmet vükela-yı devlete karşı duracak: +“Sen icraya me’mursun ben de kanunları tanzime!” diyecek. +Çünkü ahval ü adat-ı ümem bir hal üzre durmaz. +Zamanlar değişdikçe değişir. +Mu’amelat daima tevessu’ eder. +Terakkiyat ilerledikçe ihtilat çoğaldıkça bütün kürre-i arz bir hey’et hükmüne gelmişdir. +O kadar münasebat tezayüd etmişdir. +Şarkda garbda bugün ne olsa yarın hemen burada duyulur. +Bir yerde ne olursa hemen bütün dünyaya yayılır. +Onun için devletler muvazeneyi muhafazaya çalışırlar. +Birinde bir karışıklık olursa hepsine dokunur. +Müdahaleye istihkak kesb ederler. +Bina’en-alazalik eski nizamat sa’adet-i ümmeti te’min edemez. +Zamaneye göre nizamlar kanunlar te’sis etmek lazım gelir. +Herkes terakkı ettiği gibi biz de lımızın almadığı hayalimizin sığmadığı şeyleri bize re’yü ’l-ayn gösterirler. +Bunlar hep terakkı sayesinde oluyor. +O türlü türlü aletler o şimendiferler o buharlar o funun ... +hayret hayret!.. +Nedir o harikulade esliha? +Onlara daima kuvvet-i mümasile ile mukabele edeceksin Allah emr etmiş: +her ne kadar kudretiniz yeterse zamaneye göre kuvvet hazırlayın! +Onlar her türlü toplarına okla karşı duracağım çünkü peygamber ok atardı. +Bu fikirde gezersen budala derler. +Aleme karşı muhaliflere karşı ne kadar gücünüz kuvvetiniz yeterse kuvvet hazırlayın o kadar ki daha ötesi yok. +İnsanız. +Her şeye kabiliyetimiz var. +Çalışacak olsak neler yaparız neler! +Japon’lardan aşağı mıyız? +Onlarda o kadar bir kabiliyet-i cismiyye de yok. +Terbiye-i akliyye de yok. +Esasen bu Avrupa halkı kadar dirayetli. +Akıllı bulunmaz. +Zeki fatin. +Bilhassa Türkler Ehl-i İslam binlerce tecrübeler etmiş. +Dinimizin telkınatı ali. +Zekavetimiz alemleri hayran etmiş. +Şeca’atimiz dillere destan olmuş. +Tarihlerde parlak şanlı sahifelerimiz dolu. +Lakin çıkmaz sokağa girdikden sonra elbet döneceğiz. +Zann ediyorlar ki kendi ihtiyarımızla yapdık. +Halbuki bilmiyorlar ki zulmet içinde kaldık. +Basacak yeri göremiyorduk. +Zulmet zulmet istibdad bütün afak-ı mevcudiyetimizi sarmışdı. +O zulmet içinde varlığımız mün’adim olmuşdu. +Nur-ı hürriyet hayrandır o zulmet şa’ibesini pasını sildik. +Bu milleti çirkab-ı dena’etleriyle telvis eden murdarları layık oldukları mahallere gönderdik. +Asıl özünü bırakdık. +Hiç bir kavim bunu yapamamış. +Ba-husus o müstebidler ne kadar yerleşmişlerdi. +Etrafa nasıl kol salmışlardı. +İki kişi bir yere getirmezler. +Kardeş kardeşle görüşemez. +“Ver yansın yak gitsin.” demişler. +Hiç ferdayı düşünmeyecek kadar gurura sapmışlar. +Ümmete musallat olanlar Karun gibi ne Allah’ı ne Peygamber’i tanır istediği gibi asar keser. +Sanki payidar kalacakmış. +Taşralardan da ne haberler gelir. +On seneden beri vali olmuş. +Arkasını burada bir zalime dayamış. +Kesmiş biçmiş. +Fakat bugün ne hale geldiler? +Ahları Allah yere düşürmez. +cezalarını dünyada da tatdırır. +nazm-ı celili yok mu biliniz ki bunların arasında bi-çareler de var. +Lakin: +Sorsalar mağdurunu gaddar kendin gösterir. +Olacağı odur. +makirin mekri mekr ü tezviri kimseye dokunmaz. +Yine ehline döner. +Onları mahv eder. +Allah’ın mekrine karşı durulmaz. +Hergün gazetelerde okursunuz. +Bursa’da Edirne’de öyle zalimler türemiş ki hükumetleri malikane edinmiş. +Burada ma’hud zalimlere arkasını vermiş idi. +Ne arzuhali alırlar ne sözü dinlerler ne mahkemeye giderler. +İbadullah hiç hükmünde addolunurdu. +On seneden beri bir zalim varmış Balıkesir’de. +zencir olmuş zalimler!... +Bütün ibadullah esiri. +Böyle günü hiç tasavvur etmezlerdi. +Onların emirlerine kim karşı duracak?.. +Bak mel’una!.. +İdrakleri de artık münselib olmuş Allah’ın gayreti yok mu? +Behey zalim! +Mazlumun du’ası bir gün makbul olur. +İcabet olunur. +Zann etme ki mazlumun ahı kalır. +Biraz imanı varsa zulmüyle git gide o da söner. +Allah’ı inkara başlar. +İ’tikadı da başka mesleğe tahavvül eder. +Cür’etini artdırır. +Şeytanlarla düşüp kalkdıkça onlara göre kalbinde bir i’tikad peyda olacak. +İdarenin bu türlüsü Allah’ın kanununa mutabık gelir mi? +Küfürle dünya durur lakin zulumle durmaz. +Küfrün cezası ahirettedir. +Adaletle küfr bir yere gelir ma’muriyet olur. +Ama zulüm ile istibdad Dünyaca bir cezayı mucib olacak. +Her türlü felaketlere yol açılır. +Dünyada da harabiyet muhakkakdır. +Çünkü hukuk-ı zalimleri sernigun etdi. +Hepsini milletin pençesine düşürdü. +Bir takım bi-çareleri tıkdıkları zindanlara Allah kendilerini tıkdı. +Doya doya millet intikamını aldı. +Daha da alacak bundan sonra muhakeme olacaklardır. +Bütün mazlumların hakları istihsal edilecekdir. +Büyük Allah ulu Tanrı kudretini gösterdi ve bi-çareleri güldürdü. +Zalimleri zindanlara doldurdu. +Allah cümlemizi hayırlı hizmetlere muvaffak eylesin! +Bu hürriyeti istihsal uğurunda çalışan kullarına Allah mu’in olsun!.. +Düşmanların bütün hile ve tezvir dolablarını sernigun eylesin.. +müsavi mu’amele edilir. +Bu hususda herkes hakkında bir mu’amele edilir. +Emanete hiyanet edilmeyecek ahde ri’ayet olunacak. +Emanete hiyanetlik memnu’dur. +Bütün zimmiler de emanetdir. +Madem ki bizimle yaşıyorlar her türlü vergi veriyorlar malları canları vedi’atu’l-lahdır. +Onlara ilişen dünyada da cezasını görür ahiretde de. +Bir müddetden beri onlar hakkında da hükumet-i müstebidde eza ve cefayı reva görüyordu. +Perişanlığımıza sebeb budur. +O bi-çare hıristiyanlar ki memleketimize köle gibi hizmet ederlerdi. +Koyun gibi. +O kadar ita’atleri vardı. +Hiç sesleri çıkmıyordu. +Ehl-i İslamla bir yerde yaşıyorlardı. +Lakin akibet zulme tahammül edemediler. +Dağlara çekildiler. +Ne yapsınlar. +Bir vergi on kere alınır yine borclu gösterilirdi. +– Ne yapıp da kurtulalım? +dediler bu yola saptılar. +Turuk-ı necat aramak pek meşru’dur. +Peşin sözle kurtulmak için bir yol bir çare aranır. +Kabil olmazsa silaha müraca’at edilir. +Buna kim ne der? +Bu şekavet değil. +İcra-yı adalet. +Son deminde Hazret-i Ömer de tavsiye buyurmadı mı: +Benden sonra halife olacak kimseye bir vasiyyetim de budur: +Allah’ın ahdini Resul-i Ekrem’in ahdini gözetsin ki bundan murad zimmilerdir. +Onlar bize teslim olmuşlar. +Hükumet-i İslamiyyeye tabi’ olmuşlardır. +Senin askerine hizmet eder. +Sen de onları hıfz edeceksin. +Böyle ittihad-ı kulub hasıl olur. +Menafi’ muhafaza olunur. +Zira Allah’ın ahdi peygamberin ahdi budur. +Ve sizin dünyaca selametiniz bundadır. +Eğer Hıristiyanlar olmasa onların çalışması olmasa ne yersiniz ne içersiniz? +Kendi kazancınız kendinize yetmez. +Askerinizi ne ile beslersiniz? +O çiftçiler olmasa halimiz neye varır? +Bugün fırıncılar kapasa ekmeksiz kalırız. +O bi-çareler güneşin altında ateşin başında bin türlü mihnet ve meşakkatlere tahammül ederek çalışırlar. +Erzakımızı gönderirler yiyeceğimizi tehiyye ederler. +Bütün ihtiyacat-ı ümem birbirine merbutdur. +Hukuk-ı ammeyi gözetmek dünyaca da ahiretçe de lazım. +Dareynde semeresi görülür. +Nasıl ki biz adaletle amil oldukça bütün a’daya galib oluyorduk. +Sonra adaleti terk ettik. +Defa’atle mağlub olduk. +Devletlerin nazarından düşdük. +Bir takım teklifat icra’at müdahelat yüz göstermeğe başladı. +Refte refte hukukumuz mahv oldu. +Hükumetin şan u satveti küçüldü. +Mütemeddinler nezdinde zalimlikle nam aldık. +Gerçi burada Hıristiyanların hamileri yok dik. +Nihayet “Yapamazsanız çekilin!” demeğe başladılar. +Vakı’a insanlara böyle mu’amele olmaz. +Bütün şerayi’ bunu takbih eder. +Ne akıl muktezasınca hareket ne şer’in muktezasına ri’ayet... +Hiç biri bizde yok idi. +Barbarlık daha nasıl olur? +Buna Allah da razı olmaz vicdan sahibleri de rıza göstermezler. +limler de vatandaşlarımızdır. +Komşularımızdır. +Ve bu ma’naca kardeşlerimizdir. +– Ama diyeceksin ki benim Hıristiyana “Kardeşim” demeğe dilim varmıyor!.. +Fakat peygamberimiz demiş. +Senin dilin nasıl varmayacak? +Bir hadis-i şerifde öyle buyurmuş Hazret-i Peygamber: +sadaka Resulullah sav. +ala ma revahu’l-Buhari rahimehullah. +Yani sizin kardeşiniz daha kimlerdir; bilir misiniz? +Sizin köleleriniz cariyeleriniz esirleriniz hizmetçileriniz uşaklarınız hepsi kardeşinizdir. +Kibrinize gitmesin... +Ma’lum ya esirler başka milletden olur. +Müslüman müslümanı esir alabilir mi? +Meşru’ mudur? +Haşa elbet! +Esir başka dinden olacak ve harb zamanında tutulacak. +Ona esir denir. +Ana baba kendi evladını satamaz. +– O satdı. +Ben de aldım. +Ne nikah lazım ne bir şey!.. +demek küfürdür. +Bir insan haramı helal i’tikad ederse kafir olur. +Başı sıkılmış evladını satmış. +Ma’azallah ondan büyük günah yokdur. +Böyle yapan kimseye Allah la’net etmiş peygamber la’net etmişdir. +Allahu te’ala “Hür olan insanı satanın hasmı benim” buyurmuş. +Buna dair ayrıca bir hadis-i kudsi var: +Üç kimse vardır ki bunların hasmı da’vacısı benim. +Mahşer yerinde da’vacıları ben olacağım. +Her kimin hasmı ben olursam onu mahkum ederim. +Bir adamın Allah da’vacısı olursa... +Allah ki ahkemü’l-hakimin a’delü’l-adilin... +Hangi şahidle hangi kuvvetle kendisini mücazatdan kurtarabilir?. +Kimdir bunlar? +. +Birisi ol adamdır ki hür olan kimseleri esir gibi satmış olur... +Bu hadis-i şerif iki türlü tefsir olunur: +Mesela evladını satar yahud alemi köle gibi kullanır. +Allah’ın verdiği hürriyeti gasb eder... +İşte onun en birinci hasmı benim buyuruyor. +. +Ol kimse ki bir işde bir adamı kullanmış. +Yani bir ecire ki amm olur hass olur. +Hizmetini gördürmüş. +Tamam işini bitirmiş ücretini vermiyor. +Aylıkla gündelikle her nasılsa kim olursa olsun müslüman olsun olmasın “Şuna mukabil sana şunu vereceğim” demiş. +Tamam işini gördürmüş tehdid edip koğmuş. +– Hani benim hakkım? +diyecek olursa cevaben: +– Hala da söyler. +Benden de hak mı alacağın? +Şimdi seni mahv ederim. +Diye ihafeye kıyam etmiş. +Mesela Zabtiye nazırı mahrum öyle yaparmış. +Bir ekmekçinin binlerce kuruş alacağı birikmiş. +Günde bir mecidiyelik ekmek alırmış. +Artık bir gün ekmekçi vermemiş. +Takatim kalmadı vermeyeceğim demiş. +Bu hikayeyi bir iki ay evvel işitdim. +Biçareyi huzuruna celb ettirmiş. +– Verecek misin vermeyecek misin? +demiş. +– Aman efendim takatim kalmadı. +Vermeyeceğim. +– Öyle mi?.. +Peki!.. +demiş. +Arkasından iftiralı bir jurnal. +Haydi kendisini mahbese atarlar. +Sonra hakkını bağışlamış pek çok yalvarmış ise de fa’ide vermemiş. +Zavallıdan daha bilmem ne kadar ceza almışlar da güç hal ile salmışlar. +İstanbul’da pay-i tahtda bu zulm olursa artık taşranın halini düşün. +Bi-çareyi sıkıştırmış mecbur etmiş. +Ona karşı mahkeme yok. +Her mes’uliyetden müberra. +Ama hastalıkla zalim şimdi can çekişir. +Böyle zulüm mehakime müraca’atla kendisini mahkum ettiren alacaklılara karşı şimdi de; – Param yok teka’üd olacağım o vakit veririm diyor. +Tekaüd... +Bak bak zalime. +Hala da millet parasıyla geçinmeğe kalkışıyor. +Fakat çiftlikleri kendisine kalacak zann eder. +Mahv ettiği insanlar kıydığı canlar söndürdüğü ocakların hadd ü hesabı yok her ne derse öyle olurdu. +Bir şey’e hak derse hak batıl derse batıl. +Sorusuz su’alsiz senelerle zindanlarda yatan bi-çareler var idi. +Ak sakallı adam zindan köşelerinde ağlıyor: +– Üç senedir yatıyorum diyordu. +Hiç kimse sormuyor idi ki “Niçin buraya geldin?..” Kanun adalet... +Hiç bir şey’in hükmü yok idi ne hukuk-ı şahsiyye tanılıyor ne hukuk-ı millet. +Bunları tanıyan Kanun-ı Esasi’dir. +Bak o mu’azzez kanun ne diyor? +Kimsenin hakkına tecavüz olunmaz evi basılmaz işkence olunmaz muhakeme edilmeden habs olmaz muhakemesiz kimseye bir fiske vurulmaz. +Herkes serbest yazacak serbest söyleyecek Kime dokunursa mahkemeler açık. +Ona göre ceza görecek. +Lakin ben hakkımı istemek için bağırırsam niçin zindanlara mahbus olayım? +Zalimlik nasıl olacak? +İşte böyle olur. +– Fakat sen ne cür’etle Paşa Efendimize “zalim” diyorsun?. +Nasıl demeyim! +Akka kal’alarında Fizan çöllerinde Beşiktaş zindandarında mahv olan bi-çareleri kim o hale getirdi? +Bu mel’unlara bu ta’bir de azdır. +Onların mel’anetini onların irtikab ettiği dena’etleri tasvir için tavsif için başka ta’bir bulunmaz. +on bin kuruş alacağı birikmiş zaten esnafdan hiç kimseye para vermiyormuş. +Şimdi birden bire şikayetler yükseliverdi. +Cevabını versin bakalım! +Alemi ezenlerin köle gibi kullananların hasımları Cenab-ı Allah’dır. +– Üç kimsenin hasmı benim buyuruyor. +İnsanı satıp parasını yiyenler iş işledip de ecrini vermeyenler... +Bunlar ne elim azablara duçar olacaklardır. +Bir ecirin ecrini vermezse böyle azablara giriftar olacak ya ekmeğini yerse zavallının sermayesini alıp gasb ederse ne olur?.. +İnsan bu kadar mel’anet tasavvur edemez. +Ya ekmeğini yer de sonunda iftira ederse; nihayet hakkını bağışlatır üstüne daha para alırsa.. +Müteza’if zulümler!.. +Bu zulmü Haccac-ı Zalim de yapamazdı. +O bir maksad uğurunda hareket ederdi. +Alemin malında gözü yokdu. +O siyasi bir takım fikirlerle bazı ehl-i beyt hakkında zulmü reva görüyordu. +Hulefa-yı Emeviyye zamanında bulunurdu. +Vakı’a mubtıl idi. +Haksız idi. +Ara sıra ehl-i beytden bir hareket duyardı. +Onlara tarafdar olanlara zulüm ederdi. +Ma’lum idi. +Lakin bir maksad-ı siyasi uğurunda Emeviyye’nin hilafetini muhafaza etmeğe çalışırdı. +Kimsenin malına ırzına kasd etmiyordu. +Gerçi çok kimseleri katl etdi ise de yine mahkemeleri de vardı. +Az çok adaleti insafı da vardı. +Bu babda garib garib hikayeleri vardır. +Fakat böyle ekmeğini ye de parasını verme onu bunu jurnal ederek mahv et sonra da üzerine ceza al... +Bunun misli görülmemişdir. +Bu herifler adeta muhteri’-i mezalim addolunur yakası açılmamış zulüm bunlardan intişar etdi. +. +“Her kim bir ahdi bozarsa va’dinden hulf ederse onun hasmı benim.” buyuruyor. +Bu mel’unlarda bu esbab-ı makhuriyetin cümlesi var idi. +Üç cihetle de Allahü te’ala kendilerinin hasmı idi. +Artık selamet bulurlar mı? +Alemin malını gasb ederler vermiyorlar. +Tebe’a-i müslimeyi bütün hukuk-ı ra’iyyeyi çiğniyorlar eziyorlardı. +Hiç bir cihetle selamet noktası kalmamış idi. +Belalarını buldular. +Makhur oldular. +Şimdi hülasa-i kelam ayetin sebeb-i nuzulünü zikr ve beyan etdik o esnada hadis-i evveli de izah eyledik. +Artık metinizde bulunan kimseler cariyeler köleler... +Biliniz ki hepsi kardeşinizdir. +Bu Allah’ın size bir lutfudur ki onları sizin elinize tevdi’ etmiş size bir riyaset vermiş. +Bir çok kimseler senin eline bakıyor. +Onların rızkını vereceksin. +Filhakıka rızk veren Allah’dır. +Lakin sen çalışacaksın te’ayyüşlerine vasıta olacaksın bu ni’metlere müteşekkiren kendilerine daima kardeş mu’amelesi ediniz kimseye hakaret etmeyiniz. +Ma’lumdur ki uşaklar içinde esirler cılar köleler... +Hepsi müslüman olmak şart mı? +Esirlik esasen adem-i İslam ile mukayyeddir. +Rıkkıyyet üzerinde bulunanlar din-i İslam’a girdikden sonra da o hal üzre kalırlar. +Lakin evvelce gayr-i müslim olup muharebede ele geçmiş. +Esir alınmış olacak. +Mu’ahharan din-i İslamı kabul etmiş olduğu halde azad edilmemiş hürriyet kazanamamış olabilir. +Vakı’a “Köle azad edin” diye emr-i şer’i çokdur. +Kefaret terğibat-ı şer’iyyeye nihayet yokdur. +El-hasıl köleleriniz de sizin kardeşinizdir. +Değil mi ki onlar da insandır. +Uhuvvet-i cinsiyye emr-i muhakkakdır. +olur. +İnsan hadd-i zatında haiz-i hukukdur. +Hürriyet-i tabi’iyye sahibidir. +Köle olmakla insanlıkdan çıkmaz. +Kardeşçe kullanın. +Buyuruluyor. +– Ne yapalım nasıl muamele edelim ya Resulallah? +Her kimin kardeşi – tekrar kardeş ta’bir ediyor– kendi zir-i idaresinde bulunursa kendisi ne yerse ona yedirsin. +Ne giyerse ona giydirsin. +Kölesine uşağına takatden ziyade yük yükletmesin. +Sakın onların hiç birine takatinden ziyade teklif etmeyin ama bazı şeyler var mutlaka yapacak. +Sen de beraber yap kibirlenme. +Kibirleneceğine biraz çalış. +Hendek vak’asında Sultan-ı Enbiya Efendimiz kendi de kazmayı eline almış idi ashabla sabahdan akşama kadar beraber çalışıyordu. +Peygamber-i zişanın du’asıyla dünyalar titrerken daima ümmetine böyle yol gösterirdi hiç bir vakit – Ya Rabbi; muharebeye gitmeyeceğim meleklerin yok mu? +Onları gönder! +Demedi. +Kendi ashabıyla beraber giderdi. +Galib gelir. +Mağlub olurdu. +Şeri’at muktezası ne ise onu ifa buyururdu. +Rahmet olsun mükafatını görmek için ibret olsun. +Bina’en-alazalik ma’iyyetinizde bulunanlara bir hizmet teklif ederseniz siz de mu’avenet edin beraber çalışın. +Herkesle güzel geçinmeğe me’mur değil miyiz? +Nasa daima güzel söyleyin. +Bu hitab-ı ammda müslim de dahildir gayr-i müslim de. +nazm-ı şerifini de unutmamalıyız. +Madem ki dininize dokunmuyorlar vatanınızdan çıkarmıyorlar... +Müşriklere de mu’amelat-ı hasenede bulunmanızdan nehy etmiyor demekdir ne vakit bunları yaparlarsa o vakit siz de mukabele edersiniz. +Sen dinle meşgul ol onlar da dinleri ile meşgul olabilirler. +madem ki alenen münkeratı izhar etmiyor seni evinden barkından çıkarmıyor; malını mülkünü gasb etmiyor senin kanuna tabi’ oluyor senin icra’atına inkıyad ediyor. +Ri’ayete şer’an mecbursun.. +hadis-i şerifi ayn-ı hükm-i şeri’atdir tafsilatı kütüb-i fıkhiyyede masturdur. +Gayr-i müslimler ile adem-i mu’aşerete bizler sebeb oluruz. +Biz insaf edecek olsak hepsi muhabbet ederler. +Eğer siz onlara insaf ile mu’amele ederseniz hepsi size dost olurlar beyninizde Allah meveddet halk eder. +Yani dünya hususatında menfa’at görürsünüz. +Ahiretçe Allah gafurun rahimdir. +Hüsn-i niyyet sahibi olanların kusurunu afv buyurur. +Herhalde dünyaca menfa’at göreceğiniz muhakkakdır. +Meveddetden daima semere iktitaf edersiniz. +Düşmanlıkdan asla bir fa’ide çıkmaz. +Neticesi perişanlıkdır. +Bütün nasa güzel mu’amele edin. +İşte bu hüsn-i mu’aşerete uhuvvet sevk eder. +Uhuvvet-i diniyye demeyiz. +Uhuvvet-i vataniyye diyoruz. +Yani vatandaşlık komşuluk hep bir vatan evladıyız bu sözü istib’ad etmeğe kim cür’et eder? +Evamir-i lüne ita’at edin ondan sonra icra-yı adalete vasıta kılınmış olan zevat var onlara da hürmet edin. +– Lakin Allah’ın ve Resulünün hükmüne muhalif yola sevk ederlerse ne yapalım? +Kılıç mı çekelim? +Üzerlerine mi gidelim?.. +Yok. +Bunu Allah da men’ eder. +Bunlar ahkam-ı ilahiyyeyi kim karşı durursa onu terbiye edecek. +“Ücret-i hükumeti kabul etmem” diyeni tenkil edecek. +Hükumetin vazifesi budur. +Lakin kanunu kendi bozarsa o vakit ne yapar? +İşte Kur’an-ı Kerim bunu da gösterir. +Onu kitabullah ve sünneti’r-Resule redd edin. +Eğer hükümdarlar ümera hükkam sınıfı size adalet etmezlerse beyninizde ihtilaf zuhur ederse... +Ne vakit ihtilaf zuhur eder? +Meşru’ olmayan bir takım yollara sevk ederler. +Ki o yola süluku mümkün değil millet kabul edemez olur. +Öyle bir takım tekliflerde bulunursa icra’at-ı zalimaneye kalkışırsa.. +O vakit işte kitabullah işte sünnet-i Resulullah! +Var ya müraca’at edersiniz. +Kur’an’a bakdık: +buyuruyor. +Sünnet-i Resule bakdık: +Hep halifeler ümmetin re’yini sormuş. +Ehl-i hal ve akdin intihabına razı olmuş. +Hazret-i Ömer bir def’a esna-yı hutbede sormuşlardı: +– Eğer hilaf-ı şer’ hareket edersem rica ederim haber verin kabul etmeyin! +Ashab-ı kiramdan birisi dedi: +– Zaten bir kusurunu görürsek mutlaka söylemeğe borcluyuz. +Karşı durursak makamdan düşürürüz. +Müşarun-ileyh – Hamdolsun buyurdu ki zamanımda böyle erler var imiş. +Lakin bu son tedbirdir. +İ’lan-ı küfr etmeden bi’l-külliye ahkam-ı ilahiyyeyi mahve kıyam etmeden hiç bir amirin üzerine satvet göstermeğe lüzum yokdur. +Belki meşveretle hall-i mes’eleye çalışmak lazımdır. +Vazife-i ehl-i iman budur. +Ama – Ben onu da kabul etmem!... +Derse o vakit mecburiyet görülür. +Elhamdülillah bu sefer kan dökülmeden matlubumuza na’il olduk hürriyetimizi aldık. +Sırat-ı müstakıme vasıl olduk. +İnayet-i Hak’la müstefid olacağız Eğer Allah’a Asıl ceza kıyamettedir. +Dünyada da misalini numunesini gösteririm. +İşte emr-i ilahi budur: +Meşveretle iş görün! +Kuvvetli bir hey’et ortaya koyun! +Halifeleri bile öyle kendi keyfine bırakmayın. +Hiç teveccüh-i millet bir kişinin re’y-i hoduna bırakılır mı?.. +Bu hey’ete “Ehl-i hall ve akd” derler. +Kütüb-i fıkhiyyede “men’a sahibi” derler. +Öyle nüfuzlu kimselere hükm-i şer’i nasıl icra edilir? +Mesela gayet nüfuzlu bir adam birini katl ederse onu te’dib edecek hükm-i şer’i icra edecek. +Bir “ehl-i men’a”nın vücuduna ihtiyac vardır. +Daima böyle bir hey’et bulunacak. +Kütüb-ı fıkhiyyeyi iyi okuyanlar bunu bulurlar. +Büyük makamda olan kimse birini bigayr-i hak katl ederse hükm-i şer’i onun hakkında dahi icra olunur. +Kim isterse olsun. +Bi-gayr-i hak kimsenin kimseyi katle salahiyeti yokdur. +Peygamber bile haksız kimseyi öldüremez. +Öldürmemişdir. +O hayatı Allah vermiş yalnız o alabilir. +Hayat beşerin tabi’i bir hakkıdır ki bunun üzerinde hiç kimsenin tasarrufu mümkün olmaz. +İcrası da’i-i fitne ve heyecan olabilecek böyle bir hükmü suhuletle icra edecek kimdir? +“Ehl-i men’a” yani “Meclis-i Meb’usan”dır. +En meşru’ hükumet bundan ibaretdir ki ancak böyle yaşamak mümkün olur. +Hiç bir şey kitabullahdan haric değildir. +Şu kadar ki usul ile gidin meşveretle yapın. +Hayat refah ve sa’adet ancak meşverettedir. +böyle yaparsanız ehl-i sa’adet olursunuz. +Akibetiniz güzel olur. +Cümleniz selamet bulursunuz. +Zulüm bünyadını yıkmak fine muvafık hayırlı ameller işleyen kullarından eyleye amin! +Bu kadar iktifa edelim. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Aralık Birinci Sene - Aded: +Mazhar-ı gazab-i ilahi ve giriftar-ı dalal-i ebedi olan kimselerin gayri onlara bi’l-külliye mübayin bulunan zevat-ı kiramın tarik-i selamet-refikine hidayet buyur. +Bu nazm-ı şerif de mevsul-i sabıkdan kavl-i keriminden bedel olup onu tefsir makamında varid olmuşdur. +Çünkü mün’imün aleyh olanların mazhar-ı gazab ve dalal olanlara mugayeretlerini ifadeden maksad onlardan gazab ve dalali selb etmekdir ki bu onun mefhum-ı lazımıdır. +Gazab ve dalalden bi’l-külliye selamet ise en büyük ni’met-i ilahiyyeye na’iliyet demek olmasına mebni mün’imün aleyh olan zevatı selamet-i mezkure ile mümtaz bulunan Bu nazm-ı şerifin sıfat kılınmak ihtimali de vardır. +Bu takdire göre ni’am-i uhreviyye ile ona musil olacak ni’am-i dünyeviyyeye mazhar bulunan mü’minlerin en mükemmel suretde na’iliyetleri mu’aheze ve mes’uliyetden tamamen masuniyetleri maksud olarak kendileri mü’minin-i kamilinden mezkureye fi’il-cümle na’iliyetleri maksud olarak ale’l-ıtlak mü’minlerden ibaret kılınırlarsa fasıkları ihrac etmek için “Gazab” intikam arzusuyla nefs-i insaniyyenin heyecan-ı mahsusudur ki galeyan-ı dem-i kalbi mucib olur. +Cenab-ı Bari hakkında isti’mal olundukda gayeti olan irade-i Nasıl ki besmele-i şerife tefsirinde zikr olunan ka’ide-i külliye bunu muktezidir. +“Vele’d-dallin”deki “la” gayrden müstefad olan ma’na-yı nefyi te’kid için ziyade kılınmışdır ki müfad-ı kelam: +Ne mağdubun aleyh olan ne de dallin bulunanların tarikini hata’en olsun udul ve inhiraf demekdir. +Meratib-i mütenevvi’ası olub aksası küfr ednası mekruhdan ibaretdir. +Burada mukteza-yı ıtlak ve makam-ı du’aya münasib olacağı vecihle maksud bütün enva’ıdır. +Bazı erbab-ı tefsir “mağdubun aleyh” kavm-i Yehud dallin tava’if-i nasaradan ibaretdir diyorlar. +Bu suretde ’in kable’n-nesh ve’t-tahrif kavm-i Musa ve Isa aleyhimesselama haml olunması lazım gelir. +Bu ise ıtlak-ı lafza muvafık olmadığı cihetle gayet ba’iddir. +Bir hadis-i şerifde bu suretle beyan buyurulması tefsire değil temsile mahmuldur. +Ercah olan “mağdubun aleyh” asiler dallin ma’rifet-i ’imün aleyh li-zatihi hakkı ve li-ecli’l-amel hayrı bilmek suretiyle dil-sir-i ni’am-i sübhaniyye olanlardan ibaret olmasına bina’en bunların mukabili kuvve-i akıle ile kuvve-i amilelerinden birisi muhtel olan kimselerdir. +Amel-i salihi ıdlal eden fasık olup “mağdubun aleyh”dir. +Nasıl ki katil-i mute’ammid hakkında varid olmuşdur. +Nasıl ki bir ayet-i kerimede buyurulmuşdur. +Yani ma’rifet-i Hak haricinde kalan cehl ü dalalden başka birşey değildir. +“Amin”: +bet buyur demekdir. +Bi’l-ittifak sure-i Fatiha’dan cüz’ değilse de tilavet-i sure-i celile akıbinde okunması me’surdur. +Ehadis-i şerifede tasrih olunduğu üzre Cebra’il aleyhi’s-selam tarafından ta’lim buyurulmuşdur. +Sure-i celilemizde bütün beni adem üç ta’ifeye taksim buyurulmuşdur: +Mün’imün aleyh mağdubun aleyh dall. +Mün’imün aleyh olan zevat-ı kiram balada zikr olunduğu üzre dört sınıf teşkil ederler. +Mağdubun aleyh olanlar dahi dalalin ma’na-yı mevzu’un lehine nazaran dallinde dahildirler. +Fakat burada dallin ta’biri Hak te’ala hazretlerine ve ahkam-ı şer’iyyesine dair cehlden hali olmayan kesana tahsis olunarak mağdubun aleyh haric bırakılmışdır. +Bina’en-aleyh mağdubun aleyh bile bile irtikab-ı me’asiye veyahud inad ve istikbar ile küfr ü tekzibe cür’et edenlerden ibaret olur ki iki sınıf olmuş olurlar: +Sınıf-ı evvel usat-i mü’minin sınıf-ı sani kefere-i mu’annidin. +Mağdubun aleyh olanların cümlesinin azaba istihkaklarında şüphe yokdur. +Fakat mürtekib-i me’asi olan mü’minlerin bir kısmı şefa’at-i şafi’in ile afv buyurulacak ve mu’azzeb olan kısmı da ebediyyen cehennemde kalmayacakdır. +Ama inad ve istikbar ile bedahete berahin-i kat’iyye ile sabit bir hakıkate karşı küfr ü tekzibe ısrar eyleyen süfeha-yı bi-iz’an nar-ı cehimde muhalled ebediyyen suzan olarak kalacakdır. +Dallin de sunuf-ı adideyi havidir. +Bu makamda mağdubun aleyh olan ta’ifenin kefere kısmıyla dallin ta’ifesinin sunuf-ı muhtelifesi ve her sınıfın butlan-ı mezheb ve makalleri izah olunmak iktiza ettiğinden iki fasl-ı müstakil iradına lüzum görülmekdedir. +Tahkık Allah size emr ediyor ki emanetleri ehline te’diye edesiniz. +Ve hükm ettiğiniz vakit adl ile hükm eyleyesiniz. +Allah’ın size va’z ettiği bu nush u pend buyurduğu şey ki ehline eda-i emanat ve hükümlerde adalet etmekdir ne güzel. +Cenab-ı Hak semi’dir akvalinizi hükümlerinizi işidir basirdir ef’alinizi emanatı ehline eda edip etmediğinizi görür. +Ne beliğ ve cami’ mev’iza-i ilahiyye! +Sade ve mukaddes bir cazibe-i beyan ile insanı nasıl bir cihan-ı me’ali ve feza’ile aşık ediyor! +Hangi insandır ki emanete hiyanet etsin de felah bulsun akibet perişan olmasın. +Hangi devlet ve ümmetdir ki ehline eda-yı emanatı ve ahkamda adaleti iltizam eylesin de necm-i şevket ve ikbali dırahşan olmasın. +Hamil-i veza’if olanların uhdelerinde emanet bulunan cah ve mansıblar ehline tefviz ile iş başlarında emin ve kardanlar bulunur. +Ve hakimler hükümlerinde tama’ ve ümniyeye mağlub olmayıp da adl ü hakkaniyete müteveccih olurlar ise o diyarda neler tecelli etmez ca-be-ca ne türlü füyuz zuhura gelmez? +Bu mesleğe salik olan milel ü nihalde dem-be-dem nişane-i iltifat-ı Nazm-ı dünya sebebi saltanat-ı adildir A’del-i halkını Hak nazım-ı eşya eyler Fuzuli Hükümdür vasıta-i mevt ü hayatı halkın Vay ol hakime kim eyleye hükmünde hata Kıla mazlumları merhametinden mahrum Vere zalimlere öz nef’i için istila Mülteka Şarihi Damad merhum Kitabü’l-Kaza’da şu hadis-i şerifi nakl etmişdir: +Bir kimse bir insana bir i��i taklid ve tefviz edip halbuki ra’iyyesi içinde o insandan evla ve elyakı bulunursa ol kimse ale’t-tahkık Allah’a ve Resulüne ve cema’at-i müslimine hiyanet etmiş oldu. +Hadis-i şerifdeki cümle-i şartiyenin cevabı Eşbah’da suretinde rivayet olunmuşdur. +Bu rivayete göre me’al-i münifi şudur: +Bir kimse bir işi ra’iyyesi içinde o işe ehakk var iken bir insana tefviz ederse ol kimse gayr-i müstehakka i’ta ve müstehakkı men’ ettiği cihetle ale’t-talkık iki kere zulm etmiş oldu. +kavl-i kerimi Ka’be-i mu’azzamanın sadin ve kilitdarı Osman ibni Talha bin Abdiddar hakkında nazil olmuşdur. +Resul-i Ekrem Efendimiz yevm-i fetihde Mekke’ye dahil olunca Osman bin Talha Ka’be’nin kapısını kilitleyip sath-ı Ka’be’ye çıkmış ve miftah-ı Ka’be’yi Peygamber Efendimize teslimden imtina’ ile ben onun Resulullah olduğunu bilseydim miftahı ondan esirgemezdim demiş idi. +İmam Ali hazretleri Osman’ın elini büküp miftahı aldı. +Ka’be kapısını açdı. +Resulullah Efendimiz derun-ı beyt-i mu’azzama girip iki rek’at namaz kıldı. +Dışarıya çıkdıkda Abbas hazretleri miftah-ı Ka’be kendisine verilip sikayet ile sidaneti cem’ etmesini taleb ettiyse de bu ayet-i kerime nazil olmakla Resul-i mücteba efdalü’t-tahaya hazretleri miftahı Osman’a iade edip i’tizar eylemesini Hazret-i Ali’ye emr etdi. +İmam Ali de miftahı Osman’a i’ade den sonra şimdi geldin de rıfk ile mu’amele ediyorsun. +Hazret-i Ali: +Senin hakkında Kur’an nazil oldu da şimdi bunun okudu. +Osman ayeti istima’ etmesiyle hemen şehadet getirdi ve Cibril aleyhisselam hubut edip sidanetin ile’l-ebed evlad-ı Osman’da olduğunu Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimize haber verdi. +Bu kavl-i kerim ber vech-i meşruh sadin-i Ka’be Osman bin Talha hakkında nazil olmuşsa da hitab her emanetde her ferde ammdır. +Yani hitabın hükmü bütün mükellefine ve emanat dahi hukukullaha ve hukuk-ı ibada dair mükellefinin zimmetlerine te’alluk eden cemi’-i hukuka amm ve şamildir. +Husus-ı sebeb umum-ı hükme mani’ değildir. +Ayetin şu kıssa üzerine vürudu onun bu kazıyyeye mahsus olmasını hamil olduğu cemi’-i emanat dahil olur. +Ma’lumdur ki insanın mu’amelesi ya Rabbiyle veya ibad ahvalinde emanete ri’ayet lazımdır. +İnsanın Rabbiyle olan mu’amelesinde emanete ri’ayeti me’muratı işlemek ve menhiyatı terk etmekdir. +Bu bir deryadır ki sahil ve payanı yokdur. +ve hatta abdestde ve cenabetden guslde ve namazda ve zekatda ve savmda bile lazımdır. +Kısm-ı sani ki insanın halk ile mu’amelesinde emanete ri’ayetidir. +Bu kısımda vedi’a ve müste’arları ashabına i’ade edip hiyanet etmemek hususları dahil olur. +Ebu Hureyre hazretlerinden rivayet olundu ki Resul-i Kibriya Efendimiz: +buyurmuşdur. +Bu kısım emanetde keyl ü vezinde tatfif etmeyib tam ölçmek tam tartmak nasın uyubunu ifşa etmemek hususları müluk ve ümeranın ra’iyyeleri hakkındaki adaletleri ulemanın avam-ı nassı ta’assubat-ı batılaya sevk etmeyip belki dünya ve ahiretde nafi’ a’mal ve i’tikadata onları irşad eder suretde nush u pendleri zevce dahi namusunu muhafaza edip zevcine hiyanet etmemesi dahildir. +İnsanın nefsiyle mu’amelesinde emanete ri’ayeti hakkındaki kısm-ı salise gelince bu da insanın din ve dünyada nefsi için ancak enfa’ ve eslah olan şeyleri ihtiyar etmesi ve şehvet ve gazab sebebiyle mutazarrır olacağı eşyadan mücanebet eylemesidir bunun içindir ki server-i ka’inat aleyhi efdalü’t-tahiyyat efendimiz: +buyurmuşdur. +Bu ta’dad olunan umurun cümlesi Cenab-ı Hakk’ın ehline edasını emr eylediği emanatdan olmakla hepsi kavl-i keriminde dahil olur. +Cenab-ı Hak emr-i emaneti kitab-ı azizinin pek çok mevzi’inde ebediye na’il olan mü’minlerin evsafı arasında ve Sure-i Ahzab’da buyurulmuşdur. +Eserde dahi varid olmuşdur. +Bazı müfessirin-i kiram siyak-ı ayete nazar edip dediler ki bu kavl-i şerifdeki hitab umera’ ve hükkam vesaire gibi vülat-ı umuradır. +Nitekim kavl-i kerimindeki hitab anlara olduğu gibi. +Bu takdirce nazm-ı celilin me’al-i münifi: +“Ey vülat-ı umur! +Ey ümera’ ve hükkam! +Cenab-ı Hak size emr ediyor ki menasıb vesaireye dair zimmetlerinize te’alluk eden hukuku ehline müstehaklarına eda edesiniz ve nas beyninde hükm ettiğiniz zaman adl ile hüküm edip şu suretle de zimem-i gayre te’alluk eden hukuku ashabına isal eyleyesiniz” demek olur. +Fi’l-asl adl: +Eşyada müsavat demek olup sonra zulüm ve kavl-i kerimi ma-kablini takrir eder. +Ve muhatabına mezid-i lutfu ve imtisal-i emre hüsn-i da’veti tazammun eyler cümle-i müste’nefedir. +kavl-i kerimi ise va’d ve va’id olup ehline tefviz-i emanat eden evliya-i umuru ve adl ile hükm eden hükkamı mükafat-ı hükkamı mücazat-ı müntekim-i kahhar ile inzar ediyor. +Haccac ibni Yusuf Es-Sakafi hıtta-i Irak’a vali ta’yin kılındığı zaman Irak gayetle ma’mur ve abadan iken Haccac’ın reva gördüğü mezalim-i guna-gun ile harab ve yebab olduğundan varidatı bin kere kırk bine –kırk milyon edertenezzül etdi. +Halbuki Ömer bin Abdülaziz hazretlerinin zaman-ı adlinde hıtta-i mezkurenin varidatı bin kere seksen binden –seksen milyon eder- bin kere yüz bine –yüz milyon eder- ve daha ziyadeye kadar çıkmış idi. +Ama İmam Ali kerremallahu vechehu ve radiyallahu anhü hazretleri bir Yahudi’nin yedinde gördüğü zırhından dolayı Kadi Şureyh’in huzurunda Yahudi ile mürafa’a olarak zırh kendisinin olduğunu iddi’a eyledi. +Şureyh hazretleri Yahudi’ye bu iddi’aya karşı ne dersin diye su’al etdi. +Yahudi: +Zırh benimdir ve vazi’u’l-yedi benim dedi. +Bunun üzerine Şureyh İmam Ali’den müdde’asını isbat için iki şahid estedi. +Kanber ile Hasan bin Ali gelip İmam Ali’nin lehine şehadet etdiler. +Kadı dedi ki abd-i mu’tekid bulunan Kanber’in şehadetini kabul etdim ama oğlunun şehadetini kabul etmem. +İmam Ali radıyallahu anhu hazretleri oğlun pederi lehine şehadeti kabul olunur re’yinde idi. +Şureyh rahimehullah İmam Hasan’ın pederi lehine şehadetini kabul etmemesi üzerine Hazret-i Ali zırhı Yahudi’ye teslim etdi. +Yahudi bu hali görünce kendi kendine dedi ki Emirü’l-Mü’minin hazretleri kendi tarafından mansub kadının huzuruna benim ile beraber gitdi kadı onun aleyhine hükm etmişken razı oldu bu hali bu suretle derpiş-i mütala’a ettikden sonra dönüb İmam Ali’ye; “Ya Ali sen sadıksın Huda alim ve dana bu iddi’a eylediğin zırh benim değil senindir.” dedi ve şöyle deyip ağladı: +“Ya Rabb sana ma’lumdur ki ben hasimeynden hiç birine kalben dahi meyl etmedim. +Ancak Harunü’r-Reşid’in bir Nasrani ile sebk eden mürafa’asında haksız olduğu cihetle gerçi Reşid’in aleyhine hüküm ettimse de esna’-i mürafa’ada ikisini müsavi bir mevki’de oturtmamışdım.” Fukeha’-i izam hazeratı diyorlar ki hükkam hakk-ı amme kifayetleri ile ehl ve a’vanının ve me’unetleri kendilerine aid olanların kifayeti beytü’l-malden verilir. +Onlar bu suretle i’aşe edilmezlerse emval-i nasa tama’ etmeleri melhuzdur. +Nakl olunur ki Hazret-i Ömer radıyallahu anhın beytü’l-mali şiddetle siyaneti ma’lum iken Kadi Şureyh’e şehri yüz akçe ma’aş verir idi. +İmam Ali radıyallahu anhü hazretleri ise zaman-ı hilafetinde kadi-i müşarün-ileyhin ma’aşını şehri beşyüz akçeye iblağ eyledi. +O zamanlara göre Ceziretü’lArab’da düşünülsün bu mikdar ma’aş ne azim meblağ idi. +hükkamını muhterem tutuyor refah üzre onları i’aşe ediyor bi’l-ahere de mülken ve siyaseten kendi müstefid oluyor. +Mülklerinde gava’il-i mütemadiye zuhur etmiyor gava’ili tahkık için bastırmak için hazinelerini boşaltmakdan vareste oluyor. +Sen de muta’-ı cihan olan şu ka’ideye ri’ayet edip hükkamına ihtiram et müstevfi ma’aş ver ve tahsis eylediğin ma’aşı vaktiyle tesviye et ma’aş almak için Zeyd ve Amr’ın derece derece eteklerini ayaklarını takbile mecbur etme aman şunun bunun emrine muhalefet edersem acaba ben soluğu nerede alacağım çoluk çocuk da ne olacak gibi tereddüd-i dilhiraşlarda onları bulundurma. +Bak o zaman nasıl hakimler zuhur eder nasıl hükümler sadır olur. +Her şey’den evvel bu ka’ide pişva-yı hareket ittihaz kılınmalı ve sonra diğer cihetler diğer tedbirler düşünülmelidir. +Bir hakim ki selamet-i fikri bi’l-vücuh havatır ve ekdar ile muhtel olmuşdur. +O hakim mesalih-i ibadı mı düşünür yoksa nefsini mi böyle bir hakimden artık ne beklenir. +İbn-i Melik’in Menar Şerhi’nde nakl eylediği üzre Kadi Şureyh rahimehullah Hazret-i Ömer tarafından Kufe’ye kadı nasb olundu ve yetmiş beş sene Kufe’de kadı olarak kaldıkdan sonra Haccac’ın Irak Valiliği zamanında isti’fa etdi. +Vefatında yüz yirmi yaşında idi. +Asrımızda ah! +Valiler hakimler me’muriyetlerinden berk-i hatif sür’atiyle geçiyorlar. +En önde rahlesi aguş-i ihtiramında Ağır ağır yürüyen bir dokuz yaşında melek; Beş on adım geriden zib ü ihtişamında Şafak ziyaları hatta uful edip gidecek Kadar latif iki ma’sumu bir açık payton Vakar u naz ile çekmekte; arkasında bunun Küçük küçük bir alay çehre-i sürur-nümun. +O ruhtan daha safi olan yüreklerden Zaman zaman bir İlahi terane yükseliyor; Bu cuş-i safvetin aksiyle ta meleklerden Zemine doğru bir “amin!” sadasıdır geliyor. +Muhiti her birinin bir sabah-ı nuranur Bütün bu kafile efradı pür-sürud-i sürur Güzer-gehindeki halkı yarıp yarıp geçiyor! +Bu bir ketibe-i ma’sumedir ki ey millet: +Selama durmalısın şanlı rehgüzarında; Bu bir cenah ki: +Atide bir ufak hareket Yapıp cihanları oynatmak iktidarında! +Gelir de saye-i imdad-ı Hak’ta bir gün bu Girer diyar-ı mealiye doğrudan doğru. +Budur bu var ise dünyada şanlı bir ordu! +Evet ilerlemek isterse karban-ı şebab Yolunda durmaya gelmez. +O çünkü durmayarak Diler ki eylesin atiye doğru azm ü şitab. +O çünkü istemiyor hale saplanıp kalmak! +Onun kudumü için nazenin-i istikbal Açar da sine o olmaz mı per-güşa-yi visal? +Durur mu artık onun karşısında mazi hal? +Fakat o zemzemeler uçtu hep dudaklardan... +Sürud-i neşve bu alemde pek süreksizdir! +Ağır ağır geçiyorken alay sokaklardan Gelir de caddenin ağzında mıhlanır dikilir Mehib-manzara bir anlı şanlı gerdune; Yol açtı bir iri ses mevkibin geçip önüne: +– Siz ey heyakil-i bi-ruhu devr-i mazinin Dikilmeyin yoluna karban-ı atinin; Nedir tarikını kesmekte böyle isti’cal? +Durun ilerlesin Allah için şu istikbal. +– Evet bu yıl gidelim de ziyaret eyleyelim O yerleri o mukaddes makam-ı ulyayı... +Diyordu zevcesine... +Çünkü ben bu sevdayı Sekiz dokuz senedir beslerim hayalimde... +Bu sözleri öteden dinliyordu bir asabi Kadın hayata beşaret veren latife gibi. +– Bilir misin ne kadar bir büyük sa’adetdir... +Fakat niçin susuyorsun? +Kadın: +Çocuklarımız Gidince biz kalacaklar bu evde yapyalnız... +Düşündüğüm bu... +diyordu. +– Sebeb mi sanki bu da? +Sebeb mi sanki bu? +İşte bu arzu-yı şedid Onun hayatına hüküm eyliyor.. +Bu zill-i ümid Bırakmıyor onu bir lahza bir dakıka bile. +O şimdiden o makamı te’emmül eyleyerek Ğarik-i şehd-i hayalat.. +İstiyor görmek. +Kadıncağız bakıyordu bu muhterem zevcin Haris ve teşne duran vaz’-ı zi-tevekkülüne Müşareket edebilmek için tahayyülüne. +Düşündü kaldı.. +İçinde bu ıztırab-ı sefer Bütün letafet-i amali mahv eden ahker.. +Dudaklarında sıkışmışdı i’tirafı onun Önünde mevcelenen tude-i melale bakıp Cesaret eyleyemezdi bu firkate.. +mağlub Esassız şübühate bütün.. +zavallı kadın Çekip çocuklarının şimdiden tehassürünü Dökerdi kalbine şellale-i teessürünü Bu şeb bu hal-i tereddüdle imtidad etdi.. +Bütün firaş-ı tahayyülde muttasıl rü’ya Görürdü ... +Ah bu firkat bu firkat-i yelda! +Sevimli yavruları hab-ı pür hayalinde Cıvıldaşırdı o ma’sum neşvelerle bütün. +Bir ıztırar-ı tevekkülle bunlara mahzun Donuk donuk bakınırdı... +Fakat hayır gidecek. +Bu za’f-ı kalbe neden artık inkıyad etsin? +O zevc-i safına karşı niçin inad etsin? +Sabah olunca şuyu’ buldu evde niyyet-i hacc. +Gülerdi şimdi o akşam kırık duran adem Te’allukata seraser yayıldı hep bu haber.. +Akın akın geliyorlar veda’a sür’atle Kucaklaşıp gidiyorlar sirişk-i rikkatle. +O ihtiyar-ı mu’azzez eliyle devşiriyor Her ihtimali tahattürle bir beyaz kefen.. +Temevvüc eyledi herkesde bir derin şiven. +Evet mematı düşünmek hayatı bilmekdir. +Memat o zıll-i mu’akkib o zıll-i lerzişdar Koşar peyinde hayatın seri’ ü pür ısrar! +Sefer levazımı artık bütün hazırlandı. +Demek yakınlaşıyordu müfarakat.. +Mağmum Evin içinde kalanlar.. +Dimağlar mahmum. +Bu iftirak-ı müheyyicle titriyor herkes.. +Öpüşdüler bu tehassürle sade ağlaşarak; Zavallı gözleri artık dumu’a müstağrak O pir-i girye-zebunun.. +Küçük torunlarını Birer birer öpüyor ihtiyac-ı kalbiyle.. +Bütün gumum-ı firakı azaltıyor böyle. +Yanında işte o şefkatli gamlı validecik Hayatını kemiren girye-i ümumetle Şehik-i kalbini isar ederdi şiddetle. +Sevimli duhteri ağuş-ı girye darında Dü-maha bir mütebessim çocuk.. +melek gibi şuh Bakınca bunlara ağlar o sanki bir mecruh. +Vapur azimete başlarken işte rıhtımdan Dumu’-i firkat ile ıslanan o mendiller Havada mevcelenen refref-i selam-aver! +Mahuf dalgaların insidam-ı müdhişine Mesir olan o denizler geçildi sür’atle Kavuşdular yine eski hayata sıhhatle. +Refah içinde bugün hane halkı mest-i safa Bütün sürur-ı diyanetle çehreler memnun Cıvıldaşır yine ahfad neşve-bahş-ı derun. +Gelir gider konu komşu bu hal-i mes’udu Samim-i kalb ile tebrik ederler; işte bütün Mu’attarat-ı latifeyle her taraf meşhun. +Müsafirine seraser teberrüken sunulur Gümüşlü tepsiler üstünde kuze-i zemzem Ki ruh-ı şevk ile reyyan olur içen adem Muhtelit bir İstinaf Mahkemesi teşkili hakkındaki nazariye-i batıleyi redden kaleme alınan “Muhtelit Mahkemeler” makale-i hukukiyesinin risalemizde intişarını müte’akib ecnebi hakim istihdamı gibi na-beca teklife badi olan ahvalin Hukuk Mektebi nizamnamesinin tamamıyla tatbik edilmemiş olmasından neş’et etmekde olduğu beyanıyla mezkur nizamnamenin otuz ikinci ve otuz beşinci maddeleriyle madde-i mahsusası ve Teşkilat-ı Mehakim Kanunu’nun madde-i muvakkatası ahkamını teşrihan bendler yazılması ve evvel ve ahir hedef-i tecavüz olan me’zunin hukukunun müdafa’a edilmesi lüzumunu mutazammın rüfekamız canibinden müte’addid varakalar aldık. +Biz ise bu vadideki makalatı Meclis-i Meb’usan’ın in’ikadından sonra yapılacak tensikat-ı adliye zamanına ta’lik eyliyor idik. +Fakat ahiren Adliye Nezareti makamını bir rub’ asırdan beri mehakimimizin her hal ve derecesinde her türlü mevani’a rağmen ahkam-ı kanuniyyeyi müdafa’a ile iştihar eden ve hatta bu yolda bir çok mezahimi iktiham ederek nihayet Kanun-ı Esasi’mizin olan Manyasizade Refik Beyefendi hazretlerinin teşrifleri üzerine mevadd-ı mezkure ahkamının temami-i tatbikine kana’at-ı kamile hasıl olmuş olduğundan teşrihat-ı matlubeye mahal kalmadığını muhterem rüfekamıza beyan edebiliriz. +cum’a vuku’ bulan ictima’ında mevadd-ı mezkurenin yapılacak tensikatda nazar-ı i’tinadan dur tutulmaması temenniyatını makam-ı nezarete arz ü i’lam için tanzim kılınan müşterek istid’anameyi takdim vazifesi acizleriyle diğer üç refika tahmil edilmiş olduğundan naşi müctemi’an vuku’ bulan müraca’atımızda müşarun-ileyh nazır beyefendi hazretleri canibinden zaten nezaret-i celilenin dahi tasavvuru bu merkezde olduğu ve me’zunların hukuk-ı müktesebelerinin her suretle siyanet olunacağı tebşir ve tarafımızdan dahi mukabeleten “Himemat-ı seniyyeleriyle yeniden hayat bulan kanunlarımız meyanında Mekteb-i Hukuk Nizamnamesi’nin bir istisna teşkil etmeyeceğine me’zunin meyanında vüsuk ve itmi’nan-ı tam mevcud olduğu” beyanıyla arz-ı teşekkür olunmuşdur. +Bunu bize Rebiülahir sene Hey’et-i Meb’usan Nizamname-i Dahilisi gösteriyor. +Bu nizamnameye göre her müctemi’ zevat arasında emr-i mühimm-i müzakereyi tanzim edecek esbab u vesa’ili i’dad ve tehiyyedir. +Binaberin katen vazife-i riyaseti ve sinnen en küçüklerinden iki zat da muvakkaten hizmet-i kitabeti der’uhde eder ve şu suretle bir hey’et-i muntazama şeklini alan zevat-ı müctemi’a kur’a olunur. +Hey’etçe müzakereye esas olacak şeyler: +. +Meb’uslar canibinden verilen evrak . +Makam-ı Sadaret’den mevdu’ layihalar . +Efrad tarafından takdim olunan müsted’iyat ve bunlara teferru’ eden mazabıt vesairedir. +Birincisi iki kısımdır: +. +Evrak-ı intihabiyye ki meb’usun şahs u vekaletine . +Takrirler ki veza’if-i mevdu’asına te’alluk eder. +Evrak-ı intihabiyye ilk ictima’da ibraz olunarak numaralar vaz’ ile kayd edildikden sonra re’is tarafından liecli’t-tetkık kur’a suretiyle şu’belere tevzi’ olunur. +Sahibinin bulunduğu şu’beye tesadüf ederse yine kur’a ile diğer şu’beye verilir. +Şu’belerde de tedkıkatı teshil için encümenler vücuda getirilir. +Bu encümenler evrak-ı intihabiyyeyi tetkıkden ma’ada ahvalde her şu’beden müntehab birer zatdan teşekkül ederse de tedkık-i intihabat keyfiyetinde şu suretle teşekküle lüzum olmadığından her şu’be; a’zasını kur’a ile beşer beşer ayırarak encümenlerini teşkil eder. +Bunlar sahib-i evrak olan meb’usanın emr-i intihabının ta’rifat-ı kanuniyyeye tevafuk edip etmediğini tetkık ve netice-i tetkıkatı havi a’zalarından birine kaleme aldıracakları mazbataları şu’belere i’ta ederler. +Oradan re’ise gönderilir. +Hey’et-i umumiyyece müzakeresi icra olunur. +Netice-i müzakerede intihab-ı vakı’ın kanun-ı mahsusunun ta’yin eylediği usul u şera’ite tevfikan cereyan etmiş olduğu taht-ı karara alınırsa sahib-i evrak olan zatın sıfat-ı meb’usiyeti te’eyyüd eder ve netice-i karar taraf-ı riyasetden hey’ete beyan olunur. +Şu tafsilata nazaran re’is ve katibler ibtida’en muvakkat oldukları gibi a’zalarda da ber-vech-i meşruh nev’ama muvakkatlık vardır ki kanunen bu hale bazı neta’ic terettüb eylemekdedir: +. +Bir a’za kendi intihabına dair ne şu’bede ve ne hey’et-i umumide re’y veremez. +Halbuki meclisce mevzu’ bahs olan herhangi hususda bir mani’-i nizami haylulet etmedikçe a’zanın beyan-ı re’yden mehcur olması mutasavver değildir. +. +Bir meb’usun a’zalık sıfatı intihabının hey’etce esna-yı müzakeresinde muvakkaten sakıt olur. +Halbuki her meb’us azalığı karargir olmazdan mukaddem dahi müzakerelerde beyan-ı efkar ve i’ta-yı re’ye salahiyetdardır. +Hey’et netice-i müzakerede adem-i kabule karar verirse fesh-i intihabı mucib esbabı tanzim edeceği mazbatada tasrih ve tekrir-i intihab lüzumunu beyan eder ve bu mazbatayı re’is makam-ı Sadaret’e takdim eyler. +Evrak-ı intihabiyenin hey’etce tetkıki keyfiyeti meb’usların aded-i mürettebinin sülüsanı nisbetinde a’zaların kabulüne kadar devam eder. +Aded-i a’za bu raddeye baliğ olunca teşekküle salih ve efradı tevkıt-i mezkur şa’ibesinden ari bir hey’et vücuda gelmiş olduğundan re’is ve katib-i da’imiye de lüzum görülür. +Bunun içindir ki tetkıkat-ı intihabiye bu noktada bırakılarak re’is ve katibin intihabına mübaderetle riyaset ve birinci riyaset vekaleti ve ikinci riyaset vekaleti me’muriyetleri esami varakasını tetkık etmek üzere de a’za-yı mevcudeden birkaç zat tefrik olunur. +Ve neticede usulü dairesinde ekseriyeti kazanan üç isim hakkında mazbata yapılarak makam-ı Sadaret’e gönderilir. +Katibler ise bi’l-intihab hey’etce kararlaştırılır. +Teşkili hakkındaki veza’ifini şu suretle itmam eden meclis verilmemiş olan a’za-yı mütebakiyeye a’id tedkıkat-ı intihabiyyeye devam eder. +Sadaret vasıtasıyla huzur-ı şahaneneye takdim olunan riyaset intihabının irade-i seniyyeye iktiran eylediği hey’et-i meb’usana tebliğ olununca muvakkat re’isin riyaseti hitam bulmuş olacağından re’is-i daimi ile iki re’is vekilleri ve kararlaştırılan dört katib ifa-yı vazifeye başlar ve ertesi senenin mebde’-i ictima’-ı adiyesine kadar bu vazife uhdelerinde kalır. +Takrirlere gelince –maksadımız meb’usların tekalifini ihtiva eden evrakdır– bunlar hakkında yapılacak mu’amele teklifin nevi’ ve mahiyetine göre tahallüf eder. +Ma’a-mafih teklifin tahriri olması ve esbab-ı mucibesinin tasrih edilmesi ve riyasete takdim olunup hey’etçe şayan-ı nazar olup olmadığı hakkında bir karar-ı mütekaddem istihsal olunması gibi hususat cümlesinde caridir. +Vükeladan istizah-ı teklifde kabule dair olan karar-ı mütekaddimin kendisinden istizah-ı madde olunacak zatın o gün hey’et-i meb’usana gelmesi veya ma’iyyetindeki rü’esa-yı me’murinden birini göndermesi için makam-ı riyasetden sorulacak madde hakkında sarahat-i lazimeyi havi bir davetname gönderilir. +Vükeladan şikayeti tazammun eden tekliflerde karar-ı mütekaddemin ittihazından evvel hey’etce kararlaştırılacak şu’belerden birinde teklif-i vaki’ tetkık edilir. +Badi-i şikayet olan husus müztelzim-i mes’uliyet olur ve hey’et-i meb’usanın dahil-i daire-i vazifesi olan ahvale mütedair görülürse şu’bece tahkıkat-ı lazime icra ve iştika olunan zatdan izahat-ı kafiye istihsal olundukdan sonra şayan-ı tetkık ve müzakere olduğuna karar verildiği takdirde yapılacak kararname hey’et-i umumiyyede okunur. +Da’vet icab edip etmeyeceği te’emmül olunarak lüzum halinde o zatın bi’z-zat veya bi’l-vasıta vereceği izahatı istima’dan sonra kararname ca’at edilir. +Sülüsan-ı ekseriyet-i mutlakaca mazhar-ı tasvib olursa muhakeme talebini müş’ir mazbata tanzim ve re’is tarafından makam-ı Sadaret’e takdim olunur. +Ta’dilat tekliflerinde cari kuyud ve şurut-ı za’ide kanun layihalarının suret-i müzakeresi hakkındaki tafsilat-ı atiyeden müstebandır. +–maba’di var– biliş ve tanıyış hiç bir nazar ve istidlale tevakkuf etmeksizin kendi kendine nefs-i insanide hasıl oluverir. +İşte bu ma’lum-ı zaruri “enaiyet ve benlik”dir. +Bu ena’iyet cevher-i mücerred olarak bidayet tarafı ezeliyet nihayet tarafı da ebediyete doğru uzanıp gider. +Şimdi bulunduğumuz hal ena’iyetin cesede bürünmüş bulunduğu küçük bir devredir. +Demek oluyor ki işbu ena’iyet üç hal üzre zuhur ediyor: +Tecerrüd inziva hululdür. +dıkça nefsinde bir inkıbaz hisseder. +Hayret ve dehşetden kendini bir türlü kurtaramaz. +Akl-ı insani de hiç bir türlü hükm-i kat’i veremez izhar-ı acz eder. +Fikr-i insani tecerrüd ve inziva hallerini dahi yekdiğerinden farklı bir suretde tasavvur eder. +Şöyle ki fikr-i insani kendi haline bırakıldıkda hal-i tecerrüde pek az te’alluk eyler. +Sathice bir düşünmekle üzerinden hemen çıkıp gider. +Zira bu hal-i tecerrüd geçmiş bir devirdir. +Tekrar avdet ezelden devr-i hulule doğru geçip gitmişiz. +Bununla beraber ena’iyetimizde bu devre a’id hiç bir türlü hatıra ve hiç bir türlü eser hissedemiyoruz. +Hiç bir gune alameti haiz olmayan zulmet-i mutlaka içinde bir devr!... +kaldığı nokta burasıdır. +Görüyoruz ki dünyada ne varsa o nihayetsiz o müdhiş zulmete doğru hareket ediyor. +Oraya giden bir daha gelmez. +Ondan haber almak da mümkün değil. +Babalarımız dedelerimiz hep orada. +Tanıdık bildiklerimizden bir çoğu gözümüzün önünden ga’ib olup gidiyor. +Akibet bir gün bizim de gideceğimiz kat’i. +Var olmak o korkduğumuz hale hazırlanmak demekdir. +İşte var olmuşuz; şu halde o halin vuku’u da şüphesiz.... +Ne korkunç.. +Ne müdhiş hal!... +yeyi unutur görmez olur. +Nazarında herşey bir hiçi-i fenaya münkalib olur. +Dehşetinden kendisini alamaz. +İnsan için bu hali düşünmemek de mümkün değil. +Zira insanların varacağı ve ebediyyen içinde kalacağı bir alemdir. +O hazin hazin türbeler o elvah-ı mekabir o mezarlar o daima gözümüz önünden geçmekde olan cenazeler... +Hep bu hali düşünmeye bizi sevk ediyor hep o fikri o korkunç tasavvuru uyandırıyor. +Zaten bunlar hepsi birer alametdir. +bir müdafa’a her hüzne karşı bir teselli hazırlamak ile mefturdur. +daima mukabelede bulunmuş ve işbu mukabele neticesinde himmetleriyle mütenasib bir tarzda ya def’ veya tahfif etmişlerdir. +O nihayetsiz olan ademe doğru uzanıp giden mevcudiyet o bütün hüzünlerin en büyüğü olan ölüm insanları pek büyük bir müşkile pek büyük bir hüzne sevk ediyor. +Acaba insanlar buna karşı ne suretle mukabele edebilecekler? +Şüphesiz esasından def’ etmek bundan tamamen kurtulmak tavk-ı beşer haricindedir. +Bu cihetden buna imkan yokdur. +Lakin bu eşkal ve hüznü tahfif mümkün değil mi? +İşte bu mümkündür. +İnsanlar Cenab-ı Allah’ın hidayetiyle buna bir çare bir teselli bulmuşlar. +Lakin asıl eşkali def’ suretiyle değil. +Belki ona inkıyad ve onu kabul etmekle beraber o müdhiş zulmet-i ademde kendine rehber olacak o karanlık yolda düşmeden yürümek için kendine zahir olacak rehgüzarını tenvir edecek bir arkadaş bir yoldaş hazırlamakladır ki işte insanların kendi fıtratlarıyla bi’z-zarure buldukları çare bu kadarcık bir şeydir. +Fakat bu kafidir. +Yalnız bu arkadaşın adil müstakım samimi ciddi olması lazımdır. +Bununla beraber o neş’e-i saniyede refakatinden ayrılmayacağı muhakkak ve bu da min-tarafillah musaddak olması elzemdir. +İşte bu arkadaş a’mal-i saliha ile terbiye edilmiş iman-ı sahihdir. +ladıkları bütün teşebbüsatın ayrıca isimleri olduğu gibi işte böyle ölüm namında olan dehşet-aver bir hale karşı bir arkadaş aramak fikri dahi bir “fikr-i dini”dir. +Görüyoruz ki bu fikr-i dini insanlarda zaruri olarak meydana geliyor. +Bu fikr tab’-ı insanı okşuyor; tabi’at-ı insaniyye meydana getiriyor. +İnsanlarda bu fikrin vücuduna haricden bir te’sir yokdur. +Bu fikri tevlid eden ancak esbab-ı ma’nevidir. +Hem de bu fikir bütün insanlarda bedevi medeni bütün efrad-ı beşerde zuhur edegelmişdir. +Dünyada en ziyade ekseriyet-i ara kazanan ve mazhar-ı kabul olan bir nokta varsa o da fikr-i dinidir. +Dünyada en ziyade kalbde kalan bir fikir var ise o da dinsizlik fikridir. +Hülasa: +Fikr-i dini fıtri zaruri cebillidir. +Hükumet-i Meşruta’da terbiyenin esası insanın kuva-yı mevcudesinin tamamıyla inkişafı bedir haline gelmesidir. +Buna hürriyyet-i terbiye esası deriz. +Lakin hürriyetin mahiyyeti nedir? +Evvela bunu iyi bilelim. +Hürriyet aklın muktezası olan kavanine ita’atdir. +Acaba akıl u hikmet-i kavanininin menşe’i nedir? +Şübhe yok ki menşe’-i kavanin ve hadisat Cenab-ı Hak’dır. +Kavanin alemde birkaç türlü düşünülebilir: +Kavanin-i tabi’iyye Buna lisan-ı şer’de sünnet-i ilahiyye denir: +Tabi’atdaki hadisatın kavanini ki “bu kavanin için ezeli tebdil ve tağyir yokdur” cümlesi de mukteza-yı hikmetdir. +Buna biz ita’at ederiz. +Bu ita’at evvela ıztıraridir. +Öyle mani’ teşkil edemez. +Vakı’a bu kavanin içinde bize hasım gibi ahkam var. +Mesela emraz cazibe kanunu serbesti-i harekata mani’ olur hararet ve burudet bizi bizar eder elektrik vesair kuva-yı tabi’iyye bize hasmane bir suretde savlet gösterir. +Zahiren böyledir. +Lakin bunlara doğrudan doğruya hedef olmak su-i te’siri tahtında kalmak sırf bizim eser-i cehlimizdir. +Zihn-i beşer o kavanin-i fıtriyyenin ahkamını öğrenir tarz-ı cereyanına vukuf hasıl ederse o kavaninin esaretinden kurtulduğu gibi kendi hizmetinde dahi kullanır kendine bend eder. +Lakin yine tekrar ederim: +İnsanı bu kavanin muvacehesinde hür eden mutlaka ilimdir. +Cazibe-i arziyye bizi yere mıhlıyor hürriyet-i tabi’iyyemizi tehdid ediyor. +Lakin mühendisler yine o cazibe kanunundan istifade ederek kubbeler yaparlar yine cazibe kanunu sayesinde balonla semalara çıkar seyranlar yaparız. +Bunlar ne ile olur? +Şüphesiz kanunların icra-ı ahkamına vukuf ile ki bu da ancak Pastör da’ü’l-kelbe bir çare buldu. +Lakin bu illete sebeb olan mikrobları yine vücud üzerine zerk ederek. +Biz ilim sayesinde hasım olan kavanini dost etmeğe çalışırız. +Saye-i ilmiyyemiz ne kadar yükselirse ahkamı bize hasım gibi görünen kavaninden o derece kurtuluruz. +Zira kavanini kendimize bend ediyoruz. +man hürriyet-i tabi’iyyesi pek mahdud idi. +Gece kesif karanlığı terise şiddet-i hücumuyla kendinin serbesti-i harekatına bir takım mani’alar teşkil ederdi. +Halbuki beşeriyetin ilim sayesinde şimdiki hayatını göz önüne getiriniz: +Şimendüferler vapurlar ve daha sair bin türlü vesa’it-i nakliye icad edildi. +Evvelce şedd-i rahl etmeğe çalışan insanların önüne büyük bir orman na-mütenahi zann edilen bir deniz çıkar arzu ettiği yere gitmesine mani’ olurdu. +Alem-i medeniyetde şimdi böyle bir hal görülür mü? +Bizim muvaffakiyetimiz efendiler! +Sırf ilim sayesindedir. +Hürriyet ilimle ka’imdir. +Cehl ile hürriyet bir yerde bulunmaz. +Hürriyet ma’arifin vezn-i te’adülüdür. +Kavanin-i tabi’iyenin suret-i tecellisi a’za ve cevarih üzerindedir. +kür-i nefse a’id bir fi’ildir. +Zihnimizde mevcud bir takım me’aniyi yan yana dizer düşünürüz. +Lakin bunlar böyle keyfe ma yeşa’ mı zihinde tertib ediliyor? +Hiç bir ma’na yok ki insan o ma’nayı kendi kendine hatıra getirebilsin. +O intizam-ı tertib bir kanuna tabi’dir ki o da bizim yed-i iktidarımızda değildir o kendi kendine cereyan eden bir kanundur. +Biz yalnız teselsül eden ma’nalardan istediğimize iltifat ederiz. +Yoksa “Teselsül-i me’ani” kanunu tağyir kabul etmez. +Buna nazaran hürriyet-i fikriyyemiz olmamalı. +Halbuki ilim sayesinde kanun-ı teselsülün ne olduğunu bilerek istediğimiz gibi düşünebiliriz. +Bakınız! +Burada dahi insanın düşünmesini takyid eden birşey var. +Lakin insan ilim ile buna da galebe eder. +Demek oluyor ki ikinci kanunun suret-i tecellisi dahi ilim ile ifna edilir. +her ikisine belki ebediyyen gerden-dade-i inkıyad olup kalacakdı. +Hükema insanı tab’an medeni olarak kabul eder. +İnsanlar müctemi’an ve bir hey’et-i medeniyye halinde yaşar bir yerde yaşayan hayvanlar da vardır. +Lakin hayvanat-ı saire bir hey’et-i medeniyye teşkil etmekden ba’iddir. +İnsan akıl ile mümtazdır. +Bu haysiyetle de teşkil ettikleri hey’ete bir hey’et-i medeniyye denir. +Burada yani hey’et-i ictima’iyye dahilinde bir nizam-ı medeni lazım. +Mesela biri hür lakin öteki de hür. +Birbirinin haklarına tecavüz etmeyecekler. +Öyle ise bu hey’et-i medeniyye için dahi bir kanun lazımdır. +Tarih-i tabi’i insanı dahi sair hayvanat gibi bir sürü olarak kabul eder. +Lakin hayvan sürüsü ile insan cem’iyeti arasında mühim bir fark var: +Tarihin kable’t-tarih zaman hakkında ilm-i asar-ı atikanın verdiği ma’lumata ettiği te’minata nazaran hayvanların sürüsü hal-i hazıra kadar hiç bir tahavvüle uğramamışdır. +Halbuki insanlar hiç de öyle değildir. +Zira beşeriyet karnen ba’de karnin terakkı eylemekle tahavvüle ma’ruz olmakla mütemeyyizdir. +Bunun bir mühim sebebi var. +Hayvanat birbirine bir lüzum üzerine belki mu’avenet eder. +Fakat bu te’avünleri zaman ve mekan evvel yazılan bir kitabdan istifadeler eder. +Pek eski zamanlarda gelip yaşamış olan ecdadımızın keşf etmiş olduğu kanunlardan ciddi istifazalar eyler. +Lakin bir hayvan diğer bir hayvan için böyle çalışamaz. +Bir insan bir şey keşf eder. +Ondan yalnız kendi mi müstefid olur? +Hayır. +Demek insanlar bidayetden şimdiye kadar –belki bilmeyerek- birbirleri emin olunuz terakkı edemeyiz. +Ecdadımız dahi kendi ecdadından yerde bulunan hem-cinsi için çalışır. +Mesela Çinliler bize çay hazırlar. +Biz dahi onlar için sa’y u gayretde bulunuruz. +İşte zaten böyle münferiden yapılmayacak işler saha-i husule gelir. +Demek oluyor ki insanlar arasında daima bir münasebet pek eski zamandan beri bir mu’aşeret var. +Öyle ise bunlar da bir kanuna merbut olmak lazım gelir. +Buna kavanin-i medeniyye namı verilir. +Kavanin-i medeniyye ile kavanin-i tabi’iyye arasında bir fark var. +O fark dahi harekat ve adat-ı insaniyyenin menşe’i yalnız akl-ı hasdan ibaret olmadığıdır. +Bizim bir takım hasa’isimiz mesela hissiyatımız ihtirasatımız var. +İnsanların cemi’-i harekatı akl-ı selimden çıkmaz. +Bazen ihtirasata mağlub olur. +Harekat te’addüd ede ede tekerrür eyleye eyleye meleke adet hükmüne girer. +Bu cihetden insanlar adat ve ahlak iktisab eder. +Harekatın menşe’i bazen ihtirasat vesair bir takım deva’i olduğu için kavanin-i medeniyye tamamıyla akıl ve hikmetden muktebes değildir. +İnsanların tahavvüle ma’ruz olan adatı menşe’-i kavanin olabildiği için kavanin zaman be-zaman bozulmuş tahavvüle uğramışdır. +Bu izahat ile kavanin-i fıtriye ve tabi’iyye ile kavanin-i medeniyye arasındaki fark anlaşılmış oluyor: +Kavanin-i tabi’iyye la yeteğayyer olduğu halde kavanin-i medeniyye tağayyür ve tahavvül ediyor. +Lakin kavanin-i medeniyyenin kemali fıtrat olacakdır. +Bizim kavanin-i tabi’iyyeye ita’atimiz olduğu gibi kavanin-i medeniyyeye dahi ita’atimiz olmalıdır. +Kavanin-i medeniyye muhalif-i akl olsa bile ita’at şartdır. +Yunan-ı kadimde te’addüd-i ilah mezheb-i batılı vardı. +Sokrat buna i’tiraz etmişdir. +Bu i’tirazı neticesinde kendisini haps etdiler. +Talebesi firar teklif etdi. +Hakim kavanine ri’ayetsizlik olur diye reddetdi. +Kavanin-i medeniyyenin tensiki kavanin-i mevzu’anın fena olduğunu anlatmak lazımdır. +Bu çareye tevessül edilmeyerek hareket olunursa tezebzüb hasıl olur. +İnsanların bu gibi mevki’de yegane çaresi hürriyet-i fikriyyesini i’mal ile tanzim-i kavanini teklif etmekdir. +Zaten kadimden beri böyle hareket edilmişdir. +Evvela hükema ve udeba ezhanı tenvir etmişlerdir. +Badehu fikirler böyle beslene beslene ıslahata yol açılmışdır. +Tarih buna şahiddir. +Bütün kavanin-i medeniyyenin selametini tekeffül edecek ancak hürriyet-i fikriyyedir. +İstibdadın en ağırı hürriyet-i fikriyyeye tecavüzdür. +“Terbiye” için kavanin-i tabi’iyyeyi öğrenmek lazım; ta ki onları teshir ederek hürriyet-i tabi’iyyemizi elde edebilelim. +Hürriyet-i fikriyyeye dahi alem-i nüfusda cari olan kavanin mani’ olur. +Onu dahi kendimize bend etmeliyiz. +Hadisat-ı nefsaniyye cümlesinden olmak üzere gazab kin her türlü ihtirasat bizi doğru düşünmekden men’ eder. +Serbest ve doğru düşünmenin şartı istirahatdir. +İnsanların tabi’atlerinin heyecanlı zamanlarında bedenen ve nefsen rahat etmedikleri anda iyi düşünememişlerdir. +İnsanlar işte bu gibi mevani’e galebe etmedikçe iyi düşünemez. +Bunun için dahi ilim lazımdır. +Hülasa kavanin-i medeniyyeye ita’at lazımdır. +Bir tarafdan da ıslahına sa’y u gayret etmeğe bir mani’ yokdur. +Zaten biz kavanin-i medeniyyeye ita’at ile hür olabiliriz. +Bunun haricinde i’mal-i fikr etmek hürriyetden çıkmakdır. +Hürriyet terbiye için müsavat da olmalıdır. +Burada müsavat-ı mutlaka iki şey’in veya iki şahsın aynı olması demek değildir. +Zaten böyle bir hale bu alemde tesadüf edilemez. +Bir kalıbdan çıkan şeylerde bile fark vardır. +Mahlukat içinde ise birbirine müsavi iki mahluk mevcud değildir. +Mutlaka aralarında bir ihtilaf vardır. +Hiç bir zihin tasavvur edebilir misiniz ki kuvaca tarz-ı tefekkürce diğer bir zihnin müsavisi olsun? +Bu fikren tasavvur olunsa bile maddi bir suretde mevcud olduğunu iddi’a etmek kabil olmaz. +Zira tabi’atda böyle tesavi yokdur. +Müsavat bu ma’naya alınmamalıdır. +mak demek değildir. +Bu olamaz. +Zira Allah öyle halk etmişdir. +Zaten insaniyet için –bir hadis-i şerifin me’aline nazaran– bu ihtilaf rahmetdir. +Biz yüksek zihinlere muhtacız. +Ashab-ı deha bize rehberlik edecek. +Onlar da bizim seviyemizde kalacak olursa cem’iyet terakkı edemez. +Öyle ise müsavatı başka cihetde aramalıdır. +Herkes insan olmak haysiyetiyle ta’limde müsavidir. +Her kim olursa olsun mesela bir mektebe müraca’at ederse sen fülanın oğlusun sen fakırsin diye kabul veya reddetmek olmamalı. +Herkes ta’lim ve ma’rifetde müsavidir. +Bir kimseye sen şunu tahsil etmeyeceksin denmez. +Terbiyede müsavat budur. +Hukukca da müsavat buna derler. +Bir kimsenin ilmi var hissiyatı necib kuvve-i irtiyadiyesi metin iktiza ettikçe en buhranlı zamanlarda metanet gösterir en şedid ve en müdhiş manzaralar karşısında –büyük kumandanlar gibi– karar eder. +Şimdi bu derece-i kemale vasıl olan kimselerle henüz okumak yazmak bilmeyenler hissiyat-ı hasise erbabı metin idareye malik olmayanlar bir olur mu? +Lakin her iki tarafa mensub olanlar hukukca müsavidir. +Mahkemeye gidildi mi da’valarında hak aranır her ikisine aynı mu’amele edilir. +Terbiyenin esaslarından biri de “tekafül” nazariyesidir. +Evvela bunu bilmeli ki gerek aile gerek bir kavim gerek akvam-ı saire efradına mensub olsun bir kimsenin nef’i diğer hem cinsi için dahi nef’dir. +Yine aynıyla birinin zararı diğerinin de zararını mucibdir. +Buna lisan-ı ilimde tekafül nazariyesi denir. +Bu me’alde hadis-i şerif dahi şeref-variddir. +kalblerinde bir takım muhabbet meknuzdur. +Biz birini müte’ellim gördük mü onun elemine iştirak ederiz. +Zahm-nak bir kimse nazara ilişdi mi o kimsenin kavmiyeti dini nazar-ı esasdır. +Bizim kalblerimizin haysiyet-i asliyesini bozan kin hased gibi bir takım ihtirasatdır. +Bunlardan te’arri ediniz. +Emin olunuz ki herkes hakkında bir muhabbet hissedersiniz. +Bu hakıkati Sa’di merhum ne şa’şa’a-i ifade ile ne güzel beyan etmişdir. +Hakıkaten gayrin alamından azade olanlara adem demek ca’iz değildir. +Bu rabıta ya’ni ebna-yı cinsinin alamına Terakkiyat-ı medeniyyede dahi cümlenin iştiraki var. +Dünyada geçmiş ve şimdiki halde mevcud akvamın hangisi nazar-ı i’tibare alınırsa alınsın her biri kendi mikdarınca ilme medeniyete yardım etmişdir. +Akvam arasında dahi bir rabıta-i şedide meşhuddur. +Dünyanın bir tarafında buhran-ı mali olur. +Biz ne kadar uzak bulunursak bulunalım bundan müte’essir oluruz. +Bu te’essür evvela aile efradında saniyen bir kavim efradında dereceten daha ziyadedir. +Şunu hiç bir zaman unutmamalı ki birimizin zararı diğerimizin de zararıdır bu zamanın terbiyesi esasından biri de anlaşılıyor ki “tekafül”dür. +Terbiyede fazilet dahi bir esas-ı mühim teşkil eder. +Fazilet galebe ma’nasınadır. +Nefsimiz ile vaki’ olan mücahedelerde galebe ede ede mümarese kesb eyleye eyleye ihraz ettiğimiz bir meziyet olduğu için fazilet tesmiye edilmişdir. +Bunda ne kadar ileriye giderse ağraz amal-i hasise o kadar yolundan geri kalır. +Bütün ahrar bu söylediğim veza’if daha var ki bi’l-hassa nazar-ı dikkati calibdir: +İlmü’t-terbiye hendese gibi coğrafya gibi vatanı olmayan bir ilim değildir. +Bunu nazar-ı dikkate alarak ahkam-ı diyanete menafi’-i vataniyyeye tevfik-i hareket etmelidir. +Biz bu esaslara ri’ayet etmeliyiz ve sırf bu maksadla hareket olunursa hürriyete müstehak insanlar yetişir. +El ele vermek bu veza’ife çalışmak akdes veza’ifimizdir. +Hep gayret ederek vatanımızı bunlara na’il edelim. +Münasebat-ı beşeriyyenin kesb-i samimiyet ederek beyne’l-akvam bir uhuvvet-i umumiyye husulünü arzu edenlerce bu mes’ele şayan-ı tetkıkdir. +Şimdiye kadar gerek akvam-ı muhtelife beynine gerek bir kavmin efradı arasına hep fitne ve tefrika ilkasına çalışıldı bütün evlad-ı vatan yekdiğerinden uzaklaştırıldı araya öyle bir tohm-ı münaferet saçıldı ki az kaldı perişan oluyorduk. +Fakat mazhar-ı lutf-ı Rahman olarak mevcudiyetimizi kurtardık. +Şimdi en büyük vazifemiz arada hasıl olan bu derin boşluğu imla’ya sarf-ı gayret etmekdir. +Ta ki cümlemiz bütün milel ve akvam “beni adem” olduğumuz tahakkuk etsin. +Zaten gaye-i din-i İslam da budur: +Beyne’l-akvam bir uhuvvet-i umumiyye te’sis ederek cümlesini bir sırat-ı müstakıme bir tarik-i fazilet ve selamete isal etmek!.. +Bunun için İslamiyet’in ahkam-ı ahraranesini ortaya koymak lazımdır ki din-i mübinin ulviyeti tezahür etsin. +Yoksa hala hakıkat-i İslamiyyeyi kesif hicablar altında saklarsak hiç şüphe edilmesin ki din-i mübinimize karşı pek büyük vazifesizlik etmiş oluruz. +Ah din-i İslam ne ulvi bir dindir!.. +Bunun hakıkatini öğrenerek bütün nezahet-i asliyyesiyle neşr ü ta’mimine gayret etsek daire-i felah u sa’adetine fevc fevc koşarlar. +Devr-i Sa’adet’te o hahiş-i akvam ne idi? +O muhabbet ne sayede etrafında kim kalırdı. +Ne kadar mes’eleler mesa’il-i diniyye vardır ki mürur-i zamanla büsbütün başka şekle girmişdir. +Bunların hepsinden bahs edecek değilim. +Zira ümmetin isti’dadını terakkiyat-ı fikriyyesini seviye-i irfanını nazar-ı i’tibare almak veca’ib-i tahririyyedendir. +Her şeyin tetkıkini mevzu’-i bahse konulmasını zamanına terk ederek bugün milli sancağımıza yazılan “uhuvvet”e müte’allik bir mes’eleyi mevzu’-i bahs etmek isterim. +Çünkü efkar-ı umumiyyede bu babdaki ahkam-ı diniyyeyi öğrenmek hususunda bir arzu görülüyor. +Hem bunu söylememek de zannederim ki mazarratı celb ediyor müslümanları akıdesizliğe sevk eyliyor. +Çünkü bugün bütün burudetler unutulmuş bütün eyadi-i akvam yekdiğerine uzadılmışdır. +Bu hüsn-i idare edilirse bu hususdaki ahkam-ı asliyye-i İslamiyye söylenirse atiyen büyük muvaffakiyetler beklenir din-i celil-i İslama büyük bir hizmet edilmiş olur i’tikadındayım. +İşte bu hüsn-i niyyetle din-i celilimizin ulviyet ve kudsiyetini mahza izhar maksad-ı halisanesiyle buna müte’allik Arabca gayet mu’teber bir eserde tesadüf ettiğim tetkıkatı tercümeye lüzum görüyorum. +Ta ki hakıkat herkesce anlaşılsın tezahür etsin de bu uhuvvet-i Osmaniyye bu uhuvvet-i insaniyye daha ziyade kesb-i te’eyyüd eylesin. +Muharrir-i muhtereme karşı bir su’al tertib edilerek gönderilmiş. +Hakayık-perveran-ı ümmet için bu tarik-i te’allüm u tekemmül pek feyz-bahş pek zevk-averdir. +Münazara bütün ulema-yı eslafın üssü’l-esas-ı irfanıdır. +En parlak hakıkatleri böyle fikirlerin çarpışmasıyla husule gelmişdir. +Fakat her şey bir takım kavanine merbut olduğu gibi münazaranın da kendine mahsus bir kanun ve edebi vardır. +O ecille-i ulema hiç bir vakit bu kanundan ayrılmadılar. +Ayrılmadılar da o sayede irfan-ı beşerin te’alisine muvaffak oldular. +Bakınız ne hulus-ı fikr ne safvet-i lisanla soruyor. +Diyor ki: +Kur’an-ı mübinde selam hakkında birkaç ayet-i celile varid olmuşdur Mesela: +Fakat bu ayat-ı kerime mutlak olarak varid olmuş. +Şimdi bu ıtlak gerek müslim ve gerek gayr-i müslim bi’l-umum efrad-ı beşere şamil midir; yoksa bazı sarih ehadis-i sahiha ile takyid edilerek yalnız müslimlere mi hasdır?.. +“Müslimin müslim üzerinde hakkı ifşa’-i selam izhar-ı tahiyyedir” me’alinde bir hadis-i şerif var bu o ayat-ı celileyi takyid edecek bir mahiyette midir nasıl ki bazıları böyle anlıyor bu hadise istinaden bu hususda gayr-i müslimlerin sukut-ı hakkına hükm ediyor... +Bu doğru mu?.. +Denirse ki: +“Bu ammdır”; şu halde bunun bir adet-i me’lufe olması için beyne’l-akvam şuyu’ ve ta’mimi lazım mıdır yoksa değil midir:.. +Bu su’ale cevaben hazret-i muharrir diyor ki: +Din-i İslam umumi bir dindir; velev tedrici bir suretde olsun adab ve feza’ilini bütün ahad-ı nasa neşr etmek ve insanları yekdiğerine takrib ile bütün efrad-ı beşer beyninde bir uhuvvet-i umumiyye husule getirmek gaye-i makasıdıdır. +Zaten gayr-i müslimlerle selamlaşmak ahd-i nebevide de cari idi. +Yalnız muharibler istisna edilirdi. +Çünkü bir kimse diğerine selam verince artık o zata bir fenalığı dokunmayacağını te’min etmiş oluyor. +Muharebede ise tabi’atiyle muhasamada bulunulacak. +Şu halde selam verdikden “Benden sana zarar erişmez emin ol” dedikden sonra onu bozmak hiyanet ve nakz-i ahd sayılacakdı. +Bunun için yalnız muharibler selamdan ber’e selam verirler Cenab-ı Risalet-me’ab da mukabele buyururlardı. +Hatta Hazret-i Peygamber Efendimiz bu hususda o kadar ibraz-ı nezaket buyuruyorlardı ki bazı süfeha bazı bi-edeban selam lafzını tahrif ederek mevt ma’nasına olan “Es-sammü” diyorlardı. +Bunlara karşı Hazret-i Peygamber Efendimiz anlamazlıkdan gelir yalnız ve aleyküm şe’ye de dediler. +Cenab-ı A’işe de münkesir olarak diye mukabelede bulundu. +Bunun üzerine Hazret-i Peygamber Efendimiz şu yolda nesayih-i hakimanede bulundular: +– Sen onlara bakma. +Sen müslümansın. +Müslümanlar kimseyi söğmez kimseye la’net okumaz. +Haydi de öyle demişler ne olur? +Ölümden kurtulmak mümkün değil ki. +Bize de gelecek onlara da gelecek. +Sen hüsn-i mu’ameleden ayrılma!..” İbn-i Abbas gibi bazı sahabeden mervidir ki Hazret-i Peygamber Efendimiz zimmilere: +diyorlardı. +E’imme-i selefden Şa’bi hazretleri kendisine selam veren gayr-i müslimlere karşı: +diye mukabele buyururlardı. +Bu bazılarınca kıl u kali mucib oldu. +Hazret-i Şa’bi: +– “Neye garabetinizi celb ediyor? +dedi. +Allah’ın rahmetinden onlar mütene’im olmuyor mu ne ile te’ayyüş ediyorlar?..” Buhari’de mezkurdur Hazret-i Peygamber Efendimiz öyle buyurmuş: +– “Tanıdık tanımadık selam veriniz!..” İbn-i Münzir Hazret-i Hasan’dan rivayet ediyor: +“ müslümanlara? +de ehl-i kitaba raci’dir..” Bina’en-aleyh denilebilir ki: +Kitabiye karşı aynı onun dediğiyle mukabele olunur eğer rahmeti zikrederse sen de tezkir-i rahmetle ibraz-ı nezaket ve uhuvvet edeceksin!.. +meslek-i sahihlerini tenvir ve ira’e ediyor. +Sonra ahlaf geldi gayr-i müslime selam hususunda ihtilaf ettiler. +Ekseriyetle dediler ki: +“İbtida’ müslim tarafından selam verilmez” bu hükümleri için de İbn-i Abbas’dan mervi bir hadis-i şerifi sened ittihaz etdiler. +Hazret-i Peygamber Efendimiz böyle söylemiş onlara ibtida’en selam vermek hususunu hacete ta’lik eylemiş: +“Bir hacet olmadıkça müslim tarafından ibtida’en selam verilmez” demiş... +Redd ve mukabele hususuna gelince: +Bazı fukeha derler ki: +“Mukabele vacibdir müslimin selamına mukabele olunduğu gibi gayr-i müslimin selamına da mukabele taht-ı vücubdandır.” Bazıları da: +“Mukabele sünnetdir” dediler. +Kütüb-i Hanefiyye’den olan Haniyye’de de hafif muhteriz bir lisan kullanılır deniliyor ki: +“Yahudi olsun Nasara olsun Mecusi olsun redd ve mukabelede be’s yokdur!” demek istiyor ki: +“Ne vacibdir ne sünnet. +Belki mübahdır” halbuki rivayat-ı sahiha ile sabitdir ki sünnetdir. +meslekleri ef’al ve akvali bu yoldadır müslimin müslim üzerindeki hakkını beyan sadedinde şeref-varid olan hadis-i şerife istinaden varid-i hatır olan i’tiraza gelince: +Bu gayr-i müslimin hakkına münafi değildir. +Selam müslimin hakkı olmakla gayr-i müslimin hakkı olmamak lazım gelmez. +Selam bir hakk-ı ammdır. +Selam ile iki şey murad olunur: +Biri mutlak tahiyye biri de kendisine selam verilen zatı gadirden ezadan her türlü fenalıkdan te’min. +Bu nokta-i nazara göre neden yalnız müslümanlara has bir hak olsun? +Tahiyye elbet güzel şeydir insanlara karşı fenalıkdan tehazzür elbet müstahsendir. +Nefret ve burudeti hangi din hangi ahlak hangi akl-ı selim tasvib eder?. +Taberani ve Beyhaki Ebi Ümame’den bir hadis rivayet ediyor: +“Cenab-ı Hak selamı bizim ümmetimize tahiyye ehl-i zimmete de eman kılmışdır.” Selam hakkında şerefvarid olan ekser ehadis-i şerife ammdır. +Vakı’a bazılarında müslimi zikr etmiş fakat bazılarında gayr-i müslimi zikr etmiş. +Hadis Taberani’de olduğu gibi. +Birinin zikri diğerinin sukut-ı hakkını mucib olacağını hangi ka’ide söylüyor?. +Bana gelince diyor hazret-i muharrir – Ben tahiyye-i İslam’ın umumi olması tarafdarıyım. +Bence matlub olan budur. +Ehadis-i sahihada varid olmuş ki Yahudiler müslümanlara selam veriyorlardı onlar da mukabele ediyorlardı. +Sonra Yahudilerin selam lafzını tahrif etmeleri müslimlerin lafzı ile mukabele ve iktifaları hakkında emr-i nebevinin şeref-suduruna sebebiyet vermişdi; bu da o muharriflerin hud’alarına aldanmamak maksadına mübteni idi. +Kava’id-i asliyye muktezasındandır ki sebeb za’il olunca müsebbib de za’il olur. +Biz hiç bir rivayet işitmedik ki ashab-ı kiramdan biri olsun Yahudileri selamdan nehy etmiş olsun. +Çünkü o büyük müslümanlar İslamiyet’in künhüne vakıf hakıkati sever hiç bir zaman hakdan ayrılmazlardı. +Bu sayede Çünkü bir şey’in mahiyeti mahiyet-i asliyyesi anlaşılınca güzel ve ulvi olduğu takdirde elbet onun talibi çok olur. +Onlar kavlen ve fi’ilen İslam’ın hakıkatini adab u feza’ilini bütün cihana neşr etdiler. +O nur-ı hakıkate bütün alem bütün akvam ve milel sinesini küşad etti. +Onlar ale’l-umum mini men’ etmediler. +Lakin onlardan sonra gelen ahlaf bu mesleği değiştirdiler. +Müslimlerin işlediği her şeyden gayr-i müslimleri men’e kalkışdılar. +Hatta dediler ki: +Gayr-i müslimler Kur’an’a nazar edemez bazı ayat-ı celileyi muhtevi kitabları okuyamaz. +Bu dereceye kadar vardılar. +Zannettiler ki bu yaptıkları dine ta’zimdir muhaliflerden dini muhafazadır. +Böyle ecanibi hakıkat-i İslam’dan uzaklaştırdıkça muhalifinin din-i İslam’a karşı tehaşi ve burudetleri o derece tezayüd etdi. +Halbuki görüyorlar dinlerini neşr için fi zamanina Nasara ne kadar çalışıyorlar. +Ne cehd ü gayret ibraz ediyorlar!. +Meccanen kitablar tevzi’ eylerler başka dinde olanların evlad u etfalini mekteblerinde ta’lim ederler... +Hep maksad ecanibi kendi dinlerine takribdir.. +En büyük emelleri nasın adat ve şe’airinde kendi dinlerine doğru bir tahvil husule getirmekdir. +Böyle iken müslümanlardan çok kimseler vardır ki adab u feza’il-i İslamiyyeyi başkalarının ahz etmesinden korkuyorlar çekiniyorlar. +Ve bunu da dine bir ta’zim diye zu’m ediyorlar. +Hem öyle bir ta’zim ki bunun fevkinde artık ta’zim olamazmış. +Halbuki iyi bilsinler ki bu yaptıkları şey bu tuttukları meslek din-i İslam ile insanlar arasına kesif perdeler çekmekden başka birşey değildir. +Belanın en büyüğü de budur. +Me’muldür ki artık bu hakıkat derk olunur da her hususla beraber bu babda da hakıkat-i asliyyeye ric’at edilir!.. +Mütala’at-ı sabıkamıza doğru irca edilecek en sathi bir nazar sarahaten şunu görür: +Garb medeniyetinin ashabı dilerinde yokdur; ahval-i ictima’iyyeleri ise kadını kemal-i cinsisine isal etmek şöyle dursun onu vazife-i asliyyesinden avare olarak kavanin-i hilkate mes’ud bir hayatın icab eylediği metalibe münafi bir yol tutmaya sevk etmekdedir. +Eğer biz de nazar-firib zevahire kapılanlardan olaydık kadınlarımız için nisvan-ı garbe imtisal etmek lazım geleceğine herkesden evvel ka’il olurduk. +Lakin biz bu mevzu’a dair daha bir harf yazmadan hakıkat-i hal ile aramıza giren ha’il olmak isteyen bütün perdeleri yırttık; mes’eleye dide-i şu’un olduğunu gördük. +Daha sonra bu medeniyeti te’sis edenlerin kendi elleriyle yazdıkları asarı tetkıke başlayarak onların da bizimle beraber bu hakıkat-ı celıleyi i’tiraf ettiklerini bu ilel-i unsuriyyenin alet-tedric izalesi için olanca kuvvetleriyle çalıştıklarını hem de temeddünün na-payidar olan şekl-i hazırı nasıl icab ediyorsa öyle çalıştıklarını anladık. +Artık zannederim ki hakıkat-i halin gözle görülen zevahirden kulakla işitilen medayihden pek başka olduğunda kari’in-i kiramın bizimle ittifakı için bu adamların yukarıdaki sözleri kafidir. +Yok hala re’yimizde ısrar eder de işi –evin bile tekzibe kadar vardırırsak şüphesiz elim avakıb intaç edecek bir hata-yı azim irtikab eylemiş oluruz. +Bununla beraber mes’ele hadd-i zatında basitdir künhüne vusul için uzun uzadıya uğraşmaya hacet yokdur. +Zira ka’inatın ahval ve meratibi şöylece bir tedebbür edilecek olursa ayanen görülür ki Cenab-ı fatır-ı hakim her mahluka emr-i ma’işetini te’min edebilmesi kendisine has olup kemal-i cinsisi de ona vabeste bulunan vazifeyi yerine getirebilmesi ki günün birinde bu mahluk kendisine tahsis olunan hududun haricine çıkar hatta görenler de biraz vakit bu hali tahsin eder. +Bu ise hadd-i zatında şayan-ı istihsan olduğundan değil belki insanda teceddüde yeni yeni şeyler görmeye bir meyil bulunduğundandır. +Lakin zaman geçtikçe göz bu yeni hali görmeye alışır bunun iyi bir şey olmadığını bilakis o mahlukun kendi terkıb-i tabi’i-i bedenisinin ahkamına karşı Piş-gah-ı im’anında bir çok ayıbları noksanları mücessem bir surette tecelli eder. +Şimdi size bir misal getirelim: +Faraza içimizde siyasi bir kadın zuhur ettiğini işitsek derhal kendimizde bir sürur ve mübahat duyarak o nev-zuhur siyasiyeyi alkışlamaya alem-i nisvan için bir nümune-i kemal tuklarını gördüğümüz zaman koltuklarımız kabarır. +Lakin bu siyasiyenin arkasından bir çok siyasiyeler bir çok mühendiseler peyda olur tabi’at da bu yeni bid’atlardan dolayı başımıza büyük bir iş açacağını lisan-ı hadisat ile bize bildirir lara düşman kesiliriz; onlardan hiç bir suretle hoşnut olmayız! +Fakat böyle bir zamanda edeceğimiz te’essüfün göstereceğimiz adavetin ne fa’idesi olabilir? +Elbette hiç. +Zira o zaman icabat-ı ahval bizi yeni bir tarz-ı ictima’a pıştığı noktada buluruz: +Eğer kadınları bulundukları halden men’e kalkışırsak mevcud şerre bir şer daha katmış oluruz. +Bizim o zamanki halet-i ictima’iyyemiz şimdiki tahmin ettiğimiz gibi olamayacakdır. +Yok böyle yapmaz da kadınları kendi akıntılarına bırakırsak o vakit de cürha habis bir şekil alır. +Hastalık müdavata karşı mu’anit kesilir; bina’en-aleyh biz de kendimizi ulema-yı ümemin yukarıda şikayetlerini zikreylediğimiz aynı mehalike hedef etmiş oluruz. +Bu misalin hem bizim hem de Avrupalılar için iradı pek doğrudur. +Çünkü biz Avrupa’da mühendiseler tabibeler bulunduğunu işitivermekle istihsan ve hayret içinde kalıyoruz da tezekkür olunmak icab eden cihetleri unutuyoruz. +Müstakbeli kat’iyyen hesaba almaksızın bizde de öyle kadınlar yetiştirmeye kalkışıyoruz. +Bu teşebbüse karşı durmak ediyoruz. +Şimdi bize deseler ki: +Ey kavim sizin her hallerini makam-ı istişhadda irad etmekte olduğunuz garblılar artık bu tabibelere bu mühendiselere doydular; bu gibi elkabın kaffesinden heveslerini aldılar. +Ahkam-ı tabi’ata karşı olunan isyanın tevlid eylediği fakat bidayet-i emirde kendilerinin asla düşünemediği netaic-i seyyi’eyi bugün re’yü’l-ayn gördüler. +Şimdi kalkmışlar bu halin gayet seri bir suretde mahv u tebdili lüzumunu ediyorlar. +İşte o yoldaki yazıları işte o yoldaki tehdidleri! +Evet bize böyle bir hitab varid olsa derhal bunlar bütün vehm-i batıldır münazarada bazen ihtiyar edilen mugalata enva’ındandır diyoruz. +Kadınların yukarıda sayılan mesalik-i ma’işetdeki muvaffakiyetleri simah-ı istihsanımızı o derecelerde meshur etmiş ki kim olursa olsun hilafını iddi’ada bulunursa hemen tekzib ediyoruz. +Lakin ne yapılabilir? +Bu bir kanun-ı tabi’idir yahud – kaviyye tarafından ümem-i za’ifeye sihir gibi hatta ondan daha şiddetle icra-yı te’sir eder. +İşte bunun içindir ki şarklıların bir çok halleri taklid-i mahzdan ibaret kalmışdır. +Hem bu mukallidliğe neden yeltendiklerini sorsanız cevabdan aciz kalırlar. +İşte size en basit ve en şayi’ bir misal: +Halkın bir çoğu tek bir kelimesini bilmediği hatta öğrenmeye çalışsa bile dilinin dönmeyeceği bir lisan-ı ecnebi ile selamlaşıp durur! +avam takımının adetidir. +Lakin havas için böyle bir dereke-i mezelletden yükselerek yolunu şaşıranları semt-i reşada sevk edecek birer meş’al-i hidayet olmak fesad ve fitneden kaçanları saye-i emanında barındıracak birer bünyan-ı metin-i salah kesilmek icab eder. +el-Mer’etü’l-Cedide mü’ellifi şarkdaki kadınların sefaletini talakın kesretini ele alarak adet-i tesettüre hücum ediyor onu çirkin bir surette gösteriyor bütün fenalıkların sebeb-i aslisi olduğunu ileri sürerek kaldırılması tavsiyesinde bulunuyor. +Lakin biz bunun hilafına ka’iliz. +Deriz ki: +Kadınlarımızı bulundukları halden daha berbadına düşmekden kurtaran yalnız tesettürdür. +Eğer tesettür olmasaydı hayat-ı nisvan bugünkünden çok daha fena olurdu. +Kezalik madem ki tesettür cahil ve hakır olan bir kadını emraz-ı ictima’iyye-i mühlikeden çoğunun şerrinden himaye ediyor; demek oluyor ki o kadını –velev orta halde ta’lim ve terbiye edilsin– vazife-i tabi’iyyesi kürsüsünde murabba’-nişin edecek kemal-ı cinsisini istihsal etmesi için kendisine en büyük mürşid olacak yegane kuvvet yegane sa’ik yine tesettürdür. +Lakin bu kadar ye’s bu kadar hayret neden icab etsin? +Mevcudat ile hadisat-ı kevn hep şühud-ı adil değil mi? +Eğer açık gezmek kadınların mesturiyete azv olunan fenalıklara düşmemesini kafil olaydı bu fenalıkların garbde bulunmaması yahud hiç olmazsa kale alınmayacak derecede az olması lazım gelirdi. +Halbuki hakıkat-i hal bunun hilafınadır. +Zira hadisat-ı aleme muttali’ olanlar bilirler ki kadınlara hürriyet-i kamile vermek için uğraşanların şikayet ettikleri fenalıklar ayniyle bilad-ı garbiyede de mevcuddur. +Kadınların düşmüş oldukları fakr u sefalete su-i hale gelince bunun da oralarda nisbeten daha şiddetli olduğuna elMer’etü’l-Cedide mü’ellifinin kendisi şehadet ediyor. +Diyor ki: +“Ahiren vuku’ bulan ta’dat ile sabit olmuşdur ki hıtta-i Mısriyyede san’atla iştigal eden kadın vardır. +Fransa’da muztardır. +Şimdi aralarında bir nisbet yapacak olursak görürüz ki Fransa’da yüzde on dört kadın san’atla meşgul iken bu nisbet Mısır’da ancak yüzde yarımı bulabiliyor.” bizim kadınlardan ziyade fakr u sefalet içinde bulunduklarına bu da bir delil-i mahsusdur. +Lakin mü’ellifin bunu ta’kıb eden sözü ki bu kadınların ailelerine hiç bir zarar iras etmeksizin amal-i hariciyyede iştigal etmekde olduklarına dairdir bedahete hisse bizzat ictima’iyyunun şehadetine külliyen mu’arızdır. +Bizim için muhtelefun fih olan bu gibi mesa’ilde icab eden şey işi ilm-i iktisadı pek iyi bilen hane sahiblerinin doğrudan doğruya kendilerinden sormakdır. +Biz ise ondokuzuncu asırda en büyük mü’essir-i ilmiyye meydana getiren miş idik. +hakıkı bir suretde ayırdığını hayat-ı beytiyyelerini ta kökünden yıktığını Avrupa’nın ortasında bülend-avaz ile söylüyor. +Hem bu hakıkati idrak eden yalnız Jules Simon’dan ibaret değildir; sair ictima’iyyun da bu adamın sözlerini bila-istisna kabul ediyorlar. +Biz burada kari’in-i kiramı daha ziyade ikna’ için İngiliz allamelerinden Samuyel Smiles’in Ahlak ismindeki eserinden bir nebze irad etmeyi münasib görüyoruz. +Bu zat İngiliz terakkiyat-ı medeniyyesinin erkanından ve te’ali-i insaniyet müştakanının büyüklerinden ma’duddur. +İctima’i mevzu’lar üzerine gayet mühim bir çok asar yazmışdır ki kısm-ı a’zamı Fransızcaya tercüme olunmuşdur Samuyel Smiles diyor ki: +“Kadınları fabrikalarda çalışmaya sevkeden nizam servet-i memleket nokta-i nazarından ne olursa olsun neticede bünyan-ı hayat-ı ailiyyeyi hadimdir. +Zira bu nizam evin heykeline hücum ediyor erkan-ı aileyi yıkıp deviriyor revabıt-ı evladından akrabasından ayırdığı için kendine has bir tarz alarak kadının ahlakını bozmakdan başka bir netice vermiyor. +Çünkü kadının vazife-i hakıkiyyesi umur-ı beytiyyesini tertib ailesini terbiye vesa’il-i ma’işetin ihtiyacdan fazlasını hüsn-i idare gibi şeylerden ibaretdir. +Lakin fabrikalar kadını bu veza’ifin kaffesinden mehcur ettiği için evler artık eski evlikten çıktı çocuklar terbiye görmeksizin kuşe-i ihmale bırakılmak suretiyle büyümeye başladı muhabbet-i zevciyye muntafi oldu kadın erkeğin sevimli bir refika-i hayatı olmakdan çıktı şeda’id-i a’malde meşakk-ı hariciyyede ona rakıb oldu. +Muhafaza-i iffet ve faziletin yegane medarı olan tevazu-ı fikri ve ahlakıyi alel-ekser mahveden bir çok te’sirata ma’ruz kaldı.” Bu sözlerden sarahaten anlaşılıyor ki nisvan-ı garb üzerinde dehşet-ferma olan sefalet zaruret bizimkilerden tasavvur olunmayacak derecede şiddetlidir. +Orada zavallı kadınlar evlerinin haricinde çalışmalarından dolayı bugün acınacak bizim için hane sahiblerini tekzib etmek doğru olamaz. +Bina’en-aleyh eğer mesturiyet kadınların medar-ı sa’adeti yahud hiç olmazsa muhaffif-i alamı olmasaydı nisvan-ı garbın ahvali elbette şu tasvir edilen tarzda olmazdı. +Kesret-i talaka gelince medeniyet ve ma’muriyetçe en daki ictima’iyyun dehşet içinde kalıyorlar. +Fakat önünü almak çaresini bir türlü bulamıyorlar. +Fransa’da intişar eden Revue’de taleb-i vaki’ üzerine muharrir-i şehir Amerikalı Lawson tarafından gönderilmiş şöyle bir istatistik vardır: +Massachusetts’de senesinde mahakim talak evrakı üzerine mu’amele ifa etmişdir ki ondan bir sene evvel bu evrak raddesinde idi. +Demek talak bir sür’at-i fevkalade ile ilerliyor. +Aynı memleketde izdivac ’de / iken ’da / derecesine inmişdir ki bununla te’ehhülün de eksildiği sabit oluyor. +Kezalik Cemahir-i Müttefika’dan bulunan Ohio’ya gelince aynı erkam-ı müdhişeye burada da tesadüf ediliyor. +’de mahakimden . izdivac evrakı geçmiş; sonra bunlar meyanında talak yani takriben izdivacda bir talak vuku’ bulmuş. +Lakin senesinde mahakim . nikah evrakı tescil etmiş. +Bunlar meyanında . talak yani izdivacda bir talak vuku’a gelmiş. +Kezalik müşahede ile sabitdir ki burada sene zarfında talakın adedi eski hadd-i vasatisinden . kadar artmış kadınların akıntılarına tabi’ olmasa idi Ohio’da . aileden aşağı bulunmazdı.” Cemahir-i Müttefika biladından California’da senesinde . izdivacın ’i talak ile neticelenmişdir ki bu hesaba göre üç nikaha bir talak isabet ediyor. +Yine Lawson tarafından yazılan bir talak istatistiğinde şu erkam görülüyor: +Connecticut’da Massachusetts’de Rhode Island’da Chicago’da nikaha bir talak düşüyor. +Chicago’da mahakim her sene talak evrakı tescil ediyor halbuki ahali .’den ziyade değildir. +Muharrir bunların akıbinde diyor ki: +Ey mü’minler ittika ediniz hazer ediniz sakının fitneden. +Öyle bir fitneden öyle bir bela-yı azimden sakınmalısınız ki geldiği vakitde yalnız zalimlere gelse müstehak olanlara mürtekib olanlara o belaya o ukubete layık olanlara münhasıran gelse ne a’la. +Lakin öyle gelmiyor. +Belki umum nasa istila eder. +Ma’sumları mazlumları da beraber izmihlale dehşet-i azimeye uğratır. +Böyle umumi bir ma’siyet böyle bir bela-yı müstevli var. +Sakınırsanız kurtulursunuz. +Doğrudan doğruya böyle herkese istila edecek bela-yı umumi vermeyeceğini Cenab-ı Hak habibine va’d buyurdu. +Sahih -i Buhari’de buna dair hadis-i şerif vardır. +Lakin kendileri de sakınmalıdırlar. +Belayı da’vet etmemeli. +Demek hasılı eğer bela-yı azim ve ukubet-i umumiyye kavl-i kerimi zahirine mahmul olur. +Lakin esbabdan tevakkı ma’nasına hamli lazım gelir. +gibi. +O fitnenin esbabından sakınmalı. +O ukubetin bir takım sebebleri var. +Müfessirin-i kiram beyan ederler işte. +Esbab-ı mezkureden tevakkı etmelisiniz ki müsebbib olan bela üzerinize istila etmesin. +Geçen hafta da bahs etmişdim bu ayetin tefsirinde birkaç mükellef olmak üzere alırsak o vakit kavl-i şerifinde tecevvüz bulunur. +Yani onun eseri isabet eder demek olur. +Lakin fitne doğrudan doğruya ma’nasına ukubet-i za’ir-i adidesi vardır. +Bu halde tecevvüze hacet kalmaz. +Fakat “Bir beladan sakının” ma’nasına ukubet-i ilahiyye ma’nasına gelir. +O belanın esbabından ihtiraz edin demek değil mi? +Nasıl ki “Nar-ı cehennemden sakının” buyurulur. +O ne demekdir? +“Zulümden ma’siyetden tehaşi edin ki cehennemden halas olasınız.” seye fa’idesi olmayacak ondan sakınmak kabil mi? +Elbet gelecek maksud onun hesabından korkun. +O gün bütün efrad huzur-ı Bari’ye gelecek kulların bütün a’mali su’al edilecek. +Ondan sakının ona göre davranın. +İşte ukubetden sakının demek esbabından tehaşi ediniz demekdir. +Bunun sebebleri nedir? +Birincisi müdahene emr-i bi’lma’ruf nehy-i ani’l-münkeri terk tefrikayı mucib kaviller fi’iller... +Bunlar ukubetin esbabındandır. +Akval u ef’aliniz böyle fitnekarane olursa tefrika düşer beyninize düşmanınız galebe eder üzerinize. +Bugünkü günde mucib-i tefrika her kavlden her fi’ilden tehaşi lazım. +Hem yalnız İslam beyninde tefrikadan değil bilumum Osmanlılar arasında tefrika kabil değil. +Onun için hayli zaman hayli kuvvet hayli himmet ister. +Gayet müteferrik yaşamış bin türlü esarete mahkum edilmiş ehl-i İslam’ı cem’ edip daire-i ittihada almak kabil mi? +Buna zaman ister. +İnşa’allah o da olur. +İslamiyet’in ulviyeti kesb-i vuzuh eder adalet-i umumiyye takarrur ederse tabi’atiyle herkes heves eder irtibat kuvvet bulur. +Lakin bugün Cenab-ı Hakk’ın açdığı yol selamet yolu ne tarzda açıldıysa onu ni’met bilip muhafazaya çalışmalıyız. +Bu selamet yolunda bu sebil-i savabda bütün vatandaşlarımız da iştirak ediyor. +Onlar da dest-i musafahatını bize uzatıyor. +Kabule mecburuz; dinen siyaseten aklen. +Böyle yek-vücud olarak ittihad edeceğiz. +Bunu ihlale tasaddi etmek büyük hiyanetdir. +Mevcudiyetimize; maddi ma’nevi varlığımıza hiyanetdir. +Bab-ı selameti kapamağa çalışmakdır. +Bu zerre kadar iştibah kabul etmeyen bir hakıkat-i bahiredir. +Zaten şeri’at-i İslamiyye de bi-gayr-i hakkin tecavüzü men’ ediyor. +Teb’ea-i gayr-i müslimeye de iyi söyleyin diye hukukunu muhafazayı emr etmiyor mu şeri’at-i adilemiz? +Ne kadar delil istersin. +Kur’an emr eder: +Herkese bazı kıra’etde varid olmuşdur. +Hasen güzel kelam söyleyin. +Yoksa münafereti tevlid edecek sözler değil. +Güzel kelam nedir? +Kardeşim oğlum... +Ama nasıl Hıristiyan’a ben kardeş derim? +Kardeş ta’biri mü’mine mahsus bir ta’bir değil midir! +Öyle cahilane sözler ortada dönüyor. +Te’accübe şayan Kur’anı okumazlar mı? +Ma’nasını anlamazlar mı? +Evet mü’minler beyninde bir uhuvvet-i hususiyye var. +nazm-ı celilinin ma’na-yı şerifi “Mü’minler ancak kardeşdir kardeşden başka birşey değildir. +Mü’minlerin başka kardeşi yokdur” ma’nası hatadır. +edatı kelamın evveline dahil olup nereye hasr ifade eder? +Cüz’-i ahirine. +Yani birbirine kardeş mu’amelesi etmeğe mecburdur. +Böyle kardeş olmakla daha kardeşleri bulunmasına mani’ midir? +Hayır. +Uhuvvet mertebe mertebedir. +Bir kere uhuvvet-i umumiyye var. +İnsanlıkda iştirak. +Bütün ebna-yı beşer kardeşdir. +Hazret-i Haydar’ın; kelam-ı şerifleri kezalik ayet-i kerimesi bütün nev’-i beşer beyninde bir rabıta insaniyet nazardan birbirlerine merhamet etmek insaniyet hukukunu muhafaza emrini havidir. +İnsanca mu’amele olur insana hangi dinden olursa olsun ademiyet muktezası: +Sa’di-i Hakim Şirazi rahimehullah bütün beni ademi bir cesed gibi telakkı ediyor. +Her ferd birer uzv-ı mahsus teşkil eder. +Biri müte’ellim olursa diğerleri de müte’ellim olur bir takım bi-çaregan olur. +Dünyanın ne tarafında olursa olsun felaket-zede olduklarını haber alırız müte’essir oluruz. +İnsan evladında cinsine bir meyil var. +Hayvanda bile bu meyl mevcuddur. +Hayvanın kendi cinsine meyli incizabı olduğu gibi insan da insan olursa bütün ebna-yı cinsine mu’avenet her birine imdad ve ne türlü kabil ise müsavat ifasına elden geldiği kadar çalışmalı vasaya-yı diniyyede bu suretle varid olmuşdur. +Uhuvvetin ikinci üçüncü dördüncü ma’naları da var. +Zikr olunan ma’nada bütün ebna-yı beşer dahildir. +Müslim de gayr-i müslim de zimmi de harbi de. +Hukuk-ı harb de var. +Çünkü harbi olmağla hayvan mertebesine tenezzül etmez. +Hukuk-ı harbi en evvel vaz’eden Avrupa cehalet içinde hukuku ortaya koyan şeri’at-i İslamiyyedir. +Siyer-i Kebir’i okursun leri yazıyor. +Siyer-i Kebir’in te’lifinden sekiz yüz sene sonra Avrupa’da kanun-ı harb fikri ortaya çıkdı. +Me’hazı budur Frenklerin en bi-taraf müverrihleri bunu i’tiraf ediyorlar. +İlk evvel bu kanun-ı harbi vaz’ eden insanların harbde bile hukukunu te’min eden şeri’at-i İslamiyyedir. +İmam-ı A’zam’ın şakirdi bunu te’lif etmişdir. +Erbab-ı mütala’anın ma’lumudur. +Ahiren İstanbul’da tercüme olunup tab’ olundu. +Kadınlara çocuklara ihtiyarlara bir takım dünyayı terk etmiş rahiblere mecnunlara ma’tuhlara bir mu’amele edilmez. +Şayan-ı merhamet olanlar var esirler var mecruhlar var. +Nasıl harb olacak esna-yı harbde ne mu’amele edilecek? +Onun da dairesi var hududu var. +Her şey’e hudud ta’yin etmiş şeri’at. +Alanlar ordan almışlar esasını kurmuşlar. +Bu cihetle harbiye zimmiye karşı beni Adem olmak nokta-i nazarından bir takım hukuk var. +Şeri’at ifaya mecbur ediyor. +Uhuvvetin bir ma’nası da vatandaşlıkdır. +Bizim Hıristiyanlara Musevilere vereceğimiz ünvan bu ma’nacadır. +Bir vatanın eczası olmak i’tibariyle. +Vatan çünkü maderdir mader mihriban sayılır. +Oradadır te’ayyüşün rahatın aramiş-i balin. +Madem bir iklimde oluyor orada müşarik olanlar menfa’at ve mazarratda beraberdir. +İştirak eder. +Kabul edeceksin. +“Hayır kabul etmem” demek olur mu? +– Ama uhuvvetin “vatandaşlık” ma’nasına geldiğini ne diye sorarsan: +Kur’anla!.. +derim. +Uhuvvet hemşehri ve vatandaş ma’nasına da gelir. +Daima Kur’an’da okuyorsun. +Ez cümle sure-i Kasas’da ...ila ahirihi. +Sonra aşağı doğru Şimdi bak Allah Kur’an-ı Kerim’de peygamberleri kardeş kılmış. +Her peygamber ümmetine nisbetle ah’dır uhuvveti haizdir. +Bu uhuvvet ne ma’nayadır? +Her birisinin karın kardeşi değil. +Tabi’i din kardeşi de değil. +Zira onlar putperest idiler. +Her ümmet hakkında buyuruluyor. +Mesela kavm-i Semud mürselini tekzib etdi. +Ol zamandaki kardeşleri Salih aleyhisselam kendilerine: +demişdi. +Niçin ittika etmiyorsunuz? +Niçin putperestlikden vaz geçmiyorsunuz Allah’ı ma’bud-ı zü’l-celal tanımıyorsunuz? +Şimdi burada uhuvvet ne ma’nacadır? +Elbet vatandaş. +Her peygamber kendi kavminden intihab olunmuş. +Bunun sebebi var. +Çünkü onların ahvallerini bilirler. +Mütaba’atdan çekinmezler. +Küçükden beri içlerinde bulunmuş siyerine suretine tamamıyla vukuf peyda edilirse kolay kolay iman ederler. +hatta kendi nefsinizden diyor Allah. +Hitab Mekke müşriklerinedir: +Ey Mekke müşrikleri! +Kendi nefsinizden peygamber geldi size. +Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem. +Nefsinizden... +Yani cinsinizden kendi aşiretinizden kendi biladınızdan ma’rufü’l-hal mazbutü’l-ahval... +Öyle bir nebi-yi ali-şan geldi hiç bir diyeceğiniz yok imanı terk etmeyiniz müslüman filan Hristiyan’ın kardeşidir” demek “vatandaş” demekdir. +Kur’an’dan iktibas ile kardeş ıtlak edilirse artık buna karşı şakk-ı şefe edilir mi? +İ’tiraza kalkışmak te’annüddür temerrüddür. +Allah beyan buyurmuş bu ta’birden tehaşi ca’iz olamaz. +Sıra . +derse geliyordu. +Fakat hazret-i üstad-ı muhteremin Rumeli’yi teşrif ve seyahatleri münasebetiyle tashih edilememişdi. +Bu . +ders ise bazı esbab ve tasavvura mebni hemen o vakit tebyiz edilerek tashih olunmuşdu. +Hazret-i üstad bu hafta avdet buyurdular. +. +ders tashih olunmak üzre takdim olundu ’inciyi müte’akib derc olunacakdır. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Aralık Birinci Sene - Aded: +Hudavend-i hakim azze şanuhu hazretleri ayet-i sabıkada ehline tefviz-i emanat eylemelerini ve adl ile hükm etmelerini vülat-ı umura bi-tariki’l-umum veyahud bi-tariki’l-husus emr ettikden sonra bu ayet-i kerimede dahi umera’-i hak ve vülat-ı adle ita’at ve inkıyad eylemelerini nasa emr edip buyuruyor ki Ey iman edenler Allah’a ita’at edin. +Ve Resulüne ve sizden ulü’l-emr olanlara dahi ita’at edin. +Hak ve adle ri’ayet etmeleri evvel emirde vülat-ı umura emr olunup sonradan onlara ita’at edilmesinin nasa emir buyurulması onlara ita’atin vücubu hak ve adl üzre devam etmeleriyle meşrut bulunduğuna tenbih içindir. +Ma’lumdur ki hüküm bir sıfat ile mevsuf bulunan bir şey’e ta’lik olundukda hükmün mevsufa te’alluku o sıfat ile ittisafı kadar takdir olunur. +Ve şu halde vülat-ı umura ta’atin vücubu onların muhık ve adil olmaları mikdarınca takdir edileceği lüzumu nümayan olur bina’en-aleyh ita’ati emr olunan ulü’lemr şeyde tenazü’ ve ihtilaf ederseniz o şeyi Allah’a ve Resulüne redd edin. +Umur-ı dinden bir hususda sizinle vülat-ı umurunuz beyninde ihtilaf zuhura gelir ise Kitab ve sünnete müraca’at edin o şeyin hükmü kitab ve sünnetde bulunursa onunla amel olunur; bulunmazsa kitab ve sünnetde mezkur eşbah ve neza’irinin ilel ve esbab-ı hükmü te’emmül edilerek emr-i muhtelefün fih ve eşbah ve neza’irin ahkam-ı mansusesinden istinbat kılınır. +Eğer siz Allah’a ve yevm-i ahirete müraca’at emrine muhalefet etmeyiz. +Yevm-i ahirete imanı olan o ruz-ı cezadaki ikab-ı ilahiyi düşünerek emre muhalefetden tehaşi eder. +Bu yani Kitab ve sünnete müraca’at sizin için hayır ve eslahdır ve hadd-i zatında me’al ve akibetce pek güzeldir. +Ebu Hureyre radıyallahu anhü hazretlerinin rivayeti üzre Hace-i Ka’inat aleyhi efdalü’t-tahiyyat efendimiz buyurmuşlardır ki .Bana ita’at eden muhakkak Allah’a ita’at etmiş oldu. +Ve bana isyan eden muhakkak Allah’a isyan etmiş oldu. +Ve emire ita’at eden muhakkak bana ita’at etmiş oldu. +Ve emire isyan eden muhakkak bana isyan etmiş oldu. +Bu hadis-i nebevi emire buyuruyor ki ümeraya vülat-ı umura ne kadar ita’at ve ihlas lazım olduğuna irşad için bu beyan-ı aliden daha beliğ bir beyan olamaz. +Bunun içindir ki ümmet ötedenberi el ele vererek evreng-i imamet-i kübra etrafında silsile bend-i ita’at ü inkıyad ola gelmişlerdir. +Bu zencir-i ita’ati kırıp haricine fırlamak hurucun an-ta’ati’llahdır. +Fi’l-hakıka cem’iyyet içinde yaşamak intizama ve intizamın husulü intizamsızlığı men’ edecek bir kuvve-i galibeye muhtac bulunduğundan böyle bir kuvvetin vücudu zaruridir. +Bu kuvvetin devam ve bekası ise onun haricinde tecelligahı olan ulü’l-emre ancak ita’at ve ihlas ile müyesser olabileceğinden ulü’l-emre an-samimi’l-kalb irtibatın vücubu mantık ve hikmet ile de sabitdir. +Fakat mesalih-i umumiyyenin hıfz ü siyaneti marzi-i ilahi olup hatta hukuk-ı ammenin şanını tebcil için nam-ı uluhiyyete izafetle hukukullah denildiği ve mesalih-i amme gözedilmeyince ulü’l-emrin illet-i gaye-i nasbı olan emr-i intizam ve asayiş muhtel olacağı cihetle ulü’l-emre ita’at onların ahkam-ı şer’iyyeye ve kavanin-i memlekete münkad bulunmalarıyla meşrutdur bu hudud tecavüz edilince bittabi’ rabıta-i ita’at çözülür. +Nakl olunur ki Mesleme bin Abdülmelik etkıya-yı tabi’inden Ebu Hazım hazretlerine: +Siz bize “Ve ulü’l-emri minküm” kavl-i şerifi hükmünce ita’at ile me’mur değil misiniz? +dedi. +Ebu Hazım hazretleri: +Evet size ita’at ile me’muruz. +Fakat bu sizin hak ve adle muti’ olmanız ile mukayyeddir. +Siz bu haddi tecavüz ederseniz kavl-i kerimi ile sizden hilye-i muta’iyet nez’ olunmuşdur cevabını verdi. +Hace-i Ka’inat aleyhi efdalü’ttahiyyat efendimiz: +buyurdu. +Halka isyan olan umurda mahluka ta’at olmaz. +Hulefa’-i Raşidin radıyallahu anhüm hazeratı: +derler idi. +Ben size adalet ettikçe bana sizin bana ta’atiniz kalmaz. +Cenab-ı Faruk mehabetli olmakla beraber istima’-ı hakka pek ma’il idi Hatta der idi ki: +Siz hakkı söylemedikçe sizde hayır yokdur. +Ben de hakkı istima’ etmedikçe benim hazretlerinden mervi olduğu üzre Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz buyurdu ki: +Sizin ahyarınız ol e’immenizdir ki siz onları onlar sizi severler ve siz onlara du’a ve sena onlar size du’a ve sena ederler. +Eşrarınız dahi ol e’immenizdir ki siz onlara buğz onlar size buğz ederler ve siz onlara la’n u nefrin onlar size la’n u nefrin eylerler. +Carullah El-Havarezmi tefsirinde diyor ki: +“Ayet-i kerimede emr olunan ulü’l-emr ile murad ümera’-i hakdır. +Ümera’-i cevrden Allah ve Resulü beridirler.” kavl-i şerifi ma kabline ma’tuf olmakla ümera’ vakı’a Cenab-ı Hak ve Resul-i Ekremi ile vücub-ı ita’atda cem’ olunmuşlarsa da bunlar ile murad ancak ol ümeradır ki onlar nehiyde Cenab-ı Hakk’a ve Nebi-i zişanına muvafakat ederler: +Hulefa’-i Raşidin ve bunlara hüsn-i ittiba’ eden ümera’ gibi. +Ümera’-i cevr bu şeref-i atfa bu makam-ı izzet ve tekrime layık ve cesban değildirler. +Cenab-ı Hak ulü’lemre emanatı ehline tefviz etmeleri ve beyne’n-nas adl ile hükm eylemeleri saniyen eşkal ve iştibah vaki’ olan mevadda Kitab ve sünnete müraca’at kılmalarıyla takayyüd buyurup şu suretde bu iki vech ile meşrut kılmış iken ümera’-i cevre tefviz-i emanet ederler ne adl ile hükm ederler ne Kitab ve sünnete müraca’at ederler. +Onlar ancak huzuzat-ı nefsaniyyelerinin arkasına düşüp o huzuzat kendilerini nereye sevk ederse oraya giderler bu makuleler Cenab-ı Hak ile Resul-i Ekrem’i indinde ulü’l-emr bulunanların sıfatından münselihdirler. +Bunlar vülat-ı umur değil “lüsus-ı mütegallibe”dir. +Kendilerine en la’ik olan ünvan budur.” din’de Kitabü’l-Emr bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehy ani’l-Münker’in bab-ı rabi’inde zirde me’al ve mü’eddası tercüme olunan hikayeyi nakl ediyor: +“Muhammed bin Muhacir bin Ebi Müslim el-Ensari’den nakl olunduğu üzre hulefa’-i Abbasiyye’den Ebu Ca’fer elMansur Darü’n-Nedve’ye nuzul etmişdi. +Darü’n-Nedve: +Kureyş’in daima ictima’ edip müşavere ettikleri mahal idi ki sonraları hulefa-yı İslamiyye Mekke-i Mükerreme’ye geldikçe bu mahalle nazil olurlar idi. +Mansur burada bulunduğu müddetçe her gece tulu’-ı fecrden evvel Beytullahi’l-mu’azzama tavaf Tulu’-ı fecrde Darü’n-Nedve’ye avdet eyler ve mü’ezzinler gelip vaktin duhulünü i’lam eylemeleriyle salat ikame olunup halife-i müşarün-ileyh imam olur namazı kıldırır idi. +Bir gece yine ber-mu’tad seher vaktinde Ka’be’de tavaf eder iken Mültezem cihetinden bir adam işitdi ki: +“Ruy-ı zeminde bağy ve fesadın zuhurundan ve hak ile ehl-i hak arasına ha’il olan zulm ve tama’dan ya Rabb! +Sana şikayet ederim.” diye muttasıl-ı nida edip duruyor. +Mültezem: +Hacer-i Esved ile bab-ı Ka’be’nin arasına denir. +Mansur tekerrür etmekde olan bu nidadan dolayı tavafında isti’cal edip doldu. +Bunun üzerine Ka’betu’llahi’l-ulyadan o metaf-ı ins ü melekden çıkıp mescid-i şerifin bir cihetinde oturdu ve hemen birini gönderip o adamı yanına çağırtdı. +O adam kalkıp ziyaret ettikden sonra huzur-ı halifeye gitdi. +Mansur – Ruy-ı zeminde bağy ve fesadın zuhuruna ve hak ile ehl-i hak arasına ha’il olan zulüm ve tam’a dair bu çın çın öten şu sözlerle Allah bilir ki beni dil-haste ettin mustarib kıldın. +O adam – Ya Emire’l-mü’minin! +Beni nefsimden emin kılarsan ahval-i cariyeyi tafsilen sana arz edeyim yoksa münhasıran nefsim için isti’taf eylerim zira korkumdan kendime malik değilim zihnim nefsimle meşgul. +– Nefsinden sana eman verdim korkma söyle. +– Kendini tama’ bürüyüb hatta tama’ı kendiyle Hak arasına ve ruy-ı zeminde zahir olan bağy ve fesadın ıslahına haylulet eden kimse ya Emire’l-mü’minin! +Sensin. +– Te’essüf ederim sana a bi-çare! +Benim neye ihtiyacım var ki bende hırs ve tama’ olsun? +Sim ü zer elimde telh ü şirin avucumda. +– Ya emire’l-mü’minin! +Acaba senin kadar hırs u tama’ı olan var mı? +Cenab-ı Hak seni müsliminin umur u emvaline ra’i ve nigehban kılmışken sen onların umurunda zühul ve gaflet ettin onların emvalini cem’ ve iddihara nasb-ı nefs-i binalar ve demirden kapılar yaptın kapılar yanında müsellah hacibler ikame ettin kendini o inşa ettiğin saraylarda kasırlarda haps eyledin. +Cibayet-i emval için etraf ü eknafa muhassıllar gönderdin. +Bir takım zalim vüzera’ ve a’van ittihaz ettin ki mülk ü devlete nafi’ bir şeyi feramuş etsen o şey’i senin hatırına getirmezler mevadd-ı hayriyyeye teşebbüs eylesen sana mu’in olmazlar. +Bu vüzera’-i su’i nasa zulm etmek üzre emval ile esb ü silah ile takviye ettin. +İsimlerini zikr ve tahsis ettiğin eşhasdan başka nezd-i mülukanene kimse girmesin diye emr ettin. +Emr etmedin ki mazlumlar dad-hahlar bi-nevalar sefil ve üryanlar kadr ü mertebeleri dun olanlar huzuruna çıkarılsın. +Halbuki bunlardan hiç bir ferd yok ki beytü’l-malde onun hakkı olmasın. +Nefsine has kıldığın sair tebe’anın üzerine tercih eylediğin yanından ayrılmamalarını emr ettiğin bu şirzime-i nemekbe-haram göre veli-ni’metlerinin selametine hizmet edecek yerde bilakis mahallerinden cibayet ettiğin emvali ehline ve ma-hüve leh’ine sarf u taksim etmediğini bahane ederek dediler ki: +Bu malullahda Allah’a hiyanet ettiği halde biz niçin ona hiyanet etmeyelim ki o bize müsahhardır. +Böyle deyip beynlerinde kavl ü karar ettiler ki ahval-i re’aya ve berayadan menfa’atlerine muvafık düşeni senin sem’ine isal etsinler senin bir amilin –muhassıl demekdir– – Mecma’u’l-Enhur fi Şerh -i Mülteka’l-Ebhur – çıkıp onlara muhalefet edecek olursa hakkında taraf-ı saltanata ihanet ve hiyanetini ima eder bazı müfteriyat tertib ederek onu teb’id eylesinler bu suretle onun hamle ve savletini ber-taraf etsinler. +Seninle onların bu halleri aleme yayılınca vüzera’ ve mukarrebin nasın gözünde büyüdü mehabetleri kulub-ı ammeyi bürüdü. +Kaffe-i enam bunların şer ü mekidetlerinden havf ü hiras eder oldu. +Ahval-i meşruhanın neta’ic-i tabi’iyyesinden olarak ilk evvel hedaya ve emval ile bunlara rüşvet veren senin ummalin oldu. +Bu vasıtanın istilzam eylediği himayeye istinaden ummal tebe’ana zulm etmeğe başladılar. +Sonra vücuh ü ağniya takımı madunlarında bulunan aceze-i ibada zulm ü i’tisaf edebilmek için onlar da bu vasıta-i müsehhilü’lumura müraca’at etdiler. +İşte hırs u tama’ sebebiyle biladullah bağy ü adavet ile doldu ve sen vakıf olmadığın halde bu fırka-i mütegallibe saltanatında sana şerik oldu. +Bir mağdur gelip hakkında reva görülen zulümden şikayet etse huzuruna duhulden men’ olunuyor. +Nasa göründüğün zaman sana bir vak’ayı arz etmek isteseler seni görüyorlar ki bu yolda ma’ruzata müsa’ade etmiyorsun. +Mezalim-i nasa nezaret etmek üzre bir Sahib-i Divan-ı Mezalim Asrımızda adliye nazırına mu’adil denilebilecek bir me’mur havas ve mukarrebinin duyacak olsalar o mazlum hakkında vuku’ bulan i’tisafın sana arz olunmaması için kendisine haberler gönderiyorlar. +Sahib-i Divan mazlumun şikayetine sunu icra edemiyor. +Bununçündür ki mazlum la-yenkatı’ Sahib-i Divan-ı Mezalim’in yanına gelip gider ve halini yana yakıla anlatırsa da bi-sud olup sahib-i divan bir çok sebeb ve bahanelerle onu başından def’ eder. +Eğer mazlum uğraşa uğraşa nihayet sen halka göründüğün zaman huzurunda ref’-i nida-yı tezallüme muvaffak olsa bile diğerlere mucib-i havf ve ibret olmak için o bi-çare darb-ı elim ile darb olunuyor sen de bunu gördüğün halde men’ etmiyorsun. +Bu hal üzere İslam ve İslam’da beka nasıl tasavvur olunur?” O adam cereyan eden ahvali huzur-ı halifede bu suretle bast u takrir edip bazı hikayat ve meva’iz dahi ilave eylemesiyle Mansur ara yerde dönen desa’is ve mezalimi anlayarak te’esseründen ol kadar ağladı ki ah ü zarı feryad ve figanı ortalığı tutdu ve “Keşke ben halk olunup da vücudum suret-pezir olmaya idi” diye esefler izhar etdi. +Mülkünü tahrib etmez taht-nişinan-ı a’la Daima terfih-i ümmetdir muradı onların Aksini neşr etse de yağma-geran-ı bi-haya Sonra o adama dedi ki mülk ve millet hakkında alamet-i hayr gördüğün sebeb-i selamet ve sa’adet bildiğin şeyleri elde edebilmekliğim için çarem nedir? +Halbuki ben kimi gördümse ha’in çıkdı sadık bir adam bulamadım. +– Ya Emire’l-mü’minin! +Rehnüma-yı hakıkat olan e’azımdan ayrılma. +– Bu dediklerin kimlerdir? +– Bunlar ol danişverandır ki ilm ve vukuflarıyla hareket eyler. +Hutam-ı dünyaya kapılmaz. +Mülk ve devlete sadakati hubb-i mal ve caha tercih ederler. +– Bunlar benden kaçdılar. +– Bunlar senden kaçdılar çünkü mukarreblerinde senin tecessüm eden mesleğine kendilerini sevk edersin diye korkdular. +Lakin sen kapıları aç hicab ve setreleri hafifleşdir mazluma yardım edip hakkını zalimden al mezalimi men’ et meşru’ olan tekalifi ahz edip ma-hüve lehe sarf et ben te’ahhüd eylerim ki o senden kaçanlar yine yanına gelirler de seninle tebe’anın salah ve sa’adeti için sana mu’avenet ederler. +Muhavere bu noktaya vasıl olunca Mansur ellerini kaldırıp “Allahım! +Şu nasın şu hayr-hahın kavliyle amel etmeye beni muvaffak et” diye Cenab-ı mucibü’d-da’avata tazarru’ ve niyaz eder” –İnteha ma’a ba’zi’t-tasarruf– Fakat şurası iyice düşünülmelidir ki bir milletin asıl bais-i idbarı kendidir. +Bir millet yekdest-i vifak oldukça hiç bir vakit zulüm ve esaret boyunduruğu altına girmez. +Bir kavm kendilerinde olan halet-i cemileyi tağyir etmedikçe Cenab-ı Hak onlara in’am etmiş olduğu ni’met-i huzur ve afiyeti tağyir etmez. +Bilakis bir kavm fesad-ı ahlaka mübtela olursa refahiyet ve na’im içinde hoş hal olmak lutfu onlardan za’il olur. +O kavme nekbet hulul eder. +Tarihlere müraca’at olunsun saltanat ve devletleri mahv ü münkariz olanlar hep ahlakı bozulmuş akvamdır. +Bir kavm bozulunca efradı arasında merhamet ve şefkat hukuka ri’ayet ahde vefa sıdk ü safa salabet-i milliyye şehamet-i vicdaniyye mülahaza-i hukuk-ı amme kalmaz. +Bu umur-ı hayriyye o bedbahtan nazarında hep mevhumatdan addedilir. +Yalnız tervic-i mefasid için bu kelimat-ı mübeccele onların dillerinde deveran eder. +Perde-i hafaya altında menfa’at-ı zatiyyelerini ta’kıb mülkü tahrib eyledikleri halde bu reviş ü reftara vicdan namına zib ü ziynet vererek haya etmeden neler söylemezler. +Bir kavmin mahiyeti ahlak ve adatıyla tekavvüm eylediği ve hatta ahlak-ı ümmet üzerine mü’esses bulunmayan kavaninin mülk ve ümmetin berbad ve perişanına sebebiyeti müte’arifeden bulunduğu halde ahlak-ı ümmeti hiçe sayarlar. +Ahlak-ı ümmeti muhafaza başka akvam-ı fazılanın kemalatından iktibas başka iken bu iki ciheti biri birine karıştırıp ahlak-ı ümmeti muhafaza da’iyesinde bulunanları an-cehl adüvv-i kemalat diye ittiham ederler. +Kizb ü duruğ hıkd ü hased buğz u kine zulm ü udvan tecessüs-i bevatın iftira vü bühtan tercih-i menafi’-i zatiyye rahatları münselib olur ve nihayet rabıta-i ictima’iyyeleri çözülerek berbad ve perişan olurlar. +Bir kavim bozulunca hükumet-i metbu’asının mu’amelatı çığırından çıkar idare-i umur sekte-dar ve mu’amelat herc ü merc olur mezalim haddini aşar bir takım erazil ü eclaf yüz bulur şımarır hükümdar bulunan zat iğfal olunur bi-yar u mu’in kalır. +Menasıb-ı devlete istila edip metbu’-ı müfehham ile tebe’ası arasına haylulet eden havene menafi’-i mülk ü ümmeti paymal edecek nice suzişli oyunlar oynarlar. +Milletde ise hukukunu müdafa’a edecek kan kalmaz hakaret ve mezellet altında yaşar. +Ma’lumdur ki ef’al-i hükumet efkar-ı ümmet ile tev’emdir. +Ve hadis-i Nebevide varid olmuşdur ki sizin bulunduğunuz hale göre içinizden biriniz sizin üzerinize veliyyü’l-emr nasb olunur. +Siz salih iseniz veliyyü’l-emriniz de salih eğer siz talih iseniz veliyyü’l-emr de talih olur demekdir. +Mervidir ki Musa aleyhi’s-selam münacatında: +“Ya Rabb! +Senin rızanı gazabından temyiz eden alamet nedir?” diye su’al ettikde kendine vahy olundu ki: +“Ben nasın üzerinde amir olarak ahyarını kullanırsam bu benim onlardan hoşnud olduğuma alametdir ve eğer eşrar-ı nası onların üzerine amir kılarsam gazabıma alametdir.” Haccac bin Yusuf’a denildi ki: +“Sen niçin Ömer gibi adalet etmiyorsun? +Sen onun ahd-i hilafetine yetişdin onun adl ü salahını görmedin mi?” Bu su’ali edenlere Haccac şu müfid ve muhtasar cevabı verdi: +“Salah-ı halde Ebu Zer kabilesi gibi olun ben de size Ömer’lik edeyim Ömer gibi ben de size adl ile mu’amele edeyim.” Hazret-i Ömer radıyallahu anh’ın uluvv-i kadr ü şanına bak ki Haccac gibi eşhür-i zaleme bile Ömer’lik etmek hedaya ile bir sefir göndermiş. +Sefir Medine’ye vusulünde saray-ı hilafeti sorar. +Demişler ki: +“Senin tahayyül ettiğin gibi halifenin öyle müdebdeb ve muhteşem sarayları yokdur onun ufacık bir hanesi var.” Sonra sefire hane-i Ömer’i göstermişler bakmış: +Bir kulübe-i hakırane! +Halifeyi sormuş emr-i ihtisab için ��arşıya gitdi cevabını almış. +Taharri eder bir de görür ki halife elindeki kırbacı başının altına yasdık etmiş sokakda bir duvarın gölgesi altında yatıyor. +Sefir avaze-i mehabeti cihanı lerze-nak eden halifeyi bu halde görünce hayretde kalıp der ki: +“Adaletin hasebiyle nefsinden emin oldun da istediğin yerde uyudun bizim ümeramız zulüm ve cevr ettiklerinden husun ve huyuşa muhtac oldular.” El-hasıl bir kavmin gerek efradınca gerek hey’et-i müctemi’asınca mazhar ve giriftar olduğu hal kendi isti’dadına göredir. +Lutf olsun kahr olsun o hali kendi isti’dadı tevlid eder. +Ekabir-i ümmet bu ma’naya diğer bir makamda “mevrudü’l-imdad bi-hasebi’l-isti’dad” nazar-ı arifanesiyle Bazı ecanibin istihza-alud zu’mları gibi bizde mansıb-ı maz. +İmam nasbı yani ümmet üzerine riyaset-i ammesi olacak zatı nasb ve ta’yin etmek ümmete vacib bir vazife-i mühimmedir. +Bu vecibe İslamiyet’de o kadar ehemm-i mühimmatdır ki hatta Resul-i ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz alem-i bekayı teşriflerinde ümmet ibtida imam nasb edip sonra cesed-i pak-i Muhammedi’yi techiz ve tekfin dirine-i ümmet ila yevmina haza bakı olup halefi nasb olunmadıkça hiç bir halife defn olunmamışdır. +İşte imam-ı müslimin olan zevatın nasb u ta’yinleri zamanında rasime-i bey’at icra olunduğu gibi ra’iyye üzerine tasarruf maslahata menut olup maslahat-ı ammeyi mutazammın olmayan tasarrufatın nifazı olmadığından mu’amelat-ı hükumet dahi mürakabe-i ümmet ve savalih-i memleket ile meşrutdur. +Müslimin için kendilerinin ahkamını tenfiz eder; hudud-ı şer’iyyesini icra eder; serhadlerini tahkım ve takviye eder; cüyuşunu techiz eder sadakatını ahz ü cibayet eder; mütegallibe Cum’a ve bayram namazlarını ikame eder; beyne’l-ibad vaki’ olan münaza’atı kat’ eder; elhasıl kavanin-i şer’i ikame hey’et ü şevket-i ümmeti muhafaza eyler bir imam labüddür. +Mansıb-ı imameti haiz olan zat mehamm-ı umurun merci’-i ammı bulunduğundan görünmelidir. +Düşmanlarından ve zalemenin istilasından havf ederek a’yün-i nasdan muhtefi olmamalıdır. +Zira riyaset-i ammesi bulunan zat zam-ı umur muhtel olur. +Bu babda ziyade tafsilat arzu edenler mutavvelat-ı kütüb-i kelamiyyeye müraca’at etsinler. +Hükümdar hazretlerinin kadr ü menzilini bazı urefa-yı ümmet şöyle tasvir etmişdir: +E’imme-i Hanife rahimehullah hazeratı indinde İmamü’l-müslimin hazretlerinin Kureyşi olması şart değildir. +hadis-i şerifinin hükmü Resul-i Ekrem sallallahu te’ala aleyhi ve sellem efendimizden sonra otuz senede tamam olan hilafet-i kamile zamanına maksurdur. +Behcetü’l-Fetava ’nın Kitabü’l-Buğat’ında mastur olan iki nakil ber-vech-i ati zikr olunur: +Tuhfetü’t-Türk li’l-allame et-Tarsusi Ta’dilü’l-Ulum li’l-allame Sadrü’ş-Şeri’a Geçen akşam eve geldim. +Dediler: +– Seyfi Baba Hastalanmış yatıyormuş. +– Nesi varmış acaba? +– Bilmeyiz oğlu haber verdi geçerken bu sabah. +– Keşki ben evde olaydım... +Esef ettim vah vah! +Bir fener yok mu verin... +Nerde sopam? +Kız çabuk ol... +Gecikirsem kalırım beklemeyin... +Zira yol Hem uzun hem de bataktır... +– Daha a’la kalınız: +Teyzeniz geldi bu akşam değiliz biz yalınız. +Sopa bir elde kırık camlı fener bir elde; Boşanan yağmur iliklerde çamur ta belde. +Cabeca yad-ı nihanisi olup bastonumun. +Nadiren yoklayarak bulduğu ahcar-ı remim Üzerinden sekerek hayli zamanlar gittim. +Daha seyrekleşivermez mi o taşlar giderek Düştü artık bize göllerde sibahat etmek! +Yakamozlar yaparak her tarafından fenerim Zevrak-asa yüzüyorduk o yüzer ben yüzerim! +Çok mu yüzdük bilemem toprağı bulduk neyse; Fenerim başladı etrafını tek tük hisse. +Vakıa ben de yoruldum o fakat pek yorgun... +Bakıyordum daha mahmurluğu üstünde onun: +Kah olur kör gibi çarpar sıvasız bir duvara; Kah olur mürde şua’atı düşer bir mezara; Kah bir sakfı çökük hanenin altında koşar; Kah bir ma’bed-i fersudenin üstünden aşar; Vakt olur pek sapa yerlerde bakarsın dolaşır; Sonra en korkulu eşhasa çekinmez sataşır; Gecenin sütre-i yeldasını çekmiş üryan Sokulup bir saçağın altına guya uyuyan Hanüman gümşüde binlerce sefilan-ı beşer; Sesi dinmiş yuvalar hake serilmiş evler; Kocasından boşanan bir sürü nisvan-ı zelil; Lanesinden atılan bir alay etfal-i sefil; Lücce-i rahmet içinde kabaran mezbeleler; Evi sırtında sokaklarda gezen aileler! +Gece rehzen sabah olmaz mı bakarsın sail! +Serseri derbeder avare harami katil... +Ne kadar manzaralar varsa nazar-suz ü rezil Bana göstermeden olmazdı bizim kör kandil! +Ya o biçare de rahmet suyu nuş eyleyerek Hatm-i enfas edivermez mi hemen “cız!” diyerek? +O zaman sami’anın lamisenin sevkiyle Yürüyen körlere döndüm o ne dehşetti hele! +Sopam artık bana hem göz hem ayak hem eldi... +Ne yalan söyleyeyim kalbime haşyet geldi. +Hele ya Rabbi şükür karşıdan üç tane fener Geçiyor... +Sapmayarak doğru yürürlerse eğer Giderim arkalarından... +Yolu buldum zaten. +Yolu buldum diyorum gelmiş iken hala ben! +Bakalım var mı ışık? +Yoksa muhakkak uyudu. +Kapının orta yerinden ucu değnekli bir ip Sarkıtılmış olacak bir onu bulsam da çekip Açıversem... +İyi amma kapı zaten aralık... +Galiba bir çıkan olmuş... +Neme lazım artık Girerim ben diyerek kendimi attım içeri Ayağımdan çıkarıp lastiği geçtim ileri. +Sağa döndüm azıcık gitmeden üç beş basamak Merdiven geldi ki zorcaydı biraz tırmanmak! +Sola döndüm odanın eski şayak perdesini Aralarken kulağım duydu fakırin sesini: +– Nerde kaldın? +Beni hiç yoklamadın evladım! +Haklısın bende kabahat ki haber yollamadım. +Bilirim çoktur işin sonra bizim yol pek uzun... +Hele dinlen azıcık anlaşılan yorgunsun. +Bereket versin ateş koydu demin komşu kadın... +Üşüyorsan eşiver mangalı eş eş de ısın. +Odanın loşluğu kasvet veriyor pek baktım Şu fener yansa deyip bir kutu kibrit çaktım. +Hele son kibriti tuttum da yakından yüzüne Sürme çekmiş gibi nur indi mumun kör gözüne! +O zaman nim açılıp perde-i zulmet nagah Gördü bir sahne-i uryan-ı sefalet ki nigah Şair olsam yine tasviri olur bence muhal: +O perişanlığı derpiş edemez çünkü hayal! +Çekerek dizlerinin üstüne bir eski aba Sürünüp mangala yaklaştı bizim Seyfi Baba. +– Ihlamur verdi demin komşu... +Bulaydık şunu bir... +– Sen otur ben ararım... +– Olsa içerdik iyidir... +Aha buldum aramak istemez oğlum gitme... +Ben de bir karnı geniş cezve geçirdim elime Başladım kaynatarak vermeye fincan fincan Azıcık geldi bizim ihtiyarın benzine kan. +– Şimdi anlat bakalım neydi senin hastalığın? +Nezle oldun sanırım çünkü bu kış pek salgın. +– Mehmed Ağa’nın evi akmış. +Onu aktarmak için Dama çıktım soğuk aldım oluyor on beş gün. +Ne işin var kiremitliklerde a sersem desene! +Hadi aktarmayayım... +Kim getirir ekmeğimi? +Oturup kör gibi namerde el açmak iyi mi? +Kim kazanmazsa bu dünyada bir ekmek parası: +Dostunun yüz karası; düşmanının maskarası! +Yoksa yetmiş beşi geçmiş bir adam iş yapamaz; Ona ancak yapacak: +Beş vakit abdestle namaz. +Hastalandım bakacak kimseciğim yok; Osman Gece gündüz koşuyor iş diye bilmem ne zaman Eli ekmek tutacak! +İşte saat belki de üç Görüyorsun daha gelmez... +Yalnızlık pek güç. +Ba’zı bir hafta geçer uğrayan olmaz yanıma; Kimsesizlik bu sefer tak dedi artık canıma! +– Seni bir terleteyim sımsıkı örtüp bu gece! +Açılırsın sanırım terlemiş olsan iyice. +Atarak ben de geniş bir kebe mangal yanına Başladım uyku taharrisine lakin ne gezer! +Sızmışım bir aralık neyse yorulmuş da meğer. +Ortalık açmış uyandım. +Dedim artık gideyim Önce amma şu fakır ademi memnun edeyim. +Bir de baktım ki: +Tek onluk bile yokmuş kesede; Mühürüm boynunu bükmüş duruyormuş sade! +O zaman koptu içimden şu tehassür ebedi: +Ya hamiyyetsiz olaydım ya param olsa idi! +– Birader-i feza’il-perverim Binbaşı Bursalı Mehmed Tahir Bey Efendi’ye tuhfe-i naçizanem– Hazret! +Ma’arif-i şarkiyye ve garbiyyenin bir gencine-i zi-hayatı asrımız gençlerinin medar-ı fahr ü mübahatı nihrir-i yegane-i zaman Mısırlı Mehmed Ferid Vecdi Bey Efendi’nin vecd-aver-i kulub-ı ümmet olan bunca asar-ı kıymetdarı meyanında ahiren Japonya’da in’ikad eden tedkık-i din konferansına irsal eyledikleri “Sefirü’l-İslam ila Sairi’l-Akvam” namındaki risale-i feyz-isalelerinin Türkçe’ye nakl ü tercümesi emrinde taraf-ı ali-i feza’il-perverilerinden terğib ve teşvik buyurulmuşdum. +Bu nur-ı teveccühünüzden münbe’is mu’amele-i müşevvikaneniz acizlerine feyzaver-i şevk ü gayret ve sermaye-i iftihar ü mahmedet olmasıyla hemen hame-i hamiyyete sarılarak müste’inen billah risale-i mezkurenin lisan-ı letafet-resanımıza harfiyyen nakl ü tercümesine besmelekeş-i ibtida olmuş ve hatta siz Selanik’de Bu kere silkü’l-le’al-i tebyize çekdiğim bir nüshasını va’d-i kemteranem vech ile huzur-ı alilerine ref’ ü i’la ve kütübhane-i ma’rifet ve faziletinize arz u ihda ediyorum. +Lakin heyhat neyi hediye ediyorum? +Envar-ı kemalatınızdan neyyir-i teşvikat ve tergibatınızdan iktibas eylediğim bir kabes-i hakıkati yine size redd ü takdim eyliyorum. +Te’essüf ederim ki bu kabes-i hakıkat benim gibi bir acizin sevadd-ı kalemine tesadüf ederek söndü karardı ama eminim ki nur-ı nazarınız lihaza-i kabul ve iltifatınıza onu şa’şa’adar eder. +Hediyem bida’asızlık dolayısıyla pek hakır ve naçiz olduğunu siz söylemeden ben i’tiraf ederim. +Ancak mevzu’u ü eyyama göğüs verip fena-pezir olmayacak bu gibi hediyeleri ziyade sevdiğiniz için efendimizce mutlak şayan-ı i’tibardır. +Öyle ise bana ne mutlu! +Selanik – Kardeşin: +Cemal Japonya millleti efkar-ı aliye ve gayret-i mütevaliye ashabından olan akvam-ı medeniyyenin saff-ı evvelinde bulunduğunu miladisinde vaki’ olan Rusya ve Japonya muharebesidir– bu kere de edyan-ı mevcudeden bahis vesair ashab-ı milel ve nihalden mürekkeb bir tetkık-i din kongresinin teşkil ve kureden hangisinin sahih ve hak ve hangisinin redd ü kabule şayan ve müstehak olduğunun tetkık ve istiknahına Japonyalıları sevk ve tahrik etmişdir. +Japonyalıların şöyle bir kongre teşkili azminde bulundukları haberi neşr olur olmaz ümem-i saireden bir çok ulema-yı a’yan ve ekabir-i da’iyan mu’temer-i mezkurde isbat-ı vücuda şitaban olmuş ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye bile şu meclisde hazır bulunmak üzere fuhul-ı ulema-yı Türk’den üç zatın ta’yin ve i’zamına karar vermişdir. +Ahval-i sıhhiyem gerçi beni Japonya’ya gitmekden aciz bırakmış ise de Fransızca te’lif ve Tokyo’daki kongre riyasetine da’ileri kardeşlerimin sada-yı da’vetlerine iştirak ve iltihak eylemekden de men’ ve tevkıf edememişdir. +Ma’a-haza işbu makalenin lisan-ı Arabi’ye nakliyle bi’l-cümle ihvan-ı dinimin enzar-ı mütala’asına arz etmekden dahi kendimi alamadım. +Bu makalemden meram ve maksadımı ancak bir emre tahsis etdim ki eğer bu maksadım hakkıyla anlaşılırsa nası din-i İslam’a cezb ve celb için berahin-i müfahhama ve hucec-i mülzime-i sairenin ityan ve ikamesine hacet kalmayacakdır. +Maksadımı izah edeyim: +Din-i İslam bir ümmet-i mu’ayyeneye mahsus bir din-i cedid olmayıp bu ancak Cenab-ı Hakk’ın cemi’-i rüsul-i kiramına vahy edip ve ama mürur-ı edvar ile etba’-ı rüsul ve enbiyanın tağyir ve tahrif eylediği bir dindir ki ahiren kaffe-i milel-i şarkiyye ve garbiyyeye bir din-i umumi olmak üzere ıslahat ve tekemmülatıyla Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem efendimize vahy ü mu’arefe ve münasebe eylediği bir zamanda idi ki Cenab-ı Hak bu din ile Resulünü ba’s etmiş ve çünkü kaffe-i akvamın temami-i ittihad ve safvet ve muhadeneti efrad-ı umumiyyesinin bir din-i umumi ile mütedeyyin olmasına vabeste olmasından naşi Hak celle ve ala hazretleri bu dinin umumi olması için isimlerini bilip bilmediğimiz kaffe-i enbiya’ullaha ve hangi lügat ve lisan ile olursa olsun inzal buyurduğu cemi’-i kütüb-i ilahiyyeye imanı kava’id-i esasiyye-i diniyyeden kılmışdır. +–Nitekim bunun tafsili aşağıda gelecekdir– Şu emr-i hatirin fehmi ise müslim ve gayr-i müslime fa’ide-bahşdır. +Müslime fa’idelidir. +Çünkü tabi’ olduğu din edyan-ı mün’azile ve müte’adiyeden olmayıp belki edyan-ı sairenin de esasını cami’ bir din-i asli olduğunu görür ve müslim bu i’tibara nazaran kendinde evvelce hissetmediği bir kıymet ve halaveti duymağa başlar ve kendini bir racül-i mütemeyyiz ve hass değil bir racül-i amm göreceği gibi tabi’ olduğu dinin dahi ekmel şekil ve ecmel halde bir din-i küll ve cami’-i ervah-ı küll bulunduğunu şuhud eder. +saireye dahl ü ta’arruzda bulunmaz. +Zira min-tarafi’llah gelen edyan-ı salifenin cümlesine iman etmek ve kendi kitabında edyan-ı salifenin lübb ve hulasa-i hakıkatine bi’l-iktifa merkez-i evsatda ka’im bulunmak ile me’mur olmuşdur. +Artık şu merkez-i evsat-ı ammda sahib-i makam olan kendinin mecma’-ı emyal-i ümem olduğuna ve birgün gelecek ki cemi’-i ümemin ittihad-ı kulubuna ve telakı-i meramına badi olacak olan nokta-i hakıkatde bulunduğuna habir ve agah olur ve bu nokta-i evsatdan diğer bir nokta-i mütetarrife ve münharifeye meyl ve rucu’una imkan kalmaz –velev bir kuvve-i kahire ile cebr ü sevk olunursa da Gayr-i müslime de fa’idelidir. +Zira milel-i gayr-i müslimeden hiç bir akil yokdur ki usul ve akaidine eydi-i hurafatın mümted olduğunu bilmesin. +Onun içindir ki kendini te’essüf ve te’effüf-i ıztırari içinde bulur ve her ne suretle olursa olsun aka’id-i vicdaniyyesinin tashih ve ıslahı arzusunda bulunur. +Eğer o akil din-i İslam’ın edyan-ı saire-i beşeriyyenin ancak ıslahat-ı umumiyyesi için geldiğini ve edyan-ı sa’ire gibi bir din-i mün’azel olmadığını bilecek olursa artık din-i İslam’a meyl ve iltifatı bir emr-i ıztırari olur. +Ve mensub olduğu dininde nazar-ı kerahetle görüp müte’ellim ve müte’ezzi olduğu ve asıl ve hakıkatinden münharif ve müteba’id bulduğu emr onu ihtiyaren değil ıztıraren şu dine sürüp çıkarır. +Ve dönüp dolaşarak nihayet şu dinin dairesi muhitinde bulunur. +eden ezhar-ı suver ü eşkalin bast u temhidini işbu kongrede bulunacak ihvanıma terk ederek ve yalnız şu nokta-i mühimmeye atf-ı lihaza-i iltifat eylemeyeceklerinden havf eyleyerek şu risalede bu emr-i hatirin tavzih ve teşrihini gaye-i garaz ve maksad ittihaz eyledik. +Benim bu risalecikde izhar ve beyanına çalışdığım nokta-i hakıkat Kur’an-ı Azimü’ş-şan’da İslam’a a’id tasrih ve beyan buyurulan hasa’isde pek parlak bir suretde zahir ve ayandır. +Bu ezhariyet neticesi değil midir ki akvam-ı muhtelifeden bir nice ümem şu din-i mübinin kabulüne tehalük-i fevka’l-ade göstermişlerdir. +Azıcık ta’mik-ı nazar edilse görülür ki ümem ü akvam-ı saire şu hasisa-i şerifeyi her ne kadar ilmen idrak edememekde iseler de din-i İslam’da onu hiss ü lems etmektedirler. +Ve akıdelerinin ilka-yı şekk ü şüphe eylediği sureti İslam’da musahhah ve münakkah ve halis olduğunu görmekle o aka’id-i musahhahaya eşbah-ı zahiriyyesiyle değilse ervah-ı batıniyyesiyle meyl eder. +Ve kemal-i usubet u salabetle bu din-i kavime rucu’ eyler. +Bu hasisa-i şerife din-i İslam’dan başka bir dinde bulunmaz. +Zira şu merkez-i vasat-ı akvamdan yalnız bir kavme şeri’ati dahi bir ümmet-i mu’ayyeneye mahsus ve münhasır değildir. +Ve çünkü aslen ve esasen bir din-i umumidir. +Edyan-ı sairenin ise hepsi yekdiğerini mütenakız tahrifat ve tağyirata uğramış olmasından naşi beynlerini vechen mine’l-vücuh te’lif ve tevfik kabil değildir. +Buna misal irad edelim: +Mesela Budi olan bir şahsa Nasrani olmak elvermez. +–Nadire hüküm yokdur– Zira Budiyet ile Nasraniyet beynini hiç bir vech ile tevfik ve ıslah kabil değildir. +Nasrani der ki: +İsa kelimetullahdır. +Ve ba’de’l-eb uknum-ı sanidir. +Cesede hulul edip beyne’n-nas yaşadı. +Ve Adem aleyhi’sselamın evvel halikasında irtikab eylediği hati’eden dolayı bütün alem ve ebna-yı ademi tahlis için kendini feda eyledi. +Budi olan dahi i’tikad eder ki: +Hindilerin erkan-ı teslisinden beri bulunan “Vişno” alemi şururdan tahlis için mükerreren tecessüm ve tecessüd etmiş ve ahiren dokuzuncu def’ada Buda hey’etinde tecessüm eylemişdir. +İmdi bu iki akıde sahibi aralarını bulmak nasıl mümkün olur? +Ve biri kendi akıde-i kadimesini ve müddet-i ömrünce geçirdiği i’tikadını ne suretle terk edip ötekinin akıdesini tercihen kabul edebilir? +Bundan başka bir Budi Yahudi dahi olamaz. +Zira Tevrat hitabını yalnız Beni İsra’il’e hasr ü tahsis ederek onları ümem-i saireye ref’ ve tafdil eder. +Ve Nusus-ı Tevratiyye’de Asyalılardan yüzlerce milyon halkın binlerce seneden beri mevzi’-i iclal ve ihtiramda tutdukları Buda için bir mevzi’ bulunamadıkdan başka re’y-i eslafın küllisi mürekkeb-i sefahet olmakla Tevrat Buda’yı dahi tesfihde onlara müşarik kılarak kesb-i temyiz ve te’azzüz eder. +Bir Nasrani dahi Budi ve Yahudi olamaz. +Çünkü şu iki dinden birisi Nasraniyyete nisbetle kabil-i sulh ve tevfik değildir. +Velakin bu ümmetlerin cemi’ine bila-harac müslüman olmak kabiliyeti vardır. +Zira İslam’ın ka’idesi isimlerini bilip bilmediğimiz sair enbiya’ ve mü’essisin-i edyana imandır. +Kale te’ala ani’l-enbiya: +ve kale te’ala olmak sıfatıyla Buda’nın fazlını din-i İslam’ın inkar etmediğini ve rusül-i izamdan ma’dudiyeti kıyasında bulunduğu zevat için Nusus-ı Kur’aniyye’nin semahat-i ihtiramkarisini görür. +Nasrani ise Isa aleyhi’s-selamın İslam’da tebcil ve ihtiram diğini ve keza bir Yahudi dahi Musa aleyhi’s-selamın tebcil ve ihtiram-ı mahsusunu müşahede eder. +binin havlinde ictima’ı kabil ve mümkündür. +Hele din-i İslam’ın kaffe-i aka’id-i hakkayı ba’de’t-tenkıh ve’t-tezhib cem’ ederek mecmu’unu din-i vahid kıldığını idrak ederlerse kabul ve ictima’larında artık tereddüd ve iştibahları kalmaz. +Zira akaid mebde’inde dahi böyle idi. +Neste’izübillah suret-i aka’idin münakkah ve musahhah olmasından dolayı ümem din-i İslam’a dehalete tehalük göstermişlerdir. +Geçen konferansda terbiye-i umumiyyenin esaslarını söylemiş idik. +Şimdi de cereyan-ı bahsin sevk edeceği bazı teferru’atı zikr ile yine terbiyeye müte’allik bazı şeyler beyan etmek isterim. +Beşerin eva’il-i hilkatinde ma’ruz bulunduğu avarızdan halası kanun-ı ezelisi sayesindedir. +“Ya’lu” kelimesi bir “ala” yükselmek bir de “uluvv” ki kahr ü galebe etmekden gelir: +Burada maksad uluvv yani kahr ve galebedir. +Demek oluyor ki “el-hakku ya’lu” Hak kahr ü galebe eder ma’nasınadır. +Hakıkaten tarih-i hayat-ı manda hakkın na-hakk üzerine galebe ettiği bazı zaman ve mekana göre muhalifler zuhur ettiği görülürse de bir şaz teşkil edip na-hakkın payidar olamadığı teslim edilir. +Zaten bunun büyük delili hüccet-i tarihiyyesi hakkın devamıdır. +Hakkın na-hakka iyilerin kötülere galebesi te’min olunmuş olmasa idi medeniyet terakkı edemez alem herc ü merc-i daimi içerisinde kalırdı. +Lakin madem ki medeniyet aheste fakat metin adımlarıyla saha-i tekamülde ilerlemişdir her halde hak na-hakka te’min-i galebe etmişdir. +Dikkat edilirse hak milletlere müstevli olan ahlak bozukluğu zamanlarında bile te’aliden geri kalmamışdır. +Eva’il-i ahval-i insaniyye tamamen ma’lum değilse de dir. +O zaman hayatından bizi haberdar eden bir çok ulum var. +Tarih metrukat-ı kadime-i beşeriyyeyi tetkık ile iştiğal eden ilm-i asar-ı atika tarih-i tabi’i-i beşer insanın teşekkülat-ı bedeniyesini mevzu’ ittihaz eyleyen ilm-i teşrih kellef silsile-i ulum cümlesine dahildir. +Cenab-ı Hak bir tekemmül isti’dadı vermişdir ki bu hassa yardımıyla insanlar mevani’i bertaraf etmeğe muvaffak olarak hal-i hazır-ı medeniyete erişmiş daha bahtiyarane bir hayata na’il olmuşdur. +olamıyordu. +Mesela tarihine kadar beygir yürüyüşünden daha ziyade sür’ati haiz bir vasıta-i nakliyye bulunamamışdır. +O zamana kadar tarik-i seyahat pek büyük mani’alarla kapalı idi. +Şimendiferin icadı üzerine aylarca zaman zarfında gidilemeyecek bir yere şimdi an-ı vahidde denecek bir sür’atde gidilebilir. +Kezalik tarihine kadar muhtelif memleketler arasındaki muhabere pek bati cereyan ediyordu. +Halbuki telgraf bi’l-hassa telsiz telgraf icadından sonra muhabere ne kadar sühulet kesb etdi. +O kadar ki bugün sabahleyin Amerika’da vaki’ olan bir hadiseyi öğlen gazetelerinin mükemmelen yazması pek mümkündür. +İşte gerek hutut-ı hadidiyye gerek telgraf telleri dünyanın her tarafını birbirine bağlamışdır. +Bakınız bunlarla insaniyet hürriyet-i tabi’iyyesine karşı olan mevani’e ne güzel galebe etmişdir! +Havada seyahat olunmağa bir mani’ kalmayınca daha ziyade galebe edecek belki bir zaman gelecek ki ecsam-ı latife gibi uçmak müyesser olacak. +Bidayeten insanlar ne kadar acınacak bir halde idiler. +Bugün üssü’l-esas-ı medeniyyet olan ateş daha keşf edilmemiş; barınacak alet-i müdafa’a ittihaz edecek hiç bir şey yok. +Bu ilk hal ne tahammül-fersa bir hayatdır. +Ateşin icadı olduğu şununla sabit ki kendilerine ma’bud ittihaz edilecek her şey’e bunu tercih etmişler. +Akvam-ı kadimenin nücumperestliği ateş perestliği hep bu kudsiyet ve minnetdarlığın neticesidir. +Ateşin icadı ile tabi’ate pek çok mevani’e karşı galebe te’min edilmişdir. +Bu keşif insanların hayat-ı mevcudiyetlerinde pek az tesadüf ettikleri keşfiyatdan ma’duddur. +Nasıl olmasın ki ateşsiz medeniyet kabil değildir. +Ma’işetimizde de aynı terakkiyatın tecellisini görüyoruz. +Mesela ulema-yı nebatiyyun bakla gibi buğday gibi şeylerin tabi’atda hal-i ibtida’ide numunelerini bulamıyorlar. +Onlar hal-i asli-i hilkatlerinden o kadar uzaklaşmışlardır. +Kezalik yabani üzüm ile mesela Çavuş üzümünü bir mukayese ediniz. +Aralarında ne azim farklar vardır. +Bunlar tabi’i mütemadi ve fasılasız bir sa’y ü gayret feyizli bir terbiye i’anesiyle mümkinü’l-husuldür. +Bidayetde hayvanat da insanlara düşman idi. +Lakin sa’y u terbiye sayesinde bunlar da alışdırılmış hizmetlerimizde kullanmışız. +Bir çokları ile de te’min-i hayat etmişiz. +Sanayi’e nazar edersek orada da aralarındaki halakat-ı tekamülü anlamayacak derecede mühim bir terakkı görürüz. +En eski sanayi’in ne kadar ibtida’i ihtiyacatımız ile ne kadar gayr-i münasib olduğunu idrak için yegane fark kuvve-i muharrikenin kuva-yı adaliyyemizden ibaret bulunduğunu düşünmek kafidir. +Bir bunu bir de elektrik ile müteharrik makineleri nazar-ı i’tibara alınız. +Aradaki farkın ne mühim olduğu o zaman te’ayyün eder. +Zira adale yorulur kol üşenir fakat makina için üşenmek yokdur. +Şimdi iş hemen sırf idare-i zihniyyeye kalmışdır. +Mesela bir makinist koca vapuru idare ediyor. +Bu terakkıde nazariyat ile iştiğal eden ulemanın pek büyük hizmetleri görülüyor. +Vaktiyle hiç bir menfa’at te’min etmeyecek zannolunan desatir-i riyaziyye müştegillerine mecnun nazarıyla bakarlardı. +Lakin bugün kat’iyyen tahakkuk etmişdir ki sanayi’in terakkiyatı ma’arif-i umumiyyenin dokunmuşdur. +Tarik-i terakkıde ilerlemeğe çalışan insaniyetin şu gördüğümüz muvaffakiyatına edyanın mahz-ı lutf-ı ilahi olarak gönderilen peygamberanın gayr-i kabil-i inkar bir pişvalığı var. +Mesela Hazret-i Musa zamanında Mısır’da ne vahşet ne mezalim irtikab olunuyor istibdad sahibleri elinde insaniyet eziliyordu. +Kezalik din-i İsevi zuhurunda dahi ahlak bozukluğu afakı tutmuşdu. +İnsaniyet için barınacak bir me’men sa’adeti te’min edecek bir vasıta-i necat yok iken kaffe-i terakkiyatı kafil olduğunda şüphe olunamayan İslamiyet doğdu. +Bunlar garik-i zulm u zulmet olmuş akvam için ne feyizli meş’aleler şeh-rah-ı tekamülü açmak hususunda ne muşa’şa’ rehberlerdir. +Bilhassa din-i Ahmedi her türlü terakkiyatın mü’emmenidir. +Zira İslamiyet siyasi ictima’i iktisadi refah-ı dünyevi ve uhreviyi te’min edecek ne kadar ahkam-ı esasiye beyan etmişdir ki her ma’nasıyla kafil-i sa’adetdir. +Mesela ...ayet-i kerimesinde bir hey’et-i ictima’iyye için iktidası vacib ne mukaddes düsturlar emr buyurulmuşdur. +Adl bilirsiniz ki her şey’in herkesin hakkını edadır. +Bizim üzerimizde Cenab-ı Allah’ın nefsimizin bedenimizin hişanımızın eşyanın... +hakkı var. +İşte tam ma’nasıyla adil olmak mizin memleketimizin münasebetde bulunduğumuz her şeyin hakkı var. +Bu hakkı yerine getirmek vazifemizdir. +Bunu mani’ olamayacak. +Mesela zihnin hakkı tahsil-i ma’rifetdir o iktisab-ı kemal eyleyecek kimse mümana’at gösteremeyecek. +Bir yerde ki bu hak tanılmaz o yerde terakkı adalet yokdur. +Lakin yalnız adlin te’essüs etmesiyle bir memleket mes’ud olamaz. +Tasavvur ediniz ki insanlar bütün ihtiyaclarını kendi başlarına tesviye etsinler birbirlerinin kat’an mu’avini olmasınlar. +Bu halde kuva-yı tabi’iyye hayvanat-ı müfterise karşısında te’min-i hayat etmek ne kadar müstehil olur? +İşte anlaşılıyor ki herkes yalnız başına veza’ifini ifa edebilmeğe gayret etmek kafi değildir. +Eda-yı veza’if için uğraşırken öyle noktalara tesadüf etmek mecburiyetinde bulunuruz ki ebna-yı cinsimizden birine arz-ı ihtiyacda muztar kalırız. +Mesela bir kuva-yı nefsiyye ve bedeniyyemizi hıfz u siyanet hatta tahkım edeceğiz. +Kuvve-i zihniyyemizi tenvir edeceğiz kuvve-i iradiyyemizi tezhib ve takviye eyleyeceğiz. +Kuvve-i hissiyyemiz de mutlaka tenmiye ve terbiye edilecekdir. +Halbuki yalnız bunları bir şahıs yapamaz. +Mu’avenet mecburidir. +Yalnız bu adalet ve te’avün suretiyledir ki salah ve nizam-ı alem te’min edilir. +İşte birbirimize karşı göstermek mecburiyetinde bulunduğumuz bu teshilata ihsan namı verilir. +Dikkat ediniz Cenab-ı Hak bize bu emr ile ne cami’u’l-me’ani bir düstur-ı mü’eyyed bildirdi? +Havas beyninde “Hayal” avam ve sıbyan meyanında “Karagöz” oyunu ki terbiye ve adab dahilinde oynadılır bahusus oyuncu olan kimse de zurefadan bulunursa ez-her cihet mucib-i ibret ve intibah bir oyundur. +Hatta çeşm-i ibretle nazar olunduğu halde seyr-i hayalin cevazına dair Fenari ve Ebussu’ud gibi ez-her cihet sikadan bulunan zevat-ı kiramın fetavası bile vardır ki kıt’a-i atiyye Mevlana Fenari’nin fetvasından müstahrecdir: +Havas arasındaki şöhretine nazaran bu oyun temsil-i vahdet nokta-i nazarından icad edilmişdir. +Mucidi de Bursa’da Hükumet Caddesi’nde medfun Şeyh Küşteri namındaki zurefa-yı urefadan bir zat imiş. +Olunan rivayete nazaran Yıldırım Bayezid Han-ı Gazi devrinde Hacı İvaz – Hacı Evhad avam lisanında Hacivat ve Karagöz namlarındaki iki nekre-gunun ala tariki’l-mülatafa münazaraları Şeyh Küşteri tarafından perde-i hayalde gösterilerek meydana gelmişdir. +Evliya Çelebi Seyahatname’sinin birinci cildinin . +sahifesinden i’tibaren mel’abe-i hayale dair nev’ama hurafatı andırır nakliyatına göre de Hacivad’ın Ala’eddin Selçuki zamanındaki Mekke ile Bursa arasında amed ü şüd eden Bursalı bir sa’i olup beyne’l-harameyn eşkiya-yı urban tarafından katl olunarak Bedr-i Huneyn’de defn olunduğu Karagöz’ün de Kırkkiliseli olup imparator Kostantin’in sa’isi bulunduğu ve bunların muhavereleri Yıldırım Beyazıd Han devri zurefa-yı mukallidininden Kör Hasan namındaki bir nekre-gu tarafından perde-i hayalde gösterilerek huzur-ı Beyazıd-ı Han’da icra-yı lu’biyat edildiği anlaşılıyor. +Lakin lerinde Şeyhü’l-Ekber’in Fütuhat -ı Mekkiyye’sinin . +faslından naklen: +“Halkın hicabı arkasında olarak Cenab-ı Hakk’ın hakıkaten fa’il-i muhtar olduğunu bilmek isteyen “hayal-i sitare” ile suretlerine nazar etsin” diyerek başladıkları babda mel’abe-i hayale sıbyanın inhimaklerini ve ehl-i dikkatin bu mel’abeden me’ani-i dakıka istinbat ettiklerini mufassalan beyan eylediklerine ve Şeyh-i Ekber’in vefatı ise her halde Şeyh Küşteri’den mukaddem ya’ni tarihi olduğuna nazaran bu oyunun Muhyiddin-i Arabi’nin vatan-ı aslileri olan Endülüs kıt’asındaki Arablar beyninde dahi “sitare” Her ne hal ise zurefa-yı urefa bu oyun hakkında pek çok temsilat-ı zarifane yapmışlar ve bir çok manzumeler yazmışlardır. +Ez-cümle Karagöz’ün mezarı ki Bursa’da nazım-ı mevlid-i nebevi meşhur Süleyman Dede merhumun yakınında ve Çekirge’ye giden yolun sağ cihetinde görülmektedir. +Seng-i mezarı üzerine yazılan şu: +Nakş-ı sun’un remz eder hüsnünde rü’yet perdesi Hace-i hükm-i ezeldendir hakıkat perdesi Sireti suretde mümkündür temaşa eylemek Ha’il olmaz ayn-ı irfana basiret perdesi Her neye im’an ile baksan olur iş aşikar Kılmış istila cihanı hab-ı gaflet perdesi Bu hayal-i alemi gözden geçirmekdir hüner Nice karagözleri mahv etdi suret perdesi Şem’-ı aşkla yandırıp tasvir-i cismindir geçen Ademi amed-şüd etmekde azimet perdesi Hangi zılle iltica etsek fena bulmaz aceb Oynadan üstadı gör kurmuş muhabbet perdesi Dergeh-i Al-i Aba’da müstakım ol Kemteri Gösterir vahdet elin kalkdıkda kesret perdesi Manzumesi ki elhak şayan-ı dikkat ve im’andır. +Şeyh Küşteri’nin dahi ürefadan bulunduklarına Gülşen “Ademsin ol ademde sen de sakin Bulunmaz vacibe ma’lum-ı mümkün” beyti şahiddir. +Atideki manzume dahi mel’abe-i hayal hakkında söylenmiş ibret-amiz asardandır: +“Bu perde çeşm-i ehl-i zahire bir nakş-ı suretdir Rumuz erbabına amma ki temsil-i hakıkatdir Cihana benzedip Şeyh Küşteri bu perdeyi kurmuş Müşabih eylemiş ecnasa tasviri ne dikkatdir Havadar-ı safaya neş’e bahş eyler bunun seyri Hakıkat-bin olan erbab-ı tab’a ayn-i ibretdir Ne var bilmez vera-yı perdede kimse budur tahkık Lisan-ı hal ile hal-i cihanı bir hikayetdir Eğer dikkat olursa Karagözle Hacı İvaz’a Me’alin fehm eden ehl-i kemale başka haletdir Nice ma’na olur melhuz tahtında bunun seyr et Nükatın anlasın ehli deyü arz-ı nezaketdir. +Sönünce şem’ eşhas-ı suver nabud olur birden Cihanın bi-beka olduğuna işte işaretdir” Diğer: +“Şem’a-i şadi yanınca cilve-zadır perdemiz Pertev-i feyz-i safa’la ruşenadır perdemiz Her dakıka calib-i hayret menazır arz eder Bir temaşahane-i ibret-nümadır perdemiz Şem’amızda pertev-i feyz-i hakıkat aşikar Hıyre-saz-ı dide-i ehl-i dehadır perdemiz Dideler ruşen gönüller zevk-yab olsun bu şeb Gelse ol çeşm-i siyahım handeler peyda olur Cilvegah-ı şahid-ı zevk u safadır perdemiz” Ta’cil teklifi hakkında yapılacak mu’amele dahi tafsilat-ı atiyyeden anlaşılıyor. +emr-i mühimm-i teşri’e te’alluk eder. +Bunların müzakeresi bir talebi muhtevidir veya böyle bir talebden aridir. +Birinci şu talebin kabul ve adem-i kabulünü hey’etden sorar. +Kabul olunursa bakılır. +Bu husus için mukaddema teşekkül etmiş bir encümen varsa layiha oraya aksi takdirde şu’belerden birine havale olunur. +Gerek şu’be ve gerek encümence gayr-i müsta’cel mevadda takdimen müzakeresi icra ve mazbata-i lazimesi re’ise hakkında müzakere bir def’a cereyan edeceğinden hey’etce umum münderecatı üzerine icra olunacak müzakereyi müte’akib madde müzakeresine geçilip geçilmemesi hususu taraf-ı riyasetden sorulur. +Adem-i muvafakat tarzında cevab alınırsa layiha reddedilmiş olur. +Muvafakat hasıl olursa her madde ve teferru’atı –varsa– birer birer müzakere ve her biri ekseriyetle kabul olundukdan sonra hey’et-i mecmu’ası hakkında araya müraca’at edilir. +Esna-yı müzakerede ta’dil veya ilaveye dair bir teklifin dermeyan olunması halinde esbab-ı mucibesini sahibinin mücmelen beyan etmesi muktezi olup bu babda ittihazı icab eden karar-ı mütekaddimden evvel bir mu’amele-i istisna’iyye görülür. +Yani teklifden sonra vaktiyle encümende mazbatayı yazan zat veya vükela-yı devletden biri keyfiyetin encümene havalesini taleb eder ise karar-ı mütekaddime hacet kalmaksızın emr-i havale icra olunur. +Böyle bir talebin adem-i mevcudiyeti halinde de yine karar-ı mezkur istihsal olunmazdan mukaddem mazbata muharririnin bu babdaki mütala’ası sorulur. +Karar-ı mütekaddem nazar-ı mu’ameleye alınmak hususunu müntec ise teklif-i vakı’ encümene havale edilir. +A’zalar son karara değin müzakerenin her hal ve derecesinde mülahazat-ı umumiyyede bulunabilecekleri gibi hey’etce tashih-i ibareye lüzum görülmesi halinde layihanın encümene i’adesi de mücazdır. +Ma’a-mafih encümence taleb vuku’unda i’ade mecburidir. +Şu kadar ki tashihat-ı lazime bila-te’hir icra olunmalı ve layiha-i musahhaha müsara’aten hey’ete i’ade edilmelidir. +Şu i’adeden sonra yapılacak müzakere yalnız ibare-i mezkureye inhisar eder. +ha hey’etce arzu edildiği takdirde alenen kıra’et ettirildikden ve takrir ile beraber tab’ ettirilecek nüshalar a’zalara tevzi’ edildikden sonra layihanın bahis bulunduğu husus için mukaddema teşekkül etmiş bir encümen varsa oraya ve aksi takdirde şu’belerden birine havale-i resmiyyesi re’is canibinden Şu’beye havale halinde keyfiyetin tetkıki için her a’zası bir şu’beden müntehab olmak üzere beş zatdan mürekkeb bir encümen vücuda getirilir. +Maslahatın derece-i ehemmiyetine göre hey’et-i umumiyyenin kararıyla bu mikdarın ikişer almak suretiyle ona üçer almak suretiyle onbeşe iblağı ca’izdir muvazene-i maliye kanunu için teşkil olunan encümen her halde onbeş zatdan terekküb eder ve muvazene encümeni namıyla diğerlerinden temeyyüz eyler. +Her şu’be göndereceği a’zayı intihabdan evvel encümenin a’zasını intihab eyler. +Ve intihab edeceği a’zanın diğer iki encümende ifa-yı vazifeye me’mur olanlardan olmasına Şu’belerin ber vech-i meşruh intihabatı bittikden sonra encümen a’zaları ictima’ eder. +İçlerinden bir re’is ve bir zabıt katibi ve netice-i tedkıkatı havi mazbatayı kaleme almak üzere bir mazbata muharriri intihab ederler ve ictima’larına dair zabıt tanzim ederek a’zanın aded ve esamisini dahi gösterirler. +Makam-ı riyasete verilecek olan encümen mazbatası hey’et-i umumiyyede alenen kıra’et edilir ve nüsah-i matbu’ası a’zaya yevm-i müzakereden la-ekall bir gün evvel tevzi’ olunur. +Tarz-ı müzakereyi ta’yin için kanunun te’alluk ettiği husus nazara alınır. +Menafi’-i mahalliyyeye müte’allik ise yalnız bir müzakere ile iktifa olunur. +Nitekim ta’cil kararına mukarin kanun layihalarında hüküm bu minval üzre idi. +Hususat-ı saireye mütedair ise la-ekall beşer gün fasıla ile iki def’a müzakere cereyan eder. +Ve her müzakerede de layihalar kamilen kıra’at ve tezekkür edilir. +Hey’etce ta’yin olunacak olan yevm-i müzakerede evvela kanun layihasının hey’et-i mecmu’ası tezekkür edilir. +Hitamında re’is tarafından madde be-madde müzakere olunup olunmaması hey’etden sorulur. +Madde müzakeresine geçilmemesine karar verilir ise layihanın kabul olunmadığı anlaşılır ve derhal adem-i kabul keyfiyeti re’is canibinden beyan olunur. +Madde müzakeresine karar verilir ise sırasıyla her madde ve müteferri’atı müzakere olunarak ikinci müzakereye geçilip geçilmemesine dair bir karar ittihaz edilir müzakere ciheti takarrur ederse yine bir gün kararlaştırılır ve o gün tekrir-i müzakere olunarak her madde ve müteferri’atının kabul ve adem-i kabulü hakkında araya müraca’at olunur. +Kabulde ekseriyet hasıl olur ise layiha-i kanuniyye hakkında bir karar ittihaz olunarak münakaşata nihayet verilir. +A’zalar canibinden kanunlara dair ta’dilat teklifi dermeyanı halinde bakılır. +Teklif ya Meclisce mevzu’ bahs edilmemiş olan kavanin-i mevcudeden birine ve keza yeniden tedvini lazım gelen bir kanuna te’alluk etmek üzere re’sen dermeyan olunmak suretiyle veya Meclise mevdu’ bir kanunun encümence tetkıki sırasında veya Kanun-ı mezkuru hey’et-i umumiyyenin esna-yı müzakeresinde veya Birinci müzakerenin hitamında veya İkinci müzakerenin cereyanı esnasında veya İkinci müzakerede kabul olunan bir teklif üzerine encümene havaleden sonra vaki’ olur. +Birinci şıkda karar-ı mütekaddim ma’lumun ittihazını müte’akib encümen-i mahsusuna havale olunur. +Bu encümen bildiğimiz hususi encümen olmayıp şu’belerin esna-yı teşekkülünde onar a’zadan mürekkeb olmak üzere teşkil olunan iki umumi encümendir ki bunlardan biri meb’usların verdikleri layihaları diğeri de hey’ete verilen arzuhalleri ibtida’en tetkıke me’murdur. +Bu encümenin tanzim eyleyeceği mazbata hey’et-i umumiyyede okunur. +Ve müzakere cereyan edip re’ye müraca’at olundukdan sonra ekseriyet kabulü Şura-yı Devlet’e havalesi talebini mutazammın makam-ı Sadaret’e bir mazbata gönderilir. +Ekseriyet reddi cihetine giderse tarih-i redden i’tibaren la-ekall iki ay geçmedikçe bu teklif tekrar edilemez. +ri’ayet edilmiş ise karar-ı mütekaddim istihsaline lüzum görülmeksizin re’is canibinden layihanın tetkık olunduğu encümene havale olunur. +Layihanın hey’et-i umumiyyeye avdetinde teklif sahibi arzu eylediği ta’dilin te’alluk ettiği hususun müzakeresi sırasında teklifinin esbab-ı mucibesini hey’ete tafsil ve izah eder ve a’za-yı mevcudeden tervic ve te’yid eden bulunur ise mevki’-i müzakereye konulur aksi takdirde müzakeresinden sarf-ı nazar olunur. +“Dikkat olunmalıdır ki şu teklifde karar-ı mütekaddim ittihazı layihanın encümenden avdetine ta’lik olunmaktadır.” Üçüncüde bakılır o meclisde ta’dilin redd ve kabulüne dair bir karar ittihazı mümkün ise yapılır ve olamadığı takdirde ta’dilin sureti tab’ ettirilerek ertesi ictima’dan mukaddem a’zaya tevzi’ olunur. +Buradaki fark teklifin nazara alınıp alınmaması hakkında bir karar-ı mütekaddim i’tasıyla encümene havale gibi mu’amelata lüzum görülmemesidir. +Dördüncüde teklif olunan ta’dilatın layihanın tetkıkine me’mur encümene i’tası lazım gelir. +Şu kadar ki encümende tetkık ettirilmek üzre hey’etden bir karar-ı mütekaddim istihsaline lüzum görülmez. +Ta’dilatın nüsah-ı matbu’ası ikinci müzakereye bed’ olunmazdan evvel a’zaya da tevzi’ edilir. +Beşincide ta’dilatın nazar-ı mutala’aya alınıp alınmaması hakkında bir karar-ı mütekaddim ittihazına lüzum vardır. +Bu kararın i’tasından mukaddem sahib-i teklif ta’dilatın esbab-ı mucibesini beyan eder ve yalnız encümen a’zaları tarafından kendisine cevab verilebilir. +Karar-ı vaki’ nazar-ı mütala’aya alınmak cihetini müntec ise o zaman encümene havale olunur. +Halbuki üçüncüde encümene havaleye hacet olmadığı gibi dördüncüde havale için böyle bir karara encümene havalesini encümenin mazbata muharriri taleb edecek olur ise müzakerenin herhangi derecesinde olursa olsun bu gibi kuyud ve şurut olmaksızın havalesi cihetine gidilir. +Altıncıda aynıyla beşincideki tafsilat caridir. +“Bina’en-aleyh talak son derecede tevessü’ etmektedir. +sekseni kadınlar tarafından vuku’ bulmaktadır. +Bundan da rabıta-i izdivacın fekki hususunda erkeğin gayet za’if bir te’siri olduğu anlaşılıyor. +Zira erkek talakdan cidden utandığı fakat evvelkinden ayrılmaya çalışmaz meğer ki ikincisi kendisiyle Yine o muharrir Amerika’da talakın sühulet-i vuku’unu tasvir ederken diyor ki: +“Bir çok adamlar vardır ki karıları tarafından boşanmış olduklarını ancak onların başka kocaya vardıkları zaman anlarlar!” Talakın çok def’alar sebebi de erkeklerin kadından ayrı bulunmaları onları infak etmemeleridir. +Mr. Losın diyor ki: +“Geçen sene Boston’da büyük mahkeme açıldığı zaman erkek kadın ile doldu. +Bunun üzerine mahkeme ilk hafta zarfında talak kağıdı imzaladı. +Talaka sebeb de erkeklerin karılarını yalnız bırakmaları idi.” Bu istatistikler bu acı şikayetler gösteriyor ki el- Mer’etü’l-Cedide mü’ellifinin müşteki bulunduğu illet terakkiyat-ı medeniyyece en ileri giden memleketlerde de mevcuddur. +Eğer buna sebeb mesturiyet olsaydı iş oralarda bittabi’ bu dereceyi bulmazdı. +Revue bu istatistiği irad ettikten sonra diyor ki: +“Hırka-i ictima’iyye artık tutuşuyor. +Lakin yalnız iki ucundan değil belki ortasından da yanmasına çalışılıyor. +Hele bizim için hiç şübheye mahal yokdur ki aileleri hedme sa’y eden yeni kadınlardan başka bir şey değildir.” Yukarıdan beri serd eylediğimiz mütala’ata şöyle bir nazar atfedilecek olursa artık kana’at edilir ki kadın meselesinde şikayet olunan fenalıkların kaffesini izale için bizim eksiğimiz –tesettürün devamı şartiyle– terbiye ve tehzibden ibarettir. +Zira tesettür istiklal-i nisvanın zamin-i vahididir; erkekler tarafından hudud-ı tabi’iyyeleri haricine çıkarılmamalarının kafil-i yeganesidir. +Halbuki yukarıda ulum-ı ictima’iyyeye fah ve sa’adeti helak ve şekaveti mahza bu hududa ri’ayet yahud adem-i ri’ayetiyle ka’imdir. +Bina’en-aleyh terbiye – hatta basit bir suretde de olsa– validelerin cehlini izale eder onlar da ailelerinin halini tanzime ehil olurlar kocalarının fahr ü mübahatına isbat-ı liyakat ederler. +Evet bu basit terbiye sayesinde bütün iğtişaşat-ı ailiyye mahvolur yahud hiç olmazsa ciddi suretde azalır. +Aileler zevk ü sa’adetin penahı safa-yı hayatın cilve-gahı olur. +Buna bir delil-i mahsus ise milletimizin terbiye ve ta’lim görmüş olan vasat tabakasında bu iğtişaşatın nedretidir. +Halbuki memalik-i medeniyyede bu aile gürültüleri günden güne artmaktadır. +Yukarıdaki istatistik müdde’amızın şahid-i adli olduğu gibi o kabilden daha bir çokları varsa da sözü uzatmamak için tercümelerinden sarf-ı nazar ediyoruz. +Bir de bilad-ı garbdeki mutallakin ve mütallakat şarkda talakın nisbeten pek nadir olduğu tabakalardan umumiyet şaya mahal yokdur. +Bina’en-aleyh bizde talakın kesreti kadınlarımız cehli ile halet-i ictima’iyyelerinin fenalığından ileri geliyorsa nasıl oluyor da aynı hal terbiye ve ta’lim görmüş garb kadınlarında böyle müthiş bir derecede hüküm-ferma oluyor? +Bundan sarahaten anlaşılıyor ki talakın kesretine aileler arasında hükümran olan iğtişaşat-ı beytiyyeye cehaletden tesettürün tevlid eylediği mehazirden başka sebebler vardır. +Sonra eğer erkeklerin kadınları bila-infak terketmelerine sebeb bizde olduğu gibi kadının erkek nazarında muhakkar olması işe yaramayan ev eşyası nev’inden addedilmesi ise memalik-i garbiyyede –esbab-ı mucibenin fıkdanından naşibu siyle avam takımı kadınlara son derecede hürmet ettiklerini ları umumiyetle erkeklerin kadınları bila-infak terketmelerinden atf olunmalıdır? +Garbde kadınların muhakkar görülmesine nisbet olunur ise onlar kadınlarını son derecede muhterem tuttuklarını uğurlarında feda-yı can ettiklerini söylüyorlar. +Yok terbiye ve tehzib görmediklerinden ileri geliyor denirse biz de biliriz ki içlerinde okuyup yazmadan nasibi olmayan binde bir kişi bile bulunmuyor. +Öyle ise bu malule bittabi’ bunlardan başka bir illet olmak lazım geliyor. +Tesettür erkeğin kendi meşrebine muvafık bir kadın ni’dir diyorlar da kesret-i talakı buna isnad ediyorlar. +Biz tabakat-ı aliye ve mütevassıtasında heman da büsbütün ma’dum olmak derecesine gelmiştir. +Eğer denildiği gibi talakın sebebi erkeğin alacağı kadının mesturiyetinden dolayı evvelce görüp anlamaması olsa idi bunun şu iki tabakada da tabaka-i süfla-yı avamda ne kadarsa o kadar olması icab ederdi. +Halbuki müşahede bunun aksini gösteriyor. +Saniyen erkeğin alacağı kadının ahlakını kable’l-izdivac görüp anlaması adem-i talakı kafil olaydı garbde talakın bu kadar çok olmaması lazım gelirdi. +Çünkü onlarda tesettür olmadığı için bu maksad istenildiği gibi istihsal edilebilir. +Halbuki oralarda talak ukala-yı garbe bir hatar-ı azim Salisen rabıta-i zevciyyenin bekasını yegane zamin olacak şey izdivacın sevk-i muhabbetle vuku’ bulmasından ibarettir; bu muhabbet ise adet-i tesettür ber-taraf edilmedikçe hasıl olamaz diyenlere karşı şöyle cevap veririz: +Garblılar bu sizin dediğiniz ni’metten alabildiğine müstefid olmakta hatta içlerinde karısını sevmeden alanlar pek nadir bulunmakda ediyor? +Bina’en-aleyh bir müteharri-i müdakkik meydandaki illetin mahiyetini esbabını layıkiyle anlayabilmek için pek aşikar bir surette görünmekte olan bütün bu noktaları nazar-ı dikkatden ayırmamalı; hatta bununla da kani olmayarak bu ahvali meydana getiren mukteziyat-ı ictima’iyyeyi ve onların ezdadını tetebbu’ etmeli sonra da birbiriyle mukayesede bulunmalı dakık bir tahlil-i ilmi ile tedkık eylemeli ta ki maraz-ı mefruzu tevlid eden en başlı sebebi anlayabilsin. +Bize gelince biz deriz ki: +Şarkda bu a’razı tevlid eden esbab hem erkeğin hem kadının ikisinin birden terbiye ve tehzib görmemiş olmalarıdır. +Ma’a-mafih az bir terbiye bizim halet-i ictima’iyyemizi ümem-i sairenin mahsudü olacak surette ıslaha kafidir. +Buna bir delil-i mahsus aranırsa o da bu a’razın tabakat-ı mütehezzibemizde az bulunmasıdır. +Bina’en-aleyh biz te’allüm ve tehezzübde daha ileri gidecek olursak öyle bir zaman gelecek ki içimizde bu gibi karışıklıklar görülmek şöyle dursun ictima’iyyunumuzun fikrinden bile geçmeyecekdir. +Bunun için biz bu gibi iğtişaşatı seriü’zzeval öyle bir takım a’raz-ı sathiye kabilinden addederiz ki hiçbir vakit bizi bünyan-ı cem’iyyetimizi yıkıp da yeniden yapmaya muhtac edecek kadar haiz-i ehemmiyet değildir. +Kezalik tesettürü öyle rahmani bir muhafız tanırız ki o gibi a’razın kökleşerek vücud-ı ictima’imizde müzmin bir takım emraz-ı uzviyyeye inkılabından bizi sıyanet etmiştir aynı a’razın garbdeki esbabı ise cidden mühim te’siri haiz olan öyle bir takım emraz-ı uzviyyedir ki müdavatı şedid bir çok kaffesi ikrar ediyor. +Paris’te ka’in Kondorse mektebi felsefe muallimi allame radır. +Bununla beraber bu afet Avrupa afakını ihata eden ilk şafak değildir.” Müşarün-ileyh sonra Avrupa’nın başından geçen ve suret-i da’imede şiddetli bir çok harekat-ı ictima’iyye beyan ediyor. +Daha sonra inkılabat ile müterafik bulunduğu harekatın behemehal vuku’u icab edeceğine İngiliz Karlayl’ın şu sözünü işhad ediyor: +“İster Fransa ihtilalinin şeda’idiyle ister korkunun te’siriyle olsun bütün hurafatın yalanın ortadan kalkarak yerine doğrunun ka’im olması mutlakdır. +Zira bizim artık hakıkate avdetimiz suretde zafer-yab olmak imkanı yokdur.” Bunlar tahakkuk ettikden sonra da hala içimizde bu gibi tehdidata ehemmiyet vermeyenler her şeyde hususiyle kadın meselesinde garbı taklid etmemizi isteyenler bulunması şayan-ı istiğrabdır. +Halbuki bu gün garb ulemasını en ziyade manlar bu şikayetlerin bu feryatların arkasından azim bir kıyamet kopacağını bilsinler de kızlarını tehzib ile iktifa etsinler; yoksa onları daire-i fıtratın haricine çıkarmasınlar. +Varsın alem nizamat-ı kevni tağyir ile uğraşsın onlar minhac-ı nin erbab-ı ifrat ve tefrit hakkındaki asarını nazar-ı ibretle temaşa etsinler. +Zira Fatır-ı hakim bize dünyada kendi nizam-ı hilkatına tamamiyle muvafık olan bu şeri’at-ı garrayı karşı bizi işhad edecek; hitab-ı lahutisinin sırrı orada tecelli eyleyecekdir. +Mukarriri: +Manastırlı İsmail Hakkı Muharriri: +Sirozlu H. +E ş ref Edib Ama uhuvvetin daha ehassiyyet mertebesi var. +Hatta dindaşlık ma’nasına kardeşlik de kafi değildir. +Nev’-i beşeri olmalı ki uhuvvet-i diniyye bu babda kafi gelebilsin. +Bu uhuvvet-i nesebiyyeden de büyükdür. +Din gibi cihet-i cami’a bulunmaz çünkü. +Kadri bilinmeli ahkamına münkad olmalı. +Herkesi onu e’azz-i amal edinmeli. +Onun için sultan-ı enbiya ayet-i celilesi ortada dururken bir hadisde: +buyurmuşdur. +Esbab-ı tefrikayı bütün bütün izale edin. +Birbirinize hased buğz ve adavet etmeyin alış verişde mu’amelatda aldatmayın. +Ey Allah’ın kulları Ey ümmetim! +Siz ki Allah’ın kulusunuz ihvan olunuz; kardeşler olunuz. +Bu hitab mü’minleredir. +Zaten onların Kur’an’ca kardeş oldukları ma’lum!.. +Fakat o uhuvveti mu’teber tutmak hüsn-i mu’aşeret eylemek beynlerindeki her türlü münafereti kaldırarak birbirlerine daima kardeşçe mu’amele etmek gayet mühim olmakla ayrıca ferman-ı risalet-penahile te’kid buyurulmuşdur. +Ey Allah’ın kulları! +Kardeş olun. +Yani birbirinize hüsn-i mu’aşeret edin. +Bazen neseb kardeşi bile bir su-i mu’amele eder. +En kavi kardeşlik bu hadisde beyan olunuyor ki hüsn-i mu’aşeret ma’nasına uhuvvet. +Daha doğrusu birbirine ahiret kardeşi olmak birbirinden ayrılmamak birbirine kardeşce mu’amele etmek lazım. +Ah fillah olmak başkadır. +Hususi oluyor şimdi. +Bütün müslümanlar ahiret kardeşi değil. +Din kardeşidir. +Ama olur ki bazı kimselerle aramızda uhuvvet-i hususiyye olur. +Mürşidlik makamıdır o. +Bir insan güzel huylar edinmek salah ve istikamet sahibi olmak isterse ya bir mürşid-i kamile teslim olmalı yahud bir ahiret kardeşi bulmalı. +Çünkü ben gelir de sana dersem: +– Ben senin din kardeşinim. +Sen şöyle bir kusurda bulundun. +Sen hiddet edersin: +Oo? +Sen mi kaldın beni ıslah edecek? +diye söylenirsin. +Çünkü sen kendi kusurunu görmezsin. +Herkes nefsine meftundur; O kadar mübteladır ki kendi kusurunu kendi görmek imkanı yokdur. +Hadis-i şerifdir. +Bir şey’i sevdin mi gözün de kör olur kulağın da sağır. +Aşık ile ma’şuk beynindeki muhabbet gibi. +Zira bakışdan bakışa fark var. +eder. +Haricde böyle. +Kendi nefsine gelince daima kendini – Filan kişi de neler var. +Ne kusurlar var!.. +Başkasının kusuruna nisbetle onu fazilet add eder: +– Mesela ben hiç olmazsa Ramazan’da namaz kılarım. +Filan kişi Ramazan’da bile namaz kılmaz. +Yine ben ondan iyiyim der. +Sair vakitde başı secde görmez. +Yalnız Ramazan’da bir sa’ika-i i’tiyad ile cami’lerde tesbih sallar. +Onda büyük bir rüchan görür. +Bazıları Ramazan’ı da tutmaz öyleleri de var. +Yalnız Ramazan’da değil Allah’ın ni’meti bize.. +Daima ifa-yı teşekküre mecburuz. +Lakin insan kendi sevdiği için iyi bir teselli tarafını bulur. +Kendini çok kimsenin fevkinde görür. +Kusurunu bir fazilet add ederse bu yolda aldanır kalır. +Halbuki Ramazan’a ibadet etmeyeceğiz Allah’a ibadet edeceğiz. +Allah ise her zaman mevcuddur. +Aylar gelir geçer seneler nihayet bulur. +Rabb-i Zü’l-celal daimi hayydir. +La yemutdur. +surunu görmez. +Kulakları sağır gibi kendi sevdiği kimsenin ayıbını işitmez. +Onun için bir mürşide muhtacdır ki kusurunu ona söylesin. +Her şey’i her ayıbı söyleyecek hiç bir şey’i ketm etmeyecek hekimden hasta bazı ahvalini gizlerse hekim marazı teşhis edemez. +Etse de ilacda tedavide kusur eder. +İşte nasıl hekimden marazını saklayan ahmak ise müridin mürşidden ayıbını saklaması da hamakat belahetdir. +Mürid ayıbını saklamayacak zihnine türlü şübhe sokulursa ne türlü fena huy istila ederse hangi vesvese hatıra gelirse söyleyecek. +Ona göre bir çare bulunur. +O da bir tabibdir tabib-i ruhani emraz-ı ma’neviyyeyi giderir. +Gafleti izale ediyor. +Böyle bir mürşid bulamazsan bir ahiret kardeşin olsun yok mu? +Ah fillahın hususi kardeşin. +Yani ihvan-ı tarikat kendini öyle bilirler. +İhvan-ı tarikat beyninde dinden başka bir hususiyet var. +Ama mutlaka bir tarike süluke lüzum yok. +İki mü’min kardeş olur: +– Azizim der biz yekdiğerimizin kusurunu taharri edelim. +Ve söyleyelim. +Fakat halk arasında değil. +Yalnızken sen benim kusurumu söylersin. +Zaten öyle halis muhlis bir dost mucib-i mefharetdir. +Ve böyle bir dosta muvaffak oldukdan sonra daha ne ararsın? +Hazret-i Ömer radıyallahu anh bile öyle dostları arardı. +Minberde çok kere söylerdi: +Allah razı olsun. +Rahmet-i vasi’a-i sübhaniyyesine mazhar kılsın o kimseyi ki bana bir ayıbımı hediye gönderir. +Başka hediye istemem. +Huluskarlıkdan hoşlanmam. +Bir ayıbımı görür de derseniz ki: +“Ya Ömer şöyle yaptın sünnete muhalif hareketde bulundun.”... +Hah en sevgili dostum odur. +Bak bir kere insafa bak bir kere teslimiyete. +Hiç kendini hatadan tebriye etmiyor. +Mübeşşir bi’l-cenne iken: +“Kendim la-yuhtiyim demiyor belki hata ederim her şey’i bilmem. +Daima Hazret-i Resul’ün yanında bulunamadım...” Ehadis-i şerife dağınıkdır. +Yediyüz bin hadis-i şerifi ihata kabil mi? +Bazen bir şey’i re’yiyle ictihad eder. +Sonra ona dair bir hadis-i şerif işitirlerdi. +Bazı mühim hizmetlere giderler ma’iyyet-i seniyye-i risalet-penahiden uzak düşerler. +O vakit bir sünnet zuhur eder herkese ma’lum olmuyor. +Kur’an gibi değildir ehadis. +Sonra sonra toplandı Hazret-i Ömer ra. +sair halifeler gibi bazı hadislere vakıf değildi. +Kendi re’yiyle ictihad ederdi. +Sonra hadis olduğunu haber alırdı. +Nass olan yerde ictihadın hükmü kalır mı? +Lakin vukufu olmayınca o vakit ictihad eder. +Ma’zurdur. +Ama nass-ı şer’iye karşı ictihad olmayacağı aşikardır. +Bu cihetle Hazret-i Ömer kusur etmek ihtimalini i’tiraf eder: +– Teşekkür ederim bana bir hediye vermiş olur benim bir kusurumu görüp bana söyleyen olursa. +Nasıl ki buna yakın bir şey Ömer bin Abdülaziz zamanında da vaki’ oldu. +Ömer bin Abdülaziz Hazret-i Faruk neslindendir validesi cihetinden. +Validesi Hazret-i Ömer ahfadından Asım namındaki bir zatın kızı idi. +Pederi Emevi aynı meslek misli naziri görülmemiş. +Ömer bin Abdülaziz gibi adilane hilafet etmiş az bulunur. +Muhaddisinden müfessirinden tabakat-ı İslamiyye’den herhangi tabakatı açsan mutlaka Ömer bin Abdülaziz’i orada yazılı görürsün. +Tabakat-ı müfessirin tabakat-ı muhaddisin tabakat-ı sufiyye tabakat-ı hulefa tabakat-ı adilin tabakat-ı ehl-i takva... +Hepsinde yazılmışdır. +Tabakat -ı Sufiyye’sinde oku İmam Şa’rani’nin. +Müşarün-ileyhin menakıbine dair iki sahifeden fazla yazmışdır. +dı. +Bir çok mecralar tathir olundu. +Sular getirildi memleket Abdülaziz tarafından me’mur-ı mahsus. +Bu suların her ne ise yapdı yakıştırdı. +Bol bol sular akmağa başladı. +Şimdi o me’mur bakıyor: +Ahali sulardan istifade ediyor. +Herkes memnun. +Lakin o kadar bir memnuniyetdir gidiyor. +Halbuki milyonlarca para sarf olunmuş. +Ona mukabil ahaliden bir huluskarlık göremedi... +Me’mur biraz gücendi: +– “Vay gidi nankörler bu kadar para sarf ettik de ‘Memnun olduk işte pek a’la...’ O kadar bir mukabele. +Makam-ı hilafete karşı bir teşekkür göremem.” O fikirde bir adam imiş. +Sonra merci’ine yazdı: +“Sular geldi. +Ahali memnun oldu. +Lakin o kadar. +Şu ni’metlere karşı ahali ifa-yı hulus etmiyorlar arz-ı ubudiyete müsara’at göstermiyorlar. +Bina’en-aleyh paraları toplayalım. +Vergi tarh edeceğim ahaliye. +İ’ane suretiyle çıkaracağım. +Ne buyurursunuz?..” Böyle yazdı Ömer bin Abdülaziz’e. +Müşarun-ileyh hazretleri ne cevab verdi bilir misiniz? +“Namenizi aldım. +Makam-ı hilafete şöyle bir teklif-i barid arz ediyorsun. +Lakin iş senin dediğin gibi olmayacak. +‘Nümayişler görülmüyor. +Sükut ediyorlar.’ diyorsun. +Evet! +Olabilir. +Fakat içlerinde zann etmem ki bir def’a ‘Elhamdülillah’ diyen kimse bulunmasın. +Koca cennetleri ihsan eder de mukabilinde yalnız bir hamd ‘Ehl-i cennet cennete girdikleri zaman Allah’a hamd ederler...’ me’alindeki ayetleri görmedin mi? +Allahü te’ala bu hamdi bize nakl ediyor ki ibret alalım. +Behey şaşkın bu büyük ni’mete mukabil Cenab-ı Hak acizane bir hizmeti kafi görüyor. +Sonra biz vazifemizi ifa etdik; ‘Efendim!’ diye ahali bize tapacak mı? +İşte biz me’cur olduk. +Kullarına Allah’ı sevdirdik. +Cenab-ı Hakk’ın ni’metine şükr etdiler... +Daha ne isteriz.” Allah’a muhabbet etmek biz de onun bir kuluyuz. +Hayır yaparsak mükafatımızı Allah verecek. +Şimdi gel efendi! +Uhuvvet derece derecedir. +Ber-tafsil anlatacağım. +Lakin daha mühim şeyler var. +Zaten biraz da rahatsızım. +Sözü kısa kesmek ret harikalar var. +Lakin gelecek derse bırakıyorum. +Bugün söyleyeceğim en mühim şeyler nedir? +Ey kullarım ukubetden beladan sakının öyle bir ukubetden ki geldiği vakitde yalnız zalimlere gelse; seçip seçip de alsa bir şey değil; lakin herkese birden gelir. +Çünkü o adaletdir. +Zira esbab-ı fitneden sakınmıyorsunuz vesa’itden Bu neden gelir? +En birinci müdahene... +Emr-i bi’l-ma’ruf nehy-i ani’l-münkeri terk etmek. +Bir millet arasında eğer emr-i bi’l-ma’ruf nehy-i ani’l-münker vazifesi ifa edilmezse Allah düşmanları musallat eder. +Terbiyeye layık olur. +Cenab-ı Hakk’ın himayesinde bulunamaz. +Nasıl ki bir hadis-i şerifde musarrahdır. +Ebu Hureyre’nin rivayetiyle Cami’ -i Sağir’de mezkurdur: +Ey ümmetim! +Buna dikkat edin. +Ya bu vazifeyi göreceksiniz yani birbirinizi irşad etmek nasihat verme birbirinizi fenalıkdan alıkoymak kavlen fi’ilen bu vazifeyi hakkıyla ifa etmek –ki bu farz-ı kifayedir– şeri’atin tanıdığı şeyleri herkese bildirmek herkesi o yola sevk etmek. +Şeri’atin beyan etmediği bir tarik-i selamet yokdur. +Şeri’at-i İslamiyyemiz dünya ve ahiretce esbab-ı kemali bildirmişdir. +Ma’rufda bütün esbab-ı selamet ve terakkı dahildir. +Ma’rufu meli... +Ya böyle yaparsınız yahud ne kadar şirar-ı nas varsa Allah üzerinize musallat eder. +– Ne yapalım? +Kurtul. +Kurtulamazsınız ki şirarın şerrinden kurtulmak den razı olmazsa hıyarın himmetini de te’sirsiz bırakır. +Hıyar ki ümmetin fazılları hayırlıları. +Şirar-ı nas bir takım belalar getirir başınıza. +Sonra hayırlılar çalışırlar güc ile o belayı def’ ederler. +Kendi istihkakınız ile başınıza belayı getirirsiniz bir hayli zamanlar geçer. +Sonra Allah’ın lutf u keremine gayet yok bazı kimseleri muvaffak eder o beladan kurtulursunuz. +Lakin neler çekersiniz; ne belalar görürsünüz! +Görmediniz mi gözünüz önünde vasıta-i selametiniz olan kanunlarınızı yırttılar. +Ba’is-i necatınız olan meb’uslarınızı dağıtdılar. +Esası kuracak nedir? +Kanun-ı Esasi. +Bütün milletin vükelasının ittifakıyla olan icra’at böyle elden alınır icraya vasıta olanların kolları kırılırsa haliniz ne olur?.. +’de hepsi sukut etdi. +Kanunlar ayaklar altına alındı. +Hiç kimse ses çıkarmadı. +O zamanın zalimleri bütün umuru der’uhde etdiler. +Bütün Avrupalı zevat boyunlarını eğdiler. +Ümmet böyle sükut ederse elbet Allah şirar-ı nası taslit eder. +Hamd olsun bu def’a mazhar-i hürriyet olduk. +Matba’anın fart-ı meşagiline mebni tashihatımıza hakkıyla bazı tertib hataları görülmüşdür. +İlave-i mezkurenin ahiren de ders kitabı olmak haysiyetiyle bu kabil hatalar talebenin nafile yere it’ab-ı zihnini mü’eddi olacağından yedlerinde ilk nazara almalıdırlar: +Savab Hata Sahife Satır visalde ve halde fevr fevt tefvit tağvit Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Aralık Birinci Sene - Aded: +Makale-i salifemizde tafsil olunduğu üzere Cenab-ı Risalet-me’ab Efendimize hitaben şeref-vürud eden nass-ı celili zahirine mahmul olursa bi’l-ibare hazret-i Resul-i Ekrem ve bi’d-delale bütün efrad-ı ümmet hakkında cubunu kat’iyyen müfid olur. +Hadis-i şerifiyle bu ihtimal te’eyyüd etmekdedir. +Fakat ekser tefasirde mezkur hadis-i şerifinin sıhhati sabit olursa nass-ı mezkur kavl-i kerimi gibi ümmete emr ve icab murad olduğu halde li-ecli’t-te’kid Nebi-yi Zişan Efendimize tevcih-i hitab suretiyle vürud etmişdir denilmek iktiza eder. +Ve bu takdire göre istidlalimiz bir kat daha iktisab-ı vuzuh etmiş olur. +Herhalde istidlal-i vakı’a karşı münakaşaya yeltenmek cehalet ile su-i niyetden başka bir şeye müstenid değildir. +nass -ı Bazı cühela-yı enam dahi efrad-ı müsliminin milel-i saire efradıyla mu’amelat-ı dostanede bulunmalarını tecviz etmiyorlar. +Hüsn-i mu’aşeret gibi feza’il-i insaniyyenin en güzidesini diyanet-i İslamiyye’ye mugayir göstermeye çalışıyorlar. +Diyorlar ki: +– Müslümanlar hakkında dindaşları olmayanlardan veli buyurulmuşdur. +“Veli” ise dostluk etmek sıyanetkar olmak ma’nasına “velayet”den müştakdır. +Mü’minlerin Yahud ve Nasara’dan veli mezhebce kendilerine muhalif bulunan kimseler ile dost olmamaları onların menfa’atlerine delalet etmemeleri lazım gelir. +Belki edyan-ı saire ashabından hiç bir hayır ve menfa’at beklememeleri zerre kadar emn ü i’timad etmeyerek daima nazar-ı adavetle bakmaları iktiza eder. +Gayet ifrat-perestane olan bu iddi’a sa’ika-i cehl ü ta’asubla mine’l-kadim ortaya atılmış ika’-ı fitne maksad-ı mel’anetkaranesiyle devr-i celil-i hürriyetde de tervicine cehd edilmekde olduğu tahakkuk etmişdir. +Halbuki erbab-ı ilm ü ma’rifet nazarında butlan ve fesadı aşikardır. +Şahrah-ı İslamiyete salik olanların cemi’ nasa bütün efrad-ı beşeriyyeye karşı bezl-i cud ü merhamet muhafaza-i ahkam-ı ma’delet hususuna fedakarane suretle sa’y ü ihtimam etmeleri vesaya-yı aliye-i Kur’aniyye’den olduğu kabil-i inkar değildir bu babda varid olan ayat ve ehadis bi-nihayedir. +Bir kısmı hatime-i makalemizde irad ve izah olunacak. +Bina’en-aleyh müslümanların milel-i saire efradıyla akd-i velayet etmeleri nehy ü tahrimine dair ayat-ı celileden maksad-ı ali –erbab-ı cehl ü tuğyanın zu’m-ı fasidleri gibi– gayr-i müslimlere her hususda gayz u adavet ve unf u huşunetle mu’amele etmek beni Adem’in hukukuna tecavüzle zararlarını iltizam eylemek tavsiyesi olmayacağı zerre kadar şübhe kabul eden mevaddan değildir. +Velayet-i gayr-i meşru’a ale’l-ıtlak meveddet ve muhabbet ve hüsn-i mu’aşeret gibi levazım-ı ma’kule-i insaniyetden Belki asr-ı sa’adet-i peygamberide münafıkların yaptığı gibi a’da-yı müslimine meyl ve iltihakla esrar-ı mühimmeyi kendilerine ihbar ve onların arzu ve amalini menafi’-i İslamiyye’ye tercih ve isardan ibaretdir ki esta’izü-billah nass-ı celilinden bu hakıkat kemal-i vuzuhla anlaşılmakdadır. +Ma’na-yı şerifi: +“Mü’minler dindaşlarını terk ve tecavüzle erbab-ı küfür ve cuhudu veli ittihaz etmesinler. +Bunu yapanlar menafi’-i İslamiye’yi ihlale sa’i olanlara yardım edenler Allahu te’alanın din-i hakkından haiz-i nasib olamazlar.” Mü’edda-yı nazmın bundan ibaret olmasına rivayet-i atiye de delalet etmekdedir: +Yani bu ayet-i celile münafıkın zümresi Abdullah bin Übey ve kurenası hakkında nazil olmuşdur ki merkumlar ta’ife-i Yahud ve müşrikleri tevella ve iltizam ile sera’ir-i ahval-i müslimini ihbar ederler mahz-ı tecessüs maksadıyla aralarında bulunurlar bu garaz-ı fasid ile kisve-i İslamiyet’e bürünürlerdi ve a’da-yı dinin hazret-i Resul-i Ekrem’e galebe ve muzafferiyetlerini te’mine çalışırlardı. +İşte mü’minler bu makule ahval-i mefsedetkaraneden nehy buyurulmuşlardır. +Ayet-i celilenin sebeb-i nüzulü hakkında bir rivayet daha vardır. +Fakat buna göre de esas ma’na tegayyür etmez. +Ahali-i Medine’den birkaç kimseler Yahudilerin bazı erbab-ı fesadı ile düşüp kalkmaya onlar ile samimiyet peyda etmeye başlamışlardı. +Rüfa’a bin Münzir ve Abdullah bin Cübeyr gibi ihvan-ı dinleri tarafından “Bu makule kesanla bir derece mukarenet iyi bir şey değildir. +Bu müfsidler sizi dininizden çıkarırlar. +Fitne-i azimeye ika’ ederler” yollu verilen nasihatin te’sir etmemesi üzerine ayet-i mezkure bunları Bu rivayet İbni Abbas radiyallahu anhüma hazretlerine nisbet edilmekdedir. +Bu tefsire göre akıde-i İslamiyyesi berk ve muhkem olmayan şübban-ı İslam’ın din-i mübin aleyhinde bulunanlar ile muhalata ve musahabeleri ca’iz olmadığına delalet eder. +Bu ifadatımızdan müsteban olur ki Kur’an-ı Kerim’i suret-i sahihada tefsir edebilmek için esbab-ı nüzule vukuf şartdır. +Fusulu’t-Teysir fi Usuli’t-Tefsir nam eserimizde tavzih edildiği üzre bir sure veya ayetin sebeb-i nüzulü olan kıssaya onların en mühimi fehm-i me’ani-i Kur’an’dır. +İmam Vahidi rahmetullah demişlerdir ki: +“Sebeb-i nüzule ıttıla’ hasıl olmadıkça Kur’an-ı Kerim’in tefsiri doğru olamaz. +Çünkü bazen medlul-i kelamın umum ve şumulü bazen de bir kayıd ve ta’birin vücudu hilaf-ı maksudu müvehhem olabilir. +Bu müdde’ayı tenvir için orada emsile-i kesire irad edilmişdir. +nazm-ı şerifinin medlul-i zahirisine nazar olundukda musalli hakkında istikbal-i kıble şartı mu’teber olmamak tevehhüm edilebilir. +Ama sebeb-i nüzule ıttıla’ hasıl olunca ayet-i mezkurenin hükmü eda-yı salatdan sonra adem-i isabeti tebeyyün eden müteharrinin yahud dabbe üzerinde salat ile iştigal eden müsafirin namazı hakkında olduğu ma’lum olur. +Cihet-i kıble müte’ayyen olup da istikbale mani’-i şer’i bulunmadığı takdirde nass-ı celiline ittiba’ olunmak lazımdır. +Ayet-i salifenin sebeb-i nüzulü hakkında birkaç rivayet vardır. +Ama Tirmizi’nin Amir bin Rabi’a hazretlerinden rivayetine göre; bir gazada ashab-ı kiramdan bazı zevat esna-yı leylde eda-yı salat sırasında kıbleyi ta’yin babında ihtilaf etmişler. +Ba’de’t-taharri her biri bir canibe doğru namaz kılarak ertesi gün nakl-i macera ile Resulü Ekrem Efendimizden istiftada bulunmuşlar da cevaben ayet-i celile şeref-nüzul etmiş. +Diğer bir rivayete göre de dabbe üzerinde namaz kılınmak meşru’iyetini beyan makamında nazil olmuşdur ki buna dair Abdullah bin Ömer radiye hazretlerinden mervi bir hadis vardır. +Tahkık-i makam eser-i mezkura derc olunmuşdur. +Hak celle ve ala hazretleri sadr-ı ayetde beyan buyurulduğu vech üzre taharet ile emr etdikden sonra buyuruyor ki: +Allah bunu size güçlük vermek için murad etmez ve lakin sizi tathir ve tanzif ve size olan ni’metini sizin ebdanınızı tathir eden şeyleri teşri’ etmek suretiyle itmam için murad eder. +Siz buralarını te’emmül ve mülahaza edip zat-ı ecel-i a’lanın lutf u keremine belki teşekkür edersiniz. +Ayet-i kerimede vakı’ nün iki mahalde de mef’ulü mahzufdur. +Lam harfi de ta’lil içindir. +kelimesinden maksud olan ma’na ayet-i kerimesinin tefsirinde ber-tafsil beyan edilmiş idi. +Taharet: +Lügatde mutlaka nezafet ma’nasınadır. +Şer’de: +Hades ve cünübden nezafetdir. +Istılah-ı fukaha da nakız-ı taharet olan halete fethateyn ile “hades” ve şer’an müstakzar olan şeye hanın zammıyla “hubs” ıtlak olunur. +Bazı fudala dedi ki taharet-i şer’de bir mahallin hakıkı veya hükmi necasetden nezafetidir. +İster o mahallin salata te’alluku olsun: +Beden ve sevb ve mekan gibi... +İster olmasın: +Evani ve et’ime gibi. +Taharet imadü’d-dindir. +Denilmişdir ki abdin ilk evvel hesabını vereceği şey taharet ve nezafet hususudur. +Hace-i Ka’inat aleyhi efdalü’t-tahiyyat efendimiz “en-Nezafetü mine’l-iman” buyurmuşdur. +Dikkat et din-i İslam’da taharet ve nezafete ne kadar i’tina var. +Mevrid-i vahy-i ilahi olan Hazret-i Peygamber taharet ve nezafetin imandan olduğunu beyan buyuruyor. +Bu beyandan daha ileri beyan olmaz. +Bunun kişverleri ma’bed mekteb medreseler inşasıyla ihya eyledikleri gibi derhal sular isale şadırvanlar çeşmeler bina etmekle de tezyin etmişlerdir. +Taharet ve nezafet hakkında daha nice ayat ve ehadis varid olmuşdur. +Hele misvak isti’maliyle dişlerin temiz tutulmasına dair şer’de ne kadar tergibat ve te’kidat vardır. +Sürur-ı enam aleyhi’s-salatü vesselam efendimiz misvak isti’maline muvazabet eder idi ve buyurdu ki: +Ümmetimi duçar-ı meşakkat ederim havfı olmaya idi her abdest aldıkca misvak kullanmalarını onlara emrederdim. +Diğer bir hadis-i şerifde Cibril-i emin misvak isti’malini bana o kadar tavsiye etdi ki hatta diş etlerimden korkdum. +Bu hadis-i şerifde vakı’ kelimesi ömrün cem’idir. +Ömr: +Ayın’ın fethi ve mim’in sükunuyla diş etine denir. +Diş eti üç nev’dir: +Birisi dişlerin münbitlerinde köklerinde olur. +Biri dişlerin üstünde ve altında olur ki asıl diş eti dedikleri budur. +Biri dişlerin aralıklarında sarkan uzunca etceğizdir. +Ömr bu üç nev’in üçüne de ıtlak olunur. +Haftada bir kere aneyi edeb mahallini tıraş etmek ve bedeni iğtisal ile tanzif eylemek müstehabdır. +Eğer bir kimse her hafta bunu yapmazsa on beş günde bir yapmalıdır. +Kırk günden ziyade terk ederse onun için ma’zeret yokdur. +Şema’il-i nebeviyyeye dair asarda mezkurdur ki Resulü Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin yanından sefer ve hazarda beş şey eksik olmazdı: +Ayna sürmedan tarak misvak midrat. +Mim’in kesriyle midrat demirden veya haşebden seyrek dişli bir nevi’ tarakdır ki onunla saç açılır. +Sahib-i risalet efendimiz bunları bazen makas ve cınbız gibi diğer edevat ilavesiyle bir mahfazaya koyup yola çıkdıkları zaman bu mahfaza nezd-i sa’adetlerinde bulunur idi ve zat-ı nübüvvet-penahileri tatyibden güzel kokulu şeyler sürünmekden ve güzel rayihadan pek hoşlanır idi. +Miski re’s-i mübarekine tekatır eder derece sürdüğü olur idi. +Din-i mübin-i İslam insana aka’id-i hakkayı taharet-i kamile üzere ibadeti tehzib-i nefs hüsn-i tefekkür ve iradeyi hüsn-i mu’aşereti veza’if-i beşeriyyemizi hukuk ve mesalihimizi ber-vech-i sıhhat mu’amelat ve mu’avezatı ta’lim eylemekde olduğundan ondan büyük ni’met ondan büyük hadim-i sa’adet olmaz. +Elhamdülillahi ala ni’meti’l-İslam. +Ey Resul sana Rabbinden inzal olunan şeyleri tebliğ et Ey risalet ile müşerref! +Nasa tebliği maksud olmayan esrar-ı hafiyyeden ma’ada zat-ı risalet-me’abına malik umurun seni sana layık kemale isal eden perverdigarın tarafından nazil olmuş ahkamı ve ona müte’allık mevaddı her neye mütedair olursa olsun hiç bir ferdi gözetmeyerek ve sana bir cevr ü eza geleceğinden kat’an çekinmeyerek cümlesini tebliğ et. +Nebi-i Muhterem efendimize unvan-ı risalet ile nida edilmesi zat-ı nübüvvet-penahını teşrif ve tebcil için olmakla beraber emr olunan tebliğ-i vahyi yerine getirmek risaletin icab etdiği ahvalden olduğuna işaret içindir. +Ebussu’ud Eğer böyle yapmazsan tebliğine me’mur olduğun ahkamı ve ahkama müte’allik mevaddı tamamıyla tebliğ etmezsen onun risaletini tebliğ etmemiş mükellef bulunduğun risaletden hiçbir şeyi ifa eylememiş ve teşerrüf eylediğin ünvan-ı risaletden külliyen tecerrüd etmiş olursun. +Çünkü tebliğ-i risalet ile mükellef olanlar mürselün-bihin kaffesini tebliğe me’murdur. +Şayed bir Resul mürselün-bihin bir cihetini tebliğ etmeyecek olursa mürsilin emrine imtisal etmemiş olduğundan bakısinin tebliği hiç hükmünde kalır. +Ve asla bir şey tebliğ etmemiş demek olur. +Allah seni nasdan vikaye eder. +Cenab-ı Hak zat-ı risalet-me’abını mukteza-yı risaleti edaya mani’ olacak ahvalden ve hayatını te’arruz-ı a’dadan sıyanet buyurur. +Allahu azimü’ş-şan kafirlere muhakkak fırsat vermez. +Senin mahv u helakine dair onların arzularına kat’an müsa’ade etmez. +Fi’l-vaki’ Habib-i Huda’nın yevm-i Uhud’da vech-i sa’adetleri cerh edilmiş ve dendan-ı şerifleri şikeste olmuş ve zat-ı risalet-me’abına daha nice cevr ü cefalar edilmiş ise de masun kalmış ve bu halat-ı mekruhadan hiçbiri tebliğ-i risalete mani’ olmamışdır. +Hazret-i Enes radiyallahu anhden mervidir ki Resul-i Ekrem Efendimizi e’adinin şer ve mekidetinden muhafaza için geceleri harisler beklerler idi. +Bu ayet-i kerime nazil olunca re’s-i şeriflerini sahtiyandan ma’mul bir kubbeden çıkarıp: +“Ey nigehbanlar! +Dağılın Allah beni nasdan vikayeye zamin oldu” buyurdu. +Sallallahu aleyhi ve sellem. +Tebliğ-i evamir ü nevahiye me’mur olan verese-i enbiya bu nazm-ı celili bu ayet-i furkaniyyeyi amik ve medid mütala’a etmeli de ona göre tebliğ-ı ahkam-ı ilahiye’ye şitaban olmalıdırlar. +Bazı avam-ı nas hürriyete bir ma’na-yı sakım veriyorlar. +Hürriyet guya nik ü bed her ne hatıra gelirse ki insan saye-i adaletde hukuk-ı meşru’asına malik olmak demekdir. +Bu da mine’l-kadim bizim mesleğimizdir. +Şimdi biz yeni bir mesleğe yeni bir aleme dahil olmadık yirmi otuz seneden beri gasb olunan hukukumuzu istirdad eyledik feramuş olunan feza’il-i milliyyemizi ihya etdik. +Dünyanın hiçbir cihetinde hürriyet-i mutlaka yokdur olamaz. +Zira hürriyet-i mutlakaya ruhsat verilse ne rabıta-i ictima’iyye ne ahlak ne adab kalır. +Seyyi’at fazilete galebe etmeye çalışır en-nihaye mu’aşeret vahşete münkalib olup badi-i izmihlal olur. +Her iklimde her diyarda her kavimde ahlak u adab mer’i ve mu’teberdir. +Paymal-i hakaret edilemez. +Bu hududu tecavüz edenler her yerde ve daima medhuldürler. +İşte buralarını da izah ile hem de ber-tafsil izah ile taşkın adamları hadd-i ma’rufa irca’ etmek sırat-ı müstakıme rehber olmak ulemanın meşayihin vu’azın ecell-i veza’ifidir. +Evet hak-i siyeh rengin bulutlarla müsavidir; Mu’allasın evet ahcarın ahcar-ı semavidir. +Yüzün pür-nurdur amal-i milletden de ulvidir; Bütün medfenler açmışdır seni sedd eyleyen bir el! +O tuğra-yı mu’azzam bir kitabendir kıyam et gel! +Ölen ahrara karşı seng-i makber şekli al yüksel! +Siyeh-puş-i adem bir za’irindir leyl-i müstakbel. +Bu bang-ı sur ü şadiler teheyyücler hitabetler Sükut-ı makber-ı ahrara mahsuben mi? +Hayretler!.. +Kapında pasbanındır kefen ber-ser hayaletler; Muhatındır muhitindir bütün mazlum türbetler! +Durur revzenlerinde mel’anet-alude bir deycur; O leyl-i vahşetin zulmetli a’makında hep manzur Dağılmış bir cesed.. +Her katre hunu hande-zen bir nur! +Aceb kimdir bu na’ş-ı ser-cüda re’s-i cesed-mehcur? +Semasız bir güneşdir gördüğüm kıhf-ı beden mehcur.. +Sanırsın hakimiyyet devletindendir vatan mehcur! +Bu mihr-i sermedi olmuş fürugundan neden mehcur? +Bu na’şı ser-nüviştinden nedir kimdir eden mehcur? +Bu bir na’ş-ı mu’azzam ki başı bir na’ş-ı digerdir. +Zevali dehri tutmuşdur mezarı işte yer yerdir. +Zılal-i matemiyle nur-ı istikbal muğberdir! +Bugünkü hande-i millet bile bak girye-averdir. +Bütün bir millet olmuşduk zalam ü levse müstağrak; Kefenler pak-damendir cesedler muhterem ak pak. +Bu türbetler mu’azzamdır bu makberler değil alçak. +Bugün ma’sum olan bizde şehadet hunudur ancak! +Seririn seng-i makberlerdi mebna-yı perişanı; Saray-ı şevketin zindan-ı nekbetler nigehbani; Düşün bir devletin celladları erkan-ı zişanı! +Felaketdi kimin mevcud ise bir parça vicdanı! +Birer canlı cenaze her zeka: +Dermanda kudretsiz. +Te’ali eylemezdi ruhumuz ölsek da hatta biz. +Ne zilletdir düşün yükselmeden feryadımız aciz! +Sen ey nadi-i millet asumani kudret-i mu’ciz. +Bu kavm-i sine-çakı eyleyen tahlis sensin sen. +Şakı bir devletin azade-ser şimşir-i zulmünden Saçıp barularından ra’d u berk ey kal’a-i ahen Peleng-i zulmü yakdın der-kemin-i zulmet olmuşken. +Mu’allasın semalardan mu’azzamsın avalimden; Bizi azad eden ey dest-i kudret tig-i zalimden; Liva’ü’l-hamdi tathir eyleyen hun-ı mezalimden; Sema-yı şarkı leylaleyl olan bir devr-i muzlimden. +Sen olmazsan vatan yokdur bu millet lafz-ı mübhemdir. +Sen olmazsan avalim bence bir leyl-i mücessemdir. +Nedir füshat-saray-ı devletin bilsen ne alemdir! +Rida-yı nur-i puş-i Ka’be sensiz levh-i matemdir. +Sen olmazsan dolar afak-ı istikbale zulmet kan. +Sen olmazsan bu zindanlar olur ma’mur ü abadan. +Kalır lakin meşa’il ser-nigun mihrablar viran! +Sen olmazsan düşer bünyad-ı minber yırtılır Kur’an! +Ey bülbül-i ter-zeban-ı irfan Dem-beste nevalarınla vicdan. +Hem-safvet-i ruh olan o avaz Oldukça harim-i canda dem-saz Pamalim olur bütün avalim; Lahuta kadar çıkar hayalim. +Eşvakıma dar gelir de eb’ad Eyler fikrim fezalar icad! +Ey nur-i mübini Kibriya’nın Sinem olamaz mı asümanın? +Gökler mi bütün karargahın? +Hiç yerlere uğramaz mı rahın? +Ey tair-i naz-ı sidre-pervaz Kalbimde olaydın aşiyan-saz; Bir başka terane guş ederdin Ruhum gibi sen de cuş ederdin. +Yadımda duran neşaidinden Daim cezebat içindeyim ben. +Verdikçe deruna vecd o aheng Dünya nazarımda teng olur teng! +Azadesi büsbütün kuyudun Bir şi’r-i sema-zemin sürudun! +Bir şi’r-i revan ki: +Cuy-i cari Feyziyle bahar-ı ömre sari. +Bir nağme ki: +Ruhtur ledündür; Kur’an gibi rasihin içindir. +Bir nale ki: +Şevk-suz-i idrak Havlinde nida-yı “ma-arafnak!” Ey şair-i razdan-ı mülhem Ben razına olmasam da mahrem Hayran-ı kemalinim... +Beyanın Guya ki hitabıdır Huda’nın! +Ey subh-i ezel cebin-i safı Envarının olmaz inkisafı. +Yelda-yı adem cihanı alsa Eşbah bütün zalama dalsa Hala görünür o ruhü’l-ervah Bir cevv-i münir içinde sebbah! +Ey safha-i vechi ayet-i nur Cebhende meal-i kevn mestur; Çeşminde mübin sermediyyet; Sönmez ebedi sirac-ı kudret Lahut ile aşina nigahın Ecram şühud-i intibahın! +Her dem lemean eder o merdüm Mihrakı da zahirat-ı encüm! +Her subh gelir nesim-i dilcu Duşunda şemim-i naz-ı gisu. +Eyler yeniden heva-yı didar Bir nefha ile beni heva-dar! +Sevda kesilir bütün süveyda Guya açılır nikab-ı Leyla. +Kehvare-i dilde naim ümmid Eyler uyanıp figanı teşdid. +Susturmak için o tıfl-ı zarı Kalkar ararım leyal-i tarı! +Ey leyl vakarının misali Yahud bana karşı infiali! +Vakta ki eder revak-ı deycur Altında yatan cihanı mahmur Etrafta kalmayınca bir ferd Hem-rahım olur hayal-i şeb-gerd Kalkar gezerim garib ü tenha; Bir yer bulurum sükunet-ara. +Fevkimde sema-yı encüm-alud; Pişimde rida-yı leyl-i memdud; Yadımda neşaid-i kemalin; Karşımda hayal-i yal ü balin; Azade kuyud-i masivadan Bigaile havftan recadan; Bir bezm-i fütuh açar ki vicdan: +Lebriz-i safa-yı aşk olur can. +Tasvir değil o zevki hatta Mümkün olamaz tasavvur asla! +Ya Rab o ne feyz-i cuş ber-cuş! +Ya Rab o ne leyle-i ziya-puş! +Ya Rab o ne cilve cilve envar! +Ya Rab o ne lem’a lem’a didar! +Ya Rab o ne encümen ne alem! +Ya Rab o ne mahfil-i muazzam! +Ey leyl neharın olmasaydı... +Ey neşve humarın olmasaydı! +Bidarın iken uyanmasaydım; Dünya var imiş inanmasaydım! +Ey yar-i vefa-güzin-i canım Verdiyse melal dastanım Mu’tadın olan inayetinle Susturma bu ruh-i zarı dinle! +Hep velvele-i hayat dinse Düşmez bu zavallı ruh ye’se. +Olmazsa zemin zaman müsaid; Feryadına asüman müsaid! +Gönder bana sen de neyse derdin... +Yadında mı bir zaman ne derdin? +Müstakbeli almayıp hayale! +Gel biz dalalım bu hasbihale! +Edvar-ı hayat perde perde... +Allah bilir ne var ilerde. +Ruh Selamet arzu eden Nefs Sözünle eyleyen amel Selim-hatır olmalı Safa-yı dehri terk eder; Cefası halkı inciden Seninle mahv olur emel; Belaya hazır olmalı. +Seninledir elem keder. +R Yeter bu kibr ü iğtirar Senin elinden el-aman Tekebbürün değil beca; Haram olur bana safa Nedir bu ucb u iftihar Yazık değil mi her zaman Tefahhurun da na-seza. +Nedir bu çekdiğim cefa? +R Senin muradın ey le’im N Bu serzenişlerin yeter Sanır mısın savabdır; Ölüm var akıbet fena; Bu fikr ü mesleğin sakım Yarın bu kudretin biter Safa değil azabdır. +Bugün o hali ansana. +R Değil değil a bed fi’al Bu dilden anlamam a ruh Senin tasavvurun gibi; Senin lisanın ecnebi; Yeter yeter bu mekr ü al Değil mi zevk-ı dil-subuh Unutma feyz-i meksebi. +Bu zevki anlamaz gabi. +R Heba şu çekdiğim emek N Gam-ı cihanı atmalı Gabavetim senin demek Ferih olub da yatmalı; Aman bu bahsi çek uzat Bu hüzn-i da’imi nedir? +Mükaberen latif pek. +Safaya neşve katmalı. +R Evet bu neşve-i humar Ne olmak ihtimali var Verir muvakkaten mesar; Düşün de öyle ver karar Fakat bu i’tiyad olur Bu alemin kederleri Enin içinde bir mezar. +Değil midir zarar hasar. +R Kazıyyeden mugalata Garaz nedir bu dehrden Ne hoş sevimli safsata Niçin verildi şekl-i ten; Bu meslek-i sakametin Nasibi yok mudur bunun Aman yaman fena hata Abes mi hılkat-i beden? +R Münazaran güzel itab Bu iftikar gam verir Bu hoş su’ale al cevab Hudud-ı zevk elem verir; Hututu şer’a müftekır Bu ihtiyat-ı na-beca Bu yolda her amel sevab. +Sonunda bir nedem verir. +R Bu fikre aldanan bir er Açıkca söyle maksadın Muvakkaten ferih olur; Nedir bu ta’n u iştika Nedir nukat-ı mersadın Demem ki müsterih olur. +Nedir bu hal-i ibtika R Bela-yı fartın ey anud Demek ki var müsa’ade Bu levmi eyler iktiza; Neden niçin cedel nifak? +Sana demem ki ol hamud Demek budur mücahede Her i’tidale ver rıza. +Aman ne tatlı ittifak. +R Evet bu ihtilafı at Muti’inim hilaf yok Gir ittihada zevki gör; Ne yoldadır iradetin? +Biraz da i’tilafa yat Sözümde hiç güzaf yok Gönülde sonra şevki gör. +Yap öyle neyse adetin. +Huda’ya şükr-i bi-şumar Ki verdi nefse feyz-i can; Hüdaya arz-ı iftikar Ki kıldı ruhu hükümran. +Bir hey’et-i medeniyyenin intizam ve bekası için tatbik edilmek lazım gelen düsturlardan biri de müsavatdır. +Dikkat edilirse İslamiyet bunu da te’min etmişdir. +Nazar-ı İslam’da yalnız bir noktada yani alimlerle alim olmayanlar arasında müsavat-ı tamme kabul edilmemişdir. +Yoksa müsavat hukuk-ı mez. +Yalnız fark ilim cihetindendir. +Zira rütbe-i ilm a’le’rrütebdir. +Alimler bizim rehberlerimizdir biz onların arkalarından gider Hakk’a na’il oluruz. +Kavanin ve sünen-i ilahiye’yi onlar idrak eder. +Bizi de irşad eylerler. +Mesela na’il olduğumuz Kanun-ı Esasi ahkamını şeri’atimiz natıkdır. +Ukul-ı ulema dahi gerek ihtiyacat-ı ictima’iyyemizden gerek tabayi’-i beşeriyyeden istinbat-ı ahkam eder şeri’atimizin emir buyurduğu gibi bir çok ahkam-ı esasiyye keşfeyler. +Hükemanın bir kısmı tabi’atdeki kavanini istihrac bir kısmı nüfus-ı beşeriyyeyi idare eden kanunları bir kısmı da gal ederler. +Ve bu mu’azzez rehberlere teba’iyetle insanlar mütemadiyen terakkı eyler geçirdikleri hengamelerden hisseyab-ı terakkıyatda esas yine ka’idesidir ki her hatve-i tekamülde her nokta-i hayatda tecelli eder. +Beşeriyyet ileriledikce ta’kıb etdiği yollarda bir takım nişanlar bırakmışdır. +Ve bunları tedkık etmek her zaman mümkündür. +Mesela bugün Avrupa ve Amerika’nın yıldırım sür’atiyle ilerleyen medeniyyetlerine mukabil Afrika’da akvam-ı vahşiyyeye tesadüf ediliyor ki hala hacer-i mücella devri hayatını sürerler. +O biçarelerin zihinleri o derece hal-i lıkda –lisan-ı tabi’iden harekat-ı bedeniyyelerinin i’anesinden mahrum bulundukları için– ifade-i merama muktedir olamazlar. +Kezalik bazı idiyolara budalalara rast gelinir ki muhitlerinin faziletli bulunmasına terbiyelerine edilen ihtimama rağmen iktisab-ı ma’rifet edebilmeleri müstahildir. +Keza bidayet-i ahvalde insanlar ma’nanın kuvvetinden ziyade sevk-i tabi’iye mağlub olurdu. +Hıfz ve hubb-ı hayat herşeye galib olduğu için birinin elinde birşey görürse onu kapmayı ister kendinden za’ifini nalan ederdi. +Akvam-ı medeniyye arasında türeyen cebabire işte o ilk hayat-ı vahşeti müstebidlerin bu vahşet ve mezalimi o zamanın bir yadigarıdır. +Buna galebe etmek için ma’na-yı hak ve adaleti perverde etmeli feza’ili ısbata sarf-ı mesa’i eylemelidir ki bu mühim vazifede ilmü’t-terbiyenin tatbikat-ı feyza-feyzine i’tina hak ve adli ısbat etmekle ihtiyarımızı akıntıya kapdırmakdan seyyi’atı irtikabdan kurtulabiliriz. +Bu kuvvetler takviye edilmekden geri kalırsa hevesat-ı nefsaniyyeye müte’allık ma’nalar galebe eder. +İşte görülüyor ki teceddüd-i ümemde gelir– bir takım fena i’tiyadatın zebunu olursa bizim hatta de yerleşdi mi istiskal kabul etmez olur. +Halbuki ma’na-yı hak u adl evvelce meleke haline getirildi mi fenalık zihne gelemez. +Gelse de o zabıta-i me’ani tarafından def’ edilir. +Mesela bazı kimseler vardır ki kendilerinde hiddet gazab bir yeri basan fırtına gibi hemen ve çarçabuk şiddetli bir suretde zahir olur. +Fırtına nasıl gemilerimizi tahrib eder bir çok hasara badi olursa bu da öyle hiddet ve gazab sa’ikasıyla bir çok fenalıklarda bulunur ve olur olmaz yerde hiddetini Dimağın enerjisi kuvvesi de aynıyla tuğyan fırtına gibidir. +Her ikisinin de şiddetli olmak şartıyla icra-yı fi’l etmesi ekseren hasara sebebiyet verir. +Halbuki tuğyanı teşkil eden sular bir araya toplanır da bir suret-i muntazamada ihtiyac görüldükce isti’mal olunur mesela cedveller vasıtasıyla ıska-yı araziye çalışılırsa ne feyizli semerat elde edilir. +Dimağın kuvvesi tamamen böyledir. +Birdenbire sarf olunursa fa’ide yerine belki mazarrata sebeb olur. +Fakat sarfiyat muntazam olur kuvvet heder edilmezse ne füyuzat husula gelmez? +bilen tabi’at-ı terbiyenin bu dakıkasına vakıf olan bir mürebbi hey’et-i ictima’iyye için bir vasıta-i sa’adetdir. +Zira kuvveyi israf yani na-bemahal sarf etmedikden ma’ada istifade edilecek bir surete ifrağ eder. +Mesela bir kimse feyizli bir terbiye sayesinde hiddet ve gazabını i’tiyad haline getirmiş olmasa da böyle israf etdiği kuvvetini zamanını bir eser te’lifine ebna-yı cinsine bir hidmet ifasına sarf etse idi hem kendi hem de sairleri için ne iyi olurdu. +kuvve-i zihniyyesini birdenbire sarf eder zekası nisbetinde dir. +Bunlar ihtiyac karşısında herkesden ziyade fa’aliyet gösterir yorulur. +Fakat bu şiddet-i fa’aliyet bittabi’ pek az bir zamanda söndüğü için matlub fa’ideyi vermez. +Bazı mü’ellifler var ki müddet-i hayatında iki üç yüz cild eser kaleme almışdır bu şübhesiz az bir vakte münhasır şiddet-i fa’aliyetle değil ancak hayatını intizam ve ıttırad ile ve bir suret-i akılede buna sarf etdiği için muvaffak olmuşdur. +Mekanda olan intizam cismin mekanı neresi ise her zaman orada bulunmak zamanda intizam-ı ef’ali öyle bir suretde tertib etmekdir ki o fi’ilin zaman-ı ifası ne vakit ise o vakit yapmalı vakit zayi’ etmemeli. +Ittırad ise bir fi’il bir def’a nasıl yapılmış ise ikincisinde üçüncüsünde... +yine öyle yapmakdır. +Ciddi bir eser meydana koyanlar ale’l-ekser intizam ve ıttıradı gözetmişlerdir. +hangi kanuna tebe’an sarf edilmek lazım geldiğini nasıl işlediğini mü’t-terbiye netice-i tatbikde pek iyi semereler elde eder. +“Ademiyet için en dur-bin nazarlardan bile girizan gibi görünen afak-ı ba’idede incila eden o güzel sema-yı sa’adete” sarf etmeli ve yalnız bu suretle icra edilen tedrisat iledir ki medeniyyet terakkı eder. +Din-i Muhammedi maddiyatı sa’y ü iktisad ma’neviyatı “adl”de tevhid eder. +Çalışmak insanı tenbellikden iktisad israfdan ve fakrdan restlikden men’ eder. +Adl ifrat ile tefritin vasat-ı ma’kulü olmak üzre ma’rufu emr münkeri nehy eden gaye-i insaniyetdir. +dudur. +Çin ve Hind’in edyan-ı kadimesinden bed’ ile din-i ahlakkıye gözetmişdir. +Da’vet-i adaleti peygamberan-ı zişandan ma’ada mesela Konfiçyus’da Buda’da Yunan-ı kadim hükemasında Roma imparatorlarından Mark Orel’de hülasa bütün hükema ve duhatın va’z ü nesayihinde de görürsünüz. +Din-i Muhammedi ise bunları tashih ve ta’dil ve izah ve şerin kapıldığı faraziyyat-ı batıladan kurtararak hakıkat-i ilahiyye’ye düzeltir. +Hazret-i Musa’nın tercüme-i halinde başdan başa adalet ve iffet mütala’a edersiniz; Hazret-i Isa’nın fıtrat-ı ulviyyesinde sıdk u istikamet ve hilm u re’feti okursunuz. +Bu iki büyük peygamberin mecma’-ı feza’il ve cami’-i hasa’ili olan ekmel-i halkullah Hazret-i Muhammed aleyhissalatü vesselamda yine bu mezaya ile beraber bir de hikmet ve siyaset ve edeb ve mekarimin derece-i müntehasını hayretle temaşa eyler ve herşeyde hatta en ehemmiyetsiz harekat-ı mu’tade ve tabi’iyyesinde bile bu hasa’ilin uluvv-i necabet ve kemal-i rikkatini görür hayret edersiniz. +Bu hakim-i yekta hakıkaten tahayyüre şayan ve insanlığın münteha-yı kemal ve izzeti olan son derece-i mükemmeliyetinde yaratılmışdır. +O derecede ki nefsinde kaffe-i mehasin ve mekarimi cem’ etmiş ve “hulukun azim” lakabına mazhar olmuşdur. +Fi’l-hakıka tercüme-i ahval-i Muhammediyye dikkatle mütala’a ve ta’mik edilirse vicdanı teshir eden zevk-i selim ile efkarı tevkıf eyleyen akl-ı selimin mülteka-yı irfanında medar-ı fahr-ı insaniyet bu nebi-i zişana şöyle yalnızca tesadüf olunur. +Medhinde beligan-ı Arab ebkem-i natık Vasfında fasihan-ı Acem natık-ı ebkem! +Hayat-ı maddiyenin ictima’i bir nokta-i nazardan mütala’ası din-i İslam’ın kemaline en kavi burhandır. +Çünkü hürriyet-i şahsiyye ve serbesti-i a’mal üzerine mü’essesdir. +Madde-i asliyye olarak hürriyet ile sa’yi almış ve kuvve-i teşebbüsiyyeyi medar-ı muvaffakiyyet olarak telakkı etmişdir. +Hürriyete müstenid bir izzet-i nefs dinimizin sıfat-ı temyiziyesidir. +Tenbellik sarahaten ve şediden mekruh dilencilik son derecede makbuh zadeganlık iddi’ası mezmum ruhbaniyet kat’iyyen memnu’dur. +Efradının hepsi birbirinin kardeşidir; ekremi ittikasıdır. +Tefevvuk ancak ilm ü sa’y iledir. +Sa’ysiz ilm buhl kadar fenadır. +Buhl ise bir müslüman için kara lekedir. +Çünkü izzet-i nefsin mahvına en mü’essir bir haldir. +Buhl insaniyeti tezlil ve sahibini vatanına layıkıyla hizmetden men’ eder. +Hürriyet-i İslamiyye zamanımızdaki hürriyet-i medeniyyenin en mükemmel ve dakık bir eşidir. +Çünkü hukuka müsteniddir mutlak değildir. +Serbesti-i a’mal çalışmak ticaret ve fellahat ve seyahat etmek suretiyle tergıb ve istihsan edilmişdir. +Bütün denizler gökler insanların hidmetine ve fa’idesine tahsis olunmuşdur. +Kuvve-i teşebbüsiyye makasıdın sa’ik ve müşevvıkı olmak üzre gösterilmişdir. +Şekl-i hükumet i’tibariyle emniyet ve rıza-yı ümmetin hükmü ve istişarenin meşrutiyeti esas olarak tanınmışdır. +Tabi’at ve hilkat-i beşeriyyeye muhalif her nevi’ imtiyaz veya mahrumiyet umumen ortadan kaldırılmışdır. +Bunlar hep vücud-ı hürriyeti fi’ilen ibka eden müsavat ile onun edilmişlerdir. +yetim ve miskinin alil ve marizin açlık ve çıplaklıkdan ve bina’en-aleyh züll-i su’alden ve hatta ye’s-i intihardan vikayesi te’min edilmişdir. +Hep müslümanlar kardeş denilmiş beynlerinde fitnenin katilden eşed olduğu beyan buyurulmuşdur te’avün ve teveddüd en mühim erkan-ı ictima’iyyeden olarak emir ve ihtar edilmişdir. +Tevekkülün sa’y ve esassız ve gayr-i ca’iz görülmüşdür. +Esbab-ı tabi’iyye ve mevani’ ve su’ubatın sabr ü sebat ile yenilmesi emr olunmuşdur. +Her şeyden evvel kendi cehd ü gayretini mebde’ ittihazı lüzumu sarahaten bildirilmişdir. +İslamiyet’de ye’s ü kesel sa’ysiz taleb ma’kul ve makbul değildir. +Hak yol aramak vacibedir akl-ı selime Tevfikını isterse Huda rahber eyler. +Hürriyet ve müsavata müstenid sa’y-i hakıkınin semeratını tamamıyla iktitaf ve bu mazhariyetden devamlı ve emin bir suretde intifa’ için iktisad emir buyurulmuşdur. +Çünkü servet ve refahın en madmun ve emini en çoğu ve büyüğü değil en ziyade hüsn-i idare ve muhafaza olunanıdır. +Bina’en-aleyh israf ve sefahet tıbkı buhl gibi red ve men’ edilmişdir. +Zira mazarratı umum hey’et-i ictima’iyyeye sari ve ma’muriyet-i istikbale mani’dir. +Ahlakın bozulmasına esassız ve gülünç tefahur ve tekebbürle mensub olduğu kavmin kesr-i şerefine ba’isdir. +Ailelerin istikbalini tahribe badidir. +Çünkü aileler ve bina’en-aleyh milletler intizam-ı hayat ile kesb-i refah ve te’yid-i mukavemet ederler. +Ma’neviyatda iffet kaffe-i mezaya-yı insaniyyeye mizan add olunmuşdur. +Şahsi ve ictima’i ahval ve hissiyatında bir müslimin iffeti herşeye tekaddüm eder. +Çünkü iffet doğruluk ve namusdur. +Doğru adamdan ne bir kimse ve ne de vatanı ve milleti asla zarar görmez; bil’akis bu meziyet kaffe-i hayr ü nef’in masdarıdır. +Doğrulukla beraber ihlas da vücud bulduğundan bunların ictima’ı ahlak-ı İslamiyyece en mühim nokta-i esasiyyeyi teşkil eder. +Çünkü adalet yoludur. +Doğruluğun gaye ve neticesi olan safiyet-i vicdan behemehal bir çok feza’il kendiliğinden doğar; ve nası ızrara meyyal olan menfa’atperestlik artık ga’ib olarak vatan ve insaniyete muhabbet şeref ve namusa ihtiram gasb ü zulümden ihtiraz hisleri kalbe tamamen yerleşir. +O vakit nazarda adaletden başka bir kanun sıdk u ihlasın gayrı bir meslek kalmaz. +Artık bunların daire-i ihatası içindeki hürriyet-i efkar ve ciddiyet-i amali te’avünü lutuf ve keremi sebat ve kuvveti azm ve mekaneti kaffe-i derecatıyla mülahaza etmeli... +Din-i İslam’ın gayr-i meşru’ gördüğü şeyleri yapmamakla dünyaca vücudü nadir addolunan sa’adet-i kamilenin danı şimdilik bir tarafa bırakarak sırf maddi fikirlerle düşünecek olsak netice yine doğru çıkar. +Mesela kumar mes’elesini ele alalım: +Bu fenalığın servete sıhhate muhabbet-i aileye dimağa dostlara ve beni nev’e ne kadar mazarrat ve su-i te’siri olduğu müsbitdir. +Bundaki müte’addid haksızlıkların insanı ne müdhiş vartalara ve ne bedbaht ahlaksızlığa düşürdüğü ve hissiyat-ı şerifeden nasıl bir mahrumiyete sevk etdiği mücerrebdir. +Kumar içki ve fuhş esasen tebzir ve israf üzerine mahrem olsa gerekdir. +Çünkü hepsinde maddiyat ve ma’neviyatın zayi’ ve tebziri meşhuddur. +Evvela maddi olarak başlayan bu ibtila-yı müdhiş bi’l-ahire ma’neviyatı tahribe el atarak servet ve sıhhatden ma’ada iffet ve ihlası da mahv eder gider. +Bu feci’ ve meş’um neticenin belki milyonlarca emsali vardır. +Fuhşun hikmet-i İslamca mucib-i fakr olduğu muhakkakdır. +Garb efkarının nefse hoş görünen galatatını kabul ve hatta müdafa’a eden bazı şübban-ı müslimin bunu ma’kul görmeyerek dinlemezler; ve derler ki hesabını bilen ve ihtiyat-ı sıhhiyi elden bırakmayan bir adamın bilhassa fuhşiyat ile duçar-ı fakr olması sahih değildir. +Fakat düşünmezler ki bunlar yine mezmum olmak şartıyla bir şaz bir istisna teşkil ederler. +Halbuki ka’ide-i umumiyye ve yüzde doksan dokuz ekseriyet bunun zıddıdır. +Ve fuhşun mucib olduğu fakr u sefaletin kurbanları hergün göz önündedir. +Bu hal pek tabi’idir: +Çünkü bu yolda deva zevk u safa-yı şehevanide terakkı ve tekemmülü ve bina’en-aleyh hassasiyet-i beşeriyyeyi gitdikce ilerleteceğinden neticesinde dimağa za’f ve rehavet ve tasarrufata bir nevi’ düşüncesizlik tari olur. +lan bu yolun sonu elbette fakrdır. +Servet pek çok ve mazbut ve mahcur olsa bile fakr-ı ma’nevi fakr-ı edebi hasıl olur. +Bu türlü bir fakrın hey’et-i ictima’iyyeye ne kadar zararı vardır te’emmül edilmeli... +Din-i İslam feza’il-i ahlakiyyenin en derin ve en gizli yerlerine kadar nüfuz etmişdir. +Ahlakı onun derecesinde tedkık ve tasfiye etmiş bir eser-i ilahi daha mevcud değildir. +“Ya o besatat-ı hayat ve kana’at-ı nefs mes’elelerini ne yapalım! +Dünyada insan için bundan daha ciddi bir terbiye var mıdır?!” Kur’an-ı mecidin mebde’-i tarih-i irsalini her sene bir ma’nevi ile kalmıyor. +Refah ve yüsr ile mütena’im yaşayanlara açlığın ne müşkil bir sabra muhtac olduğunu tecrübe etdiriyor. +Bu sırada sahihden fakır olanlara mu’aveneti ve nadiren bulabildikleri veya hiç bulamadıkları gıdaların verilmesi hiss-i re’fetini insanın kalbinde gayr-i ihtiyari olarak uyandırıyor. +yor... +Bayram gelmezden bir gün evvel bütün fukaranın bir çok şeylerden hal-i mahrumiyetini nazar-ı dikkate alarak onlara zekat-ı fıtr namıyla birşey verdiriyor. +O fakır o şey-i cüz’i ile bir iki gün seviniyor. +Zaten İslamiyet’de hubb-ı nefse münhasır şahsi ve hususi bayram yokdur. +Bütün a’yad-ı diniye fukara ve muhtacinin unutulmaması esasını gözetmişdir. +Noksan ciheti varsa bizim ihmal ve adem-i i’tinamızdandır. +İhmal yalnız bu daire-i mahdudiyetde kalmamış ve pek ileri gitmişdir. +Çünkü eğer i’tina-yı dini ile hareket edilmiş olsa idi bilad-ı ve müsrifler bulunmayacakdı. +Hey’et-i ictima’iyemize a’id mesa’ilden te’addüd-i zevcat talak zekat gibi şeyler hiç su-i Menfa’at-i milliyye ve vataniyyeye az çok temas eden mes’elelerin noksanı bugün Avrupa’da hikmet-i İslamiyye sarfiyyatda bulunan bir adama hükumet derhal sebeb soruyor. +Üzerine vergi tarh etmiş olduğu o servet eğer tezayüd etmişse vergiyi de ziyadeleşdiriyor değilse o adamı israf ile Amerika’da içki aleyhine değil cem’iyyetler hükumet kıyam ediyor ve muvaffakıyetini kemal-i iftiharla i’lan ediyor. +Bunların hepsi hikmet-i İslam’a takarrübde selamet görmelerindendir. +Yine Amerika’da delikanlılarla kızlar beynindeki münasebat ahlak ve ciddiyeti mümkün mertebe sağlam bir esasa bağlamak suretiyle adab u iffete yaklaşdırılıyor. +Delikanlılara riyazet-i bedeniyye şehamet-i racüliyye iştigalat-ı ciddiye müsabakat-ı ahlakıyye vü edebiyye hissi şayan-ı dikkat bir suretde ilka ediliyor. +İçki büsbütün merdud addolunuyor. +Diğer cihetden genç kızlar da yine riyazet ve yandırılarak terbiye ediliyor. +Hayat-ı beşer ve veza’if-i insaniyye bunlara lazım olduğu eşkal-i hakıkiyye ve suver-i tabi’iyesiyle gösteriliyor. +Amerika delikanlılarının yüzde yetmişbeşi sekseni ancak izdivaclarında ilk def’a olarak kadın vücudu görüyorlar. +Zamanın Avrupa ahval-i umumiyye-i ahlakıyyesine vakıf olanları bu derece-i iffete elbette tahsinhan olurlar. +Bunların hepsi feza’il-i İslamiyye’ye takarrub demekdir başka yeni bir şey değildir. +Bu gibi münazarada feza’il-i İslam’a dair mücelledat-ı kebire tahririnden ise ilmi ve nazari olarak şu nokta-i hatirenin tecliyesini müslimine ve bahisin-i İslam’a daha fa’ideli gördük. +İbarat-ı kalile ile tercüme eylediğim makale-i mebhusün-anhada demişdim ki: +Ahval-i sıhhıyyem dolayısıyla Japonya’ya giderek şu mü’temer-i mübeccelin a’zası meyanında bulunmak şerefine na’il olamamış ve ma’a-haza kongrede sadr-ı nişin-i delerine dair olan muhabbet-i şedide-i fevkalademi bir türlü teskin edememiş olduğumdan kongre re’isi hazretlerine şu makalemin takdim ve ib’asını ve bunun lutfen Japon lisanına tercümesiyle kongrede kıra’ete himmet buyurmasını ve mevakı’-ı münakaşa ve münazarada bir mevki’in dahi bu makaleme tahsis edilmesini rica ederek kelama ser-agaz ü Burada din-i İslam’ı edyan-ı saire üzere te’ali etdiren bir emr-i hatir vardır. +O emr-i hatir ki enzar-ı umumiyyeyi bilhassa fus-ı beşeriyyeyi ona meyl etdirir. +Bu meyl ve rağbet din-i burhanının kuvveti cihetlerinden neş’et etmeyip belki insaniyeti münteha-yı meratib-i kemale sa’ik olan nevamis-i ictima’iyesinin kuvveti ve saha-i nur-ı medeniyyete isal hususunda hareket-i fikriyye-i umumiyyeye te’sir-i beliğidir. +Şu dine enzar-ı umumiyyeyi isticlab gafilunu ikaz eden şeyi dahi Kur’an-ı Azimü’ş-şan’ın kat’iyyen beyan buyurduğu üzere din-i İslam’ın bir din-i cedid olmayıp Cenab-ı Hakk’ın rahmeten li’l-alemin olan mürselin-i evvelin hazeratına vahy ve inzal buyurdu��u bir din-i ula olmasıdır. +Kale Allahu te’ala: +yor ki hakıkaten Resulüllah sallallahu aleyhi ve sellem bir ümmet-i mu’ayyeneye bir din-i cedid te’sis etmek için irsal buyurulmayıp ve lakin tahrif ve tağyire uğrayan edyan-ı saireyi tashih ve ıslah ve vaz’-ı asliyyesine irca’ ile sair mürselinin ba’s ve irsal olunduğu din-i asliye ümemin hidayeti din-i İslam’ın bir din-i cedid olmayıp cenab-ı Hakk’ın cemi’ rusül-i kiramına gönderdiği ve mu’ahharan ittiba’-ı rusülün tağyir ve tahrif eylediği din-i asliden ibaretdir. +Diyanet-i hakka insanın evvelinden ahırına kadar gerek kendi mensub olduğu ümmete irsal olunmuş ve gerek ümem-i saireye ba’s olunmuş cemi’ peygamberana iman ve hangi lügat ve lisan ve hangi zamanda olursa olsun rusül-i kirama vahy olunan kütüb-i ilahiyye’nin mecmu’una i’tikad etmekdir. +Şu diyanet-i ammenin feza’il-i sairesinden kat’-ı nazar-ı ümemden hiç bir ümmetde hubb-i zat ve hubb-i hakdan suretini bırakmadığı ecilden birgün gelecek ki ihtiyaren değil ıztıraren bir din-i umumi olacakdır. +Zira insan ne da Bırahmi olmasın? +Ve hangi müreccah ile insan Musa aleyhisselamın Beni İsrail’e meb’us resülün bi’l-hak olduğuna ve kavmine kitab-ı mübin ve nur-ı amim ile geldiğine vesselam Buda Zerdüşt Bırahma ve onları sebk ve tekaddüm eden ve ümmetlerini hayrata ve sübül-i kemalata hadi olan kitablarıyla ba’s olunan sair enbiya hakkında beslememiş olsun?! +Bu ma’kul müdür ki cenab-ı Musa aleyhisselamı Beni ve irsal buyuran Hakk celle ve ala yüzlerce milyondan mütecaviz Çinlilerle Japonyalıları vesair Asya ve Afrika ve Avusturalyalıları ve akvam-ı saire-i beşeriyyeyi peygambersiz mürşidsiz kitabsız ilm ve hidayetsiz zulümat-ı cehl ü gafletde vadi-i dalaletde terk etsin? +Bu tasavvur olunur mu ki halık-ı adil ve muhabat ve musana’adan münezzeh olan bir Allahu Azimüşşan haka’ik-ı dini yalnız dokuz on bin halka vahy etsin de milyonlarca sin? +Haşa! +Belki Cenab-ı Vacibü’l-Vücud Furkan-ı mübininde buyurdu: +Ve kale te’ala vetekaddes Buradan anlaşılıyor ki Cenab-ı Hak her ümmete resul ve kitab irsal buyurmuş ve onları asran ba’de asrın dinine cem’ etmişdir. +Ve işte biz bir zamandayız ki kaffe-i akvam ve ümem tebadül-i efkar ve ulum ile mürafakat-ı hayatiyye için yekdiğeriyle mu’arefe ve muvanese peyda etmiş ve nevamis-i hayat onları vahdet-i aka’ide sevk etmekde bulunmuşdur. +– Nitekim müdrikat-ı ilmiyye vü ameliyyede dahi onları nokta-i vahdete sevk etmekdedir– İşte buradan din-i ammın vücudu Halbuki gözümüzün önünde bulunan cemi’ edyan ümem-i mevcudeye yüzlerce asırlardan beri iktisab eylediği kavmiyet-i şahsiyesini hal’ ederek din-i sabıkına tamamıyla zıd va’d ve bir şahsiyet-i cedide ilbasını vesair enbiya’ullahı haşa kezzab müzevvir diyerek onlara adem-i imanı ve cemi’ mukaddesin ve akdeminin ihtikarını teklif etmekdedir. +Hiç şübhe yokdur ki bu gibi muharref dinlerin hiç birisi bir din-i umumi olmaya salih değildir. +Madem ki insaniyetin mecmu’-ı ahvaline bir nazar-ı mülayemet ve teklifinde ka’ide-i hikmete ri’ayetle nazar etmez ve şu dinlerin kasd ve gayretleri insaniyetin evvelce mütemessik ve mu’tekıd olduğu şeyden hal’ına ve hakk-ı zahirden cevren ve meylen küfre def’ine masruf olmasından naşi artık din-i umumi olmaya salahiyetleri olmadığı gün gibi zahir ve aşikardır. +Çünkü tercih sevk etmekdedir? +Hakıkat onlardan her ikisi birer din te’sis edip nev’-i beni beşerin ıslah-ı ahvaline himmet eyledikleri ve onlara halk-ı kesir tabi’ olarak her ikisi de salah ve takvada ve hubb-ı insaniyetde müsavi bulundukları halde tercih sevk ve imale etmekdedir? +Enacil’e ve kuddisin-i Nasara’ya hürmet ve mesela diyanet-i Buda’ya olan alakanın hepsini tahkır etdiren müreccih nedir? +Hiç şübhe yokdur ki bir resulü terk ve inkar edip de diğer bir resule i’tikad etmek ve ümmeti tekvin ve ihya eden bir kitab-ı semaviyi tanıyıp kitab-ı aharı tanımamak hususunda yokdur? +Bu müreccih ancak hükümde zulm ü cevr ve variset-i taklide meyl etmekden neş’et etmekdedir. +İmdi adl-i mutlak insanın ümem için Cenab-ı Hakk’ın gönderdiği kaffe-i rusüle –asar ve amellerine ve tarih-i hayatlarına ve sıdk-ı risaletlerine delalet edecek ef’al-i seniyyelerine bakarak– nız birisine intisar ve gayretkeşlik taslamayı terk ederek cemi’ kütüb-i ilahiye’ye ve cemi’ enbiya’ullaha iman ve dinini Allahu te’ala hazretlerinin şu kavl-i şerifini ittihaz eylemesidir. +Ve kale te’ala umumi olmaya salih ve elyak olan bu dindir. +Zira kaffe-i şu’ub ve ümemi cem’ ederek beynlerinde hubb ü mu’ahatı veti imha eder ve enbiyanın bazısını inkar ve kitabların bazısını tahkır sebebiyle kalblerinde yerleşen seha’im-i kadime-i mevruseyi nez’ eyler. +Burada hall-i makbul ve ma’kule arz-ı da eydi-i ümemde mütedavil olan kütüb-i diniyyenin mübeddel ve muharref olması keyfiyetidir bir halde ki rical-i ümemin şuruh ve te’vilat ile uğraşıp da edyanı vaz’-ı aslisinden çıkarmaları ve küllisini mütenakız bir surete irca’ etmeleri bir mülhid için şu yolda idare-i efkar ve makal etmesine meydan vermişdir: +“Eğer edyan sizin zu’m etdiğiniz gibi vahy-i ilahi olsaydı biz onları yekdiğere mütenakız ve müte’akis bulmayacakdık. +Bina’en-aleyh ya onları siz asıl ve esasından çıkarıp tahrif ve tagyir etdiniz yahud onları Cenab-ı Hakk’a nisbet ederek kizb-ala’llaha cür’et eylediniz. +Zira layık değildir ki Cenab-ı Hak bir kavme bir din inzal buyursun da o dinde zat-ı akdes-i ilahiyyesinin zünun ve efkarın ihata etmediğini cism ü cismaniyatdan münezzehiyetini ve zat u sıfat ve ef’alinde vahidiyetini ta’lim buyurduğu halde ahara dahi bir din vahy edip de onlar için ekanim-i selaseyi takrir ve haşa veledini alemine tefdiye eylediğini ve başka bir dinde ise haşa kendinin filan cesedle mütecessid olduğunu ve filan cesede hulul etdiğini ve kıss aleyha’l-bevakı vechen mine’lvücuh tevfik ve te’lif-i beynleri kabil olmayacak şeyleri vahy etmiş olsun.” hallolunabibilir. +O da ya şu dinlerin külliyen muharref olması veyahud vahy-i ilahi ile olmayıp salifin ve akdeminden bazılarının efkar-ı mahsusası ile te’essüs etmesidir. +Ama edyanın sırf akdeminin mevzu’at ve efkar ve hayalatından ibaret olduğuna dair olan kavle hiçbir delil ikame edilemez. +Zira biz Allah’ın resulüyüz ve dinillah ile meb’usüz diyen o akdemin o fudala-yı kamilindir ki fazl u takva ve zühd ü ibadetlerine tarih-i hayatları şahid-i adildir. +Zevat-ı aliye-i müşarün-ileyhimin kazibin ve müzevvirinden olmaları eb’ad-ı ba’iddir. +Zira tezvir bir guna fazileti tevlid etmedikden başka takva ve kemali dahi intac edemez. +Peygamberimiz Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin hakk-ı şeriflerinde söylediğimize bak! +Bu takdirce önümüzde yalnız farz-ı sani kalır ki o da bu dinlerin muharref olup yoksa hepsinin asıl ve esası bir olmasıdır. +Erbabı nezdinde hafi olmadığı üzre cera’im-i müştereke ve mürtebita ile ictima’-ı cera’im ve tekerrür-i cürm beyninde öyle dakık müşabehetler bulunur ki bunları temyiz etmek müşkil olduğu kadar da mühimdir. +Bu sebebden acizleri bilhassa hukuk müdavimleri için belki bir fa’ideyi müfid olur ümidiyle cera’im-i mezbureyi evvela ta’rif saniyen beynlerindeki nisbeti ta’yin etdim. +- Cürm-i müşterek: +Birden ziyade kimseler tarfından bir maksadla birlikde ifa olunan cürmdür. +- Cürm-i mürtebıt: +Kanunen tevhid-i tahkıkat ve muhakematı Şöyle ki: +Evvelen iki ya ziyade şahıs tarafından ya müctemi’an bir zamanda veya beynlerindeki ittifaka mebni müteferrikan muhtelif zaman ve mekanda ika’ edilen saniyen biri diğerin irtikabını teshil yahud husulünü ya cezasız kalmasını te’min için irtikab edilen cürmler cürm-i mürtebıt addolunur. +- İctima’-ı cera’im: +Bir şahıs tarafından birden ziyade cürm işlenmiş fakat hiçbirinden dolayı mehakim-i umumiyyeden verilerek kaziyye-i mahkeme şeklini alan bir hükm-i ceza’i ile mahkum bulunmamış olmasıdır. +- Tekerrür-i cürm: +Bir kimse tarafından birden ziyade cürm işlenmiş fakat velev birinden dolayı mehakim-i umumiyyeden verilerek kanunen la-yetegayyer haline gelen bir hükm-i ceza’i ile mahkum bulunmuş olmasıdır. +Görülüyor ki “cürm-i müşterek”de mücrim “ictima’-ı cera’im” ile “tekerrür-i cürm”de de cürm behemehal müte’addid olması bunların mahiyetleri icabından olduğu gibi “cera’im-i mürtebita”da dahi ale’l-ıtlak bunlardan biri müte’addid olur. +Şu halde bunların hangi noktada birleşip hangi cihetden ayrıldıklarını anlamak için ber-vech-i ati mukayese edilmeleri adeta zaruri gibidir. +de bi-hasebi’t-tahakkuk umum ve husus-i mutlak vardır. +Cera’im-i mürtebita e’amm cera’im-i müştereke ehassdır. +Her nerede “cürm-i müşterek” bulunursa “cürm-i mürtebit” dahi bulunur. +Lakin her cürm-i mürtebitin bulunduğu yerde cürm-i müşterek de bulunması lazım gelmez. +Acaba neden böyle? +Çünkü evvel emirde cürm-i müşterek tahakkuk edebilmek diğeri de cürme fikren ve fi’ilen müşareketleri bulunmasıdır. +Şu kadar ki müşareket-i fi’liyye az ya çok olmak mahiyet-i cürme te’sir etmez yalnız müşariklerin mevki’lerini ta’yine medar olur. +vahdeti ya te’addüdü cay-ı bahs değildir gerçi kanun-ı cezanın . +maddesinde “bir cürmün” denilmiş ise de o kayıd kayd-ı vuku’i olup edna-yı müteyakkını beyana mahmuldür. +Keza cürmün te’addüdü takdirinde de bir nevi’den olup olmaması ve beynlerinde bir irtibat-ı kanuni bulunup bulunmaması nazar-ı i’tibara alınmaz. +Kezalik mekan-ı cürmün olmaz. +Ala kila takdireyn “cürm-i müşterek” hasıl olur. +Ama beyan etdiğimiz iki şeyden biri bulunmazsa o halde cürm-i mezkur vücud bulmaz. +Bunlardan biri bulunmamak da şu üç suretle olabilir. +Ya fa’il bir şahıs olur. +O suretde cürm-i müşterek asla mevzu’bahs edilmez. +Yahud fa’il müte’addid olmağla beraber maksadları müttehid olmaz. +Eşhas-ı müte’addide tarafından seva’ik ve makasıd-ı muhtelife fa’iller müte’addid maksadları da müttehid olur da cürme bilfi’il iştirakleri bulunmaz eşhas-ı müte’addide tarafından evvelce beynlerinde mütehassıl ittifaka mebni müteferrikan birinde cürm-i müşterek vücuda gelmemişdir. +Çünkü o iki şeyin ikisi birden bulunmamışdır. +Şunu da beyan edelim ki: +Kanun-ı cezanın mezkur kırkbeşinci maddesindeki cürm –ki cürm-i müşterekdir– ile usul-i muhakemat-ı ceza’iyyenin . +maddesindeki cera’im-i müştereke ta’biri aynı ma’naya değildir. +Belki . +maddede ta’dad olunan cürmler cera’im-i mürtebita demek olduğundan meşahir-i ceza’iyyun müttefikdir. +Gelelim cürm-i mürtebita: +Cera’im-i mürtebitada öyle ne mutlaka ta’addüd-i mücrim lazımdır ve ne de mücrim-i müte’addid olunca onların cürme fikren ve fi’ilen müdahalesi şartdır. +Ancak iki şeyden biri bulunursa “cürm-i mürtebita” tehassül eder ki onlar da mücrimin ya cürmün müte’addid olmasından ibaretdir. +Fakat bunlar suret-i mutlakada kafi değildir. +Belki mücrim müte’addid oldukda ya fi’l-hal “cürmün hin-i ika’ında” müctemi’ veya evvelce “cürmün cürm müte’addid oldukda dahi aralarında bir irtibat-ı kanuni bulunması da lazımdır. +Bu vechile iki şeyin biri diğerinden muğnidir. +Buradaki terdid de mani’atü’l-cem’ olmayıp mani’atü’l-hulüvvdür. +Yani bunların yalnız birisi bulunsa cürm-i mürtebitin tahakkukunda kafi ise de ikisi birden bulunmasına da mani’ yokdur. +Ama hiç biri bulunmazsa o halde cera’im-i mürtebita da tahakkuk etmez. +Hasılı cera’im-i mürtebita esasen iki türlü münasebetden neş’et eder ki biri mücrimler diğeri de cürümler beyninde aranır. +Mücrimler beyninde aranacak münasebet ictima’ ya karıda ta’rifen beyan etdiğimiz suretlerle hasıldır. +Şu ahvale nazaran cera’im-i mürtebita bir çok suretlerde bulunabilir dur. +Bununla da sabit olur ki vücud ve tahakkuk i’tibariyle aralarındaki nisbet umum ve husus-i mutlakdır. +hasebi’t-tahkık umum ve husus min vechin vardır. +Bunların her biri diğerine nisbetle min vechin e’amm min vechin ehassdır. +Çünkü hangi birinin bulunduğu yerde diğeri bazen bulunur bazen bulunmaz. +Şu hale göre bunlar bir maddede birbirine ber-vech-i meşruh münasebeti bulunan birkaç cürüm bir hükm-i ceza’i bulunmamış olduğu takdirde ictima’-ı cera’im ve cera’im-i mürtebita ma’an bulunur ictima’ etdikleri madde budur. +Ama birkaç şahıs müctemi’an yalnız bir cürm irtikab etmiş oldukları suretde cürm-i mürtebita bulunur ictima’-ı cera’im bittabi’ bulunmaz. +Diğer tarafdan bir şahıs birbirine bir vechile irtibatı bulunmayan birkaç cürm işlemiş olduğu takdirde ictima’-i cera’im bulunur cürm-i mürtebita bulunmaz. +Tekerrür-i cürm ile cera’im-i mürtebita arasındaki nisbet de budur. +Madde-i ictima’ ve iftirak da aynıdır. +Şu kadar ki tekerrür-i cürmde mahkumiyyet-i kat’iyye-i ceza’iyyenin vücudu farz edilmelidir. +sebi’t-tahakkuk umum ve husus min-vechin vardır. +Bunların da herbiri diğerinden min vechin e’amm olmakla beraber min vechin de ehassdır. +Çünkü hangi birinin bulunduğu yerde diğeri bazen bulunur bazen bulunmaz. +Bina’en-aleyh bunlar bir maddede buluşur. +İki maddede ayrılırlar. +Şöyle ki: +Bir adam bir cürümden dolayı mehakim-i umumiyye-i devletden sadır olmuş bir hüküm ile bir cezaya mahkum olup da o hüküm kanunen iktisab-ı kat’iyyet etdikden sonra birkaç cürm daha işlemiş olursa o suretde ictima’-ı cera’im dur. +Ama bir adam bir cürmden dolayı ol vechile bir cezaya mahkum olub da hakkındaki hüküm de kanunen la-yetegayyer şeklini iktisab etdikden sonra yalnız bir cürm daha cera’im bulunmaz. +Diğer tarafdan bir adam –hiç biri hakkında böyle kaziyye-i mahkeme hasıl etmiş bir hükm-i cezai bulunmadığı halde– birkaç cürm irtikab eylemiş bulunursa o suretde de dıkları maddeler bunlardır. +Tenbih: +Dikkat buyurulursa anlaşılır ki bu beyanımız sırf ıstılah-ı hukukı i’tibarıyladır. +Yoksa ma’na-yı lügaviye nazaran bunların herbiri diğerini müstelzimdir. +Birinin bulunduğu zaman diğeri de bulunur. +Demek ki aralarında bihasebi’t-tahakkuk müsavat vardır. +Çünkü cürm a’raz kabilindendir onun ictima’ı tekerrürü mutasavver değildir. +Onunçün bunların ikisi ta’addüdi demekdir. +Fi’l-vakı’ gerek lunmakda ancak ıstılahan beynleri mahkumiyet-i kat’iyye-i ceza’iyyenin vücud ve ademiyle tefrik olunmakdadır. +de umum ve husus min vechindir. +Bunlarda yekdiğerine nisbetle min vechin e’amm olduğu gibi min vechin de ehassdır. +Çünkü hangi birinin tahakkuk etdiği yerde diğeri bazı kere tahakkuk eder bazı kere etmez. +Bina’en ala zalik bunlarda bir maddede mütesadık iki maddede de mütefarık olurlar. +Şöyle ki: +Birkaç şahıs bi’l-ittifak birkaç cürm lemiş bir hükm-i ceza’i bulunmadığı halde ikisi de tahakkuk eder. +Madde-i tesaduk budur. +Ama birkaç şahıs bi’l-ittifak yalnız bir cürm ika etmiş oldukları takdirde cürm-i müşterek bulunur ictima’-ı cera’im bulunmaz. +Diğer tarafdan bir şahıs birkaç cürm irtikab eylemiş bulunduğu suretde ictima’-ı cera’im bulunur cürm-i müşterek bulunmaz. +Madde-i tefaruk da bunlardır. +Tekerrür-i cürm ile cürm-i müşterek beynindeki nisbet de budur. +Madde-i tesaduk ve tefaruk da tıbkıdır. +Şu kadar ki tekerrür-i cürmde mahkumiyet-i kat’iye-i ceza’iye esasını hatırdan çıkarmamalıdır. +yet birleşebilir beyan etdiğimiz suretlerde olduğu gibi. +Demek oluyor ki bu aksam aksam-ı mütebayine değil aksam-ı mütedahiledir. +Şu ciheti de iş’ar edelim ki cera’imin bu gibi kısımlara taksiminde ulema-yı hukuk birer fa’ide tasavvur etmişler. +Herbirinin bir gayeti vardır. +Bir kere cera’im-i mürtebitanın neticesi kanunen tevhid-i tahkıkat ve muhakematla hakıkat-i halin zahire ihracını bu suretle daha ziyade taht-ı te’mine almakdır. +Bunun için kanun-ı cezadan ziyade usul-i muhakemat-ı ceza’iyyeye münasebeti derkardır. +İctima’ ve tekerrür-i cürmün gayeleri mücrimin i’tiyad-ı kanun-şikenanesi etmekdir bu cihetle bunların kanun-ı cezaya münasebet-i kaviyyesi bulunduğu zahirdir. +Cürm-i müştereke gelince: +Bunda mücrimlerin ta’yin-i mahiyet ve sıfatları ve ona göre temdid-i mücazatları esasen mevzu’-ı bahs olmakla beraber bunların teşdid-i cezaları hususu da melhuz olsa gerekdir. +Bir de bir cürm-i müşterek aynı zamanda cürm-i mürtebita da demek olduğuna göre bunun hem kanun-ı cezaya hem de usul-i ceza’iyeye münasebeti inkar olunamaz. +Biz kadın meselesini bu kitabımızda ilmi bir surette tahlil ettik; mevzu’muzu her cihetden sağlam bir nazar-ı ilm ile mu’ayene ederek halin mahiyetini layıkiyle öğrendik; meydandaki karışıklıkların izalesi için kava’id-i hükmiyye üzerine müesses bir tehzibden başka bir şeye ihtiyac olmadığını yakınen anladık. +Şimdi bize vacib olan ilm-i ictima-ı ilahi mü’essisi bulunan Cenab-ı Peygamber’in suretindeki düstur-ı kavimine tevfik-i hareket ederek kadınlarımızın tehzibi için en doğru en sağlam bir usul aramakdır. +Bununla beraber bu usul-i sahih-i terbiyyeyi hangi kavimde bulursak bulalım almaktan hatta o kavim umur-ı din ve dünyaca bize muhalif de olsa hikmet-i ilahiyyeye tercüman olan Şari’-i Hakim’in tarzındaki ferman-ı kat’isine imtisalen o usulü taklidden geri durmamalıyız. +Lakin diğer taraftan Peygamberin bu emr-i sarihine istinad ederek alacağımız şeyleri misbar-ı akıl ve hikmetle ka’rına varıncaya kadar güzelce yoklamadan almamalı hadis-i ulvisini de meş’al-i hidayet bilmeliyiz. +Biz mal-i ga’ibimiz olan hikmeti hangi milletin elinde görürsek görelim derhal alır aler-re’s-i vel-ayn kabul ederiz. +Zira Bulamadığımız suretde üzerimize vacib olan hareket fıtrat ve fazilete mutabık yeni bir üslub ihtira’ı için i’mal-i fikr etmek kemal-i merhametiyle kalbimize en doğru tariki ilham buyurmasını Cenab-ı Hak’dan temenni eylemekdir. +Çünkü Allah zülcelal hakıkat uğrundaki mücahedatımızın heder olmasından bizi siyanet ederek beşaret-i lahutisiyle hidayet va’ad buyurmuşdur ki O’nun va’adi şa’ibe-i hulften münezzehdir hakdır. +Ben ise görüyorum ki bütün akvam-ı müterakkiyenin ve intikad bizim için o kadar büyük bir yorgunluğu istilzam etmeyecek. +Zira onların kadınları tehzib hususunda tuttukları tariklerin başlarına bir çok felaketler getirdiğini bina’enaleyh gayet büyük bir ta’dile muhtac olduğunu kendi ukalaları tedbirsizlik daha doğrusu aklın ebediyyen kabul edemefarkıyla. +yeceği bir hareket olur. +Zira erbab-ı tecrübenin sözünü dinlememek pençe-i mesa’ibe teslim-i nefsden başka bir şey değildir. +Şimdi garbde mevcud olan tera’ik-i terbiyenin son derecede muzır olduğunu kadınların fıtratına kat’iyyen mutabık olmadığını isbat için ümran ve medeniyetçe en ileride bulunan ümmetleri intihab edelim; sonra meseleyi onların – hamiyyet-i milliyye i’tibariyle akran-ı fazilet ve irfanları arasında temayüz etmiş olmalarında ihtilaf eden iki kişi bile bulunmayan– e’alim-i ulemalarına soralım: +Bütün milletlerce tanınmış olan hususiyle Fransa’da kimsece makam-ı fazileti mechul olmayan ictima’i-i şehir feylesof Jules Simon diyor ki: +“Halk ’de kadınların terbiye ve tehzibine i’tina edilmediğinden şikayet ediyordu. +Bugün ise bilakis o tehzibin hadd-i ifrata varmış olmasından müşteki bulunuyor. +Evet biz de şübhe etmiyoruz ki tefritden kurtularak müdhiş bir ifrata düştük.” Sonra kadını erkek haline getiren bu tarz-ı ta’limin netayic-i muzırrasını istitrat kılıklı beyan ediyor da olanca sesiyle “Kadın kadın olarak kalmalıdır” diye bağırıyor. +Daha sonra da yukarıki fasıllarımızda naklettiğimiz vechile aileleri musab eden fesad-ı ahvali sayıp döküyor. +İşte bu sözler Fransız kızlarının usul-i terbiyyesine aiddir. +da tuttukları mesleğin muvafık olmadığına Samuyel Smiles’in Ahlak’ında münderic şu sözlerini işhad ederiz: +“Eski Romalılar zamanında aile sahibesi olan muhterem bir kadının en büyük medar-ı memduhiyeti olabilecek hali evinde oturarak bez dokumakla iştigali idi. +Zamanımızda da deniyor ki kadına kimyadan bilinmesi lazım olan şey hal-i galeyandaki tencerenin muhafazası; coğrafyadan ise evindeki pencerelerin mevki’idir. +Hatta kadınlara mütemayil olan Bayron bile kütübhanelerinde İncil’den yemek kitablarından başka kitab bulunmamasına tarafdar olduğunu i’tiraf etmişdir. +Ma’a-mafih bu re’y kadınların ahlak ve terbiyelerine nisbetle son derecede dar ve gayr-ı ma’kuldur. +Bir taraftan böyle. +Diğer taraftan ise buna muzad olan re’y –ki bu gün pek şuyu’ bulmuşdur– bir nevi’ cünundan ma’dud olduğu gibi nizam-ı tabi’ata da mutabık gelemez. +Zira bu fikre nazaran kadın imkan müsa’ade ettiği kadar erkekle müsavi olacak suretde tehzib edilecek; aralarında cinsiyetden başka fark kalmayacak. +Yani kadın hukukda ara-yı siyasiyyede erkekle bir olacak; hayat-ı hariciyye ma’rekelerinde nüfuz cah mansıb servet velvelelerinde onunla müzahame edecek.” Şimdi bir de Amerikalılar kalıyor ki bunların üslub-ı ta’limlerinin de yolunda olmadığı Mister Losm’ın şehadetiyle sabitdir. +Bu zat Revue’de kızlara mahsus olan mekteblerin halini uzun uzadıya tafsilden sonra diyor ki: +“Lakin bu mekteblerin tabibe yahud muallime olmak kızlar için açılmış olduğu görülüyor. +Bunun için tehzib ciheti pek za’ifdir kadınlara ve kadınlığa has olan tehzib. +Lakin tedrisat pek yolundadır. +Talibata ulum-ı tabi’iyye ve riyaziyyenin deka’iki gösteriliyor. +Bununla beraber ulumda temeyyüz eden mektebin programı dahilindeki mevadd-ı fenniyyede rüsuh gösteren bir kızın umur-ı beytiyyenin en basitinde bile son derecede cahil bi-vukuf olduğu görülüyor.” gi delile istinaden bunları tekzib eder de başkalarına doğrudur deriz? +Bina’en-aleyh artık evvelki fikrimizde sebat ederek müslümanların tehzib-i nisvan emr-i mühimminde garbde cari olan usullerden velev hangi birine ittiba’ etmelerini tavsiyede bulunamayız; meğer ki bütün bu sözleri yabana atalım intikad eylediğimiz esalib-i terbiyyeye niyyet ile itham edelim. +Yok eğer bu cihet gözümüze daha hoş görünüyorsa buyurunuz istediğimizi taklid edelim istediğimize benzeyelim! +Öyle değil de meyl-i hakıkat bizi bu gibi alel-amya harekatdan himaye edecekse o zaman garbın halinden ibret almalı başlarına bu fenalıkları getiren esbabı kendimizden uzak bulundurmalıyız; ta ki onlarla hemhal olarak sonra Jules Simon’un dediği gibi “Bir zamanlar ta’limde tefritden müşteki idik; şimdi ifratdan şikayet ediyoruz” diyelim. +Mukarriri: +Manastırlı İsmail Hakkı Muharriri: +Sirozlu H. +E ş ref Edib Hıyar-ı ümmetin gayretleriyle. +Hıyar-ı ümmet.. +ki efrad-ı cem’iyyet yani ordu ordudaki büyük zabitler ve hayli zaman Avrupa’da dolaşan hamiyetli zatlar. +Efendi! +Hani çoğunu beğenmezsiniz. +İşte o zevat-ı muhteremenin senelerce gayret ve himmetleriyle bu sa’adeti görmek nasib oldu. +Vakı’a bazı cahillikleri var. +Lakin hangimizin şeri’ate tamamıyla kabahatdir. +Herşeye: +“Peki peki” diye binlerce kitab hamam külhanlarında yanardı. +Türbe-i ma’arifin o maktel-i urefanın yanındaki hamamda yakılan kitabların had ü hesabı yokdur. +Ta asumana kadar yükselen o dumanlar İstanbul’un afakını sardığı zaman bütün İstanbul halkı bütün da’va-yı diyanet eden zevat gözlerini kaşanelere saraylara nasb etmişdi. +Hiçbir hamiyyetli zat görülmedi ki ortaya çıkıp da: +– Nedir bu yapdığınız ey zalimler? +desin. +Ne durursunuz ey müslümanlar? +Din batıyor. +İlim ve irfanlar dumanlara münkalib olarak semalara yükseliyor. +Ayetler hunin kalemlerle çiziliyor. +Yüreklerimiz yandı. +Ne duruyorsunuz ey müslümanlar? +Diye ortaya çıkacak bir zat göremedik. +Herkes: +Bana te’alluku yok diye yan çiziyor birçoğu da hafiyelik kovalardı. +Öyle değil miydi? +Bu haller herkesin ma’lumu iken şimdi bütün o miskin miskin Saray-ı Hümayun eteklerinde sürünen kilab-ı dena’et bugün dinin hamileri!!! +oldu. +Halkı ifsad için din nikabı altında telkınata başladılar. +– Şu şöyle oluyor bu böyle diyor. +Yok bilmem filan fesini çıkararak resmini aldırıyor... +Diye yanık yürekliler meş’ale-i hürriyyetle ciğerleri kavrulan cebabire-i istibdad ortaya çıkdılar. +Maksadları öyle budala şimdi. +Artık o devirler bi-inayetillahi sübhan geldi geçdi. +Onlara ittiba’ edecek adamlar da zaten nişanlıdır. +Onları tefrik kolaydır. +Göğüslerinde alınlarında nişane-i mel’anet nişane-i zulm ü udvan menkuşdur. +Ahrar-ı ümmeti ihraz-ı intibah eyleyen efrad-ı ümmeti bu misillü erbab-ı hazelan tedhiş edemez. +Artık ümidini kessin ulü’listibdad. +Ne oldu ey şaşkın? +Bir adam başından fesini çıkararak resim aldırmakla neden din batsın? +Böyle yapmak günah keba’ir de işlese hemen küfrüne mi hükmolunur?... +Bir adam başından fesini çıkararak resmini aldırmış din-i İslam nokta-i nazarından bir günah-ı sagiri işlemiş. +Kafir mi oldu? +Her ne maksadla olursa olsun. +Ama kafire benzetmek maksadıyla olursa o başka. +Fakat bu takım zevata nasıl böyle su-i zan edilir nasıl insan buna cesaret eder? +Memleket memleket sürünüyor. +Senelerce orada duruyor. +Milyonlarla para teklif olunur kabul etmez böyleleri var içlerinde. +Kat’iyyen bilirim ki bazılarına binlerce lira teklif olundu kabul etmediler ayaklarıyla itdiler. +Öyle ali-cenab zevat. +Ahmed Rıza Bey’e sefirler vasıtasıyla erbabından işitdim bilmem kaç bin liralık çek verecek oldular kabul etmedi. +– Ben peynir ekmek yerim bu rezaleti kabul etmem dedi. +Milletin refah u sa’adetine çalışan bu vücud kendi mesa’isiyle namus ve ciddiyetiyle ma’işetini tedarik eder. +Milyonlarca bi-çarenin yazın kızgın güneşler altında dökdükleri terlerden kışın hırçın rüzgarlar altında sa’atlerce titreyen çalışarak vücuda getirdikleri on paralar kırk paralardan teşekkül eden o binlerce liraların her cüz’ü bir ateşparedir. +Kabul edemem. +Bu teklif beni titretiyor. +Ben “Milletin sa’il-i cebbarı” değilim. +Bütün o servetler ihtişamlar debdebeler sizin olsun. +Benim şu köhne odam fakat ceyyid kalbim.. +Benim şu ekmek peynirim fakat alnımın teriyle kazanmakdan mütevellid istirahat-balim. +Benim şu debdebesiz yeter. +Herşey herşey sizin olsun... +Böyle cevab verdi o ali-cenab zat. +Efendiler! +Onlar büyük adamlar hamiyyetli zatlar. +Ramazan’da Paris’de oruç tutduğunu kasemle söylediler. +Benim son derece emn ü Bey Paris’de orucu birgün bozmadı. +Bu zat bu kadir-şinas zat hakkında bile zeban-dırazlık edenler oluyor. +Fakat maksadları anlaşıldı. +Zalimlere facirlere fasidlere Allah fırsat vermiyor. +Necm-i sa’adet bu millete tulu’ etdi. +Allah bu muhterem cem’iyyeti ila yevmi’l-kıyam paydar etsin. +Amin! +Vakı’a içlerinde günahkarlar da bulunur. +Belki de i’tikadsızlıklar var. +Bir hadis-i şerifde buyurulmuşdur. +Yani Allahu te’ala dilerse en facir bir adamla dini te’yid eder. +Dine hizmet edenler dinin ekabirinden olmak lazım değil. +Lakin akıbeti mutlaka hayır olur. +halasına sa’adetine sebeb oldular. +Onların mükafatını Allah verir. +Dünyada da ahiretde de mes’ud kılar. +Şimdi gelelim: +Uhuvvet mes’elesinde birşey söyleyeceğim. +Hani ya Hıristiyanlara kardeş dese zararı var mı? +Vatandaşım hemşehrim demek. +Yani kardeş gibi geçinmeye mecbur olur. +Bir def’a bütün nasın bütün beni Adem’in arasında bir rabıta-i insaniyyet var. +Sonra bir de rabıta-i vataniyye. +Bütün Osmanlılar kardeşdir. +Vatan kardeşidir. +Cümlesinin hukuku birdir. +Ba-husus tebe’a-i gayr-i müslimenin. +Onlar Allah’ın ahid ve emanetiyle bize tabi’ olmuşlar. +Birlikde yaşamayı düşmanlara karşı birlikde sine germeyi teklif eder buna teşekkür et. +Bunları kırma gücendirme. +düşman eder. +Bak şimdi Avusturya ile Bulgaristan’a düşman olduk. +Niçin? +Çünkü fenalık etdiler böyle en belalı en buhranlı bir zamanda ba’is-i fitne olacak heyecan-amiz nümayişlere kapı açmak ne dinden sayılır ne imandan. +Mefsedetden başka birşey değil. +Bütün Osmanlılar din-i Mübin-i müslüman hükmünde. +Değil mi ki hepsi ahkam-ı İslamiyye’ye tabi’dir; hükmen müslüman sayılır. +Ermeniler Hıristiyanlar Museviler esasen müslüman değil. +Fakat madem ki şeri’at hükmünü kabul ederler kanun-ı şeri’at ma’delet icra edecek diye i’timad ederler her türlü mazarrat ve menfa’ate yok mu? +O nedir? +Mu’ahidler birbirinin elini sıkar zimmetullah zimmet-i Resulullah onlar. +Allah’ın ve Resulü’nün ahdiyle bize emanet olunan. +Kabil ise o meveddeti artırmalı. +dahiline girsinler. +Oku ayeti bak tefsirine. +Adaletle mu’amele et insafla insaniyetle hareket et; düşmanlarınız dost olsun. +Adavet meveddete münkalib olsun. +Ga’ileden de kurtulursunuz!.. +Bak Allah bize siyasi ders veriyor. +Buhari-i Şerif’ de var bu hadis: +Evvelki derslerimizde zikredilmişdir icmalen söyleyeceğiz. +Bak ne diyor müşrikler hakkında: +Yahudi Nasrani onlar ehvendir. +Ehl-i kitabdır. +Yemeği de yenir boğazladığı da yenir. +Kızı da nikahla alınır. +Ama Mecusiler putperestler uzakdır. +“Müşrik” ta’bir eder Buhari-i Şerif . +Bir mes’eleyi tedkık ediyor: +Müşriklere hediye vermek ca’iz midir?.. +diyor. +Müşrik ki putperest bi-din. +Buna birşey hediye etmek ca’iz mi değil mi? +Bir kere ayeti oku. +Ayet-i celilede ne buyurur? +Zannetmeyin ey müslümanlar ey mü’minler muvahhidler! +Zannetmeyin ki Allah sizi iyilik etmeden men’ ediyor. +Birr ü ihsan mu’amelesinden Cenab-ı Hak sizi men’ etmez haşa. +Onlar sizinle din muharebesi etmiyor. +Ve zannınızdan da çıkarmıyor. +Velev başka dinde olsun madem ki seninle beraber yaşıyor; ne mukatelesi var ne adaveti. +Silah çekmiyor. +Çekerse tabi’i sükut etmeyeceksin. +Lakin dost olur. +Sulh üzre bulunur. +Güzel geçinmek istiyor. +Hüsn-i mu’aşeret tasavvurunda bulunuyor. +Buna karşı sen de son derece iyilik göstereceksin. +Çünkü birr ü ihsandan seni Allah men’ etmez. +“Birr” ta’birinde hepsi dahildir. +Mesela hastasını ziyaret etmişsin ta’ziyetine gitmişsin. +Ne lazım gelir? +– Hıristiyan nasıl ta’ziyet olur? +Pekala olur. +Bu da İslamiyet’in feza’ilindendir. +İyadesine Resulüllah gitti. +Buhari’de mezkurdur. +Geçen hafta bunu söylemişdim de bazıları istiğrab etmişler. +Me’haz belli. +Birini gösteriyorum. +Bir Yahudi çocuğu vardı. +Hazret-i Resul Efendimiz’e hizmet ederdi. +Demek Hıristiyan Yahudi hizmetci olabilir. +Haram birşey değil. +Ama ona göre hizmeti vardı. +Devesini mi otlatırdı bir ticaret işinde mi kullanırdı hizmeti ne idi? +Bilmiyoruz abdestine bakacak değil elbet ona göre haline münasib bir hizmet. +Yahudi delikanlısı gulam-ı Yahudi. +Birkaç gün gelmedi Hazret-i Resul su’al buyurdu. +– Hastadır dediler hem pek ziyade hastadır. +Böyle haber geldi. +Hemen kalkdı bizzat bak kemalatı: +– Hizmetimizde bulunmuşdur buyurdu bir nevi’ hukuku var... +Bizzat gitdi. +Yanına oturdu. +Bakdı ki pek hasta: +– Oğlum bir kelime söyler misin benim hatırım için? +Dedi. +Bak bak. +Peygamber ümmetine ders veriyor. +İslamiyete muhabbet husulüne çalışmak için ümmetini fi’ilen teşvik eder. +Yol gösterir: +– Bir kelime söyler misin dedi bizden olasın? +– Nedir o? +– La ilahe illallah. +Çocuk babasının yüzüne bakdı şöyle istizan-amiz bir nazarla: +– Baksan a bana ne diyor... +Demek istedi. +Pederi – Vicdanına karışmam oğlum dedi. +Ben Yahudiyim. +Sen istersen Ebü’l-Kasım hazretlerine ita’at et. +Bunun üzerine çocuk La ilahe illallah dedi. +Sonra Hazret-i Peygamber Efendimiz buyurdular. +Bu da Buhari’de yazılı: +Hamd olsun Allah’a ki buna hidayet nasib etdi. +Bazen de bir cenaze geçerken ayağa kalkmış. +– Ya Resulallah bu Yahudidir! +Dediler. +– Olsun dedi ne zannediyorsunuz Yahudi olmakla insanlıkdan çıkıyor mu? +O da can değil mi? +Bazıları diyor: +Bu hadis mensuhdur. +Velev mensuh olsun. +Kalkdığında şübhe yok ya? +Hem o kıyam ölüye ta’zim değildir. +Ölüme ta’zimdir. +Kalkarsan ölüme ihtiram etmiş olursun. +Ölen facir olsun yahud başka bir dinde bulunsun. +Bunun hiç ehemmiyeti yok. +Herşeyde bir hikmet-i ledüniyye var. +Birr ü ihsandan lutufkarane mu’amelatdan Allahu te’ala sizi men’ etmez. +Belki erbab-ı adalet ve Bunun üzerine İmam Buhari bir kıssa zikreder. +Bir def’a Ömer Faruk radiyallahu anhu efendimiz bir yerde güzel bir kumaşdan a’la bir atlasdan bir hırka bir rida’-i nefis gördü. +Palto de hırka de. +Yemen cihetinden gelmiş. +Pek beğendi hoşlandı. +Resul-i Ekrem Efendimize münasib gördü. +Fakat bir def’a istizan edecek: +– Bir hırkalık gördüm dedi sizin için iştira etsek... +Sefirler geldiği vakit giyersiniz. +Etrafdan elçiler meb’uslar gelir. +Zaten hırkanız var. +Fakat bu daha nefis bayram günleri de isti’mal olunsa... +– Nasıl kumaş? +Safi ipek. +Atlas gibi kadife gibi birşey imiş. +– Hayır hayır. +Öyle şeyleri kimler giyer bilir misin? +Ahiretde nasibi olmayanlar. +Erkeklere haramdır zaten safi ipek kumaş giymek. +Sonra aradan birkaç müddet geçdi. +Huzur-ı risalet-penahiye o takım hullelerden birkaç dane getirdiler. +Yemen yahud Şam cihetinden hediye etdiler. +Yahud mal-ı ganimet olarak vürud etmiş. +Her nasılsa orası lazım değil. +Sultan-ı Enbiya’ya enva’-ı kumaşdan birkaç tane geldi. +Hazret-i Peygamber Efendimiz onları taksim buyurduğu sırada birisini Hazret-i Ömer’e gönderdi. +Hazret-i Ömer alır almaz geldi huzura: +– Ya Resulallah dedi nefis bir takım kumaş göndermişsiniz. +Geçende “Bu kumaşı ahiretde nasibi olmayanlar giyer.” buyurmuşdunuz. +– Ben sen giyesin diye göndermedim. +Üzerine giy gez. +Aleme çalım sat demiyorum belki satarsın da parasını alırsın. +Kıymetli bir şey. +Yahud birine hediye verirsin. +Onun O vakit Hazret-i Ömer radiyallahu anh ne yapdı o hırkayı bilir misin? +diye İmam Buhari sorar. +Satdı mı? +Hayır. +Mekke-i mükerremede bir kardeşi vardı o henüz müşrik putperest idi. +Ona gönderdi hediye vakı’a neseb kardeşi. +Fakat müşrik. +Ehl-i İslam böyle yapdıkca gayr-i müslimler kendilerine ısınırlar. +Sonra İslam’a geldi. +Hazret-i Ömer’in meşhur bir kardeşi var. +Zeyd bin el-Hattab ismiyle ma’ruf bir zatdır. +Şimdi Hıristiyanlara da böyle iyilik etmek hatta hediye vermek meşru’dur. +Sonra Hıristiyanlarda Avrupa’da bugün ne hünerler ne san’atlar var. +Oraya adam gönderip tahsil etdirmek yahud istişare için isti’ane için adam getirmek bu da ca’izdir. +Ma’lumatlarından behrelerinden istifade elbet lazım. +Hakıkaten san’atkar herifler. +Çünkü yüzlerce senelerden beri çalışıyorlar tecrübe ediyorlar hayat-ı akvam üzerinde san’at ve ticaret hakimdir. +O ulum ve sanayi’-i cedideye malik olmayan kavim yaşayamaz. +Her ihtiyacımızı a’dadan mak kabil değil. +Adetce huyca onlar gibi yapalım her hususda onlara benzeyelim demiyorum. +Ulum u fünunu sanayi’ ve terakkiyatını alalım. +Çünkü ulum ve fünun Nasrani’nin malı değil. +Ulum u fünunun malikiyeti inhisar etmez. +Esasen hepsi bizden alınmış. +Müdevvenat-ı İslamiyye’den bir mahzur-ı dini yokdur. +Fakat her milletin kendine mahsus bir tarz-ı adeti bir tarz-ı ma’işeti var. +Onlara ihtiyacımız yok. +Zaten bir çok adatına dinimiz müsa’id değil Avrupa adetine ahlak ve ma’işetine asla yanaşamayız. +Öyle şeyde taklid olmaz. +Adetleri ahlak ve ma’işetleri kendilerine mahsus. +Bizimkilerde kendimize mahsus. +Lakin ulum ve fünun sanayi’ bir kavmin kendine mahsus değil. +Binlerce tecrübe ile vücud bulmuş bütün milletler beyninde müşterek. +Ulum u fünunu alırsak bunda bir mahzur yok. +Belki almaya dinen mecburuz. +hadis-i şerifi ma’lumunuzdur. +Nasıl ki biraderimiz Musa Kazım Efendi pek güzel beyan etmişdir. +Buna dair bu haftaki Sıratımüstakım’de gayet müfid ve şayan-ı mütala’a bir makaleleri var. +Okumanızı tavsiye ederim. +Adat ve ahlak başka ulum ve fünun başka diyor. +Birbirinde telazum yok. +Halbuki dinimiz neyi emrediyor? +Daima ileride bulunmak her türlü keşfiyyat her türlü terakkiyata bigane durmamak. +Dünyaca ahiretce menfa’ati olacak ulum ve fünun terakkıyat-ı beşeriyyeye yardım edecek. +A’daya karşı mukavemet edecek. +Fenn-i harb de mühim. +Harb için esliha lazım. +Onlar hep okumakla olur. +İlm-i kimya ister ilm-i hikmet ister... +Bir takım dakık dakık fenler keşifler var. +O fünunun erbabı var. +Ne hariku’l-ade şeyler yaparlar. +Onlar hep fen sayesindedir. +O fotoğraflar o sinematograflar... +Onlar nedir? +Hep mahsul-i dimağ-ı beşer. +Biz: +“Laf torbaya konur mu?” diye darb-ı meselleri tekrar edip duruyoruz. +Halbuki herifler öyle lafı torbaya koyarlar öyle habsederler ki hayret ender hayret!.. +Nasıl söyler isen aynıyla senelerden sonra en küçük düşünecek şeylerdir. +Az şey değildir bunlar. +Nedir o makineler o buhar kuvvetleri o lokomotifler vapurlar o elektrikler o hayret-efza şeyler?... +Bundan sonra bunlarla yaşanacak bunlar hacet-i asliyye sırasına geçdi. +İstiğna hasıl olamaz. +Kibritsiz yaşanmayacak elektriksiz yaşanmayacak. +Hele esliha-i harbiyye için mutlaka adam getirmeye ihtiyacımız var. +Yahud Avrupa’ya adam gönderip tahsil etdirmeye mecburuz. +Bunlara dinimiz müsa’id. +Belki emreder. +Hikmet ulum ve fünun terakkiyat... +Bunlar mü’minin emval-i asliyyesidir. +Gayr-i kabil-i zeval bir malıdır. +Her nerede bulursa onları alır. +Kimsenin birşey demeye salahiyeti olamaz. +Kimse men’e kalkışamaz. +Yalnız ibadetlerine iştirak etme. +Esasen ulum u fünunu onlar bizden almışlar. +Bir kat daha ilerletmişler. +Kendi kuvvetimizle bizi ezmişler. +Bunu i’ade için çalışmalıyız. +O ulum ve fünun bizim eski malımız. +Velev onların olsun. +Hata ederiz eğer tekasül edersek. +Yalnız neyi almamalıyız bilhassa bugünki günde? +Meta’. +Onlardan postayı kesersek büyük intikamdır. +Matba’a-i Amire Ebu-l’Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Aralık Birinci Sene - Aded: +Mucib-i selamet-i ümmet olan fikr-i meşrutiyetin vatanımızda sür’at-i inkişafı emrindeki hıdemat-ı mebrure ve himemat-ı meşkuresi gayr-i münker olan ve vus’u derecesinde hukuk-ı mukaddese-i ümmetin muhafazasına ihtimam ve müdafa’asına hasr-ı mevcudiyet eden matbu’atımız hakkında vükelamızdan milletvekillerinden terekküb eden ali bir hey’etin bir iki cüz’ü canibinden “Lisan-ı matbu’ata düşmek” ta’bir-i dil-azarıyla reva görülen istihfafdan dolayı rüfekasında bi-hakkın hasıl olan te’essür ve te’essüfe Sıratımüstakım dahi tamamıyla iştirak eyler. +Nur-ı rahşan-ı risaletleri aks-endaz-ı cihan ve cihaniyan olan Nebi-yi ahiru’z-zaman aleyhi salavati’r-rahman efendimiz hazretlerinin din-i hakkını kabul etmeyerek şerayi’-i mensuhaya müntesib geçinen Yahud ve Nasara ile bi’l-külliye münkir-i edyan olan dehriyyun ve maddiyyun hep bu ta’ifede dahillerdir. +Çünkü şeri’at-i İslamiyyenin kat’iyyet-i sübut ve hakkıyeti şerayi’-i sairenin sübut ve tahakkuklarının yüz derece fevkinde asla şübhe kabul etmeyecek en parlak ve en vazıh mertebe-i bedahetde olmasına rağmen böyle bir din-i mübini kabulden i’raz ve imtina’ etmek inad ve istikbardan başka bir şeye atf edilmek ihtimali olmadığı gibi mü’essis-i kavanin-i diniyye vazı’-ı ahkam-ı şer’iyye olan Sani’-i muhtar ve hallak-ı zü’l-celal hazretlerinin varlığını mel’anet tasavvur olunamaz. +Dehriler bütün mevcudatın istinadgahı dehr ve zamandan ka’inata zarfiyetini beyandan başka ortaya bir delil süremiyorlar. +Bu ise zamanın yegane hallak-ı alem olmasını iktiza etmeyeceği derkardır. +Maddiyyun da bütün avalimde tabi’atın kavanin-i tabi’iyyenin hakim ve mü’essir olmasını iddi’a ile hikmet-i ezeliyyeye lüzum olmadığını ve bina’en-aleyh Sani’-i muhtarın vücudunu isbata mesağ kalmadığını i’lan etmişlerdir. +Ez cümle Büchner Madde ve Kuvvet namıyla meydana çıkardığı kitabında demişdir ki: +Hiçbir mekanda hatta fezanın teleskopla müşahede etmekde olduğumuz en uzak mevakı’ında bile nizam-ı tabi’ata mahkum olmayan ondan müstesna olan birşey yokdur. +Bina’en-aleyh bu ka’inat üzerinde kuvve-i mutlakanın zaruriyyü’l-vücud olduğunu i’tikada insan nab-ı Hakk’ı inkar ediyor. +Bunların bir kısmı da vardır ki sera’ir-i maddiyyesine çimsizlikle hikmetsizlikle itham ederek evvelkilerin intizamdan çıkardıkları neticeyi çıkarmak isterler. +Her iki fırkanın istinad etdikleri şükuk ve şübühat Risale-i Hamidiyye ve Hadika-i Fikriyye vesair asar-ı mu’teberede birer birer tezyif ve ibtal olunmuşdur. +Merak edenler onlara müraca’at edebilirler. +Biz burada kendilerini mebhut edecek ve ne kadar çırpınsalar cevab bulmalarına Çeşm-i hayretle görmekde olduğumuz bi-nihaye asar-ı hikmet ve intizamdan göz yumarak bütün masnu’at-ı sübhaniyyenin eser-i tabi’at olmasına zahib olan perestişkar-ı tabi’at bulunan o yadigarlara diyoruz ki: +“Sizin tabi’at ta’bir etmekde olduğunuz mucid-i alem masdar-ı hala’ık ilm ü hikmet ve irade ve kudret sahibi olup bi-zatihi ka’im ve her türlü te’sir-i hariciden mukaddes bir mevcud mudur? +Yoksa böyle olmayıp alemle ka’im bir arz ve muhtac-ı mahal bir sıfat mıdır?” Eğer: +“Bi-zatihi ka’im ezeli ve ebedi kadir ve kayyum alim ve hakim cemi’-i masivadan müstağni künh ve hakıkati deyü i’tikad ederiz” derlerse gülerek deriz ki: +“Bu vechile tavsif etdiğiniz mevcud-ı akdes Hak te’ala ve tekaddes hazretleridir. +Bina’en-aleyh siz de bizim gibi sani’-i zü’l-celalin varlığını i’tiraf ediyorsunuz. +Yalnız hatanız şuradadır ki böyle bir hallak-ı cihana tabi’at ıtlak etmiş oluyorsunuz. +Enbiya-yı yesiyle yad etmiyorsunuz.” Öyle ya! +Ezeliyet ve ebediyet var kudsiyet-i kamile var linmez kendisinde şa’ibe-i ihtiyac bulunmaz... +diyorlarsa bizim birliğini i’tiraf etmiş oluyorlar. +Çünkü tabi’ate isnad etmekde oldukları şu sıfatlar hep sıfat-ı aliye-i ilahiyedir. +Bu halde yalnız tabi’at ta’birinden vaz geçmeleri lazım gelir. +Zira esma-i hüsna-i ilahiyye içerisinde böyle bir isim yokdur. +Yok eğer derlerse ki: +“Bizim tabi’at dediğimiz halıku’leşya bu sıfatların cümlesinden mücerred ve aridir. +Çünkü o gayrla ka’im bir arzdır mahall-i kıyama müftekır bir sıfatdır ne kudret ve iradesi var ne de idrak ve şu’uru vardır. +Bu bedayi’-i ka’inat kendisinden haberi olmayarak bir tesadüf suretiyle sudur etmiş fakat mürur-ı zaman ile kavanin-i tabi’iyye sayesinde kesb-i terakkı ederek nihayet bu derece-i tekemmülü haiz olabilmişdir.” Bu iddi’a-yı batıllarına karşı deriz ki: +“Böyle fevka’l-ade hikmet ve intizamı haiz olan erbab-ı akıl ve iz’anı hayret yokdur. +Böyle bir iddi’aya cür’et en büyük bir hamakat afv olunmayacak bir cehaletdir. +Hiçbir eser mü’essirinden yüz bin derece mükemmel ve parlak olamaz. +Ka’inatın mucidi hiçbir şeyi görmeyen işitmeyen bilmeyen netayic-i ahvali takdir etmeyen tabi’at ve mürur-ı zaman ve ihtizaz-ı madde gibi birşey olsun da husule getirdiği asarda böyle hayretres-i ukul olacak hikem ü esrar bulunsun. +Hatta insan-ı kamil gibi bi’l-cümle mezaya-yı aliye ve kemalat-ı harikayı haiz hakimler ve dahiler yaradabilsin!?. +Eser ile mü’essir arasında nisbet aranmamak faraziyesi kabul edilecek olursa en cahil bir insanın en mütefennin bir alimin ve bir san’atkarın yerine ka’im olmasını da tecviz etmek lazım gelir. +Bina’en-aleyh zerre kadar idrak ve iz’anı olanlar nezdinde tasavvurlara sığmayan bu faraziyyenin butlanı güneş gibi zahir ve aşikardır. +Fakat farz-ı muhal olarak tabi’at gibi bi-şu’ur ve bihaber birşey ka’inatın masdar ve mucidi olsa bile i’tiraf etdikleri vechile kendisi de mahall-i kıyama muhtac bir mahluk olduğundan bunun halikını sormaya hakkımız vardır. +Çünkü sıfatın mevsufuna arzın mukavvim-i mahiyeti olan cevhere tevakkuf ve istinadı tabi’idir. +Bina’en-alazalik tabi’ati vücuda getiren kendini bi-nihaye ef’ale masdar kılan bir hallak-ı ezeliye lüzum ve ihtiyac hiçbir suretle ortadan kalkmaz. +Buna ne diyecekler? +Tabi’at dedikleri böyle bir eser-i acibi yaratmak da hallak-ı müte’alin varlığına birliğine kudret ve hikmetine gayet büyük bir burhan olup bu halde dahi vahdaniyet-i ilahiyye’yi i’tiraf etmeleri lazım gelir. +Bina’en-aleyh bizler mü’eyyidün min indillah olan enbiya-yı Cenab-ı Hakk’ın halikıyyetini ikrar ve i’tikad edip bütün masnu’at kaffe-i mübdi’at bizzat kendi asar-ı kudret-i samedaniyyesidir diyoruz. +Ne başka halık tanırız ne de tabayi’-i eşyada te’sir görürüz. +Ey iman edenler hamr içmek ve kumar oynamak ve Ka’be’nin etrafına ensab ve esnam rekz edip bu rekz olunan cemadatı Halık-ı mükevvenata teşrik ile onları temcid ve ezlam denilen oklar ile fal açmak hep bunlar ancak şeytan a’malinden murdar şeylerdir. +Şeytan’ın tesvil ve tezyini tekreh şeylerden ukul-i selime nefret eder. +Şu halde siz bu zikr olunan müstekreh şeylerden ictinab edin ki ümidvar-ı felah olabilesiniz. +Cenab-ı münzilü’l-furkan bu dört şeyi kemal-i nefret ile yad eyledikden ve ümidvar-ı felah ve necat olmak üzre onlardan tehaşi ve mücanebet edilmesini şiddetle emir buyurdukdan sonra mürtekibleri hakkında badi-i haybet ve hüsran olan o dört şeyden hamr ile kumarın herbirindeki dünyevi ve dini mefasidden ikişer mefsedet zikr edip buyuruyor ki şeytan hamr ve kumar ile aranıza ancak buğz ve adavet düşürmek ve sizi zikrullahdan ve bilhassa salatdan men’ eylemek ister insan yaranıyla birlikde mey-aşam olmak ister bundan da maksadı te’yid-i üns ü muhabbet için bir bezm-i safada neşveyab olmakdır. +Halbuki ale’l-ekser bunun zıddı hasıl olur mey ile akıl ve şu’ur za’il olup şehvet ve gadab istila eylediğinden o yaran arasında münakaşa ve cedeller baş gösterir nihayet kabarıp darb ve katle ve fuhş-i kelam ile müşafeheye kadar varır. +bete ba’is olacağını tesvil eylediği halde bilakis en ağır derece buğz ve udvana mü’edda olduğu gibi kumarda mağlub olanların dahi gitgide hanumanı sönüp galib ile mağlub biribirlerinin hasm-ı canı olacakları cihetle hamr ve kumarın mesalih-i aleme muhalif herc ü merci ve fiten ü fesadı müstelzim ahval-i medhuleye ba’is oldukları bedidardır. +Bu halat-ı mezmume hamr ve kumarın mefasid-i dünyeviyyesinden biridir. +Mefasid-i diniyyeleri ise onlara dalıp da Cenab-ı Hakk’ın zikr ü yadından ve bilhassa mi’rac-ı mü’minin olan namazdan hırmana sebeb olmalarıdır. +Hamr ile kumarın şürur ve mefasidi size beyan edildiğinden artık bunlardan geri çekildiniz mi yoksa zecr ü tahzir olunmamışınız gibi yine bulunduğunuz halde misiniz? +Allah’a ita’at ve peygamberine ita’at edip emir ve nehiylerine muhalefetden hazer edin hamr ü meysirden ictinab ile olan emirde Cenab-ı Hakk’a ve Resule ita’at edip bu tekalifde onlara muhalefetden hazer üzere olun. +Eğer ita’at ve inkıyaddan bahane edecek hiç bir sebeb kalmadığından ikab-ı ilahiye duçar olursunuz çünkü Resulümüz ancak vahyi vazıhan tebliğ etmekle mükellefdir o ise mükellef olduğu vazife-i tebliği bi-ma la-mezidün aleyh ifa etmişdir. +Şu halde tebliğ-i vakı’a ita’at etmezseniz sizin için ikab-ı ilahiden başka birşey yokdur. +Bu ayet-i kerime hamr hakkında nazil olan dört ayetin dördüncüsüdür: +Evvelen Mekke’de sure-i Nahl’deki ayeti nazil oldu. +Bu ayet-i celilede hamrın hürmetine dair birşey bulunmadığından nas şürb-ı hamr ederlerdi. +Saniyen Ömer ibnü’l-Hattab ve Muaz bin Cebel radiyallahu anhüma hazeratı sahabe-i kiramdan bazılarıyla nezd-i cenab-ı risalet-penaha gidip: +“Ya Nebiyyallah hamr ve kumar akıl ve malı selb eylediğinden bunlar hakkında bize birşey buyur” demeleriyle Sure-i Bakara’daki ayeti nüzul etdi. +Bunun üzerine hamrı nasdan kimi içer kimi içmez oldu: +Salisen Abdurrahman bin Avf radiyallahu anh tarafından bazı kesana verilen ziyafetde badeler nuş olundukdan sonra akşam olmasıyla salat-ı mağribin cema’atle edasıyçün içlerinden kavl-i kerimindeki la-i nafiyeyi terk ile diye okuduğundan Sure-i Nisa’daki ayeti nazil olmağla şürb-i hamr edenler azlaşdı çünkü “mi’rac-i mü’minin olan salat ile bizim aramıza ha’il olan şeyde hayır yokdur” dediler ve bir de bu ayet nazil olup salatda sekr haram olunca sekrin namaz vakti girinceye dek imtidadı ihtimaline mebni şürb-i hamr müte’assir olmuşdu. +Rabi’an sahabeden Utban bin Malik bazı kesanı hanesine da’vet etmişdi ki med’uvvin içinde Sa’d bin Ebi Vakkas da var idi. +Esna-yı ziyafetde teşkil-i bezm-i sahba ile piyaleler sunulmakda ve neşve-i şarab ile rengin şi’irler muhteşem fahriyeler inşad edilerek eğlenilmekde iken bir de Sa’d ensarın hicvini mutazammın bir şi’ir söylemesiyle hem-bezm bulunan ensardan biri hiddetlenerek Sa’d’ın başını bir kemik ile urup ağırca yaraladı bizim sahbanın düzeni bozulup alt üst oldu. +Sa’d hemen huzur-ı sa’idü’lenama gidip daribini şikayet etdi ve bu esnada Hazret-i Ömer radiyallahu meclis-i sa’adetde bulunduğundan: +“Ya Rabbena hamrın hal ü şanını bize bir beyan-ı şafiyle beyan buyur” diye du’a ve niyaz etdi. +Onun bu niyazı üzerine tefsiri sadedinde bulunduğumuz ayet-i celile şeref-nüzul etdi. +Kavl-i kerimi Hazret-i Ömer’in guşzedi oldukda “ geri çekildik fariğ olduk ya Rab” dedi. +İşte hamr Hicret-i seniyyenin üçüncü senesinde bu son ayet-i kerime ile kat’iyyen haram kılındı. +Bazıları şürb-i hamrın ber-minval-i meşruh tedric ile tahrimindeki hikmeti beyan sadedinde: +“Kavm-i Arab’ın şürb-i hamra me’luf oldukları ve onunla pek çok intifa’ eyledikleri ma’lum-ı ilahi olup birdenbire men’ olunsalar kendilerine düşvar olacağından bu hikmete mebni tedric ile tahrim edildi” demişdir. +Hamr: +Ha’nın fethi ve mim’in sükunuyla insanı sarhoş eden üzüm şırasına denir ki Farisi’de “bade” ve Türkçe’de “süci” ta’bir olunur. +Ona hamr denilmesi akıl ve temyizi setr veya muhtelit ve şuride etdiği içindir. +Şarib-i hamra vesaire müskirat-ı muharreme ile mest olanlara; giriftar olacakları ukubet-i uhreviyeden ma’ada dünyada şer’an ne mu’amele edildiği ma’lum olmak için kütüb-i fıhkiyyede hadd-i şürb mebhasine müraca’at olunmalıdır. +Behcetü’l-Feteva’nın “Kitabü’l-Eşribe”sinde şöyle zikr olunmuşdur: +Nebiz-i temur ya zebib ya asel ya tin ya şa’ir ya bunların emsalinden ittihaz olunup müskir olan hamrın gayrı şerbetlerin sekr vermeyecek mikdarı telehhi kasdınsız içilmek helal midir yoksa kalil ve kesiri haram mıdır? +El-cevab kalili ve kesiri haramdır. +Bezzaziye fi’l-Eşribe - Mülahhasan Ali Efendi fetavasının “Kitabü’l-Eşribe”sinde şöyle masturdur: +Vişnab demekle ma’ruf olup müskir olan şerbetin sekr vermeyecek mikdarını telhi kasdınsız içmek helal midir? +el-Cevab: +İmam-ı A’zam ve İmam-ı Ebu Yusuf katlarında helaldir İmam-ı Muhammed katında haramdır. +Fi zamanina Dürerü Gurer fi’l-Kitabi’l-Eşribe Hulasatün fi’l-Eşribe Muharremat ile tedavi hususunda bazı fukaha demişlerdir ki tahrim olunan birşeyde bir derd için şifa bulunduğu ma’lum olup da ondan başka o derdin hiçbir devası bulunmasa o muharrem ile tedaviye ruhsat verilir nitekim hal-i zaruretde ekl-i meyyiteye ve susamış adam için şürb-i hamra ruhsat verildiği gibi. +Şürunbilali’nin “Dürer” üzerine haşiyesinin “Kitabü’l-Eşribe”sinde şöyle masturdur: +“ Nihaye’de mezkurdur ki haram da bir derdin ondan başka devası olmazsa. +Sahib-i Nihaye bunu zahireye azv etmişdir.” Dürr-i Muhtar’ın “Kitabü’t-Tahare”sinde şöyle zikr olunmuşdur: +“Muharrem ile tedavide ihtilaf olundu. +Bahr’ın “Kitabü’r-Rıda”sında beyan edildiği üzere zahir-i mezheb muharrem ve gerek burada “Havi”den şöyle naklediyor: +Bazıları dediler ki muharremde bir derd için şifa bulunduğu ma’lum olup da o derd için başka deva’ ma’lum olmasa onunla tedaviye ruhsat veriliyor nitekim hal-i zaruretde susamış adam Nurü’l-Ayn’da otuz dördüncü faslın ahirinde şöyle masturdur: +“ Tehzib’den naklen sahib-i Nihaye dedi ki bir tabib-i müslim bir alile şürb-i bevl ve demde ve ekl-i meyyitede şifa olduğunu ihbar edip de onun makamına ka’im bir deva-yı mübah bulmasa onun için bunlar ile tedavi ca’iz olur. +Eğer tabib bunlar ile çabuk şifayab olursun derse bunda olur mu? +Bunda da iki vecih vardır. +Keza zekerahu el-İmamü’t-Timurtaşi ve keza fi’z- Zehiyra. +Haram ile istişfa haramdır denilmesi ıtlakı üzerine cari değildir haram ile istifşa ca’iz olmaması onda şifa olduğu ma’lum olmadığı zamana maksurdur ama onda şifa olduğu ma’lum olup da ondan başka devası olmazsa onunla istişfa ca’iz olur. +İbni Mes’ud radiyallahu anhu hazretlerinin kavlinin ma’nası muhtemeldir ki müşarün-ileyh bunu deva-i muharremden başka devası ma’ruf olan maraz ve illet hakkında söylemiş olsun. +Zira bu takdirce helal ile haramdan hürmet münkeşif olacağı cihetle şifa haram ile olmayıp helal Ayet-i kerimede vaki’ “meysir” kelimesi esna-i tefsirde gösterildiği üzre kumar demekdir. +Kumara “meysir” denilmesi onunla ta’b ve müştaksız yüsr ve suhulet ile mal kazanıldığı dan kumar oynaşmak ma’nasına masdar olup ba’dehu kumar oyununa ıtlak olundu. +Kelime-i mezkure lisanımızda Kaf’ın zammıyla müsta’meldir. +Ensab: +Nasb’ın cem’idir. +Zammeteyn ile nusub veyahud Nun’un zammı ve Sad’ın sükunuyla nusb: +Taşdan masnu’ putlardır ki zaman-ı cahiliyyetde Ka’be-i mükerremenin etrafına rekz olunup onlar için telbiye ve onlar için zebh-i karabin ederlerdi. +Fethateyn ile “zelem” veyahud “sard” vezninde “zelm”in cem’i olan “ezlam” bir takım oklardır ki ehl-i cahiliyyet onlarla fal açarlardı şöyle ki bir şeye teşebbüs olunacağı vakit iki okun birine “emr” diğerine “nehy” lafızları yazılarak bir zarf içine kondukdan sonra el sokulup hangisi çıkarsa mucibince amel olunurdu. +Dikkat olunsun bu ayet-i kerimede hamr ve kumarın tahrimi vücuh ile te’kid buyrulmuş: +Evvelen sadr-ı cümlede hasr ve kasr ifade eden irad olunmuş. +Saniyen hamr ve kumar esnam ve ezlama mukarin kılınmış. +Salisen hamr ve kumar te’atisine şeytanın murdar-ı i’mali denilmiş. +Rabi’an onlardan ictinab ile emr olunmuş. +Hamisen onlardan ictinabın ba’is-i fevz ü felah olabileceği beyan buyrulmuş ki onları hamr ve kumarın mefasid-i dünyeviyye ve diniyyesi cümlesinden olarak onların buğz u adavet ika’ etdikleri ve zikrullahdan ve bilhassa münacat-ı Rabbü’l-alemin olan salatdan men’ eyledikleri beyan buyrulmuş. +Sabi’an ayet-i kerime mü’minlere hitab olduğu cihetle maksud onları hamr ve kumardan nehy olduğu halde ehl-i cahiliyyete mahsus olan esnam ve ezlam keyfiyetleri mahza bu dört keyfiyetin kubh ve mefsedetde biribirine mütekarib olduğunu ifham için zam ve ilave olunup bu suretle de hamr ve kumarın kubh ve mefsedetleri te’kid buyruldukdan sonra ayet-i saniyede ancak maksud bizzat olan hamr ve kumar zikr olunmuş. +Hele en sonra kavl-i şerifinde suret-i istifhamda El-hasıl kumar nice buğz u adavetler ika’ nice adamlar nice servetler telef etmiş nice hanumanlar söndürmüşdür. +Alemde nice bin mefasid ve şürur tevlid eden ümmü’l-haba’is dahi nice alam ve emraza sebeb olmuş nice canlara kıymış nice aileleri mahv ü perişan eylemiş nice eytam ve eramil bırakmış nice insanları biribirinin canına kasd etdirip suzişli feci’alara badi olmuşdur. +Bununçün cenab-ı münzilü’l-furkan hamr ve kumarı hame-i aczimiz ile şiddetini ancak deryadan bir katre mesabesinde tasvir edebildiğimiz bir belagat-i kusva bir beyan-ı mu’alla ile nehy ve tahrim buyurmuşdur. +Hace-i Ka’inat aleyhi efdali’t-tahiyyat efendimiz buyurmuşdur. +Diğer bir hadis-i şerifde varid olmuşdur. +Da-i alkolün muhrib-i beşeriyyet olduğu bugün tıbben ilme’l-yakın ayne’l-yakın sabit olmuşdur buna mebnidir ki ekser düvel-i mu’azzama müskirata karşı tedabir-i zecriyyeye müraca’at etmişlerdir. +Feyz-i te’sir-i Kur’an ile ümmet-i Muhammediyye bu da-i ha’ilin istilasından lehü’l-minne masun ve mahfuzdur. +Fakat bunu ulema meclis-i ilimlerinde meşayıh hangah ve zaviyelerinde va’izler kürsi-yi va’azlarında demadem zikr etmeli asla feramuş etmemelidirler. +Burada isbat-ı vacibden maksadımız künh-i Bari’yi ta’yin değildir. +Çünkü künh-i Bari’yi idrak tavk-ı beşerin bi’lkülliye haricindedir. +Zira hakıkat-ı Bari’yi idrak için beşerde hiçbir alet ve hiçbir kuvvet yokdur. +İlm-i beşerin esbabı havass-ı hamse ve akıldan ibaretdir. +Halbuki bunlar mümkinata te’alluk edebilir bunların idrakatı mümkinat cümlesi dairesinde deveran eyler. +Aklımızın hissimizin te’alluk etdiği şeyler meyanında vacib cinsinden birşey yokdur ki künh-i hakıkat-ı vacibe dair bizde bir fikir hasıl olabilsin. +Bunun retleri buyurmuş ve Muhyiddin Arabi hazretleri de: +demişdir. +Bina’en-aleyh bizim burada isbat-ı vacibden maksadımız asardan mü’essire istidlal tarikıyla Vacib te’ala ve tekaddes hazretlerinin mevcudiyetini isbatdır. +kan gayet ihtira’. +Bunun takriri iki vechiledir: +Evvelen: +Bütün alem suretiyle eczasıyla maddesiyle hadisdir. +Her hadisin bir muhdisi vardır. +Bina’enaleyh alemin de bir muhdisi vardır ki o da hudus ve Bu delil iki mukaddimeden mürekkebdir. +Biri “Bütün alem suretiyle eczasıyla maddesiyle hadisdir” diğeri “Her hadisin bir muhdisi vardır” kazıyyeleridir. +Birinci kazıyyeye “suğra” ikinci kazıyyeye “kübra” denir. +Ma’lum olduğu üzere bir delilin suğra ve kübrası müsellem olur ise neticesinin müsellemiyyeti zaruridir burada kübra bedihi olduğundan onu isbata lüzum yokdur. +Fakat suğra nazari –yani muhtac-ı isbat– olduğu için onu bervech-i ati isbata şuru’ ediyoruz: +hadisdir. +Bina’en-aleyh alem dahi suver ve efrad ecza ve maddesiyle hadisdir. +Bu delilin de suğrası bedihidir. +Zira fi’l-vakı’ alem a’yan ve a’razdan mürekkebdir. +Çünkü alem dediğimiz şey bir takım cevahir ve ecsam ve onlarla ka’im a’razdan ibaretdir. +Ta’bir-i aharla alem madde ve kuva ve suverden ve bu suverle ka’im elvan ve ekvandan başka birşey değildir. +Bunlar Evvela a’razın hudusünü isbat edelim: +Bazı a’razın hudusü bi’l-müşahede ve bazılarının hudusü bi’l-burhan sabitdir. +Hudusü bi’l-müşahede sabit olanlar sükundan sonra hareket ziyadan sonra zulmet hararetden sonra bürudet hazaretden sonra humret gibi arazlardır. +Hudusleri bi’l-burhan sabit olanlar da bunların ezdadıdır. +Bu ezdadın hudusünü lidir. +Mesela: +Sükundan sonra vakı’ olan hareketin hudusü bi’l-müşahede sabit olduğu gibi ondan evvelki sükunun hudusü de o sükuna adem tari olması delili ile sabitdir. +Zira eğer o sükun kadim olsaydı za’il olarak onun yerine hareket arız olmaz idi. +Çünkü kadim olan birşeyin zevali mümteni’dir. +Zira kadim ikiden hali değildir: +Ya Vacibü’l-Vücud’dur veyahud Vacibü’l-Vücud’a bi’l-icab müsteniddir. +Herhangisi olursa olsun zevali mümteni’dir. +Vacibü’l-Vücud’un zevali mümteni’ olduğu zahirdir. +Zira vücud onun mukteza-yı mahiyeti veyahud ayn-ı hakıkati olup mukteza-yı mahiyetin mahiyetden veya birşeyin nefsinden Vacibü’l-Vücud’a bi’l-icab müstenide gelince bunun da zevali mümteni’dir. +Çünkü ma’lulün illet-i mucibesinden tehalüfü bi’l-bedahe batıldır. +Bina’en-aleyh hareket gibi sükut dahi arız ve hadis olduğu şübhesizdir. +Sair a’raz da bunlara makisdir. +Bu delile: +– “Bu alemde herşey müteharrikdir hiçbir şeyde sükun yokdur. +Bina’en-aleyh ne hareketin hudusü bi’l-müşahede sabitdir ne de sükunun hudusü bi’l-burhan sabitdir. +Zira zaten sükun yok ki bunun zevaliyle yerine hareket ka’im olsun da hareketin hudusü bi’l-müşahede ve sükunun hudusü tarayan-ı adem delili ile sabit olsun…” diye bir i’tiraz dermeyan edilirse cevaben deriz ki: +Haydi alemde her şeyin müteharrik olduğunu teslim edelim. +Fakat cevahir-i ecsamdaki hareket asli olmayıp arazdır. +Zira hikmet-i tabi’iyede bahs-i mahsusunda beyan olunduğu üzre cevahir ve ecsamda ita’at hassası olduğundan her cevher ve her cisimde asıl olan sükundur. +Bina’en-aleyh bütün avalimin enva’ ve efradıyla ecza ve suveriyle beraber daima müteharrik olduğunu teslim etsek bile madem ki cevahir-i ecsamda asıl olan sükundur şu halde onlardaki hareketlerin hudusünde hiç olmazsa hudus-ı zati ile hadis olduklarında şübhe yokdur. +Bu hareketler hadis olunca balada beyan etdiğimiz vechile tarayan-ı adem delili ile harekat-ı mezkureden –velev ki bizzat olsun- evvel olan sükunların dahi hudus-ı zatisi bila-şekk sabitdir. +Zira eğer o sükunlar bizzat kadim olsaydı onların yerine hareketler ka’im olmazdı. +Bina’en-aleyh gerek hareket ve gerek sükundan hiçbirisi bizzat kadim ve ezeli olmayıp her ikisi de hiç olmazsa hudus-i zati ile bila-şek hadisdir. +A’yanın hudusüne gelince; bu da bila-şekk sabitdir. +Zira bu alem-i maddiye nisbetle a’yan iki kısımdan ibaretdir: +- Madde yani cevahir-i ferde veyahud anasır - Bunlardan terekküb eden ecsamdır. +Madde ve anasır hadisdir. +Madde hadisdir; zira madde hareketden hali değildir. +Hareketin hudusü ise a’razın hudusünü Halbuki havadisden hali olmayan herşey hadis olacağından maddenin de hudusünde şüphe yokdur. +“Havadisden hali olmayan herşey hadis olacağından” dedik. +Zira havadisden hali olmayan birşey hadis olmayıp da kadim olsa o şey ile ka’im olan hadisin dahi kadim olması lazım gelir. +Hadisin kadim olması ise muhaldir. +Çünkü hilaf-ı mefruzdur. +Bir de ictima’-i nakizeyni –ya’ni birisinin hem hadis hem de kadim olmasını– müstelzimdir. +Bu ise batıldır. +Eğer mu’terizlerimiz: +“Fi’l-vakı’ eşhas-ı harekat hadisdir. +Fakat bu eşhasın nev’i kadimdir. +Bu nev’ madde ile mine’lezel ka’imdir. +Bunda ise hiçbir mahzur yokdur. +Çünkü bir kadimin diğer kadim ile kıyamına hiçbir i’tiraz varid değildir.” diyecek olursa cevaben deriz ki: +Nev’in ayrıca vücudu yokdur. +Her nev’in vücudu kendi efradıyla ka’imdir kendi efradı zımnında mütehakkıkdır. +Bina’en-aleyh madem ki maddenin hali olmadığı harekat birer birer hadisdir ve madem ki nev’-i harekat bunların zımnında mütehakkıkdır şu halde nev’-i hareketin dahi hudusu zaruridir. +Bu zaruri olunca maddenin kadimiyle beraber harekat dahi kadim olduğu takdirde birşeyin hem hadis hem kadim olması lazım geleceği şübheden varestedir. +Bu cevabımıza mu’terizimiz tarafından: +“Eşhas-ı harekatın hudusünden nev’-i harekatın hudusü lazım gelmez. +Zira eşhas-ı harekat mahdud olmasaydı o zaman o eşhas ile ka’im olan ve onların zımnında tahakkuk eden nev’-i harekatın dahi hudusü lazım gelir idi. +Fakat eşhas-ı harekat mahdud değil na-mütenahidir. +Onların nihayet bulduğu bir hareket yokdur ki bu eşhasın hudusüyle nev’lerin dahi hudusü lazım gelsin...” tarzında bir i’tiraz daha dermeyan edilecek olursa cevaben deriz ki: +Eşhas-ı harekatın na-mütenahi olması batıldır. +Zira bu takdirde teselsül lazım gelir. +Teselsülün butlanı ise bir çok berahin-ı akliye ile ve ale’l-husus her türlü i’tirazdan salim olan burhan-ı tatbik ile sabitdir. +Bu batıl olunca nev’-i harekatın hudusü dahi şübhesizdir. +Anasır ve ecsamın hudusüne gelince; maddenin hudusü sabit oldukdan sonra bunların hudusünde hiç şübhe yokdur. +Zira anasır ecza-yı ferdeden ve ecsam anasırdan mürekkebdir. +Halbuki mürekkeb olan bir şeyin hudusu şüphesizdir. +Çünkü mürekkebin vücudu eczanın vücudundan mu’ahhardır. +Bir mürekkebin eczası hadis olunca artık onun hadis olacağı evla bi’t-tarikdir. +Bina’en-aleyh a’raz gibi a’yan dahi bila-şekk hadisdir. +A’yan ve a’raz hadis olunca bunlardan mürekkeb olan alemin dahi hadis olduğu sabit olur ki matlub da bu idi. +–maba’di var– Nihayet oldu nazardan nihan o nur-i mübin Peyinde kaldı ufuklarda bir hayal-i defin! +Zeval o emr-i tabi’i kemale derpeydir: +Fezada yükselen encüm olur ufule karin; Fakat bu necm-i emel sanki berk-ı hatıf idi Ki birden etti gurubuyla ufku leyl-akin. +Tenezzül etmedi nasuta döndü lahuta; Kemine paye-i iclali oldu ılliyyin. +Hayali yad-ı hazinimde ruhu bala-gerd Vücudu bister-i makberde iğtirab-güzin... +Tehallül eyledi guya o nur-i yekpare Nigah-ı barika-bin oldu bir de harika-bin! +Bir asüman-ı celalin muhiti oldukça Nazarda Arş ile yeksan olursa çok mu zemin? +Kitabe seng-i mezarında hep kitab-ı ledün; Sirac fevk-ı serinde ziya-yı nur-i yakın. +Sütunu merkadinin Hakk’a yükselen tehlil; Revakı meşhedinin nazilat-ı arş-ı berin. +Zemin-i hakine ferraş dest-i naz-ı nesim; Feza-yı kabrine saki sehab-ı nesr-ayin. +Nücum türbesinin türbedar-ı bidarı; Bahar lahdine puşide sütre-i rengin. +Açılmadan kuruyan gonce-i izarı için Seherde nevha-i bülbül terane-i Yasin! +Havada mevcesidir şehper-i melaikenin Eden riyah değildir bu servilikte enin. +Leyal o tayf-i latifin harim-i ismetidir; Şafak ki hatıra-i iğtirabıdır ne hazin! +Bütün mekan nazarımda o ruha nüzhet-gah Eğerçi yükselerek oldu lamekanda mekin. +Ey aslına iltihak eden nur Sensin bana her tarafta manzur; Olsan da zılal içinde mestur Bir an değilim o lem’adan dur: +Ruhumda ebed-karar şu’len. +Mevvac sabahatin seherde Berk urmada nasiyen kamerde; Şeb sahn-ı harem-serana perde. +Matvi evrak-ı verd-i terde Bir şemme kitab-ı nükhetinden! +Nağmendir eden riyahı tehziz Senden bu neva-yı şuriş-engiz! +Tayfın beni eyliyor seher-hiz... +Ey hatırasıyla ruh lebriz Ey lem’a-i şu’le-i İlahi Ey subh-i ebed karargahi. +Hiç bulmaya tabişin tenahi... +Envarına gelmesin tebahi... +Bir böyle bekanı isterim ben. +Sönmez yanan ihtimali yoktur Sönmek sözünün meali yoktur... +Yok nare demem zevali yoktur Nurun fakat öyle hali yoktur. +Olmaz ona hiç adem nişimen. +Ey hatırasıyle kaldığım yar Artık aramızda bir cihan var! +Sen gökte safa-güzin-i didar Ben yerde azab içinde bi-zar! +Guşumda bütün terane şiven! +Şiven demi nay-i nağme-karın Şiven cereyanı cuybarın Şiven sesi bad-ı bi-kararın Şiven bana ah yadigarın... +Sen gökleri hande-zar ederken! +Meyanı bi-imaret bir hazin vadi-i tenha-zar O dağlar bi-kiyah ü bi-şecer bir sahra-i samma O vadi bi-nebat ü bi-semer bir saha-i melsa. +Muhiti serteser seng-i siyehden yapma bir divar Muhatı ca-be-ca kumdan ibaret bir mugaylan-zar Bu rikistan-ı hevlin ortasında bir hazin tude Zemin-i müstevaya nisbeten durmakda efzude Beşerden etmemiş kimse bu cay-ı halveti mesken Sükun-i vahdeti olmuş bütün etrafa dehşet-zen. +Avasıf bazı dem inler bu kuh-sarın arasından Seha’ib bazı dem ağlar bu vadinin semasından. +Bu cayın olmada mihr-i cihan mihman-ı her-ruzu Leyalinde kevakib nazıran-ı dide-efruzu. +O rütbe renk-i suziş var ziya-yı afitabında Serab eyler temevvüc iltima’-ı mahitabında. +Değil yer yer kuraklıkdan zemini çak çak olmuş; Susuzlukdan leb-i atşanını açmış helak olmuş. +Mugaylanı bile pejmürdedir yok levn-i hadrası “Bi-vadin gayri zi-zer’in” bu cay olmuş mü’eddası. +Bu vadi Mekke’dir ki kıble-i ehl-i me’alidir; Şu tasvir etdiğim binlerce yıl evvelki halidir. +Sükun-ı vahdet olmakda iken sahnında hevl-efza Bu vadide bir akşam üstü oldu bir cemel peyda. +Geçip gelmişdi bi-vakfe menazilden bevadiden Tehi kalmışdı sem’i savt-ı gayretza-yı hadiden. +Koşup sahrada sür’atle tozu toprağa katmışdı; Yüzüp çöllerde kum deryasına guya ki batmışdı. +Telatum eyledikce mevce-i derya-yı rikistan O olmuşdu misal-i geşti-i Nuh-i nebi-cünban. +Güzarında o rütbe iltizam-ı sür’at eylerdi Biri ta’ir sanırdı görse gerçi murg-i bi-perdi Değildi naka-i leyla değildi üştür-i selma Değildi hamil-i hevdec değildi nakıl-ı sevda. +Bu yekta rahile bir kafileydi arz-ı bathaya Bu ilk vaz’-ı kadem olmuş idi ol hak-i gabraya. +Bu tek seyyare gıbta-aver-i hayl-i kavafildi Ki zahrında güzide üç vücud-ı paki hamildi. +Biri: +Bir pir-i ruşendil ki simasındaki berkı Tele’lü’ etmede bi-fer bırakmış lem’a-i Şarkı. +Mehabetle melahat tarf-ı ruyunda ayan olmuş; Münevver bir sakal ruhsarına ayinedan olmuş. +Vekarında nümayan olmada temkin-i şeyhuhat Onu Hak ihtiyar etmiş inayet eyleyip hıllet Olup ser-dade hükm-i hikmet-efza-yı Hudavend’e Mübarek sadrına etmiş sırr-ı teslimi efgende. +Lisanı sakit ü samit cenanı Hak ile meşgul Huda’nın emrini kabil Huda’ya kendisi makbul Tefehhüm eyledin mi? +Kim idi bu zat-ı ali-cah. +Ulü’l-azm-i rüsulden bir nebi yani Halilullah O önde pes-nişini hem-ser-i pakizesi Hacer Kucağında onun da süt emer bir tıfl-ı nazik-ter. +Sarılmış bir eliyle zevc-i alişanı tutmakda Eğilmiş bir kolu üstünde evladın uyutmakda. +Niçin çöllerde böyle rehneverd olmuş değil vakıf! +Nedir hikmet bu rıhletden ne yer en sonraki mevkıf? +Bunu hiç sormamış. +Öğrenmemiş hem de niçin sorsun? +Sefer azminde zevci kendi oğluyla niçin dursun? +Eğerçi yıpramış cism-i latifi yolda mihnetle Tahammül eylemiş bir hiss-i şefkatle muhabbetle; Vücudu olmada meşy-i cemelden gerçi lerzende O titrer üstüne ma’sumunun ancak bu zahmetde; Rızadade meşakkatler tezayüd etse de her bar Kucağında o nur-i didesi tek olmasın bidar. +Nasıl lerzende olmaz üstüne ol tıfl-ı valanın O da bir mehbit-i vahy-i güzini zat-ı Mevla’nın. +Nisaya bir sa’adetdir eğerçi mader olmaklık. +Ne ali bir şerefdir mader-i peygamber olmaklık. +Ne mutlu bir kadın nisvan içinde Hazret-i Hacer Ki hem zevc-i mu’alla-namı hem evladı peygamber. +O mahdum-ı mükerrem: +İbni İbrahim-i İsmail O ferzend-i mukaddes: +Cedd-i Ahmed vacibü’t-tebcil. +O cay-ı vahşet-efzaya kadarmış seyri besbelli Menaha eyledi üştür meyan-ı vadi-i remli; O rikistana çökdükde bu merkub-ı şeref-mashub Zemine oldu zahrında olan rakibleri pa-kub. +Oturdu kumlara hem-ser sabırlı bir tahayyürle Ayakda kaldı şevher de sürekli bir tefekkürle Biri hayretde lakin ihtiramından olur sakit Biri giryan iken kalben lisanen durmada samit. +Biri zevcin biri Hakk’ın olup fermanına razı Nişimen eylemişler bi-imaret böyle bir arzı. +Bu yerde kalmağa me’mur idi Hacer’le İsmail Bu fermanı getirmişdi Halilullah’a Cebra’il Telakkı eyleyince emr-i Hakk’ı zat-ı agahı Değildi vakıf-ı sırr-ı seyahat seyyide Hacer O çıkmışdı yola ancak olup da peyrev-i şevher. +Eğerçi tir-i zehri kalb-i İbrahim’i delmişdi; Firakın şimdi artık an-ı ateşnaki gelmişdi. +Olur ateş-zen-i dil hin-i firkat öyle bir andır Velev kalb-i nebi olsun o peygamber de insandır. +O kalbi yakmamışken nar-ı bürkan-misli Nemrud’un Bu def’a yakdı nar-ı firkate fermanı Ma’bud’un. +Fakat yanmak yakılmakdır dil-i uşşak için mutlak Hususiyle kolay bir şey mi Allah’a halil olmak? +Bırakmak çölde evlad ü ıyalin gerçi müşkildi Tehalüf etmesi ondan beter bir emr-i ha’ildi. +Biraz hurma biraz da su bırakdı ümm ü ferzende. +Olurken dağların ardında hurşid-i cihan garib O firkat-perver oldu zahrına cemmazenin rakib. +Görünce azm-i zevci hemser-i biçare hayretle Peyinden koşdu feryad eyleyüp rıkkatle firkatle Ki: +Ey hemhabe-i munis! +Nedir bu azm-i na-hengam? +Neden bu firkat-i nageh-zuhura eyledin ikdam? +Nedir kasdın bu çöllerde bizi bikes bırakmakdan? +Nedir fikrin bizi kızgın rimal üstünde yakmakdan? +Dönüp bak ardına layık mı ki şam-ı garibanda Kala zevcenle evladın enin ü ah ü efganda? +Penah olmuş iken bir ümmete ey zat-ı alicah! +Şu tağrib ü teba’üdden aceb razı mıdır Allah? +Sana lazım iken cümle ibadullaha kol açmak Reva mı biz gibi biçareganı terk edip kaçmak? +Bana rahmeylemezsen de acı evladına bari! +Bırakma pençe-i mürge o ma’sum-i leben-harı! +Değildir mesken-i nev’-i beni Adem şu tenha-zar Ne asar-ı imaret var ne de bir munis-i gamhar! +Mürüvvet mi şu vadide bizi terk eylemek böyle? +Kime etdin vedi’a ehlini evladını söyle? +Metanetle ne rütbe olsa da müstahkem-i teslim Tahammül etmedi artık dil-i evvah-ı İbrahim. +Zimam-ı üştürü çekdi dönüp ol hemser-i pake Dedi: +Sığmaz Hakim-i Mutlak’ın ahkamı idrake; Bu suretle telakkı eyledim vahy-i Hudavend’i Bu caya terke me’murum şu yolda ehl ü ferzendi; Beliyye suretinde cilvedir sabret tahammül kıl Sizi bikes bırakmaz hami-i biçaregan Allah Mu’in-i bikesandır hafız-ı kevn ü mekan Allah. +Sizi ben savn-ı Mevla’ya emanet eyledim zira Emanatı ziyan etmez Cenab-ı Kibriya asla. +Şu firkat emr-i Bari’dir ne çare ben de münkadım Veda’ ey sevgili zevcem! +Selam ey ruhum evladım! +Bu suzişli veda’ı eyledikden sonra İbrahim Azimet etdi sakin kaldı Hacer çölde bi’t-teslim. +Olup lutf-ı celil-i kibriya lakin ona gamhar O ıssız çölde bir ab-ı musaffa eyledi izhar. +Biraz sonra “Beni Cürhüm” o caya geldi eğlendi; O tenha-zar olan vadi imaret buldu şenlendi. +Yetişdi necl-i vala-zadı İsmail-i alişan Kabile halkına oldu re’is-i mefharet-ünvan. +Edildi Ka’be inşa oldu İsmail peygamber Tekessür eyledi nesli yayıldı su-be-su yer yer; Nihayet geldi ol nesl-i güzinin ma-bihi’l-fahri Garik-i nur-i tevhid ü hidayet eyledi dehri. +Musalla-yı mu’alla-payesi Beyt-i İlah oldu; O ıssız çöl dönüp İslam için bir kıblegah oldu. +Olur her emri Bari’nin nice hikmetlere mazhar Bakın umran-ı İslam’ın esası: +Hicret-i Hacer!.. +–maba’d ve son– ve mürşide fasid-i ahlak u adatı değiştirecek bir muslihe muhtac olduğunu inba etmek üzre kalbine min tarafillah zim-i takat-şikende nusret-i ilahiyye’nin kendisine mu’in ve zahir olacağını ba’idü’l-menal olan evamil-i ulvinin husulüne nihayete kadar hadim olacağını iş’ar eden nesim-i inayet-i rahmaniden; piş ü pesinde bir şems-i nuranur gibi parlayan kendisini delil aramak ihtiyacından muğni kılan musahib-i vahy-i ilahiden; a’van u ensar sipah u sipehsalar makamına ka’im olan va’d-i sadık-ı semaviden başka birşey değildir. +Şu’ub u kaba’il-i alemin kimi putperest kimi ateşperest kimi dehri kimi Mani kimi Yahudi kimi Nasrani ve tabi’ iken cümlesini birden tevhide teşbih ü ta’tilden münezzeh olarak ta’zim-i Rabb-i mecide –kimseyi imdad ve mu’avenetine çağırmadan kimseyi bu emr-i azime teşrik etmeden– yalnız başına öyle bir kuvvet ve itmi’nan-ı kalb hayret olmamak mümkün değildir. +Ve yek demde döndü: +“Evsanınızı terk edin. +Aba u ecdadınızın size tanıtdığı ma’budları artık tanımayın” dedi. +Lahut ile nasutu birbirine karışdırıp girdab-ı hasar içinde serasime ve gümkeşte kalan müşebbeheyi “Hak te’alanın münezzeh olduğu bu teşbihden şan-ı uluhiyyetine na-seza isnadatdan vaz geçiniz” diye saneviyyeyi “Bilcümle hadisat-ı kevniyyeyi alem-i vücudda bi’l-istiklal mutasarrıf olan şerik ü nazirden müte’ali olan vahid-i zü’l-celale isnad ediniz. +Yekdiğerini mahvetmek lazım gelen iki müsavi kuvvet ve kudretin vücudunu i’tikad gibi bir girive-i butlana düşmeyiniz” diye tahzir etdi. +Tabi’iyyuna bakdı. +Onları da enzar-ı basiretlerini perde-i kesif-i tabi’atın maverasına doğru sevk ü icaleye ka’inatın medar-ı kıyamı olan sırr-ı vücudu müşahedeye teşvik ve tergıb eyledi. +Bilcümle zü’l-kavli kendine muhatab etdi. +Büyük küçük ve kabız-ı ervah-ı mahlukat olan o zat-ı ecell ü a’lanın kabza-i kudret ve ceberutunda yeksan olarak ser-be-hak-i acz ü meskenet olduklarını i’lan ve insanların yekdiğerlerine olan rüchan-ı hakıkıleri ya’ni nezd-i ilahideki fazl ü meziyyetleri takva vü ta’atlerine göre olduğu sarahaten beyan halık ile mahluk arasına girmek vesile-i şefa’at olmak gibi fuzuli bir hizmeti kendiliklerinden der’uhde eden rü’esa-yı ruhaniyyenin bu hodgamane intihali gayr-i kabil olduğunu en büyük bir re’is-i ruhaninin indallah himmeti peyrevlerinin en küçüklerinden farksız bulunduğunu mehbit-i vahy-i Huda olmuş bir kalb-i selimin bahş eylediği bir kuvvet-i mukni’ane rabbaniyyelerinden edna-yı meratib-i ubudiyyete inmelerini bir ilahdan bir ma’buddan isti’ane hususunda re’isin ru’usa iştirak eylemesini ve halıka nisbeten bir dereke-i acz ü iftikarda bulunan bilcümle efrad-ı insaniyye beynindeki fark ve tefavüt ilm ü faziletden takva vü ta’atdan Mukallidleri göreneklerine esir olanları ruhlarını tengna-yı mezelletden tahlise ve ellerini ayaklarını bağlayan sa’adetlerine sed çeken iğlal-i hurafatı çözmeye irşad etdi. +Kütüb-i semaviyyeyi mütala’a ve me’anisini idrak ile o kütüb-i mukaddesenin muhtevi olduğu şerayi’-i ilahiyye’yi muhafaza rufunu bellemekle iktifa edip ruh ve ma’nalarına nüfuz etmek rahin-i müskite ile tebkit eyledi. +Amal ü makasıd-ı nefsaniyyelerine şedide ile tahkır etdi. +El-hasıl bütün halkı vahy-i ilahiyi anlamaya sırr ilmiyle tahakkuk etmeye da’vet eyledi. +Her mal etmenin yolunu gösterdi. +Herkes kendini bilmeye tanımaya ve akıl ve fikir ve irade gibi hasa’is-i celile ile mümtaz bir mahluk-i şerif olduğunu idrak edip bu hasa’is-i mübeccelenin mukteziyatıyla amil olmaya teşvik eyledi. +Alem-i kevn ü fesadı insana musahhar kılan o hakim-i mutlakın mübah kılıp bu intifa’ı i’tidalden hudud-ı şeri’atden kuyud-ı faziletden başka bir mani’ tahdid eylemediğini ifham etdi. +Halkı akıl ve fikirlerinin i’anesiyle ma’rifet-i Halıka vasıl olmaya ikdar ü e’azz-ı makasıd ve metalib-i evveli cihanlar değen bu ma’rifeti iktisab için de hassa-i vahy ile mümtaz olan sahib-i mu’cizatdan başka vesa’iti intihal-i mübtılane olmak üzre ortadan kaldırarak nebiden başkasına ittiba’dan men’ eyledi. +Nebiye iman için de aynıyla tasdik-i vücud-ı Bari gibi delil-i kavi vü celiye istinad edilmesini emreyledi. +Vesatat-ı enbiyaya ihtiyacımız ise derkardır. +Zira vücud-ı Bari’yi tasdik için ba’s-i enbiyaya hacet olmasa da bilinmesi matlub-ı ilahi olan sıfat-ı ilahiye’yi bilmek için şan-ı uluhiyete en ziyade layık olan ibadeti öğrenmek için mesalih-i dünyeviyyemizi tesviye ve idare hususunda enzarımıza hafi kalan kavanin ü kava’id-i dakıkaya kesb-i vukuf eylemek olduğunu aklımız inkar etmez. +İnsana ruh ile cisimden yekdiğeriyle mümtezic iki alem-i mütehalifden mürekkeb olduğunu ve her iki alemine hizmet ve her iki cüz’-i vücudunu daire-i hikmetden inhiraf etmeyerek ma-hulıka lehlerinde öteki alemde mülakı olacakları ahval ü ehvale karşı daha bu alemde iken hazırlanmaya da’vet etdi. +En hayırlı amelin olduğunu tebyin etdi. +Bir kavmin bir sınıfın değil bütün nev’-i beşerin dünyada rahatı ukbada selamet ü sa’adeti meziyet-i nev’iye ve ulviyet-i izafiyesini i’la için her ne lazım etdiğine hüsran-ı dünya ve hırman-ı ukba dahi olsa muhabbet bilmediği şeye mucib-i izz ü siyadet ve münteha-yı meratib-i sa’adetde olsa adavet etmek olduğu halde maddeten hiçbir kuvvet ve kudreti yok iken velvele-i alemgiri bütün halk-ı cihanı ayaklandırmak şanından olan böyle büyük da’vete yalnız başına kalkışmak akıllara hakıkaten durgunluk verir. +Yeryüzündeki i’tikadat ve i’tiyadatın kaffesine birden i’lan-ı harb demek olan bu da’vaya kıyam etdiği zaman herkesden evvel mehd-i hidayet ve merkez-i daire-i sa’adet olmak lazım gelir. +Kendi kavmi tasdik edecek iken bu neşr-i huda-pesendaneye en ziyade mani’ olan onlar oldu. +Müşrikin-i Arab kendi nefislerinin düşmanı şehvetlerinin esiri olduklarından o da’vet-i mühimmenin mutazammın olduğu hakayıka yanaşmak istemiyorlardı. +Avamları havaslarının ağzına bakar. +İradelerini onların iradesine tabi’ kılarlardı. +Havaslarının ukulü ise gışa-yı izz ü gurur ile mahcub olduğundan öyle bir fakır ümminin sözünü dinlemeyi azametlerine bir dürlü yediremiyorlardı. +Zaharif-i dünyadan o kadar bi-nasib olan bir zatda kendilerine nasihat vermek haiz oldukları makamat-ı refi’aya ta’arruzla levm ü ta’nif etmek için bir meziyet-i hakıkiyye görmüyorlardı. +Lakin o Resul-i ümmi o nebi-yi Kureyşi o fakr u za’fı ile o acz-i zahirisi ile beraber yine siham-ı dela’ilini yağdırıyor burhan-ı celinin feyizli seha’ibinden sa’ikalar indiriyordu. +Gah zecr ü tevbih ile gah rıfk u nasihatle gah calib-i dikkat şeylerle mucib-i ibret sözlerle enzar-ı intibahlarını i’la ediyordu. +Guya ki ittiba’ına karşı cabbar hükmünde kahhar bununla beraber her emr ü nehyinde hikmetşi’ar görünen bir sultan-ı dad-ger yahud evladını terbiyede mahir mesalih-i dünyeviyye vü uhreviyyelerini tesviyeye kadir sert olduğu kadar merhametli bir peder idi. +O za’f içindeki o kuvvet o acz içindeki o miknet o ümmilik içindeki o ilm ü hikmet o muhit-i cahiliyyet içindeki o sedad u fazilet ne idi? +asuman-ı akdesden nüzul-i inayet-i ulyadan kendine o kalb-i tabdarı makarr eden vahy-i celil-i hudadan başka birşey değildi. +O hitab herşeyi ilim ve rahmetiyle muhit olan kadir-i kayyumun hitab-ı izzeti idi. +Bu emir kulakları tenbih eden cehalet hicablarını yırtan gaflet perdelerini paralayan kalblerin samimine giren emr-i nafiz-i ilahi idi ki bu emir ve hitabı da Resulünün sıhhat-ı risaletine en kavi burhanı beri kılmak için böyle mu’tad olmayan bir hasisa-i celile ile mümtaz eylediği bir abd-i ümminin lisanı ile onun nutk-ı dilşikarıyla tebliğ eyledi. +Hakıkat! +Isbat-ı nübüvvete daha vazıh delil aranır mı? +Bir ümmi çıksın da katibleri okudukları yazdıklarını anlamaya da’vet etsin. +Medaris-i ilme asla yanaşmamış biri gelsin de ulemaya bildiklerini şeva’ib-i cehl ve gabavetden tasfiye edin diye çıkışsın. +Menabi’-i irfanın semtine uğramamış bir kimse urefayı irşad etsin. +Erbab-ı evham içinden yetişmiş bir kimse hükemanın sekatatını bulsun da onları doğru yola sevk etsin. +Sadegi-yi tabi’ate en yakın olan nizam-ı hilkati kavanin-i kevniyeyi bütün nev’-i beşer için usul ve kava’id-i şeri’ati vaz’ ve ta’yin etsin. +Sa’adete öyle şehrahlar açsın ki salikleri tehlike-i hüsrandan kurtulsun tarikleri ise tarik-i necatı asla bulamasın. +Nedir o ulvi hitablar! +Nedir o müskit cevab! +sıfatın bu hallerine nazar-ı ibretle bakınca diyeceği gelir. +Lakin hayır biz bunu söylemeyiz. +Onu daire-i beşeriyyetden haric tutmamakla beraber sınıf-ı mela’ikden ma’dud olmakdan da münezzeh ve müte’ali addederiz. +Biz ayet-i kerimesini şan-ı alisine en mükemmel ta’rif olmak üzre tanırız. +O mahbub-ı Huda o zübde-i kümmel-i asfiya bi’l-cümle enbiyayı tasdik etmiş bir nebidir. +Lakin kendi nübüvvet ve risaleti hakkında delil-i mukni’ olmak üzre gözleri kamaşdıracak havass ve meşa’iri tedhiş edecek havarık göstermedi. +Her kuvvet-i insaniyyeye muhtassun lehi olan işi yapdırmayı teklif etdiği sırada akl-ı insaniyi de hitab-ı ilahiyi nakle me’mur etdi. +Hatayı savabdan temyiz etmek vazifesini ona tahmil eyledi. +Kemal-i hüccet ü burhanı kelamın kuvvetine belagatin kahr u galebesine delilin sıhhatine tevdi’ etdi. +Ayat-ı beyyinat-ı hada isbat eyledi. +Makale-i mebhusün anhamız şu hadde baliğ ve reside olması üzerine yine sözümüze devam ederek dedik ki: +İşte o Resul-i Kerimdir ki Cenab-ı Hak onu rahmeten li’l-alemin olarak irsal buyurmuş ve tarih-i hayat-ı şerifesinin ibtidasından sonuna kadar zühd ü ibadet ve tevazu’ u mekremetle ve zeharif-i dünyadan bu’d ve mücanebetle güzeran olması kendilerinin meb’usun bi’l-hak mürselin-i izamdan olduklarına kat’iyyen ve vazıhan delalet eyleyen zat-ı ali-kadr bize gelmiş ve taraf-ı akdes-i ilahiden ayat-ı beyyinatıyla rehberi-i tarik-i hidayet ve sa’adet olmuşdur. +dedi. +İşte o Resul-i Kerim cemi’ enbiya ve mürseline ve cemi’ kütüb-i ilahiyye’ye iman etmekliğimizi emr etdi. +Ve bunu dinimizin ka’idesi imanımızın umdesi kıldı. +Sonra hayrın küllüsini bize emr ve şerrin küllüsinden bizi nehy etdi. +Ve namus-ı ahlakı bize teşri’ edip tarik-i kemalatı bize ta’rif etdi. +Ve bizden nez’a-i hıkd ve ta’assub-ı zemimi imha eyledi. +Sallallahu aleyhi ve sellem. +kında kesret-i şükuk vakı’ olan bu asırda– ona ittiba’ ve onunla amel mümkün olsun. +Ve bu dinden başka hangi dindir ki onda ilm-i lahut işrak etsin de ashab-ı mülk Hak te’ala hakkında cehlen ve efkar ü zünun-ı sabıkıne takliden irad etdikleri esatir ve hurafata adüvv olsun. +Elhamdülillah ala dini’l-İslam. +Makalemizde Japonya’daki edyan kongresine irad ve müfide olmak üzre bir takım nukat-ı mühimmeyi de dermeyan eylemişdik. +Nukat-ı mezkure öyle noktalardır ki kulubu alem-i İslam’a bir tevcih-i ıztırari ile tevcih eder ve bi’l-hassa nazar-ı rağbeti isticlab eyler. +İşte makalemizde demiş idik ki: +Evvelen: +İslam vahy-i ilahi ile olan edyanın ahiridir. +Bu tiyazı zahir ve bahirdir. +Zira herşeyin ahiri ma-tekaddeminde olmayan vücuh-ı imtiyaz ve kemali haiz olduğu derkardır. +Saniyen: +Kur’an-ı mübinde sarahat vardır ki Resul-i İslam Hazret-i Muhammed aleyhisselam mürselinin aharı ve enbiyanın hatemidir ve kaffe-i nasa irsal buyrulmuşdur. +Kale te’ala ve kale te’ala Halbuki kütüb-i münzele-i saireden ve el’an beynimizde bulunan edyan-ı mevcudeden hiçbiri böyle bir sarahati cami’ değildir. +Buda’nın kitabı ancak Brahma dininin ıslahı için na-yı İslam’a rağbet ve iltifat nazarın icab etdiği ve onu edyan-ı saire meyanında mümtaz eylediği şeyin birisi de bu sarahat-ı kamilesidir. +Salisen: +Vakta ki İslam bir din-i umumi olduysa Halık-ı te’ala ve tekaddes hazretlerinin şer’-i şerifi şu’ub ve kaba’ilin ebyaz ve asfer ve ahmer ve esvedini rabt için imtiyazat-ı ecnas ve anasırı mahv ve asabiyyet-i kavmiyyeyi ref’ etdi ve beyne’l-İslam müsavat-ı kamile-i umumiyyenin mebde’ini takrir ve insanların umumu a’ile-i vahideden ibaret olup babalarının Adem analarının Havva aleyhime’s-selam olduğunu tasrih eyledi. +Ve insaniyetin şu’ub ve kaba’ilden mürekkeb olması münaza’a ve mukatele için değil ta’arüf ve tebadül-i menafi’ için olduğunu bizlere bildirdi. +Nitekim Cenab-ı Vacibü’l-Vücud nev’-i insaninin umumuna hitaben; [ buyurdu. +Rabi’an: +Kitab-ı İslam’ın nush ve meva’iz ve irşad ve hidayetle kasdı bir ümmet-i hassaya ve şu’be-i mu’ayyeneye olmayıp hitabı nev’-i beni beşerin umumunadır. +Zira ki bir din-i umumidir. +Nitekim Hak te’ala buyurdu Ve kavluhu te’ala Hamisen : +Kur’an-ı kerim nevamis-i şeri’at ve ahlak ve hey’at-ı ictima’iyye hususunda ancak aslı’l-usul olan usul-i evveliyye ve kavanin-i külliyyeyi havi olup cüz’iyyat ve fer’iyyatı ala hasebi’z-zaman ve’l-mekan Kitabullah ve sünnet-i Resulüllah’dan istinbat-ı kuvvet ve istita’atini haiz olan ehl-i ictihada terk etmişdir. +Buna misalimiz de Cenab-ı Vacibü’l-Vücud şeri’atde bize mebde’-i adl-i mutlak ve esas müsavatı tahsis ve tasrih buyurmasıdır. +Nesta’izü-billah: +ve ayat-ı celilesidir ki da’vamıza burhandır. +Ve sonra şu iki asıldan ve bunlara mümasil usul-i ahlakdan kitab ve sünnete müra’i oldukları halde ahval-i zaman ve mekana ve ihtiyacata göre nefsleri için bir şeri’at-ı adile vücuda getirmelerini müslümanlara vacib kıldı. +Bu vücub üzerinedir ki müslimun-i evvelun karn-ı sani ve salisde bi’l-ictihad ihya-yı şeri’at-ı garraya ka’im oldular. +Mu’ahharan müsliminde hareket-i ictihad ümmete tareyan eden za’f üzerine tevakkuf etdi fikr-i aciziye göre e’imme-i muttali’in ve ulema-yı amilinden şart-ı ictihadı tamamıyla cami’ olanlar için bab-ı ictihad ila yevmi’l-kıyame meftuhdur. +Sadisen: +Müsamaha-i diniyye hürriyet-i mezhebiyye şu din-i Hanifi’nin usulündendir. +Muhakkakdır ki Cenab-ı Vacibü’l-Vücud bu din-i mübini kava’id-i ilmiye-i aliye ile teşyid buyurmuş ve nefs-i mü’minde hıkd-ı dini için bir mahal bırakmamışdır. +Şu kava’id-i ilmiye ise nev’-i insaninin akıl ve nazarı muktezasınca aka’idde muhtelif olmaları hikmet-i baliga-i ilahiyesi iktizasından olduğunu cenab-ı Rabb-ı izzetin bize ta’lim buyurmasıdır. +Kale te’ala Ve bir kimse diğer kimseyi ancak Allah’ın izin ve hidayetiyle kendi mezhebine ihtida etdirmeye muvaffak ve muktedir olduğunu bildirmesidir. +Hatta habib-i ekremine bile buyurdu. +Ve kale te’ala gayrın akıdesine ta’arruz ve tecavüzle tasallut etmek hiç kimseye verilmemişdir. +Kale te’ala lüman edyanda ümemin ihtilafı cenab-ı alim ve hakimin mukteza-yı iradesinden olduğunu ve bu ihtilaf ukul ve medarikin derecesine tabi’ bulunduğunu ve bir insan ancak ceğini ve kimsenin aka’id-i vicdaniyyesine tasallut ve ta’arruz edilmemesini ve bir kimseye iman ile ikrah ve icbar edilmemesini bildiği vakit o mü’minin kalbinden eser-i hıkd-ı dini mahv ve muzmahill olup rahmet-i ilahiden muktebes bir rahmet-i aliye ile münevverü’s-sadr olur ve edyan-ı saire erbabıyla mu’amelat ve mu’aşeret hususunda –mü’minleri katl ve dininden diyarından ehlinden ihrac ve teb’id etmedikce– adl ve kıst ile girişir. +Kema kale te’ala: +Şu ayet-i kerime müslimini dininden ihrac için mukatele edenleri ahbab ittihaz eylemekden müslümanları nehy ederse de onlara zulm etmeyi emr etmez ve vechen mine’l-vücuh bir zıdd-ı adl ile onlara isa’et eylemeyi reva görmez. +Kale te’ala Cenab-ı Hak mevatın-ı kıtalde bile müslime adli emr ve tavsiye buyurmuşdur. +Kale te’ala min-tarafillah ifaza buyrulan şu adl-i ilahi şu nur-ı rabbani şu hikmet-i aliye ümem-i arzdan hazır ve gabir olan hiçbir ümmete sebk etmemişdir. +İnad ve mükabere edenler varsa hilafını isbat etmeleri için işte meydan. +Sabi’an: +Hürriyet-i vicdan ve i’tikadı İslam takrir etmişdir. +Bu da medeniyyetin asl ü esas-ı muhkemidir. +Kale te’ala Din-i sevret ve şiddet neticesinde ancak karn-ı mazide Avrupa’da zahir olmaya başlamışdır. +Ayet-i celile-i mezkure mü’edda-yı kerimince her insan akıl ve iradesiyle kendinin ihtiyar eylediğini din ittihaz eylemesi hakkında hürdür. +Saminen: +Din-i İslam’da –edyan-ı sairede olduğu gibi– usul ve furu’-ı dinde hal ve akde karışır ve halkı dinde takarrur eden şeye ittiba’a çalışır bir hey’et-i ruhaniyye ve riyaset-i diniyye yokdur. +Cümlenin ma’lumu olduğu üzre cins-i hayvan ve onun tahtındaki enva’dan bir nev’-i şerif ve mümtazı bulunan insan dahi ruh ile cisimden mürekkeb ve ikisinin telahuk ve müteşekkildir. +Hayvan lafzının ma’nası mutlaka sahib-i hayat canlı bir mahluk diye ta’yin olunursa pek çok mevcudata şamil olacağı gibi kendine mahsus hayat ve hareketden mahrum bir zerrenin yerde ve gökde bulunamayacağına nazaran cemi’ ka’inata zi-hayat ma’nasınca hayvan Yaradılışı ruh ile cismin terekkübüyle hasıl ve şu terekküb ve imtizac vasıtasıyla asar-ı bedi’a ihtira’ında beyne’lmahlukat bi-mu’adil olan efrad-ı beşer gerek zahiri ve gerek ma’nevi harekatında cisme sari ruhun cisme ictima’ı i’tibarıyla masnu’a-i acibe olan insan vesairenin bir halikı olmak lüzumunu teslim eder diye kafes-i cisme dahil ve mümtezic ruhun nefs-ı natıkanın kalb-i hakıkınin hükümlerini ve benim namusum ma’bud-ı hakıkıye prestişe beni mecbur tutuyor yolundaki kararlarını beyan eden insanlar elbette kendilerindeki ruh ve ma’na cihetiyle hüküm vermiş olduklarını bu ve emsali ahkam-ı vicdaniyyede asla efrad-ı insaniye aralarında fark bulunmadığını bilirler; din-i ilahinin ta’yin buyurduğu veza’ifin i’tikadi ve ameli olmak üzre ikiye olmayıp bedenin amel-i zahirisi dahi iki rükn-i dinden biri olarak ta’ayyün eylemişdir şu halde fıtrat-ı zatiyye ve ahlak-ı cibilliyyelerine bi’l-iktisab zam ve ilave eyledikleri ulum ma’arif hüner ve sanayi’ insanların ruh ile cisimden mürekkeb olmalarına halel vermediği gibi ma’arif-i hakıkiyyeden ve ulum-ı zaruriyye-i beşeriyyeden bi-behre kalmaları da hey’et-i asliyyelerini tebdil edemez. +Bina’en-aleyh bir kimsenin ulema-yı dinden olması ve mütedeyyin bulunması hilkat-i beşeriyyeyi medeniyyet-i hakıkiyeyi tağyir ve tebdil edemeyeceğinden ulema-i dine “Me’murin-i ruhaniye kısm-ı ruhani” ta’birleriyle cem’iyet-i beşeriyyeden ve harekat-ı zahire-i medeniyye hukukundan ve belki ma’lumatından haric tutulmaları ca’iz olamaz. +Ruhanileri cismanilerden ayırmadıkça veyahud daha doğrusu umur-ı ammeye karışdırdıkça terakkı ve ıslahat mümkün değildir gibi vukufsuz delilsiz sözler şayan-ı istiğrab safsatalardandır. +Sıratımüstakım bu mes’eleyi ehemmiyet-i azime ile telakkı eder ve haka’ik-i İslamiyyeden bi-haber bazı kesanın zannıyla muharrir-i fazılın bi-hakkın şikayet etdiği vücub-ı tefrikaya ka’iliyetin ibtina eylediği esasların sehafetini isbat ve nokta-i nazarımızı muhafaza emrinde kariben bi-mennihi’l-kerim müdellel ve mufassal makaleler neşr edeceği gibi saha’ifini haricden ihda olunacak bu kabil asara küşade bulundurmakla da iftihar eyler. +Rusya müslümanları Avrupa ve Asya kısmı i’tibariyle Tatar Mişar Başkurd Nogay Kafkazlılar Kırgız Türkmen Sart Özbek Tacik namlarıyla bir çok kabile ve ensabın birleşmesinden müteşekkil bir milletdir. +Dinen ve ekseri neseben hep birdirler. +Fakat lisan adet ve tarz-ı mu’ameleleri ayrı ayrıdır. +Türkistanlı bir Sart –zaten müslüman olduğu halde– Kazanlı bir Tatar ile konuşamaz ve müslüman namıyla ülfet hasıl edemez. +Şive ve maksudu ifada gösterilen başkalıklar pek büyük müşkilatı mucib olur.. +Dini siyasi Şu i’tibardan Rusya’nın ikinci meclis-i meb’usanında da otuz beş kadar İslam vekili biri diğeriyle Rusça söyleşmeye mecbur oldular. +Öyle ise böyle bir kavmin edebiyatı nerede olur? +Elbet edebiyatdan külliyen mahrumdurlar. +Bununla beraber cüz’i bir cinsiyet ta’assubuyla da mübteladırlar. +Diller bir usul ve ka’ideye tabi’ değil. +Hele cümleler terkibler izafetler hatta atıflarına kelime intihabatında olan doğrusuzluklar ve imlalarına gelinceye kadar cümlesi ıslah edilecek okuma ve okutma kolay olmayan ve matlub-ı terakkıye sür’at vermeyecek bir haldedir. +Yazıları elifbaları eksik. +Zaten yazıları bir istenografyadır. +Hiçbir usule teba’iyet etmez. +Kimi hatt-ı ta’likı kimi nesih ve sülüsü andırır suretde yazar. +Biri diğerin mektubunu böyle tanımaz. +Bir memleket ve bir iklimde olan müslümanların hali icmalen şudur. +İşte ecnebi memleket müslümanları ile olacak mu’ameleler kıyas ile münfehim oluyor. +Ne azim bir iftirak ne söylenemeyecek bir berbadlık!.. +Lisan mes’elesi şimdi bizim için en mühim ve en müşkil bir mes’eledir. +Ve li-haza buradaki müslümanların bu kında ber kadr hayli te’ati-i efkar eder ise de yine neticesizdir. +Zira balada ta’dad etdiğim kaba’ilden herbiri kendisine mahsus bir edebiyat inşasını da’va eder mes’ele yine meydan alamaz vücuddan mahrum kalır fikirler nabud olur. +Bundan ötürü son vakitler zuhur eden gazeteler kendilerine mahsus bir şive ile yazdılar. +Umumen ne Rusya müslümanı anlar ne Osmanlı Türkü ne de başkaları. +Hiç. +Şimdi umumen Türklerin esas ve lügatı i’tibariyle ber kadr kelam serdine mecbur oldum. +Söz tabi’i uzanacakdır. +Bundan dolayı beni ma’zur görerek bağışlarsınız ümidiyle kari’in-i kiramın afvını istirham ederim. +Lisanımız an-asıl Türk lisanıdır. +Usul-i sarfiyye ve terkibiyyesi cihetince gayet mazbut hem de gayet sehl bir lügatdir. +Bu i’tibar ile lügatimizde hiçbir kusur yok. +Kava’id-i sarfiyyemiz ve terkibiyemiz sarf u nahv-i Arab gibi vasi’ değilse de; bu da kava’idimizin sühuleti icazı inzibatı demek olduğundan; biz şu hususu mehasin-i lügatimizden addederek lügatimizin kusurundan addetmeyi muvafık görmüyoruz. +Sarf u nahv-i Arabi’nin ittisa’ına bizim usul-i lügaviyyemizin Zira kava’id-i lügaviyyemizin kemali lügatin ahvalini zabıt vafi tamamen mutabık olmakdır. +İttisa’ yahud icazın burada hiç dahli yokdur. +Şu i’tibar ile lügatımızın kemal-i vukufiyetini da’va eder durur isek lügatimizde diğer cihetden olan gayet büyük kusurdan gafletle değil. +Zira kendisinin cüz’i bir meşguliyetinden ve harekat-ı adiyyesinden hikaye eder bir adam kendi ta’birat ve uslubuna ufacık bir mülahazayı sarf ederse lügatinde olan şu kusurdan gafil olması mümkün değil. +Bugün neşr olunmuş ulum u fünunun kusurdan gafil olsun? +Ümmet-i Türkiyye gayet kadim bir ümmetdir. +Devlet-i Fars’dan evvel ve sonra Türklerin gayet büyük devlet ve memleketleri mevcud idi. +Ümmet-i Türkiyye kadim olduğu gibi lügat-i Türkiyye de pek eski bir lügatdir. +Evvelleri herbiri diğerinin dilini söylediğini anlar hep ictima’ eder memleket teşkil eder ve birlikde yaşar olmuşlardır. +Şu lisanın basitliği anlaşılır bir tarzda olduğu ve müttehid bulunduğu yedinci asırda Roma kayserini Asya ve Afrika vilayetlerini; on dördüncü asırda Balkan yarımadasındaki İslavyan memleketlerini on beşinci asırda Yunanistan’ı on üçüncü asırda Rusya’yı taht-ı tasarruflarına ahz eden cema’at hep akvam-ı Türkiyye idi. +Fakat havayic-i hayatiyye ve esbab-ı hariciyyenin sevki ve def’iyle ümmet-i Türkiyye etraf-ı aleme dağılmaya başladılar. +Şu emr-i tarihi iktizasıyla koca ümmet-i Türkiyye bir çok akvama münkasem olup her kavmin kendisine mahsus esalib-i terkibiyyesi ve bozma şiveleri olmaya başlamışdır. +Zira lügat ve esalib-i terakibi bir kayd derununda mahfuz olmayan her kavm hemsaye ve civarın şive-i Türkiyyesinin de Ruslaşıp Osmanlılara Türkistanlılara anlatmamak derecesine gelmesi de şu sebebe mebnidir. +Herhalde tabi’at-ı dehrin te’siri ve siham-ı havadisatın ta’nıyla ümmet-i Türkiyye muhtelif edvar geçirmişdir. +Diğer eşya-yı tabi’iyye gibi bizim lügat-ı Türkiyyemiz de türlü tağyiratın belasını çekmişdir. +Tegayyür ise şu alemin tabi’atı kemal ile sebat ve bekada yalnız Rabbü’l-alemin’in şan-ı sübhanisi bulunduğu cihetle şikayet etmek yolunda değiliz. +Vakı’ı hikayet yolunda tezkirdir. +Evet bizim ümmet-i Türkiyyemiz pek kadim bir ümmet renin iktizasıyla dur ve mahrum kalıp lügat-ı Türkiyyede hiçbir asrın ulum ve ma’arifi olmadığı gibi kendi lisanlarında kendi ahval-i hayatiye ve ictima’iye ve hariciyelerine hem ava’id-i cinsiyelerine dair hiçbir kitab-ı tarihi yahud laekall bir divan-ı hurafi kalmamışdır. +Kalmış ise de halkları bu gibi eserleri tetebbu’ ve teftiş etmez ve bu gibi mühim asar-ı atika bahsinde i’tina etmeyerek afv edilmeyecek bir kusur irtikab etmişlerdir. +Ecnebiler bulur te’lif eder tercüme eder neşr eder; biz hemen bakarız; ta’accüb ederiz. +Şu sebeblerden dolayı bizim lügat-i Türkiyyemiz iki büyük belaya giriftar olmuşdur: +Biri ulum ve ma’arifin terbiyesiyle terakkı etmeyip eski sadeliğinde eski darlığında kalmasıdır. +Diğeri mevadd-ı lügaviyyemizin ağlebi bize vasıl olmayıp ekserisinin ziya’ıyla eski darlığına ilaveten daha darlaşmasıdır. +Kur’an ve ehadis sayesinde lügat-i Arabiyye’nin mahfuziyeti göz önünde iken; lügatimizin bir kamusu ya ahval-i haliyemizin bir divanı kalsa idi lügatimiz ne kadar mahfuz olur burasını kıyas ile anlayınız. +Bir çok kütüb-i Arabiyye tedvin eden Türk uleması nasıl kendi lisanımızda bir kitab te’lif ve cem’ etmeye himmet buyurmamışlar? +Lisanımızın mevaddını zabt eden “Lügat-i Çağatay ve Türki-i Osmani” ve “Apuşka” namında bir iki kitab manzurum olduysa da bunlar da pek muhtasar olmakla beraber kusurdan da hali değildir. +Meramımı anlatmış isem lügat-i Türkiyemizin ekser mevaddının ziya’ı üslub-ı Türkimizin herhalde her hacetde diğer akvama ihtilatımız sebebiyle külliyen tebdil ve temsil olunduğu zahir olmuşdur zannındayım. +Fakat muradım bu değil. +Buraya kadar yazdığım muradıma bir tavti’e bir mukaddime tarzında idi. +Yukarıda verdiğim izahatdan Rusya müslümanları ve Osmanlı Türkleri neseben ve dinen bir oldukları tamamıyla anlaşılmışdır. +Zaten Tatar unsuru Türk unsurudur. +Ulum ve ma’arifin evc-i kemale irtika etdiği bir asırda her kavim öz kendi lisanlarında hem ulumu hem ma’arifi hem de kendilerinin ahval-i tarihiyelerini yazıp edebiyatlarını asrın terakkısiyle mütenasib bir derecede te’ali etdirmişler iken ve bunun gibi umum işlerde memleketin farkına bakmayarak eski ham dil bırakılarak hususiyle Avrupalılar iskolastik Latince Yunanca kaldırılmakla halk diline sarılmakla ittihada başlamışlar iken; umumen biz Türk evladı kendimizin şu eski saf Türk dilimize müraca’at ederek maksudumuzu bitamamihi ala vechi’s-suhule ifade eder bir müfid lisan kullanmak ve ma’arif dilimizi ve edebiyatımızı hep şu lisan zem ve vacibdir demek istesem ve icmalen maksudum da şu idi fakat o vakit bugün ittihaz etdiğimiz Osmanlı edebiyatı ortadan kaldırılacak ve bu edebiyata hidmet eden bir çok zevata sa’yleri nabud olacak diye hücum edecekleri hatırımdadır. +Lakin koca bir ümmet-i Türkiyyenin beynine vakı’ olan başkalaşmalar ve irtibatsızlıkların mahvı gibi külli bir işin intifasından cüz’i birşeyin intifası irtikab edildikde ne olur? +Yine Osmanlıların bugün ittihaz etdikleri şu edebiyat ve ma’arif dili medh edilecek ve aynıyla kabul olunacak edebiyat değildir. +Zira lisanlarının hep sülüsanı Arab ve Acem lisanıyla karışmışdır. +Mehafil-i aliyelerinde olanlar ile avamı böyle irtibat etmez. +Dilleri arasında bir ayrılık hüküm-fermadır. +Matlubca terakkı havass ve avam ayrılığının ortadan kaldırıldığı gün müyesser olacakdır. +Halk anlamaz Bunu inkar eden var ise şahid-i vücudu tahkim edelim; o söylesin guş edelim. +Her halde yaşayışımız ittihad-i lisan ittihad-ı şive ile ka’imdir. +Zaten bir idik. +Dilsiz olarak darmadağınık bir hale geldik. +Osmanlı gazetesi Rusya’da layıkıyla anlaşılmaz bilakis Rusya’daki gazeteler Osmanlılara matlubu ifa edemez. +Böyle gider isek sonumuz hoş çıkmaz. +Biz ki hass-ı cihanın salahı selameti hakkıyla terakkısi “Lügat-i Türkiyye”mizi mancılığımız mektuplaşma ve konuşmalarımız... +Cümlesi saf ve sade Türkçe olmalı mümkün mertebe edebiyatımızı Arab ve Acem lügatlerinden tasfiye etmelidir. +Edebiyat elfaz-ı ecnebiyye ile olmaz. +Arab ve Acem ile karışdırmak ve rumuzdan ibaret anlaşılmayacak bir hale koymak matlub değil. +Sade Türki elfaz ile ifadeye müyesser olmaya çalışmalıdır. +Bizim ihtimam edeceğimiz edebiyat da şudur. +Bunun onlar bir cem’iyet teşkil etsinler mevadd-ı lügaviyemizin eksik olduğunu düşünerek edebiyatımızı iğna yolunda sa’y ve lügatimizi himaye için mevadd-ı lügaviyyemizi zabt ederek lügatimizi tevsi’ etsinler. +Öz kendi lisanımızda örfler inşa buyursunlar. +Pek lüzum ve ihtiyac var ise lisanımıza en irtibatlı lisanlardan elfaz-ı münasibe isti’are etsinler. +Lakin ehemm olan cihet lisanda müfredat ciheti olmadığını unutmamak lazım. +En lazım en müşkil cihet lisanda terkib te’lif cihetidir. +Kelamın terkibinde ta’kıdsizlik matlub. +Ta’kıd hiçbir faz-ı Arabiyye ve Farisiyyeden sakınmada da değil. +Herhalde kelamda i’tibarı lazım şey mefhumu ifadede ta’kıdsizlikdir. +Şöyle bir milli edebi lisan en zaruri en ehemmiyetli bir şeyimizdir. +İhmal ve müsahele etmek kat’iyyen ca’iz değil. +Şöyle bir milli lisanımız zuhur etsin de umumlaşdırılsın. +Türkiye’de olan ibtida’i mekteb çocuğu bi-aynihi Rusya’da olan İslamların ibtida’i mekteb çocuğunun okuduğu kitabı okusun. +Cümlesinin dimağlarına bir tarzda millet hissi ilka edilsin. +Tarih-i mukaddeslerimiz bir olduğu halde tarih-i millimiz de bir olsun. +Osmanlı tarihi yahud Rusya İslamları demek lazım değil. +Osmanlılık Rusyalılık bizim hakıkı ismimiz değil. +Bizler zaten Türkleriz. +İşte o vakit mektublaşma ve konuşmalarımız hep bir lisanla icra edilir gazetelerimiz cümlesi bir dil ile yazarlar. +O vakit hepimiz anlarız hepimiz düşünürüz. +masın. +Cenab-ı Hak nasib buyursun! +Türklük namından mükemmel bir dil yapdığımız gibi mükemmel bir alfabe de yapmaya ittihad edelim. +Rusya müslümanlarının da hurufatı eksik olduğunu söylemişdim. +Osmanlıların da yazıları tamamıyla uygun olmadığını hissediyoruz. +Zira bazı esami-i gayr-i me’nuseyi yazdıkları vakit ecnebi hattından istimdad etdikleri gazete ve kütüb-i cedidelerinde müşahede edilmekdedir. +Onlar dahi yazılarını ıslaha muhtacdırlar. +Da’vamızda en umde olanı az bir noksanla Arab hurufatından aldığımız alfabelerimizi mükemmel ederek umumlaştırmakdır. +Mükemmel bir alfabe mükemmel bir dil olmadıkça mükemmel bir ittihad mükemmel bir medeniyeti ihtiva edebilir miyiz? +Asla!.. +Umumlaşdıralım dedim. +Zira bugünki Bosna-Hersekli kardeşlerimizin ekseri Boşnakça söylerler ve Latin hurufatıyla yazarlar. +İttihaz etdikleri hurufat lisanlarına tamamen uygun ise de dini kitablarını o harfler ve o dil ile yazmak mümkün olmadığından dolayı cahil kaldıklarından her sa’at şikayet etmekdedirler. +Onlar da Arab yazısından iktibas ederek az bir ıslah ile bir yazı çıkarmak müşkilatına uğruyorlar. +Tabi’i lisanlarına şiddet-i lüzumu olan “ij nj c gj” harflerine mukabil harfler inşa etmek lazım gelir. +Bundan yirmi sene mukaddem İngiltere’de bir müslüman yok iken şimdi Liverpool Manchester’da yirmi otuz bini mütecaviz ehl-i İslam vardır. +Bunlar gibi Avrupa’da İslamiyeti kabul edenler daima tezayüd etmekdedir. +İşte bunlara da dilleri hurufatları ile Kur’an-ı Kerim gibi dini kitablar yazmak müşkil olacakdır. +Cümlesini kabul eder suretde vasi’ bir alfabe teşkil etmemiz elzemdir. +Fakat adet edinmişiz: +Bir mes’eleyi halden evvel halkın ta’assubunu düşünüyoruz. +Bu korku ile berbad kalıp gidiyoruz. +Kendimce yazdığım şeylerde halkın ta’assubunu düşünecek birşey yok. +Zira ben halk tarafdarıyım. +Onlar da düşünürler. +Milli bir ittihada karşı durmadıklarına eminim. +Şimdi gençler! +Emeller! +Ümidler! +Şu mes’elelerin halli hep sizin himmetinize bakıyor. +O şart ile ki ta’assubdan beri olmalısınız. +Yıkılacak işe yaramaz birşey sürükler ağır olmayınız!... +Makalenin bahis bulunduğu hususun ehemmiyeti hakkında söz söylemeyi za’id görürüz. +Mes’ele sa’adet-i istikbalimize te’alluk ediyor. +Her hamiyetli kalb bu güzide makalenin her kelimesinden bir çok füyuzat iktibas eder. +Şu mühim mes’elenin yalnız bir haftaya a’id şu’un arasına karışıp gitmesine hiçbir hamiyyetli vicdan ka’il olmaz. +Binaberin mevzu’un ehemmiyeti hakkında bu vadideki ihtisaslarıyla rullah ve Veled Çelebi efendiler hazeratıyla Türk tarihi muharriri Necib Asım ve Türk müverrih-i şehiri Bursalı Binbaşı Tahir beylerin nazar-ı dikkat-i fazılanelerini da’vet etmeyi akdem-i veca’ib-i hamiyyet addeyliyoruz. +Zaten bu mes’eleye dair “Rusyalı İslam Talebesi Cem’iyeti”nin delaletiyle müşarün-ileyh Ahmed Midhat Efendi hazretleri tarafından geçenlerde bir konferans verilmişdi. +Tamamıyla zabt edilmiş olduğundan gelecek nüshaya inşallah derci mukarrerdir. +Rusyalı İslam Talebesi Cem’iyeti bu hususa layık olduğu ehemmiyet-i fevka’l-adeyi verdiklerinden dolayıdır ki konferanslar tevali edecekdir. +İslamiyet ve insaniyete hidmet edenlerin Cenab-ı Hak sa’ylerini meşkur buyursun. +Benim her ne kadar esna-yı bahisde ittihaz ettiğim meslek gözle görülen mukaddimat-ı mahsusası inkar edilmedikçe neta’icinin adem-i kabulüne imkan olmayan his ve tecrübe şah-rahından ibaret ise de korkuyorum ki mes’eleyi bir çok mevzu’lara taksim edişimden kari’in-i kiram nazariyat-ı mesrudenin bir çoğunu unutmuşdur. +Halbuki onlar tesettürün zaruri olduğunu isbat için birer rükn-i metin makamındadır. +Bina’en-aleyh nazariyelerimizi basit bir nigah-ı te’emmül ile ihata edebilecek surette şu birkaç sahifede kiramın hafızalarına veyahud tekrar mütala’alarına bırakıyorum. +Serd ettiğimiz nazariyeler şunlardı: +- Kadın erkekten bedenen daha za’if kabiliyet-i ilm hususunda daha geridir. +Bu iki katlı za’af ise onu erkeğin dununda bulundurmak yahud erkeğe karşı tezellüle mecbur etmek için değildir. +Belki cinsine has olan vazifenin bundan ziyadesini iktiza etmemesindendir. +Bu halet de tabi’i ve fıtridir. +Yani kadın ne kadar uğraşırsa uğraşsın bedenen - Her mahlukun kendisine has bir kemali vardır. +Kadının kemali ise adalatının salabetinde daire-i ma’lumatının füshatinde değildir; Belki öyle bir mevhibe-i ma’neviyyededir ki o ni’metden kadın nisbeten erkekten ziyade müstefid olmuşdur. +Bu mevhibe de onun dakık ve fa’al olan şu’uru son derecede rakık ihtisasat ve temayülatiyle bunların hepsinin fevkinde olmak üzere tarik-i hayırda canını bile feda edivermeye görülen isti’dadıdır. +Bina’en-aleyh eğer kadındaki bu mevhibe-i fıtriyye kavaid-i sahihası dahilinde feyz ve inbisat bulacak olursa bu tekemmül kadını erkeğin kendi hukukunu muhafaza için muhtaç olacağı kuvvetli bilekten keskin kılıçtan müstağni eder; ona hey’et-i ulüvv-i kadrini ta’zimen başlar eğilir. +Lakin kaza-yı ilahi o suretde cereyan etmişdir ki kadın erkeğin hüküm ve tabiyeti altında bulunmadıkça bu mevhibe nema-yı tam bulamaz; velev o mevhibeye mazhariyet hususunda erkeğin fevkinde bulunsun da onu kendine esir edebilsin. +Zaten erkeği esir edemez. +Zira böyle bir harekette bulunsa silahı körlenir; meftur olduğu mevahibin revnakı gider de artık kendinin de - Kadın bir erkeğe zevce olmadıkça birkaç çocuk anası olup onları terbiye-i sahiha ile terbiye etmedikçe kemal-i cinsini kat’iyyen istihsal edemez. +Ma’a-mafih bu hüküm de vazifeyi ehline tevdi’ kabilinden değildir. +Zira kadın ruhen bedenen yalnız bunun için yaratıldığından melekatının tekemmülü mevahibinin tehezzübü ancak bununla ka’imdir. +- Kadının erkek işleriyle iştigali mevahibinin helakini melekatının intifasını revnak ve behcetinin zevalini intac eder; hey’et-i içtima’iyye arasındaki mevki’ini alçaltır; cismaniyetini bozar; aheng-i ümmeti haleldar eder. +Ulemayı garb memleketlerindeki kadınların evleri haricinde erkek gibi çalışmalarını kalb-i ümmete açılmış hunin bir ceriha addediyorlar. +Bu hale erkek tarafından kadına yükletilen esaretin ala’iminden biri nazariyle bakıyorlar da elbirliğiyle dairesini tahdide çalışıyorlar. +- Bütün nev-i beşerin hususiyle kadınların salah ve selameti için tesettür zaruridir. +Zira tesettür kadının zamin-i reti değildir. +Mesturiyet kadının kemaline mani’ olmaz; belki o kemali tehyi’e eder. +Bu alemde her şey için tabi’i olduğu gibi tesettürün de bazı mazarratı varsa da fa’ideleri sayılamayacak kadar çokdur. +En başlıcası kadını bütün sa’adetinin medarı olan vazife-i tabi’iyyesi dairesini aşmamak bu cedelgah-ı hayatda yegane silahı bulunan hasisa-i ulviyyesini feyz-yab eylemek cihetine sevk ü icbar etmesidir. +- Her ne kadar zahiren bize öyle görünmekte ise de hakıkatde memalik-i mütemeddine kadınları tekemmül etmiş kadınlar olmadığı gibi o gaye-i kemale doğru giden bir yol tutmuş da değillerdir. +Ulema-yı garb bu halden şikayet ediyorlar önünü almaya seyrini durdurmaya çalışıyorlar. +- Avrupa’da Amerika’da kadınları terbiye ve ta’lim lerinin i’tirafiyle sabitdir. +- Diyanet-i İslamiyye’nin kadın hakkındaki ahkamı ta’limatı o cinsin fıtratına bütün hasa’is ve melekatına tamamiyle muvafıktır. +Yani o hasa’is bu ta’limat dairesinde feyz ü inbisat bulursa o zaman müslüman kadını bu alemde en büyük bir terakkıyi hem de hudud-ı tabi’iyyesini aşmamak şartiyle ihraz eder. +- Cins-i nisvan için vusulü mümkün olan gaye-i kemale yetişmeye müslüman kadının bir eksiği varsa ulum-ı zaruriyyenin mebadisini öğrenmekden başka bir şey değildir. +birini de tecrübe üzerine mü’esses ulumun mukarreratıyla kan-ı ilmin muhitü’l-ulumlarda muharrer makaleleriyle isbat eyledik. +Hatta o kadar meşakkatli olmakla beraber mümkün olduğu kadar felsefe-i ameliye mesleğini iltizam ettik. +Bu kadar fedakarlıklar ise ancak iki ulvi maksad içindir: +- Tesettüre taraftar olan cenahı takviye etmektir ta ki müdafa’alarında son dereceye kadar sebat etsinler hakkın kendi taraflarında olduğunu bu alemde görülen bütün harekatın bidayetde seyri ne kadar muhtelif olursa olsun nihayet fıtrat-ı insaniyyeye muvafık olan cihete teveccüh edeceğini fıtratın ise bizim din-i metinimizden ibaret olduğunu anlasınlar. +Kezalik bilsinler ki bu müdafa’alariyle öyle mezmum bir ta’assub sahnesine çıkarak bilmeksizin anlamaksızın harekat-ı vahşet ve tedenniyi teşhir etmiş olmuyorlar belki yeni zuhur eden bu bide’at-ı seyyi’e arasında fıtrat-ı selime-i insaniyyeti muhafaza ediyorlar. +Vakı’a hayat-ı maddiyye sibak-gahında sairlerinden geride bulunuyorlarsa da bu hal kendilerinde bir illet-i unsuriyyenin mevcudiyetinden değil az bir mücahede ile za’il olacak bir arazın bulunmasındandır. +Bina’en-aleyh bu nazardan onlar insaniyetin yüzünü karartan fıtrat-ı beşeriyyeyi bir çok cihetlerinde mesh ü tağyir eden şu medeniyet-i maddiyye ashabından daha ziyade beka-pezir olmaya salihdirler. +Zaten berikilerin hareketleri mensub oldukları milletlerde öyle bir takım emraz-ı ictima’iyye hudusüne sebeb olmuşdur ki bu hal ile uzun müddet bekaları muhaldir. +- Tesettürün aleyhinde bulunan ihvanımızı şuna ikna eylemekdir ki bizim bu müdafa’amız ne sa’ika-i ta’assubdan yahud te’sir-i adata inkıyatdan ne de heves-i taklide teba’iyetden değildir ancak fıtrata tarafdarlıktan bir de bir hakk-ı sarihe mu’in olmakdan ileri gelmişdir ki o fıtrat din-i alemde olan nasibleridir. +Me’muldur ki artık mu’arızlarımız da insafa gelirler; şimdiye kadar aleyhinde bulundukları mesturiyeti bundan böyle müdafa’aya başlarlar; büsbütün başka bir maksadda kullandıkları kalemlerini bizim kalemlerimize katarlar da umumumuzu müte’ellim etmekde olan bu afat-ı ictima’iyyenin elbirliğiyle müdavatına koyuluruz; bu suretle ümmete millete karşı vicdanen fariza-i zimmetimiz olan en ali bir vazifeyi Muhammed ve ala alihi ve sahbihi ve tabi’ihi ve sellem. +Biz bu te’lifimizi iki kısma ayırmaya mecbur olarak birincisini tesettür ile müslüman kadınlarının tabi’ oldukları adat-ı saire aleyhine varid olan evhamı def’e ikincisini ise medeniyet-i İslamiye’ye karşı teveccüh eden itirazatı redde tahsis ettik. +Medeniyet hakkında sözü bu kadar uzatmamıza sebeb şudur ki: +bazı muharrirler bizim “medeniyet-i İslamiye kemal-i beşeriyetin timsalidir” tarzındaki sözümüzü yanlış anlamışlar da biz kemal-i beşeri deyince Maksim topları dum dum kurşunları dinamit gibi asar-ı sına’atı murad ediyoruz zannına düşmüşler. +Bunun için biz de kitabımızda kemal-i beşerinin mahiyetinden insanın badi-i hilkati olan garazın mahiyetinden insanı o kemale isal eden medeniyet-i fazılanın mahiyetinden hülasa bir çok mahiyetlerden bahse lüzum gördük. +Sonra medeniyat-ı muhtelifenin her nev’ini ayrı ayrı tetebbu’ ederek içlerinde insanı sa’adet-i ruhani ve cismaniye isal eden medeniyetin diyanet-i İslamiyye’den başkası olamayacağını his ile bütün ma’lumat-ı beşerin şehadetiyle anladık. +Ma’a-mafih bu muharrirler bizim el-Hayat Tatbiki’d-Diyanetü’l-İslamiyye ala Nevamisi’l-Medeniyye el-Hadikatü’l-Fikriyye namları altında münteşir eserlerimizdeki mebahise muttali olaydılar hiç bu sözleri söylemeye hacet kalmazdı. +Zira o zaman bilirlerdi ki biz himayesine mecbur olduğumuz hakayıkı ilm ile his ile müdafa’a etmekdeyiz. +Kanun-ı terakkıyi bilmeyenlerden değiliz belki o kanun hakkında en evvel söz söyleyen onu Kur’an-ı hakimin ayat-ı satı’asına tatbik ile uğraşan biziz. +Hedana’llahu cemi’an Başlık: +SON Mukarriri: +Manastırlı İsmail Hakkı Muharriri: +Sirozlu H. +E ş ref Edib Erbab-ı vukuf hesab ederler Avusturya’dan bir sene zarfında memalik-i İslamiyye’ye o kadar mal gelir ki milyonlara baliğ olur. +İğneden tut ipliğe kadar ispermeçete kadar hasılı bütün havayicimize varıncaya kadar hep Avusturya’dan gelir. +Senevi otuz yedi milyon lira bizden çeker. +İstatistik erbabı söyler. +Memalik-i Osmaniyye’den o kadar kesb-i servet ediyor ki hayret hayret!.. +Eğer alış veriş etmesek otuz yedi milyon lira zayi’ eder... +Büyük intikam!. +Harb-i siyasiye hacet yok. +Harb-i iktisadi onu bitirir. +Zaten şimdiki harbler hep muharebat-ı iktisadiyedir. +Ticaretdir milletleri yaşatan. +Tevsi’-i mülkden icra-yı nakidden maksad hep ticareti tevsi’dir: +– Onlar çalışsın biz yiyelim. +Böyle derler. +Ham eşya bizden gider pamuk gibi palamut gibi deri gibi şeyler. +Ancak beş altı milyon ya tutar ya tutmaz. +Ona mukabil otuz yedi milyon lira bizden çeker. +Bugünkü günde en birinci vazifemiz onunla postayı kesmekdir. +Bu suretle büyük intikam alacağız. +Bazı gazeteler yazar bu fikri tervic ederler. +Ma’amafih yine hükumetce ne yapılmak lazımsa yapılacak. +Vükelaca erbab-ı hal ve akdce yapmalıyız? +Avusturya ile mu’amelatı kesmek. +Eğer biz böyle yaparsak Avrupa’ya kendimizi büyük fikirli tanıtırız. +– Ha derler bunlar eskisi gibi değil. +Bak Osmanlılar uyanmışlar. +“Avusturya malı almayacağız” diye ittifak etmişler. +Ve hakıkaten de almıyorlar. +Bütün Avusturya emti’ası satan mağzalar sinek avlıyorlar. +Hakıkaten Osmanlılar terakkı etmişler. +“Efkar-ı umumiyye” denilen şey orada da hasıl olmuş... +Avusturya’nın bize karşı düşmanlığı hadden efzundur. +Geçen sene bir fes sendikası yapdı. +Bir çok paralarımızı aldı. +Bütün dünya müslümanlarına fes satar. +Bir ittifak edebilirsek yok mu; Avusturya’nın yüzlerce fabrikası kapanacakdır. +Bundan büyük harb bundan büyük muvaffakiyyet intikam olur mu? +Hem bugünki günde bi-inayetillah mesa’imiz ile bir çok şeyler yetişdi. +Şimdi biz de a’la fes yapıyoruz. +Kendi feslerimizi giyelim. +Sonra Avusturya şekerini de almayalım. +Az mı şeker var? +Avusturya şekeri almazsak şekersiz mi kalacağız? +Hatta icab ederse hiç yemeyelim de o gaddar devletin malını almayalım. +Şeker yalnız orada olmuyor başka yerde de yapılır. +Fransız şekeri var İngiliz şekeri var. +Onlardan alalım. +Varsın Fransızların İngilizlerin ticareti ilerlesin. +Kalın abalar giyelim illa o ha’ine muhtac olmayalım. +Hem yavaş yavaş memleketimiz de bu sayede terakkiyata mazhar olur. +Bu ihtiyac hissedilince memleketimizde çuha fabrikası açılır. +Lakin diğer devletler gelirler burada fabrikalar açarlar. +Ahalimiz de iş bulurlar. +Matba’a-i Amire Ebu-l’Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ocak Birinci Sene - Aded: +- Misal: +Sure-i Ma’ide’deki ayet-i celilesinin zahirine kasr-ı nazar edilecek olsa hamrın hılline müskirat isti’malinin cevazına ka’il olmamız lazım gelir. +Fakat rivayat-ı sahiha ile sabit ve ma’lumdur ki bu ayetin üst tarafı kavl-i kerimi nazil olup hurmet-i hamr kat’iyyen i’lan olundukda ashab-ı kiramın bir çoğu merak ederek “Ya Resulallah! +Bundan akdem vefat eden hatta gazve-i Uhud esnasında şehid olan bazı ihvanımız da hamr içerlerdi” derler. +Bu derece mugayir-i mesalih-i din ü dünya bulunan bu habisi isti’mal etmiş bulundukları halde ahirete gitdiler bunların da azab-ı uhreviye giriftar olmaları lazım gelecek mi demek istediler. +etdi. +Ma’na-yı şerifi: +“Vazife-i ittikaya ri’ayet şer’an hurmeti sabit menahiden mücanebet etdikleri takdirde yiyip içdikleri şeylerden dolayı suleha-yı mü’minine “cünah”-ı vizr ü vebal terettüb etmez. +Evvelce vefat eden mü’minler hakkında ise hurmet-i hamr naşi mu’aheze olunmayacaklardır. +Sadede rucu’ edelim: +Ruhu’l-Me’ani tefsirinde tasrih olunduğu üzre karabet gibi kadim veya hadis sadakat gibi bir ba’is-i tabi’iden naşi müslimin gayr-i müslime muhabbet etmesi muvalat-ı gayr-i meşru’ada dahil kılınmaz. +Bu dürlü muhabbet hadd-i ihti yardan haric nazar-ı i’tibardan sakıt olup ma’fuvvdur. +nazm-ı şerifi şahadetiyle Hazret-i Resul-i Ekrem de zaman-ı tufuliyetlerinden beri hamileri bulunan am caları Ebu Talib’i gayet severler kendisine her zaman ihtiram ederlerdi. +Muma-ileyh ma’at-te’essüf kabul-i İslamiyet ile na’il-i sa’adet olamadı. +Hak ve hakıkati anlamış ve din-i mübinin ulviyetine dair bi-nazir kasideler inşad etmiş idi. +Lakin ziyade sevdiği pederi Abdülmuttalib ile ecdadını techil ve tadlilden ar etdi dirayet ve hasafetine yakışmayan böyle barid bir tevehhüme kapıldı da putperestlik din-i batılı üzre kaldı gitdi. +Hazret-i Resul’ü ziyade sever süfeha-yı Kureyş’e karşı müdafa’a-i hukuk-ı müslimin babında büyük fedakarlık ibraz ederdi. +nazm-ı alisinde ashab-ı kiramdan bir cema’ate nisbet buyrulan muhabbet de bir tefsire göre bu kabildendir. +Ma’na-yı şerifi: +Siz onları Ehl-i kitabdan ma’dud bir takım eşhası hukuk-ı kadimeye ri’ayeten sevmekdesiniz. +Onlar ise sizi sevmezler. +Siz her kitab-ı münzele iman ediyorsunuz Halbuki onlar sizin kitabınıza iman etmezler. +Bazı erbab-ı tefsir de ayet-i mezkureye şöyle ma’na vermişdir: +“Ey Mü’minler siz ahbabınız gibi müşriklerin de zarardide afet-zede olmalarını temenni etmezsiniz bütün ibadullah hakkında hayırhahlık edersiniz. +Çünkü İslamiyet bunu muktezidir Onlar ise bu arzuda bulunmazlar belki daima sizi rencide etmek isterler. +İnsaf ve i’tidalden inhiraf ederler.” Her ihtimale göre nazm-ı şerifi müslümanlar adem-i muhabbet cihetiyle olan ihtilaf ve tebayünün menşe’ini göstermekdedir. +Yani siz gerek kendi üzerinize gerek akvam-ı saireye nazil olan her kitab-ı semaviyye Velev aslı tab-ı mukaddese tebliğe me’mur hiçbir peygambere karşı küfr ve tekzibde bulunmuyorsunuz. +Onunçün kütüb-i semaviyye ve enbiya-yı salifenin birine intisab iddi’asında bulunanlardan bir cema’ate –doğrudan doğruya– buğz u adavet beslemiyorsunuz belki bu iman-ı tam ve sahihiniz icabınca ehl-i kitabdan olanlara ibraz-ı meveddet ediyorsunuz. +Bu sizin havass-ı mümeyyizenizden ma’dud mefharete şi’ar-ı olan sunuf-ı müslimini mukteza-yı İslamiyet olan en güzide bir vasf ile tavsif delil ve burhana mukterin beyan-ı vazıh ile ta’rif ediyor ki onlar gibi nusus-ı celile ile mukabele bi’l-mislihi adavet edenlerden ahz-ı intikama me’zun bulundukları halde kendilerini sevmeyenlere dahi ale’l-ekser dostane mu’amele ederler semahatkarane davranırlar. +Bu beyan-ı kudsi-i ilahi öyle bahir bir hakıkatdir ki asla kabil-i inkar değildir. +Müslümanlar en parlak devr-i istilalarında binlerce vekai’ esnasında bu sena-yı sübhahiye şayan olduklarını bütün cihan halkına teslim etdirmiş saha’if-i tevarihe bi-nihaye me’asir-i insaniyetkarane ve mefahir-i hudapesendane yazdırmışlardır. +Bina’en-alazalik bu babda ıtnab-ı makale hacet görmeyiz. +Din-i mübin-i İslam afv ve tesamuhu amir meveddet ve merhamet esasları üzerine sabit ve müstemir öyle bir din-i alidir ki onun fevkınde ka’in bir mertebe tasavvuruna akıl Sera’ir-i haka’ıkına tefasil-i ahkam-ı adilanesine az çok kesb-i ittila’ eden insan kendisini iz’an ve insafdan tamamen tecrid etmedikce aleyhinde söyleyecek harf-i vahid bulamaz. +Bazı fukaha muvalat-ı gayr-i meşru’ada gayr-i müslimlerin cihadda gazavat-ı diniyyede teşrik edilmelerini de idhal etmişlerdir. +Ama sair muharebatda iştirak ve ittifakları bila şübhe ca’izdir. +Çünkü mesalih-i dünyeviyyeye aid umurun kaffesi istişareye tabi’dir. +Fakat cumhur-ı fukaha bu şumule ka’il olmamışlardır. +Mezheb-i celil-i Hanefi’de de gayr-i müslimleri gazaya teşrik ca’izdir. +Yalnız bagıler ile muharib olduğumuz zaman emr-i meşru’ addolunmaz. +Ale’l-ıtlak tecviz etmeyen bazı fukaha Hazret-i A’işe-i sıddikadan mervi kıssa-i atiye ile istidlal ederler: +Bedir gazvesine teşrifleri esnasında şeci’ ve bahadır bir müşrik Hazret-i Resul-i Ekrem’e müraca’atla ma’iyyet-i seniyyelerinde bulunan guzat-ı müslimine iltihak etmek istedi. +Ashab-ı kiram buna memnun oldular. +Fakat zat-ı risaletme’ab efendimiz: +“Hayır! +Ben racül-i müşrikin mu’avenetini kabul etmem” diyerek merkumu i’ade buyurdu.” Ekser-i fukaha bu hadisin mensuh olmasına zahib olmuşlardır. +Zira mu’ahharan bir gazada Beni Kaynuka’ Yahudileriyle Hevazin vak’asında Safvan bin Ümmeyye ve tevabi’i Bazı erbab-ı ilim de eğer kendilerine i’timad olunur ve tiyac bulunmadığı takdirde sarf-ı nazar olunur diyerek rivayat-ı müte’arıza beynini cem’ ve tevfik etmişlerdir. +“Bu şera’itin her muharebede hatta her hususda aranacağı aşikardır.” diyorlar ki Hazret-i Aişe’den mervi kıssa-i sabıkadaki adem-i kabul ya emn ü i’timadın yahud lüzum ve ihtiyacın fikdanından neş’et etmiş olabilir. +Kezalik ayet-i kerimesinin ba’is-i nüzulü olmak üzre Abdullah bin Abbas r.adan mervi kıssanın menşe’i de fikdan-ı mezkur olsa gerekdir. +Rivayet-i mezkure şöyledir: +“Vak’a-i Ahzab esnasında nukaba-yı ashabdan Ubade bin Samit r.a Cenab-ı Risalet-me’ab Efendimiz’e: +“Ya nebiyallah! +Benim mu’ahedem tahtında beş yüz kadar Yahudi ricali vardır. +Müsa’ade buyurursanız onları da celb edelim dedi ve bunun üzerine ayet-i celile nazil olarak Resul-i Ekrem efendimiz merkumların iştirakine müsa’ade buyurmadı.” Menhiyyün anha olan muvalatda gayr-i müslimlerin umur-ı devlet ve mesalih-i ümmetde istihdam tahiyye ve kıyam suretiyle istikbal ve ikram olunmalarını derc etmek iddi’asında bulunanlar da vardır. +Fakat Ahmed bin Hacer rahimehullah feteva-yı şerifelerinde tansis eylediği üzre nazm-ı celili delaletiyle din muharebesine kıyam etmeyen ve Dar-ı İslam’a tecavüzatda bulunmayan ehl-i kitaba karşı müslimler tarafından birr ü ihsan mu’amelatında dahil her türlü asar-ı meveddet ibrazı ca’iz ve meşru’dur. +Sure-i Haşr’ın eva’ilindeki nazm-ı keriminden müstefad olan tahrim-i meveddet sıyak ü sibak-ı ayat delalet-i vazıhasıyla ashab-ı güzine mahza imanlarından dolayı ibraz-ı adavet ile muhacerete mecbur eden Mekke müşriklerine dairdir . +Bunların mesleğine salik olan a’da-yı dinde bu hükümde dahil olurlar. +Fakat saire şumulü yokdur. +Din-i mübin-i İslam her sınıfa kanun-ı adalet ve müsavat dahilinde mu’amele olunmayı emr etmektedir. +Bina’en-ala zalik mu’amelat-ı hasmanede bulunmayan kesanı -hangi din ve mezhebe müntesib olurlarsa olsunlar- bi-gayr-i hakkın rencide-i hatır etmek müslümanları levazım-i insaniyet ve adab-ı mu’aşeretden bi-behre göstermek bu din-i aliye ri’ayet değil belki ihanet olacağı bi-iştibahdır. +Hususan mesalih-i medeniyye ve siyasat-ı umumiyye muktezıyatına tatbik-i hareket herkese vecibe-i zimmetdir. +Peygamber-i zi-şanımız da milel-i saireden kudum eden elçi ve meb’usları i’zaz ve ikram ile karşılar. +Bazı züvvara daha ziyade ihtiramla sadr-ı meclise hatta rida-yı şerifini bast ile üzerine oturmak teklifinde bulunurlardı. +Cud ve sehasıyla darb-ı mesel olunan Hatem-i Tai’nin oğlu Cenab-ı Adiy r.a din-i İslam’a keyfiyet-i duhulünü hikaye etdiği sırada şöyle demişdir: +“Bi’set-i Muhammediyye’den hoşlanmayanların birincilerinden olduğum için kabilemi terk ederek ehl-i dinim olan Nasara-yı Şam’a iltihak etmişdim. +Bir müddet orada meks ü aramdan sonra bazı istihbarat üzerine hakıkat-i hali anlayıp da ona göre hareket etmek fikriyle Medine-i Münevvere’ye geldim. +Beni gören ahali Adiy bin Hatem gelmiş diye ikram ve ihtiram ile telakkı ederek huzur-ı risalet-penahiye idhal etdiler. +Ol Hazret beni görünce ismimle nida buyurarak din-i mübini teklif eyledi. +Ben sükut etdim. +Ba’dehu beni alıp hanesine götürdü. +Yolda giderken ihtiyar ve fakır bir Yahudiye’ye tesadüf etdik. +Kadının kendi ahvaline dair uzun bir ifadesini ayak üzre dinleyip söyleyeceğini söyledi. +Dedim ki bu zat melik ve sultan değil imiş. +Hane-i sa’adete girdik. +İçi hurma lifi üstü meşin bir minderciği göstererek bunun üzerine otur dedi. +Başka oturacak birşey göremediğim cihetle haya etdim. +Siz oturunuz dedim. +Hayır! +Sen otur diyerek beni o mindere oturdup kendileri de hasır üzerine oturdular bu mu’ameleyi de görünce artık ben melik olmadığını cezmen bildim. +Buyurdular ki ... +Hazret-i Nebi-yi Zişan Efendimiz ümmet ve ashabına hitaben de En son vesaya-yı celileleri sırasında bile buyurmuşlardır. +“Haricden gelecek sefirlere benim yapdığım gibi mu’amelat-ı ihtiramiyye ifa ediniz.” Zaman-ı sa’adetlerinde bulunan hükümdarlara irsal buyrulan name-i mübareklerinde “Azimü’r-rum” gibi ta’birat-ı Habeş ahalisinden beray-ı ziyaret Medine’ye gelen ruhban vesaireye ibraz olunan ihtiramlara alkışlara müsa’ade buyuruldu. +Çünkü onlar evvelce memleketlerine muhaceret etmiş olan ashab-ı kirama pek çok mihman-nüvazlık etmiş himayetkarlıkda bulunmuşlardı. +Hatta bundan dolayı haklarında esta’izü-billah ayet-i celilesi şeref-nüzul etmişdir. +Birinci ayetin ma’na-yı münifi: +Ey beni Adem her mescid nezdinde zinetinizi ahz edin Tavaf ettiğiniz veya namaz kıldığınız zaman avretlerinizi setr için libasınızı giyin ve size tayyib olan şeylerden yiyin ve için lakin israf etmeyin helali tahrim veya harama te’addi veyahud ekl ü şürbde ifrat ederek hadd-i i’tidali tecavüz eylemeyin. +Allah israf edenleri sevmez Cenab-ı Hak müsriflerin fi’ilinden hoşnud ve razı olmaz. +Zinet: +Zib-aver olan siyab-ı fahirenin ismidir. +Fakat müfessirrin-i kiram hazeratı ayet-i kerimenin sebeb-i nüzulünden murad olduğunda icma’ etdiler çünkü kaba’il-i Arab’dan ehl-i cahiliyet günahlarımızla telvis eylediğimiz elbise ile tavaf etmeyiz deyip beyt-i mu’azzamı erkekler gündüz kadınlar geceleyin uryan olarak tavaf ederlerdi bina’en-aleyh şu çirkin halden nehy için bu nazm-ı celil şeref-nüzul etdi. +Bir kimsenin namaz için en güzel hey’etini ahz etmesi sünnet-i seniyyedendir. +Namazda setr-i avretin vücubuna bu ayet-i kerimede delalet bulunduğunu ulema beyan buyurdukları gibi Şeyhülislam Haherzade dahi namazda ahsen siyabı telebbüs müsteshab olduğuna bu nazm-ı celilde delalet var demişdir. +Benu Amir kabilesi mevsim-i hacca hürmet ve ta’zim Zümre-i muvahhidin bunu yapmaya biz daha layık ve cediriz demeleriyle buyuruldu. +olunmuşdur: +“İki haslet ki biri israf ve diğeri kibirdir sana tecavüz ve tahakküm edinceye dek dilediğini ekl ve dilediğini telebbüs et.” Gayetle dikkate sezadır ki bu ayet-i kerimede Cenab-ı Hak müsrifleri yani herhangi hususda olursa olsun hadd-i ni beyan buyurduğu gibi sure-i İsra’da dahi mübezzirlere yani mallarını israf edenlere ihvan-ı şeyatindir diyor. +Şerh -i Menar’da mezkur olduğu üzre “seref” haddi tecavüz demekdir. +Tebzir malı israf ederek dağıtmakdır. +Buhl ve hissetin zemmi hakkında ise adeta kabil-i hasr ve ta’dad olamayacak derece ayat ve asar varid olmuşdur. +Şu halde büsbütün muhalif-i mürüvvet ve mugayir-i şi’ar-ı insaniyyet olup muttasıf bulunanlarını mertebe-i beşeriyyetden ıskat eden buhl ve hasetden be-gayet hazer olunmak veca’ib-i insaniyyeden olduğu gibi emvali israf ve tebzirden dahi mücanebet edilmek zaruriyyat-ı umurdan olduğu bilinerek şu ayrılmamalı ve ta’bir-i diğer ile mahall-i lazımında vüs’ ve lüzumu olmayan yerde veyahud mahall-i lazımında kendini ve a’ilesini bütün bütün feramuş ederek sefahat derecesinde fazla mal sarfından mücanebet olunmalıdır. +Hikaye olunur ki Harunu’r-Reşid’in Nasrani bir tabib-i hazıkı var idi. +Ali bin el-Hüseyin bin Vakıd nam zata birgün bu tabib dedi ki: +Sizin kitabınızda ilm-i tıbba dair hiç bir şey yok halbuki ilim iki nevi’ olup biri ilm-i ebdan ve biri ilm-i edyandır. +Ali bin el-Hüseyin – Cenab-ı Hak tıbbın kaffesini kitab-ı azizinden bir nısf ayetde cem’ etmişdir. +Tabib – Nedir o ayet? +Ali bin el-Hüseyin – nazm-ı şerifi. +Tabib – Ya niçin tıbb hakkında peygamberinizden bir şey rivayet olunmuyor? +Ali bin el-Hüseyin – Peygamberimiz sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri tıbbı elfaz-ı kalile içinde cem’ etmişdir. +Tabib – Nedir o cevamiü’l-elfaz? +Ali bin el-Hüseyin – hadis-i şerifidir. +Mi’de hastalığın evidir perhiz Tabib – Hıfz-ı sıhhatin en mühim düsturları beyan buyrulmuş olduğundan kinaye olarak ne kitabınız ve ne peygamberiniz Calinos’a tıb bırakmamış hasta düşüp de tedavi Ma’lumdur ki bütün insanlar yemek yemeye muhtacdırlar. +Fakat kafi derecede yemek yemelidir. +Bir insan lüzumundan az yerse iyi beslenemez. +Kuvvetden düşer. +Çok yerse ve ağır gıdalarla mi’desini doldursa bir takım hastalıklara duçar olur. +Mi’desini bozar. +Em’asını yıprandırır. +Ağrılar sızılar başlar. +Daha evan-ı sabavetimizde iken hepimizin Gülistan’da okuduğumuz hikayelerdendir ki müluk-ı Acem’den biri Zat-ı Risalet-me’ab Efendimizin hidmetine bir tabib-i hazık i’zam etmişdi. +Tabib nezd-i sa’adete geldi. +İ’zaz ve ikram edildi. +Kendine yer tahsis olundu. +Fakat birkaç sene diyar-ı Arab’da kaldığı halde hiçbir kimse ne beray-ı mu’ayene onun yanına gitdi ne de ondan bir mu���alece istedi. +Tabib birgün huzur-ı sa’adete gidip: +Beni ashaba mu’alece için gönderdiler halbuki bu kadar müddet içinde hiçbir ferd bana dönüp bakmadı ki bana emr olunan hidmeti yerine getireyim dedi. +Bu sözle de kendisi bigane olduğundan naşi hiçbir kimsenin müraca’at etmemiş olduğunu bildirmek istedi. +Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz buyurdu ki müraca’at vuku’ bulmaması bu senin atf etmek istediğin sebebden dolayı değildir. +Belki bu ta’ifenin bir hasleti vardır: +İştihaları galib olmadıkça birşey yemezler ve henüz iştihaları bakı iken ellerini ta’amdan çekerler. +vabı alınca sıhhat-i bedenin sebebi de budur dedi. +Ve ruhsat alıp memleketine avdet eyledi. +Yine cümlemizin hatır-nişanıdır ki Sa’di merhum bu hikayeyi averde-yi beyan etdikden sonra zirinde şu mesneviyi söylemişdir: +Hekim olan zat o vakit söze başlar yahud elini ta’ama uzadır ki o sözü söylememekden mazarrat tevellüd eder veyahud o ta’amı yememekden helak olur. +Şu halde şübhesiz onun güftarı hikmet ve ta’am etmesi ba’is-i tendürüsti ve sıhhatdir. +Şeyhü’r-Re’is Ali ibni Sina dahi şu vesaya-yı sıhhiyye ile teranesaz oluyor: +Gıdanı hergün bir kere et. +Bir yemek hazm olunmadan üzerine yemek yemeden hazer et. +Elinden geldiği kadar menini hıfz et zira meni erhama sabb olunur ma-i hayatdır. +Eserde varid olmuşdur ki nefsiniz matiyyenizdir ona rıfk ve mülayemet edin onu takat ve tahammülden fazla yormayın demekdir. +Matiyye binek hayvanına denir. +Beden bu kadar kuva-yı zihniyyeyi hamil olduğundan binek hayvanına teşbih buyurulmuşdur. +Bir adam bindiği hayvanın yemine tımarına dikkat etmez yahud hadden aşırı sürüp yorarsa hayvan zebun düşerek artık intifa’ olmaz dereceye gelir nihayet telef olur. +İnsan da kendine bakmaz yahud kendini na-kabil-i tahammül bir suretde yorarsa vücuddan düşer sıhhat ve afiyeti muhtell olur nihayet mahv olur gider. +Pek zeki adamlar görülmüşdür ki kuva-yı zihniyyesini birdenbire sarf eylediğinden pek az zamanda sönmüşdür zekasından ne kendisi ne memleketi müstefid olmuşdur. +Lakin intizam ve ıttırad ile ahesterev olanlar menzil-i maksuda vasıl olmuşlardır. +Bu reviş ve reftar ile nice asar-ı celile nice me’asir-i mübeccele meydana getirmişlerdir. +kulları için haza’in-i eltafından ihrac eylediği zinetini pamuk keten gibi nebatdan ipek yün gibi hayvandan zırh vesaire gibi me’adinden husule gelen tecemmülatı ve tayyibat-ı rızkı tayyib ve nefis erzak ve me’akili kim tahrim eyledi. +Sen de ki o zinet ile tayyibat-ı me’akil hayat-ı dünyada olurlarsa da bu zinet ile tayyibat-ı me’akil asıl ehl-i neş’e-i uhrada kefere o ni’met-i celile-i ilahiyede ehl-i imana müşareket edemezler. +Ehl-i ilm ve irfana kaffe-i ahkamı bu gibi tafsil ile tafsil ederiz. +kavl-i şerifindeki kelimesi inkar ve nefy ma’nasında dinden husule gelen tecemmülat haram olmadıkdan başka bu tecemmülat zaten dünyada ehl-i imanın istifade ve tezyini dünyada müstefid olurlarsa da ahiretde bütün bütün mahrum olacakları beyan buyurulduğundan bu ayet-i kerime meta’im ve melabisde ve enva’-ı tecemmülatda ibaha asıl olduğuna delalet eder demişler ve bununçündür ki İmam-ı A’zam hazretlerinin ekser ashabı ferrucdan ma’ada kaffe-i eşyada ibaha asıl olup hürmet ancak nass-ı mutlak veya haber-i mervi gibi avarız ile sabit olduğundan dela’il-i muharremeden bir delil bulunmadıkça ferrucdan başka eşyanın mübah bulunduğuna zahib olmuşlardır. +Menakıb-i e’imme-i erba’ada mezkurdur ki ser-mezhebimiz yanına birisi geldiği zaman hal ve hatırını su’al eder ve fakr u fakası var ise ona in’am ve ihsan eyler idi. +Birgün meclis-i alilerine pejmurde kıyafet bir adam geldi. +Dağılmak vakti gelince herkes ile beraber bu adam da kalkıp gitmek istediyse de Hazret-i İmam onu koyuvermedi. +Kimse kalmadıkdan sonra ona dedi ki şu seccadeyi kaldır altındaki bin dirhemi al üstünü başını düzelt. +O adam: +Benim ihtiyacım yok si’a-i halim var dedi. +Müşarün-ileyh de buyurdu ki öyle ise sen hadis-i nebevide varid olduğunu işitmedin mi? +Peygamber Efendimiz buyuruyor ki Cenab-ı Hak kulunun üzerinde eser-i ni’metini görmek dem ki senin halin müsa’iddir ahbabın seni bu kılıkda görüp de mükedder olmamaları için üstünü başını düzeltmelisin. +Üçüncü ayet-i kerimenin mü’edda-yı şerifi: +Habibim sen de ki Rabbim ancak aşikar ve gizli fevahişi ve bütün zünub ve asamı ve na-hak yere bağy u zulmü ve ol şeyler ki Allah onlar ile hüccet ve burhan inzal etmemişdir o gibi şeyleri zat-ı uluhiyyete ibadetde şerik koşmanızı ve helale haramdır demek gibi bilmediğiniz şeyleri Allah’a iftira etmenizi tahrim etmişdir. +İşte Cenab-ı Hakk’ın tahrim etdiği şeyler meziyyet-i insaniyyeye akıl ve irfana yakışmayan ancak bu gibi şeylerdir yoksa Halık te’ala ve tekaddes hazretlerinin haza’in-i eltafdan ehl-i iman için saha-i zuhura çıkarmış olduğu o tecemmülatı kim tahrim eyledi bu tecemmülatın haram olduğunu size kim söyledi? +Ekser müfessirin-i kiram ayet-i kerimedeki “fevahiş” kelimesini kubhu fahiş ve za’id olan günah-ı keba’irdir diye tefsir etmişler ve bazıları fuhşiyyat ma’nasına almışlardır. +“ism” kelimesi kebir ve sagır bütün ma’siyete amm ve şamil olduğundan zikr olunan iki ma’naca “fevahiş”den sonra kavl-i şerifi “bağy”ın ma’nasını te’kiddir zira bagy ve zulüm ancak “bi-gayri hakkın” olur. +kavl-i kerimi müşrikini tehekküm olmakla beraber burhanı olmayan şeye ittiba’ın tahrimine tenbihdir. +Bu kavl-i kerimde müşrikini tehekküm vardır deniliyor; çünkü zat-ı uluhiyyete gayrın teşrik edilmesine burhan nazil olmadığı beyan buyuruluyor halbuki işrak-i billahın burhanı olamayacağı cihetle ona burhan nüzulü zaten mutasavver değildir bu cihetle bu kavl-i kerim müşrikini tehekküme mahmul olmak lazım gelir. +Delil-i sani: +Bütün avalimde herşey mütegayyer ve bir suretden diğer surete mütehavveldir ez cümle nutfe alakaya alaka mudgaya mudga lahm ve şahma tahav vül etmekde ve bu gibi tahavvülat eflak anasır me’adin nebatatda dahi vuku’a gelmekdedir. +Halbuki bu ahval ve ef’alin husule gelmesi için bir mü’essir-i hakıkı lazımdır o mü’essir-i hakıkı ise Hallak-ı Müte’al ve hakim-i la-ye zal olan Vacibü’l-Vücud hazretleridir. +Zira bütün ukala ve hükemayı hayretde bırakan şu etvar-ı acibe ve ef’al-i garibenin bila mü’essir husulü veyahud bir fa’il-i bi-şu’urdan zuhuru kat’iyyen muhaldir. +Şimdi mu’terizlerimizin bu babdaki fikirlerini beyan ve ba’dehu onlara karşı vereceğimiz cevabları ityan edelim: +Maddiyyun diyorlar ki: +Bu ilim bütün ecza ve efradıyla ve madde ve suveriyle hadis değildir. +Fi’l-vaki’ bütün suretiyle hadisdir. +Fakat madde ve kuvvet hadis değildir. +Bunların mümkün değildir. +Madde “esir” denilen ve son derece bir suret-i basite ve rakıkayı haiz bulunan zerrat-ı gayr-ı mütenahiyyeden kuvvet de o zerratın haiz olduğu harekat-ı da’imesinden ibaretdir. +Bu zerrelerden herbirinin mine’lezel bir kuvve-i cazibesi bir de kuvve-i dafi’ası olduğundan bunlar şu feza-yı na-mütenahi içinde birbiriyle temas etmeyerek her zerre kendi mihverinde kemal-i intizam üzre hareket-i devriye ile hareket ediyor ve haiz olduğu kuvve-i cazibe ve dafi’ası sebebiyle onlardan hiçbirisi muvazenesini ga’ib etmiyor ve kendi daire-i hareketinden harice çıkmıyor kendi daire-i hareketinden çıkıp diğerleriyle birleşdi. +İki zerre bir yere geldi. +Bunlar birleşince civarlarında bulunan zerreleri kendi limanlarına çekmeye başladılar. +Bunun üzerine bütün zerratın harekat-ı muntazamasına halel tari olarak bunlar bir çok kümelere inkısam etdi. +Ve her küme diğerinden milyarlarca kilometre mesafe teba’üd ederek ve herbiri bir hayyizde temerküz eyleyerek kendi mihveri üzerinde hareket etmeye başladı. +Bu kümeler kendi mihveri üzerinde hareket ede ede nihayet herbiri bir şems oldu. +İşte sevabit denilen kevakib bunlardan ibaretdir. +Bu şemsler bulundukları hayyizlerde kendi mihverleri üzerinde hareket-i devriyelerini icra ederken kendilerinden bir çok parçalar kopdu ve bu parçalarıyla herbiri bir alem teşkil etdi. +Ez-cümle bize hakim olan ve hayal-i hayat-bahşasıyla şu içinde bulunduğumuz alemi tenvir eden şems bir zerrat kümesi haline gelip de bulunduğu hayyizde kendi mihveri üzerinde hareket ede ede nihayet bir mayi’-i nari halini aldıkdan sonra bir çok parçalar kendisinden infikak etdi. +Bu parçalardan herbiri milyonlarca kilometre mesafe şemsden teba’üd ederek herbiri mahall-i mu’ayyende kalarak ba’dehu şemsin etrafında hareket etmeye başladı ve hey’et-i mecmu’ası meslek-i şemsimizi ta’bir-i diğerle alem-i dünyamızı teşkil eyledi. +İşte seyyarat denilen kevakib bu parçalardan ibaret olup onlardan birisi de üzerinde bulunduğumuz küre-i arzdır. +Küre-i arz şemsden bi’l-infikak milyon kilometre teba’üd ederek ve el’an bulunduğu hayyizde kalarak seyyarat-ı saire gibi bu da şu feza-yı na-mütenahi içinde şemsin etrafında dönmeye başladı. +Arz o zaman tabi’i bir kitle-i nariye halinde idi. +Fakat ğundan bu kitle-i nariye şu şiddet-i bürudetden müte’essir olarak tasallub ve takaşşur ede ede nihayet şu hale geldi. +Küre-i arzda evvela me’adin sonra nebatat sonra hayvanat ve sonra insan zuhur etdi. +Avalim-i sairede dahi aynı hal vuku’a geldi. +El-hasıl bütün avalimin şu hey’et üzre zuhur ve teşekkülüne sebeb olan şey “madde” ve “kuvvet” olup bunlar ise ezeli ve ebedidir illetü’l-ileldir ta’bir-i aharla illet-i uladır. +Bütün esbab ve ilel madde ve kuvvete müntehidir. +Bunların fevkinde bir illet ve bir sebeb daha yokdur. +Bina’en-aleyh erbab-ı edyanın dediği gibi madde ve kuvvetden başka bir vacibü’l-vücuda ka’il olmak hamakatdir. +dan ibaret olup bu ise v��cuh-ı atiye ile mecruh ve batıldır. +Evvela: +Bunların kendi beyanlarına göre ecsam ecza-yı ferdeden terekküb etmiş ecza-yı ferde de madde-i asliyye olan esirden husule gelmişdir. +Fakat ecza-yı ferde şimdiki halde en mükemmel olan mikroskopların gösterebileceği şeylerden yirmi derece daha küçükdür. +Bina’en-aleyh bunları görmek mümkün değildir. +Bu mümkün olmayınca onların terekküb etdiği madde-i asliyyeyi görmek mümkün olmayacağı evleviyyetle sabitdir. +vechile beyan ve iddi’ada bulundukdan sonra “Biz madde ve kuvvetin fevkinde bir illet ve sebeb daha tasavvur edemeyiz. +Zira biz gözlerimizle görmediğimiz şeyin mevcudiyetine hükmeyleyemeyiz.” demeleri arasında açık bir tenakuz bulunduğu şübhesizdir. +Zira bunların gözle görünmesi mümkün olmayan zerrat-ı asliyyenin mine’l-ezel mevcudiyetine hükmetmeleri ve alemin şu hey’et üzre zuhur ve teşekkülünü o zerrat meyanında birinin nasıl ise muvazenesini ga’ib ve diğerleriyle kesb-i ittisal ederek alemin saha-ara-yı vücud olmasına sebeb olmuş bulunduğuna inanmaları hep gözle görmedikleri şeylerin mevcudiyetini tasdik ve i’tiraf değil midir? +Ve işte bu tasdik ve i’tirafları “Biz madde ve kuvvetin fevkinde bir sebeb ve illet daha tasavvur edemeyiz. +Zira biz gözlerimizle görmediğimiz şeyin mevcudiyetine Saniyen: +Ecza-yı esiriyeden birinin her nasılsa muvazenesini ga’ib ederek diğeriyle kesb-i ittisal etmiş ve bunun üzerine zerrat-ı alemin bir çok kümelere inkısam eylemiş olması da’va-yı bila delildir. +Elde bunu isbat edecek hiçbir delil ve hatta emare bile yokdur. +Bila-delil da’vanın mesmu’ olmayacağı ise şübheden varestedir. +Salisen: +Madem ki zerratdan herbirinin müsavat üzre bir kuvve-i cazibe bir de dafi’ası olup bunlar şu feza-yı na mütenahi içinde kendi mihverleri kemal-i intizam üzre devrediyor ve haiz oldukları kuvve-i cazibe ve kuvve-i dafi’aları sebebiyle hiçbiri muvazenesini ga’ib etmiyormuş. +Acaba nasıl olup da onlardan biri bila-sebeb muvazenesini ga’ib ederek mihverinden çıkıp diğeriyle birleşmiş? +Sebebsiz birşeyin husulü muhal olduğu halde nasıl olup da şu hal sebebsiz vuku’a gelmişdir? +Rabi’an: +Ecza-yı esireye bir çok kümelere inkısam etdikden sonra acaba nasıl olup da bunlar bila-sebeb yekdiğerinden milyarlarca kilometre mesafe teba’üd ederek herbiri bir hayyiz-i mahsus işgal etmiş ve ba’dehu muhayyer-i ukul olan şu intizam-ı bedi’ üzre şu avalim teşekkül eylemişdir. +Bunu bir tesadüfe haml etmek pek amiyane ve cahilane olmaz mı? +Cesametleri tavk-ı beşerden haric olan o zerrat kümelerinin ileride teşkil edecekleri alemlerle beraber yekdiğerine temas edemeyecek ve bina’en-aleyh herbiri kendi alemini suret-i muntazamada idare eyleyebilecek suretde yekdiğerinden milyarlarca kilometre teba’üd etmesi lazım geldiğini kendileri düşünmüşler de o vechile birbirinden ayrı düşerek birer hayyiz-i mahsus işgal eylemişler? +Hamisen: +Bu zerrat kümelerinden herbiri bir mayi’-i nari haline geldikden sonra kendilerinden bir çok parçaların kopmaları ve bu parçaların şimdi bulundukları hayyizlere kadar gidip de bu hayyizlerde kalmaları dahi bila-sebeb olamaz. +Zira bu kümelerin herbir cüz’ü aynı derecede bir kuvve-i cazibe ile dafi’ayı haiz olduğundan bir sebeb-i harici olmaksızın bunlardan parçaların hatta bir parçanın infikak etmesi muhal olduğu gibi bu parçaların şimdiki bulundukları hayyizlere kadar gidip de daha ileriye gitmemeleri veyahud daha geride kalmaları dahi muhaldir. +Sadisen : +Maddiyyun kuvvet hareketden ibaretdir demeleri dahi kat’iyyen batıldır. +Zira kuvvet mü’essir hareket essirle eserin aynı şey olması lazım gelir. +Sabi’an: +Madem ki feza tahte’s-sıfır derece soğuk olduğundan şemslerden ayrılan parçalar şimdiki bulundukları hayyizlere vasıl oldukdan sonra mihverleri üzerinden hareket etmekde iken bu şiddet-i bürudetden müte’essir olarak takaşşur etmeye başlamışlar ve nihayet eşkal-i hazırayı haiz olmuşlar imiş şu halde acaba nasıl olup da bunların asılları olan kümeler evvelce mayi’ halinde değil iken sonra bu derece soğuk olan feza içinde hareket ede ede nihayet herbiri bir mayi’-i nari halini almış? +Fezada olan şu şiddet-i bürudet evvelce bunların ecza-yı nariye haline gelmesine mani’ olmuş iken sonra nasıl olup da bunlarda te’siratını göstererek tekrar onları soğuda soğuda şu hale getirmiş ve hatta şumusu da ileride bu hale getirecekmiş. +Saminen: +Farz edelim ki bu alem maddiyyunun tahayyül eyledikleri vechile teşekkül etmiş olsun fakat bundan madde ve kuvvetin fevkınde bir mü’essirin daha olmaması ve bina’en-aleyh illetü’l-ilelin ancak madde ve kuvvetden diğimiz vechile eşya-yı saire gibi madde ve kuvvet dahi hadisdir. +Hatta hudus zamanı ile dahi bunların hadis oldukları şüphesizdir. +Zira maddiyyunun nazariyelerine göre madde fi’l-asl son derece basit ve rakık bir sureti haiz idi. +o derece basit ve rakık ki onun fevkınde bir suret-i basita daha tasavvur olunmak mümkün değil idi. +Sonra bu suret za’il olarak maddeye diğer suretler te’akub ede ede nihayet avalim şu eşkal-i hazırasıyla vücuda geldi. +İmdi eğer maddiyyunun bu nazariyesi doğru ise maddenin haiz olduğu suret-i asliyyenin zamanen hudusü zaruridir. +Çünkü eğer o suret kadim olsaydı arzın hudusünü ısbatda beyan etdiğimiz vechile kadim ve ezeli olan birşeyin zevali mümteni’ olduğundan o suret-i maddeden asla za’il olmayacak ve bu avalim şu eşkal-i hazırasıyla kat’iyyen vücuda gelmeyecekdi. +Madem ki o suret maddeden za’il olmuş ve suver-i sairenin maddeye te’akubuyla şu avalim vücuda gelmişdir bu halde o suret-i ulanın hudusü şübhesizdir. +O suret hadis olunca maddenin kendisi dahi bila şek hadis olmak lazım gelir. +Zira suretin maddeden ve maddenin suretden infikaki muhal olduğu gibi o suretden ol maddenin diğer suretleri ve hatta bir sureti bile haiz olmuş olması dahi muhaldir. +Çünkü o suretden daha rakık bir suretin vücudunu tasavvura imkan yokdur ki ondan gayr-ı mütenahi suretlerin madde üzerine te’akubu kabul edilsin de maddenin ezeliyyetine halel gelmesin. +Tasi’an: +Madde ve kuvvetin ezeli olduğu kabul edilse bile yine madde ve kuvvetin illetü’l-ilel olması lazım gelmez. +Zira her hareketin bir muharrike ihtiyacı derkar olduğundan hareket-i maddenin dahi behemehal bir muharrike ihtiyacı vardır. +Gayre ihtiyacı olan şey ise hudus-i zati ile hadis olduğundan bu hareketin dahi hudus-ı zati ile hadis olduğu şübhesizdir. +Maddeye gelince bunun da hudus-ı zati ile hadis olduğuna şübhe yokdur. +Zira o bir muharrikin taht-ı te’sirinde bulunuyor. +Bir mü’essirin taht-ı te’sirinde bulunan şey ise şübhe yok ki illetü’l-ilel değildir. +Çünkü o şey taht-ı te’sirinde bulunduğu şeyin ma’lulüdür. +Halbuki illetü’l-ilel olan birşeyde illiyet ve ma’luliyetin ictima’ edemeyeceği beyandan müstağnidir. +Maddiyyun: +“Fi’l-vaki’ her hareketin bir muharriki vardır bina’en-aleyh hareket-i maddenin dahi bir muharriki vardır. +Fakat bu muharrik maddeden başka birşey değildir. +Bizim burada maddenin muharriki kendisidir sözümüzden maksadımız da zat-ı madde muharrikdir demek değildir. +Belki bundan maksadımız maddenin aynı derecede haiz olduğu iki muhtelif kuvvetin -ya’ni kuvve-i cazibe ile kuvve-i dafi’anın- tevazünü muharrik-i madde olduğunu beyandan Kuvvetler maddi derecede olduğundan ve iki muhtelif kuvvetler arasında bulunan birşeyin hareket-i devriye ile hareket etmesi zaruri bulunduğundan işte bu tevazün-i kavi sebebiyle her zerre mine’l-ezel kendi mihveri üzerinde devr ediyordu. +Bina’en-aleyh madde bir illet-i haricenin taht-ı te’sirinde değildir ki bu cihetle hudus-ı zati ile hadis olduğuna hükmedilsin.” diyorlarsa da onların bu sözleri dahi batıldır. +Zira bunların kendi i’tirafları vechile madde son derece basit olduğundan ve son derece basit olan birşeyden iki muhtelif eserin zuhuru muhalat-ı akliyye cümlesinden bulunduğundan her zerrenin iki muhtelif kuvveti haiz olması ve bu kuvvetlerin tevazünü zerratın harekatına sebeb olması mümkün olamaz. +Bu zerrat onların dedikleri gibi son derece basit ve mine’l-ezel müteharrik idiyse behemehal onların bu hareketleri için başka bir sebebin vücudu lazımdır. +Bununla beraber madde ve kuvvetin illetü’l-ilel olması başka bir vechile dahi batıldır. +Zira madde ve kuvvetin vücudlarıyla beraber fezada tahte’s-sıfır derece bürudet dahi mevcud idi. +Şu halde haydi farz edelimki şu ka’inatda mevcud olan suver-i eşyanın husul ve vücuduna sebeb olan şey madde ve kuvvetdir acaba feza ile o fezadaki bürudetin ve zamanın vücuduna sebeb olan şey de mi madde ve kuvvetdir? +Şübhe yok ki bunların vücudunda madde ve kuvvetin asla dahli yokdur. +Çünkü feza maddeyi muhit olduğu gibi bürudet de madde ve kuvveti muhit ve hatta onların nazariyelerine göre madde üzerinde mü’essirdir. +Bir muhitin ve bir mü’esserin muhat ve müte’essirine ma’lul ve müsebbib olamayacağı ise bedihiyyat-ı umurdandır. +Konduğu her gusn-i ter minberidir bülbülün Zemzeme şeklindeki hutbesi faslu’l-hitab. +Reng-i hakıkat nedir fark eden ebsar için Goncada matvi duran her varak ümmü’l-kitab. +Kendi feryadımdır ancak ses veren feryadıma... +Kimseler yok aşinadan büsbütün hali diyar. +“Nerde yaranım?” dedikçe ben bülend avaz ile “Nerde yaranım!” diyor vadi beyaban kuhsar. +Nühüfte kalb-i ketumunda leyl-i deycurun Seninle biz iki avare-ser idik guya: +Ki ta ebed kalacak muhtefi nazarlardan Meğer ki onları etsin lisan-ı subh ifşa! +Sefalet olsa hatta müntehası rah-ı irfanın Yakışmaz fariğ olmak bir zaman kesb-i faziletten. +Cehaletten utanmak kendine aiddir insanın; Fakat eyyam utansın “bi-nasib erbab-ı himmetten!” Ben mektebe başladığım esnada diyordu Rahmetli babam: +“Adem olur oğlum ilerde.” Annemse benimçün paşalıklar kuruyordu... +Ademliği geçtik! +Paşalık olsun o nerde? +Amali tezad üzre giderken ebeveynin Hep böyle heder olmada etfal ara yerde! +Ya Rab ne hatibdir ki makber: +Etvar-ı vekar ü heybetiyle Telkin ediyor lisan-ı hali! +Ondan da alınmıyorsa ibret Yok bir daha almak ihtimali! +Binlerce vücud-i nazeninin Bir servi hayal-i yal ü bali Binlerce ser-i sema-güzinin Bir kabza türab olur zevali. +Her seng-i mezar bin hayatın Fanilere karşı infiali. +Görsün de bu inkılabı insan Dehrin nedir anlasın kemali! +Zair bu hakaikın önünde Hala mı bırakmadın hayali? +Çekildi perde-i mazi denen payan-cüda-zulmet Göründü munkariz fersude-bünyadıyla bir devlet; O Selçukılerin pamal-i garet mülkü sertaser O bir sanduka-i mevtaya benzer taht ile efser Giriban-ı vatandır parçalanmış gördüğüm rayet O paslanmış kılıç bir ru-siyeh cellad-ı hürriyet; Sadası çıkmaz olmuşdur tehi batın olan kusun O tac-ı sernigun timsalidir bir devr-i ma’kusun. +Bu şiven-zardan vakta ki Ertuğrul zuhur etmiş Rikab-ı rahşını hempaye-i duş-i dühur etmiş Kesilmiş seyf-i istilası bir şehrah-ı nuranur Ki serhaddi o şehrahın pey-i atidedir manzur. +O mazi çehreli devr-i siyeh bir şems-i şan olmuş O zulmet-zar-ı ati subh-ı sadıkdan nişan olmuş. +Eğer icab eder de şehriyar-ı ma’delet-behre Durursa maksadı ders-i sebat olmak imiş dehre. +Yürürse azmi mahdudiyyeti etmek imiş pamal Güzergahında hatta yol verirmiş devr-i istikbal Önünde bir cihan halk etse mevla bu’d-i mutlakdan Onu tahdid eden bir fikre de mazhar imiş hakdan. +Zeminde merkadi himem-nazar-ı a’la-yı illiyyin Semada ruh-ı paki ka’inat-ı ma’delet-ayin. +Bevarık merkadinde iltima’-ı sermediyyetdir; Şevahık naşını i’la eden duş-i hamiyyetdir. +O mihrin hep tevakkuf eylemiş eyyamıdır eflak O mahi cüstücu eyler seha’ib ber şeb-i sad-çak; O kabr-i mürtefi’ künbed te’aligah-ı milletdir O serv-i matemi-hey’et mücessem ah-ı milletdir. +Hayal-i tal’ati evreng-i nur etmişdir afakı Zevahir pare pare kalb-i hun-alud-i uşşakı. +Mekabir: +Matemiyle sernigun bin hak-dan guya Feda olsun perişan na’şına cem’iyet-i ecya. +O şah-ı la-yemuta alem-i ervahdır eyvan Sen ey na’ş-ı mübarek padişah-ı sermedi-ünvan! +Değil na’şın değer kabr-i harabın böyle bin alem Mu’azzam na’ş-ı bi-nisyan mu’alla kabr-i bi-matem!.. +Rical-i din ile erbab-ı ilim arasındaki cidal yeni birşey değildir. +Tarihin şehadetiyle sabitdir ki bu iki sınıf halk eski zamandan beri birbirine karşı i’lan-ı husumetden geri durmamışdır. +A’sar-ı sabıkanın asr-ı hazırdan bir farkı varsa o da o zamanlarca hak tanılmış edyanın aleyhinde bulunanlara karşı fevka’l-ade şiddetli davranılmış olmasıdır. +Nitekim akvam-ı salifede yetişen feylosofların pekçoğu mahza kadr-i bülend-i ademiyeti tenzil eden nur-ı akıl ve hikmeti söndüren evham ve zunundan vatandaşlarını kurtarmak maksadıyla dela’il ikamesine kalkışdıklarıyçün kimine zehir içirilerek kiminin kellesi uçurularak kimi ateşde yakılarak i’dam olunmuşdur. +Asrımızda ise ulum ve fünun –Fransa’nın en büyük kimyagerlerinden en muktedir hariciye nazırlarından– Bertelo’nun dediği gibi her türlü müz’ic kuyuddan sıyrılarak hürriyet-i mutlakasına na’il olmuş; artık dinin tahakkümü altında kalmak devrelerini atlatmışdır. +Ma’a-mafih biz mütemeddin bir Hıristiyan milletinin e’azım-ı hükemasından olan Bertelo’nun bu sözünü kendilerine raci’ olmak şartıyla tasdik ederiz. +Zira memalik-i medeniyyede intişar eden asar-ı lıyoruz ki onlar bütün edyandan rugerdan olmuş; ok yaydan nasıl fırlar çıkarsa öylece saha-i diyanetden uzağa doğru atılıp gitmişler. +Ya bununla iktifa ediyorlar mı? +Heyhat! +Terakkiyat-ı beşeriyyenin medarı olan kavanin ile berahin-i kaffesini bir inkıraz-ı acil ile tehdid ediyorlar. +Ez cümle Mösyö Benjamin Constant bir eserinde i’tikadat-ı batıla yüzünden tevellüd ederek cem’iyyat-ı beşeriyyenin uzviyetini harab eden emrazı saha-i teşrihe çekiyor; bu hastalıklara ancak serbesti-i vicdan ve i’tikad ile müdavat olunabileceğini söylüyor da sonra diyor ki: +“Edyan-ı mevcude işte bu suretle i’tikadat-ı batıladan temizlenebilir. +Lakin bize kalırsa bu dinlerden hiçbiri kendi esaslarından hiçbirinden vaz geçemeyeceğini yakınen bildiğimiz için bu ümniyyenin husulüne ümid yokdur. +Yalnız şurası muhakkakdır ki bu esaslar fünun-ı müte’arifeye mu’arız olduğu için edyanın inkırazı kat’idir.” Bu ka’bda bir hakimin yeryüzündeki edyanın kaffesini tedkık etmeden ceffe’l-kalem böyle bir hüküm vermesine sine te’accüb olunur. +Zira bu adam din-i İslam’ı velev basit bir suretde tetebbu’ etmiş olsaydı fünun-ı hazıraya münakız düşecek hiçbir esası muhtevi olmadığını anlar da edyan-ı saire gibi ona da böyle bir töhmet isnad edecek kadar vukufsuzluk göstermezdi. +Biz bu makalede kari’lerimize efkar-i ilmiyye-i garbın veche-i in’itafını bildirmek için Avrupa’nın en meşhur ulemasından naklen edyan hakkında meydan alan i’tirazatın en şiddetlileriyle bunların edyanda tasavvur etdikleri za’if noktaları beyan ile iktifa edeceğiz; ta ki İslam’ın esaslarını ervah-ı insaniyyenin maye-i haz ve inşirahı ancak bu din-i mübin-i lahutide olduğu nazarlarda aynen tecelli etsin. +Benjamin Constant’ın edyanı zeval ile tehdid eylediğini demin söylüyorduk. +Bu hakim hükm-i sabıkını tervic için bazı esbab-ı felsefiyye de irad etmiş demişdir ki: +“Dünyada hangi ka’ide olursa olsun hal-i hazır için nafi’ olsa bile istikbal bi’idir. +Zira o ka’ide zaman geçdikce hareketden amelden atıl bir şekil alır ki hergün türlü türlü keşfiyyata mazhariyetle yükselmekde olan akl-ı beşer artık o köhne ka’ideye mümkün değil ittiba’ edemez. +Bu hal de vakı’ oldu mu artık insandaki diyanet hiss-i fıtrisi camid ve terakkıye na-müsa’id olan o ka’ideden derhal yüz çevirir; kendisine hiçbir suretle na-mülayim gelmeyecek diğer bir ka’ide taharrisine başlar ve maksadına zafer-yab oluncaya kadar bu cüstücuda devam eder gider.” Ulum ve fünun-ı sabite erbabı insanı gayet amik bir nazar-ı tedkık altına aldılar; onun sa’adet-i hakıkıyeyi ihraz denilen o mahluk-ı mümtaz meftur olduğu hasa’is ve mevahibin kaffesini i’mal ve isti’mal etmedikce bütün temayülat ve hissiyyatından hiçbirini atıl bırakmakdan sakınmadıkca hatiri kat’iyyen ifa edemez. +Sonra maziye doğru irca’-ı nazar edince gördüler ki beşeriyyeti seyr-i melekutisinde vakfegir eden onu kudumüne amade duran menazil-i ulya-yı kemale yükselmekden alıkoyan mani’ hep kendilerine ruhaniye süsü veren erbab-ı dalalin evamirine ittiba’dan ibaretdir. +Bunun üzerine onlara karşı siham-ı teşni’i alabildiğine yağdırmakdan telkın eyledikleri aka’idi terakkı-şikenlik gibi bir çok şa’ibelerle lekelemekden çekinmemeye başladılar. +“Fazilet-i diniyye hususiyle evliya’ullaha isnad olunan fazilet-i aliye hayat-ı medeniyye ve siyasiyyeden yüz çevirmek; nefsi rahat ve sa’adetden mahrum bırakarak mahzun münkesir bir kalb ile cennete intizar uğurunda heder etmek derek bir tarafa atmak; bütün hissiyyatı bütün temayülat-ı tabi’iyyeyi öldürmekdir başka birşey değildir.” Ulema-yı garb ellerindeki dela’il-i mahsusaya istinaden diyorlar ki insanın terakkısi ilmin terakkısine ilmin te’alisi de akl-ı beşerin bütün kuyuddan azade kalmasına menutdur; eski devirlerde rical-i din ile erbab-ı ilim arasında tahaddüs eden münaza’at ile bundan mütevellid fecayi’in bir daha zuhur etmemesi mübahasat-ı ilmiyyenin her türlü tahakkümden masun kalmasına mütevakkıfdır. +Mösyö Blok şöyle söylüyor: +“Kuvve-i fikriyyenin terakkısi ile eşya hakkında ahkam-ı sa’ibe dermeyan edilebilmesi hep ilmin te’alisine vabestedir. +mızdan çoğunun erkanını hedm eden ma’lumatımızı ileri götürmekle; diğer tarafdan da nazarımızı ta’mik ve tedkık etmekle vasıl olabildik.” Ulema-yı garb nazarında maddi ma’nevi bütün sa’adatın run-ı vustada rü’esa-yı dinin terakkı-i ma’arife karşı kullandıkları vesa’it-i şedideyi tasvir ederken gayz ve infi’allerini bir türlü zabt edemiyorlar; fikr-i beşere tahakküm suretiyle terakkiyat-ı insaniyeye mani’ olanlar hakkında söylemedik söz bırakmayarak yine o devr-i tazyiki i’ade etmek isteyenlere karşı teşeffi-i sadr ediyorlar. +Asr-ı hazır ricalinin eslaf hakkında kullandığı lisanın ne kadar şiddetli oluduğunu kari’lerime anlatmak için Larus’un ansiklopedisinden birkaç satır nakledeyim: +“Bunlara yani rehabine insana yakışan yalnız ma’kul olan şeylere inanmakdır desen hayır öyle değildir derler. +Sonra nik ü bedi zulm ü adli temeyyüz hakkını iddi’a eden zavallı aklı alabildiğine tezlile kalkışırlar. +Çalışırlar çabalarlar çeşm-i iz’anı kör edinceye kadar dide-i basiretin önüne kalın bir perde gerinceye kadar uğraşırlar. +Keramatı umur-ı adiyeden zannedecek beyazı siyah görecek rezileti fazilet kıyas edecek derecede bizi meslub-i şu’ur etdiler mi yine dini önümüze sürerek buna ittiba’ edin buna inanın derler. +İyi ama kime hakıkaten müstefid eden kavanin-i hakıkiyeye mi yahud bizzat o kavaninden istintac olunan neta’ice mi? +Hayır bunların hiçbirine değil. +Sen yalnız Allah’ın namına sana hükmeden zata kör körüne ittiba’ edeceksin. +Hatta sana bila-sebeb babanı öldürmeyi bütün ensal-i beşerin kökünü kazımayı emretse sen yine onun sözünü dinleyeceksin! +Zira senin ne ruhun var ne vicdanın. +Sen Allah yolunda ifna-yı vücud etmiş bir meyyitden başka birşey değilsin.” Şu sözler hükema-yı garbın edyan-ı mevcude aleyhinde ne büyük bir fikr-i husumet beslediklerini ira’eye kafidir. +Hakıkat aranırsa bu adavet şu ibarelerden istidlal olunabilecek derecatın da çok fevkındedir. +Lakin acaba bu şiddetleri görüp de ka’il olabilecek miyiz ki onlar diyaneti külliyen bir tarafa atmışlar da ilim ve ma’rifet sahibiyiz diye kendilerini halıka huzu’ ihtiyacından vareste bulmuşlardır? +Hayır bu zehab asla doğru olamaz. +Zira kendi dinlerine düşman kesilen aynı hukema hiss-i diyanetin cibillet-i beşerde merkuz oldukdan başka tedeyyün ihtiyacının yemek hususunda haka’ik-i ilmiyeye istinad etdikleri için rical-i dini bile geride bırakıyorlar. +Bakınız Alman feylosoflarından biri ne diyor: +“Din kendisini tevlid eden his gibi muhalled ve bakıdir. +Şu kadar var ki ulum-ı diniyye de ulum-ı saire gibidir. +Bina’en-aleyh aklın terakkısi nisbetinde onun da terakkıye kabiliyeti olmalıdır. +Din ile ulum-i diniyye arasındaki irtibat hukuk ile kavanin-i mevzu’a arasındaki suret-i da’imede mevcud olan mevzu’a ale’d-devam ta’dil ve ıslaha muhtacdır.” Ernest Renan da şöyle söylüyor: +“Mevcudatın en güzidelerinin fena bulması; sevdiğimiz leza’iz-i hayatdan addettiğimiz şeylerin kaffesinin paymal-i izmihlal olması mümkinatdandır. +Hatta kuvve-i akliyenin ilmin san’atın serbesti-i a’mal ve isti’mali bile sektedar olmak kabildir. +Lakin diyanetin tedeyyünün inkırazı la-şey hükmüne geçmesi kulub-i beşerden silinmesi... +İşte bu muhaldir. +Akl-ı insaniyi bu hayat-ı faniyenin girive-i ıztırabında bırakmak isteyen mezheb-i maddiyyunun butlanına karşı hiss-i tedeyyün ebedi bir hüccet-i natıka olup kalacakdır.” Hülasa-i kelam ulema-yı garbın sözüne i’timad olunabilenleri kalb-i beşerden muhabbet adavet hissinin silinmesi nasıl muhal ise fikr-i tedeyyünün zevali de öylece muhal olduğunda umumen müttefikdirler. +Şu kadar ki bunlar edyan-ı mevcudeden hiçbirinin cem’iyyet-i beşeriyye-i hazıra ve müstakbele için din-i umumi ittihazına salih olmadığına da ka’ildirler. +Niçin derseniz derler ki: +Edyan-ı mevcudeden hiçbirinin esasları kava’id-i ilmiyeye mutabık zuhur etmiyor; kaffesi bedihiyyat-ı akliyeye mu’arız çıkıyor; bütün umuru fikr-i beşerin kabul edemeyeceği tarzda takyid ediyor da onun için. +Felasife-i garbdan biri edyan-ı mevcude hakkında haklı haksız dermeyan edilen bu i’tirazı kasd ederek: +“ Nasıl ki insanda kemal-i mutlaka vusul için bir isti’dad pişgah-ı azminde na mahdud bir saha-i terakkı görülüyor; din de böyle olaydı da kava’idi mutlak kavanini kuyuddan mücerred bulunaydı. +İle’l-ebed bakı kalır mahva inkıraza ma’ruz olmazdı.” demişdir. +Bunlar diyor ki: +Eğer edyan-ı hazıradan biri cibillet-i beşeriyyede merkuz olan hiss-i dini ile metalib ve veza’if-i hayatiyenin beynini te’lif edebilmek; insaniyyeti ser-menzil-i sa’adete doğru sevk eylemek isti’datında olsaydı o zaman böyle bir dinin hakkıyetine zarureten i’tiraf lazım gelirdi. +Nitekim Larus şu sözleri söylüyor: +“İnsanı veza’ifini ifaya teşvik eden sa’ik diyanet değil bu hususda umumda hasıl olan bir fikir ile o fikr-i umuminin saye-i terbiyesinde a’ileler içinde o veza’ifi ifa için meydan alan kuvvet-i tab’ ve hissiyatdır. +Medeniyyet ma’lumat net bütün efrad-ı beşeri kuvve-i akliye ile mütenevver oldukları kadar feva’id ve muhassenat-ı maddiyeden behremend olacak suretde birbirine rabt ile cem’iyet-i vahideye kalb edecek bir takım efkarın hey’et-i mecmu’asıdır tarzında ta’rif eder ve bunu ısbata muktedir olursanız o zaman diyanetin debilirsiniz.” Akl-ı beşer şehrah-ı terakkıde ne kadar ileri giderse gitsin yine dinsiz yaşamak mümkün değildir. +Bunu isbat eden dela’il-i hissiyeden biri de işte ulema-yı garbdan büyük bir fırkanın din-i tabi’i namıyla bir din te’sisine kalkışarak buna hakkıyeti delil-i akli ile sabit olmayan kava’id ve usulden hiçbirini idhal etmemeleridir. +Biz diğer makalelerimizde İslam’ın esaslarından bahs ederken bu din-i cedidin en mühim kava’idini de söyleyeceğiz. +Ta ki müslümanlar kendine ilham edilen din-i mübinin hiç kimse tarafından bir ta’riz zuhuruna meydan bırakmamış olduğunu ıyanen görsünler. +– – Bu namlarla sınıflara taksimi kabil olmayan ve her ferdi ruhen ve cismen bir i’tikad ve amele tabi’ bulunan ehl-i İslam’ın umumu naşir-i envar-ı hakıkat olan Hazret-i Fahr-i Alem s.a.v. Efendimiz hazretlerinin ve emsali ehadis-i şerifesini bilir ve ona göre hatt-ı hareketin ta’yin olunması lüzumunu takdir ederler. +Cenab-ı Hakk’ın kulları olan insanlar bir a’ile halkı ve cümlesi bir ana baba evladı ve bir ağaçdan veya kemikden yapılma tarak dişlerinin iltisak ve irtibatına benzer ve mütesaviyen bir asla müntehi ve müntesib bulunduklarını müslümanlar ulemadan öğrenerek bildikleri ve ulema da bunları ta’lim etdikleri vechile mu’tekid olduklarından ulema-i din şekkülünden başka fark yokdur. +Bir bakkal bir kahveci bir bekci nasıl bir haneye ve zevc ve evlada ve bunları i’aşe için kar ü kisbe ve nukud ve emvale muhtac ise alim ve dana olanlar da öyledir. +Yani kaffe-i hukuk ve mu’amelatda teşkil-i şirket ve san’at ve ticaret ve fellahat ve bunlara mümasil insanlarca ta’kıbi zaruri bulunan umurun küllüsünde ahad-ı nas ile ulema seyyandır. +Çünkü beşerdirler. +Ulema’nın bazı istisna’at ve imtiyazatına gelince: +Mesela: +Hazineden ma’aş almaları ve hizmet-i askeriyyeden mu’af tutulmaları gibi bunlar neşr-i ulum ve ta’mim-i ma’arif makasıd-ı hayriyyesine mebni selatin-i izam-ı Osmaniyye hazeratı taraflarından vaz’ u te’sis buyrulan ve ulum u ma’arife hizmetin en büyüğünü teşkil eden bir cihet-i müstahsenedir. +Memalik-i İslamiye’de yevmen fe-yevmen tezayüd etmekde olan ihtiyacat ve levazım-ı beşeriyyenin kesb ü tahsiliyle ulema dahi sairleri gibi mecbur bırakılsa tahsil ve ta’lim muhtell olarak her tarafı cehl istila etmek ve mu’amelat-ı diniyye ve dünyeviyye bir adalet-i şer’iyye üzere icra edilmemek gibi mehazir-i azime ve kesire tevellüd edeceğine ve adalet-i tammenin icrası ise havf-ı ilahiye makrun ulum ve ma’arif-i diniyyeye mütevakkıf bulunduğuna bina’en kura ve kasabat ahalisi daima kendilerinden istifade eylemek ve tahsil yolunda cereyan etmek üzere ulemanın ta’ayyüşü beytü’l-mal-i müsliminden ve ahali-i İslamiyye taraflarından der’uhde edilmiş ve askerlikden bi’l-imtihan afv edilmeleri dahi kaziyye-i mesrudenin mütemmimatından bulunmuşdur. +Hükumet-i seniyye-i Osmaniyye’nin taht-ı idaresindeki ulema-i İslam neşr-i ulum ve ma’arife hidmetleriyle beraber erkan-ı hükumeti teşkil eden zevatı yetişdirmişlerdir. +Ve hemen zamanımıza kadar denilecek derecede vezaret vesaire gibi rütbelerin ashabı ekseriyetle medarisden neş’et etme zevat oldukları teracim-i ahval ve tarih-şinasan nezdlerinde ma’lum ve müsellemdir. +Herkes arzusu mikdar tahsil-i ulum ile beraber gerek tahsilin vasat ve gerek nihayet derecelerinde bir alim-i din debilir. +Ehliyet ve liyakati bulunan hiçbir işden kendisi men’ edilemez. +Libas ve kıyafet bahsine gelince: +Mukaddema kaffe-i müslimin sarıklı ve fakat şekilleri muhtelif iken merhum Sultan Mahmud Han Gazi hazretlerinin giydiği fesi takliden vüzera vesair me’murin ve bi’l-ahere ahali ve tebe’a tedricen fes giymeyi kabul ve ta’mim etmişlerdir. +A’mal ve sa’y ve san’at sahibleri meşguliyetlerinin muktezası olarak libasları kısaltmaya ve daraltmaya başlamalarıyla sarık cübbe lata uzun entari geniş şalvar gibi şeyler ulemada kalır diğer kıyafetler de sunuf-ı sairede bulunur. +Mu’azzez tutulan meslek-i ilmi müntesibini ile başkaları arasında bir temeyyüz-i zahiri hasıl olur. +Elbise ve kıyafetdeki fark piyade topçu ve süvari gibi sunuf-ı askeriyye aralarındaki sınıf temayüzüne müşabih olup hukuk-ı beşeriyyece hocalarla diğer efrad miyanelerinde mübayenet teşkil edemeyeceği emr-i celidir. +Ancak hadis-i şerifi medlulünce şeref ve zinet-i diniyye makamında seyyidü’l-Arab ve’l-Acem Nebi-yi Zişan-ı efham efendimiz hazretlerinden mevrus tac-ı İslami’yi dahi muhafazaya i’tina göstermişler ve el-hak hikmet ve maslahata muvafık bir hal ve hareket ta’kıb eylemişlerdir. +Gerçi diyanet yalnız zahirde suret ve libasda değildir. +Lakin zahir batının aksi ve mir’atı olmasıyla beraber adat-ı dem-i veza’ifdir. +Mevzu’umuz ulema-i İslam ruhban kabilinden olmayıp erbab-ı ulum ve ma’arif olan ukala ve hükemadan bulunduklarını bazı sebük-mağzlara karşı i’landan ibaret ise de libas ve kıyafet sözleri atideki beyanata dahi sebebiyet vermişdir. +türlü tefsir ederek mesela heva-yı nefsaniye ziyade teba’iyyet edenler hiçbir şeyle mukayyed olmamak gibi gayet yanlış ve dünyanın bir tarafında bulunmayan ve bulunmak ihtimali de olmayan ma’naya haml ile alabildiğine adab ve kava’id-i diniyye ve milliyyeden tecerrüde kadar götürmüş ve bunun hata-yı fahiş olduğu her tarafdan mükerreren i’lan edilmiş olmağla adab ve kava’id-i meşru’a kayıdlarından çıkmak gerek efradımız ve gerek hey’et-i umumiyyemizce kabil olmadığını ve olamayacağını ukala geçinenlerin anlamaları lazımdır. +ve canına mal ve mülküne ta’arruz etmemekden ibaret olmakla ehl-i İslam bunda tereddüd göstermez. +Şu halde millet ve diyanet kava’idiyle mukayyediyetimizi unutmayalım. +ammüm eden ve serpuş-ı millimiz olan fes yerine kalpak giymeyi bazı gençlerimiz tercih ve ne suretde olursa olsun kalpak iktisasına tehalük gösteriyorlar. +Bu tehalük bir lüzum-ı akli ve dini esasına müstenid olursa umumen kabul ederiz; fakat muhakemesiz bir re’y ve fikre müstenid ise kabulde ma’zuruz. +Bu kabahata Avusturya malına karşı yapılan boykot sebebiyet verdi. +Ama biz feslerimizi Hereke ve Feshane’den ve ileride yapılacak fabrikalarımız ma’mulatından olarak giyersek ve fesde ısrar gösterir de Avusturya malını dahi almazsak mutlaka Hereke ve Feshane bize lüzumu kadar fes yetişdirecek ihtiyacatımız mündefi’ olacakdır. +Eğer böyle kalpağa çevirir isek fes i’mali dahi gevşeyecek ve ma’mulat-ı mahalliyyemiz hiç revac bulmayacakdır. +İhtiyar olunan kalpaklar sırf ecnebi emti’asından ve Bulgar ve Ulah kalpakları şeklinde olmasıyla asker kalpaklarıyla istişhada mahal yokdur. +Gençlerimiz bize bir rah-ı savab ve terakkı göstereceklerse mülk ve millete nafi’ şeylere teşvik edeceklerse kendi memleketimiz ma’mulatı olan aba ve şayak ve soflardan ve alaca ve dokuma ve bez ve harir ve kumaşlarımızdan elbise yapmak ve oda ve meskenlerimizi daima Anadolu ve Rumeli kilimleri ve halılarıyla döşeyip ecnebi eşyasını azaltmaya ve sefaheti tahdid etmeye mübaşereti vaya teba’iyetle kalpak giymeye hücumda milliyet ve memleket namına zarardan başka birşey zuhur edemeyecekdir. +Bu babda düşünerek hareket olunması lüzumunu ihtara Sıratımüstakım risale-i mergubesini tavsit ediyorum. +Üçüncüsü efrad canibinden verilen müsted’iyatdır ki esas-ı müzakere ittihaz olunabilmesi müraca’at-ı vakı’anın şurut-ı nizamisini müstecmi’ olması ile mukayyeddir. +Bu şartlar iki kısımdır: +Zat-ı istid’aya te’alluk eden ki istid’anın - İmzayı havi - Sahibinin şöhreti ile - Mahall-i ikameti hakkında sarahat-i lazımeyi muhtevi olmasıdır. +Mu’tiye aid bulunan ki istid’a sahibinin - Müraca’at-ı vakı’ada sıfatı olması yani müdde’i bulunması te’alluk ediyorsa me’murin-i a’idesine bu hususdan dolayı müraca’atının sebk etmiş olması - İstid’ayı hin-i i’tada kendisine bir cem’iyetin refakat etmemesidir. +Şurut-ı muharrereye muvafık olan müsted’iyat doğrudan doğruya makam-ı riyasete verilir. +Bir meb’usu tavsit ca’iz ise de meb’usün tavassut etdiğine dair istid’aya şerh vererek imza etmesi lazımdır. +Arzuhallerin vürudu sırasınca aded vaz’ olunarak hülasası defter-i mahsusuna kayd edilir ve bu hülasada zat-ı istid’aya te’alluk eden şuruta muvafakati ve suret-i i’tası ale’ttafsil gösterilir. +Ba’de’l-kayd makam-ı riyasetçe bakılır. +Layihaları tedkıke me’mur encümen-i umumiye havale olunmuş bir hususa te’alluk ediyorsa oraya aksi takdirde istid’alara mahsus olup balada ala vechi’l-istitrad beyan olunan Encümen-i Umumi’ye irsal olunur. +tedkık ve ber-vech-i ati üçe taksim eder: +- Vükela-yı devlete tebliğ olunacak olanlar. +- Tebliğ-i meşruh ile beraber hey’et-i umumiyece de tedkıkine lüzum görülenler. +- Bu ikinin haricine kalanlar. +Hafta nihayetinde bütün bu arzuhalleri adedleriyle sahiblerinin teviyatını ve encümence hasıl olan netice-i tedkıkat ile esbab-ı mucibe-i mücmelesini mübeyyin bir cedvel tanzim ve nüsah-ı matbu’asını a’za-yı hey’ete tevzi’ eder. +Ma’a-mafih Arzuhal Encümeni kendisine havale olunan müsted’iyat hakkında icra eylediği tedkıkatın neta’icini mutazammın her hafta ayrıca bir takrir de tanzim eyler. +Bu takrir hey’et-i umumiyyede okunur. +Hey’etce mevki’-i müzakereye konulan arzuhallerde ekseriyet-i araya müraca’at olunduğu gibi vükela-yı devlete tebliğ olunanlarda da nihayet on beş güne kadar cevab zuhur etmez ise re’is tarafından ba-tezkere te’kid ve ihtar olunur. +Arzuhaller üzerine ittihaz olunacak mukarrerat arzuhalin murakkam olduğu adedin derciyle tahriren sahibine bildirilir. +olup müzakere de suret-i atiyede cereyan eder: +Her müzakere günü re’is meclisi açar yani müzakereye şuru’ olunduğunu beyan eder. +Bu halde ilk nazara alınacak şey sene zarfında bu ictima’a diğer bir ictima’ın sebk edip etmediği noktasıdır. +Zira sebk etmiş ise o ictima’a a’id katiblerin nezareti altında yapılmış zabıtlar bulunacakdır. +Binaberin o zabıtların kıra’eti lazım gelir. +Katiblerden biri tarafından küşadı müte’akib okunur. +Zabıtların mecburiyet-i kıra’eti mes’elesi meclisimizin ra’etini teklif etdi. +Fakat bir diğeri canibinden mukaddemki meclisde bir husus-i müstakil hakkında müzakere cereyan ederek karar ittihaz olunmamış olması hasebiyle bu teklifi har-ı kabul olarak kıra’etden sarf-ı nazar olundu. +Fikr-i kasıraneme göre sarahat-i nizamiyyeye karşı olan bu karar cay-ı te’emmüldür. +Zira nizamname-i dahilinin yetmiş dördüncü maddesinde zabıtların mecburiyet-i kıra’etini gösterir bir nass vardır ki şöyledir: +“Her meclisin ibtidasında katiblerden biri geçen meclisin zabtını kıra’et eder.” Bu ibare-i kanuniyyede “her meclis” ta’biri vardır ki amdır. +Binaberin tenavül etdiği şeylerde kat’iyyen hükmü icab eder. +Her meclis sözü şübhe yokdur ki mukarrerat ittihaz edilen edilmeyen müzakere cereyan eden etmeyen her in’ikada şamildir. +Zabıt tanzimi için behemehal bir mes’ele hakkında müzakere cereyan ederek mukarrerat ittihaz edilmiş olmasına kanunen ihtiyac yokdur. +Keza kıra’et için de bu gibi kuyud mevzu’ değildir. +Zabıt celse-i sabıkadaki hadisatı hakidir. +Bir müzakere cereyan edip müdavele-i efkarda bulunulmuş ve keza neticede bir karar ittihaz olunmuş ise cümle-i hadisatdan ma’dud olacağı cihetle zabıt onları da ihtiva eder. +Yoksa bir meclis ictima’ının zabıtnamesi olmaması tasavvur olunamaz. +Zaten müzakeratdan ma’ada bazı hususatın zabıtda gösterilmesi lüzumuna dair ayrıca nizamnamede sarahatler vardır ki tanzim-i zavabıtın müzakerat ve mukarrerat ile takayyüd etmeyeceğine dalldir. +Meclis ta’birinin katibden terekküb eden ictima’ata a’id olacağına dair nizamnamede bir işaret yokdur. +Bilakis birinci maddede “Her a’za ve re’is ve katiblerle mün’akid ictima’ata da kanunen meclis ıtlak olunduğu anlaşılmakdadır. +Şu halde medar-ı ihticac hi mütenavildir. +Acaba istinad etdiğimiz fıkra-i kanuniyyeyi vely eden fıkranın ihtiva eylediği delalet buradaki lafz-ı ammı tahsis edebilir mi? +Zira fıkra-i taliye-i mezkurede lüzum-ı imzayı beyan sırasında katiblerden la-ekall iki zatın o zabtı imza edeceği zikr olunuyor. +Demek ki vazı’-ı kanun sebk eden meclisde bulunan katibleri ikiden fazla farz ediyor. +Bu fazlalık hali ise katibler intihabatından sonraki meclislerde mutasavverdir. +Zira kable’l-intihab birinci madde mucebince meclisi teşkil eden zevatın en hadisü’l-sinni olan iki zat vazife-i kitabeti ifa eder. +Bilahare sekizinci madde mucebince a’zadan dört katib intihab olunur. +İmdi “Katiblerin la-ekall lerin intihabatından sonraki meclislere mi tahsis edeceğiz? +Buna kava’id-i istinbat ve istidlal müsa’id değildir. +Zira ammı tahsis için kendisi gibi kavi bir delilin vücudu aranır. +Kavilik sıyla tecelli eder. +Halbuki “la-ekall ikisi o zabtı imza eder” kelimatı şurut-ı matlubeyi haiz değildir. +Zaten bu fırka mevzu’ bir hükmün müştebih bir kısmını tenvir ve bu kısımda da hükmün cereyanını beyan ile nakıs bir ciheti ikmal eylemekdedir. +Zira katiblerin intihabatından mukaddemki ictima’larda zabıtnameleri muvakkat iki katib imza etdikleri gibi ba’de’l-intihab ikiden fazla olmaları halinde de la-ekall yine larda katiblerin iki zatdan ekall kalması mutasavver değildir. +Zira tabi’atıyla her meclisde en hadisü’s-sinn iki meb’us vazife-i kitabeti ifa eyleyecekdir. +İntihabatdan sonra ise bu esas-ı kanuni cari olmadığından ma’zeret-i meşru’a ile üçünün veya dördünün dahi ısbat-ı vücud etmeyerek meclisin katibsiz kalması ihtimali mevcuddur. +Binaberin lüzum-ı imzada şu hale mahsus ve münhasır olması icabat-ı kanuniyeden olan böyle bir kayda ya’ni “la-ekall” kelimesine lüzum vardır. +Ma’amafih bu kaydın delaletinden vazı’-ı kanunun bu maddeyi vaz’daki maksadını hakıkı teşekkülden sonraki mecalis olmak üzere kabul etsek yine ammın hükmünü tegayyür edemeyiz: +Zira e’ammı garaz-ı mütekellime tahsis ile kava’id-i müttehazemize münafi hareketde bulunmuş oluruz. +Şu tafsilata nazaran ilk in’ikaddan sonraki her meclisin meclis-i mütekaddemde müzakere sebk ve karar ittihaz edilmemiş olması dahi muvafık-ı nefsü’l-emr değildir. +Zira meb’usanımızın birinci ictima’ında şu’belere inkısam ile cem’ ve havale-i mezabıtdan hangisinin tekaddüm edeceği ve şu’belerin alacağı ismi ta’yin için kur’anın tarz-ı icrası ve kur’a yuvarlaklarında isimleri zuhur etmeyen zevat-ı mevcudenin şu’belere vech-i tefriki ve Pazar ta’tili hakkında dermeyan olunan teklifin zaman-ı tedkıki ve ictima’-ı atinin gün ve sa’atinin ve ruznamçe-i müzakeratına dahil olacak hususatın ta’yin-i keyfiyetleri mevzu’bahs edilerek müdavele-i efkar olunmuş ve neta’ic-i mahsusaya rabt edilmiş idi. +Hatta bu babda tanzim olunan zabıt nizamnamenin seksen yedinci maddesi hükmüne tevfikan devletin ceride-i resmiyyesi olan Takvim-i Vekayi’ gazetesiyle de neşr ü i’lan olunarak o meclise aid merasim-i kanuniyye bi-tamamiha icra kılınmışdı. +Binaberin bütün bu mu’amelatı mühmel add ile olamaz. +Bu babda fasıllardaki tertibin nazara alınacağı ve binaberin henüz birinci ikinci üçüncü fasılların tatbikatıyla meşgul olan meclisin mecburiyet-i kıra’eti muhtevi olan on birinci fasl ahkamıyla mukayyed olmayacağı gibi bir mütala’anın dahi isabeti teslim olunamaz. +Zira meclisce yine on birinci faslın küşad-ı meclis ve hitam-ı müzakeratın canib-i riyasetden tefhimi ve ruznamçe-i müzakeratın ta’yini gibi ahkamı derhal tatbik olunmuşdur. +Kavm-i necib-i Türk’ün inkısam etdiği şu’ubuyla beraber beka-yı mevcudiyeti emrindeki ihtiyacat-ı hakıkiyyesinin ne gibi şeylerden ibaret olduğuna dair geçen nüshamızı Rusya’daki din kardaşlarımızdan A. +Sevindik nam zatın müfid kavmiyetimizin mes’ele-i hayatiyesine te’alluk eylemekde olduğu cihetle vatanımızdaki erbab-ı ihtisasın nazar-ı dikkatlerini da’vet etmeyi veca’ib-i hamiyyetden add eylemiş idik. +Ahiren istibşar etdiğimize göre zevat-ı müşarün-ileyhim ümniye-i ma’ruzayı ta’kıben İslamiyet’in tekemmülat-i diniyye beşa’iriyle hatıratı ebediyyen hafıza-ara-yı ehl-i iman olan eyyam-ı mes’udesine musadif işbu id-i sa’id-i edhanın üçüncü Salı günü vatanın güzide evladının menşe’i olan bir mü’essese-i aliyede Darü’l-fünun ve Mekteb-i Mülkiye binasında teyemmünen ictima’ ederek merkezi Darü’l-Hilafede bulunacak olan “Türk Derneği” namıyla bir cem’iyyet-i Cem’iyyet-i muhtereme “Türk” diye anılan kavimlerin mazi ve haldeki asar ef’al ve ahvalini öğrenmeye ve öğretmeye çalışacak yani Türklerin asar-ı atikasını tarihini lisanlarını avam ve havass edebiyatını etnografya ve etnologiyasını ahval-i ictima’iyye ve medeniyye-i hazıralarını ve Türk memleketlerinin eski ve yeni coğrafyasını tedkık ve tahkık ile uğraşıp neta’icini neşr ve işa’aya çalışacak ve medar-ı kıvam-ı kavm olan vahdet-i lisanı te’minen Türkçe’nin sadeleşdirilerek güzelleşmesine suret-i mahsusada bi-mennihi’l-kerim cem’iyyetin nizamname-i esasisi kaleme alınmış ve hey’et-i salemiz tensib edilmişdir. +Sıratımüstakım temenniyatının ahd-i karibde hayırara-yı husul olması imkanını gösterecek asar-ı meşruhadan dolayı i’lan-ı bahtiyari etmekle beraber şu maksad-ı aliye daima hasr-ı mevcudiyetle iftihar eder. +Ve hakkındaki teveccühat-ı aliyeye teşekkürle ed’iye-i muvaffakiyyete terdifen mü’essisin-i muhteremeyi ve bütün Türk alemini tebrike müsara’at eyler... +Mukarriri: +Ahmed Midhad Efendi Muharriri: +H. +E ş ref Edib Cem’iyyeti”nin delalet-i ma’arif-perveranesiyle Fevziye Kıra’athanesi’nde Türklerin menşe’ine etnografyasına devr-i istilasına dair hakim ve müverrih-i şehir Ahmed Midhat Efendi hazretleri tarafından verilen konferansdır müşarün-ileyh hazretlerinin de nazar-ı tashih-i fazılanelerinden geçmişdir. +Sahne-i hitabeti ilk teşrif eden Mekteb-i Mülkiye me’zunininden ve Mekteb-i Harbiye Lisan Mu’allimi Kozanlı Musa Beyefendi şöyle bir nutk-ı iftitahi ile Ahmed Midhat Efendi’yi cema’ate takdim ediyor: +Memleketimiz büyük bir inkılaba mazhar oldu. +Bir devre-i mes’udiyete girdi. +Zaman-ı sa’adetdeki serbesti-i vicdana malik olduk. +Bunun meşrutiyet sayesinde olduğunu izaha hacet yok. +Cem’iyyat-ı muhtelife teşekkül etdi. +Niçin? +Terakkı ve te’ali-i İslam için. +Cem’iyyetler muhtelif olmakla beraber maksadları birdir. +Tıbkı ilm-i servetdeki taksim-i a’mal ka’idesi gibi görülecek işleri taksim etmişlerdir. +Bir gayeye yürüyorlar. +Saha-i terakkıyi tevsi’ ederek yürüyorlar. +Maksadları Osmaniyet’in İslamiyet’in te’ali ve terakkısini te’minden ibaret. +Cem’iyyat-ı muhtelife meyanında küçücük bir cem’iyyet de “Rusyalı İslam Talebesi Cem’iyyeti”dir. +Bu cem’iyyet bir konferans i’tasına karar verdi. +Konferansın rım’da Türkistan’da aktar-ı cihanda bu cem’iyyet nazarında muktedir muharririnden tanınmış birkaç zat var. +Bunlardan birincisi Ahmed Midhat Efendi hazretleridir. +Bu zat lisan-ı Osmani’yi sadeleşdirmişdir. +Saniyen: +Fenne hidmet etmişdir. +Salisen: +Osmanlılığa hidmetde bulunmuşdur. +Rabi’a: +Akvam-ı Türkiye’ye dair tetebbu’da bulunmuşdur. +Kütübhaneler teşkil edecek kadar asar meydana getirmişdir. +Bu sebebe mebni Kazanlı İslam şakirdan cem’iyyeti bu zat-ı muhteremi da’vet etdiler o da kabul buyurdular. +Bu aciz şakirdan cem’iyyeti namına teşriflerinden dolayı teşekkür ederim kendilerini takdim ile de müftehir olurum. +Ahmed Midhat Efendi kürsi-yi hitabeti teşrif ediyorlar. +Binlerce şübban-ı milletin şiddetli alkışlarına mütevazı’ane müteşekkirane selamlarla mukabele ediyor. +Ahmed Midhat Efendi sandalye-i hitabetde oturuyorlar. +Etrafında Türk lisanına ve Türklüğe a’id tetebbu’atlarıyla kesb-i iştihar eden Veled Çelebi Efendi Necib Asım Bey hazeratı gibi ekabir-i müdekkıkın ve mü’ellifin şerefbahş-ı irfan oluyorlar. +Bütün enzar-ı müstemi’in sahneye ma’tuf. +Biri iki dakıka kadar meks ü tevakkufdan sonra Midhad Efendi başlıyor: +Efendilerim! +Yirmibeş sene kadar müddetden beri bir ma’işet-i merdüm-girizaneden sonra şevketlü milletimin karşısında lam Talebesi Cem’iyyeti” namına arz-ı teşekkür ve minnetdari eylerim. +Bi-hamdihi te’ala evlad-ı vatan içinde bulunarak birkaç söz söylemek şerefine na’il oldum. +Böyle bir cem’iyyet-i muhtereme-i mübareke karşısında söz söylemeye alışkın olmadığımız için evvel be-evvel afvlarını bu cem’iyyet-i muhteremeden rica ederim. +Şimdiye kadar bizim ma’işetimiz zaten bir parçacık uzlet güzinane idi. +Bir zaman sonra birbirimizi görmek için elde bulunan küçük bir iktidarı dahi selb etdiler. +Yirmi senedir Beykoz civarındaki dağlara çiftliğime çekilerek imrar-ı hayat etdim. +Çünkü başka türlü cay-ı selamet bulamaz ya’ni üzerimizde bir yük bulunduğunu ihtar o yükün altından kurtulmak maksadıyla ihtiyar olunacak zerre kadar bir hareketin ne gibi fecayi’i müstelzim olacağını ifham için sa’ika-i bela şeklinde bir sadmeye duçar olurdum. +Bu halde cihana karşı göz yummak; bu halde hiçbirşey işitmemek lazım gelirdi. +Bu halde hiç bir şey söylememek lazım gelirdi. +Evime gidip geldikçe vapurlarda uyumayı i’tiyad etmişdim. +Ahbabımın “Gece uyumuyor musun?” yollu su’allerine bir sükut-ı mazlumaneden başka bir cevab bulamıyordum. +Çünkü uyanık bulunmak hakkından mahrum idim. +Değil ki böyle yüzlerce evlad-ı vatanın karşısından bulunabilmek. +Görmemek işitmemek söylememek te’siratı tabi’atimizde öyle bir hüküm göstermişdi ki sırrına adeta mazhar olmuşduk. +Zaten söz söylemekdeki iktidarsızlığımla beraber on beş yirmi sene de bu uzlete mahkum kaldıkdan sonra memleketimizin en güzide evladı karşısında söz söyleyebilmenin ne kadar bir emr-i düşvar olduğunu beyana hacet yokdur. +Bina’en-aleyh afvınızı istirham ederim. +Rus müslümanlarıyla münasebetim epeyce kadimdir. +Her sene Rusya’dan gelen huccac-ı kiram içerisinde gerek ulemadan gerek ağniyadan bir çok zevat İstanbul’a gelirler. +Sayenizde saye-i milletde pek çok kusurla beraber karalamış olduğum evrak-ı perişan nasılsa nazar-ı rağbetle görüldüğünden onları yazanı dahi görmeye gelirler. +Kendi tecdid-i ma’arifleri emrinde bazı efkar te’atisine gelirler. +Bazı siyasiyyata dair dahi söz olurdu. +Bazen İstanbul’da ikmal-i tahsil edenlere kendi memleketlerine gidip vatanları evladına neşr-i ulum hidmetinde bulunmaları için lazım gelen vesayada bulunurdum. +Hasılı elden geldiği derece hidmet ederdim. +Yani beni da’vet eden Rusyalı talebe ile mu’arefem bu akşam peyda olmamışdır. +Bu akşam bahs etmek için da’vet edildiğim mes’ele gayet vasi’ bir mes’eledir; zemin cihetiyle de zaman cihetiyle de. +Zira millet-i mu’azzama-i Türkiyye’nin ahvaline dair birkaç söz söylemek arzu edildi. +Ma’lum-ı aliniz herkes her millet kendine bir takım mefahir arar. +Kimisi kıdem cihetiyle iftihar arar kimisi büyüklük kitlenin büyüklüğü cihetiyle iftihar arar kimisi hacmen cismen büyüklükden kat’-i nazar ma’arif-i beşeriyyeye medeniyyet-i insaniyyeye hidmetle iftihar arar. +Bu tabi’i birşeydir. +Şimdiye kadar biz akvam-ı Türkiye buralara pek iltifat etmemişdik. +Bunun esbabı biz terakkıyi medeniyyeti ma’arifi kendi daire-i hususiyyemizde aramışız. +Aba ve ecdad-ı vatanı unutmuşuz. +Fakat bundan sonra arayacağız zira gerek kıdemi cihetiyle gerek ru-yı arzda münteşir olduğu memalikin vüs’ati cihetiyle gerek kendi hayatıyla ve gerek millet-i mu’azzama-i kalemen hizmet cihetiyle akvam-ı Türkiyye pek çok milletlerden ziyade mefahir bulup o mefahir ile müftehir olabilir. +Zemin cihetiyle vasi’ dedik. +Zira bugün coğrafya-i etnografi bize gösterir ki ru-yı arzın dört değilse de beşde birisi nüfuz-ı Türki dahiline girmişdir. +Bir kere Çin’in şimali tamamıyla Türkdür: +Moğolistan Türkistan Tibet kısmı hep Türkdürler. +Asya-yı vusta ma’lumunuz. +Zaten coğrafyaca ya’ni Hindistan’ın nısf-ı şimalisi ile Afganistan Belucistan ve şimal cihetinden İran hep Türkdür. +Halbuki Türk’ün nüfuzu bahr-i Baltık’a kadar gitmiş. +Finvalar Türkdür. +Lisan cihetiyle yalnız kelimat değil terkibat-ı lisaniyye cihetiyle de Türk’e mensubdur. +Macarlar da keza böyledir. +Mısır Trablusgarb ta hudud-ı Fas’a kadar Afrika-yı şimali hep Türklüğün daire-i bu kadar vasi bir kıt’aya münteşir olmuş Türk’den başka hiç bir kavim yokdur. +Zaman cihetiyle de her milletden eski olmak iddi’asında bulunmaya Türklerin hakkı vardır. +Zira tarihin bize en eski milletlerden olmak üzere haber verdiği milletler Keldaniler Hindiler Çinlilerdir. +Bunların rivayatı cem’ olunursa Türklüğün Türk cinsinin bunların kaffesine tekaddümü zahir olur. +birbirine münasebetini ta’yin için bir usul vardır. +Bu usul evvela “Filoloji” yani “İlm-i mukabele-i elsine” denilen ilim nokta-i nazarından hangi lisan diğer hangi lisandan müştak olduğunu taharri etmek usulüdür. +Bakmışlar ki bu lisan o lisandan o da diğer şu lisandan müştak ola ola lisanların mevridi şarka doğru yürüyor. +Yani merkez-i iştikak oraları olduğu tahakkuk ediyor. +Kezalik her milletin kemiklerinde simalarında tabi’atlarında nazar ittihaz eyleyenler şu millet şu milletden o da diğer şu milletden ... +ilh. +teşa’ub etmiş olduğunu görmüşler. +İşte böyle bir takım taharriyata koyuluyorlar. +Bu da tıbkı lisan gibi ensal ve ensab-ı milel ve nihalin bu taraflardan şarka doğru gitdiğini gösteriyor. +İşbu tedkıkat-i filolojiye ve etnolojiyeyi Hindistan ve Çin ve Japonya taraflarından tatbik edince onların dahi şimal ve garb taraflarından münteşir olmuş bulundukları tahakkuk ediyor. +Milletlerin tevarüs eyledikleri rivayat-ı kadimesinin de şahadetleriyle sabit oluyor ki bunların mahall-i intişarları Himalaya dağlar��dır. +Ba husus Altay dağı ki yine Himalaya cümlesinden demekdir. +Fransa ve İngiltere fi’l-vaki’ Avusturya ile rekabet edemez. +Çünkü o daima çürük mal satar. +İştayn Orozdibak Tring... +hep o kabilden. +Hele bayram üstü hepsi beşer yüz bin lira alış veriş ediyor. +Mağazalarına uğramazsan halleri yamandır. +Avusturya’nın gözü ne Bosna’dadır ne Hersek’de. +Onların düşünceleri ancak ticaretdir. +Onun için biz de can damarına basalım! +ne ise devletce yapılacak. +O mes’ele devlete a’id birşey. +Fakat şimdiden milletin yapacağı bu mu’amele yok mu; onların yüreğine işler. +Belki de izmihlalini mucib olur. +Bunda sebat edebilirsek metanet gösterebilirsek Avusturya’yı emana düşüreceğiz. +Çünkü ticareti rahnedar olunca o ahali alt üst olacak hükumeti tahtı’e edecek. +İşte o vakit Avusturya ayaklarını sallar. +Allah büyükdür. +Bazen kuyusunu insana kendi eliyle kazdırır. +Bu da böyle olur inşa’allah. +Fakat sebat edelim. +Kat’iyyen Avusturya malı almayalım. +Onun malına karşı gayet sıkı ve şiddetli bir boykotaj yapalım. +– Yapacağız mı? +– İnşa’allah! +– Ahd etdik mi? +– Ahd olsun!.. +Orozdibak bir Fransız bayrağı çekmiş. +Olur ki müdür kendi Fransızdır. +Fransa teb’asındandır. +Ama aldanmayın. +Mal yine Avusturya malıdır. +İştayn Tring Orozdibak Meyer... +hepsinin malları süprüntüden i’mal edilmişdir. +Evladlarımız kumaş olduklarını anladık. +– Ama bu olur mu? +Peka’la olur. +Dinimiz öyle emrediyor. +Bilirsin: +Vaktiyle Hıristiyanlar müslümanlara ekmek satmazlardı. +Gemi satmazlardı gemilerde kapudanlık edenleri öldürürlerdi. +Rehabin kendi nüfuzlarını yürütmek için müslümanlara neler yapmamışlardır!.. +Günden güne terakkiyat görüldükce papaslar gayet korkdular. +İslamiyetin terakkiyatı önüne durulmayacağını tamamen anladılar. +İslamiyet onlara azim bir darbe oldu. +Yüreklerine işledi. +İslamiyet’in ahkam-ı ahraranesi bütün nüfuzlarını mahv etdi. +Ehl-i İslam’a tazyikat icra ederlerdi. +Başka türlü sed çekemiyorlardı. +Ahaliyi tazyika kalkışdılar. +Kendi dinlerini o yolda muhafazaya çalışdılar. +Hatta ehl-i İslam’a karşı etdiğiniz yeminlerinizi rical-i ruhaniye tasdik etmezse hiç hükmü yokdur!.. +dediler. +Gitgide Avrupa’ya medeniyet geldi. +Hele devr-i meşrutiyetde nazarları başka oldu. +Ne idi o eski mezalim. +Muharebe zamanında suları zehirlemek en küçük cinayetleri idi. +Papaslar buna müsa’ade etmişdi. +Venedikliler bir muharebede onu da yapdı. +Mecraları zehirlediler. +Hala bi-taraf tarihler Venediklileri ta’yib ederler. +ra alat-ı harbiye satmadılar. +Bu aralık müslümanların ticareti tevessü’ eder gibi oldu. +“Müslümanlarla ticaret olmayacak” dediler. +Halil Halid Bey tarafından yazılmış “Fusul-i Mütenevvi’a” namında elime matbu’ bir kitab geçdi. +Onda okudum. +Birinci cüz’ünde oku da bak. +Hıristiyanların eski zamandan beri bed mu’amelelerini gör. +Müslümanlar ne kadar ısınmak isterse o derece bürudet gördüler. +Nihayet hak anlaşılmış müslümanlara şamil hukuk-ı beyne’l-milel yapmışlar. +Mu’ahedeler akd edilmiş. +Lakin yine menfa’atlerini düşünürler. +Bizim başlıca istinadgahımız Cenab-ı Allah’dır. +Bugün na’il olduğumuz meşrutiyet de mahza Allah’ın parlak olacak. +Fakat her zaman metanet gösterelim. +Hiffet-i efkara delalet eden şeylerden sakınalım. +Şu zamanlarda bağırmak çağırmak abes şeylerdir. +Velev hüsnüniyetle olsun yine hiffete delalet eder. +Ama evvelce dediğim gibi bunlar yapılmalı bu mu’ameleler sana para vereyim sen top alasın. +Biliyoruz ki o parayı düşmanımız alır ne yapacak? +Elbet silaha verecek askerini besleyecek. +Bizim malımızla düşmanımız bizi mahv etsin. +Onun yüreğini yakmalı ki anlasın. +Kur’an-ı Kerim’de haksız yere düşmanlık edenler hakkında buyurulmuşdur. +Ya’ni ey a’da-yı millet! +Siz gayzınızla çatlayınız. +Çünkü hukuk haricine çıkdınız. +Kendi imzanızla yapılan bir mu’ahedeyi bozdunuz. +Memalik-i luk etmeyiz. +Yine düşmanlık değil malınızı almayız. +Bu fikri de ilk evvel Selanikliler çıkardı. +Daha o vakit Viyana’ya telgrafları yağdırmışlar. +Bütün siparişleri fesh etmişler. +Bütün cihan halkı bizim metanetimize bununla bu azmimizdeki sebat ile hükm ederler. +Maddi zarardan kurtulduğumuz gibi ma’neviyatımıza da bunun büyük hüsn-i te’siri olacağı şübhesizdir. +Allahu te’ala cümlemizin nazar-ı basiretlerini müzdad ve firavan ve bütün a’da-yı hariciye ve dahiliyeyi makhur ve perişan eyleye!.. +Amin sümme amin. +Cümleniz fitne esbabından sakının! +Ve bilin ki Allah’ın kullarına lütuf ve keremi olduğu gibi Dünyada da seyyi’atın semeresini semere-i zehr-aludünü gösterir. +Fena yollu hareketlerin neticesini tatdırır. +Selamet-i dareyn istikametle sadakatle muhafaza-i diyanetle te’min olunur. +Yukarıdan beri söylediğim şeyler hep ahkam-ı şer’iyyedir. +Siyer-i kebiri okursan Hristiyanlarla alış verişe dair tafsilat görürsün. +Dar-ı harbdekilere yapılacak mu’amelatı da orada bulursun. +Nadide kıymetdar kütüb-i İslamiye’yi oralara aşırmak İslamları o ma’lumatdan mahrum etmek ne büyük dena’et olduğunu anlarsın. +Herşeyi an’anesiyle söylemek za’id görülür zannederim. +Artık bu kadarla iktifa edelim. +Ramazan-ı şerif –’inci Dersin Sonu– Matba’a-i Amire Ebu-l’Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ocak Birinci Sene - Aded: +Düşmanın tecavüzüne meydan bırakmamak için onu terhib edecek kuvvet ne ise hazır u müheyya bulundurmaya nihayet derece bezl-i cehd ü makderet edilmesini Cenab-ı Hak emredip buyuruyor ki: +“Onlar için kuvvetden ve ribatu’l-haylden muktedir olduğunuzu hazırlayın Esliha techizat mühimmatdan ve bilhassa harb için besilenip terbiye edilmiş atlardan harbde kuvvet husulüne sebeb olacak her ne var ise bunları düşmanlarınız için kudretiniz yetiştiği kadar hazır u amade bulundurun ki bunun ile –harbe hazır u amade bulunmanız ile– Allah’ın ve sizin düşmanlarınızı ve sizin bilmeyip de Allahu Te’ala’nın bildiği ve daha diğerlerini diğer hafi düşmanlarınızı terhib ederseniz düşman sizin kuvvetinizi ve harbe amade ve müheyya bulunduğunuzu görünce biladınıza tecavüz ü te’addiye ve dost görünen münafıkın fiten ü fesad ika’ına cür’et-yab olamazlar. +Bundan da sizin için pek çok menafi’ u feva’id husule gelir. +Biladınıza sahib olursunuz; biladınız ma’mur u abadan olur. +Eğer düşmanı terhib edecek suretde harbe hazır u amade bulunmaz iseniz düşman diyarınıza tama’ eder sizi içinden sürüp çıkarır canınız malınız namusunuz ayaklar altında kalır. +Bunun içindir ki: +Hazır ol cenge eğer ister isen sulh u salah denilmişdir. +Bunun içindir ki; “Kuvvetli bir ordu sulh u müsalemetin en iyi bir kefilidir.” denilmişdir. +Bunun içindir ki her devlet kuvve-i berriyye ve bahriyyesinin her gün asra göre tensik u tezyidine çalışmakdadır. +Büyük bir devletin bahriyye nazırına: +“Aksa-yı Şark mes’elesiyçün; “Bahriyece tedarikat vardır.” deniliyor. +Bu sahih mi?” diye sorulmuş da demiş ki: +“Tedarikat yok; fakat devlet her vakit harbe hazır u müheyyadır!” Siz fi-sebili’llah her ne infak ederseniz lasiyyema techizat-ı harbiyye için ne i’anede bulunursanız onun mükafatı size tamamen ifa olunur; tazyi’-i amel veya naks-i sevab ile kat’a zulm-dide olmazsınız. +Eğer onlar sizin kuvvetinizi ve harbe müheyya bir halde bulunduğunuzu görüp de sulh u silme meylederlerse sen de ma’il-i müsalemet ol ve Cenab-ı Hakk’a tevekkül et sulh hususundaki hud’a-i hafiyyelerinden korkma. +Cenab-ı Hak Semi’dir. +Onların gizli gizli söyleşdikleri hud’akarane sözleri işidir. +alimdir Muzmerat-ı kalbiyyelerine vakıfdır. +Onlara layık oldukları mu’ameleyi eder. +Ve mekr ü hud’alarını kendi boyunlarına geçirir. +Bu nazm-i celil her asırda kuva-yı harbiyyenin o asrın terakkiyat-i harbiyyesine göre tensik u tanzim edilmesi lüzumuna ye muvafık olmayan techizat-i harbiyye ile düşmanın terhib edilemeyeceği aşikardır. +Fi’al vezninde olan kelimat bazen mef’ul ma’nasını ifade eder; melbus ma’nasına gelen libas gibi. +İşte kavl-i şerifinde vaki’ kelimesi de bi-ma’ne’l-mef’ul olup “hayl”e izafeti dahi sıfatın mevsufa izafeti kabilinden olmağla “hayl-i merbuta” takdirinde bulunmuş ve harb hayl kuvve-i harbiyye cümlesinden iken ayrıca zikr buyurulması diğer kuva-yı harbiyye arasında süvariliğin yegane meziyeti bulunduğuna işaret içindir. +Ceng ü vega için at besilemenin pek büyük ecr ü sevabı vardır. +Mervidir ki: +“Bir adam İbn-i Sirin rahimehu’llah hazretlerine müraca’at ile; “Filan kimse sülüs-i malini husun u kıla’ için vasiyyet etdi; ne guna mu’amele edelim?” diye sormuş da İbn-i Sirin demiş ki: +“Onunla atlar satın alınsın da gazada üzerlerine binilmek üzere fi-sebili’llah tavileye bağlansın.” O adam; “Vasiyyet husun içindir.” deyip bu sözüyle; “Mal-i musa-bihi mahallinin gayriye sarfetmek nasıl olabilir?” ma’nasını ima edince İbn-i Sirin cevab vermiş ki: +“Husun u kıla’ sufuf-ı huyuldür. +Şa’irin şu sözünü işitmedin mi? +Aleyhi’s-salatü ve’s-selam efendimiz at besilemeye tahriz yolunda; buyurmuşdur. +“Kim ki bir dabbe semenine malik olursa dabbe iştira eylesin. +Zira dabbe kendi rızkını sahibine getirdiği gibi sahibinin rızkına da yardım eder.” demekdir. +Diğer bir hadis-i şerifde; varid olmuşdur ki; “Atın nasıyelerinde Yevm-i kıyamete kadar hayr ma’kuddur.” me’al-i şerifindedir. +kavl-i şerifinde sahib-i Keşşaf şöyle diyor: +“Bu ayetin; nazm-i celili ile mensuh olduğu emriyle mensuh bulunduğu dahi İmam Mücahid’den mervi ise de doğrusu budur ki; harb ü silm imam-ı müsliminin re’yine menutdur. +Bu iki halden hangisinde İslam ve ehl-i İslamın salahını görürse onu işler; yoksa ehl-i İslamın ile’l-ebed muharib bulunması veyahud düşmanın taleb-i sulhuna ile’l-ebed icabet eylemesi mütehattim değildir.” Din-i İslam aleyhine mu’terizlar tarafından atılan siham-ı rak gayr-i müslimler üzerine hücum edilmesini müslümanlara emrediyor imiş. +Vaka’i’-i salife ve hazıra göz önüne getirilirse bunun şa’şa’a-i İslamiyyet’e karşı gayz u hasedden feveran etmiş bir hud’a ve desiseden başka bir mahiyyet-i ciddiyyeyi haiz olmadığı kendi kendine anlaşılır. +Bu i’tirazlar ekseriyet ile ya bilad-ı İslamiyyeden birine bir hücum tertib edildiği veyahud hasım tarafından İslam’a ta’arruz olunup da na’il-i amal olunamadığı zaman zuhur eder. +Halbuki ma’ali-i İslama vakıf olanlarca ma’lum olduğu üzere makasıd-ı dır. +Evvela; nası tevhid-i Bari’ye da’vet eder. +Şeref-i idrak des hazretlerini bilmemesi büyük bir nakısa olduğundan tevhid-i Bari bir minhac-i irfan u sa’adetdir. +Saniyen; feza’il-i ahlakıyye cem’iyyet-i beşeriyye için ravabıt-ı zaruriyyeden olmağla bu yolda va’z u tezkire her dem ihtiyac vardır. +“Pedagoji” denilen ilm-i terbiyye bugün bilad-i mühimmenin daru’l-fünunlarında daru’l-mu’alliminlerinde tedris olunuyor. +Salisen; mu’amelat u mu’avezatı hukuk-ı hususiyye ve hukuk-ı umumiyyenin ahkamını bildirmek için dünyanın her tarafında medaris-i aliyye küşade olunmuşdur. +Bütün beşeriyyet için mübeccel olması lazım gelen şu üç maksadın zuhuruna muhalifin tarafından bi’l-fi’l mümana’at vuku’a gelmedikce ehl-i İslam i’lan-ı harb etmemişlerdir. +Zaman-ı Sa’adet’de ehl-i İslam müşrikin tarafından Şi’bü Ebi-Talib’de senelerce mahsur edildiler. +Sebb ile darb ile katl ile guna gun eza ve cefalara duçar oldular. +Diyar u vatanlarından sürülüp çıkarıldılar. +Buna da kana’at olunmadı hicret etdikleri yerlerde de aynı haller tekerrür ederek gece gündüz bi-huzur u bi-aram kaldılar. +Bunun üzerine harb ü cihad emredildi. +Fakat harb-i cihad ta’zib-i ibad ve tahrib-i bilad olup kendisinde bir hüsn-i zati olmadığından ve harb ü cihadın meşru’iyyeti ancak ilca-yı maslahat u zaruriyyete mebni bulunduğundan buraları evamir ü ta’limat-ı mahsusa ile telkın olunduğu gibi ehl-i İslamın harbe müheyya bir halde bulunduklarını muhalifin gördükçe bilad-ı müslimine hücum ve ta’arruza cür’et-yab olmayacaklarını ve bu sayede i’zaz-i Kelimetu’llahi’l-ulya edileceğini ve harbe lüzum tahakkuk eylediği zamanda da haddin tecavüz edilmemesini kadınlar çocuklar ihtiyarlar rahibler ehl-i savma’a hastalar gibi ehl-i kıtal olmayanlara ta’arruz olunmamasını üseraya hüsn-i mu’amele edilmesini natık nice evamir dahi şeref-varid oldukdan başka Sure-i Mümtehine’de vaki’ şu iki ayet-i kerimede ehl-i İslamla İslam oldukları için muharebe edip onları diyar u vatanlarından çıkaranlar ve onlara mu’avenet edenler ile muharebe olunması ve muharib olmayanlara bilakis adl ü ihsan rıfk u nevaziş ile mu’amele edilmesi emir buyurulmuşdur. +O iki ayet şudur: +Me’al-i münifi: +“O kimseler ki dininizden dolayı sizinle mukatele ve sizi diyarınızdan ihrac etmezler onlara birr ü sizi men’ etmez; Cenab-ı Hakk adilleri sever onlardan hoşnud ü razi olur. +Ama ol kimseler ki dininizden sizinle kıtal edip sizi diyarınızdan çıkarırlar ve çıkarmağa yardım ederler sizi men’ eder. +Bu makuleleri her kim dost ittihaz ederse dostluklarını mahallinin gayriye sarfeyledikleri için kendi nefslerine zulmederler.” Kurun-ı Vusta’da düvel-i Arabiyye arasında mezheb namına bunca kanlar dökülmüş ve asrımızda dahi tehaddüs eden bir çok ihtilafat sebebiyle nice muharebat zuhur etdikden ma’ada mahza zamime-i memalik etmek üzere Vusta Asya’ya Hind ü Çin taraflarına Afrika’nın ekser cihatına mütevaliyen tecavüz olunarak icad edilen bahaneler edilmekde ve bunların semavata uruc eden ah u feryadlarına kat’a havale-i sem’-i insaf u rikkat olunmamakda iken hukuk-ı meşru’asını müdafa’a için sair akvam gibi her dem müsellah bulunan İslamiyyet’e bu yolda ta’riz etmeğe haya olunmalıdır. +Muharebe dahiye-i dehyadır; bunun men’-i vuku’u için herşey yapılmalı ve fakat tecavüzat-i melhuzaya karşı her dem hazır u müheyya bulunmalıdır. +Çünkü sefk-i dima’ tıynet-i beşerde mündemic bulunduğundan bu mahluk-ı garib paydar oldukça ru-yı zeminden sefk-i dima’ ceng ü vega bi’l-külliyye za’il olmaz. +Min ledün Adem ila-yevmina haza mesmu’ u meşhud olan bunca vaka’i’-i hun-rizane buna şehadet eder. +Fi’l-vaki’ te’sis olunan hukuk-i beyne’l-ümem kava’idiyle muharebatın önü alınmaya sarf-i himmet edilmiş ve harb için esbab-ı meşru’a gösterilmiş ise de menafi’-i düvel sırf maddi olmayıp bu arada tecdid ü ta’yini gayetle müşkil bir çok menafi’-i ma’neviyye bulunduğundan harbin esbab-ı meşru’asını takdir ü ta’yin mümkün olamamakla beraber istihsal-i muvazene-i düvel maksadıyla açılan bir çok muharebat dahi makasıd-ı mahsusaya müstenid bulunduğu ahiran anlaşılarak diğer muharebelerin zuhuruna ba’is olmuşdur. +Mesela on altıncı asır evasıtında Avusturya Devleti’nin fevka’l-ade tevvessü’ü sair Avrupa devletlerinin istiklalini tehdid eylemesi üzerine devlet-i müşarun-ileyhanın bu cihangirlik teşebbüsatına karşı aleyhine i’lan-ı harb ile onu düvel-i sa’ireyi tehdid edemeyecek bir hale getirmişler lerin başlıcası olan Fransa Devleti Avusturya’nın kesb-i za’f eylemesiyle kendisi cihangirlik da’iyesine düşdüğünden yine azim muharebeler açılmışdır. +Bir de “Salibin girdiği yere hilal giremez ama hilalin girdiği yere salib girebilir.” sözünün dahi mesa’il-i hukuk-ı beyne’l-ümem kadar garbiyyun arasında mu’teber ü mer’i olmasına göre nümayan oluyor ki bu fennin kava’idinden istifade hususunda ismi kadar şümul yokdur. +Guya sulh-i umuminin muhafaza ve idamesi maksadıyla beyne’d-düvel meclis-i hakem dahi akdedilmişiken yine ru-yı Arz’ın nice yerlerinde defe’atle tufan-ı dem zuhura geldi. +Her iki devlet arasında muharebe zuhurunda düvel-i bakıyyenin hey’et-i mecmu’ası bu iki mütehasımı meclis-i hakeme da’vet ile harbin önünü almaları derece-i istihsalede değil gibi görünüyor iken her devlet mevki’ini atisini menfa’atini mülahaza ile bu gibi ahvalde karşıdan seyirci oldu ve belki sa’ika-i menfa’at ile mütehasıminden birer tarafını hafiyyen te’yid edenler bile bulundu. +Tecdid-i esliha hususu müzakere olunmak üzere mecalis-i mükalemat küşad olunduğu halde beri tarafdan ekser düvel-i muazzamanın techizat-ı berriyye ve bahriyyesini tezyid için kargahlara sipariş verdikleri çok kere rivayet edildi. +Kaviyyü’ş-şekime bir devlete göre za’if bir devletin arazisine biçare bir kavmin diyarına istila için bahaneler icad etmek kadar sehl ü asan bir şey yokdur. +Hulasa her bar giriftar-ı enva’-i mihen ü ekdar bulunan olmazsa tahfif-i şeda’idi için çareler taharrisi tarafdaran-ı insaniyyetin eltaf-ı mübeccelesinden temenni olunduğu gibi Sa’di-i merhumun beyne’l-beşer bir ka’ide-i cavidaniyi musavver bulunan şu beytini de burada bilhassa şayan-ı zikr gördüm. +Bu alemde herşey müte’essirdir. +Te’essürden hali hiçbir şey yokdur. +Her müte’essirin bir mü’essire ihtiyacı ise derkardır. +Bina’en-aleyh bu alemin dahi bir mü’essire ihtiyacı derkar olup bu mü’essir ise Vacibü’l-Vücud’dur. +Yani silsile-i mevcudatın beheme-hal bir vacibü’l-vücuda hakıkısinde iki ihtimal-i akli cereyan eder. +Birinci ihtimal bunun bu mü’essirin vacibü’l-vücud olmasıdır. +bir ihtimal daha yokdur. +Çünkü bu üçüncü ihtimal olsa olsa bu mü’essirin mümteni’u’l-vücud olması olur. +Halbuki mümteni’u’l-vücud olan bir şeyin ademi kendi mukteza-yı mahiyyeti olduğundan bahsimiz ise mü’essir-i alem hakkında bulunduğundan bunun mümteni’u’l-vücud olmasına dıkça diğer bir şeyde icra-yı te’sir edeceği asla tasavvur olunamaz. +Şu halde mü’essir-i alem hakkındaki ihtimal-i akli Bu iki ihtimalden ikincisi –yani alemin mü’essir-i hakıkısi mümkinü’l-vücud olmak ihtimali– batıldır. +Zira mü’essir-i alemin mümkinü’l-vücud olduğunu farzetsek bu üç şeyden hali değildir. +Bu mü’essir: +Ya mecmu’-ı alemdir. +Yani mecmu’-ı alemde mü’essir olan yine kendisidir. +Veyahud ecza-yı alemden birisidir. +Yahud silsile-i ka’inatın Mecmu’-ı alemin mü’essiri mecmu’-ı alem olamaz. +Zira bir şeyin nefsine illiyyeti tasavvur edilemez. +Ecza-yı alemden birinin mecmu’-ı aleme mü’essir olması dahi olamaz. +Zira bu takdirde de bir şey’in nefsine illet olması lazım gelir. +Çünkü farzetdiğimiz cüz’ün mecmu’-ı aleme mümkün olabilir. +Halbuki ecza-yı alemden birisi de kendisidir. +Bina’en-aleyh eğer ecza-yı alemden bir cüz’ mecmu’-ı aleme illet olursa kendisi de ecza-yı alemden birisi bulunduğundan o cüz’ün kendisine dahi illet olması zaruret hükmünü alır. +Bir şey’in nefsine illet olması ise batıldır. +Silsile-i ka’inatın yekdiğerine ila-gayri’n-nihaye illet ü ma’lul olması da batıldır. +Zira bu takdirde teselsül lazım gelir. +Teselsül ise meslek-i hudusda beyan etdiğimiz vechile berahin-i akliyye ve ale’l-husus burhan-ı tatbik ile bila-şekk batıldır. +Bu silsile-i ka’inatın ila-gayri’n-nihaye yekdiğerine illet ü ma’lul olması batıldır. +Zira bugün zuhur edip de henüz diğer bir şey’in vücuduna sebeb olmayan bir şeyden bir ma’lulden den i’tibaren diğer bir silsile daha farzederiz. +Şimdi ikinci silsilenin nihayetini birinci silsilenin nihayeti hizasına aklen çekerek bunları yekdiğerine tatbik ederiz. +Bunlar yekdiğerine tatbik olununca diğer cüz’ler dahi kendi kendine yekdiğerine tatbik olunur. +Çünkü ahad-ı silsile arasında illet ü ma’luliyyet bulunduğundan iki silsilenin nihayetindeki cüz’leri birbiri hizasına gelince diğer ahadin dahi yekdiğeri hizasına geleceği emr-i zaruridir. +Şu halde bu iki silsile ezele doğru ya ila-gayri’n-nihaye müsavat üzere gidecek veyahud silsile-i suğra –yani ikinci silsile– bir noktada nihayet bulacakdır. +Eğer bu iki silsile müsavat üzere ila-gayri’n-nihaye gidecek olursa nakısın za’ide müsavatı lazım gelir. +Çünkü vatı ise kat’iyyen batıldır. +Yok eğer ikinci silsile bir noktada nihayet bulursa şu halde birinci silsilenin dahi ondan bir mertebe ileride nihayet bulması lazım gelir. +Zira bir mütenahi üzerine mütenahi bir mikdar ile za’id olan şey dahi bila-şekk mütenahidir. +Bu ise hilaf-ı mefruzdur. +Çünkü biz silsile-i ka’inatın ila-gayri’n-nihaye yekdiğerine illet ü ma’lul olduğunu farzetmişdik. +Hulasa eğer ka’inat ila-gayri’n-nihaye yekdiğerine illet ü ma’lul olursa buna iki muhal-i akliden birisi beheme-hal lazım geliyor. +Bu iki muhal-i akliden biri nakısın za’ide müsavi olması diğeri de hilaf-ı mefruzdur. +Her hangisi olursa olsun kat’iyyen batıl olduğundan bunları müstelzim olan teselsül dahi kat’iyyen batıldır. +Teselsül batıl olunca silsile-i ka’inatın bir vacibü’l-vücuda intihası zaruridir ki matlub da bu idi. +Bu takrir etdiğimiz burhan-ı tatbika; “Siz şurada iki silsile farzediyorsunuz. +Halbuki burada haricde iki silsile yokdur; bir silsile vardır ki o da el-yevm zuhur edip de henüz bir şey’e sebeb olmayan ma’lulden i’tibaren ezele doğru giden silsiledir. +Bu ise müte’addid değil vahiddir. +Bina’en-aleyh burada iki silsile yok ki birinin ucunu diğerinin hizasına çekerek bunları yekdiğerine tatbik ile zikretdiğiniz muhalat-ı akliyyeden birisi lazım gelsin.” diye bir i’tiraz olunursa cevaben deriz ki: +“Fi’l-vaki’ burada haricde bir silsile vardır. +Fakat hadd-i zatında silsile bir değil ikidir. +Çünkü ma’lul-i ahirin bir mertebe ma-fevkindeki şeyden i’tibaren bütün ahad silsilede hem ma’luliyyet hem de illet vardır. +Çünkü her lahık sabıkın ma’lulü ve her sabık lahıkın illetidir. +İlliyyet ve ma’luliyyet ise bir emr-i i’tibari değil bir emr-i hakıkıdir. +Demek oluyor ki burada iki silsile vardır: +Birisi silsile-i ma’lulat diğeri silsile-i ileldir. +Silsile-i ileli silsile-i ma’lulata aklen tatbik ise mümkündür. +Çünkü silsile-i ileli silsile-i ma’lulata tatbik demek her ma’lulü kendi illeti hizasında farzetmek demekdir. +Bunun terettüb bulunduğundan silsile-i ma’lulatdan bizden tarafdaki nihayetinde bulunanın kendi illeti hizasında bulunduğunu farzedersek diğer her ma’lulün dahi kendi kendine kendi illeti hizasında bulunması iktiza eder. +Ve şu halde tatbikın mu’terizlerimiz dahi silsile-i ka’inatın li-gayri’n-nihaye yekdiğerine tertibine ka’il olmayıp bütün mükevvenatın esirde müntehi olduğuna kani’dirler. +Bina’en-aleyh bunlara karşı olmadığını yukarıda meslek-i hudusda tafsilen beyan etdiğimiz cihetle o tafsilatı burada tekrara dahi lüzum yokdur. +cibü’l-vücuda intihasını guya red maksadıyla; “Silsile-i ka’inatın bir vacibü’l-vücuda intihası batıldır. +Zira insanlar bu alem hakkında iki türlü nazariyede bulundular. +Birinci nazariye; bu alemin bi-nefsihi mevcudiyyeti nazariyesi idi. +Bu nazariyenin bilahare batıl olduğu ta’ayyün etdi. +Bina’enaleyh sonra alemin bi-gayrihi mevcudiyyeti nazariyesine zahib oldular. +Fakat bu kere de dönüp şu gayrin vacibü’lvücud –yani bi-nefsihi mevcud– olduğuna ka’il oldular. +Düşünmediler ki bi-nefsihi mevcudiyet nazariyesi zaten batıl olduğundan bu gayrin de vacibü’l-vücud –yani bi-nefsihi mevcud– olması nasıl olabilir? +Şu halde bunun da beheme-hal bir mevcuda ihtiyacı lazım gelir.” Tarzında bir i’tiraz dermiyan etmiş ise de onun bu i’tirazı batıldır. +Zira fi’l-vaki’ sinin butlanını anladılar. +Ve alem hakkında böyle bir nazariye sebebi ne idi? +Bu bila-sebeb mi idi? +Şübhe yok ki bu gayet ma’kul bir sebebe mebni idi. +Çünkü hakayık-ı eşyayı taharri etdiler gördüler ki bu alemde te’essürden tegayyürden hali hiçbir şey yok. +Te’essür ve tegayyürden hali olmayan bir şey’e bi-nefsihi mevcudiyyet nazariyesini tatbik olduğuna ve o gayrin de vacibü’l-vücuddan ibaret bulunduğuna hükmetmek lazım geldiğini anladılar da bunun üzerine; “Silsile-i ka’inatın beheme-hal bir vacibü’l-vücuda intihası lazımdır.” dediler. +Vacibü’l-vücud hakkında bi-nefsihi mevcudiyet nazariyesinin butlanına hüküm nasıl olabilir? +Çünkü vacibü’ l-vücud demek bi-nefsihi mevcud demekdir. +Bi-nefsihi mevcud olan bir şey’in bi-nefsihi mevcud olmamasına ka’il olmak tenakuz olmaz mı? +Bir kere mü’essir-i alem bi-nefsihi mevcud olmak lazım geldikden sonra dönüp de bu mü’essir için diğer bir mü’essir aramak pek amiyane değil mi? +Evet! +Hak Te’ala hakkında bi-nefsihi mevcudiyyet nazariyesi merdud olurdu eğer alemde görülen te’essürat ve tegayyürat O’nda da bulunsaydı. +Halbuki Hak Te’ala’da böyle tegayyürat ve tahavvülatın bulunması kat’iyyen batıldır. +Zira bu takdirde O Hak Te’ala olamaz. +Mümkinatdan bir şey olur. +Spencer Hak Te’ala’yı aleme kıyas edip de; “Alem hakkında batıl olan bir nazariye nasıl olup da Hak Te’ala hakkında kabul olunuyor?” demesi muvafık-ı hakıkat olamaz. +Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad Bıraktın milletin kalbinde çıkmaz bir mülevves yad! +Diyor ecdadımız makberlerinden: +“Ey sefil ahfad Niçin binlerce ma’sum öldürürken her gelen cellad Huruş etmezdi mezbuhane olsun kimseden feryad? +Otuz milyon ahali üç şakinin böyle mahkumu Olup çeksin hükumet namına bir bar-i meş’umu! +Utanmaz mıydınız bir saysalar zalimle mazlumu? +Siz ey insanlık isti’dadının dünyada mahrumu Semalardan da yüksek tuttunuz bir zıll-i mevhumu!” O birkaç hayme halkından cihangirane bir devlet Çıkarmış bir zaman dünyayı lerzan eylemiş millet; Zaman gelsin de görsün böyle dünyalar kadar zillet Otuz üç yıl devam etsin başından gitmesin nekbet... +Bu bir ibrettir amma olmayaydık böyle biz ibret! +Sema-peyma iken rayatımız tuttun zelil ettin; Mefahir bekleyen abadan evladı hacil ettin; Ne ali kavm idik; hayfa ki sen geldin sefil ettin; Bütün ümmid-i istikbali artık müstahil ettin; Rezil olduk... +Sen ey kabus-i huni sen rezil ettin! +Hamiyyet gamz eden bir pak alın her kimde gördünse “Bu bir cani!” dedin sürdün ya mahkum eyledin hapse. +Müvekkel eyleyip casusu her vicdana her hisse Düşürdün milletin en kahraman evladını ye’se... +Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis’e! +Değil kabusun artık devr-i devlet intibahındır. +Gel ey nazende hürriyyet ki canlar ferş-i rahındır. +Emindir mevki’in: +En pak vicdanlar penahındır. +Serapa mülk-i Osmani müeyyed taht-gahındır. +Serir-ara-yı ikbal ol ki: +Bir millet sipahındır. +Bizim mahalleye poyraz kışın da uğrayamaz; Erir erir akarız semtimizde geldi mi yaz! +Baharı görmeyiz amma latif olur derler... +Çiçeklenirmiş ağaçlaryeşillenirmiş yer. +Demek şu arsada ot bitse nev-bahar olacak... +Ne var gidip Yakacık’larda dem-güzar olacak? +Füsulü dörde çıkarmaz bizim sokaklarımız; Kurak çamur iki mevsim tanır ayaklarımız! +Müneccimin bereket versin eski takvimi Haber verir bize mevsim şehirde gelmiş mi? +Sıcak ziyade sıcak bir geceydi; baktım ki: +Oturmak evde ölümden beter dedim: +Belki Çıkar dışarda gezersem biraz nefeslenirim; Epey de yorgunum amma gelince dinlenirim. +Bizim müsamere meydanı Yayla tümseğidir; Uzak çekerse de poyraz tutar yazın iyidir. +Giyip ayağmı çıkarken sopam yetişti hele... +Emin olup gidemem çünkü vermesek el ele. +Odur cihanda benim yar-ı can-ı mu’temedim; Vakur hatırı mer’i vefalı çok denedim. +Bizim sokakları tahmin için deyin ki: +Kuyu! +Doğar şehirde güneş yükselir minare boyu Gurub ikindiyi bulmaz leyal hep yelda! +Nasılsa bedrin o akşam nigah-ı simini Tarassud etmek için sanki evlerin içini; Dikildi safha-i minada semt-i re’simize. +Tavansız evlere ya Rab ne hoş bir avize! +Dur ey sirac-ı ezel gitme olduğun yerden: +Biraz şu sahne-i deycuru okşasın şu’len. +Şu’a-i muhriki altında gündüzün şemsin Yanan alınlar için bir hayat olur lemsin... +Açıktı pencereler; sağlı sollu her evden Gelirdi türlü sadalar acıklı ba’zen şen. +– Bak anne aydede bak bak! +– Aman da maşa’allah Değirmi tabla kadar var... +– Susundu Ayşe günah. +– İlahi teyze tuhafsın neden günah olacak? +– Günah dedim ya bırak şimdi... +– Haydi sen de bunak! +– Bunak munak deme billahi çarparım elimi... +Aşifteler sizi... +Ahir zaman tevekkeli mi! +Evin birinde neva-saz bir güzel udi; Birinde cezbe-feza bir sada-yı Davudi Tilavet etmede Kur’an; gelip geçenlerse Ayakta irkiliyor incizab edip o sese. +Duyulmasın mı biraz sonra başka bir acı ses? +Aceb ne var? +diyerek koştu önceden herkes; Fakat gidenlere baktım ki kaldırıp tabanı Bucak bucak kaçıyor: +Kaç bilir misin amanı! +Kısıldı karşıki evlerde mumların hepsi Kısıldı sanki bütün bir mahallenin nefesi! +Kesildi nağme-i Kur’an kesildi nağme-i saz; Zaman zaman duyulan sade bir rakik avaz. +Niçin kaçıştı ahali ne var ki ya Rabbi? +Yavaş yavaş sokulur anlarım nedir sebebi. +Ne manzaraydı İlahi o gördüğüm sahne! +Beş on herif yapışıp bir fakirin ellerine Sürüklüyor; öteden bir kadın diyor: +– Bırakın! +Kocam ne yaptı? +Nedir cürmü bi-günah adamın? +Zavallının büyük evladı öldü askerde; Acıklı göğsü sakat koyverin didiklemeyin; Günahtır etmeyin oğlum ayıptır eylemeyin. +Efendi kim o ne bilsin? +Bilirse hem ne çıkar? +Kilercisiyle uzaktan biraz hısımlığı var. +Geçende komşuyu görmüş demiş selam söyle. +Demek alınmayacak Tanrı’nın selamı bile! +Köpek sürür gibi insan sürüklenir mi ayol? +– Kadın çekil döverim ha! +Sokulma haydi defol! +– Herif bırak diyorum... +Durdu işte bak nefesi. +– Ne dırlanıp duruyor? +Susturun canım şu pisi! +Demez miyim size ben her zaman ki “dağdağasız” Yapın? +Eşek gibi siz hiç laf anlamaz mısınız? +– Kadın paşam ne yaparsın? +Paşam mı? +Nerde paşa? +Şu korkuluk gibi dimdik duran herif mi? +Paşa! +Tasavvur et: +İki arşın kazık kadar bir boy! +Getir de üstüne kalpaklı bir kemik kafa koy. +Ocak süpürgesi şeklinde bir sakal yaparak “Senin bu işte yüzün al!” deyip o yüzsüze tak. +Ocak süpürgesi lakin süpürmüyor yıkıyor; Nedense bittiği yerden cenazeler çıkıyor! +Budak delikleri tarzında aç da çifte oyuk Büyükçe bakla kadar alnının az altına sok. +Bilir misin çalı altında gizli inler olur: +Yılan sabah çıkar akşam usulcacık sokulur; Bıyık o kırda yetişmiş diken yemişli çalı; Ağız da in gibi asla görünmüyor kapalı. +Bu şekl-i muhişi mümkünse bir düşün şöyle Paşam dedikleri u’cube işte aynıyle! +Belinde seyf-i “sadakat” elinde bir kamçı Ferik setresi altında gördüğüm umacı Ziya-yı bedr-i münirin içinde ya Rabbi Dururdu sine-i imana girmiş ukde gibi! +Sema zemin bütün envar iken o pis gölge Cebin-i pakine leylin ne payidar leke! +– Kuzum nasıl paşasın görmüyor musun? +Kocamı Sürükleyip duruyorlar... +– Defol kadın adamı Vurunca öldürürüm ha! +Benim şakam yoktur. +– Çekil hanım paşa laf dinlemez; vurur mu vurur. +Bilir misin onu! +Şevket-meab Efendimiz’in Birinci bendesidir... +– Hay yetişmesin pampin! +– “Sürün!” demiş ona Şevketli’nin iradesi var. +– Sürüm sürüm sürünün tez zamanda alçaklar! +Ya sen zebani kıyafetli gulyabani paşa Yılan bakışlı şebek bir bakın şunun gözüne! +Kazık boyundan utan... +Tu! +Herif senin yüzüne! +Sakın mahallede erkek bırakmayın götürün. +Sayıyla vermediler öyle posta posta sürün! +Bakın şu hayduda; durmuş yıkın diyor evimi! +Torunlarım ya herif aç kalıp dilensin mi? +Mahallemizde de çıt yok ne oldu komşulara? +Susup da kurtulacak sanki hepsi aklısıra. +Ayol yarın da sizin hanümanınız sönecek... +Ne var sıçan gibi evlerde şimdiden sinecek? +Yazık sizin gibi erkeklerin kıyafetine... +– Yetişti yaygaran artık... +Çekil kadın evine! +Atın şu kaltağı gitsin tıkın hemen içeri. +– Paşam bayıldı kadın. +– Anlamam o hileleri. +Demek ki bekleyelim gelsin alemin keyfi... +Saat üç oldu geciktik omuzlayın herifi. +Refik-i ömrü giderken cenaze halinde Serildi kaldı kadın aşiyan-ı lalinde. +Benim de bitti nihayet tahammülüm tabım; Boşandı seyl-i dümu’um boşandı a’sabım. +Utandım ağlayarak ağladım utanmayarak! +Diyordu sanki o biçare karşıdan: +– Alçak Demin gerekti hamiyyet! +Hem ağlamak ne demek? +Figan ederse kadın susturur koşup erkek. +Eve döndüm bütün o facialar Geldi karşımda durdu subha kadar. +Döndü didemde bin hayal-i elim! +Öttü beynimde bin figan-ı yetim. +Ağlasın inlesin de bir mazlum Olayım seyre sade ben mahkum! +Yalınız ben miyim fakat cani? +Kim çıkıp “Yapmayın!” demişti hani? +Sustu herkes duyunca feryadı Kimsecikler yerinden oynamadı. +Sesi hatta kısıldı Kur’an’ın Sustu guya sadası Mevla’nın! +Sus! +O susmaz: +Nida-yı tehdidi Dinle bak nerden in’ikas etti: +Arnavutluk’ta gürleyen toplar Geliyor işte payitahta kadar! +Meşrutiyet’in yevm-i i’lanından i’tibaren ilk def’a olmak üzere suret-i hususiyyede anasır-ı Osmaniyye müntesibleri vatan-ı müştereke a’id bir cüz’ün istikbal-i mukadderini birlikde nazar-ı im’ana almak üzere baş başa vererek ictima’ lüzumunu hissetdiler. +Vatan-ı mu’azzezin cüz’-i gayr-i münfekki olan Girid ceziresine dair işa’a olunan bed-hahane mühinane havadislerden dil-gir olan Osmanlıların kaffe-i sunufundan pek çok zevat Mekteb-i Hukuk binasında bi’l-ictima’ melhuz olan ta’arruz-ı le’imanenin mahiyyetini anlamak istediler. +Felaketlerin enva’-ı adidesine karşı i’tidal ü sekineti asla ga’ib etmeyen muhayyir-i ukul olan metanetini daima ahval-i fevka’l-adede ira’e ederek zerreten ma-eser telaş göstermeyen büyük Osmanlı kavmi garibdir ki sevgili Giridi susa-i aba’ vü ecdad olan bu kıymetdar abide-i besalet ü fazilet gibi za’f-ı kalb hissederek ta’arruzun ihtimal-i mütevehhiminden bile duçar-ı teheyyüc oluyor. +Cum’a gecesi Mekteb-i Hukuk binasının isti’ab edemediği binlerce Osmanlıların hali şu tasvirimizin parlak bir misali O gece Mekteb-i Hukuk’a doğru fevc fevc akan güzide evlad-ı vatan istibdadın mehcur bırakdığı Girid’in selameti ları bi’d-defe’at kanlarıyla boyayan muhterem aba’ vü ecdadın hayru’l-halefleri olduklarını isbatda tesaru’ gösteriyorlardı. +Hakları da vardı: +Ma’a-mafih Girid’i muhafaza yalnız bir şeref ü haysiyyet mes’elesi değildir; muhafaza-i mevcudiyyete hakk-ı bekamıza te’alluk eder bir mes’ele-i mühimme-i hayatiyyedir. +İşte cezireye daima bu nazarla bakıldığı için tarihin şehadet etdiği vech üzere en buhranlı ve hatarnak zamanlarımızda bile fedakarlık lüzumu takdir edilmiş her türlü müşkilat ü mezahim iktiham olunarak Girid hakkındaki nokta-i nazar muhafaza olunmuşdur. +Osmanlıların cezireyi zaman-ı muhasaralarından bu ana kadar hiçbir ha’ile Girid’e karşı olan vazifeyi unutdurmamışdır: +Esna-yı muhasarada pek çok muvaffakıyetsizlik görülmüş ümid kat’ olunmuş esfar-ı bahriyyemiz tarihine şanlı sahifeler ilave edecek dehşetli muharebeler vuku’a gelmiş azim donanmalar feda edilmiş yine bu ümniyyeden feragat kimsenin hatırına gelmemiş… Memleketde hun-riz hen tari olmamış… Sultan İbrahim’in İstanbul’daki sefahetleri hasebiyle ca-be-ca tahaddüs eden vakayi’-i elime re’s-i karda bulunan zevatı tedhiş ederek nefslerinden başkasını düşünmeğe imkan ü takat bırakmadığı zamanlar olmuş; ma’a-mafih Girid yine unutulmamış!.. +Tarihimizi tetebbu’ edenlerin nazar-ı dikkatlerinden tabi’i bu cihetler dur kalmaz. +Acaba bütün şu mesa’i ve himmetler mücerred hırs-ı fütuhata mı mübteni idi? +Sorarız: +Devletimizin o sıralarda geçirdiği devir böyle bir mülahazayı kabule müsa’id midir? +Şübhesiz ki değildir. +O halde bu la-yetegayyer azm ü niyyetin badisi ne olabilir? +İşte şu su’ale verilecek cevab Osmanlıların bugünkü telaşının esbab-ı hakıkıyyesini gösterir. +Evet aba’ vü ecdadımız komşularından ru-yı istiskal görmekden hali kalmayan Osmanlıların şu memleketlerde müsterihane barınabilmeleri bu cezirenin yedlerinde bulunmasıyla kabil olabileceğini takdir etmişlerdi. +Evlad ü ahfadın tali’-i istikbalini ancak bu cezirenin ta’yin edeceğini pek iyi anlamışlar idi. +Dur-endiş pederler işte bunun için üzülüyorlar dahili harici milyonlarca mevani’i iktiham ederek bir an meskenetiyle dena’et ü le’amet-i müsellemesiyle külliyyet-i vatana karşı gösterdiği asar-ı ihanete rağmen Girid’i düşünmek külfetinden kendini vareste tutamamış daima tedehhüş etdiği efkar-ı umumiyyenin bu mes’elede nasıl bir cereyan alacağını te’emmül ile hatta harbi bile gözüne aldırmış ve bir hiss-i kable’l-vuku’ ile idbarının bu mes’elede mündemic olduğunu anlamış idi. +Şübhesizdir ki idare-i menhuse-i müstebide aleyhine bila-istisna hasıl olan fikr-i adavetde Girid cerihalarının pek büyük dahli olmuşdur. +Yunanlıların harbe sebebiyet veren tecavüzat-ı ma’lumelerinden mukaddem mücahid-i hürriyyet Ahmed Rıza Beyefendi hazretlerinin himmetiyle diyar-ı ecnebiyyede teşekkül ile vatanın çok yerlerinde şu’beler te’sis eden cem’iyyetin neşriyyat-ı mütehacimanesini hükumet-i müstebidenin Yunan’a i’lan-ı harb etmesi tavsatmış hatta cem’iyyet dağılmağa yüz tutmuş rağmen Girid’in yine hal-i sabık-ı mü’ellimini muhafaza etmesi Osmanlılara dağ-ı derun olarak azim gayzlar husulüne sebebiyyet vermiş ve vuku’atın tevalisiyle kabarıp tuğyan edegelen bu gayzlar nihayet lemhatü’l-basarda hısn-ı hasin-i Tarihin tekerrürden ibaret olmasına göre bu hadiseler mucib-i ibret olmalıdır. +Şimdi yapılacak şey vuku’at-ı tarihiyyeyi –devr-i istibdadda olduğu gibi– unutmamakdır. +Ecdadımızın hatt-ı hareketini kendimize rehber ittihaz ederek o efkar-ı aliyyeyi bi-hakkın tevarüs etmekdir. +Biz de evlad ü ahfadımızın atisini düşünerek vücud-ı gül-gun-ı vatanın en cazibe-dar noktasına veşmedilen ma’i lekelerin bir an evvel tathir ü izalesi çaresine bakmalı son zamanlarda Teselya Ovaları’nda bu uğurda ifna-yı hayat eden merd kardeşlerimizin bırakdıkları yetimlerin öksüzlerin enzar-ı istirhamı karşısında pederlerinin son arzularını yerine getirememekden mütevellid acz ü meskenet içinde devr-i hürriyyetde olsun kıvranmakdan hedef-i la’netleri olmakdan kendimizi korumalıyız. +Hatırası te’yid edilecek olan şu tarihi gecenin bende bırakdığı tahassüsat bu kabil mülahazatdır. +Kim bilir muhterem huzzar daha neler düşünmüşlerdir?.. +Bu öyle amik u mu’tena bir bahs-i müstesnadır ki tasvir-i ehemmiyyeti takdir-i ulviyyeti ve tavzih-i derece-i şamiliyyeti veskar-ı ilm ü irfanın dest-i aczinde titreyen nab-pare-i naçiz efkar u mütala’at-ı mahsusasını tebliğ edebilecek bir hame-i Din-i Mübin-i İslam’ın aguş-ı hidayetinde yetişmiş fikr-i münevverleri zeka-yı fevka’l-adeleri sayesinde ulum u fünunun şu’abat-ı müte’addidesinde ibraz-ı kemal eylemiş ciddiyyet-i tetebbu’at metanet-i muhakemat vüs’at-i ma’lumat bereket-i te’lifat ile şöhret-yab olmuş ve her intisab etdikleri daire-i ma’rifete rengin ü mu’alla bir ittisa’-i teceddüd ü tekemmül vermiş bir çok e’azım-ı ümmet vardır ki bunlardan her biri yalnız İslamlarca değil Garb’ın en büyük ulema vü hukemasınca bile birer nadire-i harika-nüma-yı deha addolunmakda ve ilm-i medeniyyete ihda eyledikleri keşfiyyat u ihtira’at-ı nafi’a ise her zaman lisan-ı takdir ü şükran ile yadedilmekdedir. +mühimme-i ali-himmetaneleri hakkında kucak kucak sahifeler büyük büyük risaleler kitablar yazılmalı. +Yoksa bu emr-i hatir böyle birkaç satr-ı perişanın havsala-i me’aline sığmaz sığamaz… Fakat te’essüf ile gürülmekdedir ki bu hususda da Avrupalılar bizden pek ileri gitmiş. +Halbuki bu yüksek zekaları bu deha ve fetanet harikalarını en ziyade biz okumalı en ziyade biz tedkık u tetebbu’ etmeliyiz ve bunların mezaya-yı ulviyye-i dakıkasını Avrupa’ya biz göstermeliyiz biz tanıtmalıyız. +Çünkü bir Avrupalı bir ecnebi ne kadar alim olursa olsun bu heyakil-i mu’azzama-i fazl u irfanı bizim kadar anlayamaz ruh ve hüvviyetlerine bizim kadar kesb-i yakın edemez. +Eski kütübhanelerimizi arasak öyle defineler bulacağız ki bunlar bize kalmış bir miras-ı ilm ü ma’rifetdir. +Bu miras-ı giran-bahadan istifade etmeğe şitab eylemeliyiz ve bu bizim için bir vecibe-i zimmetdir ki terk ü ihmali büyük bir küfran-ı ni’metdir. +Bir kere düşünelim: +Hangi Avrupa daru’l-fünunu var ki eslaf-ı ulema ve hukemamızın asar-ı bergüzidesinden terilebilir ki o te’lifat-ı makbuleyi tebcilen asar-ı müte’addide tab’ u neşr eylememiş bulunsun? +Ernest Renan Lefever Monak Le Bon Baron Kar gibi pek çok ulema-yı Garb her türlü müşkilat ü mevani’i bertaraf ederek İbn-i Sina İbnü’r-Rüşd İmam Gazali Cabir Farabi ve bütün hükema-yı salife-i İslam hakkında neler yazmadılar ve medeniyyet-i İslamiyyeyi redd ile ulum u fünunun terakkı ve te’alisi uğrunda İslamların sebketmiş olan bunca hıdemat-ı ciddiyyesini inkar eden bir takım sebükmağzan erbab-ı garaza karşı öyle müdafa’alarda bulundular ki bu müdafa’at-ı muhıkkanın bir İslam bir Türk kaleminden çıkmamış olduğuna ne kadar te’essüf ü telehhüf edilse azdır. +Yazdığı el-Kanun nam kitab-ı müstetabı senelerce okunmuş daha bir asır evveline gelinceye kadar bir düstur-ı tıbb gibi bütün Avrupa daru’l-fünunlarında tedris olunmuş eserlerinin büyük bir kısmı İngiliz Fransız Alman İtalyan ve Latin lisanlarına nakledilmiş Levahiku’ş-Şifa’ları Kitabu’nNecat ’ları el-Hikmetü’ş-Şarkiyye’leri ve daha bir hayli muhalledat-ı tıbb u hikmeti pek çok Avrupa daru’l-fünunlarını daru’l-ma’ariflerini tezyin etmekde bulunmuş simyaya a’id ma’lumat-ı amikası Fransız kimyager ve hakim-i şehiri Bertholt’un takdirat-ı mahsusa-i tebcilkaranesine mazhar olmuş ve hatta çok kullanılmakdan nam-ı muhteremi bile tahrif edilip “Avicenna” şekline konmuş olan “İbn-i Sina”lar… Kurun-ı vustada bütün cihan-ı medeniyyet ü ma’rifetin tıbb u felsefede hace-i feridi olmak şeref ü imtiyazını bihakkın kazanmış hukema-yı Yunaniyyeden Aristo’nun eserlerini Arapça’ya tefsiren ve tevsi’an naklederek Meslek-i Meşşa’iyyun’u Aristo’yu bile gölgede bırakacak derecede lekiyyatdan bahis el-Macesti gibi bir hayli asar-ı mu’tebere ve mükemmele vücuda getirmiş kan almak usulünü bulmuş zatü’l-cenb zatü’r-ri’e hastalıklarıyla emraz-ı iltihabiyyeyi tedavi etmek için bu usulü küçük çocuklarda ilk def’a olarak tatbik u tecrübe etmiş eserleri bütün Avrupa lisanlarına nakledilmiş ve nam-ı ma’ali-ittisamı kesret-i isti’mal garibini almış olan İbnü’r-Rüşd’ler… Fenn-i tıbb u hikmeti zat-ı pür-kemalatında cem’ ederek Kitabü’l-Havi Kitabü’l-A’sab Kitabu’l-Fahir gibi pek çok cesim ve nefis eserler yazmış çiçek ve kızamık illetleri hakkındaki keşfiyyat-ı hazikanesi üzerine tahrir eylediği Risale fi’l-Cederi ve’l-Hasbe namındaki te’lif-i güzini Avrupa lisanlarına terceme edilmiş “hummalarda soğuk suyu sektelerde hacameti intan yakısını en evvel isti’mal ve tatbik etmiş Arz’ın kürriyyetini Şems’in Arz’dan büyük Kamer’in ler… alat-ı kimyeviyye iddi’a-i ihtira’ eden Avrupa kimyagerlerinin dest-i garetine geçmiş altun gümüş kalay bakır ve demir gibi ma’denleri suret-i mufassalada ta’rif ü tavsif etdikden başka fenn-i kimyanın ecsam-ı mühimmesinden ma’dud olup hastahanelerde kimyahanelerde pek ziyade isti’mal olunan tiz-ab ma’-i zerrin cehennem taşı tuz ruhu süblime sürur zac-i Kıbrıs gibi pek çok mürekkebat-ı kimyeviyye keşf ü istihsal eylemiş tasnifat-ı makbulesinden elde bulunanları elsine-i ecnebiyyeye terceme edilmiş olan Cabir’ler… Ulum-ı aliyye ve sanayi’-i nefisedeki behre-i küllisine bina’en zamanının mu’allim-i yeganesi addolunup alat-ı tarabdan kanunu icad etmiş en evvel Aristo’nun eserlerinden bir çok mesa’il-i felsefiyye ahzederek tefsir eylemiş te’lifat-ı metrukesinden ba’zısı tarih-i miladisinde Paris’de neşrolunmuş Füsusu’l-Hikme namındaki bir eser-i mühim ile külliyyat-ı uluma ve fenn-i musikıye dair birkaç kitab-ı nefis bırakmış olan Farabi’ler… Fenn-i tarihde ihtira’ eylediği meslek-i bihterin ile şöhret-i ebediyyeye mazhar olmuş yazdığı tarih-i kıymetdarı hemen bütün Avrupa lisanlarına terceme edilmiş olan İbn-i Haldun’lar… Ahlafa yadigar bırakdığı asar-ı makbule-i tarihiyyesi kamilen elsine-i ecnebiyyeye naklolunmuş Meşahir-i Mısır namındaki eserinin elyazma nüshası bir cevher-i ma’rifet gibi Makrizi’ler… Tıb felsefe riyazıyyat felekiyyat nebatat hayvanat tabakatü’l-Arz kimya tarih mantık u kelam gibi ulum-ı aliyyede maharet-i mucidane ibraz etmiş olan İbn-i Bacce’ler Gubar’lar İbnü’r-Rıdvan’lar Ebu’l-Fida’lar… Ulum-ı akliyye ve nakliyyedeki ihata-i külliyyeleri velehaver-i Kutbüddin-i Razi’ler Firuz-abadi’ler Muvaffaku’d-din’ler Muhyiddin-i A’rabi’ler ve daha binlerce fuhul-ı ulema hep bu ümmet-i naciye-i Muhammediyye arasından çıkmış yetişmiş birer hadim ü cahid-i ilm ü fenn iken İslamların ulum u fünuna olan hizmetleri nasıl inkar olunabilir? +Medeniyyet-i atika denilen eski Fenike Mısır Asur Yunan ve Roma medeniyetini düşmüş olduğu girive-i nisyan u inhitatdan tahlis ile cihan-ı ma’rifete tanıtdıran Avrupa Kıt’ası’nı Kurun-ı Vusta’nın zulumat-ı cehl ü ta’assubu içinde galtan olduğu sıralarda unudulmuş terk ü ihmal edilmiş olan ulum u fünunu gayret ü himmet-i kesel-i na-peziraneleriyle derece-i alü’l-al-i kemale isal eden ulema vü hukeması değil midir? +Bir tarih kitabında gördüğüm şu fıkra bir hakıkati bir hakıkat-i mahzayı ifade ediyor. +“Dünyada millet-i İslamiyye kadar ulema ve hukema meydana getirmiş bir millet yokdur. +Kurun-ı Ula ile Kurun-ı Vusta’da zuhur eden akvam içinde Arablar müstesna tutulduğu halde kesret-i ulema ve hukema ile Yunanistan teferrüd etmişdir. +Fakat bir Yunan alimine karşı yüz dir.” Ne doğru söz! +Filhakıka memalik-i İslamiyyede o kadar çok o kadar hesabsız erbab-i ilm ü fazilet zuhur etmişdir ki cehd ü gayret-i müşkil-ber-endazaneleriyle kaffe-i ulum u fünunu aksa-yı meratib-i kemale is’ad eylemişlerdir. +an kullanılmakda ve “Arab rakamları” namıyla yadedilmekde olan işarat-ı hesabiyyeyi ta’dad ü terkım-i a’şariyi icad eden Arablardır. +Hatta rakam u sıfır ma’nasında olan “şifre” “zefirom” ve “zero” kelimeleri “sıfr u cifr” kelimat-ı Arabiyyesinden alınmışdır. +İlm-i cebri ihtira’ eden cebri hendeseye med bin Musa el-Harezmi isminde bir İslamdır ki tarih-i hicrisinde yazmış olduğu Kitabü’l-Muhtasar fi’l-Hisabi’l-Cebr ve’l-Mukabele namındaki te’lif-i güzini Avrupa’da Kurun-ı Vusta riyazıyyununa merci’-i münferid oldukdan başka devr-i teceddüd ü intibahda zuhur eden meşahirin dahi müktesebat ü te’lifatına esas ü me’haz ittihaz olunmuşdur. +Bugünkü gün bile keyfiyyat-i adediyyeden bahseden şu’be-i mahsusa-i riyaziyyeye Avrupalılar “Algorithm” namını vermekdedirler ki bu isim mü’ellif-i müşarun-ileyhin maskat-ı re’si olup Frenkler beyninde “al-Harezm” diye yadedilmekde olan “Harezm” kelimesinden tahrif edilmişdir. +sıli’nin Kitabü’l-Müfid’i Nasreddin Tusi’nin Kitabü’z-Zafer’i lesat-ı küreviyye ve hikmet-i riyazıyye ilimlerini ikmal eden Arablardır. +Çalar saat basita-i Şems İbn-i Yunus isminde bir Arab tarafından icad olundu. +Avrupa hükümdarlarıyla asilzadeleri ilm ü ma’rifeti nakısa-aver-i şeref-i necabet “turnuva”larda “düello”larda kan dökmek ve can yakmakla kazanılan galebat-ı feci’a-i hunrizaneyi nişane-i yegane-i şeca’at addeyledikleri zaman İslam padişahları bilakis ulum u fünunu lazime-i şan-ı hükumet bilerek Bağdad Rakka Şam Kahire Kurtuba Semerkand ve Fas gibi merakiz-i muşa’şa’a-i medeniyyetde muntazam u mükemmel rasadhaneler te’sis ü küşad etmişler ve bu mü’essesat-ı aliyyede pek çok erbab-ı ihtisas ayine-i ma’deni rub’-ı daire südüs-i daire usturlab gibi alat-i rasadiyye eylemişlerdir. +Yahya Sind? +bin Ali Halid bin. +Abdülmelik el-Mervezi Ya’kub elKindi Ali bin Isa Betani Fergani el-Biruni Ömer el-Hayyam ve Benumus namıyla şöhret bulan Mehmed Ahmed Hasan ismindeki üç kardeş gibi mahir ü müdakkık hey’etşinaslar zamanlarının en doğru ziclerini tanzim daire-i husuf u küsufun mahiyyetini takdir Sahra-yı Sincar’a kadar giderek alat-ı rasadiyye vesatatıyla irtifa’-i kutbu ta’yin etdikden sonra nısfu’n-nehar-ı Arz’ın derece-i vahidesini mesaha Arabca’ya terceme ederek bunları yanlış bulmaları üzerine tashih u ıslah ile nihayet muvazene-i alemi keşf tesavi-i leyl ü nehar hakkında tedkıkat-ı amika icra ederek senenin imtidad-ı hakıkısini heman noksansız ta’yin ve dünyanın başlıca mevki’lerini mesaha ile arz u tul-i hakıkılerini gösterir levhalar tertib eylediler. +kabil-i inkar değildir. +Mes’udi İdris Süleyman-ı Basri İbn-i Batuta ve Ebu’l-Hasen gibi ulemayı coğrafiyyun dünyanın her tarafını dolaşmışlar gördüklerini zabt ile mükemmel eserler meydana getirmişler Phytolome’dan kalma eksik veya yanlış harita-i alemi ta’dil ü tashih etmişler pusulayı icad ve sıhhat ü mükemmeliyyetleri ile bugünkü erbab-ı fennin bile nazar-ı hayret ü takdirini celbetmekde olan pek çok kara ve deniz haritalarını tersim ü tanzim eylemişlerdir. +tarihine doğru Muhammed el-İdris nam bir coğrafya alimi dört yüz libre gümüşden bir küre i’mal ederek zamanının bütün ma’lumat-ı coğrafiyyesini hakk ü tersim eyledi. +Bu küre bir çok zaman Avrupa’da coğrafya ta’lim ü tahsiline esas Etıbba-yı İslamiyye Yunanlılardan ahzetdikleri fenn-i tıbbı pek ziyade ileri götürdükden başka fenn-i saydelaniyi de ihtira’ eylediler ve bugün isti’mal edilmekde olan müstahzarat ü edviyye-i tıbbiyyenin pek çoğu etıbba-yı müşarun-ileyhim tarafından keşf ü istihzar olunmuşdur. +Ebu-Bekir Razi ile Cabir ve pey-revleri bugünkü kimyanın mübeşşirleri addediliyor. +Kimyageran-ı İslamın gaye-i makasıd-ı fenniyyesi hayat ü şebab veren gümüş ile bakırı ve me’adin-i sa’ireyi altına tahvil eden “iksir”i bulmakdan tedkıkat ü tecarib-i ciddiyye icrasından men’ edemeyip fenn-i kimya-yı hakıkıyi ikmal ü ihya taktir tas’id ü tahlil vasıtasıyla kü’ul hamız-ı kibrit potas aksülümen ma’-i zerrin amonyak cehennem taşı gibi pek çok mevadd-ı kimyeviyye keşf ü icad ve keşfiyyat-i nafi’alarını fenn-i tıbda fenn-i cerrahide fenn-i harbde hıref u sanayi’de tatbik ile feva’id-i azime istihsal eylediler. +kuvve-i dafi’asına kesb-i ıttıla’ ile esliha-i nariyye i’mal etdiler. +tarih-i hicrisine doğru Arab ordularında ma’denden dökme alat-ı nariyye-i harbiyye isti’mal olunduğu rivayat-ı mevsuka-i tarihiyyedendir. +“Kurun-ı Vusta’da Avrupa’da isti’mal olunan alat-ı beytiyye alat-ı fenniyye alat-ı harbiyye alat-ı zira’iyye ile hububat u eşcar-ı müsmirenin kısm-ı a’zamı hep Arablar vasıtasıyla Avrupa’ya dahil olmuşdur.” Sa’at kağıt yel değirmeni ancak ehl-i salib muharebelerinden sonra Avrupa’da görülmeğe başladı. +kı vü tekemmül etmişlerdir. +Arab mi’marları tarafından bina edilen Medinetü’z-Zehra el-Hamra’ el-Kasr el-Beyza ve bunlara mu’adil pek çok muhteşem ü müzeyyen saraylar ile Kahire’de Kuds-i Şerif’de Şam’da Kurtuba’da Fas’da Gırnata’da Tuleytule’de ta Hind’e varıncaya kadar daha pek çok yerlerde inşa olunan cevami’-i şerife medreseler kütübhaneler türbeler san’at ü tezyince dünyada emsali görülmemiş asar-ı nefise-i mi’mariyyeden ma’duddur. +Fatih Cami’-i Şerifi’nin mi’marı Ayas Bayezid Cami’-i Şerifi’nin mi’marı Kemaleddin Süleymaniye ve Şehzade Cami’-i Şerifleri’nin mi’marı Sinan gibi esatize-i san’atın ve İstanbul ile Bursa ve Edirne’deki cevami’-i şerifeyi bina eden diğer İslam kalfaların mertebe-i bala-terin-i mahareti nazar-ı iftihar-i ümmeti taltif etmekde olan eserlerinin letafet ü mükemmeliyyet-i cihan-pesendanesinden istidlal olunabilir. +kesel ü fütur kabul etmeyen gayret ü fa’aliyyet-i cahidaneleri sayesinde her ilmi her fenni buldukları noktadan pek -“Türk Derneği” adlı merkezi İstanbul’da olmak üzere sırf ilim ile uğraşır bir cem’iyyet kurulmuşdur. +- Cem’iyyetin maksadı Türk diye anılan bütün kavimlerin mazi ve haldeki asar ef’al ahvalini ve muhitini öğrenmeye çalışmak yani Türklerin asar-ı atikasını tarihini lisanlarını avam u havas edebiyatını etnografya ve etnologyasını ahval-i ictima’iyye ve medeniyyet-i hazıralarını Türk memleketlerinin eski ve yeni coğrafyasını araşdırıp taraşdırıp ortaya çıkararak bütün dünyaya yayıp dağıtmak ayrıca da dilimizin açık sade güzel ilim lisanı olabilecek suretde geniş ve medeniyyete elverişli bir dereceye gelmesine çalışmak ve imlasını ona göre tedkık etmekdir. +- Cem’iyyet maksadına erişmek için aşağıdaki vasıtaları kullanır: +a Cem’iyyet toplanır müzakeratda bulunur. +b İktiza eden mahallere hey’etler gönderip keşfiyyata tahkıkata girişir. +c Umumi dersler müzakereler tertib eyler mekteblere Türkleri anlamağa yarar dersler kabul etdirmeğe çalışır. +d Gazeteler risaleler kitablar neşreder. +e Yukarıda geçen mes’eleler üzerine ilmi müzakerelerde bulunmak üzere kongreler toplar. +- Cem’iyyetin maksadına hizmet etmek isteyen herkes hangi din cins ve tabi’iyyetden olursa olsun merkezdeki dirde onun dühulüne cem’iyyetin iki a’zasının delaletiyle ve hey’et-i idarenin tasdikiyle kabul olunur. +- Her a’za cem’iyyete üç ayda bir kere kuruş verir. +Bir kerede yirmi lira verenler kayd-ı hayat ile a’za olmuş olur. +Bundan fazla veren teberru’atda bulunmuş sayılır. +İktiza ederse cem’iyyetin merkez-i idare hey’eti bazı a’zayı bu resmden mu’af tutabilir. +Ma’nen maddeten cem’iyyete fevka’l-ade hizmeti dokunan zatların adları merkez-i idare hey’eti kararıyla iftihar levhasına yazılacakdır. +- A’zadan biri istediği zaman isti’fa edebileceği gibi bir senelik taksitleri de vermemekle isti’fa eylemiş sayılır. +- Her memleketde bulunan a’za bir yerde toplanmakla o memleketin umumi meclisini kurarlar. +Merkezdeki umumi meclise “Merkez-i Umumi Meclisi” denilir. +- Merkez-i Umumi Meclisi kendi içlerinden senede bir kere tekrar intihab olunmak üzere dokuz kişilik bir merkez-i mü’essisler kendi içlerinden seçerler. +Merkez-i idare hey’etinin kendi içlerinden seçilmiş birinci ikinci re’is birinci - Merkezdeki umumi meclis umur-ı idareye bakmak Diğer toplanışlarında Merkez-i İdare Hey’eti’nin re’islerinden biri re’islik katiblerinden biri de katiblik eder. +- Her umumi meclis lüzum görürse bulunduğu mevki’de bir hey’et intihab edebilir. +- Merkezdeki idare hey’eti en azı on beş günde bir def’a toplanır; cem’iyyetin ilmi mali idaresini yoluna koyar. +- Merkezdeki idare hey’eti; cem’iyyetin her sene nihayetine kadar ilme eylediği hizmetlere keşiflerine ıttıla’larına dair bir rapor kaleme alacakdır. +- Ayda bir def’a ilmi müzakerede bulunmak üzere Merkez-i Umumi Meclisi toplanır. +- Merkezdeki umumi meclis umur-ı idareye bakmak Hey’eti’nce lüzum görüldükçe fevka’l-ade ictima’lara da da’vet edebilir. +- Mahalli teşkilat; nasıl çalışacaklarını ne yolda idare teşkil edeceklerini kendileri ta’yin eder. +- Kongreler merkezdeki umumi meclisin kararı ve mahalli teşkilatın en azı olarak yarısının tasvibi ile çağırılıp toplanır. +Kongreler toplandığı mahallin umumi meclisiyle diğer umumi meclisler murahhaslarından merkez-i idare hey’eti a’zasından ve nihayet da’vetlilerden mürekkeb olur. +- Kongrelerin esas vazifeleri cem’iyyetin maksadına yarar ilmi mes’elelerle meşgul olarak Türklük hakkındaki ma’lumatın artmasına hizmet etmek ise de cem’iyyetin umumi teşkilatını nizamnamesini maksada daha uygun bir yolda düzeltmeğe salahiyyeti vardır. +- Cem’iyyetin varidatı; taksit bedellerinden teberru’atdan cem’iyyetin neşriyyatı satış akçesinden vereceği konferansların bazısına konan dühuliyye hasılatından ibaretdir. +- Merkezde bulunan a’za taksit bedellerini merkez-i milerin varidatından yüzde otuzu cem’iyyetin umumi masraflarına karşılık olmak üzere merkezdeki idare hey’etine gönderilir. +Bununla beraber herhangi bir mahalde fevka’lade mesarıfa ihtiyac görülürse merkezdeki idare o mahallin varidatının hepsini oraya terketdikden başka merkez kasasından dahi mu’avenetde bulunabilir. +- Merkez kasasının tasarrufu; Merkez-i umumi meclisine bir kere hesab vermek ve gelecek senenin bütçesini tasdik etdirmek şartıyla merkezdeki idarenin elindedir. +Senedler vesikalar mukavelelerde merkezdeki idare a’zasından biri re’is biri sandık emini olmak üzere hiç olmazsa üç kişinin imzası bulunmak şartdır. +- Merkezdeki cem’iyyet kendileriyçün bir kitabhane bir mütala’ahane hatta bir de konferans salonundan mürekkeb bir mahal edinmeye çalışacakdır. +Mukarriri: +Ahmed Midhat Efendi Muharriri: +H. +E ş ref Edib Cem’iyyeti”nin delalet-i ma’arif-perveranesiyle Fevziye Kıra’at-hanesi’nde Türklerin Menşe’ine Etnografisine Devr-i İstilasına Dair” hakim ü müverrih-i şehir Ahmed Midhat Efendi hazretleri tarafından verilen konferansdır. +Müşarun-ileyh hazretlerinin de nazar-ı tashih-i fazılanesinden geçmişdir. +Bu netice tetebbu’at-ı ric’ıyye-i tarihiyye neticeleridir. +Yani kuru hayal değil! +İlmin bugünkü derece-i vukufu böyle gösteriyor. +İhtimal ki yarın başka hakayık meydana çıkar da bunlar ta’dil olunurlar. +Fakat bi’l-cümle milel-i mütemeddine ve müterakkıyye nezdinde bugünkü vukuf-ı ilmi gösteriyor ki insanların mahall-i intişarı Altay’dır. +Ve o dağlardan tahassül eden bir çok enhar Çin içine doğru Seyhun Ceyhun gibi nehirler şarkdan garba ve bir çok enhar-ı Hindiyye şimalden cenuba ve Yeniçay gibiler cenubdan şimale doğru cereyan ederler ki bu cereyanlar insanların ilk intişarlarında kendilerine piş-valık eden ilk rehberlerdir. +Saha-i alem tenha ba-husus balta girmedik ormanlarla mestur iken nev’-i beşerin bu hal-i ibtida-yı aczinde koca sahraları mürur için yol bulması ne kadar güç olduğu tasavvur olunursa nehirlerin cereyanından istifade aramaları o derece tabi’i ve mecburi görülür. +Müdekkiklerin nev’-i beşere mahall-i intişar olmak üzere Himalaya’yı bulmaları bizim Türklük’ün menşe’ini aramak gayretiyle değildir. +Onları tahrik eden gayret tedkıkat-ı filolojiye ve antropolojiyedir buralara kadar Avrupalara kadar münteşir olan milletlerin mensub oldukları memleketleri bulmak gayretidir. +Bir de gide gide o mahalli bulunca düşünmüşler ki haricden hiçbir millet bu mahalle girmemiş. +Öyle ise bu mahalde gördüğümüz adamlar buranın “autochtone” yani bu yerde peyda olmuş ahalisidir. +Çünkü başka yerden hicret ihtimali kalmamış. +Biz de onların bu gayretleriyle aslımızın bu kadar kadim olduğunu bad-i hevadan öğrendik. +Fakat bundan sonra inşa’allah biz de gayret ederiz. +İlmin bu cihetle terakkısine biz de hizmet ederiz. +Altay taraflarına haricden bir millet girmediğine ne kadar büyük büyük muhaceretler vuku’a geldiği dahi o kadar muhakkakdır. +Bina’en-aleyh akvam-ı Türkiyye bir cihetden Çin hetden Hindistan’a doğru intikal ededursunlar asıl bizim bu taraflara doğru intikallerini etnoloji erbabı adeta zihinlere kana’at-bahş olacak suretde tedkık etmişlerdir. +Keldan ve Asur ile kadim Türklük’ün ne derece münasebetleri olduğu bir bahs-i müstakildir. +Bu Keldan ve Asur halkının en kadim milletlerden olduğuna şübhe edilemediği halde onları da Altay’a celbedince kıdemleri ikinci dereceye iner. +Fakat Kafkas ve Volga tarikıyla en kadim zamanlarda Avrupa’ya doğru yürüdükleri muhakkakat-ı kat’iyye-i tarihiyyedendir. +Bunu sonraya bırakalım; Mısır ve Yunan-ı Kadim gibi daire-i ma’arifde en evvel isbat-ı vücud eyleyen milel-i kadime bizim Türklüğümüz’e dair ne gibi haberler almışlardır biraz bunu tedkık edelim. +Bu halde en evvel “Sit” namıyla tarihde bir kavim görürüz. +Bunların memleketlerine de “Sitiya” demişler. +Lakin bu “Sitiya” dediğimiz yer Belçika gibi İsviçre gibi hududu alamat-ı mevzu’a ile mahdud ü mu’ayyen değil. +O zamana göre İran içlerine doğru Kafkasya’dan bir mikdar yerler beraber olarak memalik-i ma’lumetü’l-ahval addedilebildiği halde daha ilerisi yani cihat-ı şarkıyye bi’l-külliyye mechul sevahil-i cenubiyyesinden de Kafkasya’nın kısm-ı küllisini haricde bırakarak Yenikal’a Boğazı’na doğru diğer bir hat çekersek bu hattın şark tarafı tamamen mechul idi. +İçinde ne var bilinmez idi. +Oradan bu tarafa doğru bir takım akvam sel gibi cuş edip gelmişler. +Artık öyle bir zamanda nasıl yol bulup geldikleri mülahazaya muhtac kalır. +Garibi şunda ki bu gelen “Sit” akvamı beri tarafdaki akvamdan daha mütemeddin!.. +Zira ellerinde ok var. +O bir san’at mahsulü o bir makinedir. +Beri tarafda Yunaniler elinde henüz yok. +Bu gelen Sitler vahşi atları da insana te’nis etmişler üzerlerine binmişler. +Beri tarafda bu da yok. +Zira atın dahi mahall-i hizmetkar-ı hassı bulunan o güzel nev’-i feres dahi Altaylı. +dan neş’et etmiş. +Alkışlar Yunaniler bu gelen kavme “Sit” demişler ama onlara; “İsminiz nedir? +Size kimler derler?” diye sorarak değil. +Onların atdıkları oklar “sit sit” gibi bir sada ile kulakları dibinden geçdiği için bu akvama “Sit” demişler. +Henüz kendileri süvarilik ne olduğunu bilmedikleri cihetle aralarında tuhaf bir fikir hasıl olmuş. +Bunları garib bir mahluk addetmişler. +Yarısı adam yarıdan aşağısı hayvan! +Yani süvariyi ata yapışık ikisini bir mahluk sanmışlar. +Bu hal onlar nazarında kendi esatir-i Yunaniyyeleri meyanında “santor” denilen başı adam vücudu at bir mahluk tasvirine kadar yol açmış. +Bu hurafatı ihtardan maksad o zamanların ne kadar eski zamanlar olduğunu muvazeneye medar olmak içindir. +Yani Yunanistan’ın henüz daire-i temeddüne girmemiş olduğu bir zamanda akvam-ı Türkiyye şarkdan bu taraflara hicret etmişler. +Herodot bunlardan bahseder. +Hatta bunların bir kısmına “kadınlara tabi’ Sitler” ma’nasını mübeyyin bir kelime-i Yunaniyye ile nam u ünvan verir. +Demek ki melikeleri kraliçeleri varmış. +Bu da bilahare “Amazonlar” hikayesine meydan açar. +Yunanistan öyle tahayyül etmiş ki; şarkdan gelen akvam içerisinde bazı kaba’il varmış yalnız kadınlardan müteşekkil kekle işleri yok. +Tenasül için bir erkeğe ihtiyacı olduğu vakit etraf u civardan rast getirdiklerini yakalayıp onlardan bir suret-i hayvaniyyede gebe kalır imiş. +Doğan çocuk erkek ise başkalarına terkederler kız ise onu süvari ve cengaver terbiyyesiyle terbiye ederler imiş. +Bunlar hurafat esatir. +Fakat tarihin dahi kısm-ı evvelleri esatirden ibaret değil midir? +İşte bu Sitler hakkındaki rivayat bunlardır. +Bu rivayat Türklük’ün kıdemini isbata değilse de o kıdemini tetebbu’ ve mütala’aya hizmet eder bir zemindirler. +Tarih-i kadim için elimizde yazılı me’hazların en eskisi “Tevrat”dır. +Tevrat’da “Yafes-zade Gomer’in oğlu Togarma” namında bir isim görürüz. +Bu Togarma’nın Türkler babası olduğunu tarih zannediyor... +Bunu Yunan ve Latin müverrihleri “Turkiyum” suretinde yazarlar. +Bununla “Türk” lafzı arasında müşabehet-i lafziyye bulunur. +Hatta Heredot bu kavim hakkında ma’lumat veriyor ki o ma’lumat akvam-ı Türkiyye’nin bugünkü ma’işetine dahi tevafuk ediyor. +Bu gibi müsteşhedat-ı Yunaniyye bulunmasa dahi bizim bu Asya-yı Suğra yani Anadolu tarafına doğru gelen akvam-ı kadimenin Türk akvamı olduğu muhakkakdır. +Kezalik intişar-ı evlad-ı Nuh zamanlarına atfen Tevrat’da bir “Magok” ismi görülür ki Kur’an-ı Kerim’den “Me’cuc” suretinde ihbar buyurulmuş. +Beyne’l-halk hasıl olan bir vehme göre bunlar guya ufak ufak adamlar imiş. +Birkaç danesi bir pabuç içine sığar imiş. +Hiç men’-i tecavüzleri için Zülkarneyn’i bir sedd inşasına mecbur eden halk bu kadar ufaklık olabilir mi? +Onlar yine Yafes bin Nuh evladı olan Magoglardır ki Sitiya denilen memalik-i mechuletü’l-ahvale doğru münteşir olmuşlar idi. +Bina’en-aleyh Me’cuclar dahi yine o her biri bir dağ gibi olan Türk’den olmak lazım gelecek. +Şark tarafından berilere doğru gelen Sit kavimleri Mısır’a kadar yayıldıkdan sonra tekrar memleketlerine çekildikleri Heredot’da muharrerdir. +Şu halde bize bir mes’ele-i mühimme açılır: +Mısır tarih-i kadiminde beyan olunduğu üzere bir çok Fera’ine hanedanları Mısır’da icra-yı hükumet etmişler. +Bunlardan on altıncı hanedan zamanında şark tarafından bir kavim Mısır’a hücum etmiş bu kavmin yanında pek çok ağnam u mevaşi varmış. +Zaten böyle yüzlerce binlerce fersah mesafeleri kat’ eden akvam pek çok hayvanata muhtacdırlar. +Geçdikleri ormanlarda ovalarda sahralarda köyler lokantalar ekmek fırınları mı bulacaklar? +Yiyecekleri de süt peynir gibi şeyler. +Sığırlarını koyunlarını birlikde götürürlerdi. +Bu esfar-ı dura-duru böyle icra ederlerdi. +Mısır’a hücum eden bu kavmin yanında pek çok mevaşi gördükleri için Mısırlılar bunlara “Hiksos” demişler. +Yani çoban demek. +Bir çoban kavim memleketlerine dahil olmuş kudema-yı Mısriyyeyi mağlub etmiş Mısır-ı Süfla’nın bir büyük kısmını zabtetmiş yüzlerce sene orada icra-yı hükumet etmiş ondan sonra on yedinci hanedanı teşkil eden fir’avun bunları mağlub eylemiş Mısır’dan çıkarmış. +O vakit bin nüfus imişler. +Mısır’dan çıkdıkdan sonra nereye gitdiler? +İzleri yok! +Hiç öyle cengaver bir kavim bin nüfusla çıkar da izi nasıl belli olmaz? +Müverrihlerden bazıları bunlar için “Finikeli” demiş bazıları “Arab” demiş bazıları da “Sit” demişler. +O Sit diyenlerin kavli hakıkaten mureccahdır. +Çünkü yanlarında at var imiş. +Mısır’a ilk atı sokan bu Hiksoslardır. +Madem ki beraberlerinde at var idi at Sitlik şanı Türklük şanı olduğu civar ahalisinden bulunsaydı Beni-İsra’il’in kırk sene müddet Sahra-yı Tih içindeki geşt ü güzarları ma’lum oldukları halde bunların çekildikleri yerler ve tabi’ oldukları yollar ma’lum olmalı idi. +Şu halde bunlar ya esfar-ı ba’ideye mütehammil oldukları için yine memleketlerine kadar çekildiler yahud diğer bir ihtimale göre Afrika içerisine doğru gitdiler. +Zira tarih ne tarafa doğru gitdiklerini bir suret-i muvazzahada söylemiyor. +Acaba Sitlerin Mısır’dan Afrika’ya doğru gitmeleri zihne sığar bir şey olamaz mı? +Pek ziyade sığar efendilerim. +Afrika-yı Vusta’da ekseriyetle Fransızların taht-ı işgale aldıkları yerlerde bir büyük kavim görüyoruz. +Bu kavme “Tuarek” diyorlar. +Fakat “Tuarek” rilmişdir. +Bunlar kendi kendilerine “İmohar” derler. +Bugün etnoloji; “Bu kavim an-asıl halis muhlis Berberlerdir.” diyor. +“Tuarek”ler içerisinde seyahat eden bir Fransızın seyahatnamesinde verdiği bazı izahat nazar-ı dikkatimi celbetmiş kelime cem’ imiş. +Müfredi de “Tareki” imiş. +Arablar eğer “Türk” ismini “t r k” yazarlarsa cem’i “Etrak” olur. +Yok eğer “Türk” ismini en doğru imlasınca “t v r k” diye yazarlarsa o zaman cem’i “Tevarik” olmak lazım gelir. +Şu cihet nazar-ı dikkatimi açdı. +Onlar “Tuvarek” okurlar. +Telaffuzda cüz’i ihtilafın ehemmiyyeti yok. +Madem ki cemi’dir madem ki suret-i cemi’ ka’ide-i nahviyyesine muvafıkdır bunların mutlaka Türk olması pek muvafıkdır. +Bundan ma-ada Fransızın “Berberiyyü’l-asl” dedikleri bu kavim Beni Sam’dan değildir Afrikalı da değildir Sudanlı da değildir. +Afrikalıların Sudanlıların simaları renkleri ma’rufdur. +Halbuki Tuvareklerin renkleri prinç tunç rengidir; kuzguni siyah değil beyaz da değil. +Memalik-i harrada peyda olmuş bir renk. +Saçları uzun ve gür. +Yani Sudaniler gibi kıvırcık ve bayağı halinde değil. +Gözleri siyah Beni-Sam’da yok gibi bir şeydir. +Bunların boyları uzun. +Adalatı riyazat-ı bedeniyye yapmış gibi gayet dolgun ve kavi ki zencilerde bulunmaz. +Sakallar hafif baş tıraş Moğolluk hali. +Jimnastik ta’limleri yapmış gibi belleri ince elleri ve ayakları küçük. +Şimdi bu ta’rifat nazar-ı dikkatimizi celbederse biz de bir çok akvam-ı Türkiyyeye dair olan ma’lumatın delaletiyle bizim şu Tuvarekleri adeta “Türkiyyü’lasl” diye hüküm vereceğiz. +Ama bunu bir hakıkat-i kat’iyye diye söylemiyorum. +Velev ki bir hayal olarak söylüyorum mali pek kuvvetli buluyorum. +Zaten Berberlerin aslını Etnolojiya fenni kat’iyyen henüz ta’yin etmemişdir. +Sonra bu akvamın usul-i ma’işetleri usul-i ma’işet-i Türkiyyeye pek müşabih. +Deve südüyle koyun südüyle te’ayyüş etdikleri gibi sütden ekşi bir mayi’ yapdıkları da söyleniyor. +Verdikleri tafsilatdan anlayamadım ki kımız mıdır! +Eğer bir Osmanlı oraya gidip de bu mayi’i kımız nev’inden bulur ise Tuareklerin Türk olduklarına hiç şübhe kalmaz. +Bu tahkıki gönlüm pek ziyade arzu eder. +O halde Osmanlılık namına denilir ki bu hakıkati ilk def’a olmak üzere İstanbul’da bir Osmanlı senesinde meydana koymuş ve Etnoloji fennine şu hizmeti yapmışdır. +Alkışlar ve tiyatro senası [sahne] üzerinde Midhat Efendi hazretlerinin arka tarafında yer tutmuş olan yirmi kadar erbab-ı daniş taraflarından; “Aferin!.. +Aferin!...” sadaları. +Şimdi akvam-ı Türkiyyeyi Asya’nın vasatından çıkardık ve Anadolu’ya Mısır’a Afrika’ya kadar cevelanlarını söyledik. +Diğer cihetden “Hun” ta’ifesi var. +Bu “Hun”ların aslını “Uygur”lardan bir cema’at olmak üzere haber veriyorlar. +“Uygur” ki Türklerin en müterakkı cema’atlerinden birisi! +Bunlar garba doğru yürüdükçe Aral Volga Vadisi’ni Kafkas’ın şimalini Kırım’ı zaten yine kendi cinsleri tarafından gitmişler. +Bunlara; “Finva” diyoruz. +Bunların kendi isminin bakıyyesini Macaristan’da buluruz. +Bizim tevarih-i kadime-i Osmaniyyemiz’in “Üngürüs” dediği Macaristan’a Avrupalılar “Hungary” derler. +Macarlar da kendi hatırat-ı mütevariselerinde kendilerinin Türk olduğunu söylüyorlar. +Gerek bir çok elfaz cihetiyle gerek tertib-i kelam cihetiyle o kavmin Türke mensubiyyetini isbat ediyorlar. +Bu “Hun”lar şimdiki Almanya’nın vasatından geçerek “Atila” nam re’islerinin sevkiyle koca Roma’nın üzerine yürüdüler. +Roma!.. +O devlet-i cihan-gir ki tarih-i harb içinde en büyük te’siratı yapmış lakin ilk edvarında ahlakı ne kadar ali ise sa’y ü gayreti ne kadar fevka’l-ade ise sonra o derece zevk u safaya dalmış imparatorları re’isleri öyle israfat yapmış ki işitdikçe rinden çorba yaparak veyahud yanındaki aşüftesini eğlendirmek ahval neticesi olarak şark kısmı garbdan ayrılıyor devlet münkasem oluyor. +İşte bu inkısam üzerine de “Hun”lar basdırıyor. +Nerede Roma; o her biri bir canlı kal’a hükmünde olan kahramanları?.. +Hizmet-i askeriyyeyi bütün bütün unutmuşlar askerliği bir hizmet-i hasise addederek ya kölelerine yahud haricden ücret ile tutdukları adamlara gördürüyorlar. +Bir millet hayatını kendi kanıyla müdafa’a etmeyip de başkasının kanıyla müdafa’a ederse tabi’i mahv u münderis olur. +Alkışlar Dünya’da en mübarek kan o kandır ki müdafa’a-i vatan u millet uğurunda nisar edilir. +Alkışlar “Hun”lar Roma’yı istiladan sonra bir takım vilayetler kesb-i istiklal ile hükumat-ı cedidenin esasını kurdukları sırada bu Hunlar kendi mağlublarıyla ülfet peyda ederek onlarla karışmış gitmişler. +Şu izahatdan unsur-ı mübarek-i Türkün nerelere kadar nüfuz etdiği nazarımızda iyice ta’ayyün etmişdir. +Çinliler Türkleri tamamıyla tanımakda te’ahhur etmişler. +O Çinliler ki öyle Tufan-ı Nuh’dan da haberdar değiller – kendilerini ondan mukaddem addederler– kendi memleketlerinin şimal-i garbisinde bir takım kavimler peyda olmuş bunlara “Hyung-nu” tesmiye etmişler. +Çinliler bunlardan müteneffir imişler ama bunlar Çin medeniyyetiyle temeddüne meyyal imişler. +Bu büyük bir faziletdir. +Yavaş yavaş aralarında ünsiyet peyda olmuş. +Bu aşılanmakdan yeni yeni kavimler çıkmış. +Pek çok zaman bu suretle ihtilatdan sonra o kavimlerin eczasını tanımağa başlamışlar. +Yani filan kavim filan kabile diye esma’-i hususiyye-i kaba’ili bu suretle tanıtmağa başlamışlar. +Bir de içlerinde “Takaul” diye bir cins bulmuşlar. +O cinsin bir küçüğü daha olmak üzere “Tata” isminde bir kavim daha bulmuşlar. +Sonra “Mohu” namında bir kavim bir de “Mohol” bulmuşlar. +Bunların içerisinde “Moğol” ve “Tatar” isimleri işte ap-aşikare görülüyor. +El-yevm Çin’in şimal tarafları gerek melez gerek halis Moğol cinsinden bir takım ahali-i Türkiyye ile meskundur. +Akvam-ı Türkiyye içerisinde en ziyade nazar-ı dikkatimizi celbetmek lazım gelen kavim ise “Uygurlar”dır. +Bunlar bir çok kaba’il-i Türk ü Tatar üzerinde icra-yı nüfuz etmişler. +“Yoğru” ismiyle Sibirya’ya doğru münteşir olmuşlar. +Bazı fırkaları Volga taraflarına kadar inmişler. +Bunların aralarında bir nevi’ huruf türümüş. +Bir çok taşlar üzerinde bir çok mahkukat var. +Türklükle iştiğal edenlere “Türkolog” derler. +Yani mebhasü’l-Etrak erbabı o mahkukatın halliyle uğraşmakdadırlar. +Bilahare milad-ı Isa’nın sekizinci asırlarına doğru Nasturi papasları bu Uygurların içine gitmişler onları Nasraniyyet’e da’vet etmişler. +Adeta huruf-ı hece tertib etmişler. +Pek çok zaman böyle kullanmışlar. +Buralara gelen Timur ordularında dahi bu huruf müsta’mel imiş. +Hatta Fatih zamanında İstanbul bu hurufu görmüş. +Bu cihet fazıl refikim Necib Asım Bey’in daire-i ihtisası dahilindedir. +Alkışlar… Necib Asım Bey kalkarak kemal-i tevazu’la Tedkıkatı hepimizden ileridir. +Kendisi bir hayli cildden mürekkeb bir Türk Tarihi yazmışdır. +Türklük hakkındaki tedkıkatın en ziyade şayeste-i ihticac olan kısmını ondan alacağız. +kitab terceme olunmuş. +Kitabın adı Kutadgu Bilig’dir. +Şimdi Osmanlıca’ya alışan lisanımıza bu isim yabancı gelir. +Halbuki pek güzel Türkçe’dir. +Biz bugün bir kelime kullanırız fakat ma’nasını düşünmeyiz: +“kutlu” “Sana kutlu olsun!” deriz ya!. +Mevlid’de; “Kutlu ola sana Mi’rac-i Mübin!” denilmiş. +“lu” bir edat-ı nisbet. +Onu kaldırırsan kalır “kut”. +Yani “ferhunde mübarek şayan-ı takdir ü tahsin arzu olunacak bir şey” demek. +Bundan bir fi’il yapalım: +“kutatmak” Yani “bir adamı mübarek kılmak”. +İsm-i fa’il yapalım: +“kutatıcı” İsm-i fa’il edatı olan şu “cı” lafzını “cu” dahi okuruz; “okuyucu” gibi. +Cim ve ğayn Türk lisanında müttehidü’l-mahrec gibidir. +Bir takım kaba’il “ci”yi “ği” “cu”yu da “ğu” okur. +Bu halde öyle ise “kutatgu” yahud “kutatcı” yani “kutlulayıcı”. +“Bilig” ise bilgi ve ilim ma’nasına. +Demek oluyor ki; “kutatgu bilig” demek insanı kutlu edici ilim demek Macar fazıllarından Vambery Efendi bu kitabın muhteviyatından bir takım mebahis okudu. +İnşa’a’llah bundan sonra bu misilli asar-ı kadime meydana konur. +Çünkü o Türklerle bu Türkler arasındaki amm-zadeliği arzu edip meydana çıkarmak Osmanlılığın en büyük hamiyyeti iktizasındandır. +Alkışlar Şimdi gelelim Türklerin son cevelanına: +Cengiz Han’ın babası Moğol anası Tatar. +Zaten Etnoloji bu ırkların kaffesine “Türko Tatar” namını verir. +Bunlar yüzlerce akvama münkasem ahalidir. +Bazen bir kabileden kaviyyü’ş-şekime bir re’is çıkar kabilesine kendi ismini verir: +Özbek Çağatay filan gibi. +Protestan misyonerleri İncil’i iki yüz yirmi lisana terceme etmişler. +Buradaki “Bible House” o lisana mütercem otuz sene kadar oluyor. +Bible House Dairesi’nin rü’esasından birisi bu risaleden birini bana hediye ederek; “Biz ne kadar gayretli adamlarız. +Bakınız; İncilimiz’i lisana terceme etdik.” dedi. +Vakı’a büyük gayret! +Bakdık; bazıları Çin hurufuna benzer harfler. +Fakat Arab hurufuyla yazılmış on on beş kadar elsine-i Türkiyye dahi gördük ki hemen hemen hepsi lisan-ı vahid hükmünde! +Sonra Oxford profesörlerinden müteveffa Max Müller ile görüşdüm. +Elli kadar lisanın tedkıkat-ı filolojiyyesini yazmış. +Türkçe bilmediği halde elsine-i Türkiyyeyi de tedkık etmiş. +Bana dedi ki: +“Oğlum! +Siz bir milletsiniz ki sizin taksimatınız bir emr-i haricidir. +Hakıkat-i halde ise siz lisan-ı vahidle mütekellimsiniz. +Cüz’i bir te’ati-i efkar bir gayret-i mütekabile sizi yekpare bir millet haline koyar. +Pek sürekli alkışlar Bunu konferansımızın hitamında söyleyeceğiz. +Şu Cengiz cevelanına bir nazar daha atfedelim: +Yüz binlerce askeri Karakurum Sahrası’ndan çıkarıp Bahr-i Baltık’a Anadolu’ya kadar sevketmiş. +Hem ne kadar intizam ile! +Bütün akvam-ı Türkiyyeyi idare-i vahideye tabi’ kılmış. +Bu kadar uzun seferleri bu derece intizam ile yapabilmek hala bugün dahi efkar-ı askeriyye erbabını hayran eder. +Cengiz’den sonra nevbet-i istila Timurilere gelir. +Bunlar Şam’a kadar gelmişler. +Osmanlılığa a’id bir cihetden biz bunlara karşı müte’essiriz. +Zira henüz teşkilatımızı ikmale çalışdığımız bir zamanda Yıldırım Bayezid Han vak’ası bizi fütuhat-ı askeriyyemizce bir sekteye uğratdı. +Ankara Vak’ası’ndan sonra şehzadelerin münaza’atı! +Yani bize kırk-elli senelik bir te’ahhuru mucib oldu. +Fakat diğer cihetden Timurilerin Türk ba-husus müverrih sıfatıyla takdir ederiz. +Zira Hindistan’ın nısf-ı şimalisini istila etdiler. +Bu münasebetle oranın ahalisi biraz meşkukleri bulunan İslamiyyet’i tamamıyla kabul etdiler. +Hakıkat selatin ü ümera-yı Timuriyye ma’arif-i en büyük selatin-i Türkiyyedendir. +Muhibb-i ulema muhibb-i ehl-i irfan. +Her akşam onun bezminde ulema ictima’ ederler. +Hatta şuraya kaydetmişim bir veba vuku’ bulur on bin kadar adam ölür. +Bunların içerisinde ulemadan vefat edenler şunlardır: +Zeydü’d-din-i Hafi Taftazani-zade Şemsü’d-din Muhammed Burhane’d-din Ata’u’llah Harezmi biraderi Mevlana Asil üstad-ı musikı Abdü’l-Kadir Maraği Seyyid Şerif-zade Seyyid Nurü’d-din. +Abdü’l-Kadir Maraği… Bu zat bir tel üzerinde asvat-ı musikıyyeyi ta’yin için bir kanun koymuş. +İnsan bir teli hangi perdeye ahenk etse mesela “re”ye ahenk etse ba’dehu o telin ta ortasına bir eşik koysa bu vechile tansif etmiş olduğu telin her iki tarafından yine “re” sadası çıkar ise de bir oktav tizine “si” çıkar. +Bu suretle bir teli aksam-ı münasibesince edilen taksimden muzika perdeleri hasıl olup o perdelerin tekabülünden dahi elhan-ı musikıyye husule gelir ki bunlar hep hikmet-i tabi’iyye mebahisindendir. +Bu mebahis-i hikemiyye o zamanlar Şahruh hazretlerinin mecalis-i musahabesini tezyin ediyorlar imiş. +Hele oğlu Uluğ Bey… Asıl ismi değil. +Bu onun sıfatıdır. +Ona “büyük” ma’nasına “Uluğ” demişler. +Asıl ismi “Turgay”. +Bu zat babası zamanında Semerkand’da vali olmuş. +Kendisi meşhur Semerkand Medresesi’ni bina etdi. +“Hankah” namıyla medrese yanında bir de talebe ikametgahı te’sis etdi ki bütün levazımı şahane bir suretde tertib olundu. +Her türlü esbab-ı refah u istirahat mükemmel. +Bütün ulum u fünun tahsil olunur. +Uluğ Bey bu medrese talebesiyle daima münazara mübahase eder. +O zamanlar dahi “feylesof-ı asr” ünvanıyla meşhur olan Gıyasü’d-din o hey’et-i ulemanın re’isi idi. +Onun ta’rifi vechile bir rasadhane bina etdiler. +Draper o hiçbir şey’i beğenmeyen Draper o diyanete husumetle iştihar eder Draper tarihde bu rasad-haneyi gördüğü zaman ser-füru-bürde-i hayret olmuş. +bu şanlı sahifeleri dercetdirenler onlar! +Meşhur Ali Kuşcu o vakit bir çocuk imiş. +Uluğ Bey onun zekasına hayran kalmış. +Okşar; “Veled-i aziz!” diye severmiş. +etmişler ki bunca ulema-yı İslamın bir büyük kısmı dahi Türkden yetişmiş. +Lakin bunlar Arab usulü ile “ibn-i fülan” gibi “ebu-…” gibi tekenni edip mü’ellefat-ı ilmiyyelerini de Arapça yazdıklarından Arab zannolunmuş. +Avrupa hala Arab erbab-ı ma’arifi zanneder. +Şimdi cevelanat-ı Türkiyye hakkında buraya kadar verdiğim aklıma geliyor. +Bir tablo yapılmış sarı adamların Avrupa’ya galebelerini göstermiş. +“Bir zaman olup da Japonya ve Çin Avrupa’ya hücum edecek olursa Cengiz istilası gibi bir istila mümkündür.” demiş. +Bu havfa dahi “leriljon” ta’bir etmiş. +Yani bir tehlike-i safra’ sarı tehlike. +Bir hayal ama bütün bütün hayal-i ham değil! +Zira o Asya’nın ba’id cihetlerinden Hazer sevahiline kadar bunların önünde bir mani’a bir mani’a-i tabi’iyye-i askeriyye yok. +Şu kadar ki şimdilik oradaki ahalinin yani Çin akvamının böyle büyük bir harekete isti’dadı yokdur. +Şu halde bir zaman için Avrupa filhakıka taht-ı tehlikede bulunabilir. +Memalik-i mütemeddineyi münteha-yı Şark’ın böyle bir hücumuna karşı müdafa’a için anasır-ı Türkiyyeyi uyandırmalı akvam u kaba’il-i Türkiyyeyi birbirinden haberdar ederek medeniyyet-i İslamiyye dahiline almalı. +O zaman müslüman ve mütemeddin olan Türkler ma’arif-i cedide-i medeniyye ile temeddün ederek sanayi’-i zamaniyyeyi öğrenerek kendi mevcudiyyet-i medeniyyelerini müdafa’aya gayret ederler de o müdafa’a Avrupa için dahi tabi’i bir müdafa’a hükmünü alır. +Bu Türkler Çin put-perestanından korkmazlar. +Zira Çinliler de bugünkü günde asıl meziyyet-i askeriyye İslam unsurundadır. +Çinliler askerlikden istikrah ederler. +Mevcudiyyet-i siyasiyyelerini muhafaza için ölümden korkmak en büyük bir meskenetdir. +Her dem ölüme hazır bulunmalı ki hayat-ı millet mahfuz kalsın. +Alkışlar Şu halde şu meziyyet-i Türkiyye-i deniyyetlerini ikmal ederler bu tehlike-i safra’ dahi ortadan kalkar. +–maba’di var– Su’al: +İslamiyyet’in erkan-ı esasiyyesinden biri de adaletdir. +Adalet hukuka ri’ayetdir. +İnsanlar yek-diğerine karşı mütekabil bi’l-hukuk olduğu gibi hayvanat-ı sa’irenin de hukukuna ri’ayet lazime-i adalet olmak lazım gelir. +İnsan kendine yapılmasını arzu etmediği şey’i diğeri hakkında da reva görmemek muktezat-ı adaletdendir. +İnsan kendinin zebhına razi değildir. +Hayvanat-ı sa’irede de bir izzet-i nefs bir can acısı bir hiss olduğu tabi’idir. +Niçin müslümanlar zebh-i kurban ile mükellef olmuşlar? +Bu zahiren hayvanatın hakkına bir tecavüz bir zulüm gibi görünmez mi? +Biz bu su’allere ma’ruz kaldık. +Lütfen gazetenizle i’ta-yı cevabını istirham eyleriz. +Cevab: +Ka’inata im’an ile nazar olunursa bütün mahlukat beyninde bütün ecnas-ı muhtelife arasında da’imi bir mübareze bir mübareze-i hayatiyye görülüyor. +Bir hayat vücud bulabilmek için mutlaka diğer bir hayatı mağlub ederek onun kuvve-i namiyyesini almakda muztar kalıyor. +Bu öyle bir kanun-ı fıtratdır ki herhangi bir cism-i zi-hayatı tahlil etsen bunun daire-i hükmünden haric göremezsin. +Bu kanun-ı hilkat ta nebatatdan başlayarak insana kadar icra-yı nüfuz ediyor. +Böyle hayatlar hülasa oluna oluna bir zübde husule gelerek asl-ı maye-i hilkat-i ka’inat olan nev’-i nihayet buluyor. +Çünkü gaye-i hilkat odur. +Ondan a’la bir nevi’ yokdur ki onu muhafaza için hayat-ı nev’-i insanı fedaya lüzum görülsün. +İnsanın ekmel-i mahlukat olduğu beyandan müstağnidir. +Bunda zerre kadar şübhe ve tereddüd yokdur. +Hatta beşer o kadar mükerrem mübecceldir ki melekiyyetin bile fevkindedir. +Cenab-ı Hakk; “Bütün ka’inatı cevelan-gah-ı Alem-i Lahut’dur. +İşte insan bu kadar ali bir mahlukdur. +Demek ki nazar-ı ilahide gayetü’l-gaye nev’-i a’ladır. +Bunu muhafaza için kendisinden edna olan ve onun medar-ı hayat u kıvamı bulunan bütün ecsam-ı uzviyyeyi ona feda edegelmekdedir. +Eğer bu kanun kabul edilmeyecek olursa o halde ecnas-ı zevi’l-hayat yaşayamaz kanun-ı hilkat abes kalır sırr-ı hilkat tecelli etmez. +Mesela; hayvan nev’ini muhafaza için kanun-ı fıtrat onun ma-dununda bulunan nebat nev’ini feda ediyor hayvan kendi hayatını muhafaza yatını kendi hayatına kalbediyor. +Şu halde nev’-i hayvanın kendi ma-dununda bulunan nev’-i nebatın hayatlarını izale eylemesi nasıl bir zulüm değilse nev’-i insanın da kendi bakası için ma-dununda olup da kendi medar-ı hayat u kıvamı olan sair ecsam-ı uzviyye gibi bütün etıbbanın tasdik u i’tirafıyla insan için en nafi’ bir gıda cümlesinden olan enva’-ı hayvanatın eti yenen kısmını da zebhederek onunla intifa’ etmesi ve bu suretle de hayatını muhafaza eylemesi de zulüm olmaz. +Şimdi bir kere ale’l-ıtlak bu cihet bu zebh-i hayvan mubah olduğu ciheti tahakkuk etdikden teslim olundukdan sonra –ki asıl ruh-ı mes’ele de budur– ikinci bir cihet geliyor ki o da bu babdaki mükellefiyyet-i şer’iyyedir. +Fukarayı daima cenah-ı ra’fet ü himayeti altına alan Şeri’at-i Garra-yı Muhammediyye yılda bir def’a olsun bu enfa’-i gıdadan fukaranın da tenavülünü te’min hikmetine mebni zenginleri zebh-i kurban ile mükellef kılmışdır. +Matba’a-i Amire Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ocak Birinci Sene - Aded: +–maba’d– Ekser nas bu cihetlere vakıf olmayarak ta’assubat-ı ifratkaraneye bağlanmış bulunduklarından geçende vuku’ bulan o parlak nümayiş-i millilerimiz esnasında sarıklı hocalar ile kalpaklı rahiblerin intihab evrakını hamil arabalarda yan yana oturup hem-dest-i musafat olmalarını nazar-ı istiğrabla görerek hayretde kalmışlar idi. +Ayet-i salifeden müsteban olan tesahül ve tesamüh-i İslamiye tatbikan Hazret-i Ömerü’l-Faruk radıyallahu anh efendimiz devavin-i hesabiye umur-ı maliyede şayan-ı i’timad buldukları Rum cema’atinden bazı kimseleri istihdam buyurmuş müşarun-ileyh hazretlerinden sonra gelen iki halife-i zi-şan da bu isre iktifa etmişlerdir. +Lüzumu takdirinde umur-ı devletde ecnebi istihdamının cevazı bu delil ile isbat olunur. +nazm-ı şerifi bu emn ü i’timada delalet ediyor ki tefsirinde tasrih olunduğu üzere tava’if-i nasarada gayet emin ve kar-aşina ademler kesretle bulunmakdadır. +Hulefa-yı Emeviyye de eva’il-i saltanatlarında Hulefa-yı Raşidin isrine mütaba’at etdiler. +Mu’ahharan Abdülmelik devrinde defatir-i maliye lisan-ı Rumi’den Arabi’ye nakl olundu da bu istihdama hacet kalmadı. +Bu müsa’ade-i şer’iyyeye bina’en Hulefa-yı Abbasiyye dahi Yahud ve Nasara’dan vesair erbab-ı sanayi’den çok kimseleri umur-ı devletde tabiblik ve mühendislik gibi mühim me’muriyetlerde kullanmışlardır. +Devlet-i aliyye-i Osmaniyyemiz dahili vükelalık mansıbında sefirlik ve murahhaslık gibi en mu’tena hizmetlerde bile her milletden münasib gördüğü zevatı istihdam etmişdir ve hala da ediyor. +Hal ve keyfiyet bu merkezde her türlü terakkı ve ma’delete dair müsa’adat-ı İslamiyye ra’ye’l-ayn görülmekde iken Avrupa erbab-ı ta’assubu –hatta taşıdıkları nam ü ünvandan haya etmeyen mahrum-ı tevfik bazı mütefenninlerimiz dahi– asla dirayetlerine yakışmayan bedahetlere karşı münasebet almayan isnadat-ı batıladan kendilerini alamıyorlar ve o derece tehalükle savlet gösteriyorlar ki insan hayretler Din-i mübin-i alimiz akl ü hikmete adab-ı mer’iyye-i mugayir ve münafi hiç bir şey emir ve tavsiye etmemişdir. +Bilakis bütün desatir-i celilesi her zaman için medar-ı feyz ü Zir-i cenah-ı himayetkaranesinde bulunan bilcümle milel ü akvam haklarında medar-ı intizam ve inti’aş olacak metin ve ali düsturlar kanun-ı esasiler vaz’ etmiş ve onları muhafaza şartıyla icabat-ı asriyye ve inkılabat-ı kevniyyeye tevfiki mu’amelatda kendilerini muhtar bırakmışdır; mani’-i terakkı olacak hiç bir kayıd ile bağlamış değildir. +Belki emr-i şerifleriyle berri ve bahri seyr ü seyahat kapılarını açmış ve bütün akvamın terakkiyatına tamamen ve kema-yenbaği ifa ise lüzumu kadar tarihe coğrafyaya ahval-i aleme ve her kavmin lisanına adab-ı mu’aşeretine vukuf ve ıttıla’ ile olabilir. +Bu halde bu ma’lumatı verecek fünun ve kava’idi tahsil şer’an vacib olduğunda şüpheye meydan kalır mı? +Bina’en-alazalik ka’idesini bilenler nezdinde terakkı ve te’ali-i medeni levazımından sa’adet-i beşeriyye mebadı vesa’ilinden ma’dud herhangi bir şey’in veca’ib-i diniyye vaza’if-i İslamiyyemizden mak tabi’idir. +Bu teslime cehl ü mükabereden başka mani’ tasavvur edemezsek ma’zur görülmeliyiz. +Çünkü ortada mantık var. +ayet-i celilesi velayet-i gayr-i meşru’a muvalat-ı gayr-i ca’ize hakkında şart-ı mu’teber olan takyidi suret-i vazıhada havi bulunması hasebiyle onun ma’na-yı sahihini pek açıkdan ta’yin etmekdedir. +İşte bundan dolayı makam-ı istidlalde bu ayet-i kerimeyi esas tutduk ser-name-i makal ittihaz eyledik. +Hüsama-yı milletin “İslamiyyet milel-i sa’ire ile akd-i velayet ü uhuvvete müsa’id değildir.” diye ifk ü iftiraya tezvirat-ı mefsedet-karaneye tesaddi eden erbab-ı mel’anetin temessük etdikleri Sure-i Ma’ide’deki ayet-i kerimesinin o müdde’a-yı batıla delil olmayacağı da ifadat-ı ma’ruzamızla kesb-i vuzuh ediyor. +Zira gerek sadr-ı ayetde mezkur gerek ahirinde nazm-ı kerimindeki – ki zulm ü udvan addolunarak münafi-i hidayet-i yete ve usul-i ülfet ü mu’aşerete ri’ayet ma’nasına mahmul olamaz. +Çünkü bunun meşru’iyyeti nusus-ı adide delaletiyle sabitdir. +Onların biri balada mezkur nazm-ı celilidir . +Biri de nass-ı kerimidir. +Ma’na-yı şerifi: +Eğer husamanız husumetden i’tizal sunda bulunurlarsa Allahu Te’ala size onların üzerine sebil-i tasallutu seddetmiş hiçbir suretle tecavüze meydan bırakmamışdır. +Belki ka’ide-i mukarrere-i usuliyyeye tevfikan mukayyede yani mü’minlere hıyanet garaz-ı fasidiyle düşmanlarıyla muvalat ma’nasına hamlolunması emr-i zaruridir. +Çünkü hadise ile hüküm müttehid oldukda bi’l-ittifak mutlak mukayyede hamlolunur. +Hanefiyye ile Şafi’iyye beynindeki ihtilaf hadise veya hükmün başka başka şeylerden Hiç şübhe yokdur ki bu menhiyyün-anh olan mugayir-i haslet-i iman addolunan ancak münafıkların kisve-i Nasıl ki bu ayet-i celileyi vely eden nazm-ı alisi de bu hakıkati mim! +Kalblerinde maraz-ı nifak bulunanları daima görürsün ki onlar muhalifler mahafiline şitaban olurlar. +Kendilerini levmeden mü’minlere de; “Ne yapalım; ileride melhuzu’lvuku’ felaket-i azimenin bize de isabetinden korkarız.” derler. +Yani; “Size hasr-ı muhabbet edersek biz de halas olamayız.” diye müslümanları da ihafe etmek isterler. +Bu ayet-i celilenin ma-kabline ile tefri’i delalet ediyor ki bu makule erbab-ı nifak ayet-i salifede tahrim buyurulan tevelli-i batılı iltizam eden zaliminin aynı eşhasdır o zümre-i bağıyeden ibaretdir. +Sen emrolunduğun gibi istikamet et sakın cadde-i Hakk’dan udul etme! +Seninle birlikte tövbe edenler de şirk ve küfürden tövbe edip imanda sana müşarik olanlar da yin size emrolunan meslekden size takdir u ta’yin edilen hadden ifrat veya tefrit ederek inhiraf eylemeyin. +İktisad-ı umurun her iki tarafı mezmumdur. +Ale’t-tahkık Allahu Te’ala sizin etdiklerinizi görür. +Görür de size hüsn ü su’-i amelinize göre mükafat ü mücazat eder. +Şu halde Zat-ı Zü’l-Celali’nden hazer üzere olun. +Ayet-i kerimede mansusun-aleyhe ğına delalet var. +Çünkü mücerred re’y ile inhiraf tuğyan u dalaldir. +Ama ilel-i nususa tabi’ bulunan ictihadın muktezasıyla amel emrolunduğu vecih ile istikamet babındadır. +Çünkü ictihadı emreden nusus bunu icab ediyor. +Zulmedenlere edna meyl ile de meyletmeyin onlarla sohbet ü ihtilatdan hazer edin onların ziyaretine gitmeyin onlara tabasbus u müdahene eylemeyin onların ef’aline rıza göstermeyin onları yad etmeyin. +Eğer böyle yaparsanız akıbet sizi ateş duzah messeder. +Halbuki sizi azab-ı Cahim’den tahlis eder Allah’dan başka veli vü nasırlarınız olmadığından şayed siz zulmedenlere edna meyl ile olsun meylederseniz sonra Zat-ı Uluhiyyet’den yardım görmezsiniz. +Cenab-ı Münzili’l-Fur’kan şerh-i va’d ü va’idde nı’na; diye emrediyor. +Bu kelime-i kudsiyye cevami’u’l-kelimden bir kelime-i cami’adır ki aka’id ü a’male mütedair herşey’e şamildir. +O şey ister Zat-ı Risaletme’ab’a muhtass ister tebliğ-i vahye ve beyan-ı şera’i’a müte’allik olsun. +Fakat istikamet-i hakıkıyyeyi temyiz edip uhdesinden gelmek cidden müşkildir. +Çünkü ifrat u tefrit beyninde bulunan Sırat-ı Müstakım gölge ile ziya arasını fasleden hatt-ı müstakıme andırır. +Gölgenin kenarıyla ziyanın kenarı biri biriyle telakı edip de nazar-ı hisde farkolunmaz derecede biri birine karışınca his o hatt-ı müstakımi ahardan temyiz eder derece idrak edemediği gibi Sırat-ı Müstakım’i de temyiz gayetle düşvardır. +Temyiz olunsa bile metanet göstermek de fevka’l-had müşkildir. +Şübhesiz bu makam pek düşvar olduğundan naşidir ki İbn-i Abbas radıyallahu anhüma hazretleri; “Cenab-ı Resul-i Huda’ya Kur’an-ı Kerim’in hiçbir yerinde bu ayetden daha şiddetli daha düşvar bir ayet nazil olmadı. +Bunun içindir ki Zat-ı Risalet-me’ab Efendimiz; buyurdu.” demişdir. +Beni Sure-i Hud ile Sure-i Vakı’a ve bu iki surenin emsali olup emrolunduğu vecih ile istikamet edilmesi fermanını muhtevi bulunan sureler ihtiyarlatdı.” demekdir. +Şöyle de rivayet olundu ki: +“Sahabe-i Kiram; “Ya Resulallah! +Zat-ı Nübüvvet-penahın’a ihtiyarlık pek çabuk çökdü.” demeleriyle Mişkat-i Dırahşan-ı Nübüvvet’den; sadır olmuşdur.” Bazıları nakletdi ki: +“Bir gece Server-i Enam aleyhi’s-selalatü ve’s-selam Efendimiz’i alem-i menamda gördüm. +Dedim ki: +buyurmuşsun. +Zat-ı Risalet-me’abın’dan böyle rivayet olunuyor. +Bu rivayet sahih midir?” “Evet..” buyurdular. +Sonra dedim ki: +“Bu surenin hangi ciheti Zat-ı Nübüvvet-penahını ihtiyarlatdı. +Bu surede enbiya-yı salifeye ve helak-i ümeme dair kıssalar var; bunlar mı?” Buyurdular ki: +“Hayır bunlar değil! +Beni ihtiyarlatan sure-i mezkurede vaki’ fermanıdır!”” rükundan nehydir. +Ku’ud vezninde rükun meyl-i yesir ma’nasınadır. +Kendilerine rükun edilmesi nehyolunan kimseler ise diye fi’il sigasıyla zikr buyurulup isim olarak suretinde irad olunmamış. +Ma’lumdur ki fi’iller hudusa isimler istimrara delalet eder. +Şu halde kendilerinden ahyanen zulüm sadır olan kimselere bile edna meyil ile dahi meyil etmekden nehy vaki’ olmuş oluyor. +İmdi bazı ahvalde nadiren kendilerinden zulüm sadır olan eşhasa edna meyil ile olsun meyilden nehyolunur ve o makule eşhasa cüz’i bir meyledenler şiddetle tehdid edilirse artık zalimlere yani zulm ile me’luf u ma’ruf olan zalemeye rükun edenler ve sonra onlara meyl-i külli ile meyledenler ve daha sonra zalemenin bi’z-zat kendileri ne olacakdır; düşünmeli! +Bu ayet-i celile zulümden nehyde ve ondan dolayı tehdidde tasavvur olunabilen inzarat ü ihtaratın en beliğidir. +Tefsir-i Keşşaf’da şöyle zikrolunmuşdur: +“Hikaye ederler ki; hulefa-i Abbasiyyeden Muvaffak Billah bir gün cema’atle namaz kılarken imam olan zat; ayetini okumasıyla Muvaffak düşüp bayılır. +Neden sonra kendisine gelince sebebini sorarlar. +Der ki: +“Bu va’id-i ilahi kendisinden zulüm sadır olmuş kimseye cüz’i meyledenler hakkındadır. +Ya zulmü i’tiyad eden zalemeye ne olacak? +İşte bu tefekkürle kendimden geçdim.” ” Meşahir-i fukaha ve muhaddisinden Ebu-Bekir ez-Zühri bazı zaleme ile düşüp kalkar imiş. +İhvan-ı dinden biri kendine şöyle yazmış: +“Ya Eba Bekir! +Allahu Te’ala bizi de seni de fiten ü fesaddan muhafaza buyursun. +Sen bir hale duçar oldun ki seni bilenlere bu halden halas bulmaklığın için Cenab-ı Hakk’a du’a ve niyaz etmek vacib olmuşdur. +Sen pir-i fani ve Huda-yı Müte’al sana kitabını ve peygamberinin sünnet-i seniyyesini ta’lim ü tefhim ile müstağrak-ı ni’am-ı olduğun yolda ahd ü misak almadı. +Cenab-ı Rabb-i izzet Kitab-ı Kerim’de; buyurdu. +Bak bu te’kid ale’t-te’kidlere de kendine gel! +Biliyor musun senin budur ki zalimin vahşetini mübeddel-i üns etdin. +Eda-yı hak etmeyen ve batıldan mufarakat eylemeyen kimselere takarrub ile rah-ı gavayeti teshil eyledin. +Yanlarına aldıkları günden beri seni bar-i giran altına koşdular üzerinde değirmen taşı çeviriyorlar. +Zulm ü gadrlerini meslek-i medhullerini tervic için seni alet ittihaz etdiler. +Seninle ulemayı şekk ü şübheye düşürdüler. +Seninle kulub-ı cühelayı saydediyorlar. +Vakıf-i ledünniyat olmayan halk senin gibi mazanneden tanınmış birini onların yanında gördüğüne aldanarak o gümrahların salah-ı hallerine zahib oluyor. +O zaleme seni harab etdiklerine nisbetle ne kadar az ma’mur etdiler. +Ağzına atdıkları lokmaya mukabil senin dinini ne kadar ifsad eylediler? +Sen haklarında Huda-yı Zi-intikam’ın; buyurduğu güruha dahil olduğuna şübhe mi ediyorsun? +Sen ol Allamu’l-ğuyub nin hafi ve celi ahvalinden gafil değildir. +Senin i’tikadına hastalık tari olmuşdur; müdavat etmelisin ve sefer-i Ahiret göründüğünden yol hazırlığı görmelisin. +Hudavend-i Cihan’a zemin ü asumanda hiçbir şey hafi değildir vesselam. +Nebiyy-i Mücteba aleyhi efdalü’t-tehaya Efendimiz; “Zalimin baka-yı ömrüne du’a eden muhakkak ru-yı Arz’da Allah’a isyan etmek istedi.” buyurmuşdur. +Bir zalim bir berr ü beyabanda susuzlukdan helake takarrub etmişidi. +Süfyan-ı Sevri’ye; “Buna biraz su içirelim mi?” diye sordular. +Süfyan; “Hayır!” dedi. +“Ölür!” dediler. +“Bırakın ölsün!” dedi. +Sure-i En’am’da vaki’; nazm-ı celilinin tefsirinde müfessirin-i kiram; “Zalemenin helaki onların su’-i a’mal ü ef’alinden ehl-i Arzı tahlis edeceği cihetle şayeste-i hamd ü sena bir ni’met-i celile olduğuna bu ayet delalet eder.” demişlerdir. +Şeyh Ali es-Semerkandi kaddesa’llahu sırrahu hazretlerinin Bahri’l-Ulum’undan naklen Ruhu’l-Beyan’da şöyle masturdur: +“Mervidir ki Cenab-ı Hak Yuşa’ bin Nun’a: +“Ben senin ahyar-ı kavminden kırk bin ve eşrarından altmış bin kişi helak edeceğim!” diye vahiy buyurdu. +Yuşa’ dedi ki: +“Ya Rab! +Ahyar ne yapdılar ki onları da helak edeceksin?” Cenab-ı Hak buyurdu ki: +“Onlar Benim gazabım için gazab etmediler; eşrar ile düşüp kalkdılar onlar ile yiyip içdiler.” Bununla nümayan olur ki zalemeye li-vechi’llah buğz u gazab vacibdir. +Re’aya ve berayada ve berren ve bahren cemi’-i aktar-ı arzda fesadın zuhuru ancak mülukün bozulmasıyladır. +Bu da ilk evvel ehl-i ilmin bozulmasından neş’et eder. +Zira kuzat-ı su’ ve ulema’-i su’ olmaya idi hükümdaranın tarik-i Hakk’dan udulü azlaşırdı. +Belki her asırda ehl-i ilm ü adl ve men’-i zulm üzerine yek-dest-i vifak olup bu hususda ale’d-devam bezl-i cehd ü makderet etseler hükümdaran meslek-i savabdan udule cür’et etmezler idi de cevr u zulm onlar arasında bi’l-külliyye mahv u muzmahil olurdu. +Bu nükteye mebnidir ki Hace-i Alem salla’llahu aleyhi ve sellem efendimiz; buyurmuşdur ki danişmendan-ı ümmet ümera’-i ümmete cevr u zulmde muzaheret etmedikçe bu ümmet taht-ı Biz de dikkat edelim a’mal ü ef’alimizi tashih eyleyelim. +Cenab-ı Hak tevfikini refik eder. +Bu meslek ile atiyen zikrolunacak meslek-i ihtira’ üzerine meslek üzerine isbat-ı vacib ve tevhid-i Bari’ye pek çok ayat-ı beyyinat ile istidlal etmekdedir. +İsbat-ı vacib hususunda serdolunan mesalikin en makbulü bu iki meslekdir. +Çünkü bütün umur-ı dünyeviyye ve uhreviyyede rehber-i necatımız ancak Kur’an’dır. +Onun beyyinatı ise evzahu’l-beyanatdır. +Zira lafzıyla ma’nasıyla bütün ifadesiyle ebher-i mu’cizatdır. +Bina’en-aleyh metalib-i yakıniyyenin en mühimmi olan “isbat-ı vacib” matlab-i ehemmini bu Kitab-ı Mübin’den iktibas etmemiz elzemdir. +Ulema-yı mütekelliminin isbat-ı vacib için serdetdikleri hudus ü imkan meslekleri dahi bu Kitab-ı Mübin’in beyanatına muhalif olmayıp belki ondan muktebes ise de bu iktibas Kerim’in işaretinden ve delaletinden iktibas olunmuşlardır. +Halbuki meslek-i gayet ile meslek-i ihtira’ Kur’an-ı Mu’cizü’l-beyan’ın nice ayat-ı beyyinatının sarahatinden ahzolunmuşlardır. +Bu sebeble şu iki mesleğin mesalik-i sa’ireye rüchanı şübhesiz olduğundan işbu makalede bu iki mesleğin dahi ber-vech-i ati beyanına şuru’ ediyoruz. +“Gayet” lügatde bir şey’in taraf u nihayeti ma’nasınadır. +mekdir. +Bir fi’ile terettüb eden hikmet ü maslahat o fi’ilin taraf u nihayetinde husule geldiği için ona gayet tesmiye edilmişdir. +“Gayet”in ma’nası bu olduğu ma’lum oldukda deriz ki: +“Bu alem-i imkanda herşey’in hilkatine bir hikmet ü menfa’at terettüb ediyor. +Hikmet ü menfa’atden hali hiçbir şey görülmüyor. +Bu mes’elede bütün hukema ve ukala ittifak ediyor. +Ez-cümle ecram-ı ulviyyenin envarıyla cemi’-i mahlukat neşv ü nema buluyor. +Küre-i Arz peyki olan Kamer ile beraber Şems’in etrafında devrediyor. +Onların bu devirleriyle ezman u evkat hasıl oluyor. +Arz’ın devriyle mevsimler seneler; Kamer’in devriyle aylar husule geliyor. +Sonra bu evkat ü ezman bütün hayvanat ü nebatatın esbab-ı hayatiyyesinden en mühimmini teşkil etdiği gibi bunlar ile bütün mesalih-i ümem dahi kesb-i intizam eyliyor. +Küre-i Arz sa’atde bir kere kendi mihveri üzerinde devrediyor. +Onun bu devriyle de insan ve sair hayvanların medar-ı ma’işetleri olan eyyam ve ba’is-i rahatları bulunan leyali vücuda geliyor. +Daima teneffüs etdiğimiz hava-yı nesiminin de nice feva’id-i azimeyi muhtevi olduğu görülüyor. +Bi’t-teneffüs dahile ve akciğere vasıl olarak kanı temizliyor ve bu sebeble hayat onunla idame olunuyor ve her şeyden ziyade ona ihtiyac messediyor. +Hatta bunun için hava gayet çokdur: +ila kilometreye kadar sihanı tahmin olunmakdadır. +Keza bu havanın birçok esbabdan naşi dalgalanmasıyla riyah hasıl oluyor. +Bu riyah bulutları sevkediyor. +Suya bahşeyliyor. +Bundan başka riyah a’za-yı tezkiriyyeden a’za-yı te’nise madde-i telkıhi nakl ile meyveleri telkıh harareti ta’dil havaları tecdid gemileri tahrik eyliyor. +Ebharın hilkatine dahi add ü ihsadan haric nice menafi’ terettüb ediyor. +Ez-cümle binlerce enva’-ı hayvanat onda te’ayyüş eyliyor. +Sonra bu hayvanların birçoğundan insanlar müstefid oluyor. +İnsanların bir kısm-ı mühimmi balıkla te’min-i ma’işet etdikleri gibi denizlerden ihrac eyledikleri nice zikıymet eşya sayesinde tevsi’-i ticaret ve tezyid-i servet eyliyor. +Keza denizler kendileri de sühuletle seyr-i sefa’ine salih bir suretde yaradılmış olduklarından bu sayede dahi insanlar ve Aksa-yı Garb’da bulunan emti’a ve eşya yekdiğere naklolunarak enva’-ı ticaret husule geliyor. +Hatta bugün ticaretin en büyüğünü ticaret-i bahriyye teşkil ediyor. +Yine bu sayede bütün biladın sanayi’ ve ma’arifi birbirine intikal ederek medeniyyet günden güne terakkı ve tezayüd eyliyor. +Keza Şems’in ru-yı zemin’e neşretmekde olan hararetiyle denizlerden buharlar su’ud ederek ve orada bi’t-tekasüf kar ve yağmura tahavvül eyleyerek ru-yı zemin’e yağıyor. +Bu karların bu yağmurların ru-yı zemin’e yağmasıyla ma-bihi’l-hayat olan nehirler ırmaklar hasıl olduğu gibi eşcar u nebatat u hayvanat dahi husule geliyor. +Hele ecsam-ı uzviyyenin ve ale’l-husus a’za-yı insaniyyenin hilkatlerine terettüb eden hikem ü mesalih bütün ukala ve hukemayı hayretde bırakıyor. +Fenn-i menafi’-i a’za kitablarını im’anla mütala’a eden kimselerin azamet-i Bari’ye ve sun’-i Sübhani’ye hayran olmamaları kabil değildir. +El-hasıl şu alem-i kevnde saha-ara-yı vücud olan herşey’in halkına nice hikmetler nice maslahatlar terettüb etmekde olduğu beyandan müstağnidir. +Halbuki bütün eşyanın böyle nice hikem ü mesalihi mutazammın bulunması tesadüfe hamlolunamayacağı derkar ve bunların bir fa’il-i hakimin asarı oldukları aşikardır. +O fa’il-i hakim ise “Allah” ism-i şerifiyle tesmiye olunan Cenab-ı Bedi’u’l-asar hazretleridir. +–İki gün sonra– Beyaz entarisiyle kar gibi kız Sanki Cennet’ten inme zade-i hur; Ya seher-paredir ki perrandır Duş-i nazında bir sehabe-i nur. +Kuşanıp bir nitak-i hürriyyet Geziyor hak-danı dura-dur! +Hale-dar eyleyince bedri şafak Bu kadar dil-nişin olur ancak. +Ya şu oğlan şu tostopaç afacan Ki fezalar gelir süruruna dar; Taşıyor sanki sığmıyor kabına... +Kendisinden büyük de bayrağı var! +Geçti mazi denen o devr-i melal Haydi feth et: +Senindir istikbal. +Koşuyor el ele vermiş iki kardeş; birinin Yaşı beş yoksa da var altı kadar digerinin. +Bakıyor arkalarından dayanıp değneğine Hayli düşkün bir adam: +– Kız o ne? +Düştün mü yine! +Sana bin kerre dedim koşma yavaş git yaramaz! +Haydi kalk ağlama... +Söz dinlesen olmaz mı biraz? +Silkiver üstünü Ahmed bakıver ağlamasın. +– Ağlamam ağababa... +– Artık yetişir oynamayın. +Söktü baktım ki hemen bir alay etfal öteden O nasıl mevkib-i şadi o ne alem görsen! +Her çocuk bir kocaman bayrak edinmiş geliyor; “Yaşasın!” sesleri eflake kadar yükseliyor. +Görerek yapma değil hem ne tabi’i etvar! +Şu yumurcaklara bak: +Sanki ezelden ahrar! +– Bağırın haydi çocuklar... +– Yaşasın hürriyyet! +Derken alkış geliyor; sonra da nevbet nevbet Ya Vatan Şarkısı yahud ona benzer bir şey Okunup her köşe çın çın ötüyor... +Hey gidi hey! +Bir mezarlık gibi dalgın yatıyorken daha dün Şu sokaklarda bugün dalgalanan ruhu görün! +– Biz de gitsek azıcık ağbaba olmaz mı? +– Gidin. +Çok koşup terlemeyin ha! +Amanın dikkat edin. +Bakarak arkalarından bu güzel yavruların; Döndü birdenbire siması duran ihtiyarın. +Ne için ağladı? +Bilmem. +Şunu duydum yalınız: +– Ah bir kerre gelip görse Yemen’den babanız!.. +Geçen haftaki İstibdad manzumesinde; “Şu korkuluk gibi dimdik duran herif mi? +Paşa!” mısra’ının nihayetindeki “Paşa” kelimesiyle ““Aceb ne var?” diyerek koşdu önceden herkes.” mısra’ındaki “önce” kelimesi yanlış dizilmiş olduğundan tashih olunmasını reca ederiz. +Tasi’an: +İslam senin ilminden ve havl ü kuvvetinden ve sair malikiyyet ü mevrusatından ve a’malinden ve tahayyülat ü amalinden müteberri ve ruhundan mütecerrid ü müte’arri olduğun halde vechini Cenab-ı Hakk’a tevcih ü teslim etmendir. +İlmi ve onun levazımını felsefeyi ve onun meşakilini rüsum u adatı ve onun me’haz ü mevaridatını edyanı ve onun ihtilafatını ümemi ve onların münakaşat ü münakazatını heva’ vü hevesatını ve onun mevalid ü münasebatını varlığı ve varlığa nisbet edileni terk edip kalb-i haşi’ ve zamir-i safi ve nefs-i nakıh ile Kayyumü’s-Semavati ve’l-Arz’a müteveccih olmandır. +Ağyardan O’na firar ve da’va-yı enaniyyet ü istiklalden Cenab-ı Akdesi’ne iltica ve televvünat-ı beşeriyye ve halat-ı nefsaniyyeden hazretine eylemesini ve tarik-i rüşd ü sedada sana tevfik u hidayetle ma’nası budur ki Cenab-ı Hakk buyurdu: +Bu da işte sair enbiya’ ve mürselin hazeratının dinidir. +İşte bu dindir Cenab-ı Hak kaffe-i enbiya-i mürselini bununla ba’s ü irsal buyurmuşdur. +Görüyorsun ki İslam nefsi bir takım tekalid ü evhamdan ve esatir u hurafatdan tathir ve cümud ü taklidatdan halis u beri kılarak Cenab-ı Hakk’a karar u ilticadan ibaretdir. +lerinin ma’nası da budur ki kemal-i sa’adetle buyurmuşlardır: +Yani; mevludun küllisi her bir akıde-i verasiyyeden mücerred ve mezahibden bir mezhebe taklidden mu’arra ve haliyyü’z-zihn olarak doğar ve birşey için başka bir şey’e ta’assub etmek eseri kendisinde bulunmaz. +İşte Cenab-ı Hakk’ın dinu’llah ehlinin bu halet ile müte’ehhil ü mütehallik olmasını murad buyurması ibadının nuru kabul ile kendi beyniyle cab olmaması içindir. +Bu sebeble İslama din-i fıtrat tesmiye etmiş ve onunla mütedeyyin olmalarını insanlara emreylemişdir. +Nitekim buyurdu: +Yani; Şu halet her hurafat ve ta’assubatdan halis u nakıdir. +Bu da fıtri olan dinin mebde’idir ki Cenab-ı Hak nası onunla meftur etmişdir. +Hadis-i mütekaddimin bakıyye-i ma’nasında tıfl-ı sağire velayet eden babaları Yahud ler onu mecusi ederler. +Halbuki insanın Yahudi ve Nasrani ve Mecusi olması ve kendini bir kayd ile mukayyed tutması matlub değildir. +Zira terakkı her bir kaydı kesreder ve insana her bir taklidi fekketdirir. +Belki matlub olan yukarıda bertafsil beyanı mürur etdiği vechile insanın tarika-i İslam üzere şeva’ib-i taklidden nefsini tahlis u tathir eylemesidir. +Ve sonra diğer Resule tercih ve intisardan ve bir kitabı tanıyıp diğer kitabı tanımamakdan vazgeçerek dinini mecmu’-i insaniyyete şamil bir din-i am kılmasıdır. +Kale Te’ala ve tekaddes Yani; dinimiz İbrahim aleyhi’s-selamın dediği dindir ki Hazret-i müşarun-ileyh; kavl-i şerifini natıkdır. +Bundan sonra Cenab-ı Hakk celle ve ala her bir ta’assub-ı zemimi her bir huşunet-i elimi leyyin eden ve nası yekdiğere kardeş edip nefret ü husumeti men’ eyleyen insaniyyetin bir din-i umumisi olan dinu’llah ile nasıl mütedeyyin olmaklığımız lazım geldiğini ira’e ve beyan buyurdu. +Neste’izü bi’llah: +Hakk’ın rusül ü asfiyasına ta’lim etdiği ve envar-ı ilminin o enbiya’-i ızam u asfiyay-i kirama mukaddeme-i ifazası olarak vahy ü tebliğ eylediği din bu dindir ki o da din-i İslam’dır. +Din-i İslam cemi’-i alemin ve amme-i beşerin ona rücu’ etmesini istediğimiz bir asl-ı kavimdir ki fıtrat-i selime erbabı min-cihet-i nefsihi ona yaklaşmakda ve ukul-i aliyye ashabı mücerred din-i İslam’ın tasavvuruyla bila-tereddüd razi ve kani’ olmakdadır. +gibi gayr-i kabil-i te’vil ü tahrif bulunduğu meydandadır. +Bundan başka bir kavim İslam’dan gayri bir dine ber huruc etmedikçe ve kendinin bulunduğu zulm ü zoru “İslam” zu’m u kıyasında bulunmadıkça fıtrat-ı asliyye olan bu ma’nadan Aşiran: +Din-i İslam taklid ü cümudun ve ta’assub-ı irsiyyenin zıdd ü aduvvudur. +Din-i şart u esas kılmış ve ahkam-ı mezriyede ehil ve müsta’id bulundukları şey ile hükmetmiş ve ka’inata nazar-ı ibretle bakıp esrar-ı tabi’iyye ve halkıyyeye kesb-i vukuf u ma’rifet edilmesini ve irfan ile cümud ü huşunetden ve insanların yine kendileri gibi adamların taht-ı tahakküm ü esaretinden çıkmalarını ve cühhal-ı akdeminin te’lif ü tertib eyledikleri kütüb-i esatir u hurafata kulak vermemelerini emretmişdir. +Kale Te’ala: +Ve kale Te’ala: +Hadi aşar: +Din-i İslam geldi. +Halbuki nas ehva-yı müteferrika milel-i muhtelife ve asabiyyet-i kaviyyede puyan makla sayılır derecede ekall-i kalil idi. +Bir haldeki mü’minin halkın hücumuyla mahv u perişan olacaklarından havf u hiras içinde idiler. +Hatta içlerinden ba’zısı demişdi ki: +“Kimseden sakınmaz ve korkmaz bir hal-i emniyyetde Cenab-ı Hakk’a ibadetimizi icra edeceğimiz zamanı acaba görebilecek miyiz?” İmdi Cenab-ı Hak Resulüne şu kavl-i kerimi Elhamdülillah şu va’d-i ilahi tahakkuk etdi. +Mülk-i İslam aksa-yı Arz’a kadar intişar etdi. +Sonra Cenab-ı Hak bir gün gelecek ki bu dinin edyan-ı saire üzre galib geleceğini ve bu dinin beni-beşer arasında şe’n-i ekberi olacağını va’detdi. +etmekdeyiz. +Bu va’d-i ali-i sübhaninin dahi bevadiri belirdi eşrat ü alamatı zahir oldu. +Zira beni-beşer arasında ilm ü ma’arif-i hakıkıye meydan aldı. +Kulub-i beşerden seha’im-i kadime ve hukuk-ı zemimeyi kaldırdı. +“Hakıkat” denilen şey’i velevki a’dasından olsun almak hususunda insanı teşvik u iğra’ etdi. +Din-i İslam bir dindir ki da’i-i İslam onu hamaset etmek da’vetini icra eder. +Çünkü bu din hıkd ü hasedi izalede ve ahad-ı beşer meyanında icra-yı ahenk-i mu’ahatda ferid beyne’l-beşer ta’assubat-ı mezhebiyye-i batılayı kaldırmak ve ashab-ı mileli yekdiğerinden tenfir edip ayıran şu ha’il-i Şeytan’ı kesretmekde vahiddir. +Bu din pek zahir pek bahir bir hakıkatdir. +bir zaman neşv ü nema bulur? +Sonra şeyhuhat denilen şeklindedir. +devr-i inhitata girer. +Daha sonra ölerek mezara sokulur. +Nihayet toprak haline gelerek ayaklar altında çiğnenir. +Eğer sında bulunması hem de mevcudat arasında şu gördüğümüz ehemmiyyeti haiz olmaması icab ederdi. +Zira arslan bünyesinin kuvvetiyle fil cesametiyle maymun sür’atiyle ona çok fa’ikdir. +Yemin ederim ki zahir batına daima nişan olmak lazım geleydi insanın mü’essiratı gayetle çok olan şu tabi’at-i külliyye arasındaki hali şiddetli kasırgaların hücümatına kapılıp da birinden kurtulursa diğerine tutulan nihayet hüsemasının pençe-i galibanesinde zebun kalmış bir vücud-i za’ifin uğrayacağı şeda’idin en müdhişine uğrayan hafif bir tüy parçasının haline benzerdi. +Lakin öyle değil! +Bu işde bir sırr-ı meknun bir remz-i masun var ki ona mahrem olabilsek te’min edebileceğiz! +bir de hal-i hazırına bakarsanız ukulü idrak-i mahiyyetinde hayran bırakacak harikalar görürsünüz; birçok halat müşahede edersiniz ki efkara dehşet verir enzarı durdurur. +Evet bedeni çıplak derisi ince bacağı cılız bileği narin bir mahluk görürsünüz ki tek başına bu ma’reke-i hayata düşmüş umman-ı huruşan-ı mevcudiyyetin o mehib dalgaları arasına atılmış çalkanıp duruyor. +Yüce yüce dağlara bakıyor onların hayalinden dehşet alıyor; koca koca ormanlar görüyor gölgelerinden korkuyor; fevkinde o parlak yıldızlarla parlayan ma’i kubbe füshatiyle rif’atiyle zavallının nigah-ı tahayyürüne mehabet-endaz oluyor; sazların kamışların arasında arslan seslerini duyuyor korkusundan bayılıp ölüm haline geliyor. +Heyhat ki bir tarafdan bu kadar dehşet bu kadar vahşet içinde canını kurtarmakla uğraşan o zavallı mahluku diğer tarafdan da sıcak yakıyor soğuk donduruyor açlık susuzluk son derecede müte’ellim ediyor. +görüyorsunuz ki o za’if mahluk kendisine musallat olan avarız-ı tabi’ata müdhiş bir celadet tasavvur olunmaz bir sebat ile mukavemet ediyor; şiddet kuvvet sahibi olan muhasımlarına karşı olanca mehaliki iktiham eden ölümle pençeleşen bir kahraman kesiliyor onlara i’lan-ı harb ediyor düşmanlarını kahr için isti’mal eylediği kuvvet kolundan bileğinden çıkmamak şartıyla hepsine galebe çalıyor. +Hem yalnız galibiyyetle iktifa eylemeyerek onları esir ediyor; bir melik-i muzaffer üsera-yı harbi nasıl kullanırsa o da o suretle onları amaline metalibine hadim eyliyor. +Bundan başka görüyorsunuz ki son derecede narin nazenin bulduğunuz o mahluk-ı za’if mecbul olduğu nezaketden şayan-ı hayret bir salabet çıkarıyor: +Koca dağlara karşı geliyor onları pamuk gibi atıyor; kayalara seğirdiyor ezip toz şekline getiriyor; demire teveccüh ediyor eridip su gibi akıdıyor. +O za’afdan ise öyle bir kuvvet ızhar ediyor ki arslanları kayd altına alıyor vadilere sığamayan o azametli hayvan gelip onun huzurunda tezellüle mecbur oluyor o seyredip eğlenecek diye ayaklarının altında yaltaklanıp duruyor! +Artık böyle alimane bir tedebbürden sonra; “İnsan şu gördüğümüz naçiz maddeden ibaretdir.” denebilir mi? +Asla! +raz-i muhtecibin cevheri enzara karşı hafa-güzin olsa da eseri mevcudiyyetini göstermekdedir. +İşte insaniyyetin ruhu ma’na-yı hakıkısi sunuf-ı sa’iredeki mahlukatdan ma-bihi’ttemayüzü hep o sırdır. +Evet bu bir bedihedir ki muhtac-ı ulvi ne imiş ki şu cism-i maddiyi kendisine nişimen ittihaz edivermekle bütün ka’inatı amaline ferman-ber ediyor bir malik-i meşru’anın kendi mülkündeki tasarrufuyla bu hakdana sultan oluyor? +Eğer bu ma’na-yı insaniyyet havassın yükselebileceği bir seviyede bulunaydı da mahsusatın tabi’ olduğu kavanine dı. +Yahud bu ma’na-yı insaniyyet makasıdı infi’alatı mahdud olan ma’na-yı hayvaniyyet tabi’atında olaydı tahkık-i hüviyyeti için uğraşan fikr-i müdakkıkın iktiham edeceği mezahim karıncaların mikropların tabayi’ini araşdırmakda olan erbab-ı tetebbu’un çekdikleri şeda’idden ziyade olmazdı. +Lakin heyhat ki iş külliyyen bunun hilafındadır. +le-i hasa’isinden birini suret-i mutlakada tahdid kolay olmayacak tarzda ezdadı mütenakızatı cami’dir; hiçbir ka’ide-i tedkık ile ihata edilemeyecek bir şümul ile ahval-i mün’akiseyi şamildir. +Guya ki bu ma’na-yı insaniyyet eb’ad-ı mutlakayı reftarına cevelan-zar eden efkar-ı dur-a-dur için sahilini bulmak kabil olmayan bir ummandır. +Kezalik insanı meftur olduğu evsaf i’tibarıyla tedkık edecek olursanız ne o evsafı muhit bir kanun ne de bir asla rabtedecek usul bulamazsınız. +Şimdi şurada bir adam görürsünüz ki kadr-i i’tidali anlamış ser-kemal-i idrak etmiş temayülat-i beşeriyyesini akl ü dirayet mikyasıyla ölçüyor a’mal ü harekatını mizan-ı adl ile tartıyor ifratdan tefritden müctenib bütün umurunda vasat-güzin. +Sonra o adamın sağ tarafında başka birini görürsünüz ki leza’iz-i alemden birine iltifatı yok dünyadan alabildiğine usanmış ikbale servete hiç haris değil asar-ı umrandan o kadar müteneffir ki bu nefret sa’ikasıyla ebna-yı nev’inden yüz çevirerek dağ başlarında kemal-i fakr içinde yaşıyor sonra da durmuyor ka’inatı nazarından bir kat daha düşürmesi buna mukabil kendisine rıza-yı lahutisiyle tecelli etmesi Daha sonra o evvelki mu’tedilü’l-etvar zatın sol tarafında bir üçüncüsünü görürsünüz ki dünya zavallının aklını alabildiğine meshur etmiş basar-ı basiretini iyiyi kötüden ayıramayacak derecede ama-dar eylemiş herif nefsini kuyud-ı örf ü adetden tecrid ederek inan-ı ihtiyarını boynuna dolamış kapıp koyuvermiş şehevat-i nefsaniyyesi ne tarafa Sonra birini daha görürsünüz ki cehalet ve gabaveti sa’ikasıyla hayvaniyyet derekesinden de aşağıya inmiş de artık cemadat ile hem-seviyye olmuş. +Bunun yanı başında ne hırsı sera’ir-i hilkatin üzerindeki perdeleri açmakdan olanca zevki bir nazariyye te’sis etmekden yahud tabi’atın bir kanununa daha zafer-yab olmakdan ibaret. +Kezalik bir şahıs görürsünüz ki hayata inhimaki sebebiyle varmış hayale vahimesinde can vererek onu mahvına kasdeden bir ifrit zannediyor da ödü patlıyor! +Sonra bu tabansız bu iz’ansız mahlukun karşısında bir kahraman görürsünüz ki metin müstahkem kal’aları döğen topların sada-yı ra’d-nişanı miğferlere bela-yı asumani gibi inen kılıçların tanin-i dehşet-resanı koca herifi taraba getiriyor meydan-ı harbde sath-i türabı hun-i şüce’an ile erguvani bir safiha renginde gördükçe kariru’l-ayn oluyor! +Allah’ı severseniz söyleyiniz daha bunlardan başka birçok evsafı kabulüne imkan mevcud iken insanın halini tedkık eden nazar için o evsafı bir esas bir kanun dahiline alabilmek kabil midir? +dursun da ilerisini istemesin. +Belki bir gayeti idrak edince ötesini ister. +Bu sonraki noktaya vusul için kendisinde bir kuvvet duyar. +Hatta o mevki’i de ihraz edince mazhariyyeti kana’atine hadim olmak şöyle dursun emelinin izdiyadına ba’is olur bulunduğu mertebeyi nazarında küçültmeye başlar. +Zaman olmuş idi ki Amerika’nın kaşifi telgrafın buhar makinesinin mucidi cünun ile itham edilmiş idi. +Çünkü nas bu sözleri duydukça muhal addediyordu. +Sonra zaman oldu ki uleması; “Bir vakit gelecek bizim ile o devrin adamları arasındaki fark en adi bir hayvan ile bizim aramızdaki fark kadar büyük olacak!” demeye başladılar. +Acaba meyl-i ala’ hırs-ı terakkı insanı şu hadd-i müdhişde durdurabilecek mi? +Heyhat! +İnsandaki tama’ fikri o derecededir ki hal-i hazır ma’lumatı kendisini asla hoşnud etmiyor cehalet-i evveliyesinin akıbinde na’il olduğu fazilet ü kemali nazarında hakır gösteriyor da Amerika hükemasından birine; “Bizim eslafımızdan ilmen medar-ı temayüzümüz cehlimizi öğrenmiş olmamızdan ibaretdir. +Onlar ise bir şey bildiklerine mu’tekıd idiler.” Sözlerini söyletiyor. +Ah ne olurdu şu ma’na-yı insaniyyet nedir anlamış olaydım! +O ma’na-yı azimi ki insana insaniyyetin hal-i hazır-ı kemalini nisbetle noksan-i mahz addetdirecek derecede celilü’l-kadr olduğunu gösteriyor da o da idrakine zafer-yab olduğu esrarı sermaye-i sa’adet bilmekden istikbar ediyor pişgah-i terakkısinde hayalin ihata edemeyeceği efkarın varamayacağı bir gayet görüyor. +Artık bu tedebbürden bu im’andan sonra biz beyyine ne tefekkürdür ne de tedeyyündür. +Belki insanın aklen ahlaken na-mütenahi bir suretde terakkıye kabiliyyeti hayvanın nın insana nisbeti mahsurun gayr-i mahsura nisbeti kabilinden olur ki şu nisbetin hadleri arasındaki tefavüt ne kadar azimdir! +Eğer bu gibi bedihiyyatda da ulema-yı Garb’dan birini rakkı-i insaniye dair bir sözü: +“İnsanın terakkısine bir hudud ta’yin etmek şan-ı insaniyyete bir şeyn iras edecek bir tehevvürdür.” Kezalik Ernest Renan Tarih-i Edyanı’nda diyor ki: +“İnsanın hali im’an ile tedkık edilince görülür ki; bu alem-i maddinin haricine çıkarak hadd ü gayesi olmayan esbabı anlamak için bezl-i mechud etmekdir. +Ya şu hal onun görmekde olduğumuz maddi ve mahdud eşyadan medar-ı temayüzü olan bir ulvi cevhere malikiyyetine delil-i hissi değil midir? +Şübhe yokdur ki nefs-i insaniyyetde me’aric-i semaya doğru yükselmek için görülen bu cehd –kendi azametiyle ulüvv-i himmetiyle tefahürda cidden haklı olan– o nev’e karşı nazar-ı müşahidde bir hiss-i ihtiram uyandırır.” Ma’a-mafih Cenab-ı Hak bir tarafdan tasavvur edilebilecek meratib-i feza’ilin kaffesinin fevkine çıkabilecek ehliyyetde yaratdığı insana diğer tarafdan derekat-ı reza’ilin en pest-payesine tedenni kabiliyyetini de vermişdir ki tarih-i susda pek büyük ibretler vardır. +hayvanatın hilafına olarak– bir cehl-i tamm üzerine yaradılmışdır. +Zira Fatır-ı Hakim hayvanata devam-ı hayatlarını kafil olabilecek mevaddı bulmaları baka-yı nev’lerini muhafaza edebilmeleri için bir ilham bir sevk-i tabi’i ihsan etmişdir ki onlara en büyük rehberdir. +O sebebden görürsünüz ki hayvanlar badi-i helakleri olacak ifrate tefrita kapılmazlar. +Bundan başka mesken ittihazı yavrularını sıyanet için münasib mahal tedariki gibi ilm-i hayvanat ile uğraşanları mebhut bırakacak kendi hayatlarını da te’min edecek bir takım a’mal ile mefturdurlar. +Lakin insan bu hasisaların kaffesinden mahrumdur; ancak bu mahrumiyyete mukabil kuva-yı fikriyye üzerinde namahdud bir suretde tasarruf meziyyetine malikdir. +İnsan kendi cibillet-i acz ü za’fını bilmekle beraber bütün ka’inat-i arzıyyenin malik-i müstakılli bu avalim-i kevniyyenin medar-ı zineti olduğunu da yakınen anladığından za’fına bakıp da irtikasına amade duran evc-i kemale yükselmekden geri durmadı. +Hatta o mevki’-i alü’l-alin vicdanlarda menkuş olarak zaman zaman parlayan bürka’-puş olan misal-i hayal-pirasının hakıkatini anlayamadığı fakat gizli bir his ile vücudundan haberdar olduğu o gaye-i bala-terine vusul için olanca kuvvetini sarfetmesine ba’is-i mücbir oldu. +Nev’-i insaniyi teşkil eden efrad mizaclarındaki zamanlarındaki mekanlarındaki tefavüt hasebiyle ruhun aksa-yı emanisini ta’yin hususunda ihtilafa düşdü. +Bunlardan her birinin himmeti de evvela kendisinde gördüğü kudret saniyen ruhundaki temayülün hakıkatini taharriye bulabildiği fırsat nisbetinde oldu. +Bazıları o gaye-i amal olsa olsa leza’iz-i bedeniyyede huzuzat-ı hayvaniyyede bulunabilir zannına düşerek birçok esbab-ı zevk u tarab icadına koyuldular ki bu yüzden enva’ı muhtelif birçok sanayi’-i nefise zuhur etdi. +Ma’a-mafih bunları araşdırırken bir takım sanayi’-i nafi’a ve a’mal-i müfidenin de esasları keşfedildi. +Bazıları ise o maksad-ı aksayı sözlerini bir nida-yı semavi suretinde tanıtmakla sıytlarını aktar-ı ka’inata yaymakla memalik feth eylemeye ebna-yı nev’lerini zir-i tahakkümlerine almaya hasretdiler. +Bundan da birçok muharebeler meydan aldı. +Ancak bu muharebeler ma’arifin terakkısini ümmetlerden bir kısmının su’udunu bir kısmının hübutunu deniyyetde ilerlemesiyle kavi bir münasebeti oldu. +Elhasıl bir takımları da o matlabın terbiyye-i nefs ile tehzib-i ahlak ile kuva-yı fikriyyeyi i’mal ederek onun semerat-ı nafi’asını iktitaf ile elde edebileceğine kani’ oldular ki bu kana’at sayesinde ulum-i ahlak ve sair birçok ilmi ve ameli mebahis ü mütala’at ile beraber –madde-i akliyyeyi perveriş-yab etmek kuva-yı fikriyyenin daire-i ihatasını genişletmek hususunda asar-ı hayret-ferması görülen– mesa’il-i felsefiyye meydana çıkdı. +hiyyeyi taharriye kalkışan efkarın meşrebleri veche-i azimetleri arasındaki ihtilafdan dolayıdır ki insaniyyetin bugünkü terakkısi saha-pira-yı tecelli olmuşdur. +Ma’a-mafih şimdiye kadar o sa’adet-i hakıkıyyeyi idrak sevdasıyla dolaşmakda olan infi’alat-ı ruhiyye bundan böyle tarik-i talebinde devam edecekdir. +Ta ki Cenab-ı Mübdi’-i Ezeli tarafından yed-i beşerle itmamı murad buyurulan ibda’ reside-i kemal olsun. +Bu girüdar-ı müdhiş arasında ise Halik-i Hikem insanlara enbiya gönderir ve onlara meb’us oldukları zamana en muvafık olup salikini en kısa yoldan fevz ü necaha isal edecek birer şeri’at vahy buyururdu. +Nasın içinden bir kısmı – ki Cenab-ı Hakk beşeri bulunduğu halin fevkine onların delaletiyle nakletmeyi murad buyurmuşdu– peygamberlere tebe’iyyet ederek telakkı eyledikleri usul-ı din üzerine az bir zaman hareket etdikden sonra yine eski hal-i tezebzübe avdet ederler; kitablarındaki nususu tahrif ile artık hevesat-ı halkı zabt u rabta gayr-i salih bir hale getirirlerdi. +Hülasa kavanin-i hayat bunların süllem-i medeniyyetde bir kademe daha terakkıleri esbabını hazırlayıncaya kadar bu suretle vakit geçirdikden sonra Cenab-ı Hak onlara içlerinden bir peygamber daha gönderirdi ki o peygamber derece-i nevine vakta ki akl-i insaninin neşv ü neması reside-i tamam oldu; gass ü semini nik ü bedi temyiz edecek hale geldi. +Cenab-ı Hak Seyyidü’l-vücud ve Hatemü’l-enbiya’ olan Hazret-i Mustafa’yı muhalled bir şeri’at ile aleme gönderdi. +Lakin sakın şu Küre’nin sükkanı arasında hala münaza’at-ı fikriyyenin münakaşat-ı akliyyenin ber-devam olduğunu görüp de diğer bir nebi daha geleceğini istidlale kalkışmayın. +Zira pişgah-ı im’anınızdaki bu gürültüler bu hay u huy-ı terakkı asr-ı hazır evladını hakıkat-i İslam’ı anlamaya o din-i mübin’in esrarını idrak etmeye müsta’id bir tavr-ı kemale isal edecek esbabdan başka bir şey değildir. +Evet; –ma-ba’d u hıtam– - Lübbü Lübabi’l-Hikme: +Türkçe mensur ahlakı bir eser olup Sultan Süleyman-ı Sani vüzerasından Abdurrahman Paşa’nın Divan Efendisi Hüseyin Razi bin Mehmed Amidi’nindir. +Matbu’ değildir. +- Şam Müftisi iken ’de vefat ederek Salihiye’de ulema’-i şu’ara-yı Osmaniyyeden Üsküblü İshak Çelebi yanına defnedilen fazıl u şa’ir-i meşhur Dıraçlı Fevzi Ahmed Efendi’nin Ahlak-ı Süleymani ismindeki eseridir ki Sultan Süleyman-ı Kanuni’nin Divan’ından Ahlakı kısmının şerhidir. +Gayr-i matbu’dur. +- ’da Amasya’da vefat eden Sena’i Ahmed Mağnisavi’nin Şebistan-ı Hayal tarzındaki Senbistan-ı Zülal ismindeki eseridir ki gayr-i matbu’dur. +- Pend-i Rical: +Manzum. +Meclis üzre müretteb olup Bursa’da medfun Emir Sultan hazretlerinin hulefasından Halka Sultan’ın hafidi Süleyman Efendi’den müntesib Müridi-i Aydıni tarafından mü’ellefdir. +- Mülzimetü’l-Ahlak : +Ahlak-ı Adudiyye’nin tercemesidir ki Meclis-i Ma’arif a’zasından Mehmed Emin İstanbuli’nin olup tarihinde tab’ olunmuşdur. +- Mehasin-i Ahlak : +Giridi Ahmed Muhtar Beyefendi - Nasayihu’ş-Şubban : +Merhum Şirvani Ahmed Hamdi Efendi - Burhan-ı Hakıkat: +Merhum Mustafa Şevket Paşa - İlm-i Ahlak Abdurrahman Şeref Beyefendi - Ahlak-ı Hamide : +Mehmed Sa’id Efendi - Nuhbetü’l-Feza’il: +Sadruddin Şükrü Efendi - Ravza-i Ahlak: +Rasih ve Şihab Beyler - Mi’yar-ı Uhuvvet : +M. +Zühdü Bey - Ahlak Müderrisi: +Mehmed Hayri ve Mustafa Hayrullah Beyler - Terbiyyetü’l-Ezhan: +Osman Hayri Efendi - Esasü’l-Ahlak: +Hilmi-zade İbrahim Rif’at Efendi - Zübdetü’l-ahlak Hayrullah Bey - Tercemetü’l-İşrak fi-Mekarimi’l-Ahlak: +Ahmed Bedran Efendi – Ahmed Ata’ullah Efendi - Hıfz-ı Sıhhat-i Ahlak yahud Fezleke-i Tıbb-ı Ruhani: +Mehmed Reşid Bey - Mi’yar-ı Hüsn-i Ahlak: +İmam Gazali – Hüseyin Tevfik Bey - Mizan-ı Ülfet: +İmam Gazali - Masabihu’n-Necah: +İmam Gazali –Abdullah Hasib Bey - Oku- Yeni Risale-i Ahlak : +Ali Nazima Bey - Sa’adet-i Dünya – Ahlak-ı Hamide: +Merhum Abidin Paşa - Risale-i Ahlak: +Merhum Rif’at Paşa - Tasvir-i Ahlak: +Merhum Ahmed Rif’at Efendi - Ber-güzar: +Merhum Ahmed Rif’at Efendi - Behcetü’l-Ahlak: +Behcet Bey - Ahlak-ı Hamidi: +Tabib Miralay Merhum Hüseyin Remzi Bey - Hikmet-i Ahlak: +Merhum Ali Ferruh Bey - Terceme-i Nasayih-ı Eflatun: +Merhum Ali Fethi Efendi - Güzel Sözler: +Ziver Bey - Çocuklara Ta’lim-i Feza’il: +Ali İrfan Bey - Feyz-i Yezdan: +İbn-i Verdi’nin Nasihatü’l-İhvan ismindeki kasidesinin tercemesidir. +Mütercimi: +Hacı Zihni Efendi - Şerhu Etvaku’z-Zeheb: +Metn-i eser Allame Zemahşeri’nindir. +Şarih ve mütercimi: +Hacı Zihni Efendi –Mir’atü’l-ahlak: +Hilmi Bey - Mikyasü’l-Ahlak: +Mustafa Zihni Paşa - Felsefetü’l-Ahlak: +Hüseyin Hüsni-i Toyrani - Feza’il-i Ahlakiyye ve Kemalat-ı İlmiyye: +Sa’id Bey - Rehber-i Necat: +Abdullah Halis - Kişver-i Derun: +Merhum Kamil Paşa - Feridun: +Hüseyin Hıfzı Bey - Ma’kes-i Fazilet: +Mehmed Sa’id Efendi - Mekteb-i Edeb: +Merhum Mu’allim Naci Efendi - Feza’il-i Ahlak: +Rif’at Efendi - Ahlak-ı Nazari: +Rif’at Efendi - Mebadi-i Hikmet-i Edebiyye : +Piyade miralaylarından - Büyük Çocuklar: +Ali Ulvi Bey - Usul-i Ta’lim ü Terbiyye: +A’işe Sıddika Hanım - Hıfz-ı Sıhhat-i Ahlak: +Mehmed Reşid Bey - Hıfz-ı Sıhhat-i Dimağ: +Abdullah Cevdet Bey - Siracü’l-Hidaye: +Ahmed Muhyiddin Bey - İlm-i Ahlak: +İmam Gazali’den – Ömer Adil Bey - İlm-i Ruh: +Hoca Tahsin Efendi - Ruh: +Sırrı Paşa - Vaza’if-i Etfal: +Mustafa Hami Paşa - Ferid: +Necib Asım Bey - Rehber-i Ahlak: +Ali İrfan Bey - Süllem-i Rif’at: +Manastırlı Merhum Rif’at Bey - Es’ile ve Ecvibe-i Hikemiyye: +Filibeli Merhum Hüseyin Vasfi Efendi - Hikemiyyat-ı İslamiyye: +Gülistan’dan mütercem; Şeyh Vasfi Efendi - Terbiyye-i Nisvan: +Ragıb Bey - Fenni ve Ahlakı Mektublar: +Nazım Bey - Nezaket: +Hüseyin Hüsnü Bey - Rehber-i Tedris ü Terbiyye - Nesayih-ı İhvan: +Mehmed Efendi - Emsile-i Ahlak: +Zeki Bey - Nevadir-i Nefise - Medhal-i Terbiyye: +Ali Münif Efendi - Ahlak Dersleri: +Tabib Miralay Merhum Hüseyin Remzi Bey - Mehasin-i Ahlak: +Salahuddin Bey - Pend-name-i Lokman Hakim Terceme-i Manzumesi - Adab-ı Musahabe: +Hayrullah Nedim Efendi - Ta’lim-i Veledan Birinci Kitab: +Ali Nazima - Kıra’at-i Ahlakiyye ve Sıhhıyye: +Ali Nazima - Nafi’u’l-Asar Nev-bave-i Simaru’l-Esmar: +Merhum Abdünnafi’ Efendi - Nasihat-name: +Harputlu Merhum Yusuf Şükrü Efendi - Zübde-i Gülistan: +Tayyar Efendi - Terceme-i Nasayih-i Hoca Abdullah Ensari: +Merhum Hacı Raşid Paşa - Mir’at-ı Hikmet: +Diyarbekirli Merhum Sa’id Paşa - el-Fevayihu’l-Hanife fi-Tercemeti’n-Nasayih li-EbiHanife: +Lofçalı Müfti-zade Kamil Efendi - Terbiye-i Nev-residegan: +Hazret-i Cami’nin oğluna yazdığı Pend-name’nin tercemesidir. +Mütercimi: +İzmirli Abdülkadir Efendi - Şemmetü’l-esrar : +Kelimat-ı İmam Ali’nin tercemesidir. +Haydar Molla - Merasıdü’l-Hikem: +Şemme’nin muhtasarıdır. +Haydar Molla - Müzekkiyyü’s-Sıbyan: +Haydar Molla - İlm-i Ahlak: +Mazhar Bey - Terbiyye: +Hazik Bey - Nümune-i Hikmet: +Giridi Ali Raşid Efendi - Ahlak: +Mahmud Kemal Bey - Terceme-i Hikem-i Rufa’i: +Mu’allim Naci Efendi - Rumuzü’l-Hikem: +Sami Paşa - Şerh-i Mesnevi: +Abidin Paşa - Fihris-i Ahlak: +Maliye Nazır-ı esbakı Hüseyin Hüsnü Efendi - Terceme-i Risale-i Kuşeyriyye: +Merhum Abdünnafi’ Efendi - Rehber-i Gülistan: +Tayyar Efendi - Hikmet-i Tefekkür: +Ahmed Muhtar Beyefendi - Kuva-yı Ma’neviyye: +Mustafa Zihni Paşa - Mikyasü’l-Ahlak: +Mustafa Zihni Paşa Mukarriri: +Ahmed Midhat Efendi Muharriri: +H. +E ş ref Edib Timuriler’den sonra nevbet-i istila Selçukiler’e gelir. +Bunlar Anadolu’da münteşir olmazdan evvel İran’da münteşir olmuşlar hatta biraz sonra Selçuki ünvanını alan bu kaba’il-i Türkiyye beri taraflara doğru da gelmişler. +Arab orduları Asya-yı Vusta’ya gitdikleri zaman akvam-ı Türkiyye’den şiddetli bir mukavemet görmüşler idi. +Otuz sene kadar harekat-ı askeriyye semeresiz kalmış idi. +Bilahare Abbasiyye zamanında Me’mun oralara vali oldu. +Makam-ı hilafeti işgal Türklere bu taraflara doğru yolu açdı. +Ondan sonra akvam-ı Türkiyye fevc fevc gelmeye başladı. +İran bunların taht-ı hükmünde kaldı. +Sonra Hilafet-i Abbasiyye’ye tahakküm etmeğe başladılar. +Nihayet emiru’l-ümeraları bütün idareyi ele aldılar. +Kendi diler. +Hulefa-yı Abbasiyye yalnız saraylarda oturuyorlar idi. +Fakat Selçukiler yek-pareliklerini muhafaza edemediler. +Bununla beraber Avrupa’nın birbirini ta’kıb eden hücümat-i muhribanelerine karşı durdular. +Yani İslam olduklarını gösterdiler. +Ma’arife dahi hizmet etdiler. +Encam-ı kar bir yandan Şark imparatorluğunun ve diğer tarafdan Akkoyunlu ve Karakoyunlu gibi diğer ümera-yı Türkiyyenin mucib oldukları kendi tarih-i mevcudiyyetine hatime çekdi. +Osmanlılar’a gelince: +Bunların devr-i istilası ma’lumdur. +Buna dair bir şey söylemeyeceğim. +Asıl muradım; bize akvam-ı Türkiyyeden en yakın olanları söylemekdir. +Rusya’daki Türkler müslümanlar! +Bunlara “Tatar” ta’bir ederiz. +Halbuki biz de Tatarız… Türk… onlar da Türk’dür. +Sonra Volga Vadisi’nde ve Asya-yı Vusta’da ve Kafkas dahilinde ve Azerbaycan ve havalisinde bulunan kaba’ilin kaffesine “Türkotatar” derler. +Bunlar bir millet-i memzucedirler. +Bunları yek-pare bir kavim addetmelidir ve öyle ederler. +Lakin taksimat-ı saniyyeleri var. +Elbet! +Her kavmin pareliklerine halel vermez. +Bizim Anadolu ser-a-pa Türk olduğuna şübhe yok a? +Halbuki Engürü Türkü Aydın Türküne benzemez. +Karamanlı hiç birisine benzemez. +Fatih zamanına gelinceye kadar bir takım hanlar Kazan yeden idiler. +Kazan hanları gevşediler Kırım hanlarına mağlub oldular. +Birer hidiv gibi icra-yı hükumete başladılar. +Bu hıdivler Kırım hanı tarafından nasbolunurlar idi. +Sonra Kırım’da dahi mirzalar birbiriyle mülk da’vasına kıyam etdiler. +Bunlardan Mengli Han Fatih’den imdad istedi; “Bir ordu getir ben fütuhatı teshil edeyim.” dedi. +Filhakıka Fatih’den gördüğü mu’avenet üzerine kendi makamında te’eyyüd eyledi. +Ondan sonra Kırım Memalik-i Osmaniyye’den oldu. +Kırım ümerasından Halim Giray’ın Gül-bün-i Hanan namıyla güzel bir eseri vardır. +Kırım hakkında ma’lumat-ı sahiha alınmak için güzel bir me’hazdir. +Gül-bün-i Hanan’ın dahi haber verdiği vecihle Kırım Memalik-i Osmaniyye’ye iltihakdan sonra oradaki hanlar ma’zul oldukça İstanbul’a gelirler mazhar-ı avatıf olurlardı. +Mükemmel konak külli erzak hayli akça verilirdi. +Yerine diğer bir “mirza” ta’yin olunurdu. +Ona da bayrak tuğ ve murassa’ kılıçlar kaftanlar verilirdi. +O zamanın teşrifatı mucebince huddam u haşem terfik olunur gemilere bindirilir Kırım’a gönderilir idi. +Bu suretle Kırım bir devr-i şevkete bir devr-i istilaya girdi. +Ezcümle Devlet Giray Moskova’ya kadar ilerledi ve Moskova’yı da zabtetdi. +O zamana kadar “Moskova grandükası” ünvanını alan Rus hükümdarı Devlet Giray’a harac-güzar oldu. +Bu zat gayet şeci’ idi. +Kırım’ın Devlet-i Aliyye’ye mukabil bir “avan-nüman” bir piş-dar olmasını Devlet Giray te’min etdi. +Yani bilahare Eflak Boğdan Lehistan Macaristan seferlerinde akıncı sıfatıyla Osmanlı ordularına büyük yardım etdiler. +sair birçok Kırım hanları ve mirzaları gibi Devlet Giray dahi şa’ir idi. +Bu ise evvela onun ma’arife rağbetini ve edebiyyatda terakkılerini gösterir. +Ez-cümle Devlet Giray’ın bir beyti: +Yakasın sad çak eden her bir gülün Gülşen içre nalesidir bülbülün. +Bakınız ne güzel; tam Osmanlı şivesinde bir lisan! +Bu lisanı söyleyen zata Türk ve Osmanlıdan başka nam verilebilir mi? +Sonra “Bora Gazi Giray” –ki Kırım’ın en büyük hanlarındandır– hakıkaten Bora hakıkaten Gazi. +Mehmed Rabi’ ma’iyyetinde bulunmuş Eğri fethi seferlerinde Kırım’ın hafif akıncı süvarisi ile pek büyük hizmetler görmüşdür. +Kendisi de şa’ir. +Hele bir şi’iri hem şa’irane hem askeranedir. +Müsa’ade ederseniz enafis-i asarından şu gazelini okuyayım: +Rayete meylederiz kamet-i dil-cu yerine Tuğa dil bağlamışız kakül-i hoş-bu yerine. +Heves-i tir ü keman çıkmadı dilden asla Navek-i gamze-i dil-duz ile ebru yerine. +Süreriz tiğımızın zevk u safasın her dem Sim-tenlerle olan lezzet-i pehlu yerine. +Süreriz esb-i hüner-mend-i saba-reftarı Bir peri-şekl sanem bir gözü ahu yerine. +Gönlümüz şahid-i ziba-yı cihada verdik Dil-ber-i mah-ruh u yar-ı peri-ru yerine. +Olmuşuz can ile bi’llah gazaya teşne Kanını düşmen-i dinin içeriz su yerine. +Alkışlar… Ahmed Midhat Efendi hazretleri doğrularak teşekkürler ediyor. +Efendilerim! +Bu teşekkürü “Bora Gazi Giray” namına ediyorum. +Alkışlar.. +Ahmed Midhat Efendi artık pek müte’essir oluyor müstemi’inin o müştak-ı ilm ü irfan zevat-i hakıkatsimatın bi-payan alkışları hazret-i Midhat’i pek rikkat-engiz bir hale getirdi. +Mühtezz bir sesle şunu ilave edebildi. +Ne mübarek adam ki beşyüz sene sonra alkışlanıyor! +Yine alkışlar. +Murad-ı Rabi’ zamanında “Rezmi Bahadır Giray”. +Bu da bir arslan oğlu arslan. +O zaman Rusya Devleti terakkiyata başlamış. +Kazan taraflarına doğru tevessü’ederek Kırım’a olan ta’ahhüdünden caymağa başlamış. +Rezmi Bahadır Giray Rusya’nın muhtac olduğu terbiyyeyi vererek hatta senevi haracdan henüz tesviye edilmemiş olan bakayayı da almış gelmiş… Bu da şa’ir. +Bir şi’iri: +Hatt-ı ser-sebzinin üstünde eder per zülfün Çemen üstünde biten sünbüle benzer zülfün diye başlar. +Diğer beyitleri içinde şu; Sakınur ol gül-i ruh-sarı esen yellerden Sanma tahrik-i sabadan yüzün örter zülfün. +beyti vardır ki hakıkaten pek güzeldir. +Kırım hanları hep böyle ehl-i ma’arif ehl-i sefer idi. +Fakat… Ah fakat ondan sonra Devlet-i Osmaniyye –esbabını aramayalım çünkü bu bir siyasi konferans değildir– nice esbab-ı maddiyye ve ma’neviyyeden dolayı inhıtata başladığından Kırım’daki ammi-zadelerimizi himaye edememeğe başladı. +Devlet-i Aliyye’nin tahkim ü takviyyesi za’il olunca diğer tarafdan nice tensikat ile tezyid-i kuvvet eden Rusya Kırım mirzalarını birbirine düşürdü. +Kırım Şibh-i Ceziresi kendi evladının kanı ile bulanmağa başladı. +Bilahare himaye namıyla oraya giren Ruslar az zamanda himayeyi tegallübe tahvil etdiler. +O memleket Türk’ün elinden çıkdı. +Alt tarafını söylemeyeceğim. +Korkuyorum politikaya dokunurum. +Gülüşmeler Kırım’ın bize irtibatı münfekk olmasından yüzlerce sene sonra Osmanlı edebiyyat-i cedidesi yeni bir rabıta teşkiline başladı. +Yalnız Kırım’ın da değil Asya’daki kardeşlerimizin enzar-ı dikkatini bu edebiyyat-ı cedidenin merkez-i bütun-i bilen Osmanlılar’ın birisi benim. +Makalemin mebadisinde dahi demiş olduğum vecihle oradan gelen pekçok zevat ile mu’arefelerim var müzakerelerim sebketmişdir. +Bizim neşriyyat-ı Osmaniyyemizin oralara nüfuzuyla Osmanlı ve Tatar şive-i ifadeleri arasındaki fark yavaş yavaş za’il olarak onların da kendi Türkçelerini Osmanlıca suretinde yazmasını te’min etmişdir. +Hatta darılmayalım! +Biz hala lisanca kendi istiklalimizi te’min edemedik. +Onlar ise daha şu mebadi-i tekemmüllerinde kendi lisanlarını bi’l-muhafaza Türkçemizi bizim gıbta edeceğimiz bir sadelik ile yazmakdadırlar. +Alkışlar Bu adamların içerisinde bilhassa “İsmail Gansprenski” Alkışlar Yirmi seneden mütecaviz bir zamandan beri hiçbir müşkilat bu adamı men’ edemedi. +“Tercüman” namıyla te’sis eylediği gazete ile yazdı usul-i cedid üzere mektebler açdı. +Birçok taraflardan usul-i cedide aleyhine mümana’atlar galebe eyledi. +Şimdi usul-i cedid Rusya’nın her tarafına Düşünmeli ki ta Kaşgar’da ağniya-yı tüccardan Hüseyin Bay hazretlerinin semere-i sahavetleriyle nehari ve leyli büyük bir mekteb lisan ve ma’arif-i Osmaniyyeyi neşretmekdedir. +Bu zat-ı sütude-simat Ma’sum Efendi namında bir adamını İstanbul’a göndermiş ve usul-i cedideyi ve bazı fünun-i aliyyeyi tahsilden sonra memleketine aldırıp bu mektebe müdir ve mu’allim ta’yin eylemişdir. +Ma’sum Efendi ile daima görüşür idik. +Efkar-ı Osmaniyyeyi kendisine tamamıyla telkın etmişimdir. +Hüseyin Bay hazretleriyle de mülakat ve hissiyyat-ı Türkiyyesini muhabbet-i Osmaniyye cihetine teşvik eyledik. +Bu sırada hiç unutulamayacak isimlerden birisi de Fatih Kırımof Efendi oğlumuzdur. +İstanbul’da ikmal-i tahsilden sonra vatanına dönüp bir de matba’a küşadıyla neşriyyata başlamışdır. +Hele üstad-ı muhterem naşir-i mükerrem Kazani Alimcan Efendi hazretleri geçen sene şehrimizi teşrif buyurmuş oldukları gibi bu sene dahi hacc-ı şerif seferinde şehrimize uğramışdır. +Fazl ü irfanı muhit bir zatdır. +Hal ü zamanın muktezayatını o kadar güzel anlamışdır ki her memleketde bir Alimcan bulunsa yalnız Türkleri değil bütün müslümanların ahval-i umumiyye-i medeniyyesi az zaman içinde tekemmüle takrib eder. +Kazan’da “Medrese-i Muhammediyye” namıyla büyük bir medrese yapdırmış alkışlar bir de matba’a vücuda getirmiş usul-i tahsili ikmal etmiş. +Efendilerim! +Böyle hamiyyetli Türklerimiz hamdolsun pek çokdur. +bu terakkı hep ora ahalisinin bize doğru gelişi ile hasıl oldu. +Onlar bize doğru geliyor; biz de onları nur-ı ma’arifden hisse-yab eyliyor idik. +Bundan sonra biz de onlara doğru gidelim ve elimizde ma’arifden her ne var ise onlara verelim. +Şiddetli ve sürekli alkışlar içinde Ahmed Midhat Efendi çekiliyor. +Necib Asım Bey ve etrafını ihata eden diğer zevat hazret-i Midhat’in elini öperler ağzını takbil ederler. +Alkışlar devam ediyor. +Perde iner. +Sadakallahülazim Ey kullarım; ittika ediniz hazer ediniz tevakkı ediniz! +Neden? +öyle bir fitneden yani mucib-i ukubet-i umumiyye olan bir takım mu’amelatdan sakının ki Öyle bir fitne öyle bir ukubet-i umumiyye ki isabet ederse cümlenize birden isabet eder; yalnız zalim olanlara isabet etmez belki mazlumlar da beraber mahvolur. +Bu kavl-i şerifi bazı müfessirin-i kiramın beyanına göre’nın sıfatıdır. +Fakat aşikardır ki fitnenin kendisi isabet etmeyecek. +Belki o fitnenin eseri onun zararı vebali demek. +fi’ildir;’ın fi’ilidir. +Ne gibi? +İşte üç şey ile tefsir ederler. +Biri ittihad ü ittifakı bozacak kelimat-ı mefsedet-karane: +gıybetler nemimeler bühtanlar herkesin havsalası almayacağı sözler… Bunlar ki umum nas hakkında teheyyüc-i efkarı mucib olur iftirak-i kelimeye badi olur. +Buna dair pekçok ehadis-i şerife var. +Buhari’nin ayrıca bir “Kitabü’l-fiten”i var. +Bu kadar senelerden beri İslamiyyet’in duçar olduğu sadmeler hep bu yüzdendir. +Millet-i İslamiyye ne derece izmihlale düşdüyse hep bu çeşit fitnelerdendir. +Düşmanların en birinci silahları en mü’essir desiseleri odur. +Avam-ı müsliminin Din-i İslam’a muhabbeti ziyade canından aziz kıymetli olduğu için erbab-ı fesad daima menviyyat-ı fasidelerine onu alet ittihaz ederler. +Çünkü onların ahkam-ı diniyyeye vukufu yok ihata edemiyorlar. +Helal haramı icmalen bilseler de derecesini takdirden aciz kalıyorlar. +Halbuki Şeri’at’de azimetler olduğu gibi ruhsatlar da var umum belva da var. +O da büyük bir ka’idedir İlm-i Fıkıh’da. +Umum belva ki nasın öteden beri ülfet ü i’tiyad etdiği şeyler. +Her ne kadar münker de olsa fukahamız onları hoş görürler o hususda kıl ü kal etmezler; “Bunlara ilişmek heyecandan başka bir fa’ideyi müntic olmaz.” derler. +Mesela; “Tütün haramdır.” de ortalık alt üst olur. +Halbuki ibaha delilleri za’if olmasına göre elbet mekruhdur. +Ta’bir-i ehven budur. +Bu kerahet de tahrimiyyedir. +Me’kulatda kerahet-i tenzihiyye olmaz ya. +Kerahet-i tahrimiyye musır olursa i’tiyad üzere işlerse azaba bile sebeb olur. +dır!” desen de içecek “Keba’irdendir!” desen de içecek. +Onun kım şeylerde ceffe’l-kalem hüküm vermek muvafık-ı maslahat olmaz. +Din uluları o müctehidin-i kiram bu hakayıka vakıf idiler. +Ahkam-ı münife-i şer’iyyeyi şiddetli göstermek kabil-i tahammül olmayacak mertebe tas’ib etmek ma’rifet değildir. +Din-i Mübinimiz’den alemi soğutmak herşeyi yazmalı herşeyi söylemeli. +Fakat o suretle ki kari’in muhatabın kalbinde bir muhabbet peyda etmeli. +Evamir-i şer’iyyenin müştemil olduğu feva’id-i maddiyye ve ma’neviyyeyi teşrih etmeli menahinin mazarratını tafsil ü ta’dad eylemeli. +Eğer o zatda idrak varsa o evamir-i şer’iyyeyi seve seve ifaya başlar menahiden nefretle ictinab eder. +Ona; “Yap!” yahud; “Yapma!” demeye bile hacet yok. +Bu böyledir! +hakkında mahsus risaleler yapmış. +İbahasına ka’il olmuş. +Bundan iki yüz sene evvel daha bu mes’eleyi mevzu’-ı bahs etmiş tedkıka lüzum görmüş bir takım edilleyi tercih ile; “Mubahdır!” diyebilmiş. +Fakat mahzurlarını da saymış. +– “Şimdi müctehid yok; hürmetine hükmedemeyiz mubahdır!..” demiş orada bırakmış. +Refte refte nası ıslah etmek muvafık-ı hikmet ü akıldır. +Ve bunun hüsn-i te’siri de görülür. +Mülayemet üssü’l-esasdır. +Cebr u şiddetle iş görülmez; zorla din kabul etdirilmez. +Her mes’elede ileri gidilmez; nasın i’tiyadı nazar-ı dikkate alınır. +Hamrın hürmetine dair ayet-i kat’iyye nüzulüne değin ne kadar zaman geçdi erbabına ma’lumdur. +Mümkün değil mi idi Allahu Te’ala hemen daha İslamiyet’in ilk günlerinde bir ayet-i celile ile; “Hamr haramdır!” desin? +Fakat öyle yapmadı. +Evvela; ayet-i celilesini babında bu meslek-i tedrici var. +Eğer dinimizde bu harikalar bu hakimane meslekler olmasaydı üç-dört yüz milyon efradı daire-i necatına alabilir miydi? +Hazret-i Peygamber o hükumet-i mu’azzama-i İslamiyyeyi nasıl kurdu? +Ne hakimane tedbirler ne tedrici tahrimler… Bunlar hep bize esas olacak şeylerdir. +şeylerde müdebbirane hareket lazım. +Çünkü men’ etdikçe muzırr olur. +O yüzden pek çok fenalıklar zuhur eder. +Bir zaman padişahlar i’dam ile men’ine çalışmışlar. +Halbuki daha ziyade ahalinin hırsı artmış. +Bunun için ulema hakimane bir meslek tutmuşlar; “Mekruhdur!” demişler geçmişler. +Akl-ı selim sahibi terkine çalışmalı. +Yani insaf etmeli mazarratı olan şeylerden ictinab etmeli. +kabil olamaz ruhsat tarafına gidilir. +Cenab-ı Hakk’ın pek çok ruhsatları var. +Her neyi haram kılmışsa ona mukabil mutlaka bir helali var. +Sonra haramlar hürmetler de kayd mayan kimselere mucib-i heyecan olur. +Onun için bu takım kelimatı kayıddan kuyuddan ari olarak göstermek bu yolda neşriyatda bulunmak mahza müfsidlerin karıdır. +Onu te’vil-i sahihine irca’ etmek vazifedir. +ani’l-münker”i terketmek. +Bu da bu “emrü bi’l-ma’ruf nehyü ani’l-münker” de vaza’if-i diniyyedendir. +Terketmek müdahenedir. +derler. +Her gördüğü fenalıkdan sükut etmek muvafık-ı şer’ değildir. +Fenalığı kavlen fi’len inkar lazım. +Münkerata karşı iğmaz… Bu da fitnede dahildir. +Zalime zalim mazluma mazlum denemezse hayat sa’adet kalmaz. +Hakkı söylemek la’imin levminden hiç havfetmeyerek zalime; “zalimsin!” demek hakk ne ise beyan etmek mehakimde daima mek… büyük bir vazifedir. +Bunun hilafında hareket fitnecilikdir. +Üçüncüsü terk-i cihaddır. +Bu da fitnedir. +Cihad-ı fi-sebili’llah lazım olunca tekasül etmek ehemmiyetle telakkı etmemek mal ile can ile a’da-i dine karşı mücahede lazım gelince kenara çekilmek… Bu iyi bir hareket değil. +Bütün ümmet-i İslamiyye yek-vücud olmuş muhafaza-i din ü mevcudiyyet uğrunda meydan-ı mücahedeye atılmışlar; bu sırada kenara çekilmek fitnecilik değil de nedir? +Zaten fitnecilik böyle zamanlarda belli olur. +Herkesin mahiyyeti meydana çıkıyor. +Cihaddan kaçmak… Çok fena şeydir. +Bir müslümana yakışacak şey değil. +Cihad-ı umumi hususunda; gibi evamir-i kat’iyye-i Sübhaniyye var. +Cihad bahsinde fariza-i diniyyesini ifada tekasül edenler… Bunlar da zalim sayılır; yani hukuk-ı İslamiyyeyi haleldar eder. +Onun için ne buyurur: +Şimdi gelelim cümlesi fitnenin sıfatı oluyormuş. +Bu suretde da la-i nafiyedir. +Lakin fi’l-i muzari’lere nun-ı te’kid lahık olmaz; emirlere cevab kısımlara gelir. +Bir de bu nefy-i mahzdır. +Nun-ı te’kid nasıl gelir? +Sonra ulema-yı tefsir tahkık ediyorlar: +Bazı kere nefyler nehy hükmünü alır. +Bir nefyden -ki maksud nehydir- siga-i nehy hükmünde addolunur. +Yani; “Şöyle yapmayın ki bunu ika’ etmeyin ki öyle bir bela-yı umumi gelmesin helak ü izmihlalinize ba’is olmasın!” demek olur. +Madem ki emr-i şerifinden maksud böyle bir musibet-i ammenin vuku’unu men’ etmekdir burada nefy nehy hükmünde olur. +Ebu’l-baka’ merhum doğrudan doğruya nehye hamletmiş. +Demek bu tevcih-i vecihe muttali’ olamamış. +Çünkü o vakit sıfat olamaz; meğer ki irtikab-ı te’vil ile olabilsin. +Öyle bir fitneden hazer ediniz ki o fitne geleceği vakit amm olarak gelir; bir çok kuruların yanında yaşlar da yanar bir çok nüfus-ı ma’sumin de fenalarla beraber mahvolur. +Mesela; bir hareket-i şedide olur düşman istilası vuku’ bulur… O vakit iyi kötü seçilmez; umuma birden -ıyazen bi’llahafet gelir. +Ama sonra her biri niyyetine göre haşrolur. +Cihet-i uhreviyyesi öyledir. +Cihet-i dünyeviyyesi bertaraf edilmez. +Bazı müfessirin de; “ cevab-ı emrdir…” demişlerdir. +Hani emirlerden sonra fi’l-i muzari’ en-i mukaddere “Allah’a iman et ki Cehennem’e girmeyesin!” Böyle bir terkib olsa nahivce “cevab-ı emr” denir. +Burada “Fitneden daima sakının ki” “mazlumların da helakine sebeb olmayasınız.” Zalimler varsın dünyada bulmazsa Ahiret’de bulur. +Burada maksad bigünahları afetden esirgemekdir. +Onun için takdir-i kelam nedir? +Öyle ma’na veriyorlar. +Yalnız fitneyi çıkaranlara ve onlara tarafdar bulunan ha’inlere mahsus kalmaz. +Belki sa’irlerine de umum ve şümulü olur. +Bu ne kadar büyük vebaldir!.. +Şimdi her halde fitne bir haslet-i zemimedir ki insanın zatıyla ka’im. +Fitnenin kendisi isabet etmez; belki onun eseri… Bu halde ya isabetde isti’are var denecek yahud hazf-i muzaf iltizam olunacak. +Yani; “o fitnenin tevlid edeceği mazarrat” demekdir. +Çünkü isabet eden budur. +Fitne fitnekarın kendi sıfatıdır onun ile ka’imdir. +O bir fi’l-i ihtiyaridir ki menhiyyün-anhdir. +Lakin ba’zı kere sebeble müsebbib beyninde ittihad iddi’a olunur. +Kuvvetli bir sebeb olursa müsebbib makamına ka’im olur. +Onun için kavl-i tahkıka göre hazf-i muzafa hacet yokdur. +O ukubet fitneden ayrılmaz şeydir. +Guya ki fitnenin kendidir. +Müsebbib ile sebeb beyninde ittihad iddi’ası sebebiyetde mubalağa bulunmak içindir. +El-hasıl ma’na-yı şerif budur. +Sebeb-i nüzulünü ileride beyan edeceğiz. +Fitneyi üç şey’e hasrediyoruz: +İttihadı ittifakı kaffe-i mü’minin beyninde müra’atı lazım gelen uhuvvet ü meveddeti muhıll olan bi’l-umum Osmanlılar arasında iftirak u tenafüre badi olan bir takım sözler iftirak-ı kelimeyi mucib olan kelam-ı mefsedetkarane… en başa gelir. +ani’l-münkeri terketmek; helali haramı herşey’i müsavi tutmak; hak nedir söylememek şehadeti ketmetmek; bir şehadet lazım gelirse icabında onu ifa etmemek… Bu da müdahenedir. +Kendisine akrabasına muris-i zarar olacak şehadetden kaçar; bunun hakkında ayrıca ayet-i kerime vardır. +Este’izü bi’llah: +“Daima hakkı söyleyin doğru yere şehadet edin. +Velev ki kendi nefsinize ananıza babanıza en yakın akrabanıza olsun.” “ Hak şehadeti ketmetmeyiniz! +Her kim hak şehadeti ifa etmezse terkederse onun kalbi asim olur!” Yani ma’siyet kalbini ihata eder. +Ketm-i şehadet öyle bir karadır ki mü’minin kalbini karardır. +Hakkı hakıkati ketm için a’za ve cevariha a’id günahlar olduğu gibi kalbe a’id günahlar da var. +Bunlar müdaheneden gelir. +Hissiyyat-i diniyyenin hilafına bir hareketdir. +Onun bi’l-ma’ruf nehy-i ani’l-münker babında tekasül etmek zalim hukuka cür’et…. +Bunlar müdahenedir. +Sonra tekasül ani’lcihad nelerdir? +Yalnız “cihad” demekle olmaz. +Yalnız kılıcı çekip düşmana gitmeğe cihad denmez. +Esbabını hazırlamalı; evvela ma’arif sanayi’ lazım. +Şimdi eski zamanlar gibi değil. +Asker en mükemmel esliha ile mücehhez olacak; daha mükemmelleri varsa yine olmaz… Cihad o demekdir. +Kendinin fevkinde terakkıyyat bir takım fevka’l-ade kuvvet bulunursa mukabele kabil mi? +Allah bize neyi emrediyor? +“Kendinizi telef edin!” demiyor. +“Icabat-ı asriyyeye göre düşmanlara ne ile mukabele mümkün olursa onları hazırlayın noksanınızı izale edin ondan sonra düşmana meydan okuyun!” Biz hep bu hakıkate karşı gözlerimizi yumduğumuz bütün dünyadaki memalik-i İslamiyye bu hale gelmiş. +Hep tefrikadan görenek belasından ifrat u tefritden. +Bir takımları var: +Bütün bütün gevşeklik ediyorlar. +İki fırkadır din-i İslam’ı bu hale getiren. +Bütün memalik-i müslimini düşmanların eline düşürmüşler. +Bir fırkamız var ki; “Bize yalnız ahiret lazım.” diyorlar “Başka hiçbir şey lazım değil!” Erbab-ı zühd ü takva yolu tutarlar. +Bunlar fi’l-hakıka “gulat-ı mutasavvife”dir. +Bu yol doğru yol değildir; tembellik diye nın hiç ehemmiyyeti yok; elde ne bulunursa o kafi. +Tevekkül kana’at… Tevekkülü kana’ati de bilmez. +Haşa İslamiyyet ataleti kabul etmez. +Resul-i Ekrem Efendimiz; buyurur. +Kur’an-ı Kerim’de de; buyuruluyor. +Allahu Te’ala; “Rızkınızı dağların tepesinde yerlerin dibinde arayın!” diyor. +Bi-nihayet keşfiyyat ile din-i İslam’ı a’danın fevkinde bir kuvvetle i’la edin; yalnız san’atla ekin ekmekle değil! +Rızkınız yerin definelerindedir. +Asıl servet-i milliyye terakkıyyat bir çok ma’denler işletmek ile hasıl olur. +Zir-i zeminde her türlü ma’den var. +Bunlar yerin dibinde durursa ne fa’ide? +Allah abes mi yaratmış? +buyurmuş. +Demiri medhediyor. +Demir olmazsa hiçbir san’at olmaz! +“Hadidi ben inzal etdim tekvin etdim; onu mevakı’-ı lazimeye yerleşdirdim. +Onda kuvvet-i azime var. +Nasın menafi’i hep onunla ka’imdir. +Bırakmayın o yerde dursun! +Sonra hikmet-i ilahiyyemi zayi’ etmiş olursunuz!” onun yerine ka’im olur. +Fakat demirin yerine hiçbir şey konmaz! +Onsuz hasımla cihad olmaz! +“ Onda büyük bir kuvvet var!” Harb ü darb için de demir ve çeliğin ehemmiyyeti azimdir. +Her ma’denin başka başka ehemmiyyeti var. +Taharrisi işledilmesi evamir-i nebeviyye ile sabitdir. +Herkesin elinden hazırı al mevcudunu çekmeye çalış… Dostluk mu bu? +Alem toprağı alt üst etsin sen dağarcığı çek dur… Layık mı bu meskenet? +Diğer tarafdan paralar düşmana gitsin. +Bu mesleğin neticesi tabi’atiyle iflasdır. +Türlü türlü sühulet var; alem türlü hünerler ortaya koyarlar. +Bunlarda menfa’at var terakkı var; mecbursun kullanmaya. +Binlerce emirler var; hiç birini görme; Allah’ın Peygamber’in emrini dinleme… Neticesi ne olur? +Dine de za’af gelir dünyaya da za’af gelir. +Dünya gidince bila-şübhe din de gider. +İnsan bin türlü muzayaka içinde olursa hulus-ı kalb ile Hasılı; hadis-i şerifi de meşhur da Cami’-i Sağir hadislerindendir. +Peygamber-i Zişan Efendimiz buyuruyorlar: +“Rızkınızı ötekinin berikinin mazarratında aramayın; fukarayı ezerek servet sahibi olmaya çalışmayın. +Rızkınızı ma’den keşfiyle istihsale gayret edin. +Yerlerde dağların tepesinde taharri edin; ne kadar menabi’ ne kadar keşfiyyat var! +Cibal-i şahikadaki ormanlar az şey değil fakat yerin altındaki defineleri işletmek için şera’it-i lazime var; ma’rifet sebat ciddiyyet lazım. +Her şeyde metanet hüsn-i ahlak lazım. +Umurun kaffesi ehl ü erbabına tefviz olunmalı. +İşte ben bilmem senin işine ben karışmam. +Fakat sen de benim işime karışma; esrarıma vakıf değilsin! +Herşey ehline erbabına bırakılmalı. +Herşeyin hududu tefrik edilecek. +Pirinci taşdan ayırmak kolay değildir. +Matlub tecrübeyi ortaya koyacak ehl ü erbabıdır. +Bir tabibin vakıf olduğu sera’ire sa’irleri vakıf olamaz. +O otuz-kırk senede o fenni tahsil etdi; hayatını o yolda feda etdi bütün sera’irini öğrendi. +Ulema da böyle. +Şeri’at-i Celile kıldan daha ince değil midir? +Bir takım ahkam-ı şer’iyye mesa’il-i diniyye iktidara göre muhatabın haline göre zamanın icabatına göre söylenir o yolda tefhim edilir. +Ulemaya hüsn-i zann olmalı. +Ulemada da hıyanetlik görülürse selamet nerde kalır? +Bu cihetle herşey ehline müraca’atle hallolunur. +Niza’ ve nifak ümmeti mahveder memleketi harab eyler. +Şimdi bir kere düşünelim; memalik-i İslamiyyeyi sekiz yüz seneden beri istila eden afetleri mülahaza edelim! +Koca Endülüs Devleti ne oldu? +Ne hale geldi? +Sonra Asya ciheti: +O Buharalar o Semerkandlar Taşkendler… İşte la-yu’ad ve la-yuhsa milyonlarca nüfusun meskeni la-yetenahi alimlerin menşe’i… Buhara Merv şehirleri… Asya-yı Vusta’ya doğru git! +Bugün bak ne hale gelmişlerdir? +Hep nasaranın elindedir. +Niçin bu hale gelmiş?.. +Sonra Dağıstan Cem’iyyeti nasıl mahvoldu? +Kırım Kazan bu kadar Tatarlar bir devlet-i nasraniyyenin memluküdür. +Onlardan geç Tunus Ceza’ir Mısır… Sonra o Bosnalar Hersekler… Hangi birini ta’dad edelim? +Bunlar ne oldu? +Ne hallere geldi? +Nedendir bunlar? +Hep ittifaksızlıkdan hep görenek belası! +Başda olanlar kendi menfa’atini düşünür diğerleri de müdahene eder. +Bu görenek belası bütün memalik-i İslamiyyeyi istila etmiş. +Öyle bir derd-i dermansuz bizi mahv u izmihlale sevketmiş bütün o akvam-ı mütemeddine-i İslamiyyenin isimleri dillerde kalmış. +Vakayi’i tarihlerde okuyoruz: +Yakın zamanlarda Tunus Ceza’ir mesela ne hale girmiş? +Neden Fransa Devleti’nin Hala ahalisi merkez-i Hilafet’le rabıtasını kesmiyorlar. +Bunca memalik bunca büldan bunca ekalim… Hep bu ittifaksızlık yüzünden mahvolup gitdi. +İttihad yok. +Kuvve-i İslamiyye neden tedenni ediyor? +Çünkü ittifak-ı fikir yok; darmadağın olmuşuz. +En büyük maharetimiz tefrikacılıkda. +de bir kuvvet hisseder etmez al sana bir fırka al sana bir tefrika! +Hiç kimse ile geçinemeyiz. +Çünkü geçinmeye niyetimiz yok. +Ayrılmak kolay fakat vehamet-engiz. +İttihad güç fakat letafet-pezir. +Herşeyde ciddiyyet lazım fa’aliyyet lazım; kuru dindarlık para etmez! +Matba’a-i Uhuvvet Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Ocak Birinci Sene - Aded: +Mesalih-i umumiyyeye te’alluku olduğu halde beyne’nnas deveranı te’arüf etmeyen kulaklar işitmesine yeni başlamış olan ta’biratın medlulleri me’ani-i sahihası ehl ü erbabı tarafından izah velev bazı ezhana nisbeten vuku’u melhuz lub olan menafi’ te’min olunsun ters anlayışlara meydan kalmasın. +Böyle yapılmayacak olursa elfaz ma-vudı’a lehinden çıkarılarak başka ma’nalara sarf ve imale olunur bu yüzden salaha bedel fesad vuku’ bulur. +Buna bina’en yaran-ı azizimizden bir zat “hürriyet-i şer’iyye”nin mahiyet ve mukteziyatına hasa’is ve hududuna dair –hüsn-i zan ve i’timadına mebni– benden bir makale taleb etdi. +Taleb-i vakı’a icabetle tahririne hame-ran olduğum bu makalenin neşri de mütena’im bulunduğumuz hürriyet sayesinde müyesser olmasına mukabil Cenab-ı Hakk’a arz-ı tahmidat ederiz. +“Haza min fazli Rabbi”. +Muhammed Mekki bin Azzuz Hürriyet: +Nef’i azim hatarı cesim olan haka’ik cümlesindendir. +Hürriyet ta’birimizin ma’na-yı dilarası idrak ve daire-i şümulü ta’yin olunur ve muktezası gözedilerek merkezi üzerine cereyanına dikkat ve ihtimam edilirse dünya ve ahiret sa’adeti ihrazına vesile olacağı gibi hakıkat-i ma’nası bilinmeyecek veya fart-ı ta’assub u inada kapılarak su’-i isti’malden taharrüz edilmeyecek olursa cehl ü inhirafın derecesine göre müşkilat peyda olur enva’-ı mehazir tevellüd eder. +Hürriyet-i şahsiyyenin mahiyet-i hakıkiyyesi ta’yininde girive-i hataya düşmek hudud-ı tabi’iyyesini bi’l-iltizam aşmak o kadar muzır ol mertebe müfsid-i ahlak ve muhill-i asayişdir ki bu vadilerde puyan olan böyle bir cereyana kapılan efrad-ı beşeriyyenin az müddet zarfında her türlü intizamı Zira bu türlü hareket bu takım halata cür’et şer’ ve kanuna adem-i merbutiyet hukuk-ı ahara adem-i ri’ayet demek olmağla her tab’-ı selim nezdinde menfur ve müstekreh olan zulüm ve istibdaddan başka bir şey olmadığı aşikardır. +Hürriyet-i şer’iyye ve ma’kule ma’muriyet-i diyar ü biladı refah-ı ahval-i ibadı istilzam edecek bir ma’şuka-i alemdir ki bunun en birinci hassa-i lazıme-i şamilesi herkesin bütün hukukuna na’il olmasından hiç bir ferdin mağduriyete uğramamasından ibaretdir. +Hürriyet mebadi-i ilm-i hukukda: +Aharın hukukuna te’addi etmemek şartıyla her şahsa muhafaza-i hukuk salahiyetini veren bir vasf-i zati-i ademi diye tefsir olunur. +İşte gerek şer’-i şerifin gerek akl u hikmetin kabul ve tavsiye ettiği hürriyet bundan ibaretdir. +Bu ise tamamı tamamına istibdad ve istiklale isar ve üdvana zıddır. +“ez-Zıddanü layectemi’an” hükmü de kava’id-i felsefiyyenin en bedihi aksamındandır. +Elhasıl hürriyeti hududu haricinde tevsi’e kıyam eden kimse israf ve i’tidaya meyl etmiş olur. +Nasıl ki meşmulat-ı hürriyeti istifadan kasır ve gafil hukuk-ı tabi’iyyesini muhafazadan mütekasil olan merd-i bihiss ü hamiyyet de şeref-zati-i insaniyi iza’a etmiş şeri’at-i memiş olur. +tisad ve i’tidal haricindedir. +Her hangisini iltizam eden şahıs zulm ü taksire nisbet olunur. +Şahs-ı evvel aleme beriki de kendi nefsine zulm etmiş demekdir. +Zulmün her kısmı büyük ma’siyet badi’-i vehamet ü mes’uliyet olduğu derkardır. +Hürriyet-i şer’iyye –ki Cenab-ı Hak celle şanuhu bütün enbiya-yı izamı onu takrir için ba’s buyurmuşdur– nizam-ı beşeriyi ıslah ve hayat-ı mes’udeyi te’min babında şera’yi-i sübhaniyyenin her zaman en ziyade ihtimam eylediği esasat-ı azimenin biri rahmet-i vasi’a-i rabbaniyye eseridir. +Hürriyet kelimesinin iş’ar ettiği ma’na-yı sahih mukabili bulunan ubudiyeti mülahaza ile pek kolay nümayan olur. +Ma’lum olduğu üzere kaffe-i efrad-i beşeriyye Hak te’alanın kullarıdır. +Her ferdin ubudiyeti şerik ve şüpheden münezzeh olan Vacibü’l-Vücud’a mahsusdur. +Hiç kimsenin boynunda başka ubudiyet yokdur. +Şer’-i şerifin vaz’ ettiği hududa m ra’i bulunan şahs-ı ademi tamamen hürdür mutlaku’l-inandır. +Hayatından mesa’i-i vakı’asından istifadeye me’zundur. +Hudud-ı mezkure dairesinde istediğini söyler. +Arzu ettiğini na mecbur kılamaz. +Hürriyet ile adalet arasında telazüm vardır. +Yekdiğerinden let adalet bulunursa hürriyet de bulunur. +Hürriyetden mahrum kılınan milletler adalet yüzü göremezler. +Mazhar-ı adalet olanlar hürriyetsizlikden şikayet edemezler. +Her zulmün mebnası selb-i hürriyetdir. +Rical-i hükumetden bünyad-ı zulmü tahkim murad eden ha’inler evvela vesa’it-i adide ile halkın dillerini bağlarlar kalemlerini kırarlar. +Ondan sonra tecavüzata başlarlar. +Hala’iki hukuklarından mahrum ederek daire-i esarete idhal ederler. +Ezmine-i ahirede her milletin vasıta-i müdafa’ası matbu’atdan reyi vuku’ bulan mezalim ve te’addiyatı şerh edecek natıka-i şekva matbu’at-ı umumiyyedir. +Hürriyet-i matbu’at ibtal edilince müdafa’a-i hukuk kabil olamaz. +Bütün ahali-i memleket acz ü hayret bin türlü dehşet içinde kalır. +Tedricen mahv u nayab olur gider. +İşte bu mahv u inkıraza sür’at-i tamme vermek için matbu’atı pamal-i kahr etmek en büyük tedbir-i zalimanedir. +Bundan dolayı Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri hürriyetin decek zevata en büyük derecatı va’d makamında buyurmuşlardır. +Ma’na-yı şerifi: +Cihadın efdal ve ekmeli i’tiyad-ı cevr eyleyen hükümdara karşı söylenilen doğru sözdür. +Hadis-i aharda varid olmuşdur. +Yani şühedanın en ulusu amm-i pak-i Resul-i Ekrem Hazret-i Hamza radiyallahu anhu ile ol merd-i me’ali-siretdir ki bir sultan-ı ca’ire karşı kıyam emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münkere ihtimam edip de onun tiğ-i gadriyle katl oluna. +Bu hadis-i şeriflerin Sünen-i Tirmizi’de ibare-i şerifesiyle mervidir. +kelimesi Cami’de yokdur. +Kezalik Cami’-i Sağir’in remz eylediği Sünen-i İbn-i Mace’de görülmüşdür. +Her takdire göre gerek tahriri gerek şifahi olsun emr-i bi’l-ma’rufa dair yolsuz harekatı ihtar kabilinden kelam ile tefsir olunur. +Sünen-i İbn-i Mace şerhinde muhakkık Sindi “aleyhi’rrahme” efdaliyet-i mezkureyi iki vecih ile tevcih etmişdir. +Birinci vecih cihad-ı müte’arifde insan galebe ümidiyle havf u reca arasında hareket eder. +Sultan-ı ca’irin mesleğine müdahale ise ağleb-i ihtimale göre ba’is-i helak olur. +İkinci vecih harb ü vegada mü’min kendisine mu’avenet edecek çok kimseler ile beraber bulunur. +Burada ise ekser-i nas kendisini tahti’e eder yalnız bırakılır. +Hürriyet-i şer’iyyenin daire-i vesi’asında mucib-i salah u felah olan kaffe-i mu’amelat-ı i’tidal-karane dahil ma’nen yahud maddeten şa’ibe-i fesaddan hali olmayan harekat her türlü tecavüzat ve i’tisafat haricdir. +–maba’di var– Cenab-ı Hak bir kavmin kamran olduğu ni’met-i afiyet ve asudegiden dur olarak giriftar-ı mihen ü şeda’id ve duçar-i züll ü hevan olmasına kendi fi’illerini bozmaları ve feza’il-i ahlakiyyelerini terk etmeleri sebeb olup bu olmadıkça huzur u asayişleri tetarruk-ı halelden masun kalacağını beyan sadedinde buyurur ki: +Bir kavim nefislerindeki hali tagyir etmedikçe Allah o kavmin halini tagyir etmez. +Bir kavim muttasıf bulundukları a’mal-i salihayı mecbul oldukları tab’-ı selimi tehalli eyledikleri feza’il-i ahlakı izdadına tagyir ve tebdil eylemedikçe Cenab-ı Hak o kavmin ni’met ü afiyetini refahiyet ü asayişini tagyir ve tebdil eylemez. +Bir kavim duçar-ı mezellet ü nekbet olursa bu istihkaka ancak kendileri ba’is olmuşdur. +Kitab-ı Aziz’in diğer bir mevzi’-i şerifinde de şu nass-ı celil varid olmuşdur: +Me’al-i münifi: +Allah bir karyekasabayi mesel kıldı sairlerine ibret etdi ki o karye her havf ü hatardan asude ve mutma’in olub rızkı her tarafdan bol bol gelir feza’il-i ahlakiyyelerine mükafaten Cenab-ı mün’im-i hakıkınin bu alemde kendilerine in’am eylediği vüs’at-i rızk ve asudegi-i halin kıymetini takdir etmeyip seyyi’ata tehalük gösterdiklerinden Allah da onlara bu ettikleri sebebiyle libas-ı cu’ ve havfı tatdırdı. +Libas bedeni ihata eylediği gibi Cenab Hak da onları her cihetinden cu’ ve havf ile kuşatdı. +Her yüzden onları cu’ ve hirase duçar eyledi. +Tarihin şehadetiyle müsbetdir ki fesad-ı ahlaka mübtela olan akvamın kuvvet u saltanatları za’il ve hey’et-i müctemi’leri mahv u müzmahil olmuşdur. +Şan u şevket-i kavmin sahife-i hestiden terkın edilmesi ancak feza’il-i ahlakiyyeye ri’ayet olunmamasından inbi’as eder. +Feza’il-i ahlak her nevi’ sa’adet ve ikbalin kuvve-i mevcudesidir. +Onunladır ki efkar u kulub zinde olur. +Onunladır ki vifak u ittihad zuhura gelir. +Onunladır ki refahiyet ve asayiş tecelli eder. +Onunladır ki bir kavmin üzerinde şa’şa’a-i şevket ü kemal ebediyyü’zzuhur olur. +Onunladır ki mahiyet-i ümmeti takvim ve te’yid edip inkılabat-ı ezmine ve tebeddülat-ı düveliyye ile inhitat ve inkırazdan masun edecek nizamat ve kuva-yı umumiyye vücud bulur. +Ahlak-ı fazıla ulum-ı ma’neviyye ve siyasiyye arasındaki revabıtın en kuvvetlisidir. +Ulum-ı mezkurenin tevsi’-i hudud ile merfu’u’l-kadr olması ahlak-ı fazıla sayesindedir. +Fesad-ı ahlak ise daha ilk hücumunda efrad-ı cem’iyyet beynindeki rabıta-i hubb u muvalatı fekkeylediğinden mübtelalarını kendi silahlarıyla i’dam eyler. +Edvar-ı salifede şa’şa’a-i şevket ü ikballeri cihanı tutmuş olan o azametli akvam şimdi nerede? +Onlar mübtela-yı enva’-i seyyi’at ve rüsva-yı avalim ü ka’inat olarak ka’r-i nayab-ı mehalikde mahv u na-bud olmuşlardır. +Roma devleti o iki cenah-ı satvetini şark u garb-i alem üzerine germiş olan hükumet-i kübra eva’il-i halinde feza’il-i ahlakın guya mücessem bir nümune-i zi-hayatı idi. +Millet hükumetin devre-i ulasında pek terbiyeli pek edebli pek ehl-i ırz pek sabir pek çalışkan pek gayur idi. +Kalbleri hürriyet ve vatan muhabbetleriyle memlu idi. +Mesleklerinde sabit-kadem nezdlerinde pek menfur idi. +Askerleri cesaret ve şeca’atde sabr u tahammülde ita’at u inkıyadda dünyanın en birinci askeri idi. +Mu’ayyen bir meslekde hareket eder pek mahir ve dur-bin rical-i siyasiyyesi var idi. +Milletin ırz u namusa cel olan ancak fazilet idi. +Lakin sonraları feza’il-i ahlakiyyeden tecerrüd etdiler. +İsraf ve sefahete koyuldular. +Fa’aliyeti terk eylediler. +Hırs u tama’ kendilerini bürüdü. +Bi-gayr-i hakkın dest-i te’addilerini öteye beriye uzatdılar. +Zevk ü safaya daldılar. +Rical-i hükumeti irtikab u irtişa ile halkı soydular. +Roma en menfur en zelil en muhakkar en müşevveşü’l-idare bir hey’et-i ictima’iyye derekesine kadar tenezzül etdi. +Nisvan ise ırz u namusun ne demek olduğunu hemen feramuş eylediler. +Hamamlarda kadınlar ile erkekler çırıl çıplak olarak yıkanırlar idi. +Resmi ziyafetlerde erkekler ile kadınlar sofradan kalkdıkdan sonra alenen her türlü şena’atlerde bulunur ve bu hususda sahib-i meşru’ aranmaz pek düşkün oldular. +Roma kibarları ekl ü şürb edebildikleri me’kel ü meşarib ile kana’at etmeyip bir nevi’ gaseyan ilacı ve şu suretle muttasıl ekl ü şürb ile meşgul olurlar idi. +Nihayet o yüz milyondan mütecaviz nüfusu ihtiva eden bina-yı muhteşem-i saltanat bir tarraka-i dehşet-engiz ile yere sukut edip hak ile yeksan oldu. +Ahlak bozukluğundan i’tikad bozukluğu husule gelir. +Bazı fesede mahzan makasıd-ı fesad-cuyanelerini tervic için olduğu halde guya hukuk-ı ammeyi müdafa’aya terakkı ve sa’adet-i ümmeti himayeye bezl-i nefs etmiş gibi görünürler. +Bir lutf-i bahşayiş-i ilahi olmak üzere kaba’il-i şettadan kemal-i debdebe ile tulu’ etmiş olan vahdet-i kübrayı duçar-ı tefrika ederek bütün bütün müzmahil ve perişan etmek için onun aleyhinde bed-binane sözler bulup söylerler. +Maksadları o kalbler arasında yollar açmış hakıkı ve samimi mükalemeler etmiş olan rabıta-i kaviyyeyi dinsizlik ile fekkederek hey’et-i kübra-yı ümmeti dağıtmakdır. +Çünkü birbiriyle iltiham edip ayrı ayrı hayat-i siyasiyyeleri mümkün olmayan akvam-ı İslamiyyeyi yekdiğerinden ayırmak için bundan daha mü’essir bir çare yokdur. +Fakat bu bir ebleh-firibane tasavvurdur vücud bulmaz bir hayal-i mahzdır. +Bu hud’a hiç bir vakit temaşa-yı hakıkate ha’il olamaz. +Sen neyi müdafa’a ediyorsun? +Feza’il-i ahlakı. +Din bunu ma’a ziyadetin müdafa’a ediyor. +Sadr-i mebhasin müvaşşah bulunduğu ayet-i kerime gibi nice ayet ve asar buna şahiddir. +Hukuk-ı hürriyeti mi himaye etmek arzusundasın? +Hacet yok. +Asıl hami-i hukuk-i beşer dindir. +Bu babdaki nusus la-yu’ad vela-yuhsadır. +Maksadın tahsil-i ulum ve kemalat mıdır? +Tahsil-i ulum u kemalata din kadar da’vet ve teşvik eder hiç bir münadi yokdur. +Kitabullah “Bilen ile bilmeyen bir olur mu?��� diyor. +Kur’an-ı Kerim’in pek çok mevzu’unda kah ilim nura cehl zulmete kah alim basire cahil a’maya teşbih olunmuştur. +Ayet-i kerimesinde rical-i ilim Cenab-ı Hak ve mela’ike-i kiram ile birlikde zikr olunarak kadri tebcil olunmuşdur. +Şahsi teşebbüsler mi olsun diyorsun? +Şirketler teşkil kar-gahlar küşad edilsin mi istiyorsun? +Sa’y ü amel kesb ü ticaret için şirketler teşkili için söylenmedik söz mü kalmış? +Bu hususata dair Kur’an-ı Kerim’de kütüb-i ehadisde kütüb-i fıkhiyyede usul-i fıkıhdaki evamir ve ahkam ve mesa’il meydanda. +Terakkı ve sa’adet ve kemalat için başka ne kaldı? +Hiç. +Öyle ise bu telaş ve tesallüf ne? +buyurulmuş. +Diğer bir hadis-i şerifde varid olmuş. +Demek tahsil-i ilim fark şedd-i rahl etmeye me’muruz. +Hikmet ve kemalatı nerede bulursak ahz ü iktibas etmek şi’ar-i millimizdir. +Ma’lumdur ki din bir rabıta-i samimiyyedir ki ibadı Halık te’ala hazretlerine rabt u bend eder. +En kuvvetli bir muharrikdir ki insanı a’mal-i hayriyyeye sevk eyler. +Bir mev’iza-i beligadır ki takrir-i füsun-karı vicdanı meftun-ı feza’il kılar. +Ali bir hikmetdir ki fıtratdaki intizam ve vahdeti gösterir ve fikr-i beşerde idrak-i me’ali uyandırır. +Şu halde yüzümüzü Garb’a döndürelim demeye ne zaruret var? +Diyarımızın ahlak ve adabını terk edelim de Garb’ın ahlak ve adatını temessül eyleyelim fikrini ortaya sürmekde ne ma’na var? +Bir de sana sorarız: +Ey zihn-i vakkad! +Garb’de bulunduğun müddetce o diyarın darü’l-feyz-i Söze burada nihayet verelim ve muhterem edib-i ahlakşinasımızın şu neşidesini hem aheng olarak okuyalım: +Ahlak iledir kemal-i adem Ahlak iledir nizam-i alem Ahlaka nazar edilmeyince Semt-i edebe gidilmeyince Alemde nice ma’arif ehli Tercih ediyor uluma cehli Müteşabihi’l-ecza olan maddeden yani mahiyetleri bir olan ecza-yı maddiyyeden bir çok anasır-ı muhtelifenin vücuda gelmesi bir eser-i ihtira’ ve bir ibda’dır. +Bu keyfiyeti ecza-yı maddenin ihtilaf-i vaz’larına haml etmek batıldır. +Zira ihtilaf-i vaz’ın ihtilaf-i mahiyeti iktiza etmeyeceği bedihidir. +Bununla beraber ihtilaf-i vaz’ da ayrıca bir ibda’ ve bir eser-i ihtira’dır. +Ma’lumdur ki ecsam-ı mürekkebe bir çok anasır-ı muhtelifeden teşekkül etmişdir. +Halbuki bu unsurlar ayn-i mahiyetin efrad ve eczasıdır. +Bina’en-aleyh bunlar arasında hasbe’l-mahiyye asla ihtilaf yokdur. +Cümlesi “madde” denilen şeyin aksamından ibaretdir. +Esasen bunlar mahiyet-i vahidenin aksamı oldukları halde yekdiğere nisbetle hakıkat ve mahiyetleri bilkülliye başkadır. +Çünkü eğer öyle olmasaydı ecsam tenevvü’ edemezdi. +Ka’inatda ancak bir nevi’ cisim bulunurdu. +Halbuki bu alemde mahiyetleri yekdiğerine muhalif la-yu’ad vela-yuhsa ecsam mevcuddur. +Her birine mahsus nice asar ve ahkam terettüb etmektedir. +Bir kere ecsam-ı cemadiyyeyi nazar-ı tedkıkden geçirelim ve bunlardan evvela ecram-ı ulviyyeyi nazar-ı i’tibara alalım; bunların cümlesi ayn-i maddeden terettüb etdiği halde her birinin kendine mahsus bir hüviyeti bir vaz’iyyeti bir mikdar ve bir vakt-i ma’lumu vardır. +Yekdiğerine nisbetle bazıları pek küçük ve bazıları pek büyükdür. +Hatta o kadar büyükdür ki kürre-i arzın ona nisbeti bir kum tanesinin büyük bir dağa nisbeti gibidir. +Bunlardan her biri kendi medarında kemal-i intizam ile devr ediyor. +Bu ecramın hiç birinde sükunet görülmüyor. +Her biri kendine mahsus bir hareketle fezada dolaşıyor. +Hatta şimdiki hey’iyyunun keşiflerine göre şems bile saniyede sekiz kilometre bir sür’atle tevabi’i ile beraber Herkül Burcu’na doğru ilerlemekdedir. +Bazı kevakibin günü ve senesi bizimkinden daha kısa ve bazısının daha uzundur. +Zuhal’in bir senesi bizim senelerin yirmi dokuzuna müsavidir. +Uranüs’ün bir senesi bizim senelerin yetmiş dördü kadardır. +Neptün’ün bir senesi bizim senelerin yüz altmış dördüne mu’adildir. +Halbuki Utarid’in bir senesi bizim senemizin rub’u kadardır. +Bir kısmının harareti yokdur. +Bir kısmının harareti ise pek şiddetlidir. +Hatta şemsin harareti cem’ edilse kürre-i arzın tahminen on bin ikiyüz kilometre sahnında olan kışrını bir günde eritmeye kifayet eder. +Bu hararet-i şedidenin iki milyar üç yüz seksen bir milyonda bir cüz’ü bize vasıl oluyor ve bu suretle ruy-i zeminde hayat husule geliyor. +Arzın şemsden olan bu’d-ı mesafesi yüz kırk dokuz milyon kilometredir. +Avalim-i sairede dahi ayn-i ahval cereyan etdiği istidlal ediliyor. +Sonra bir kere de ecsam-ı zi-hayatı nazar-ı i’tibara alalım: +Bu ecsamın cümlesi bir takım ma’deni şeylerden terekküb ediyor. +Bunların ecza-yı asliyyesini ma’deniyat teşkil ediyor. +Azot karbon müvellidü’l-ma’ müvellidü’l-humuzadan olan şeylerden nebatat hayvanat hasıl oluyor. +Halbuki öyle ma’deni olan şeyler ile hayat arasında ve hele ilim irade kudret sem�� basar vesaire gibi sıfat-ı aliye meyanında asla münasebet yokdur. +Bunun içindir ki bir Arab hakimi: +“ Bütün insanları hayretde bırakan şey bir takım cemadatdan hayvan cinsinin husule gelmesidir” demişdir. +İşte bunların cümlesi hep ibda’at ve Şimdi bahsi hülasa edelim: +Bütün avalim ecza-yı asliyyesiyle ecram-ı ulviyye ve süfliyyesiyle ma’deniyat nebatat ve hayvanatiyle add u ihsadan haric nice ahval-i bedi’a ve acibeyi muhtevidir. +Bunca bedayi’i havi olan şeyler ise bir mubdi’in ibda’ı ve bir muhteri’in ihtira’ıyladır. +O mubdi’ ise Vacibü’l-Vücud’dur. +Zira bu kadar asar-ı bedi’aya mebde’ olan şeyin mümkünat cümlesinden olamayacağı mesalik-i salifede zikr-i edille ile müsbetdir. +Haberdar olmamışsın kendi zatından da hala sen “Muhakkar bir vücudum!” dersin ey insan fakat bilsen... +Senin mahiyyetin hatta meleklerden de ulvidir: +Avalim sende pinhandır cihanlar sende matvidir: +Zeminlerden semalardan taşarken feyz-i Rabbani Olur kalbin tecelli-zar-ı nura-nur-ı Yezdani. +Musaggar cirmin amma gaye-i sun’-i İlahisin; Bu haysiyyetle payanın bulunmaz bi-tenahisin! +Edib-i kudretin beytü’l-kasid-i şi’ri olmuşsun; Hakim-i fıtratin bir anlaşılmaz sırrı olmuşsun. +Esirindir tabiat dest-i teshirindedir eşya; Senin ahkamının münkadıdır mahkumudur dünya. +Bulutlardan sevaik sayd eder irfan-i çalakin; Yerin altında ma’denler bulur nakkad-i idrakin. +Denizler bisterindir dalgalar gehvare-i nazın; Nedir dağlar sema-peyma senin şehbal-i pervazın! +Hava bir refref-i seyyal-i hükmündür ki bir demde Olur dem-saz-i avazın bütün aktar-ı alemde. +Dayanmaz piş-i ikdamında mani’ler müzahimler; Kaçar sen rezm-gah-ı azme girdikçe muhacimler. +Karanlıklarda gezsen şeb-çerağın fikr-i hikmettir Ki her işrakı bir sönmez ziya-yı sermediyyettir; Susuz çöllerde kalsan bedrekan ilham-i sa’yindir Ki her hatvende eyler saye-küster vahalar zahir. +Ne zindanlar olur hail ne menfalar ne makteller... +Yürürsün sedd-i rahın olsa hatta ahenin eller. +Yıkar baru-yı istibdadı bir asude tedbirin; Semalardan inen te’yidisin guya ki takdirin! +Taharriden usanmazsın tealiden tealiye Atıldıkça atılsam şimdi dersin başka atiye! +Senin en şanlı eyyamında en mes’ud halinde Bir istikbal-i dura-dur vardır hep hayalinde. +O istikbaledir şevkin odur ma’şuk-ı vicdanın O kudsi neşvenin şeyda-yı bi-aramıdır canın. +O şevkin daim ilcasıyle seyrin ıztıraridir; Terakki meyli artık fıtratında ruh-ı saridir! +Bütün esrar-ı hilkatten haberdar olmak istersin Bu gaybistan-ı hiça-hiçten kurtulmak istersin! +Meadın mebdein halin ki üç müdhiş muammadır... +Durur edvar-ı müstakbel gibi karşında hep hazır. +Koşarsın bunların sevda-yı idrakiyle durmazsın Hakikatten velev bir şemme duymazsan oturmazsın. +Serair perde-puş-i zulmet olsun varsın isterse... +Düşürmez düştüğün yelda-yı hirman ruhunu ye’se: +Emel meş’al-keşin bir reh-nüma hem-rahın olmuşken Tehaşi eylemezsin sine-i deycura girmekten. +Gelip bir gün tecelli etse mahiyyat-i masnuat Taharriden geçer bir dem karar eyler misin? +Heyhat! +Tutar mahiyyet-i Sani’ o en heybetli mahiyyet Olur ateş-zen-i aramın artık durma cevelan et! +Tevakkuf yok seninçün daimi bir seyre tabi’sin... +Ne zira hale razisin; ne müstakbelle kani’sin! +Dururken böyle bi-payan terakki-zar karşında; Nasıl dersin ya “Pek mahdud bir cirmim” tutarsın da? +Meleklerden büyük hem çok büyük tebcile mazharsın: +Tekalifin emanet-gahısın bir başka cevhersin! +Hayatın eksik olmazken ağır bin barı arkandan; Ölümler korkular savlet ederken hepsi bir yandan; Şedaid iktiham etmekte müdhiş bir mekanetle Yolundan kalmayıp daim gidersin... +Hem ne sür’atle! +Senin bir nüsha-i kübra-yı hilkat olduğun elbet Tecelli etti artık; dur düşün öyleyse bir hükmet: +Nasıl olmak gerektir şimdi ef’alin ki hem-payen Behaim olmasın kadrin melaikten muazzezken? +“Osmanlıların kişveri Osmanlılarındır” Osmanlıların mülküdür azad-i te’addi Kimdir uzatan hakimize pay-ı tesaddi? +Osmanlılarız biz ederiz böyle tehaddi: +Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Hak-i vatanı cevher-i can addederiz biz Rahında onun şam u seher dide-veriz biz Yokdur çıkacak karşımıza şir-i neriz biz Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Hıfz-ı vatana kal’a-i ahen tenimizdir Mermi-i adüv düğme-i pira-henimizdir Ölsek de hududu vatanın medfenimizdir Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Kurşunla eğer –kar yerine– dolsa da balkan Bi-şek ederiz göğsümüzü onlara kalkan Yokdur vatanı terk edecek aksa da al kan Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Korkar mı sanır bizleri düşmen varışından Kalmaz birimiz yolda şeca’at yarışından El mi çekeriz biz vatanın bir karışından Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Hıfz-ı vatanın amiridir din ü hamiyyet Osmanlıların böylecedir fikri hakıkat Var mı bunu bir cerh edecek sahib-i cür’et Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Hıfz-ı vatan-ı akdesidir millete dil-hah Olduk buna dair hepimiz halif-i billah Sabit-kademiz biz bu sözün şahidi Allah Osmanlıların kişveri: +Osmanlılarındır Türkiyye: +Vatan erleri Osmanlılarındır Kenzü’l-Ulum ve’l-Lugat namıyla te’lif ve tertib eylediğimiz muhit-i ma’arifimizin harfü’l-Ha faslında Seyyidüna Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin debdebe-i mu’azzama-i risalet-i celilelerine idlalen ve uluvv-i mekanet-i şerife-i Muhammediyyelerini ta’zim ve ibcalen zikr ü muvafık gördük. +Makale-i mebhusun anhamızda demişdik ki: +Herkes bilir ki Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem kavm-i Arabda tek başına yalnızca –hiç bir mu’in ü nasiri olmayarak– zahir oldu ve zat-ı şeriflerinin din-i fıtrat ve din-i İslam demek olan dinullah ile kaffe-i nasa ba’s ve rete ve tabi’ olanlara on üç sene Mekke’de müşrikin tarafından enva’-ı eza ve cefa gösterildi. +Sonra Medine’ye hicret buyurdu. +Orada ensar buldu. +Kendilerine ve tabi’i bulunan müslümanlara hücum ve mukateleye ibtida edenlerle mukateleye mecbur oldu. +Bilahere muhaciminin kuvvet ü meknetleri ve silah-ı satvetleri kuvve-i kahire-i İslama tab-aver-i mukavemet olamayarak Ceziretü’l-Arab başdan başa İslama ram olmakla nihayet buldu. +Yine herkes bilir ki aleyhi’s-salatü ve’s-selam efendimiz sahib-i kelime-i ulya ve ümmetin bi-hazafiriha malik-i nasıyesi olmuş iken hıtam-ı dünyadan fart-ı bu’dlarından ve fevka ma-yetesavver zühd ü ubudiyetlerinden naşi eva’il-i bi’set-i seniyyelerinde –müşrikinin kendilerine taş atıp nevadi ve mecalisde zat-ı şeriflerini istihza eyledikleri zamanda– ahval-i sa’adet-iştimal ve ma’işet ü mu’aşeret-i seniyyeleri ne halde ise yine aynı halde kaldı. +Ve yine herkes bilir ki vakta ki aleyhi’s-salatü vesselam efendimize müşrikinin eza ve cefası müştedd olmağa ve mü’minine müşriklerin tahkiratı pek ağır gelmeye ve emn ü edememeye başlayınca Cenab-ı Hak Resul-i kerimine şu ayet-i celileyi inzal buyurdu. +Kavluhu Te’ala: +Ve yine herkes bilir ki bu va’d-i celil-i ilahi tahakkuk etdi ve kavm-i necib-i arab hulefa-yı arz oldu ve kendilerinden evvel olan ümem-i salifenin baliğ olamadıkları mülke baliğ oldular. +de iki farz ü ihtimalin tasavvuru kalıyor. +O da: +Ya Muhammed aleyhi’s-selamın hakıkaten Resulullah olup hüda ile ba’s ve irsal olunduğunu ve din-i hakkın cemi’ edyana galib geldiğini ve Hak te’alanın Resul’üne ettiği va’di ifa ve onu nusretiyle te’yid ve asakir-i hümayununu mansur ve muzaffer kıldığını teslim etmek veyahud hazretin haşa resul olmayıp vasıl olduğu mertebe-i kemalat-ı aliyeye ancak hüsn-i tedbir ü siyaseti sayesinde vasıl olduğunu farz eylemekdir. +Eğer bu farz-i saniye meyl ü ka’il olan varsa onunla şu vechile münakaşa ederiz deriz ki: +–Aleyhi’s-salatü vesselam efendimizin Resulullah oldukları farz ve takdirini şu umurun mecmu’una bina’ etmeniz lazım gelir: +Evvela: +Haşa o kizben iddi’a-yı nübüvvet etdi. +Saniyen: +Muttasıf olmadığı ahlak-ı seniyye ve ta’at u riyada sebat etmeye katlandı. +Salisen: +Şu riya halini herkesden hatta ehass-ı ashabı ve ehass-ı nisasından gizlemeye muktedir oldu. +Rabi’an: +Şu ahval ile muttasıf olduğu halde Cenab-ı Hak onu te’yid edib nusret ihsan etdi ve onu kelime-i ulya kıldı. +Hamisen: +Şu ahval ile muttasıf olduğu halde cemi’ enbiya ve mürseline tefevvuk eden a’mali ibraz etdi. +Zira bi’set-i seniyye-i Muhammediyye’nin ihdas eylediği inkılabat-ı azime gibi bir inkılabın diğer peygamberan-ı zi-şan bi’setlerinde zahir olması tarih-i enbiyada görülmemişdir. +Sadisen: +Ümmet-i Arabiyye gabavetin dereke-i esfelinde Sabi’an: +Haşa o müddei-i kazib idi. +Lakin mürselinin tefahhusdan geçirdikden sonra deriz ki: +Hazretin iddi’a-yı nübüvvetde kazib olması faraziyeti usul-i tenkıdin evvelini bir emr-i hatir ve bir şe’n-i celildir ki onu zuren ve bühtanen niyyet ceri’ün ale’l-lah olan bir kimse yapabilir. +Böyle bir ademin ise mecmu’a-i hayatı bir silsile-i cera’im ve şebeke-i me’sem teşkil edip her vechile hayırdan ba’id olur. +Yani hayatı her nevi’ feza’ilden mu’arra bulunur. +Hazret-i Muhammed salallahu aleyhi ve sellem efendimiz bakure-i hayatlarında bir sınıf-ı nasdan mı idiler? +Halbuki tarih-i hayat ü siyer-i şerifleri zat-ı akdes-i risalet-penahlarının kable’l-bi’se ve kable’n-nübüvve kaffe-i mekarim-i ahlak ve taharet-i halaline şehadet etmekdedir. +Bir halde ki mu’asırini “elemin” diye kendilerini telkib etmişlerdi. +Kendilerinden bir cerimenin veya bir zemimenin sudur ettiğine dair mu’asırininden bir nakil ve habere tesadüf edildi mi? +İmdi hayat-ı evveliyesi külliyen pak ve mutahhar ve nice nice sıfat-ı kerime sonra zıddına münkalib olup tabi’ati nakızına rücu’ etsin? +Heyhat! +Adet-i hilkat tebeddül eder mi? +Nevamis-i tabi’at değişir mi? +Muhammed aleyhi’s-selam efendimiz şu sıfat-ı kerime ve halal-i kavime ile görünüşü haşa riyadır farzı ise meydan-i tedkıkde farz-ı evvelden vahidir. +Zira riya-i nüfus-i münhata vü deniyyenin sıfatı ve kulub-i hare ve safile ashabının hasletidir. +Riya bir haslet-i ariye ve bir sıbga-i zahiriyyedir ki bir müddet setr ve ihfa olunsa da bir müddet sonra kendiliğinden meydana çıkar. +Riya madem ki bir hibale-i sayd ve vesile-i keyddir o halde bir sevb-i müste’ardır ki bir emel-i matluba vüsul için nefsin infi’ali demekdir. +Riyanın şanı sair sıfat-ı ariye gibi avarız ve havadis-i feca’iyye ve mehavif-i tari’e ve vakı’a karşısında perişan ve zeval-pezir olmakdır. +Müra’i daima muzdarib ve müzebzeb bir haldedir. +Bir halde ki nefsinin bile aleyhinde nemime-karlık edeceği zannında bulunur. +Havadis-i hayat tavarık-ı hudüsan macera-yı ahval ise gıll ü gışın kaşifi tedlisin vazıhıdır. +Müra’inin hilye-i zühd ü şeca’at ve kerem ile ittisafı ancak tedvir edeceği dolab-ı havadisin mu’alecesinde ve tesaddi ettiği hala’ikin mukabelesinde icra eder. +Ama husul-i metalib ve amali karşısında bir mu’teriz rast gelince istihsal-i matlabı için eşna’ fazihayı ala melei’n-nas irtikabdan çekinmez. +Farz ve takdirin aklen eb’ad-ı ba’idi ise bir müdde’-i kazibin madame’l-hayat bu vechile riyada imkan-ı sebatıdır. +Zira riyakarlık ‘acilen ve acilen bir garaz ve maksadın husulüne değin devam edip garaz ve maksadın husulünde hemen duçar-ı za’af u fütur olur ve nihayetü’l-emr riyanın yaldızı silinerek riyakarın foyası meydana çıkar. +Adeten müra’i nüfus-ı rezile ve safile ashabından olur ve amal-i rakıkanın hal onu her hususda tekzib ve ibtal etmekle akıbet rüsvay olur. +Bu Cenab-ı Hakk’ın halkında bir sünnet-i ilahiyyesidir ki hakkı batıldan tefrik ve temyiz için böylece cari ola gelmişdir. +Ama Hazret’in riyasını ehass-ı ashabından ve mahrem ü nisasından gizlemeye muktedir olduğuna dair olan üçüncü farz ve ihtimale gelince: +Şu farz dahi ehl-i temyiz ü dikkat nazarında furuz-ı sabıkadan ez’af olduğu meydandadır. +Zira tarih bize vazıhan isbat ve delalet ediyor ki her sahib-i mebde’in ashab ve etba’ı da kendi gibidir. +Bina’en ala haza ashab-ı tedlisden olanların mezheb ü tarikatlerine göre a’van ve etba’ı olur ki onlar meram ü makasıd-ı bagiyenin neşr ü tervicine mu’avenet ederek sahib-i tedlisin fudelat-ı sulullah salallahu aleyhi ve sellem efendimiz ehass-ı ashabı Ebubekir Ömer Osman Ali radiyallahu anhum hazeratı ve zeharifden teba’üd ve tecerrüd hususundaki isr-i pak ve tarikat-i seniyyesine tamamiyle tabi’ idiler. +Hazret-i Fahr-i Alem’den sonra intihab-i ümmetle makam-ı mu’alla-yı hilafete geçdiler. +Saltanat ve satvet-i İslamiyye onları meftun etmedi. +Onlar müntehibleri olan müslümanların ancak hadimi oldular. +Müslümanların giydiklerinin ednasını yediklerinin ekallini giyip ekl etdiler. +Geceleri Cenab-ı ma’budun bi’l-hakka ta’at ve ibadetle Halık te’ala ve tekaddesin fazl ü kerem ve rıdvan ü ni’amını taleb ederlerdi. +Rıdvanullahi aleyhim ecma’in. +Ma’lumdur ki bütün beni beşer müsavi olarak dünyaya gelirler. +Fakat pek az bir zaman geçer bu müsavat yavaş yavaş sönmeye başlar. +Sahne-i hayata ilk kadem-nihade olanlar kendilerine min-tarafillah mevdu’ olan fıtratlarıyla aba’ ü ecdadlarında[n] bi’t-tevarüs aldıkları maye-i ırklarıyla buna da muhitatının te’siri inzimamıyla kendilerine mahsus olan bir isti’dadın gösterdiği yolu ta’kib ederek ta’yin olunan hayatlarından kat’-ı merahil etmeye başlar kat’ eder daima ilerler giderler. +olur: +Ya tekaddüm etmiş geçmiş; yahud mücadele-i hayatiyyede daha ziyade fa’aliyet ibraz eden –daha doğrusu– tali’i yaver olan diğer birine nisbeten geride kalmış olur. +Görüyoruz ki insanlar ta bidayet-i tevellüdlerinden başlayarak terakkı tekamül hususunda yekdiğeriyle müsabakaya başlarlar ila maşallah bu suretle tarik-i tekamülde hareket eder daima isti’dad ü fa’aliyetleri nisbetinde kimi cahil kimi zengin kimi fakir olur. +İşte insanlar böylece ayrılışırlar. +Beynlerinde tefrikalar yüz gösterir. +Bunun netice-i tabi’iyyesi olmak üzere aralarında bir çok tefevvuk iddi’aları nihayet tagallübler tahakkümler meydana gelir. +Müsavat-ı fıtriyye ortalıkdan kalkar bir çok insanlar için hayat-ı dünyeviyyenin tadı kalmaz. +bu isti’dada muttali’ olduğundan beni beşerin yaşamları ve hayatlarını muhafaza edebilmeleri için mutlaka bir kanuna tabi’ olmaları zaruri bulunduğuna ilm-i ezelisi te���allük etmiş kıde bu isti’daddan başka tekamüle doğru ilerlemeyecekleri derkar bina’en-aleyh insanlar için bu isti’dad her halde zaruri o isti’dadı ta’dil etmek için vaz’-i ahkam etdi; din gönderdi. +miz– bir vazife ile ki vaz’ olunmuşdur. +O da bu isti’dadı ta’dil ederek insanlar arasında kanun-ı müsavatı vaz’ etmekden “İslamiyet te’sis-i müsavat için mevdu’ bir din-i ilahidir” Bu halde İslamiyet’in bizzat insanları tefrik etmesi mesela bir kısmını ruhaniler diğer kısmını cismaniler haline Fi’l-vaki’ din-i mübin-i İslamda insanları ruhaniyet cismaniyet sınıflarına tefrik edecek hiç bir türlü hüküm hiç bir türlü kanun mevcud değildir. +İslamiyet nokta-i nazarından bütün insanlar hep müsavidir. +Hele hukuk-ı İslamiyye nokta-i nazarından hiç bir ferd ayrılamaz. +Ama Hıristiyanlık’da mekdedir. +İslamiyet’de ise böyle iftirakı mucib haller kat’iyyen mevcud değildir. +Bir alim bir müctehid hatta bir sahabenin bir adi müslümandan hukukca kat’iyyen farkı yokdur. +Madem ki bu sabitdir; bu halde müslümanları iki sınıfa taksim etmekde de ma’na yokdur. +Bina’en-aleyh İslamiyet’de ruhaniyet cismaniyet ünvanları da olamaz... +vandır ki hükema insanı “hayvan-ı natık” diye ta’rif ederler. +Bu halde insanı yalnız ruhaniyet yahud yalnız cismaniyet yete nisbet etmek için her halde o şahısların cismanilere karşı başkalığı bulunması ve aralarında olan farkın ma’naya raci’ ve ruha a’id ve hiç olmazsa hukukca bir mümtaziyeti haiz olması lazımdır. +Halbuki insanların arasında ne hukukca ne de ruh ve ma’naca iki sınıf halk mevcuddur. +Bu ciheti azıcık tahkık edelim. +Yakınen biliriz ki gerek nazarından: +“Bütün insanlar hukukca müsavidirler.” Bu bir kanun-ı kat’idir ki İslamiyet vaz’ etmiş insaniyet keşf ü izah ederek bedahet derecesine isal eylemişdir... +Gelelim ruh ve ma’na cihetine: +Bu cihetden de insanları tenvi’ ve taksim etmek mümkün değil. +Zira umum insanlar ruhaniyet ve cismaniyetden mürekkeb olmağla beraber hangisinin cismaniyete ve hangisinin ruhaniyete daha ziyade alakası olduğunu bilmek mümkün değildir. +Bu cihet ancak Cenab-ı Allah’ın bileceği bir mes’eledir. +Orasına insanlar karışamaz!.. +Bu insan ruhanidir bu insan cismanidir... +demek ve böyle bir hüküm i’ta edebilmek için şüphesiz bir menat bu hükmün menşe’i olmak üzere bir ille lazımdır. +İşte bu menat ve illeyi ne hukuk nokta-i nazarından ve ne de alaka ve galebe nokta-i nazarından bulabildik... +En son ve nihayet olmak üzere bir ihtimal-i akli kaldı; o da: +İnsanların suret-i zahireleri ve keyfiyet-i telebbüsleridir ki bulunanlar aldanırlar. +Zira bir insanı ma’na ve ruh ile asla münasebeti olmayan elbisesine ba-husus şeri’at-i garra-yı sine hasr-i nazar ederek ve bu i’tibarla da insanların taksimine kadar gitmek hiç bir vakit hakıkat-binlik sayılamaz. +Sarık ve cübbe iktisa etmiş bir insana ruhani demek ne kadar mantıksız bir lafdır. +Zira sarık ve cübbenin ruhaniyete hiç bir münasebeti olmadığı ve hatta bu makuleden bile olmadığı pek vazıh bir mes’eledir. +Ruhanilik ve cismanilik – ma’an olduğu halde– bir ma’nadır ki bununla hakıkat-i olsun isterse beyaz yaka taksın palto giymiş olsun... +Ne hacet var ki müslümanları ikiye ayıralım? +Müslümanlar hep kardeşdirler. +Müslümanlık’da ayrılık gayrılık yokdur. +Gerek hukuk i’tibariyle ve gerek vazife i’tibariyle müslümanlar yekdiğerlerine karşı rüchanı haiz değildirler. +İnsanlar nasıl ki müsavi olarak dünyaya geliyorlarsa İslamiyet de ayn-i müsavatı muhafaza ayn-i uhuvvet-i tabi’iyyeyi idame için vaz’ buyurulmuşdur. +Bu halde müslümanları ruhanilik ve cismanilik sınıflarına tefrik etmeye [ne] lüzum var? +Ne hacet var ki müslümanları ruhani ve cismani diye iki kısma taksim edelim? +Geldikleri yer bir gidecekleri yer de yine bir; menafi’leri müşterek mazarratları da öyle... +Umum efrad-ı müslimin –hiç bir ferd müstesna olmaksızın– kendisinin ve bütün kardeşlerinin menafi’ini celbe ve bütün mazarratlarını def’e dinen mecburdur. +Din ise her bir müslümanın –hiç bir ferd müstesna olmaksızın– muhafazası mecburi olan bir vazife-i insaniyyedir. +İnsan insan olduğu müddetce dininde sebat etmesi zaruridir. +Bu nokta ise hem vazife-i umumiyyedir. +Hem de vazife-i hususiyye ve şahsiyyedir. +Bina’en aleyh bu cihet de menat-ı tefrik olamaz. +mış hem hiç bir vakitde de olmamalıdır. +Din-i İslamda böyle bir işin ve böyle bir halin vücuduna ka’il olmak günahdır bid’atdir. +Bu noktayı tekrar bir def’a izah etmek üzere İslamiyet’in ta sadr-ı evvellerine kadar atf-i nazar edelim: +O zamanlarda cereyan eden bütün vuku’at ve sadır olan bütün ahkam noktası noktasına hıfz; ne olmuş ne olmamış hep dakıkası dakıkasına kayd edilmişdir. +Ma’a’l-mesar görüyoruz ki asr-ı risaletde öyle ruhaniler cismaniler böyle iki sınıf-ı ahali mevcud değildi. +O asr-ı sa’adetde müslümanlar arasında öyle ayrılık gayrılık yokdu: +Hazret-i Peygamber Efendimiz’e hususi bir ta’bir kabil değil bulunmazdı. +Bütün ehl-i iman bir sınıfdı: +Müslüman. +Evet asr-ı sa’adetde ashab-ı suffe vardı. +Fakat bu zevat-ı kiram ashabın ruhanileri değil o zamanın talebesi idiler. +İşte İslamiyet’de ilk talebe olanlar Ashab-ı Suffe hazeratı; ilk mederese de işbu suffe-i mukaddese olmuşdur. +ni denilecek sınıflar bulamıyoruz. +Zira bütün ehl-i iman hepsi hem ruhani hem cismani idiler. +Ruhaniyet ve cismaniyetden yalnız birisi ile ittisaf edebilecek bir zat ehl-i iman arasında bulunamazdı. +Tabi’in-i kiram zamanında da hal böyle oldu. +zımdır. +Bunun üzerine ne ilave edilirse dalaletdir; ne ihtira’ olunursa bid’atdir. +Netice: +İslamiyet’de ruhanilik cismanilik yokdur; olamaz da... +Din lafzı –müsemması gibi– gayet kadimdir. +Ebna-yı beşer arasında şehri bedevi vahşi medeni bunu bilmeyen hiç kimse yokdur. +Ancak kelimenin ma’nasını şerai’-i ilahiden anlaşılan Halık-i hakimin rahmet-i sübhaniyyesine çesban olan tarzda bilenler pek azdır. +Tarihi tetebbu’ edenler görürler ki ukulün fehm-i ma’kulatdaki tekemmülüyle mütenasib olmak üzere bu kelimenin ma’nası da akvam kadar muhtelif edvar geçirmişdir. +Eski insanlar öyle zannederlerdi ki din ma’bud ittihaz olunan esnamı yahud kuva-yı tabi’iyyeyi irza onların gazablarını teskin maksadıyla ya hayvanatı veya üsera-yı harbi kurban etmek sonra bu emr-i münkerin icrası için ihtifalat-ı mahsusada bulunmak gibi adab-ı seyyi’enin hey’et-i mecmu’asından ibaretdir. +Daha sonraları ulum u fünunun bahş ettiği feyz-i te’ali sayesinde medarik-i insaniyye terakkı eyledikce “din”in ma’nası azar azar anlaşıldı; canib-i Hak’dan murad olunan edyan-i semaviyye tarafından telkın edilen medlul-i hakıkısine yaklaşdı. +Biz burada şeri’at-i garra-yı Ahmediyye’nin kelimeye verdiği ma’nayı beyan etmezden evvel Garb ulemasının kaffe-i ulumu eledikden kavanin-i kevni nazar-ı tedkıkden geçirdikden sonra bu lafzı nasıl anladıklarını söyleyelim ki “alemde saha-i terakkıye doğru atılan her hatvenin mizi isbat için serd edeceğimiz dela’il-i hissiyyenin biri de bu olsun. +Hükema-yı Garb insanın musab olabileceği fiten-i ilmiyye ve mesa’ib-i i’tikadiyye devirlerinin hepsini görüp geçirdikden sonra Filhakıka ilmin Sokrat zamanından zamanımıza kadar olan tarihini okuyanlar şayan-ı hayret vekayi’a tesadüf ederler. +Artık devre-i sükun ve sekinete girince yani ulumun te’ali eylediği asr-ı hazıra gelince ellerindeki berahin-i katı’aya bakarak bi’l-mecburiyye i’tiraf ettiler ki bu ka’inatın bir Halık-ı hakimi vardır; bu Halık-ı yegane-i alem kaffe-i sıfat-ı kemal ile muttasıfdır; noksanı müş’ir en küçük şa’ibeden münezzehdir. +Anladılar ki o Sani’-i a’zam mükevvenatı bir nizam-ı has ve bedi’ üzere yaratmış olup masnu’atın hüsn-i insicamı zat-ı akdesinden infikak etmeyen o sıfat-ı ulya-yı kemali nazar-ı im’an ile bakanlara ifhama kafidir. +Yakınen bildiler ki bu nizam-ı bedi’ ü ekmelden bi’zzarure olursa bu haka’ikin kılleti ve anlaşılmasının sühuletiyle beraber yine –binlerce seneden beri hikmeti anlatılmadan niçin vallı insanların onlara karşı cahilane miskinane bir inkıyadı sonra kavanin-i ka’inatı tedkık ederek gördüler ki Halık-ı zü’l-celal masnu’-ı dest-i kudreti olan hiç bir mahluka kat’an muhtac değildir. +Bütün masivadan ganidir müstagnidir. +Bununla beraber dediler ki Cenab-ı Hakk’ın mahall-i tereddüd olmayan bu gınası azamet-i re’fetine dalldir. +Yoksa mahlukatına nazar-ı inayetiyle bakmasına mani’ değildir. +Mevcudata atf edilen en sathi bir nazar bu nazariyenin sıhhatini gösterir. +Hayvanatın enva’ına nebatatın fasilelerine şöyle bir bak ednasından a’lasına kadar cümlesini tedkık et. +O rahmet-i vasi’a-i ilahiyyenin asar-ı azameti öyle bir suretde tecelli eder ki insan o rahim ve kerimin zatına ister istemez muhabbet eder. +Zira mahlukatından hiç birini bırakmamışdır ki hava’ic-i hayatiyyesini ihzar edecek bekasını te’min eyleyecek ma’işetin mehalikini kendisinden uzak bulunduracak esbabı ihsan etmiş olmasın. +Arada mahv olanlar helake ma’ruz kalanlar varsa bu hal alem-i mevcudiyetin hey’et-i mecmu’ası için daha vasi’ bir merhamet daha yüksek bir re’fet eseridir. +Şuna da ka’il oldular ki şan-ı kibriyası bu kadar ali olan bir ma’bud-i hakim ibadatın bir hikmet-i baliğayı haiz olanlarından; gerek abidin şahsına gerek beni-nev’ine gerekse alem-i tabi’atin ecza-yı sairesine fa’idesi bulunanlardan başkasını insana teklif etmez. +Zira ka’inatın bütün enva’ ve sunufuna lihaza-i tedebbürle bakılırsa nız mahv u heba olmasını irade buyurmak için değil belki – hasbe’l-hikme– ıslah ve bekasını takdir ederek yaratmışdır. +Her birisine ilm-i sabık-ı ezelisinde ta’yin eylediği dereceye kadar ala sebili’t-tedric terakkı kabiliyetini vermesi de buna delalet eder. +İnsan da Halık’a nisbet olununca sair mahlukatdan farksız kalacağı belki gaye-i ibda’-i ilahi olmak i’tibariyle terakkı ve te’ali kanununa onlardan ziyade münkad olacağı meydandadır. +Bidayet-i zuhurundan bu ana kadar beşerin ihraz eylediği terakkiyatı görenler için tebeyyün eder ki Cenab-ı Hak insana efkarın henüz vasıl olamadığı bir gaye-i kemale doğru ale’d-devam terakkı melekesini vermişdir. +Daha sonra dediler ki ef’al-i ilahiyye abesden tenakuzdan münezzeh olduğu için nezd-i uluhiyetde makbul olabilecek muvafık gelmesi cibillet-i beşeriyyede merkuz bulunan ihtisasat ve temayülata mülayim olması icab eder. +dılar “diyanet-i tabi’iyye”lerini te’sis etdiler. +Şimdi size o diyanetin en büyük tarafdarlarından feylesof-ı şehir Jules Simon’un bu mevzu’a dair olan sözlerini nakl edelim: +“Biz yaşadığımız müddetçe Cenab-ı Hakk’ın bize inayet-i yahud giriftar-i ikab edecekdir.” Jules Simon sevabı yahud hareket insanın kendisine has olan kanun-ı tabi’ate ita’at etmesi hayır işlemesidir. +Bu kanun ise kendi zatını muhafaza etmek hasa’is-i mevhubesini terakkı etdirmek ebna-yı nev’ini sevmek onlara yararlıkda bulunmak Halık’ına ibadet eylemekdir. +Lakin insanın Allah’a edeceği ibadetin yolu nedir? +Evet vazifesini eda etmek amel-i hayırda bulunmak ayn-i ibadetdir. +Muhabbet sa’y ü amel ihlas hep birer namaz birer ibadetdir. +İnsanın vatanına karşı beslediği ihlas da Allah’a ubudiyetdir. +İşte diyanet-i tabi’iyye de budur pek vazıhdır; gizli kapalı yeri yokdur. +O esaslara gelince: +Her şeye kadir olan hiç bir mü’essirden müte’essir olmayan öyle bir ilahın mevcudiyetine i’tikad etmekdir ki ka’inatı yaratmış ve umumuna şamil kavanin-i sabite altına almışdır. +Kezalik bir hayat-i uhranın vücuduna inanmakdır ki bize bu hayat-i faniyyedeki a’malimizin mükafatı yahud mücazatını gösterecekdir. +İşte i’tikadımız bundan ibaretdir. +İbadetimize gelince o da kalbimiz Halık’a ve mahlukuna karşı muhabbetle dolu olmak; veza’ifimizi ifa hususunda sabit bir azmimiz bulunmak; amel-i hayra mülazemet suretiyle meşiyyet-i Gerek şu sözlerden gerek Jules Simon’un diğer mütala’alarından sarahaten anlaşılıyor ki bu yeni dinin sahibleri cak bir fa’ide-i ma’neviyye te’min etmeyen ibadat-ı cismaniyyeyi şayan-ı iltifat görmüyorlar bunlar istiyorlar ki ibadat her türlü gayetden mücerret yani maksudun bi’z-zat olmasın da kalbi ihyaya levs-i reza’ilden tathire vesa’il suretinde telakkı edilsin. +Hakim-i şehir Kant diyor ki: +“İbadat-i cismaniyye ancak vesa’il suretinde telakkı edildiği zaman merduddur yoksa ruh-ı beşerideki ihtisasat-ı fazılayı uyandırmaya vesile i’tibar olunursa o zaman nafi’ olabilir.” Bize gelince şu sözlerden dört mühim emr istinbat ederiz ki ulema-yı Garb’ın din hakkındaki mesleği de ondan ibaretdir: +- Cenab-ı Hak bizden bizim a’malimizden külliyen müstağnidir. +Bizim işlediğimiz a’mal-i hayrın nef’i yine nefsimize raci’dir. +. +Cenab-ı Hak insanlara karşı merhamet ve re’fet sahibidir. +Onların salahını ister. +İbadet teklifinde bulunması da yine insanların nef’i içindir. +. +İbadetde esas hayatın kavanin-i sabitesine mutabık gelmek tabi’at-i beşeriyyeye mülayim olmakdır; yoksa fıtrat-ı ğildir. +- İbadet-i cismaniyye maksudun bi’z-zat olmayarak nüfus-ı beşeriyyenin tehzibine vesa’il i’tibar edilmek muktezidir. +Akl-ı beşeri için ancak zeminin nasıyesindeki saçlar ağardıkdan sonra idrak müyesser olan şu dört mühim nokta ki on dokuzuncu asır ulemasını mübahata sevk etmekden geri kalmamışdır nihayet şems-i taban-ı İslamiyet’in bir lem’ası o bahr-i bi-payan-ı hikmetin bir katresi olabilir. +Şimdi kari’lerimizi daha ziyade ikna’ için şu dört emr-i mühimme mutabık gelecek nusus-ı şerifeyi burada irad etmeliyiz: +bir i’tikad ise akla ilme kavanin-i hayata tamamiyle mutabıkdır. +Madam ki ulema-yı Garb’ın edyan aleyhindeki i’tirazları ale’l-ekser şu noktalardan hücum ediyor. +Artık din-i mübin-i İslamın siham-ı intikada hedef olacak mertebelerden pek ali olduğunu göğsümüzü gere gere söyleyebiliriz. +Diyanet-i tabi’iyye uleması şu dört ka’ideyi esas tutuyorlar da insaniyet-i müstakbelenin kudumuna amade duran gaye-i kemale doğru terakkıyi te’min edecek bütün kavanini bunların üzerine bina ediyorlar. +İlim ise nazarlarında insaniyetin terakkısini ikmal edecek kavanini idrake mütevakkıf olduğu için bu neticeye isal edecek her ka’ide bir ka’ide-i diniyye i’tibar olunmuşdur ki mucebince hareket Cenab-ı Hakk’a ibadetdir. +Üzerinden binlerce sene geçmiş rivayat ve esatir-i kadimeye gelince bu adamlar onları külliyen terk ediyorlar. +Kant diyor ki: +“Yegane din-i hakıki esatir ve hurafatdan mücerred olan ve kabil-i tatbik oldukdan ma’ada lüzumu bizce ilm-i zaruri ile bilinen bir takım kavanin ve kava’idi havi olmalıdır.” Guya Kant müslümanlara ayet-i kerimesini ihtar ediyor. +Geçen dersde hikmetin mevzu’unu hal-i hazırda hikmet-i a’la ilm-i ahval-i nefs ilm-i ahlak mantık hikmet-i bedi’ diye kabul edilmiş olan suret-i taksimini ve her birinin mevzu’unu teşkil eden saha-i ilmin neden ibaret bulunduğunu söylemişdik. +Tarih-i hikmetin verdiği ma’lumata ve hükema-yı salifenin ahlaf yedine intikal edebilmiş olan eserlerine nazaran felsefenin zaman-ı kadimdeki taksimi pek çok ve mütenevvi’ lum-ı mevcude ve mebadi-i ulaya dair muhtelif nazariyeleri var. +Bir nazariye bir çok kimseler tarafından kabul olunmuş Rüşd’ün Auguste Comte’un mektebleri denir. +Gerek zaman-ı kadimin gerek karn-i ahirin kendisine mahsus ayrı ayrı bir takım mektebleri var. +Felsefeyi ta kurun-ı uladan beri teşekkül edip gelen mektebleri ile ve bir ka’ide-i muttaride dahilinde yani tarih-i hikmetin irşadatına nazaran ta’kıb etmek en muvafık usuldür. +Bu tarik ile fikre büyük bir zemin-i feyz te’min edilir. +Mesela bu usul ile vaktiyle Çin’de Hind’de Mısır’da Yunan’da nasıl düşünülmüş hakıkate ne kadar tekarrüb edilmiş neler keşf edilebilmiş bir fikirden müteselsilen nasıl bir takım efkar doğmuş olduğu görülerek fikr-i beşerin en yüksek tecelliyatına kadar sahife sahife okumak tedkık etmek kabil olur. +Zihn-i beşer bu alemde bir çok hadisatın tarz-ı cereyanına şahiddir. +Hadisat-ı semaviyye arziyye vekayi’-i nefsaniyye nuyor. +Lakin tarih-i efkar-i beşer tedkık edilsin görülecekdir ki evvela nazar-ı dikkati celb eden hadisat-ı semaviyye olmuş sonra zeminin hadisatı en nihayet vekayi’-i nefsaniyye bilinmeye başlamışdır. +Görülüyor ki en yakın olan nefs evvelce nazar-ı i’tibare alınmak lazım gelirken o en sonraya kalıyor. +Zaten efkar-ı beşer ekseren bu suretde tecelli eder. +de tedkıkatda bulunabilmişler ve ne kadar hadisat-ı tabi’iyye varsa –ki doğrudan doğruya ilm-i hikmetin daire-i şümulü tahtında addediliyordu– ilmü’t-tabi’i namını verdikleri bir şu’be-i fenne derc ü tahsis eylemişler; kezalik cismaniyetden mu’arra ve mevzu’u feza ve hareket ma’nalarından istifade ederek teşkil edilebilen bir takım eşkalden yani sarf-ı mücerredatdan metin ikinci bir cüz’ü addedilmiş; bunlara bir de gerek ilmü’t-tabi’inin gerek ilm-i riyazinin mebadisinden bahs eden felsefe-i a’la ilave olunarak üç şu’be-i felsefeden müteşekkil olmak üzere “hikmet-i nazariye” vücuda gelmişdir. +Bir ilim ki evvel emirde bir tatbik fikri olmayarak yalnız mes’eleyi hall ü izah edebilmek sırf tahsil etmek için öğrenilir o ilim nazaridir. +Buna mukabil insanlar tarafından cereyan-ı hayatda suret-i ma’işetde tatbik edilerek istifade etmek için te’sis edilen “hikmet-i ilmiyye” mevcuddur ki sırf insanların ef’al ve harekatına esas olmak üzere bir takım ka’ideler vaz’ eden “ilm-i ahlak”; insanların bir hey’at-ı medeniyye olmak i’tibariyle ta’kib etmeleri lazım gelen düsturları nizam-ı ictima’ilerini te’min edecek kavanini vaz’ ve ira’e eden ilm-i tedbir-i medeni “Science Politic” bir ailenin ef’aline müte’allik olan ahkamdan veza’if-i aileden nasıl idare edilmek lazım geleceğinden bahs eden “ilm-i tedbir-i menzil” olmak üzere vaktiyle bu da üç kısma ayrılmış idi. +Her şu’be-i ilmin kendine has bir taksim ale’t-taksimi daha vardır: +Mesela ilmü’t-tabi’i: +Hayvanat nebatat ilm-i kiyan namıyla üç kısma tefrik ediliyordu. +münfasıla diye ikiye ayırarak hendese ile ilmü’l-adedi te’sis eylemişler. +Bunlara bir de nazariyatı i’tibariyle filhakıka riyaziyatdan addolunan “ilm-i musıki” ilave edilmişdir. +Bu tarz taksimden sonra Aristo’nun müte’ahhirinin daha bir çok taksimatı vardır ki bunların tafsilatına hacet yokdur. +Bu taksim-i kadime esas olmak üzere mütekaddimin bir nazariye vaz’ eylemişler demişler ki ilim her halde bir varlıkdan bahs edecekdir. +Bir şey ya alem-i haricide havas vasıtasıyla idrak edilmeye salih ve maddi bir suretde veya zihinde bulunmak i’tibariyle mevcuddur ki ma’lumat-ı beşeriyyeyi bu suretle taksim etmek zamanımızda dahi şayan-ı “hikmet-i ilmiyye” diye taksim yürütmek münasib görülmüşdür. +Lakin anlaşılıyor ki bu halde ilm-i hikmet cemi’ ulumu ihtiva ediyor. +Felsefe-i hazıra ise bu kadar vüs’ati kabul etmez. +Fakat buna iyice dikkat etmeli ki evvela her şey böyle vasi’ olarak tetebbu’ edilmeye başlanmışdır zira insan hedef-i nazarı ale’l-ekser topdan görür. +Buna bina’en de ilm-i külli olur. +Bilahare tetebbu’at-ı ciddiyye mahsulü olarak o mevzu’ üzerinde tahlilata başlanır taksim edilir. +Nihayet her kısm-ı mahsus müstakil bir ilim olarak meydana gelir. +Mesela kiyle tebeyyün etdi ki o başlı başına bir ilm-i mahsusdur. +Vakı’a ilm-i hikmet kendisinden istifadeler eder lakin asıl mevzu’undan haricdir. +Hatta tarik-i te’allüm ve tahsilleri dahi ayrıdır. +Ulum-ı riyaziyyenin dahi saha-i mevzu’u başkadır tedkıkat ile anlaşılmışdır ki ilm-i hikmet ayrı ulum-ı riyaziyye nam-i umumisi tahtında cem’ olunan ulum yine ayrıdır. +Nihayet hemen umum mekatib ü mesalik-i felsefiyye tarafından kabul olunan suret-i taksim –evvelce dahi beyan etdiğimiz vechile– logic yani ilm-i mantık psikoloji yani ilm-i ahval-i nefs science moral yani ilm-i ahlak estetik yani hikmet-i bedayi’ metafizik yani hikmet-i ulaya inhisar eder. +Diğer tarafdan zaman-ı kadimde bu isimlerin medlulleri dahi tamam ve hal-i hazırda kabul edildiği suretde değil idi. +Mesela mantık: +Sırf hasmı ilzam için bir münazara olmak üzere telakkı edilirdi. +Halbuki sonradan anlaşıldı ki mantık bu daire-i mahdude dahilinde kalmaz. +Fikrin yine nefs-i fikr zu’ ittihaz eder. +Hatta ulum-ı mevcudenin tasnifini fikren ne suretle ve nasıl bir tarik ta’kıb ederek vücude geldiğini tedkık ederek bu nokta-i nazardan bütün ulumu daire-i mevzu’una alır. +Hamd olsun Allahu azimü’ş-şana ki bahr-i zahir-i şeri’ati sair ulum-ı nafi’a biharı kendisinden te’aşşüb edecek bir umman-ı bi-payan buyurdu. +Cedavil-i latifesini arazi-i kulub üzerine icra ederek “Ulema-yı şeri’ate ittiba’ ” tarikiyle uzak yakın bilcümle ehl-i isti’dad kulubunu iskar ve reyyan eyledi. +şeri’atin yenbu’-ı aslisine ihda ederek enha-yı alemde münteşir olan efa’il ve asarını da bi-tamamiha müşahedeye iktidar verdi. +Onlar da menba’-ı şeriat-i ulayı bi-tariki’l-keşf vazıhan gördüler o menba’dan nebe’an eden zülal-i akvali dahi ıyanen ve tamamen müşahede eylediler. +Bina’en-aleyh yakın hasıl etdiler ki akval-i müctehidin kaffeten hak üzeredir; mezahibde onları taklid edenler de tabi’in-i hakdır. +Zira o zülal-i akval suver-i muhtelifede münhadir ve cari olmakla beraber mahall-i irvalarını ba’de’t-tay yine nebe’a-i ula-yı şeri’ate rücu’ ederler; ve ona munsab olurlar. +Şeri’at-i Muhammediyye berk ü şahları afak-ı aleme münteşir; bir şecer-i azimedir; uleması akvali de onun ağsan ve efnanıdır. +Asılsız fer’ şeceresiz meyve nasıl kabil-i tasavvur değil ise bize yani me’aşir-i müslimine göre akval-i müctehidinden her bir kavlin usul-i şer’iatden bir asla müstenid olmaması da öylece mutasavver değildir. +Ehl-i keşf ü yakın olan ulema-yı din ittifak etmişlerdir ki: +Ulema-yı şeri’at akvalinden hiç bir kavl daire-i şeri’at haricine çıkarılamaz; bir kavl-i müctehidi şer’-i ilahiden ihraca tesaddi edenler derecat-i irfanda sahib-i kusur olanlardır. +Zira Resulullah-i a’zam salallahu aleyhi ve sellem efendimiz: +Menşur-i nebevisiyle; ulema-yı ümmetini şeri’at-i halidesi üzerine ümena nasb eylemişdir. +Bir nebi-i ma’sumun erbab-ı hıyaneti şeri’at-i tahiresi üzerine emin nasb etmesi “Ulema sultan ile ihtilat etmedikce peygamberlerin eminleridir.” Ma’a-haza nezd-i şeri’atde rast gelene alim ıtlakı sahih olmaz. +Yine o ehl-i keşf ittifak eylemişlerdir ki “alim” akval-i ulema mevaridini tedkıke kitab-ı ilahi ile sünnet-i nebeviyyedeki me’hazlarını tahkıke muktedir olanlardır. +Cehl ü udvan ile “akval-i ulemayı” haric-i şeri’ate çıkarmaya Her kim e’imme-i din akvalinden bir kavli reddeder; ve o kavlin daire-i şeri’atden haric olduğunu iddi’a eyler ise onun bu hareketi kendi cehlini yine kendi lisanıyla i’landan başka hiç bir ma’naya masruf olmaz. +Onun bu yoldaki iddi’ası “Ey nas! +Şahid olunuz ben bu kavmin Kitabullah ile Sünnet-i Resulullah’daki delilini bilmiyorum” diyerek nası cehl-i zatisine işhad demekdir. +Ehl-i tahkıkden olan zat bu makule müdde’ilerin bilkülliye hilafınadır. +O zat e’imme-i müctehidinin veyahud onlara tabi’ olanların bir kavline müsadif olduğu zaman o kavlin mevrid ve me’hazını kendi ilminin daire-i ihatası haricinde görmekle reddine kalkışmaz; kabul eder kitab ile sünnetdeki delil ve burhanını teharri eyler. +Zira muhakkak bilir ki o kavl elbette bir asl-ı şer’iye müsteniddir. +Onun reddedeceği akval nassa veya icma’a muhalif olan kavillerdir. +Halbuki akval-i ulema meyanında nass ile icma’a muhalif bir kavlin mevcudiyeti hakkında ehl-i tahkık lisanlarından bu ana kadar hiç bir söz işidilmemişdir. +Gayetün ma-fi’l-bab balada gösterildiği üzere mevrid ve me’hazı kendilerine mechul olan akvale tesadüf etdikleri takdirde derhal usul-i şer’iyyeye müraca’atla edille ve berahinini bulup ikame eylemişlerdir. +Her kim e’imme-i din akvalinden nusus-ı sariha-i Kur’aniyye’ye ve sarih sünnete muhalif bir kavl mevcud olduğunu kava’id-i asliyyesine mu’araza edenler akvalini evzah-ı edille ve edill-i berahin ile nasıl reddeyler isek onun o iddi’asını da delil-i vazıh ve burhan-ı katı’ ile öylece kendisine reddeyleriz. +Bundan başka eğer öyle bir da’va e’imme-i dine sıhhat-i taklid iddi’a edenlerden biri canibinden sadır olur etmeyip heva-yı nefsanisini taklid eylemişdir. +Zira bizler hakkan i’tikad ederiz ki: +E’imme-i dinin kaffesi usul-i şeri’atde delil ü burhanını görmedikleri hiç bir kavl üzerine ictihad etmemişlerdir. +Bu ifademizde “mukallid” ünvanını ale’l-ıtlak zikr eyledik. +Bundan maksudumuz akvali tabi’ olduğu mezheb imamının usul-i ictihadiyyesinden bir asıl tahtında münderic olan zatdır. +Eğer o müdde’i bu kabilden olmaz yani akval ve müdde’iyatında tabi’ olduğu mezhebin usul-i ictihadiyesine ri’ayet eylemez ise onun o mezheb ayn-ı bühtan olur. +Elhasıl: +Bizim bildiğimiz ulema-yı şer’-i ilahi akvali meyanında hiç bir kavl yokdur ki şeri’at-i Muhammediyye’nin kava’id-i asliyyesi haricinde bulunsun. +Şu kadar var ki: +Akval-i mezkure her şahsın makam u isti’dadına göre; asl-ı şeri’ate karib ile daha ziyade karib; ba’id ile daha ziyade ba’id; ma-beynlerinde mütefavit bulunurlar. +Ma’a-haza o akval makam-ı İslam ve mertebe-i iman ile derecat-ı ihsanda ne kadar tefavüt ederler ise etsinler yine şu’a-i nur-i şeri’at cümlesine şamildir; isabeten kaffesiyle muhitdir. +Hamd ederim Allahu zülcelale o hamd ile ki: +Sahibi nebe’a-i şeri’at-i garraya re’sen vasıl olarak selsebil-i şer’-i rabbani ile havsala-i irfanını sirab etdi; cism ü cenanını onunla şer’-i tahir-i Muhammedi canib-i Hakk’dan: +İslam iman ve vürud etmiş bir şeri’at-i vasi’adır; sehlü’l-ittiba’dır. +O kanun-ı sübhanide müsliminden hiç bir ferd üzerine “dıyk” ile “harac” yani darlık ile güçlük yokdur. +Her kim; “O din-i hanifde ibadullahı duçar-ı eşkal edecek darlık ve güçlük vardır” der ise onun bu sözü ayn-i cehldir. +Mahz-ı fermanını ityan buyurmuşdur. +Bina’en-aleyh o şeri’at-i semhada usret iddi’a eden sarih-i Kur’an’a muhalefet eylemiş olur. +“Cenab-ı Hak din-i keriminde size güçlük gösterecek hiç bir teklif bulundurmamışdır.” Me’al-i ayet-ı celile böyledir. +Şükr ederim o perverdigar-ı zi-şana o müteşerri’-i hakıkı şükrüyle ki: +Şeri’at-i samiye-i Muhammediyye’nin haiz-i mertebe-i kemal olduğuna vakıfdır. +Onun için kendisine o şer’-i mükemmel canibinden resm-i tergib ü terhib hududu neden ibaret ise o hudud dairesinde tevakkuf eder. +Şu’a’-i delil ve nur-ı burhan sıhhat-i ictihadına şehadet etmedikçe aksam-ı evamir ve nevahi ile enva’-ı tergib ü terhibe kendi tarafından hiç bir kavl idhal ve ilave eylemez. +Zira yakınen ma’lumdur ki: +Şari’ aleyhi’s-selamın bazı umur hakkında sükut buyurmuş olması ümmetine rahmeten yani teksir-i teklif ile turuk-ı şer’iyyeyi saliklerine karşı tas’ib etmemek Teslim ederim Hazret-i Halık-ı zi-kereme o mü’min-i muhlisin teslimiyle ki: +Cenab-ı ferd ü samed onu e’imme-i müctehidin ile tabi’leri haklarında hüsn-i zan ile merzuk buyurdu. +Binaberin kendisi de müsadif olduğu akval-i ulemanın; ya nazar ü istidlal tarikiyle veyahud keşf ü ıyan suretiyle delil ve burhanlarını ikame eyledi. +Bu iki tarik ile edille vü berahinine vasıl olamadığı akval hakkında dahi kendisine ba’en tarik-i teslim ve imana müraca’at eyledi. +Her bir müslim için bu üç tarikden biri zaruri ve elzemdir; ta ki e’imme-i dinin kaffeten hidayet-i rabbaniyyeye mazhar olduklarına i’tikad hususunda kavliyle kalbi arasında mutabakat husule gelsin. +Bina’en aleyh nazar u istidlal veya keşf ü ıyan tarikleri kendisine müyesser olmayan bir müslimin “e’imme-i din delil ü burhanını görmediği bir kavl lediği hüsn-i zanna teba’iyyetle bila tevakkuf teslim ve iman tarikine müraca’at eylemesi vacib olur. +Enbiya-yı izam hazeratının şera’yi-i hassaları beynlerinde Hak’dan telakkı buyurdukları edyana o ihtilafat sebebiyle ta’n etmek amme-i müslimin için nasıl ca’iz değil ise e’imme-i dinin ictihad ve istihsan tarikiyle menba’-ı şeri’at-i kübradan istinbat buyurdukları mesa’il ve ahkama ta’n eylemek de öylece ca’iz olmaz. +Bu sözümüzdeki hakıkati burada kısmen izah için deriz ki: +Atiyen mizanda tafsilatı gösterileceği üzere evamir ü nevahi-i şer’iyye insanların mukteziyat-ı ahvaline göre tahfif ve teşdid mertebeleri üzerine mütefaviten varid olmuşdur; mertebe-i vahide üzere değil. +Zira cemi’ mükellefin ecsam ü imanları i’tibariyle iki kısımdan haric olamazlar; ya kavidirler yahud za’if. +Cismen ve imanen kavi olanlara lisan-i şeri’at teklifini teşdiden irad eder; zühd ü takvanın meratib-i kemaliyyesini emr eyler. +Za’if olanlar haklarındaki tekalifini de tahfifen ityan eder; ruhsat-ı şer’iyyeden istifadelerine müsa’ade eyler. +Bu suretle her iki kısım ashabı da halıklarının emriyle amil; nehyiyle mütecanib olmuş olurlar. +Binaberin şer’-i ilahide kaviye zu’afa derecesine tenezzülü emr olunamayacağı gibi; za’if de akva mertebesine su’ud ile ile mükellef tutulmaz. +– Neme lazım benim dünya? +Burada kalacak değiliz ki. +Bugün yarın kıyamet kopacak. +Bunlar ale’l-ekser uydurma şeyler. +Kıyameti bütün ümmetin gözleri önüne getirmek düşmanlıkdır terakkıye mani’ olmakdır. +Vakı’a kıyamet yakındır ama ne kadar? +Elli bin sene mi? +Yüz bin sene mi? +Burası belli mi? +“Ahir zaman peygamberi geldi de ondan yakındır” mı diyeceksin? +Resul-i Ekrem salallahu aleyhi ve sellem efendimiz teşrif etdiği vakit dünyanın kısm-ı küllisi geçdi. +Ba’dehu alem ikinci kısma devr etdi. +Buna mu’arız hadis yokdur. +Bir takım za’if mevzu’ hadisler var ki hiç ehemmiyeti haiz değillerdir. +– Artık ne çare? +Ahir zaman geldi ne kadar çalışsak boşdur. +Böyle diyerek meskenetle yaşamalı öyle mi? +Hükumet-i müstebideler mahsus böyle işa’a etmişlerdir. +Elbet böyle olacakmış. +Hükm-i zaman imiş. +Müslümanlar ezilecekmiş. +Muhakkak biliniz kurb-i sa’atin başka ma’nası yokdur. +derler. +“Her gelecek şey yakındır. +Geçmişler uzakdır.” Yahud dünyanın geçen müddetine nisbetle kalan kısmı azdır. +Fakat dünyanın geçen müddetini bana haber verebilir misin? +Zaman-ı sa’adetden evvel yedi bin seneye kadar bilirler. +O da gayet mücmel. +Nuh’dan beri olan zaman bile tamamen ma’lum değildir. +Bin türlü ihtilaf var. +Dünyanın bir kısmı tarihin devr-i muzlimidir. +Allah’dan başka kimse bilmez. +Mesela dünyanın ibtidasından beri on bin sene geçmiş geriye dokuz bin sene kalmış olabilir. +Bu halde yine kıyamet yakındır denebilir. +Çünkü kalan kısmı daha az oluyor. +Öyle mevzu’ hadislere kulak asma. +“Ümmetimin günü bir gündür –yani ahiret günü–“ Böyle bir hadis uydurmuşlar. +Yalandır. +Kütüb-i sittenin hiç bir yerinde yokdur. +Yani müddet-i hayatı bir gündür. +Yani bin sene demek imiş. +Allah’ın indinde bir gün bin sene. +Bizim bin senemiz Cenab-ı Hakk’a bir gün... +Doğru bu. +Allah’a nisbetle geçmiş gelecek yok. +Mekanı olmadığı gibi zamanı da yok. +Teslimden başka çare yok. +Madam ki mekandan münezzehdir “göklere daha yakındır yerlere daha uzakdır” diyebilir misin? +Hepsi bir. +Madam ki mekandan münezzehdir. +Bunu kabul etmeli. +Çünkü sonra istiva-yı emkine lazım gelir. +Yerdekiler nasıl ararsa gökdekiler de öyle arar. +Melekler daha yakın değil. +Nasıl ki emkinenin Cenab-ı Bari’ye nisbeti ale’s-seviye ise ezmine de böyle. +Fakat biz tasavvur edemeyiz. +Şüphesiz ezelde olan şeyler nasılsa ebedde olan şeyler de öyledir. +Zaman ile mukayyed olmayınca ezminenin de ebed beyninde fark yok. +Geçmiş gelecek birdir. +Hepsi ilm-i bir an gibidir. +Madam ki bütün ezeliyet ebediyet na-mütenahi bir müddet ilmi’llahda hazırdır; senelerin ne hükmü kalır? +Lakin “Ümmetimin ömrü bir gündür. +Bin sene yaşayacaklar. +Eğer... +olursa... +daha yarım gün ilave olunur. +Demek ki bin beş yüz sene sonra kıyamet kopacakmış. +Haber-i sahih değil bu. +Peygamber Efendimiz böyle buyurmadı. +Bundan başka türlü tasrih de etmedi. +“Kıyametle ben böyleyim.” Haydi fazlayı al. +Murad o değil ya. +Fakat bazılar öyle anlamışlar arada ne kadar fark var? +Orta parmağı ile şehadet parmağından ibaret o kadar bir zaman kalmış. +Öyle de alınsa madam ki geçmiş müddeti belli değil ati de belli olmaz. +Hiç şüphe ve tereddüd etmeyiniz. +Kıyameti kapıya getirenler düşmanlık için getiriyorlar. +Buna dair ne ayet var ne hadis var. +– Gayet yakındır hemen hemen geldi. +Demek ma’kul görülmez. +Herkes vazifesiyle meşgul olmalı. +Selamet-i umumiyyeyi te’min uğrunda kendini feda etmeli. +Düşmanların fitnesine kulak asmamalı. +– Bir fenalık olursa ne yapabileceğim. +Eh işte kıyamet kopuyor. +Layık mı ahaliyi böyle meskenete düşürmek ciddiyetden tenfir etmek? +– Çalış çalış ne olacak? +Bir gün yarın Deccal çıkacak bir lokma bir hırka!.. +Böyle kana’ati ataletle tefsir ederler.. +Kana’at bu demek mi? +Kana’at demek alemin malına hırs etmemek nasibine kani’ olmak. +Çalışırsın kısmetin ne ise ona razı olursun. +“Niçin onda var bende yok?” Kimsenin haline hırs etmezsin. +Budur kana’at. +Yoksa meskenet demek değildir. +Esbabı hazırladıkdan sonra Allah’a tevekkül ol. +Te’sirini Allah’dan bilmeli. +Fakat . +Eğer siz esbabına tevessül ederseniz o vakit Allah nusret eder. +Esbaba daima tevessülle emr eder. +Nasıl ki Peygamber Efendimiz bizzat kendi de çalışdı. +Her bir zahmete katlandılar. +Bize ahlafa ders verdiler. +Eğer du’a ile iş bitse Peygamber’in du’asından büyük du’a mı olur? +Gazaya gitmeye ne hacet vardı? +Oturduğu yerde ellerini kaldırır du’a ederdi hemen düşşeklinde yazılmanlar yere batar giderdi. +Böyle mi yapdı? +İnsan çalışmakla me’murdur. +Gazi olacak şehid olacak dünya ve ahiret sa���adetini kazanacak. +Esbab dünyasıdır bu. +Çalışmak devresidir bu. +Havarık devresinde bile öyle harikalar hikmete muhalif mu’cizeler olmuyordu. +misiniz içinizde hayırlı olan kimdir? +Allah’ın Peygamber’in sevdiği kullar iki cihanda mes’ud bahtiyar olanlar kimlerdir? +Ol kimselerdir ki ahiret için dünyayı terk etmemişler dünya için de ahireti terk etmemişler. +İkisine de çalışmışlardır. +Çünkü bilmişlerdir ki ahiret sa’adeti dünyayı yıkmakla olmaz dinine hizmetle vatana hizmetle olur. +Böyle olan kimse kendi selamet-i ailesi ve bütün bilad ü memalik-i İslamiyye’nin refahını arzu eder. +Yalnız kendi menfa’atini düşünmez. +Nas içinde ahireti dünya için terk etmişler var: +Dünya yeter bize!... +diyorlar. +Bir kısmımız böyledir. +Asıl fenalık budur. +Lakin öbürleri de fena. +Onlar şöyle diyorlar: +Bize ahiret lazım. +Dünya nemize lazım?.. +Tenbellik ederler işden çekilirler. +Ha’inlere meydan veriyorlar. +Ne yaparlar? +Kimi tekkeye çekilir kimi Mekke’ye çekilir. +Bazıları da evinde oturur. +Köşe minderinde koltuğunda imrar-i hayat eder. +İşsizlikden boş boşuna durmakdan kuvve-i fikriyyeleri atıl bir hale gelir. +Esnemekden başka meşgaleleri olmaz. +Halbuki her insanın elinden bir iş gelir. +Gerek cismi gerek fikri i’mal etmeli. +İşi gücü terk ile köşe-i inzivaya çekilmek hamiyyetsizlikdir. +Kendi geçineceğini te’min edip bir köşeye çekilmek yahud kahvehanelerde pineklemek... +pek mezmumdur. +Bu gibi insanlar cem’iyet-i beşeriyyeden sayılmaz. +Onlara “insan” ıtlak etmek abesdir. +Ne cismen ne fikren insanlıkda bir alakaları yokdur. +Onlar bu cemiyet efradından ma’dud değildir. +Bir şeyin ki vücudu ademi müsavidir; ona bir isim takmak abesdir. +Herkes elinden geldiği kadar çalışmalı. +Elinden başka bir şey gelmeyen varsa du’a ile iştigal eder. +Du’a kazanmaya da çalış! +Ama du’aya bi-hakkın layık olmalısın. +Veza’if-i diniyyeyi hukuk-ı ibadı ifa etmelisin. +Yoksa öteden beriden la’netler bed-du’alar yağarsa hayır-du’a ne fa’ide verir. +Daima hüküm aglebindir. +– Öyle bir ağızla du’a edin buyurmuş Peygamber öyle bir ağızla ki hiç bir günah etmemiş ola. +Meleklerin ağzı gibi. +– Meleklerin du’ası müstecab değil mi? +Onlar ma’sumdur. +Bir şeye du’a ederlerse mutlaka müstecab olur. +Nasıl ki beş vakitden sonra musalli yerinden kalkmayıp kıbleye müteveccih durursa kalkıncaya kadar mela’ike-i kiram kendisine du’a ederler. +Dünya kelamı etmedikce vaz’iyyetini değişdirmedikce kıbleye karşı durduğu müddet bu du’a devam eder. +Namaz içinde oldukça şüphesiz daha ziyade feyz alır. +İhlas ile kılarsa meleklerin du’asına mazhar olur. +İşte Resul-i Ekrem Efendimiz böyle buyurdular: +– Öyle bir du’a ile du’a etmelisiniz ki red olmasın. +Evvela günah etmedik bir ağızdan sadır olsun. +– Aman ya Resulallah! +Nasıl böyle ağız bulalım? +Hepimizin ağızları... +Resulullah Efendimiz tebessüm ederek buyurdular ki: +Maksadım nedir bilir misiniz? +Din kardeşinin ağzıyla sana du’a olunsun. +O du’ayı Allah te’ala red etmez. +Bilirsiniz ki her kim günah işlemişse kendi ağzıyla işlemişdir. +Herkese iyilik edin. +Güzel mu’amele edin. +Mecbur edin ihvanınız size du’a etsin. +Diğer hadisde buyurmuşdur. +Yani bir mü’min bir mü’mine ani’l-gıyab ya kendisi iyilik görmüş yahud millet hakkında onun vücudunu hayırlı addetmiş de haberi olmayarak du’a eylemiş olur. +Muvazzaf melekler vardır du’a eden kimseye de du’asının bir mislini tebşir ederler. +Elhasıl günah etmedik ağızla du’a edin demek din kardeşinin du’asını alın demekdir. +Benim ağzımla sen günah işleye bilir misin? +Sana nisbetle benim ağzım ne sayılır? +Günah işlememiş. +Filhakıka du’a kazanmak da büyük şey. +Lakin işte bir dereceye kadar layık olmalı. +Eğer ona mukabil bin tane bed-du’a alırsa o du’anın hükmü kalmaz. +Çünkü hüküm ekserindir. +Sadede gelelim ne buyuruyorlardı? +– Ey ümmetim! +sizin hayırlılarınız kimlerdir bilir misiniz? +Ol kimseler ki ahiret için dünyasını terk etmez dünya için de ahireti terk eylemez. +Nasın üzerine bar olmak istemez. +Bazı tenbel insanlar da vardır: +– Zenginlerden aldığım zekatla geçinirim!.. +der. +Asla sa’yi himmeti yok. +Ötekinin berikinin vereceği sadaka ile geçinir. +Ma’işetini beytü’l-mal-i müsliminin i’aşesine hasr eder. +Bunlar da mezmumdur. +Herkes çalışmalı kendi ma’işetini te’min etmeli. +Aciz kalırsa o vakit beytü’l-male bakmalı. +Ama bir hizmet mukabilinde olursa o başka. +Umur-ı müslimine hizmeti var. +Elbet ücretini alacak. +Fakat hevadan bir zalim yahud bir miskin para almaya kalkışır. +Halbuki hiç hadis-i şerifini kendilerine isma’ etmeli. +da’vası vardır. +Terakkiyat-ı İslamiyyeye dair bir arzusu yok. +Belki şer’-i şerifi ona gayr-i müsa’id görür. +Düşmanların iddi’asını takviye eder durur. +Kimisi evza’ ile kimisi takrirle mesleğini i’tikadını gösterir. +Kuru dindarlık sa’ikasıyla dine büyük bir hıyanetlik edenler öteden beri bu fırkadır. +Bunlara “gulat-ı mutasavvıfe” derler. +Onlar fikr-i ahiretle ezvak-ı diniyye ile –guya– o kadar müstağrak olmuşlar ki bunun haricinde bir matlab yok imiş dünyaca terakkı abes imiş dünyaya tapmak sayılırmış. +Öyle mi? +Bir kere düşünmeli: +Allah tayyibat-ı rızkı ibadına reti olmayan şahıs insan sayılmıyor. +Niçin hasret kalasın? +Niçin evladın sürünsün?. +Bu fikir meskenetden ataletden gelir. +Hiç başka değil! +– İşte ben Allah adamıyım. +Ahiretdir benim sevgilim!.. +diyor. +Halbuki gönlünden dünyayı çıkaramaz. +Asıl ehlullah olanlar gönlünden bütün masivayı gönlünden çıkarmışlar. +Fakat yine ellerinde vardı. +Celaleddin Rumi hazretleri padişah gibi yaşardı. +Lakin: +– Elimdedir diyordu gönlümde yok. +Sırası gelince hepsini birden Allah yolunda feda ederim.. +Filhakıka feda ederlerdi. +Hazret-i Süleyman gibi. +Cinlere perilere dağlara rüzgarlara... +Bütün hala’ika hüküm-ferma idi. +Halbuki indinde hiç ehemmiyeti yokdu. +Kalbini oraya çevirmiyordu. +Daima Hak ile iftihar ederdi. +O yalnız bir mu’cize idi. +Bu halde bu siretde ehlullah da gelmiş. +Bütün dünyaya hükmü nüfuzu geçmiş. +Lakin gönlünde hiç değeri yok. +verdiler: +– Efendim! +dediler Bağdad’dan halife-i müslimin yirmi deve yükü size hediye göndermiş. +Nefis kumaşlar nadide hil’atler hiç görülmemiş türlü türlü şeyler... +Geliyor efendim kervan getiriyor!.. +Böyle demeleri üzerine İmam-ı A’zam efendimiz: +– Elhamdülillah!.. +dedi. +– Hah dediler sevindi. +Bak neler geliyor işitdi de memnun oluyor... +Aradan beş altı gün geçdi kendisine: +– Te’essüf edecek bir şey var dediler. +– Ne imiş? +– Develeri yolda zabt etmişler. +– Elhamdülillah dedi... +Şaşdılar şimdi. +Evvelce gelmekde olduğunu tebşir ettiler “elhamdülillah” dedi; şimdi zayi’ olduğunu söyliyorlar yine “elhamdülillah”. +– Acaba hikmeti nedir? +diye birisi su’al etdi. +Zahiren tenakuz var. +Gelmesinden memnun olursa zıya’ından mahzun olmalı idi. +Halbuki iki suretde de bir sevinclik alameti müşahede edildi. +Buyurdular ki: +– Hani gelip bana tebşir etdiniz: +“Sana nefis kumaşlar hil’atler mallar geliyor” dediniz. +O zaman kalbimi yokladım. +Bakdım ki hiç bir sevinc duymadım. +O haber gelmeden evvel gönlüm nasılsa geldikden sonra da yine öyle. +Bunun için “Elhamdülillah ya Rabb” dedim. +Sonra eklediniz: +“Zayi’ oldu” dediniz. +O vakit de gönlümü yokladım hiç bir keder duymadım... +İki hamdim de bir şey üzerine. +Tenakuz yok. +Böyle olursa bütün dünya senin olsun. +Halbuki onlar böyle mi? +Allah’a bile küsüyor: +– Niçin ona verirsin bana vermiyorsun?.. +diyor. +Kendi kusurunu bilmiyor. +Kendi çalışmıyor. +Öyle kalıyor. +İlmi yok irfanı yok. +Kazanmaya erbab olamıyor. +Sonra olanlara hased ediyor. +Onlar çalışmıyorlar da aleme hased ediyorlar. +Çalışın Allah’ın fazlına layık olun zengin olun makbul olun mu’teber olun. +Yoksa: +“Niçin az olsun?” derse nankörlükdür. +Bazı adamlar var hiç parası yok; fakat olsa neler yapacak ne fenalıklar ika’ edecek... +Gönlünden “elime çok para geçse” diyor “şunu yapsam bunu yapsam...” Zihninde hayli fesadlar kurar. +O yapmış gibi olur; çünkü daima onu temenni eder. +Allah kulun kalbine bakıyor. +Elinde yok yapamıyor. +Fakat kalbinde ne ümniyyeler ne emeller besliyor. +Elde olmamış yapmamış... +Su’-i niyyet ile yaşarsa yapmış sayılır. +Onun için şari’ bize: +“Fakır olun” demedi. +“Zengin olun da hüsn-i isti’mal edin” buyurdu. +Fakırlik aklen de iyi mi addolunur? +Asla! +Fakr insanı nelere sevk etmez?.. +Fakr sebebiyle yalan söyler fakr sebebiyle her fenalığa cür’et eder. +Fakr ahlakı bozar. +Fakat zengin olup azmamalı. +Elhasıl ahireti istiyorlar dünyayı bırakıyorlar. +Ahiret için zahiren dünyayı terk ediyorlar fakat gönüllerinden çıkarmazlar. +Hal ü siretlerini tasvir etdik. +Bir takımları da dinsizlik hasebiyle: +“Ahireti istemeyiz” derler. +Halbuki bilmezler ki dünya da olmaz sonra. +Hüsn-i ahlak din ile iman ile ka’imdir. +Din dünyaca da i’tibarı olmaz. +Dünyada da sonu gelmez. +Çalışmakla zengin olsa da akıbeti vahim olur. +Dinsizlik i’tikadsızlık edip de istihsal-i servete çalışanlar zannetmem ki devamlı bir ikbal bulsunlar. +İnsan meşru’iyet dairesinde kazanırsa gerçekden kazanmışdır. +kımları kuru dindarlık da’vasında bulunarak tedenniyata sebeb olurlar. +Bir takımları da su’-i i’tikad ile menfa’at-perestlik cihetine saparlar türlü türlü fesad ika’ ederler. +Bu yüzden İslamlar beynine büyük tefrika düşmekdedir. +Pek a’la tahsil etmiş terakkı yolunu öğrenmiş. +Menafi’-i beşeriyyeye çalışacaklar iken bazı eşhas dinsizlik sa’ikasıyla veya su’-i ahlak muktezasınca gayr-i meşru’ harekatda bulunurlar. +Bu yolların ikisi de batıldır. +Ne dini bırakmalı ne dünyayı. +Dini muhafaza için sa’adet-i uhreviyye kazanmak için terakkiyat-ı dünyeviyye lazımdır. +Selamet-i milliyyemiz düşmen elinde kalırsa halimiz ne olur? +Bundan sonra bütün ebna-yı vatan arasında bilhassa mektebliler ile medreseliler beyninde münaferet kalkmalı. +İki taraf da i’tidal noktasına yaklaşmalı!.. +Yoksa bu tezebzüble te’min-i selamet edemeyiz... +Matba’a-i Uhuvvet Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Şubat Birinci Sene - Aded: +Hürriyet-i şer’iyyenin merkez-i dairesi ehemm-i feva’id ve a’zam-ı mezayası zümre-i ahrarın akdem-i mesa’isi emr-i bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerdir ki büyük ve küçük her ferde cem’iyyet-i İslamiyyeyi teşkil eden her kavme ifa-yı nesa’ih-i halisane bu vazife-i aliyenin üssü’l-esası ve rükn-i a’zamı olduğu vareste-i izahdır. +Hadis-i şerifiyle mü’eyyed bulunan bu rükn-i celili ekabir-i eslaf ale’d-devam muhafaza ederlerdi. +Hatta hulefa-yı izama mübaya’a esnasında şera’it-i esasiyyeden olmak üzere ber-vech-i sarahat zikr etmek mu’tad idi. +Çünkü Cenab-ı Risalet-me’ab efendimizden böyle telakkı edilmiş idi. +Buhari-i Şerif’de keşide-i silk-i rivayet buyrulduğu üzere ashab-ı kiramdan Cerir bin Abdillah radiyallahu anhu – Basra emiri cenab-ı Muğire’nin vuku’-ı vefatında emir-i lahık vürud edinceye kadar ahali-i beldeyi teskin maksadıyla Resul-i Ekrem Efendimiz’e ben ilk mülakı olduğum zaman; “Ya Resulallah size İslam üzerine bi’at ederim” dedim. +Ol Hazret der-akeb kelam-i şeriflerini minin her ferdine nasih ve mürşid hayır-hah-ı da’imi olmak şartdır. +Ben de o zaman bu minval üzere mübaya’a eyledimdi demişlerdir. +Cenab-ı Cerir’in “İslam” ta’birinden maksadı rivayet-i aharda tasrih olunduğu vechile ikame-i salat ve ita-yı zekat gibi veza’if-i İslamiyyedir. +İşte bu takım fera’iz-i diniyyenin kabulünü şari’-i ekrem efendimiz efrad-ı müslimine nasih ve hayır-hah ve onları sebil-i selamete mürşid olmaya ta’lik buyurmuş oluyorlar. +Bunu mü’eyyed daha bir çok ehadis-i sahiha vardır. +Hulefa-yı izam muvacehesinde irad olunan hak sözlerin biri de Huzeyfe bin el-Yemanr.a.’ın Faruk-ı a’zam hazretleri tarafından “Eğer bende bir meyl ve inhiraf eseri hissedecek olsanız ne yaparsınız” buyurduğu hengamda müşarun-ileyhe hitaben “biz sende zerre kadar bir eser-i inhiraf görmüş olsak vallahi –kılıçlarımız ile– takvim ederiz” demesidir ki mehabet-i celilesiyle ma’ruf olan hazret-i müşarunileyh bu sözü istima’ buyurunca Huzeyfe’ye asla gücenmedikden başka bir def’a daha tekrar kelam etdirerek bundan dolayı ümmet-i Ahmediyye’de böyle natık-ı bi’l-hak zevatın mevcud olmasına mebni Cenab-ı Hakk’a azim teşekkürler etmişdi. +Hazret-i müşarun-ileyhin kemal-i insaflarına dal olan dela’ilin biri de kelam-ı şerifleridir. +Yani indimde nasın en sevgilisi bana aybımı ihtar edenlerdir. +Bu ma’nayı müfid olmak üzere müşarun-ileyhin – – kelamları daha meşhurdur. +Bir def’a da şöyle buyurmuşlardı: +“Lede’l-icab bir kavmin umurunu ıslah için valilerini tebdil etmek bence gayet asan bir şeydir.” Bu kelam-ı alileri ile de me’muriyetlerin hürriyetini i’lan buyurmuş oluyorlar. +Filvaki’ bir me’muriyeti bir şahs-ı mu’ayyene hasr etmek o me’muriyeti ona hadim ve esir kılmakdır. +Halbuki me’murun ta’yin olunacağı me’muriyete hadim olması lazımdır. +Kabil-i iştirak olmayan me’muriyetlerde bulunmak insanda hiss-i istibdad tevlid eder. +Bir de bir hizmete daha ehliyetli zat var iken gayrisini ta’yin ve ibka etmek –ehadis-i şerife delaletiyle– Cenab-ı Hakk’a Resul-i zi-şanına ve kaffe-i müslimine hıyanet addolunur. +Mesalih-i ibad bütün emanetullahdır. +Amme-i nasa te’allük eden bir mashalatı ehli olmayan kimseye tevdi’ emanetullahı tazyi’ ve ibtal olduğu hadis-i aharda musarrahdır. +Cenab-ı Bari te’ala ayet-i kerimesinde muhafaza-i emanatı en mü’ekked suretle emr ü ferman buyurmuşdur. +hadis-i şerifi de Cami’-i Sahih-i Buhari’de mezkurdur. +Me’muriyetlerin mukteza-yı hürriyetlerinden biri de me’mur olacak zatın kavi ve emin olması kudret ve kifayet emniyet ve istikamet ashabından bulunmasıdır. +Çünkü her me’mur me’muriyetin eciri addolunur. +Kur’an-ı Kerim’de buyurulmuşdur. +Bina’enaleyh şu iki şartın biri mefkud olursa me’muriyetin fa’idesi za’i olur gider. +Eslaf-ı güzin-i İslam bu hakıkate hep aşina bulunurlardı. +Hikaye olunduğu üzere bir def’a Ebu Müslim Hulali rahimehullah Mu’aviye hazretlerinin huzuruna dahil oldukda “Esselamü aleyke eyyühe’l-ecir” hitabiyle selam verdi. +Hazır bulunanlardan bir zat “Münasib olan eyyühe’l-emir diye hitab etmelisin” demiş ise de Mu’aviye r.a. “Hayır! +Pek a’la söylüyor. +Filhakıka biz ecirden başka değiliz” diye i’tirafda bulundu. +Ebu Müslim tekrar “Evet! +Sen bir ecirsin ra’isin. +Koyunların sahibi seni isticar etmişdir. +Onların aliline müdavat geride kalanlarına merhamet ve müra’at edersen ücretini almaya hakkın olabilir ve illa müstahakk-ı mücazat olursun” demişdi. +bazen daha büyük feza’il ve kemalatı haiz olan zat bırakılır da onun ma-dununa tevcih-i manasıb olunurdu. +Çünkü o hizmet için aranılan ehliyet onda bulunurdu yahud daha ziyade fa’aliyet müşahede edilirdi. +Matlub ise temşiyet-i mesalih-i ümmetden ibaretdir. +Zıll-ı zalil-i hürriyetin meşmulatından biri de serbesti-i efkardır. +Bir maslahatda alakadar bulunanların her biri re’y ü mütala’asını tahriren olsun şifahen olsun serd ü beyana şer’an me’zundur. +Bilhassa da’i-i muhatara olan bir gaflet ve hatayı izale hususi ve umumi tareyanı melhuz bir fesadı bi-nihaye asar-ı nebeviyyede musarrahdır. +Hele kendi hukukunu muhafaza ve müdafa’a için icab eden bess-i şekvadan hiç bir vakit hiç bir kimse men’ olunamaz. +Bu hürriyet bu salahiyet Buhari-i Şerif’deki hadisi şerifiyle de bilcümle ashab muvacehesinde miye veya işaret ile ta’yin olunan eşhasın mesavisini i’lan etmek gayr-i ca’izdir. +Zira şer’-i şerif her şahsın dem ve mal ve ırzdan ibaret mevadd-ı hayatiyyesini ta’arruzdan masun kılmış bunlara dair hürmet ve ri’ayet her mükellefe vecibe-i zimmet olduğunu i’lan etmişdir. +Eğer naşir-i mezemmet duçar-ı mazlumiyet olmasıyla te’allül edecek olursa ma’zur görülmez. +Çünkü iddi’a etdiği hukukunu ihkak için a’id olduğu mahkemeye müraca’at oradan istihsal-i meram edemezse o mahkemenin hakimini ma-fevkine şikayet etmek hakkını haizdir. +Esta’izü billah nazm-ı celili bu babda büyük bir düsturdur. +Mehakimin gayri mahalde bir şahsın me’ayibine hate uğratmak rüsvay etmekdir. +Buna ne şer’an ne örfen müsa’ade yokdur. +Meğer ki bir kimsenin terbiye ve ıslahı başka tarikle mümkün olmayıp i’lan-ı mesavisi mukteza-yı zaruret olursa ol vakit bi-kadri’z-zarure bahs ve i’lan olunur. +Şer’-i şerife tebe’an bu bahs ve i’lanı kanun-ı hürriyetde tecviz edebilir. +hadis-i şerifi bu hikmet-i siyasiyyeyi havidir. +Ulum ve ma’arif ve hıref ve sanayi’a te’allük eden hürriyet levazımından biri de bunların hiç birine na-ehil olanların bahs ve müdahale suretiyle ta’arruzda bulunmamasıdır. +Bu hürriyet muhafaza edilmeyecek olursa müdahilinin tasarruf ve tecavüzleri nisbetinde ilme san’ata fesad karışdırılmış ilmin şa’şa’a-i kemaline san’atın revnak ve revacına noksan iras edilmiş olur. +Hakim ile müftünün kavanin-i tıbbiyeye dair mütala’ada bulunması gayr-i ma’kul olduğu kadar riyaziyyun vesairenin mebahis-i amika-i diniyyeye karışması da mahz-ı füzul ve gayet gülünc olacağı tabi’i her birinin tecavüz-i hadd sayılacağı emr-i celidir. +Her fennin gavamızı ehl ü erbabına terk olunmalı bi-kaderi’l-imkan anlayabilmek isteyenler onlara müraca’at etmelidirler. +Bülega-yı Arab’ın mesel-i meşhuru buna şamil olduğu gibi şu’arasından biri de: +diyerek ata binen her şahıs onu kullanamaz. +İşgüzarlık iddi’asında bulunan kimse hemen tasdik olunmaz me’alini rak irad edelim: +Hati’e nam şa’ir-i meşhur eşraf-ı Arab’dan Züberkan bin Bedr’e hitaben inşad etdiği bir kasidede şu: +beytini de derc etmişdi. +Bundan dolayı Züberkan beni hicv etdi diye şa’ir-i mezburu Hazret-i Ömerü’l-Faruk’a şikayet eyledi. +Müşarun-ileyh bunun cihet-i hicvi herkese nümayan değildir. +Bakalım Hassan bin Sabit ne diyecek buyurdukdan sonra cenab-ı Hassan’ı celb ve da’vayı ona hicivdir dedi. +Vakı’a öyle olduğu derkar idi. +“Sen sakın talib-i mekarim olma yerinde otur sana yaraşan budur. +Sen ancak ta’am yiyen elbise giyen bir kimsesin” ma’nasını müfid olan beyt-i mezkurun muhatabı himmetsizlik ve kabiliyetsizlik ma’lum idi. +Fakat münaza’a vuku’ bulan mesa’ilde ehl ü erbabına müraca’at lüzumunu te’sis maksadıyla bu yolda mu’amele buyurdu. +Her fen ve san’atın ekabiri merci’-i müşkilat kılınır nefy ve isbatda münhasıran onların hükümleri medar-ı fasl ittihaz edilirse milletin ıslah u terakkısinden ümid kesilmez. +Aksi takdirde ise her kafadan bir ses çıkacağından fevz ü felah kapısı kapanır. +Nazm-ı şerifi de bu tarz-ı teslime bu kadir-şinaslığa irşad etmiyor mu? +Ale’t-tahkık Cenab-ı Hak adl ile hukukda müsavata ri’ayet edip her zi-hakka hakkını vermek ile ve ihsan ile halka iyilik etmek ile ve bilhassa zi-karabete muhtac oldukları şey’i i’ta ile emr eder ve fahşa’dan kizb bühtan zina vesaire gibi kavlen ve fi’ilen kubuhda müfrit zünubdan ve münkerden taba’i-i selimenin nefret edip hoşlanmadığı şeylerden ve bagy ve zulümden nas üzerine isti’la ve istiladan onlar üzerine tecebbürden nehy eyler. +Cenab-ı Hak bu müstahsenatı emr ve bu müstakbehatı nehy ile size nush ü pend ediyor bu da sizin mütenassıh olmanızı murad eylediği içindir. +Bu ayet-i celile hayır ve şerrin beyanını en cami’ bir aslü’l-usuldür. +Dini siyasi ictima’i şahsi iktisadi her nevi’ salah ve sa’adete irşad ediyor. +Adl bütün feza’ilin menba’ıdır. +Cem’iyetin zabıta-i hayat-ı siyasiyyesi efrad-ı cem’iyyetin zamin-i can u mal ve namusu adldir. +İnsan hukuk-ı meşru’asına adl ile malik olur. +İnsana mevhibe-i fıtrat olan sırr-ı hürriyet adl ile tecelli eder. +Fakat yalnız adlin te’essüs etmesiyle bir kavm mes’ud olamaz. +Nur-ı feyz-i adlden istifade etmek lazımdır. +İnsan ise tek başına hava’icini istihsal edemeyeceği cihetle te’avüne muhtacdır. +Te’avün hüsn-i mu’aşeret cinsinin müvasatına lutf ü keremine de arz-ı iftikar eyler. +Bunun içindir ki te’avün hüsn-i mu’aşeret şefkatün ala halkillah bivayegan ve muhtacine medd-i dest-i muvasat veza’if-i esasiyye-i beşeriyyedendir. +Kesb-i ticaret etmek tahsil-i ilm ü ma’rifet eylemek şirketler teşkil etmek te’avün cümlesindendir. +Kesb ü ticaret eden ma’işetini tedarik eylediğinden hayatı cem’iyete bar olmakdı başka diğerlerinin hava’icini husule getirdiği veya teshil eylediği cihetle cem’iyete yardım etmiş olur. +Tahsil-i ilm ü ma’rifet edenler diğerlerine kuva-yı maddiye ve ma’neviyyelerini tenvir ve tenmiye mat-i umur şirketlerin kuvvetine müsahhar olduğundan şirketlerin cem’iyete yardımı pek mühimdir. +Te’avün hüsn-i mu’aşeret şefkatün ala halkillah bunların cümlesi ihsan mefhumunda dahildir İşte cem’iyetin asayişi hukuk-ı insaniyyenin himayesi adl ile te’min edildikden sonra fuyuz-i adl ile sirab olmak için ihsana lüzum-ı kat’i olduğundan bu hikmete mebni Cenab-ı Hak adle ihsanı terdif eylediği gibi reza’il ve seyyi’atdan tecerrüd dahi cem’iyetin revabıt-ı zaruriyyesinden ve insanın dareynde felah ve necabetini mucib esbabdan olmağla reza’il ve seyyi’atdan te’arrinin lüzumunu da emir buyurmuşdur. +Bu cihetler yegan yegan te’emmül ve tedkık olunursa ayet-i kerimenin ne kadar cami’u’l-me’ani bir düstur-ı a’zam olduğu nümayan olur. +Bunun ayet Kur’an’da hayrı ve şerri en cami’ bir ayetdir dedi. +Kadi Beydavi hazretleri tefsirinde bu ayet Osman bin Maz’un radiyallahu anhın sebeb-i İslamı olmuşdur dedikden sonra Kur’an’da bu ayetden başka bir şey olmasa idi yine onun hakkında her şeyin beyan-ı beliği ve alemlerin hidayet ve rahmetidir vasfı sadık olur idi demiş. +Ve bu ayetin nazm-ı celili akabinde mütala’asını da ilave eylemişdir. +Resul-i Ekrem Efendimiz ba-emr-i ilahi kaba’il-i Arab içine çıkdığı bir sırada Şeyban bin Sa’lebe kabilesine mülakı olarak vahdaniyet-i ilahiyyeyi ve risalet-i seniyyesini tasdik ile beraber Kureyş zat-ı nübüvvet-penahını tekzib eylediklerinden kendine nusret etmeye onları da’vet buyurması üzerine içlerinden Makrun bin Amr: +“Bizi neye da’vet ediyorsun ya eha’l-Kureyş!” dedikde Resul-i Ekrem diye ayet-i kerimeyi nihayetine kadar okuyunca Amr; “Vallahi sen mekarim-i ahlak ve mehasin-i a’male da’vet ediyorsun. +Seni tekzib edip aleyhine kıyam eden kavim ifk ü iftira etmişdir” dedi. +Bu def’a da Resul-i Ekrem Efendimiz bu ayeti Velid’e okudukda Velid tekrar kıra’et buyurmasını niyaz etmesiyle kıra’eti sına hayran olarak: +“Aman bu ne tatlı ne cazibeli hüsn-i beyan” demişdir. +Müftiyü’r-Rum Muhammed el-Fenari hazretleri Fusulü’l-Beda’i’de esbab-ı şerai’in beyanına dair fasl-ı sadisinde zikr etmişdir ki: +“Umur-ı me’aş ve me’ad bey’ ü şiralar Hakk’ın amilleridir takdir eylediği rızıkları ibada onlar isal ederler. +Bilad ü emsarın ümranı ancak kesb iledir. +Kesb ayat-ı celile-i Furkaniyye’de ünvan-ı şerefi ile medh ü sitayiş buyrulmuşdur. +Kesb iledir ki mürüvvet ve sul olur. +Kesb enbiya’-i izam aleyhimü’s-selam hazeratının sünnet-i seniyyeleridir. +Cenab-ı Ebu’l-beşer Adem aleyhi’sselam çiftçi Şit aleyhis’s-selam dokumacı İbrahim aleyhi’sselam bezzaz idi... +Şirketlere de ihtiyac bulunduğu zahir ve bahirdir. +Bazı kimseler olur ki turuk-ı ticarete vukufu olduğu halde malı bulunmaz yahud malı bulunur da derece-i kifayede olmaz. +Bazıları da vardır ki derece-i kifayede malı bulunduğu halde turuk-ı ticarete vukufu olmaz. +Bu makule kesan arasında akd-i şirkete ihtiyac olduğu gibi ahadın yapamayacağını hey’et ve cem’iyet yapabileceğinden bu cihet Şirketler alem-i ticaretin ruhu mesabesindedir. +Umur-ı ticariyyenin bu kadar vüs’at peyda etmesi şirketler sayesindedir. +Me’ser-i külliye-i beşeri saha-i vücuda isal eden şirketlerdir. +Görülmüyor mu? +ki kargahlar te’sisi tür’alar kanallar küşadı demiryolları yapılması gibi bunca umur-ı cesimenin hemen kaffesi şirketler ile meydana gelmişdir. +Biz kendimizi düşünürsek bu babda haricden delil taharrisine muhtac olmayız. +San’at ticaret şirket gibi menahic-i sa’adeti kendimize seddeylediğimiz günden beri sırtımızdaki gömleğe varıncaya kadar bütün havayic-i zaruriyyemizi bilad-ı ecnebiyyeden celb etmeye başladık. +İğne ipliğe varıncaya kadar bi’l-cümle ihtiyacatımızı haricden tedarik ediyoruz. +Evvelleri Mi’mar Mehmed Ağa’larımız Mi’mar Hasan Ağa’larımız var iken ve mahsul-i çire-i destleri bulunan asar-ı muhalledenin revnak ve fehameti hala gözlerimizin önünde pertev-feşan iken bugün hemen külliyen denebilecek bir ekseriyet ile ma’bedlerimize varıncaya kadar mebanimizi başka eller ile bina ediyoruz ve kıss aleyhi’l-bevaki. +Lehu’lhamd fıtratın elvan-ı mehasini ile zibende bir hak-i pake malikiz. +Hakkımızda rayegan olan bu lutf-i Mevla’nın eda’-i şükrü ancak çalışmak ve turuk-ı meşru’a-i insaniyete salik olmak ile olur. +Mevakıf’ın dibacesinde Kadi Adud hazretleri şöyle nakl ediyor: +“Bazı ekabir-i ümmet haber-i meşhurunun ma’nasını beyan sadedinde dediler ki Fahr-i Enbiya’ Efendimiz ümmetinin ihtilafıyla onların ulum u ma’arifde ihtilaf-ı himmetlerini murad buyurmuşdur. +Mesela onlardan biri ef’al-i mükellefine müte’allik ahkamı zabt için fıkha himmet edip diğer biri de hıfz-ı aka’id için ilm-i kelama himmet ederse bu iki ilim sayesinde emr-i me’ad ile nev’-i beşeri takvim edecek olan kanun-ı adl nüsk ve intizam peyda edeceğinden onların bu suretle ihtilaf-ı azm ü kasdları kendi haklarında rahmetdir. +Nitekim ashab-ı hıref ü sanai’in her biri bir hırfet ve san’at ile meşgul olmak üzere himmet ve kasdları ihtilaf ve tenevvü’ eyledikde emr-i me’aşdaki nizam tekemmül edeceğinden ümmetin hıref ü sanai’ce Mülteka şarihi Damad merhum kesb faslında kesbin menfa’ati kasibe münhasır değildir gayra da şamildir dediği yerde: +hadis-i şerifini zikr etmişdir ki me’al-i alisi: +“Nas ruy-i zeminde Cenab-ı Hakk’ın ıyalidir ve nasın Cenab-ı Hakk’a en sevgilisi yerine “ ” şeklinde. +onun ıyaline nef’i en ziyade olanlardır” demekdir. +Yine fasl-ı mezkurda şunu da zikr etmiştir: +“Kesb farz oldu. +Çünkü eda’-i ibadat ancak kuvvet-i beden ile olur. +Kuvvet-i beden namazda setr-i avret edecek şeylere ihtiyac vardır ki bunların hepsi ale’l-ade ancak iktisab ile hasıl olur. +Rusül-i kiram aleyhimi’s-selam hazeratı iktisab eyledikleri gibi Hulefa-yı Raşidin radiyallahu anhum hazeratı da iktisab ederler idi.” Şeyhzade merhum Sure-i Mümezzil’de ayetinin tefsirinde şöyle diyor: +Cenab-ı Hak fisebilillah cihad edenlerle kendinin ve ıyalinin te’ayyüşü ve zevi’l-hacata ihsan için mal-i helal iktisab edenleri bu ayetde bir yere cem’ ederek bu iki sınıfın derecesini müsavi kılmış olmağla ticaretin cihad menzilesinde olduğunu beyan buyurdu. +Aleyhi’s-salatü vesselam efendimiz buyurdukdan sonra bu ayet-i kerimeyi okudu. +Her kim bir beldeden diğer beldeye erzak celb edip de onu o günkü es’ar ile satarsa o kimsenin indallah menzilesi şüheda menzilesinde olur.” İntiha. +Mu’amelatda sadık tacirin rif’at-ı makamı hakkında yine lisan-i dürer-beyan-ı peyamberiden hadis-i şerifi sadır olmuş ve kesb-i meşru’un talebi her müslim ve müslimeye farz olduğu da eser-i nebevisinde beyan buyrulmuşdur. +Hak sani’ ve dehr kar-gehdir Bunda amel etmemek günehdir Her kimse gerek gelen mahalde Bu kar-geh içre bir amelde Her kim ki amel kılarsa bünyad Müzdünü verir amelce üstad Ey kar-geh-i cihana dahil Sen hem amel eyle olma gafil Fuzuli Bazı tefasirde bu ayet-i kerimedeki adl mişdir. +Tefsir-i Kadi Beydavi’de de adl: +İ’tikadca ve amelce ve hulk u hasletce umurda tevassut ihsan da: +İhsan-ı ta’at kada ve ef’al-i cevarihe ve ahlak-ı nefsaniyyeye müte’allik umurda ifrat ve tefrit etmeyip mütevassıt bulunmak ile ve ta’at ve ibadatı hüsn-i eda etmek ile Cenab-ı Hak emreder. +demek olur. +ka’il olmak gibidir. +Tevhid ta’til ile teşrik arasında mütevassıtdır. +Kesbe ka’il olmak mahz-ı cebr ve kader beyninde mütevassıtdır. +Uluhiyyeti büsbütün nefy ve inkar etmek ta’til-i mahz olduğu gibi birden ziyade ilah isbat eylemek de teşrik ve teşbih olup her ikisi mezmum bulunduğundan vahdaniyet-i vassıtdır. +Kezalik abdin ne kudreti ve ne ihtiyarı bulunmadığına takil bulunduğunu i’tikad dahi kader-i mahz olup her ikisi mezmum olduğundan “kul işi Cenab-ı Hakk’ın kendisinde fi’ile da’i halk etdiği kudret-i kasibe ile işler ve fakat kudret-i mü’essire ancak Cenab-ı Hakk’ındır” diye i’tikad bir hal-i mütevassıtdır. +Amelde tevassut ve i’tidal eda’-i vacibat suretiyle te’abbüd eylemekdir. +Eda’-i vacibat suretiyle te’abbüd betalet ile terehhüb arasında mütevassıtdır. +Bazıları tekalifi büsbütün nefy ederler abd hiç bir şey ile mükellef değil derler. +Bazıları da tab’ın meyl ettiği her şeyden ictinab ve ta’zib-i nefsde mübalağa etmek insana vacib olduğuna ka’il olup hatta tezevvücden ve ekl-i tayyibatdan hazer üzere bulunurlar alet-i zükureti kat’ ederler ibadet zu’miyle şevahik-i cibalden yuvarlanırlar. +Bu iki mesleğin ikisi de mezmum olduğundan eda’-i vacibat suretiyle te’abbüd bir hal-i mütevassıtdır. +Ahlaka a’id keyfiyyatda dahi hal böyle olup mesela seha: +buhl ve tebzir arasında şeca’at: +tehevvür ve cebanet beyninde birer hal-i mütevassıt bulunmağla sehavet ve şeca’at keyfiyyat-ı i’tidaliyyeden olarak memduh ve iki tarafları makduhdur. +kemmiyye olur: +Eda’-i vacibatdan sonra nevafil ile tetavvu’ gibi veyahud bi-hasebi’l-keyfiyye olur. +Resul-i Ekrem sallahu aleyhi ve sellem efendimiz ihsanın bu ma’nasına işaret buyurmuşdur. +görüyorsun gibi ibadet etmekliğindir. +Sen onu görmezsen de O seni görür. +İhsanda ta’zimün li-emrillah ve şefkatün ala halkillah keyfiyyetleri dahildir. +Şefkatün ala halkillahın bir çok aksamı vardır. +Sıla-i rahm de ma’na-yı ihsanda dahildir. +Fakat hubb-i cem’iyyet hubb-i aileden zuhur edeceği cihetle sıla-i rahm şefkatün ala halkillahın eşref ve ecelli olduğundan bu nükteye ima’en zi-karabete olan ihsan tahsisün bi’z-zat buyrulmuşdur. +Millet-i necibe-i İslamiyye şefkatün ala halkillah yolunda pek çok hidemat-ı meşkure ibraz etmişdir. +Darü’l-ifadeler tabhaneler kervansaraylar zaviyeler çeşmeler köprüler gibi bunca mebani’-i hayriyyenin inşasına bezl-i himmet eylediler. +Öksüzlere bi-keslere acezeye fukaraya muvasat ebna’-i sebile mu’avenetler edildi. +Kesbden aciz zu’afa ile fukara-yı hastegane nafaka ve edviyesi için bile akçeler sarf olunur idi. +Bu hıdemat-ı insaniyetkarane için nice vakıflar nice vasiyetler olundu. +Nice nükud nice avarız akçesi tahsis edildi. +Beni adem aferinişde bir mayeden muhammer olduklarından her biri diğerlerinin a’zasıdır. +Zaman bir uzva derd getirince diğer uzuvların huzur ve rahatı kalmaz. +Şu halde sen ki diğerlerin duçar oldukları mihnetden mükedder değilsin sana insan namını vermek la’ik değildir. +evkafın kesretine mebni enva’ı ve mahall-i sarfı add ü ihsadan birundur. +Bu evkafdan bazısı hacdan aciz olanlara dairdir. +Bunlardan birine bedel-i hac edecek kimselere bu nevi’ evkafdan me’uneti verilir. +Bazısı kızlara cihaz yapmaya mahsus vakıflardır. +Ehlinin cihaz tedarikine kudreti olmayan kızlara bu vakıflardan cihaz yapılır. +Bazısı esirler satın alıp azad etmek için vakıflardır. +Bazısı ebna-i sebil için vakıflardır. +Gurbetde kalıp vatanına avdete kudret-yab olamayan yolculara bu vakıflardan yiyecekleri giyecekleri beldelerine kadar malzemeleri verilir. +Bazısı yolların ta’dil ve tesviyesine kaldırım döşenmesine mahsus vakıflardır. +Dimeşk’in her sokağında iki yandan iki kaldırım vardır. +Yayalar oralardan atlılar ortasından yürürler. +Bu vakıflardan başka belde-i mezkurede a’mal-i hayriyye için daha nice evkaf vardır. +Bir gün Dimeşk’in bir sokağından geçerken küçük bir köle gördüm elinde çini bir tabak var idi. +Tabak nasılsa çocuğun elinden düşüp paramparça oldu. +Herkes çocuğun yanına toplandı. +İçlerinden biri dedi ki tabağın parçalarını topla da “Evkafü’l-Evani” sahibine yani kap-kacaklara mahsus vakfın vakıfına götür. +Çocuk tabağın parçalarını toplayıp o ademle beraber vakıfın yanına gitdiler. +Ben de kendilerini ta’kıb etdim. +Tabağın parçaları vakıfa gibi bir tabak satın alındı. +Bu pek güzel bir hayır çünkü tabağı kırdığı için köleyi efendisi labüd ya dövecek ya azarlayacak onun da bu yüzden kalbi münkesir ve mütegayyir olacak idi. +Bina’en-aleyh bu vakıf ile tatyib-i kulub edilmiş oldu. +Umur-ı hayriyyede himmetleri buralara kadar te’ali eden zevata Cenab-ı Hak mükafat eylesin.” İntiha. +Mahallelerdeki avarız akçesiyle daha yakın vakitlere kadar bi-kudret evkafa mum zeytin yağı hasır alınır ve bu gibi evkaf ta’mir etdirilir idi. +Üç aylar girince mahalledeki dul hatunlara kar ü kesbden kalmış acezeye birer mikdar erzak satın alınıp verilir şeda’id-i şitada bunların yakacakları mahrukat da unutulmaz idi. +Mahallenin öksüz ve çocukları şeker bayramlarında sırtlarına ruba yapılarak sevindirilir külbe-i fakiranesi başına çökmüş biçaregana emr-i ta’mirde elden geldiği kadar yardım olunurdu. +Ma-hasal türlü türlü nevaziş ve şefkatler ibraz edilir hayrat ve hasenatdan geri kalmaz idi. +Konya’da bulunduğum esnada şehr-i mezkurun bazı mahallatında toplanmış avarız akçesinden nam-ı müste’ar hallenin vergisi tesviye edilmekde olduğunu söylerlerdi. +Müluk-i Emeviyye zamanında emirü’l-mü’minin Aliyyü’l-Murtaza kerremallahu vechehu ve radiyallahu anhu hazretlerine bazılar tarafından hutbede zeban-dırazlık edilir saltanat oldu hutbeden bu adet-i menfureyi iskat edip yerine tefsiri sadedinde bulunduğumuz nazm-ı celilini okutdu. +Ve ol vakitden ila yevmina haza bu ayet-i kerimenin ahir-i hutbede tilaveti deydene-i müstemirre-i ümmet oldu. +Allah kendisinden hoşnud ve razı olsun. +Ebu’l-Fida Tarihi’nde nakl edildiği üzere Kesir bin Abdirrahman el-Huza’i nam zat kıt’a-i atiyede melik-i müşarun-ileyhi bu hizmet-i fahire-i meşkuresiyle alem-i İslamiyeti mişdir: +Haricde görüp hissetdiğiniz eşya hakıkatde vardır; onlar evham ve hayalat kabilinden değildir. +Sofistaiyye hakayık-ı eşyayı inkar etmişlerse de onların bu mezhebleri –atiyen beyan olunacağı vechile– külliyen batıldır. +Sofistaiyye üç fırkadır: +- İnadiyye - İndiyye - Laedriye’dir. +hakıkati yokdur. +Kendileri dahi dahil oldukları halde bütün eşya evham ve hayalat-ı batıladan ibaretdir. +bi’dir. +Bir şey cevher i’tikad olunursa cevher araz i’tikad olunursa araz hak i’tikad olunursa hak batıl i’tikad olunursa batıl var i’tikad olunursa var yok i’tikad olunursa yokdur. +La-edriye: +La-edriye’ye gelince; bunlar da her şeyde şekk ü tereddüd mesleğini iltizam etmişler ve hatta kendi vücudlarından bile şekk edip bu şeklerinde dahi şekk etdiklerini Bu mezahib-i batıla üç dört bin sene evvel Yunanistan’da zuhur etmiş ve sonra bunlardan daha nice batıl mezhebler teşa’ub ederek dünyanın her tarafına intişar eylemişdir ki en meşhurları Egoist ve İdealist’lerin mezhebleridir. +Ma’lum olduğu üzere Egoistler yalnız kendilerinden başka ve İdealist’ler de kendileriyle kendilerinden hasıl olan suver-i fikriyye ve ilmiyyeden ma-ada bütün eşyanın vücudunu Sofistaileri bu batıl mezheblere sevk eden şey - Onların “havassa adem-i emniyetleri” - “Hal-i rü’yayı hal-i yakazaya kıyasları”dır. +Onlar dediler ki: +- Esbab-ı ilmin en kuvvetlisi havassdır; halbuki havassa emniyet yokdur. +Zira havassın bazı şeylerde galat etdiği muhakkakdır. +Ez-cümle düz bir değnek suya sokulunca kırılmış gibi görünüyor. +Ve işte burada hiss-i basarın galat etdiği kat’iyyen tahakkuk eyliyor. +Ve bina’enaleyh sa’ir şeylerde de galat etdiğine hükm edilmek veyahud hiç olmazsa onlarda da galat-ı hiss ihtimaline gidilmek ve bu halde havassa emniyet edilmemek lazım geliyor. +Havassa emniyet edilemeyince ilmin esbab-ı sairesine emniyet edilemeyeceği evleviyetde kalır. +Ve bina-berin hiç bir şeyin mevcudiyetine hükm edilememesi zaruret hükmünü alır. +- Bir de biz hal-i rü’yada gerek zihinde ve gerek haricde asla mevcud olmayan şeyleri görüyor ve hal-i yakazada gördüğümüz şeyleri de onlara kıyas eyliyoruz. +Çünkü hal-i yakazada gördüğümüz şeylerin hal-i rü’yada gördüğümüz şeyler kabilinden olmadıklarını bize bildirecek bir delil bulunmadığından “bunların da onlar gibi vücudları yokdur” diye hükm eyliyoruz. +Balada beyan olunduğu vechile Sofistailer’in kimisi bütün eşyayı ve kimisi kendilerinden ma-ada her şeyi inkar ve kimi de hakayık-ı eşyanın i’tikada tabi’ olduğu ve bazıları da bu babda şek ve tereddüd içinde yuvarlanmakda bulunduğu da’vasında ısrar etmekde olduklarından onlara karşı müdafa’a ve onlarla mübahase mümkün değil ise de; nefsü’lemrde mezahib-i mezkurenin sehafet ve reda’etini ve derece-i butlan ve sekametini beyan için bunlara karşı bervech-i ati müdafa’aya şuru’ ediyoruz: +- Filvaki’ kuvve-i basıra; bir takım esbab-ı ma’lumeden naşi bazı şeylerde galat ediyor ve mesela suya konulan bir değneği inkisar-i ziya sebebiyle kırılmış gibi görüyor. +Fakat bundan şu hassenin her şeyde galat etdiğine hükm etmek lazım gelmez. +Ez-cümle kuvve-i basıranın şemsin muzi ve muşrık olduğunu hissetmesi galat-ı hisse haml olunamaz. +Çünkü burada kuvve-i basıranın galatına sebeb olacak hiç bir şey yokdur. +Bununla beraber suya konulan değneğin kırılmış gibi görünmesini galat-ı hisse atf etmek de doğru olamaz. +Zira ziyanın bir vasıta-i latifeden diğer bir vasıta-i kesifeye hin-i intikalinde münkesir olması lazım geleceği ve eşya ise ancak ziya vasıtasıyla ve ziyaya tebe’an görüleceği cihetle mezkur değneğin kırılmış gibi görünmesi emr-i zaruri ve pek doğrudur. +Çünkü ziya ve rü’yet kanunları bunu muktezidir. +Şu halde mezkur değneğin kırılmış gibi görünmesinde asla galat yokdur. +Bu hassenin galat etdiği zannolunan mevaki’-i saire de buna makisdir. +Bir de farz edelim ki: +Kuvve-i basıra gerek burada gerek sair yerlerde galat ediyor. +Fakat bundan havass ve kuva-yı saireye de emniyet edilememesi ve bina’en-aleyh bütün eşyadan vücudun selb olunması lazım gelmez. +Çünkü “havass-i saire de hata ediyor” sözü asla kabul edilemez. +Zira hatar ve hayalimizde yok iken mesela: +Vera’-i cidardan def’aten zuhur eden bir sadayı bila-şek işidiyoruz. +Keza habersiz olarak bir tarafımıza temas eden ateşin yakdığını veyahud bir uzvumuza batırılan mesela bir iğnenin batdığını hissederek derhal müte’essir oluyor ve hemen o şeyleri kendimizden def’e fevka’l-ade bir sür’atle sa’y ediyoruz. +Nitekim mesela odalarımızda otururken biri haricden yanımıza gelip nezdinde bulunan bi’l-farz bir misk kutusunu açsa bu kutunun açıldığını biz görmesek bile ondan intişar eden misk rayihasını derhal istişmam eyliyoruz. +Şu halde Sofistaiyye’nin bütün havassa emniyet edilemeyeceğine latından ibaret olduğuna hükümleri kat’iyyen batıldır. +- Bunların hal-i rü’yayı hal-i yakazaya kıyaslarına gelince: +Bu da iki vechile merduddur: +Evvela: +Teslim edelim ki hal-i rü’yada gördüğümüz şeylerin gerek haricen gerek zihnen asla vücudları yokdur. +Onlar hep evham ve hayalat-ı batıla kabilindendir. +Fakat hal-i yakazayı hal-i rü’yaya kıyas batıldır. +Zira onlar başka başka alemlerdir. +Hatta bunun için birine “yakaza” diğerine “nevm” namı verilmişdir. +Böyle yekdiğerine muhalif iki şeyden birinin ahval ü ahkamını diğerine kıyas dahi ihtilaf etdiği şüphesizdir. +Görülmez mi ki mesela: +Ateş zihin ve haricde ayn-i şeyden ayn-i hakıkatden ibaret olduğu halde mevtınların ateş mahiyetine terettüb eden hararet ve saire gibi ahkam zihinde o mahiyetden o hakıkatden tecerrüd edip onların yerine ahval ü ahkam-ı saire hakıkat-i mezkureye terettüb etmekdedir. +Saniyen: +Rü’ya nedir? +Hakıkat-i rü’yayı beyanda başlıca nevmde ruh-ı insaninin alem-i mücerredata misale ittisaliyle alem-i hisde zuhur edecek olan vakayi’ ve havadisin suretlerini orada müşahedesinden ibaretdir. +Ekser rü’yaların müstakbelde aynen veya te’vilen zuhur etmekde olduğu dahi buna delildir. +Mezheb-i saniye göre ise: +Rü’ya hal-i yakazada havass u a’sab vasıtasıyla haricden dimağa bi’l-intikal orada irtisam eden ve kuvve-i hayaliyyenin teşkilatıyla türlü türlü şekillere giren suver-i mahsusatı hal-i nevmde ruh-i insaninin idrakinden ve iştigalat-ı zahiresiyle mütenasiben vuku’a gelmekde olduğu dahi bunu mü’eyyeddir. +Şu mukkaddemat ma’lum oldukda deriz ki: +Rü’yada görülen şeyler asla vücudları olmadığını teslim etmeyiz. +Zira o şeyler ya alem-i mücerredatda yani alem-i ervahda mele’-i a’ladan ruh-i insaniye feyezan eden suver ve vakayi’-i atiyyeden veyahud hal-i yakazada havass u a’sab vasıtasıyla dimağa bi’l-intikal orada intikaş eyleyen suver-i mahsusatdan ki rü’yada görülen şeyler ya ruh-i insanide mevcud suver-i ma’kulat veyahud dimağda menkuş suver-i mahsusat olup Sofistailerin dedikleri gibi ma’dumat-ı sırfa kabilinden değildir. +Bina’en-aleyh onların: +“Rü’yada gördüğümüz şeylerin asla vücudları yokdur. +İhtimal ki hal-i yakazada gördüğümüz şeyler de o kabildendir” demeleri kat’iyyen batıldır. +Hele bunlardan İdealist’lerin haricden havass u a’sab vasıtasıyla kendilerine intikal ve dimağlarında intikaş eden suver-i fikriyye ve ilmiyyenin kendilerinde mevcudiyetine ve onların haricden geldiğine ka’il oldukları halde o suretlerin menşe’ ve asılları olan eşya-yı hariciyyenin mevcudiyetlerini den dahiline nüfuz eden ziya-yı şemsi i’tiraf edip de sonra o ziyanın menşe’ ve menba’ı olan cirm-i şemsi inkar gibidir. +Teşbih-i aharla onların bu hali adeta bulutların ebhure-i ma’iyyeden teşekkül etdiğini tasdik edip de sonra ebhure-i ma’iyyenin vücudunu inkar gibidir. +Eğer bunlar ma’kul ise öteki de ma’kuldür. +Buraya kadar isimleri sebk eden Sofistailer’den başka ğalmış bir takım Sofistailer dahi vardır ki bunlara göre: +“Hakayik-i eşya varsa da eşyadan hiç bir şeyde “hüsn-i mutlak veya kubh-i mutlak” yokdur. +Bütün eşyadaki hüsn kubuh nisbidir. +Bir kavim veya bir şahsa göre hüsn olan bir şey diğer bir kavim veya bir şahsa göre kabihdir. +Mesela: +Bir binanın tarz-ı inşası bir kavim nezdinde güzel diğer kavim nezdinde çirkindir. +Yazılmış bir eser ilmi veya edebi o eserin mü’ellifiyle ona tabi’ olanlara göre iyi diğerlerine göre fenadır. +Öteden beri bir kavimde cari olan bir adet o kavme göre makbul diğer akvama göre merduddur. +Edyan ahlak dahi böyledir. +Elhasıl dünyada hakıkaten güzel veya hakıkaten çirkin hiç bir şey yokdur.” Bu ta’ifenin ber-vech-i bala sözlerinden asıl maksadları diyanet ve milliyeti herc ü merc etmek veya bu suretle bütün nev’-i beşeri kendileri gibi dereke-i behimiyete tenzil eylemek olduğu ve bu fikir zamanımızın ekseriyetle nevresideganına lanı ber-vech-i ati beyan olunur: +Evvela hüsn ve kubuh kelimelerinin ma’nalarını beyan edelim: +İlm-i kelam ve ilm-i usul-ı fıkıhda tafsilen beyan edildiği üzere hüsn ve kubuh kelimeleri dört ma’nada müsta’meldir: +- Hüsn bir şeyin sıfat-i kemal olmasıdır: +İlim gibi. +- Hüsn bir şeyin tabi’ate mülayim bulunmasıdır: +Halavet gibi. +- Hüsn bir şeyin muvafık-i hikmet ve maslahat olmasıdır: +Adalet gibi. +- Hüsn bir şeyin müte’allik-i medh olmasıdır: +İbadet gibi. +Kubuh kelimesi de şu me’ani-i erba’anın ezdadı olan: +- Bir şeyin sıfat-i noksan - Ve tab’a adem-i mülayemet - Ve gayr-i muvafık-ı hikmet ü maslahat - Ve te’allük-i zemm ma’nalarında müsta’meldir. +Cehl meraret. +zulüm ma’siyet gibi. +Bu mukaddime ma’lum oldukda deriz ki: +Eşyadaki hüsn-i mutlak veya kubh-i mutlakı münker olan şu Sofistailer’in: +“Alemde hiç bir şeyde hüsn-i mutlak ve kubh-i mutlak yokdur” sözleri kat’iyyen batıldır. +Zira işte ilim eşyadan bir şeydir. +Halbuki ilmin sıfat-ı kemal olmak ma’nasınca hüsn-i zati ile hasen olduğu şüphesiz olduğu gibi bunun zıddı olan cehl de sıfat-ı noksan olmak ma’nasınca kubh-i zati ile kabih olduğunda şek yokdur. +Bugün dünyanın her tarafında izale-i cehl için mesarif-i külliyye ihtiyarıyla neşr-i ulum ve ma’arif hususuna bezl-i mesa’i edilmesi dahi şu hakıkati isbata kafidir. +Keza su hava ziya gıda vesair medar-ı hayat-ı nebatiyye ve hayvaniyye olan şeyler dahi eşya cümlesindendir. +Halbuki bunların dahi tab’a mülayemet ma’nasınca hüsn-i zatiyi haiz oldukları vareste-i beyandır. +Nitekim adalet dahi eşyadan bir şeydir. +Halbuki bunun da muvafık-ı hikmet ve maslahat ma’nasınca haiz-i hüsn-i zati olduğunda kimsenin şüphesi yokdur. +Bu Sofistailerin: +“Bir binanın tarz-ı inşası bir kavim nezdinde güzel diğer kavim nezdinde çirkindir. +Yazılmış bir eser-i ilmi veya edebi o eserin mü’ellifiyle ona tabi’ olanlara göre iyi diğerlerine göre fenadır. +Öteden beri bir kavimde cari olan bir adet o kavme göre makbul diğer akvama göre merduddur. +Edyan ahlak dahi böyledir. +Elhasıl dünyada hakıkaten güzel veya çirkin bir şey yokdur” sözleri dahi batıldır. +Zira eğer bir binanın tarz-ı inşası fenn-i mi’mariye tamamıyla muvafık ise artık onun bir kavim nezdinde güzel diğer bir kavim nezdinde çirkin olması olamaz. +O tarz inşa vaki’ ve nefsü’l-emirde güzeldir muvafık-ı maslahatdır. +Ama fenn-i mi’mariyi bilmeyen bazı kimselerin nazarında güzel değil imiş. +Varsın onların nazarında güzel olmasın bunun asla ehemmiyeti yokdur. +Altın ne demek olduğunu bilmeyen bir kimsenin altına asla kıymet takdir edememesiyle altının kıymetine noksan gelmediği gibi; fenn-i mi’mariden bi-haber olan bazı cühelanın bu fenne tamamiyle mutabık olarak yapılmış olan bir binanın hüsnünü hüsn-i zatisini takdir edememesiyle hadd-i zatında o binada hüsnün bulunmaması Kava’id-i ilmiyye ve fünun-ı edebiyyeye muvafık ve bina’en aleyh maslahata mutabık olarak yazılmış bir eser de böyledir. +Bir eser-i ilmiden maksad nedir? +Burasını takdir edemeyen ademin böyle kava’ide fünun-ı edebiyyeye tamamiyle muvafık olarak yazılmış bir eserin haiz olduğu hüsn-i zatiyi anlamamasıyla o eserin kıymetine halel gelir mi? +Tabayi’-i selime nezdinde müsellem ve nüfus-ı zekiyyede müstakar bir adet dahi muvafık-ı hikmet ve maslahat ma’nasınca haiz-i hüsn-ı zatidir. +Çünkü bu gibi adetler dünyanın her yerinde makbul ve mu’teberdir. +Bugün ekser kavanin-i medeniyyenin bu gibi adetlere mübteni olduğu dahi şu müdde’amızı isbata kafidir. +Edyan ve ihtilafa gelince; bir kere din nedir? +Evvela bunu ta’rif edelim. +Din insanları kendi irade ve ihtiyarlarıyla kendi haklarında nef’-i mahz olan umur-ı hayriyyeye sa’ik bir kanun-ı ilahidir. +Böyle bir kanunun muvafık-ı maslahat ve hikmet ma’nasınca haiz-i hüsn-i zati olduğu şüphesizdir. +İşte din-i İslam böyledir. +Çünkü bu dinde emr olunan şeylerin kaffesi insanlar cümlesi dahi bütün insanlar hakkında muzır olduğu mertebe-i bedahetdedir. +Bugün bu hakıkat bütün ukalanın taht-ı tasdikindedir. +Bazı sebükmagzan bu din-i mübinin te’addüd-i zevcat ve tesettür-i nisvan ve talak gibi bazı mesa’iline olunduğu üzere onların bu i’tirazları kat’iyyen batıldır. +beyan etdiğim bu tarz-ı taksiminde hikmet-i bedayi’ diye bir kısm-ı mahsus-ı felsefi görülüyor ki derece-i saniyede mi’mari naht musıkı nakş bir de şi’ir olmak üzere beş kısma ayrılıyor. +Dikkat edilsin ki hikmet-i bedayi’in ihtiva etdiği aksamdan san’at-ı musıkı –izah etdiğimiz vechile– vaktiyle felsefenin ikinci bir fasl-ı mahsusu addedilen ilm-i riyazinin daire-i şümulüne dahildi. +Halbuki zamanımızda musıkı bihakkın san’at olmak üzere telakkı olunuyor. +Bir ma’naya ihsas edilebilir suretde bir kalıb verilecek olursa san’at vücuda gelir. +Lakin san’atın da adi ve ali kısımları olabilir. +Eğer tasavvurat mefhumat yüksek olur kalıb da müstahsen ve zarif bulunursa o şey’e sana’yi-i nefisedendir deriz ki bunun kendine has bir felsefesi bir “hikmet-i bedayi’”i vardır. +Bir ma’na sanayi’-i nefiseden olmak için fikir ulviyetini karanesini almalı mesela boya ve savt zımnında mevcud mefhum-ı nefis idrak edilmelidir. +Haricde seyr olunan manazırın mülevven olması nasıl ki gözlerimizi mu’tedil bir suretde i’mal eder ve bizde bir hazz-i ma’nevi uyandırırsa sanayi’-i nefisede de bir ma’nanın bir mefhum-ı alinin nazar-ı halinde bulunması lazım gelir. +Bunu ise ancak teşbih te’min edebilir ve bu i’tibar ile şi’ir elvah-ı muhayyiledir. +Demek oluyor ki teşbih san’atın esasını teşkil eder ve asl-ı şa’iriyet de bedi’ bir suretde eşyada keşf-i mümaselet kabiliyetidir. +Her ilim gibi felsefenin de ta’limi ile teşkili ayn-i suretle olmalı yani ta’lim tedvin ile ta’kıb edilmelidir. +Ve bu tarz-ı tahsil ile devam olunursa en iyi bir halde istifade edilmiş olur. +Bu ayniyle bir binaya teşbih edilerek kabil-i izahdır: +Bir binanın hey’at-ı umumiyyesini idrak edebilmek için bir kaç suret bulunabilir. +Mesela siz ya binanın tarz-ı inşasına müdahale etmeyerek vücuda geldikden sonra haricen veya dahilen tedkık eder öğrenirseniz; ya binayı ameli bir nazar-ı teftiş önünde bulundurarak mi’marın ta’rifatı i’anesiyle nasıl bir ka’ide-i asliyyeye teba’iyetle vücuda getirildiğine kesb-i vukuf edersiniz; yahud binayı aslen te’sis ve inşa eden sizsiniz. +Bu üç halde şüpheden azadedir ki binanın hey’at-ı mecmu’asına neferat-ı hususiyyesine en ziyade infaz-ı nazar edebilip vakıf olan kendi mi’marıdır. +Zira mi’mar hem bir ka’ideyi esas ittihaz ederek binayı inşa ediyor hem de aynı zamanda kendisine verilen mevadd-ı ibtida’iyyenin ne hikmete mebni ve ne suretle isti’mal edildiğini düşünerek öğreniyor. +Bu halde bina-yı felsefe de te’sis ediliyorken tahsil olunursa en feyizli bir suretde istifade olunur ve idrak-i hakayik için dahi zaten en salim tarik budur. +Kezalik bir laboratuvarlarda müddet-i medidde icra-yı tecarib ile ulum-ı tabi’iyyeyi bir nevi’ te’sis ile meşgul olan mütehassısları nazar-i dikkate alınız bir de bu mütehassısların te’lif etdikleri kitabları okuyan talibin-i irfanı düşününüz! +Derece-i idrak evvelkilerin lehine olarak hiç şüphe yok ki mütefavit bulunacakdır. +ratuvarı da zihindir. +Bina nasıl ki haricen ve bir şekl-i maddide te’sis olunuyorsa felsefe de fikir de öyle kuruluyor. +Tabi’idir ki bunu zihninde nokta nokta vücuda getirenler en celi ve sarih bir suretde idrak eder. +Her şey gibi ilm-i hikmetin te’sisi için dahi bir takım mevadd-i ibtida’iyye bulunmak lazım gelir. +Fakat yalnız bu kadarı kafi değildir. +Bir bina vücuda getirmek nasıl ki bir takım kava’ide ittiba’ ve mevadd-ı ibtida’iyyesinin bir lüzum-ı mantıki ile birbirine rabt edilmesi iktiza ederse ilmin hikmetin dahi te’sisinde ma’lumat-ı ibtida’iyye o suretle yani bir tertib-i akli ile yekdiğerine bend edilmek lazımdır. +Demek oluyor ki mevadd-ı ibtida’iyye hükmünde bulunan müfredat-ı ilmiyyenin zihinde vücudu bir de onların bir nisbet-i mantıki gözederek birbirine rabtı iktiza eder. +Evvela cağız. +Bunun iyice anlaşılması için bir fizisyen bir de fikri basit ve tekemmül etmemiş halde bir Çinliyi nazar-ı dikkate alalım: +Aralarındaki fark tabi’i ki daha ilk bakışda anlaşılır. +Zira biri derecat-ı tahsili ta’kib ve tetebbu’-ı zatisi ile terakkı eylemiş diğeri hal-i asli-i fıtratında kalmışdır. +Lakin aradaki bu farkın mahiyet farkı değil derece farkı olduğu zahirdir. +Eğer birinin ma’lumat-ı müktesebesini tecrübesini tenzil edersek her ikisi aynı mertebede kalmış olacakdır. +Yani mahsul-i tetebbu’ olarak zihinde iddihar edilen ma’lumatın tarhında öyle bir dereceye gelinir ki artık o ma’nalar atılamaz olur. +Atmak kabil olsa insaniyeti de birlikde hazf etmek lazım gelecek. +Ma’lumat-ı esasiyyenin nerden geldiği hakkında hükema beyninde ihtilaf vardır. +Bir kısım hükema diyor ki: +Bu ma’lumat insanın fıtrat-ı ulasında yaradılışında mevcuddur. +Kuvve-i fatıra bunu daha ilk insan halk olunurken nefsin hüviyetine derc etmiş. +Yani mahiyet-i nefs olmak i’tibariyle bu ma’lumat ezelden beri zihinde bulunuyor. +Derecat-ı tarihiyyenin her hangisinde insanı tedkık edecek olursak bu ma’lumatı göreceğiz. +Bir dereceye kadar bu karine dahi bize gösteriyor ki bu mevcudiyetde bir kıdem vardır ve insaniyetin lazımıdır. +Hükemanın bir kısmı da diyor ki: +Bu ma’lumat-ı esasiyye bize tecrübe tarikiyle girmişdir. +İnsaniyet öyle mazlum ve mişdir. +Lakin tecrübe ile kesb edilen bu ma’lumat bilahare gibi görünmeye başlamışdır. +Halbuki bu ma’lumat-ı esasiyye dahi kesbidir. +İnsan ile beraber doğmamışdır. +Hikmetde ehemmiyeti derkar olan bu mes’elenin tahkıki karin-i hakıkat olduğunu tedkık edeceğiz. +Yalnız evvela hülasaten şunu söylemek lazım gelir ki bu ma’lumat her şeye esasdır. +Adeta müfredat-ı ilmiyyenin saydı için bu bir ağ hizmetini görür. +Ve ilm-i hikmet binasını bu ma’lumat üzerine teşkil edeceğiz. +Eyvah ıssız diyar-ı dilber... +Her kuşesi bir mezar-ı muğber! +Uçmuş da içindeki terane Kalmış sessiz bir aşiyane. +Yer yer medfun durur emeller... +Guya ki kıyam-ı haşri bekler! +Ya Rab! +Niye böyle bir yığın hak Olmuş yatıyor o buk’a-i pak? +Ya Rab ne için o lem’a nabud? +Ya Rab ne için bu saye memdud? +Ya Rab ne için harim-i canan Üstünde bu perde perde hicran? +Lakin görünen kimin hayali? +Cananıma benziyor şu hali... +Gisu-yı siyah-ı tarumarı Altında cebin-i lem’a-darı Zulmetler içinde subh-i mahmur; Ya gözbebeğinde nazra-i nur; Ya ebr-i bahar içinde cevval Baran şeklinde dürr-i seyyal; Ya sinede her zaman coşan yad Ya kayd-i bedende ruh-i azad. +Ey tayf-ı nigeh-firibi yarın Olmaz mı bir an için kararın? +Heyhat serab-ı şavka döndün... +Karşımda parıldamanla söndün! +Kimden sorayım ki nerde dilber? +Bir samt-i amik içinde her yer. +Canan! +Canan!... +dedim yoruldum... +Ben aks-i sadaya kail oldum Lakin o da yok! +Esamm ü ebkem Dağlar dereler bütün şu alem? +Ey sevdiğimin sevimli yurdu Halin bana şimdi pek dokundu! +Aç sineni; yad-ı nükhetinden Bir şemmeye kailim bugün ben. +Bir vakt o şemim-i naz-perver Ta subha kadar yanımda bekler –Ümmide verip beka sabuhu– Sermest-i safa ederdi ruhu. +Heyhat o nesim-i saf şimdi Nazan nazan semaya gitti. +Ey lane-i tarumar söyle Canan sana artık inmiyor mu? +Ey matem-i payidar söyle Sahandaki nevha dinmiyor mu? +Ey ebr-i sema-güzin-i seyyar Yadında mıdır o nazlı reftar? +Ey darbe-i bada karşı ra’şan Bir şi’r-i revan olup da canan Geçmez mi bu gölgeden hıraman? +Ey dilber-i mihriban zuhur et! +Ömrüm gibi ansızın mürur et! +Ya kalb-i fezaya bir hutur et: +Afakımı lem’a lem’a nur et. +Bin nevha-i can içimde pür-cuş Geldim bu garib yurda medhuş. +Feryadımı yok mu dinleyen guş? +Ya Rab bu nasıl cihan-ı hamuş: +Bir “yok!” diyecek sada da yokmuş!... +–maba’d ve hitam– Ezvac-ı mutahherata gelince onlar o ümmühat-ı mü’minindir ki gaye-i zühd ü salahda olmalarıyla beraber kemal ü faziletin timsal-i mücessemi idiler. +Bir halde ki tahirat tekiyyat elkab-ı şerifesi ezyal-i esami-i ismet-penahilerinin lahika-i cemilesi olmuşdur. +İmdi bu meblağa baliğ olan hale riya mı diyeceğiz? +Bu meblağa vasıl olan fazilete fazilet demezsek artık fazilet neye diyeceğiz? +Ama haşa şu sıfat ile san eyledi diye farz edilecek olursa bu da mürur eden vücuh-i farziyatın ehvenidir. +Müra’in ve müfterinin mü’eyyed olmasını Cenab-ı Hak ahd etmiş midir? +Avam ve havasın kulubuna tasallut eylemeleri için onlara zaman-ı fırsat vermiş midir? +Ale’l-husus müra’inin lakab-ı nübüvveti takınmış olmalarına ve kendilerini şeref ve rif’at cihetiyle alem-i insaniyetin ekber havadisinden ma’dud olan sima-yı risaletle tezyin eylemelerine nasıl razı olur? +halde adalet-i ilahiyyeyi itham eylemesi icab eder ki bu cevazı da ta’zir-i kebiri mucib ve nevamis-i ictima’iyyeye su’-i nazarla bakması isa’et-i azimeyi müstelzim olur. +Bu da insanın nizam-ı hey’at-ı ictima’iyyeden ve nizam-ı ka’inatdan derece-i gafletine delalet eder ve bir kimse böyle bir farz ve şekk etmesi lazım gelir. +Zira eğer Cenab-ı Hak haşa bir batılı bu derece te’yid ederse diyanat-ı saire-i sabıkanın da batıl olması ba’id görülmez ve lakin rahmet-i ilahiyye ve ahval-i ka’inatda kat’iyyen tehassül eden ma’rifet hiç şüphe bırakmaz ki Cenab-ı Hak mubtılin ve müfterinin düşmanıdır. +Mela’ike-i kiramı vücud ve vücuda müte’allik her şeyi mübtılinin a’dasıdır. +Belki Hak te’alanın nizam-ı kevne tevdi’ buyurduğu esrar u ala’ikın ilel ü ma’lulat esbab-ı müsebbibat beyninde müretteb olması mübtılunun zafer ü halasına müdellisunun fevz ü felahına mani’-i sedide teşkil eder. +Zira tedlis ve iftira ve bunlara mümasil sıfat-ı deniyyenin irtikabına naşi mübtılun ve müdellisun vechen mine’l-vücuh inkılabat-ı merkabeye kudret-yab olması mümkün değildir. +Mesihiyyun İncil’de Isa aleyhisselamın akval-ı şerifesinden olmak üzere nakl ü rivayet ederler ki: +Vakta ki Isa aleyhisselam “Benden sonra enbiya-ı kazibe zuhur edecekdir onlardan sakınınız” dedi bazıları su’al etdi ki: +“Ya nebiyallah! +Biz onları hangi alamet ile temyiz edelim?” Buyurdu ki: +“Alametleri: +Onları Cenab-ı Hakk’ın te’yid etmemesidir.” Pek a’la! +Ya Cenab-ı Hakk’ın te’yid ve nusret buyurduğu ve onunla dinini cemi’ edyan üzere terfi’ ve i’la eylediği zat-ı şerif hakkında ne diyeceksiniz? +Hazret’in haşa şu sıfatlarla ittisaf etmesiyle beraber mürselin-i sairenin a’maline tefevvuk eden a’mal-i şerife-i fevka’l-adeyi izhar etmesi ihtimalinde bulunmak ise cidden acibdir. +Zira insan bir cesaret-i küstahanede bulunup da Cenab-ı Vacibü’l-Vücud’un bazı kere müfterin ve müdellisine müsa’ade eylediğini farz etse bile o müfterin ve müdellisinin amellerinin artık sair enbiya ve mürselinin amellerine fa’ik olacak bir derecede olmasiyçün müsa’ade-i ilahiyyenin salallahu aleyhi ve sellem ibtida-yı bi’set-i seniyyelerinden alem-i ahireti teşriflerine kadar devam eden yirmi üç sene zarfında min kıbeli’r-rahman getirdiği şeri’at-i mutahhara ile Ceziretü’l-Arab’dan veseniyet ve şirki ba-sırrıha hedm ve alemde mürselin-i sabıkınden hiç birisinin mislini ityana muktedir olmadıkları ecell-i amel ve şerai’i te’sis ve rabıta-i rekineyi haiz bir ümmet-i medeniyyeyi teşkil etmişdir. +İmdi tasavvur olunabilir mi ki Cenab-ı Hak müfterin ve müdellisinden olanları böylece te’yid edip hatta enbiya ve mürseline tefavvuk etdirsin? +Zira Cenab-ı Hakk’ın şan-ı rezileti i’la kadr-i fazileti imha için bizimle böyle bir ahdi yoksa nübüvvet üzere tedlisi terfi’ ve i’la edeceğine dair bize bir va’di var mıdır? +Haşa sümme haşa! +Ama ümmet-i Arab’ın dereke-i esfelde olan gabavetlerinden yab eylediğini farz etmek furuz-i sazece cümlesindendir. +Yine tarih bize şahiddir ki Hazret-i Fahr-i Alem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz zaman-ı sa’d-iktiran-ı risaletlerinde on üç sene kadar bir zaman ehl-i Mekke’nin uzeması seniyyeyi ancak kalilun kabul edip bakıleri vadi-i şekk ü temerrüdde kaldılar. +Bir halde ki Cenab-ı Hak onların dediklerini hikayeten nesta’izü billah: +ayet-i celilesiyle Furkan-ı mübininde beyan buyuruyor. +Uzema-yı Mekke şiddet-i şekime ashabından oldukları gibi kalblerinde şekk temekkün etmiş ve aka’idden hiç bir akıdeyi beslememekde bulunmuş idiler. +Bir halde ki Cenab-ı Hak onlar tarafından hikayeten buyuruyor. +Hazret’in haşa müdde’ velakin nebiyyin ve mürselinin geldikleri emr-i bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ve ikame-i ahkam u ibadat ve izhar-ı havarık u kemalat ile geldiğini farz etmek dahi evvelce sebk eden farziyat-ı gayr-i sabite kabilindendir. +Zira bu farz dahi adet-i kevniyyeye muhalifdir. +Nasıl olur ki hem müfteri olsun hem de ondan cami’-i ruhu’l-kıst havi-i usul-i adalet ve alem-i vücudda a’del-i şeriatden ma’dud olan bir şeri’at-i şerifeyi ityan ve izhar eylesin? +Kulub-i salife ve nüfus-i deniyye ashabından terakkiyat-ı beşeriyyeyi ve sa’adet-i umumiyyeyi kafil olan böyle kavanin-i fazıla ve şerai’-i kamilenin suduru görülmüş müdür? +Şu farziyat Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem efendimizin Resul olmadığını zu’m eden bir mütecasirin zu’muna göre olup halbuki farziyat-ı mesrudenin ilm ü hakıkat nokta-i nazarından ne derecelerde bi-asıl ve bi-esas olduğunu ira’e eyledik. +Hazret’in Resul-i Rabbi’l-alemin İmamü’l-enbiya ve’s-salihin Hatemü’l-mürselin ve’l-muhlisin ve zevat-ı kudsiyet-simat-i risalet-penahilerinin rahmeten li’l-alemin olduğunun tahakkuk ve sübutudur. +Hazret-i Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz min indillah bir kitab-i mübin ile ba’s ve irsal olunmuşdur ki bu nur-i mübin bilahare cemi’ nasın kitabı olacakdır. +Mütercim: +Ahmed Cemal şöyle dursun ismi bile yokdur. +Müslümanlık hem din hem de şeri’at olduğu için hudud vaz’ etmiş hukuk ta’yin eylemişdir. +Bina’en-aleyh herkes ef’alinde istediği gibi hareket etmek hakkını bittabi’ haiz olamaz. +Çünkü insan bazen hasbe’l-beşeriyye hevesatına mağlub olur: +Şehevat-ı nefsaniyyesinin tahakkümü altında kalarak hakdan zühul eder; yahud haddini tecavüzde bulunur. +Demek ki hudud-ı şer’iyi cem’iyyeti sıyanet edecek bir kuvvet bulunmadıkça ahkam-ı şer’iyyenin teşri’indeki hikmet tamam olamaz. +Bu kuvvetin olamayacağından bir şahısda bulunması lazım gelir ki o da sultan yahud halifedir. +Müslümanların nazarında halife ne öyle ma’sumdur ne de Allah tarafından vahye mazhardır. +Kitabullahı hadis-i Resul’ü istediği gibi tefsir imtiyazına da malik değildir. +Evet onun müctehid olması; yani Kitab ve sünnetden ahkam lerimizde söylediğimiz mebahise muttali’ bulunması meşrutdur ki bu da hakkı batıldan sahihi fasidden temyize bizzat muktedir olarak hem dinin hem ümmetin kendisinden beklemekde olduğu icra-yı adalet mes’elesinde güçlük çekmemesi tihrac etmek hususunda din sultana bir meziyet-i has vermemişdir; onu diğerlerinden yüksek bir mertebeye çıkarmamışdır. +Belki sair taliban-ı ilim ile birdir; medar-ı rüchan olacak bir şey varsa o da muhakemede aklın hükümde halka-i tedrisindeki halife Harunü’r-Reşid’in mevki’i diğer talebeden asla farklı değildir. +terdiği doğru yoldan gittikçe adaletden ayrılmadıkça muta’dır. +Müslümanlar bir tarafdan ita’atle diğer taraftan da sultanın harekatını tedkık ile me’murdurlar. +Yolsuzluğunu görürlerse yola getirecekler hatasını ihtar edecekler. +Zira Halık’a isyan üzere bulunan bir mahluka ita’at kat’iyen caiz olamaz: +– hadis– Şayed sultan Kitaba sünnete mütaba’atdan ayrılırsa onu indirerek yerine başkasını çıkarmak müslümanların üzerine vacib olur; meğer ki hal’ mes’elesi büyük bir fitneyi mucib olsun. +killeri olduğu için halifenin millet üzerinde değil milletin halife üzerinde hakk-ı hakimiyeti vardır. +Bina’en-aleyh millet onu evvelce nasıl nasbetmiş ise icabında memleketin salahı namına öylece hal’ eder. +Demek ki halife her ma’nasiyle bir hakim-i medenidir. +Halifenin müslümanların nazarındaki mevki’ini frenklerin “teokratik” dedikleri sultan-ı ilahi ile karıştırmak doğru değildir. +Çünkü onlarca Allah’dan dini telakkı eden yalnız o sultan-ı ilahidir; teşri’ de sırf onun hakkıdır. +Sonra kendisinin halk üzerinde bir muta’iyet hakkı da vardır ki bu hak ne müslümanlarda olduğu gibi bi’at ile ne de o bi’atin iktiza ettiği adalet ve memleketi sıyanet ile sabit değildir; sırf imanın sarihasını bilseler kendi ta’lim eylediği şeri’ate yine kendisinin mübalatsızlığını gözleriyle görseler bile ona ita’atsizlik edemezler. +Zira saltanat-ı diniyyeye sahib olan zatın kavli fi’ili ne olursa olsun dindir şeri’atdir. +saltanat-ı kadimeyi istirdat için uğraşıp duruyor. +Medeniyet-i hazıranın icra’atından biri de saltanat-ı diniyye met-i ruhaniyye ile hükumet-i cismaniyyeyi ayırmak mes’elesi oldu. +Halkın aka’idine herkesin halikına karşı olan veza’ifine tahakküm hakkı kiliseye bırakıldı. +Yani kilise istediğini teşri’ istediğini nesheder; dilediği gibi vicdanları murakabe altında bulundurur. +Nasın kendi aralarındaki mu’amelatını tanzim için kavanin vaz’ etmek hey’et-i ictima’iyyenin dünyaya aid umuruna nezaret eylemek hakkı da hükumet-i cismaniyyeye verildi. +da müslümanlık iki saltanatı birden aynı şahısda cem’ ediyor zu’munda bulunarak aleyhimize yürümeye başladılar. +Onlar ne zannediyor biliyor musunuz? +Müslümanların indinde dini takrir eden ahkam-ı dini vaz’ eyleyen sultandır; üzerinde bildiği gibi tasarruf eder; ukulü istediğine ikna eder; aklın vicdanın müslümanlarca hiç bir mevki’i yokdur; bina’en-aleyh müslümanlar dinleri muktezasınca sultanın esiridir. +Sonra bu yanlış hüküm büsbütün yanlış bir kıyas tertib etmelerine sebeb oluyor da diyorlar ki: +Madem ki böyle bir sultanın mevcudiyeti mukteza-yı dindir; madem ki selatin dinde umumiyetle ilmin hasmı cehlin hamisidir; çünkü rü’esa-yı ruhaniyyeleri hep öyle idi. +O halde müslümanlık edilemez. +esasını bilmemekden ileri gelen bir azim hatadır. +Artık kari’in anlamışdır ki müslümanlıkda mev’ize-i haseneden hayra da’vetden nehyi ani’l-münkerden başka bir saltanat-ı diniyye yokdur. +Bu ise öyle bir kuvvet öyle bir salahiyetdir ki Cenab-ı Hak onu müslümanların en acizine de vermişdir en kavisine de. +Evet en aciz bir müslüman en kavi dindaşına karşı bu salahiyeti isti’mal edebilir; nitekim en kavisi de en acizini yine bu kuvvet sayesinde ıslah edebilir. +Diyorlar ki: +Halifede böyle bir saltanat-ı diniyye yoksa acaba kadı müftü yahud hiç olmazsa şeyhü’l-İslam’da da yok mudur? +Deriz ki bu saydığımız zevatın hiç birinde halkın aka’idi üzerinde tasarruf etmek hakkı ahkam-ı şer’iyye vaz’ eylemek kuvvet şeri’at-i İslamiyye’nin ta’yin eylediği nüfuz-ı resmiden rini hiç bir müslümanın imanına tarz-ı ibadetine yahud tarik-i hiyeti verilmemişdir. +Diyorlar ki: +İslam bir din cihadıdır kitali meşru’ göstermişdir. +Halbuki Nasraniyet’te kital meşru’ değildir. +Bina’en-aleyh din-i İslam’ın tabi’atinde edyan-ı saire ashabına karşı bir şiddet vardır; sulh ve selam dini olan Nasraniyet gibi sabır ve tahammül yokdur. +Nasraniyet’te “Sol yanağına tokat vurmak isteyene sağ yanağını da çevir. +Seni bir fersahlık yere sürüklemek isteyenle iki fersah yürü.” tarzında Hz. Isa’dan sadır olmuş daha bir çok vesaya vardır ki düşmanlara bile muhabbeti emretmekdedir. +Vakı’a düşmana şöyle dursun dosta muhabbet bile insanın yed-i ihtiyarında değildir; elden gelebilecek hareket dosta da düşmana da adilane davranmakdır. +Lakin nezd-i ilahide her şey mümkündür hiç bir şey muhal değildir. +Deriz ki: +Pekala! +Lakin acaba kudret tahakkuk ettiği başka da bir çare bulunmadığı zaman şerri şer ile def’ etmek yalnız müslümanlığa mı mahsusdur? +Yoksa hasmını ezmeye kadir olan herkesin tabi’atinde var mıdır? +İslam’ın tabi’atinde dedikleri gibi kital yokdur; belki af ve müsamaha vardır: +Kıtal ancak hakkı tecavüz edenlerin erbab-ı hakkın mahvına yürüyenlerin mezalimine sed çekerek şerrinden emin kalmak asayişi te’min etmek içindir. +Yoksa cebren müslümanlığı kabul ettirmek başka dinde bulunanlardan niyet ashabının galib geldikleri muharebelerde edyan-ı saire erbabına reva gördükleri ihtiyarları kadınları çocukları öldürmek vahşetleri fütuh-ı İslam’ı hikaye eden tarihlerin hiç birinde görülmüyor işitilmiyor. +Sırf ihlak kastiyle müslümanlıkda hiç bir harb zuhur etmemişdir; halbuki hıristiyanlar yalnız bu maksadla pek çok muharebeler etmişlerdir. +Sabır ve tahammül denilen şeyler ancak kudret ve şevketin dine yardım edemediği zamanlarda meşru’ tanılmışdır! +Elhasıl inayet-i ilahiyye müslümanlara öyle bir kuvvet vermişdir ki onunla pek kısa bir zaman zarfında düşmanlarına karşı başkaları için pek uzun zamanda bile kabil olamayacak bir galebe te’min etmişlerdir. +Evet İslam’ın henüz devr-i tufuliyetinde ihraz ettiği muzafferiyeti sairleri ancak kühuletinde yahud şeyhuhetinde kazanabilmişdir. +Müslümanlar fethetdikleri arzı kendi memleketleri idadına lardı. +Ancak onları harici bir düşmanın hücumuna karşı sıyanet etmek vatanlarında asayişi te’min eylemeye medar olmak üzere cizye dedikleri vergi ile mükellef tutarlardı. +Ahali aka’idinde adatında hürriyet-i kamile ile serbest me’abid her türlü tecavüzden masun idi. +Kimse hiç bir tazyika ma’ruz kalmaz; kimse adalet haricinde bir mu’amele görmezdi. +Hulefa-i İslamiyye halkdan kaçarak ibadet için savma’alara manastırlara çekilen rahiblere hürmet olunmasını kadınların çocukların elhasıl harbe iştirak etmeyenlerin demi heder edilmemesini kumandanlara sıkı sıkı tenbih ederlerdi. +Zimmilere ezadan nehyeden onların müslümanlara karşı olan hukukunu sıyanetle emreyleyen ehadis-i nebeviyye mütevatirdir. +tur-ı adalet üzere idi; lakin dıyk-i sadr za’af-ı tabi’atden ileri geleceği için İslam’da za’af ve inhitat başladıkdan sonra müslümanlardan bazısı bu ahkamdan inhiraf etmişlerse ona bir diyeceğimiz olamaz. +Zira bu gibi hareketleri tabi’at-i dine Sulh u selama tarafdar olan Nasraniyet’e gelince o taht-ı sinin tasarruf hakkını görerek onlara karşı en büyük sabırların kaldıramıyacağı hususi mu’amelelerde bulunurdu. +İşte hıristiyanlar bir kıt’aya istila-yı hakıkı ile müstevli olunca ahalisini tanassura icbar ederek şayed muvaffak olamazlarsa biçareleri vatanlarından çıkarırlar sonra da memleketde onlara aid hiç bir eser bırakmayarak mahvederlerdi. +Tarihin şehadetiyle sabitdir ki hıristiyan olmayan bir adamı bir hıristiyanın tecavüzünden men’ eden sebeb evvelkinin kudretinden Bu hal şundan neş’et ediyor ki Nasraniyet dedikleri gibi kılıç koymak için gelmişdir; ebna-yı beşer beyninde bir uhuvvet-i kamile te’sisi için değil kızını validesinden babasını oğlundan ayırmak maksadiyle te’essüs etmişdir. +Halbuki bakınız Kur’an ne diyor: +cavüz edenlere karşı bu kadar şedid olmakla beraber baba man emretmiyor. +Belki müslüman olan evlada müşrik olan babalarına karşı dinlerini muhafaza ile beraber rıfk ile mu’ameleyi emrediyor. +Müslümanlar memleketlerini aldıkları akvamın evvelce başka hükümetlere vermekde oldukları paradan daha az miktarda bir vergi vermeleri ile iktifa eder ve onlardan yalnız asayiş-i umumiyi ihlal edecek bir hareketde bulunmayarak sükun ve salah içinde yaşamalarını isterdi. +Sonra kendi aralarında vicdanlarından başka hiç bir kuvvetin murakabesi tehakkümü altında bulunmayarak bildikleri gibi imrar-ı hayat edebilmelerine müsa’ade olunurdu. +Bir tarafdan böyle olduğu gibi diğer cihetden de efrad-ı müslimini henüz müşrik olan akrabasiyle kat’ı münasebetden men eder ve onlara hüsn-i mu’amele ile emreylerdi. +Görülüyor ki herkesin sera’ir-i vicdaniyesini Allah’a bırakmak kendi telkın eylediği aka’ide bağlanmayanları da himaye etmek din-i İslam’ın tabi’ati iktizasındandır; isterse bu adamlar ama-yı kesif-i cehalet içinde puyan olsun. +Artık ecanibe karşı bu kadar müsa’id bu kadar şefik olan bir din fünunu çekemesin hayatını bir hakıkat-i fenniyeyi te’sis etmek yahud bir sırr-ı kudreti meydana çıkarmak uğrunda feda eden hükemayı nazar-ı gayz u nefretle görsün? +Hayır bin kere hayır. +Erbab-ı ilm ü fenn istediği kadar tedkıkat ve tetebbu’atda bulunsun taharriyatını dilediği gibi ta’mik etsin a’mak-ı arza dalsın göklere çıksın elhasıl ne yaparsa yapsın din ona hiç bir türlü mümana’atda bulunamaz. +Ancak bir fitne ihdasına çalışır yahud daire-i edebi aşacak olursa o zaman fesadın ıslahı şerrin def’i için dinin müsa’adesiyle hükumetin dest-i te’dibi işe müdahale eder. +Su’al: +“Bir ma’sum takdir-i ilahi ile ya anadan a’ma doğarak veya bir iki sene sonra bir hastalığa mübtela olarak ni’met-i basardan mahrum kalıyor. +Akran ve emsali koşup eğlenirken o bir köşeciğe çekilmeye mecbur oluyor veya ancak etrafındaki eşyayı yoklaya yoklaya biraz gezinebiliyor. +Zavallı ma’sumu bu mahrumiyet-i ebediyye ile mahkum etmekden murad-ı ilahi nedir? +Bu hal adil-i mutlakın adaletine bir nakısa değil midir?” Bu gibi müşkilatı halle ceride-i feridelerinin tevassut etmekde olduğunu bildiğim cihetle işbu varak-paremi takdime ictisar eyliyor ve cevabınıza na’il olacağımı ümid ediyorum. +Cevab: +Yalnız bu değil bunun gibi çok şeyler daha var ki bizi elim tereddüdlere derin düşüncelere sevk eder. +Çok zaman içimizden; “Niçin böyle olsun? +Niçin bütün efrad-ı beşer Allah’ın kulu iken kimi sağır kimi gözsüz kimi alil kimi fakır kalsın?...” hitablarını işidiriz. +Biz nazarlarımızı tefekküratımızı daima hale atf etdiğimiz cihetle bu su’allerin altından kalkamıyor bu tereddüdlerden zihnimizi kurtaramıyoruz. +Hadisat ve vekayi’in sevabık ve atisini hiç nazar-ı i’tibara alamıyoruz. +Biz nev’-i beşerde bir i’tikad vardır ki menşe’i hod-binlikdir; biz kendimizde bir kemal bir güzel şey görürsek onu kendimize nisbet ederiz: +“Evet ebeveynim beni terbiye etdi ben de çalışdım; terakkı eyledim zengin oldum... +Kava’id-i hıfzu’s-sıhhaya ri’ayet etdim; vücudum bu hal-i zindegiye mazhar oldu.” deriz.. +Bir noksan görecek olursak onu da “kader”e isnad ederiz: +“Eh! +Ne yapalım kader... +Biz de böyle alil ve mariz fakır ve zelil mahv olup gideceğiz.” deriz. +Kendimiz hakkında böyle olduğu gibi hem nev’imiz olmak hasebiyle diğer efrad-ı beşeriyye hakkında da bu hissi besleriz. +İnsanlar da irade-i cüz’iyye ve kuvve-i ihtiyariyyenin mevcudiyetini yalnız kemalat cihetlerinde kabul ederiz nekayıs noktalarında ve-i ihtiyariyyeden bi-nasib bir mahluk aciz kader elinde bir baziçe addederiz. +Bu muvafık-ı nısfet bir i’tikad değildir. +Kemalatımızı nasıl kendimize nisbet edersek nekayısın da menşe’ini yine kendimizde aramalıyız. +Öyle düşünmeyelim “Bu ma’sumu bu hal-i esef-nake getirmek şan-ı uluhiyyete sığar mı?” demeyelim nekayıs ve sefalet-i beşeriyyeti doğrudan doğruya Allah’a atf etmeyelim de evvel emirde beşeri bu babda nazar-ı tedkıke alalım. +Çünkü bir kanun-ı hilkat vardır ki layetegayyerdir: +cihete sarf ederlerse halık-ı a’zamda onu halk eder. +Cenab-ı Hak insanlara hayır ve şerri tefrik edecek bir hassa-i mümtaze bahş etmiş: +Akıl. +Bu sayede insan zararı menfa’ati takdir edebiliyor. +Mesela bu sayede biliyor ki bir adam yüksek yerden atlarsa bir tarafı kırılır ihtimal ki ölür. +Bunu bildiği halde atlar da eli ayağı kırılırsa kabahat kimde? +Kaderin bunda ne kusuru var? +Sonra zaman geçer bu adam alil kalır çalışamaz... +Yahud bir adam serhoşlukla sefahetle kumarbazlıkla bütün servetini mahv eder vücudu yıprar sefil ve perişan alil ve mariz sokaklarda sürünür. +Biz de bunlara tesadüf edince: +“Eyvah şu adamın kaderine! +Bu zavallının böyle sürünmesi adalet-i ilahiyyeye sığar mı?” deriz. +Biz muhakememizi o zamana hasr etdiğimiz cihetle böyle tereddüd içinde kalırız. +Onun ma-sebakını bilsek o vakit öyle demeyiz belki: +“Eyvah şu adamın akılsızlığına! +Nasıl oldu da kendini bu hale giriftar etdi?” deriz. +Bu pek bedihi ve mahsus bir misaldir. +mes’ul-i yeganesi insanlardır. +İnsanların kadem-nihade-i alem olmasındaki maksad-ı aksa-yı sübhani fakr u zaruret çekmeleri alil ve mariz yaşamaları bu bi-nihayet bedayi’-i asarı rü’yetden mahrumiyete mahkum kalmaları değildir. +Eğer öyle olaydı insanlara o akıl ve isti’dadı vermez o teşekkülat-ı muntazama-i bedeniyyeyi bahş etmez gözü halk eylemezdi. +Onun için insanların –velev bir ferdi olsun– a’ma olması fakır ve zelil yaşaması matlub maksudun bizzat değildir. +Eğer bir ferd a’ma olursa fakr u zarurete duçar olursa behemehal zarurete bir emr-i arıziye mebni vuku’a gelmişdir. +Çünkü her şey bir kanuna bir ka’ideye tabi’dir. +Zerrenüma kanun haricine çıkılınca o şeyin şekl-i muntazam-ı asliyyesi değişeceği tabi’idir. +Bu kavanin-i tabi’iyyeye inkıyad sayesinde ka’inat bütün zevi’l-hayat mevcudiyet ve bekalarını muhafaza ediyorlar. +Efrad-ı beşerde bekalarını idame bu emr-i tevalüdün muntazaman cereyanı için bir takım kava’id erkan ü şera’it-i mahsusa vardır. +Bunlara ne derece ri’ayet edilirse o nisbetde emr-i tevalüd intizam peyda eder. +Bu kavanin ne derece ihmal edilirse o nisbetde emr-i tevalüd halel-pezir olur. +Mesela fen diyor ki: +“Akraba ile izdivac nesl-i beşeri mahva sebeb-i yeganedir. +Sağırlık dilsizlik körlük budalalık gibi haller hep akraba ile izdivacın semere-i mazarratıdır.” “Zevce elem-i asabi ile musab ve dem-i hayız dökmekde bulunduğu zamanlarda icra-yı mu’amele-i zevciyyeden hasıl olacak çocuk ahlak-ı redi’e ile muttasıf olur.” “Şiddetli infi’alat-i nefsaniyye veyahud maddi ve ma’nevi ziyade veci’ ve elem sebebiyle vuku’a gelmiş olan bir heyecan-i şedide-i asabiyyeye düşmüş bir haizaya mu’amele edilmekden hasıl olacak çocuk bi-aynihi validesi gibi ye’s ü nevmidi hüzün ve matem isti’dadıyla tevellüd eyler... +Tarafeynden birisi şiddetli serhoş bulunduğu vakitdeki mu’ameleden neş’et eden semere-i ictima’ın dahi anadan doğma budalalara mümasil budala olmak ve za’if ve kuvvetsiz bulunmak gibi te’essüf olunacak bir hale duçar olduğu görülmüşdür... +Doğacak çocuğun ahsen-i takvim üzere pezira-yı vücud olması aksa-yı amal olduğu takdirde icra-yı mu’amele-i zevciyye için behemehal tarafeynin iştiha-i bal ve istirahat-i hal ile meşhun olması hem de gayet tenha ve mümkün mertebe nazif ve fena kokulardan mu’arra ve gürültü ve korku gibi helecan-ı derune sebeb olabilir şeylerden mahfuz bir mahall-i ictima’ ihtiyar edilmesi muktezidir.” mu’amele-i zevciyyenin daha pek çok şera’it-i mahsusası vardır ki fenn ü şer’ yegan yegan ta’dad ediyor. +Şimdi biri bu kava’ide ri’ayet etmezse çocuğun alil ve mariz olacağı tabi’i değil midir? +Şu halde çocuğun ahsen-i takvim üzere pezira-yı vücud olamaması neden adalet-i rabbaniyyeye te’allük etsin?... +Cenab-ı Hak her şeye bir kanun vaz’ buyurmuş ki bunun için tagyir imkanı yokdur. +sonra hilaf-ı tabi’at ahvalden dolayı şekva eylesinler... +Bu muvafık-ı nısfet olur mu?.. +Vakı’a ma’sumun bu kusurunda dahli yokdur fakat Cenab-ı Hakk’ın da bunda adaletsizliği mevzu’ bahs olamaz. +Bu halin sebeb-i yeganesi ebeveyndir. +Niçin “ilmü’l-ebdan sümme ilmü’l-edyan” buyruluyor? +Neden gerek fen gerek şeri’at izdivac hakkında bu kadar kava’id ve şera’it-i ta’lim ediyor?.. +Eğer mu’amele-i zevciyye fen ve şer’in ta’yin etdiği vech üzere vuku’ bulur ve bade’t-tevellüd çocuğun fenn ü şer’ dairesinde hüsn-i terbiye ve sıyanetine i’tina edilirse şüphesizdir ki bu gibi nekayıs ve sefalet-i beşeriyye vuku’a gelmezdi. +bu hakayık bu hakayık-ı fenniyye tecelli eder. +Atiyi nazar-ı olur. +Yani mes’elenin halli daire-i maddiyyeden çıkarak ma’neviyata intikal eyler. +Bu alemde mevcud her şey bütün hadisat birer hikmet ve maslahata mebnidir. +Her şeye bir hikmet ve menfa’at terettüb ediyor. +Fakat bu öyle bir lücce-i esrardır ki beşer ne kadar ali bir mahluk olsa ne derece hakayık-ı eşyaya nüfuz için kendisinde bir iktidar bulunsa yine bazen havadis-i kevniyye karşısında lal ü ebkem kalır. +Bu da atiyi keşf etmek iktidarının kendinde bulunmamasından neş’et ediyor. +Ati denince beşeri acz-i küll istila ediyor. +Bütün ekvan hakkında mümkün derece ma’lumat sahibi olan beşer istikbal önünde serfüru bürde-i cehalet kalıyor. +Bir dakıka bir saniye hatta bir an sonraki hayatı hakkında bir hükm-i kat’i veremiyor. +Avakib-i mechul kapalı bir mahzen muzlim bir vadi. +mes’elelerde insanlar aldanıyor. +Hakıkate vüsul mümkün olamıyor. +Bugün bakıyorsunuz bir hadise sizi müstağrak-ı hayret ediyor. +O kadar ki “bundaki hikmet-i ilahiyyeye de hiç aklım ermiyor” dedirtecek derecelere getiriyor bir zaman sonra avakib ruşena olunca o hikem ve ledünniyat tecelliye başlayınca o vakit acz-i beşeri bütün mevcudiyetinizle hadise ma’lum olmayınca onun hakkında verilecek hüküm doğru olamaz. +Bunun için her şeydeki hikmeti insanlar anlayamaz. +Eğer insan için bu keşf-i istikbal mümkün olsaydı o vakit idrak olunmadık noktalar kalmazdı. +Şimdi bir a’ma ma’sum görülüyor. +İnsan burada vakfegir-i tefekkür oluyor. +Bunda bir hikmet bir menfa’at göremiyor. +Belki bunda adaletsizlik var zannediyor. +Fakat acaba bunda hakıkaten bir menfa’at yok mudur? +Belki bu hal o çocuğu bir çok fenalıklardan alıkomuşdur. +İnsan bilebilir mi ki o çocuğun gözleri olaydı ileride büyük büyük cinayetler tuğyan ve şekavet edecek pek ziyade icra-yı zulm eyleyecekdi cakdı. +Hem hayat-ı dünyayı ga’ib edecekdi hem hayat-ı uhrayı. +düstur-ı celilinin buna da şümulü olabilir. +Bu a’malık kendisini bu kadar fenalıklardan kurtardığı halde “bunda bir hayır menfa’at tasavvur olunamaz.” dene bilir mi? +Çeşman-ı maddiyyesi kapalı olur da dide-i basireti ruşen olursa.. +kalbi hayatı şekavete bedel ebedi bir sa’adete mazhar olursa hayır ve menfa’at değil midir? +Onun için hikmet ve menfa’atden ari hiç bir şey olmadığı pek doğru bir hakıkatdir. +Şu halde bundan murad-ı ilahi o ma’sum hakkında şer değil lutfdur; adaletsizlik değil belki pek büyük bir adalet ve merhametdir. +“Tarih-i İslamiyet” ünvanlı eser-i garazkaraneye karşı müdafa’ada bulunmak için idarehanemize müraca’at eden ve mektublar gönderen zevat-ı muhteremeye: +Bazı ademler vardır sırf mehasin hakayık düşmanıdırlar. +Nerede bir güzel şey bir doğru söz bir hakıkat görürlerse hemen ta’rife yeltenirler. +Bu onlar için bir tabi’at hükmüne geçmiştir. +Ölürler yine bu mesleklerinden vazgeçmezler. +Onların hayatdan bütün nasibleri vicdanların pamal-i nefreti olmakdan başka bir şey değildir. +Bunlarda mantık aranmaz bunlarda muhakeme görülmez. +Bunlarda yalnız bir şey vardır: +Garaz. +Bütün fikirlerinin bütün sözlerinin ruhu budur. +Aylarca senelerce uğraşırlar bu garaz yolunda hayatlarını feda ederler yine teskin-i kalb edemiyorlar. +Böylelerin sözleri ümid etmeyiz ki ukul-i selime nezdinde bir te’sir-i elim husule getirebilsin. +İnsan bunlara gülmeli hitabıyla iktifa ederek saçmalarına kulak bile asmamalı. +Çünkü ne kadar söylense ne derece serd-i dela’il edilse yine onlar bildiklerinden şaşmazlar. +O halde niçin üzülmeli? +Niçin böyle şeylerden müte’ellim olmalı; bu sözlere karşı te’essür göstermek onlara haiz olmadığı kıymeti vermek demekdir. +Bırakınız onları hak-i garazda sürünerek fena bulsunlar. +– Fakat avam-ı müslimini ihtilal edecek diye korkuyoruz... +Hayır hiç telaşa mahal yok. +Avam olmakla vicdandan lazım gelmez. +Garazdan hiss-i adavetden bu mehasin ve hakayık düşmanlığından pak olan kalbler –havas olsun avam olsun– asla böyle şeylerden duçar-ı dalalet olmaz. +Onlara ehemmiyet verebilecek insanda zerre kadar insaf vicdan bulunmamak lazım gelir; bunlar ise zaten daire-i insaniyetden haricdirler. +Onun için R. +Dozi cenablarının Tarih-i İslamiyet namıyla te’lif eylediği eserde akıde-i İslamiyyeye atmak istediği siham-ı dalalet isabet edecek bir kalb bir mü’min bulamaz. +Bundan telaş eden hamiyyetli müslümanlar envar-ı hakayıkla ruşena olan kalbler müteselli olsun. +Ma’a-haza tevfik-i la’il-i akliyye ve berahin-i katı’a ile redd ü cerh olunacakdır. +Ta ki hakıkat mu’arızlarca anlaşılsın da İslamiyet’in böyle sözlerden böyle tıflane muhakemelerden zerre kadar müte’essir olmadığı görülsün... +Zaten bu tarihin mü’ellifi o kadar gafil o kadar cahildir ki bir eserinde: +“Kur’anda lisan hataları vardır yalnız bu hatalar bilahare müslümanlar tarafından kava’id suretinde telakkı edildi!” demişdir. +Fesahati belagati yarın ağyarın hayretini i’tirafını celb eden öyle bir kitab-ı mübine lisan hataları isnadından sıkılmayacak bir cesur cahilden ne beklersiniz yahud ne beklemezsiniz? +Ey mü’minler! +Öyle bir fitneden bela ve ukubetden sakının ki o fitne fitne-ı ammedir bela-yı müstevlidir gelecek olursa cümleyi birden havza-i ukubetine alır mahv u izmihlalinizi mucib olur. +Yalnız zalimlerin başına gelse iyi mazlumlar da beraber mahv u paymal olur. +Böyle bir fitneden sakının. +Bilin ki Allah’ın ne kadar rahmeti ne kadar da o nisbetde şedid azabı da o nisbetde mediddir. +Celali var cemali var. +Mağrur olmayın cür’etinizi artırmayın!”.. +Bir çok ni’metlerine mazhar kıldı artık bu hal devam edecek demeyin! +Zira belki bir nevi’ ibtiladır imtihandır. +Ekser ni’am-ı ilahiyye imtihan maksadıyla teveccüh eder. +Ifa-yı şükr edilir mi; edilmez mi? +Ona göre ni’met belli olacak. +Zahiren ni’met çok kere nekbet olur. +Çok sürur ve sa’adetler mübeddel-i gumum ba’is-i husret olur. +Zahir-bin olmayın hakıkate vakıf olmaya çalışın hiç bir şeyi sözle yapmayın. +Her şeyi şeriate hakıkate tatbik edin. +Akvaliniz ef’alinize muvafık olsun. +Bu vechile selamete na’il olursunuz. +Ders-i sabıkada beyan olunduğu üzere burada lafzı şerifi sebebin ismiyle müsebbibi kasd kabilinden olarak bela ve ukubet ma’nasınadır. +Her halde esbabdan sakınmak demekdir. +Nasıl ki: +buyurulmuşdur. +Mağfiretin esbabına müsara’at matlubdur. +Rabbinizin mağfiret-i ilahiyyesine müsara’at edin ni’met-i sübhaniyyesine na’il olun. +Böyle buyurur. +Her şey koşmakla müsara’at göstermekle husul-pezir olur. +Mağfiret el ile tutulur kabzaya geçirilir bir şey değil ki. +Lisan ile her şeyi arzu ederiz. +Cüz’i bir kusur edince “estağfirullah” deriz. +Ne demekdir o? +“Ya Rabbi mağfiretini niyaz ederiz.” Yalnız kavl hiç bir fa’ideyi müfid değil. +Lisan arzudur ki gönüldedir. +Her şeyin talebi esbabına teşebbüs cek. +Nasıl ki Beydavi merhum: +buyurmuş. +Allah’ın mağfiretine müsara’at edin. +Ne ile mağfiretine istihkak kesb edilirse onları taharri Her işin esası odur. +Saniyen: +İhlas ile ibadet etmek. +Salisen: +Tevbe etmek nedamet getirmek.. +Bu sebebler bir yere gelmezse mağfiret tecelli etmez. +İşte dersimiz olan ayetde de böyledir. +Fitneden sakının yani belayı mucib şeylerden tefrikayı mucib olacak münafıkane müzevvirane bir takım ahval ve harekatdan sakının demekdir. +Buna dair bazı kelimat ve ehadis-i şerife irad olunmuşdu. +Daha bu kabilden çok şeyler var müfessirler derc ediyorlar. +– herkes ismiyle hitab ederlerdi. +Mesela “Ya Mu’aviye ya Abdelmelik!” derlerdi. +Müluk için sairlerden fark ve ta’zimi müş’ir elkabı “Velid bin Abdilmelik” icad etdi. +Bu sebebdendir ki ol vakit halk Velid’e “mütecebbir” yani sahib-i kibr ü ceberut vasfını takdılar. +Ve ile’l-yevm tarihlerde bu vasıfla müştehir kaldı. +Bir gün Abdülmecid huzurunda Molla Şeyhi du’ada: +“Şevketlü kudretlü” derken Han-ı merhum dedi ki: +“Eğer ben şevketlü kudretlü isem du’aya ne hacet? +Şeyh Efendi! +Ben bir abd-i acizim beni aczimle yad et!” . +Muharreratda “abd” ve “bende” ve “kul” gibi bi-ma’na ta’biratı isti’malden nehy eden dahi odur. +Merhum Ali Su’avi Matba’a-i Uhuvvet Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Şubat Birinci Sene - Aded: +Hürriyet-i şer���iyye gayr-i müslimlerin müslimine müsavatını da te’min etmekdedir. +Şer’-i şerif gibi kava’id-i celilesiyle gayr-i müslimlerin hukuk-ı şahsiyye siyanetinde ve adab-i hem-civarı ri’ayetinde gadr ü hiyanet hurmetinde ve her türlü hüsn-i mu’amele meşru’iyetinde efrad-ı müslimine müsavat mertebesini haiz olmalarını sus-ı adide ile vazıhan beyan etmişdir. +Kütüb-i fıkhiyye ve ahlakiyyeye müraca’at edenlere bu cihet ma’lum olacağında iştibah yokdur. +Bundan başka şeri’atimiz bütün milletlerin hukuk-ı harbiyyesine dair kava’id-i adilane vaz’ etmişdir. +Dünyada hukuk-ı harbden eser ve müslimin nezdinde kimseden havf u hazer yoğiken mukteza-yı diyanet bulunan bu ka’idelere ri’ayet olunurdu. +Bugün Siyer-i Kebir tercümesini mütala’a edenler bu kava’idin adl ü insafa tamamen mutabakatına hayran oluyorlar. +Fakat bu müsavat bu mertebe müsa’edat onların da bize sadık ve münkad olması efrad-ı müsliminden bir ferde te’addi ve tecavüzatda bulunmaması ile meşrutdur. +Nasıl ki nazm-ı şerifi bu hükmün burhan-ı kat’isidir. +Yani muhalifleriniz sizi ızrardan feragat beka-yı sulha izhar-ı rağbet edib de mukatelenizden mücanebet üzere olurlarsa Cenab-ı Allah size onların üzerine sebil kılmamış tecavüze salahiyet vermemişdir. +kavl-i kerimi de hüsn-i mu’aşeret ve bezl-i kerem ü mürüvvet ve icra-yı ahkam-ı ma’deletin ale’l-ıtlak nazar-ı şer’de mergubiyetini din-i mübine ta’arruz etmeyen ve mü’minleri vatanlarından hususatda müsavatını iş’ar ediyor. +ayet-i celilesi de mü’minlere hitaben bütün efrad-ı beşer hakkında ye etmekdedir. +Bu makama münasib pek çok ayat ve ehadis vardır. +Sadr-ı İslam’da müsavat-ı mezkureye tamamen ri’ayet edilmekde olmasına dall pek çok kasas ve asar vardır. +Fakat kıssa-i atiyeyi mülahaza kifayet eder. +Bir def’a İmam Ali kerremallahu veche hazretleri bera-yı muhakeme bir Yahudi run-ileyhe hitaben Hazret-i Ömer r.a. “Ya Ebe’l-Hasan sen de hasmın ile beraber ayakda durmalısın” demesi üzerine vech-i mübareklerinde bir eser-i tegayyür müşahede edildi. +Fasl-ı da’vadan sonra ba’is-i tegayyür ne olduğu kendisinden sımda –mücerred ismimle değil bera-yı ihtiram– künyemle mahlasımla hitab ettin ben de eyvah onun kalbi kırılacak muhafaza-i adalete adem-i i’tina fikrine düşecek diye korkdum te’essür etdim.” cevabını i’ta eyledi. +Çünkü “ya eba fülan” diye hitab etmek inde’l-arab kasd-ı ta’zime mukarin olur. +Bakınız! +Büyüklerimizin ka’ide-i müsavata kemal-i ri’ayetlerine hürriyet-i umumiyye şevahididir. +Hürriyetin müsa’id olmadığı mesavinin biri de ihlal-i edebdir. +Vacibü’l-ihtiram olan zevata hilaf-ı tebcil mu’amele tenkıs-i kadr yollu mukabelede bulunmak asla tecviz olunmaz. +Böyle bir mu’ameleye cür’et eden kimse vech-i dil-ara-yı hürriyete toz kondurmak ta’arruzuyla itham olunur. +Bir neseb-i aliye intisabı olan übüvvet ve üstaziyet gibi esbabın biriyle insanın üzerinde büyük bir hakk-ı imtinanı Bununla beraber bir kimse ne kadar şayeste-i ihtiram sezavar-i tebcil olursa olsun insana her ne cihetle te’alluk ve irtibatı bulunursa bulunsun hakkında velev da’i-i mazarrat olacak kelime-i hak ü adli sarf etmek aleyhinde ikame-i şehadetden çekinmemek lazımdır. +Lede’l-icab böyle bir söz söylemek ifa-yı şehadetde bulunmak nazar-ı şer’de hakaret addolunmaz belki nass-ı celili iktizasınca herkesin hakkında daima doğruyu söylemek daire-i kıst ü adaletden ayrılmamak veza’if-i aliye-i İslamiyyedendir. +Hürriyet buna mani’ değil belki tarafdarlık terkini amir ve muktezidir. +Cenab-ı Hak ile Resul-i Ekrem-i zişanından sonra ümmet üzerinde en büyük hakk-ı ihtiramı haiz olan zat da halife-i müslimin hazretleridir ki huzuran ve gıyaben ta’bir-i yet samimane şanına makamına münasib üslub-ı edibane ammeyi muhafazaya zarar-ı halkı def’ ü izaleye ba’is olacak kelimat-ı hakkayı isma’da zerre kadar tekasül ve tehaşi olunmamak mukteza-yı diyanet ve sadakat olduğu ehadis-i şerifede tasrih ve te’kid buyurulmuşdur. +Edvar-ı salifede bu cihetlere pek ziyade i’tina bilhassa ulema tarafından ihtarat-ı lazıme en azametli padişahlara karşı vakt ü zamanında ifa olunurdu. +Nasıl ki Şeyhülislam-i meşhur Zenbilli Ali Efendi cennet-mekan Sultan Süleyman Han devrinde bir şehzadenin viladetini i’lan için atılan top avazını işitmesiyle der-akeb huzur-ı padişahiye vardı düşmana karşı isti’mal edilmek üzere tehiyye olunan topların bi-lüzum yerlerde kullanılmasından dolayı vizr ü balin doğrudan doğruya zat-ı şahanelerine raci’ olacağını lisan-ı münasib tarafından vuku’ bulmuş ise mütecasirin te’dibi lazım geleceğini de ilave eyledi. +Padişah da bu doğru sözü tasdikle i’tizarda bulundu bir daha bu misillü şeylerin tekrar etmeyeceğini va’d buyurdu. +Hulefa ve ümeranın biri tarafından ma’siyet nev’inden dolayısıyla bir mazarrat iras edecek bir şey emr olundukda her ne suretle mümkün olursa ifasından tahlis-i giriban etmek de hürriyet-i şer’iyye şe’airinden ma’duddur. +Şer’-i şerifin emr ettiği ita’at-i ulü’l-emr kaziyyesi meşru’ ve ma’kul olan evamire muhtassdır. +gibi bu vazifeyi natık pek çok ehadis-i şerife vardır. +Kur’an-ı Kerim’den de hakıkat-i halin bu merkezde olması vazıhan anlaşılmaktadır. +Çünkü Sure-i Nisa’da nazm-ı celilinden i’tibaren tevali eden ayat-ı celilede ulü’l-emre ümera ve hükkama bilcümle emanatı ehline müstehakkına te’diye ve tevfiz ile bütün ahkam ve mu’amelat-ı hususiyye ve umumiyyede susda Allah Te’ala ile Resul-i zişanına ita’at akdem-i veza’if olduğu ifade kılındıkdan sonra sunuf-ı ehl-i imana ita’at-ı ulü’l-emr lüzumu beyan buyurulmuşdur. +İşte bu beyan ve harekata mütecasir olanlara ita’at değil belki muhalefet lazım geleceği açıkdan açığa anlaşılıyor. +Emirülmü’minin İmam Ali kerremallahu veche hazretleri de esna-yı hutbede; “Cümleniz ahkam-ı rabbaniyyeye ri’ayetle me’mur ve mükellefsiniz. +Eğer ben size buna mugayir bir emir verirsem ita’ate mecbur değilsiniz” buyururlardı. +Hulefa-yı Raşidin hazeratından vesair adl ü insafla tekayyüd eden hulefa-i İslamiyyeden bu me’aldeki sözler pek çok olup tevatüren menkuldür. +Din-i İslam’da hükumetin meşru’iyeti meşrutiyete menut bulunduğu bunlarla da iktisab-ı vüzuh etmektedir. +Hürriyet-i şer’iyyenin müsa’id olmadığı fezayihin biri de Kur’an-ı Kerim ile sair kütüb-i semaviyyenin intihak-ı hürmetine cür’et din ve şeri’at ahkam u adabına mesacid-i şerife ve merakıd-ı münifeye ve ale’l-ıtlak mekabir-i müslimine adem-i ri’ayetdir. +Bilcümle kütüb-i semaviyye kelamullah olmak hasebiyle şayan-ı ihtiramdır. +Ziyade ve noksan suretiyle tahrifden gayr-i salim olan kısmı da esas i’tibariyle kelam-ı ilahi olmakdan sakıt olmayacağı derkardır. +Kaffe-i müslimin indinde kütüb-i mukaddesenin her biri muhteremdir. +Hiç birini tahkir etmek ve su-i tefsire uğratmak ca’iz değildir. +Bilhassa Kur’an-ı Kerim’in sened-i sahih bulunan ayat-ı celilesi başka cihetlere sarf aksam-ı sairesi de ehl ü erbab rasihin-i fi’l-ilm olan ulü’l-elbab tarafından tedkıkat-ı amika muktezası olarak ta’yin edilen me’ani-i sahiha hilafına haml olunmak kat’iyyen batıldır. +Bununla beraber yani me’ani-i sarihası tebdil ve tağyirine kıyam edilmemek şartıyla Furkan-ı Hakim’in rumuz ü na kimsenin diyeceği yokdur. +Allame Taftazani Celal Devvani ve İbn Rüşd emsali ekabir-i ulema ve ecille-i hükemamız bi-nihaye berahine müsteniden bu yolların asla kapanmayacağını açıkdan söylemişler. +Haka’ik-i Kur’aniyyeyi mübelliği ve naşiri olan Resul-i efham efendimizden ziyade hiç kimsenin bilemeyeceği aşikardır. +Tefsir-i me’sur ta’bir olunan beyanat-ı Resul-i zişandan udule yeltenmek kadar büyük haksızlık tasavvur olunamaz. +Hatta bunun fevkinde hadd-naşinaslık yokdur dense becadır. +nutk-ı celiliyle makam-ı risaletpenahiye tefviz buyurulan beyanat-ı seniyyede bütün ehadis-i sahiha ve sabite dahildir. +Çünkü onların cümlesi Kur’an-ı Kerim’den muktebesdir. +İçlerinde hükm-i akla muhalif bir şey bulunmak ihtimali yokdur. +Fakat yani bu adem-i muhalefeti bilmek şanından olanlar bilir vadi-i cehaletde puyan olanlar bilmezler. +Mesacid-i şerifeye ta’zim etmek o mübarek binaları mukaddes bilmek ve şer’an memnu’ olan şeylerden muhafaza etmek ile tamam olur. +Ez-cümle nazm-ı kerimi icabınca oralarda malaya’niye dair kelimat ile iştigal gayr-i ca’izdir. +Yalnız tedrisat-ı ilmiyye gibi menafi’-i ammeye te’alluku bulunan mevad için ictima’ edilir. +Bir cinayet irtikab eden kimse Mescid-i Haram’a bile girse cezadan tahlis-i nefs edemez. +Icab-i hal ne ise der-akeb Nasıl ki hudud-ı şer’iyye hakkında şefa’at kabulü meşru’ değildir. +Asalet ve şerafet de mani’-i mücazat değildir. +Bilcümle efrad-ı beşeriyye beyninde tesavi sübutu mukteza-yı hürriyet-i hukuk olduğu cihetle bi’l-ittifak mer’i ve mu’teberdir. +Beyanü’l-Hak ceride-i mevkutesinin numaralı nüshasında “Kuvve-i Teşri’iyye” ta’bir-i meşhuruna i’tirazı havi bir makale var idi. +Onda deniliyordu ki: +“Hey’et-i a’yan nutk-ı dı. +Bu ise ıstılah-ı hukukiyyuna muvafık bir ta’bir olmakla beraber hatadır. +Ve isti’mali dince mübalatsızlığa nümunedir. +Çünkü teşri’ vaz’-ı şeri’at ma’nasınadır. +Böyle evsaf-ı le kabul etmezlerken ma’at-teessüf hey’et-i a’yan kabul etmişdir.” Bu i’tiraza karşı hak ve hakıkati beyan ve ta’bir-i mezkurda hiç bir mahzur olmadığını ityan maksadıyla bir makale yazıp ceride-i mezkure idare-hanesine irsal eyledim. +Makalemiz ’inci nüshaya aynen derc olunarak zirine de “Cevabım” ünvanıyla beş sütun ilave edilmişdir. +Cevabın mü’eddası me’alen i’tiraf-ı hakdan başka bir şey değilse de hakıkatin vazıhan anlaşılması iki makalenin birlikde mütala’asına mütevakkıfdır. +Eğer böyle yapılırsa cevabın havi olduğu tekellüf ve adem-i isabet pek kolay nümayan olur. +Evvela: +Evvelce ta’bir-i mezkurun şayan-ı te’essüf ve dince mübalatsızlık olması iddi’a edilmiş iken bu kere olsa olsa şive-i te’eddübe gayr-i evfak bulunmasında ısrar olunmuşdur. +Bu ise tenakuzdur. +Saniyen: +Teşri’ ta’biri hasa’is-i ilahiyye cümlesinden addolunmuş duğunu bi’l-etraf izahımızdan dolayı şimdi teşri’in vaz’-ı şeri’at ma’nasına olmayıp bir ta’bir-i müvellid olması teslim ediliyor ki bununla bahsimiz hitam bulmak lazım geliyordu. +Halbuki böyle yapılmamış belki bunu müte’akib kanun-ı münazara haricinde tağyir-i delil ile şöyle denilmişdir: +“Madam ki biz teşri’i bu ma’nada isti’mal ediyoruz vaz’-ı kanun ma’nasında isti’mal hata olmakdan kurtulamaz”. +Ba’dehu makam-ı istidlalde bir takım misaller irad olunmuş. +Ve hikayeler nakl ile hayli tatvil-i kelam edilmiş ise de itmam-ı takrib kabil olamamışdır. +Bu da emr-i tabi’idir. +Çünkü mahzan bizim ihtira’ etmiş olacağımız bir isti’male muhalefetin –ne kadar uğraşılsa– dince mübalatsızlık olmasını isbata imkan olmayacağı meydandadır. +Vaz’-ı şeri’at ve teferru’atına dair faz hep sülasi-i mücerreddir. +İ’tirazın bütün mebnaları faraziyatdan Tarafımızdan hukukiyyun için hururdan salim me’haz-ı sahih ta’yin edilmiş dururken bunu bırakıp da lafzın isti’mali sabit ve aslı olmayan bir ma’nayı menkulün minhü i’tibar etmek ve bina’en-elfasid ale’l-fasid kabilinden olarak bir ıstılah-ı müte’arefde kabul-i ammeye mazhar olan bir isti’malde mahzur-i dini tevlidine çalışmak şayeste-i tahsin bir meslek addolunamayacağı derkardır. +Salisen: +Teşri’in ma’na-yı lügavi ile ma’na-yı kanunisi arasındaki münasebet-i kamile ezherun mine’ş-şems iken hala teslim edilmemek isteniyor. +Hele makam-ı istinadda kelimesinin hadd-i zatında ale’l-husus lisanımızda ma’na-yı lügavisiyle ma’rufiyeti ve bu yüzden saha-i isti’malde mevcudiyeti bile yokdur ki ıstılah-ı kanuniye işte bu ma’nadan alınmışdır demeye mesağ olsun. +Bir hayli tetebbu’at-ı lügaviyeden sonra haberdar olabileceğimiz şu ma’na-yı lügaviyye nazaran kelimenin parlementoya değil de Turuk ve Me’abir İdaresi’ne münasib bir a’idiyeti tebadür eder.” Halbuki ulema-yı lügatin ibarelerindeki tarik ta’biri emr-i mahsusdan mürur ve ubur için lat-ı beşeriyyenin minhac-i intizarında deveranını kafil olan ve zaten esası i’tibariyle şer’-i şerife istinaddan hali olamaması tabi’i bulunan kavanine şümulü cay-i iştibah değildir. +Bizleri yokdan var eden Halık Te’ala ve tekaddes hazretleri bu ayet-i kerimede ibadet ve ubudiyetin zat-ı uluhiyyetine hasr ü kasr edilmesini emr-i mübrem ile emir buyurdukdan sonra vücudumuza sebeb-i zahiri bulunan peder ve maderimize de birr ü ita’at edilmesini ve haklarında ibraz-ı nevaziş ve şefkat olunmasını gayet kat’i ve gayet mü’essir suretde emr edip şöyle buyuruyor: +Rabbin kat’iyyen emr etti ki ancak zat-ı uluhiyyetine ibadet ve ubudiyet edesiniz. +Ve peder ve maderinizden biri veyahud her ikisi senin nezdinde senin hırz ü penahında sinn-i kibere vasıl olurlarsa onlara fart-ı ihsan ile ihsan eyleyesiniz. +Onlara ma’nen ve maddeten bi’l-vücuh iyilik edesiniz. +Hizmet ve mu’avenetlerinde haklarında nevaziş ve şefkat ibrazında ta’zim ve hürmetlerinde asla kusur ve terahi etmeyesiniz. +Ebeveyne her zaman birr ü ihsan vacib iken hal-i kiberin tahsis buyrulması vakt-i hacet ale’l-ekser hal-i kiber olduğu içindir. +Şu halde onlara canını sıkan bir halden veyahud külfe-i me’unet ve mu’avenetlerinden dolayı üff.. +deme. +Üff diye onlara eza etme. +Te’fifin hürmeti onda ma’na-yı eza bulunduğu haram kılınmasına illet ve sebeb onlara bu kelimeyi telaffuz keyfiyyatda ise bu illet ve sebeb yani ma’na-yı eza ma’a-ziyade tahakkuk eylediğinden bu gibi keyfiyyatın da hurmeti lazım gelir. +Bina’en-aleyh bu kavl-i kerim ma’na-yı vaz’isi emsali keyfiyyatın hurmetini ifade eder. +İlm-i usulde beyan edildiği üzere dallün bi-delaletihi ol lafızdır ki ona terettüb eden hükmün mücerred lügaten mefhum olan illeti vasıtasıyla ma’na-yı lazıme delalet eder. +Ebeveyni iza eden sair bütün keyfiyyatın da delalet-i nass ile nehy edilmiş olduğu bu nehiyden müstefad olduğu halde onlardan bazısı şanına gılzet ile zecr de etme. +Hoşlanmadığın bir şeyden onları azarlayarak men’ eyleme. +Üff diyeceğin şiddet ü gılzet ile men’ edeceğin yerine onlara kavl-i kerim ile hitab et! +Mürüvvetin hüsn-i edebin icab ettiği söz ile rıfk ü nevazişi ta’zim ve hürmeti müş’ir tarz-ı edeb ile hitab ve mu’amele et. +Onlar için fart-ı merhamet ve şefkatden naşi üzerlerine tezellül ve tevazu’ kanadını indir. +Vasıl-ı sinn-i şeyhuhet ve natuvani olmuş peder ve maderin dünkü gün sen onlara en muhtac bulunduğun halde bugün onlar sana muhtac olduklarından kuşlar yavrularını düşmandan soğukdan esirgeyip kanadlarını açarak onları kanadlarıyla örtüp basdırdıkları gibi sen de fart-ı merhamet ve şefkat ile peder ve maderin üzerine cenah-ı tezellül ü tevazu’u gerip kemal-i rikkat ve tevazu’ dir. +İnsanın kemal-i şefkat ve tevazu’ ile peder ve maderini sıyanet etmesi kuşun kanadlarını açıp yavrularını örtüp basdırmak nah edilmesi tezellül ve tevazu’ için isti’are edilmişdir. +Bu olsun içindir. +Yoksa gönülleri kuvve-i galibe-i belagatine müsahhar eden beyan-ı ilahideki cazibeyi üslub-i diger ile hüsn-i tabi’at ashabına te’sir eden o kelam-ı mübeccelin kendidir. +Şerh ü tavzihi değildir. +Bir pırlantanın şarih-i hüsn ü anı kendi şa’şa’a-i elvanıdır. +Ta’rif edilecek olursa mahiyeti bi’z-zat o şa’şa’a-i elvan-rizin yerini tutabilsin. +Bir kelam-ı mucizin mütezammın olduğu me’ani ve esrar tafsil ü izah ile ehl-i mütala’anın enzarında birer birer tecessüm eder. +Lakin süreyya tafsil ile derhal dağılır. +Ve sen peder ve maderin hakkında bu fani olan merhamet ve şefkatinle iktifa etmeyip onlar için Cenab-ı Rabb-i kerimden rahmet-i vasi’a-i bakiyesini dahi niyaz ederek de ki: +Ya Rab onlar ben küçük iken bana merhamet ve şefkat edip beni büyütdükleri gibi sen de onlara merhamet kıl. +Ey perverdigar-ı kerem-kar! +Ben bir tıfl-ı natuvan iken peder ve maderim benim üzerime cenah-ı re’fet ve şefkatlerini gererek nasıl terbiye ve tenmiyeme bezl-i ma-hasal-ı makderet etdilerse sen de ya Rabb! +Onlara lutf u kereminle mu’amele buyurub bi’l-vücuh mazhar-ı merhamet et. +Ebeveynimiz bizim sebeb-i vücudumuz ba’is-i hayatımızdır. +Bizi doğurdular. +Tıflın beden ve fikri pek güç tevessü’ edib tul müddet bakılmaya muhtac olduğundan bizi her gün gözleri ve elleri üstümüzde olarak büyütdüler. +Hayatımızı muhafaza eylediler. +Bizi ta’lim ve terbiye etdiler. +Üzerimizde ne kadar emekleri var. +Ne kadar mal sarfıyla bizi bu hale getirdiler. +Hele validelerimizin hamilde vaz’da irzada çekdikleri o mihen ve meşak nedir? +Ebeveynimizin ciğerparelerini ağuş-ı şefkatlerine basarak göğüs gerdikleri meta’ib tahammül olunabilir halatdan mıdır? +Biz onların bu lutfuna bu himayelerine ilelebed minnetdarız. +Şimdi biz büyüdük kuvvetlendik onlar ihtiyar ve aciz oldular. +Vazifemizi borcumuzu eda edecek zaman geldi. +Bu da onları kat’an rencide etmemek ihtiyaclarını derhal tesviye eylemek rıfk ü nevazişlerinde ta’zim ü hürmetlerinde asla kusur etmemek ma-hasal rızalarını istihsal edib hayır du’alarına na’il olmak ile olur. +Bir adam Resul-i Ekrem salallahu aleyhi ve sellem efendimizin huzur-ı sa’adetine gelip malını alıyor diye pederinden şikayet etdi. +Da’vet-i vakı’a üzerine bir pir-i fani asasına dayanarak huzur-ı nebeviye çıkageldi. +Bu gelen pir-i fani müştekinin pederi idi. +Keyfiyet kendisinden su’al buyuruldukda dedi ki: +Ben güçlü kuvvetli iken o za’if ve natuvan dan hiç bir malımı esirgemedim bugün o güçlü kuvvetli ben za’if ve natuvanım. +O zengin ben fakır ve muhtacım. +Şimdi o benden malını esirgiyor. +Resul-i Ekrem Efendimiz o pir-i faninin bu takririni işidince ağladı ve bunu işiden cemadat bile ağlar buyurdukdan sonra o adama dönüp “Sen de malın da pederinindir” buyurdu. +Fazil ibni İyaz hazretlerine biri ebeveyne birr ü ihsan etmek ne demek olduğunu sordukda: +Peder ve maderine edeceğin hizmeti kesl ü tehevvür ile etmemeklikdir cevabını verdi. +Bazıları dedi ki ebeveyne birr ü ihsan etmek: +Onlara karşı bağırarak söz söylememek onlara hışım ve gadab ile bakmamak onlar senden ne zahirde ne batında muhalefet görmemek hayatda bulundukları müddetce onlar hakkında rıfk ü şefkat ibraz edib vefat ettiklerinde dahi kendilerine du’a eylemek vefatlarından sonra evidda ve ehibbasının hizmetlerini eda etmekdir. +Nübüvvet-penah efendimizden mervidir ki bir adam pederinin ahbabına şefkat ve mu’avenet eylemesi birr ü ihsanın en büyüklerindendir buyurmuş. +Bazı bed tıynetler vardır peder ve maderine ne hayatlarında hizmet ve şefkat eder ne de vefatlarından sonra kabirlerini ziyaret etmek hatırından geçer. +Bu makuleler ceza-yı ma-yelikleri olarak ne dünyada ne uhrada berhurdar olurlar. +Evladlarından da aynı mu’ameleyi görürler. +Sa’di o bizim Şark’ımızın ruh-ı kemali Bir ders-i hakikat veriyor işte meali: +“Vaktiyle beş on kafile sahrada bulunduk; Gündüz yürüdük hep gece bir menzile konduk. +Baktım ki bir adem koşuyor hasir ü haib Çöllerde... +Meğer eylemiş evladını gaib. +Biçare gidip haymelerin hepsine sormuş; “Oğlum!” diye bir taş bile görmüşse baş urmuş. +Avare peder nerde bulursun onu! +Derken... +Gördüm ki ciğer-paresinin tutmuş elinden Lebriz-i meserret geliyor bizlere doğru Taşmış da gözünden akıyor sanki süruru! +Yaklaştı şütürbana nihayet dedi yekten: +“Evladımı buldum... +Nasıl amma? +Onu bilsen... +Karşımda ne görsem o! +Dedim geçmedim asla. +Aldatsa da tahminimi binlerce heyula Azmimde fütur eylemedim ye’si bıraktım... +Madam ki dünyadadır elbet bulacaktım... +Kumlarda yüzüp zulmetin a’makına daldım; Hep ruh kesildim... +Ne boğuldum ne bunaldım. +Tevfik-i İlahi edip en sonra inayet Gördüm gözümün nurunu karşımda nihayet.” Sa’di bize göstermede bir meslek-i irfan: +Bir gaye-i maksuda şitab eyleyen adem Tutmuşsa bidayette eğer azmini muhkem Er geç bulacak sa’y ile dil-hahını elbet. +Zira bu şu’un-zar-ı tecellide hakikat Tevfik taharriye taharri ona aşık; Azmin de emel lazımıdır gayr-i müfarık. +Olsun da emel azm ü taharriye mukarin; Tevfik zuhur eylemesin sonra... +Ne mümkin! +Ba’zen iki üç haybet olur rehzen-i ümmid... +Ye’sin sonu yoktur ona bir kerre düşersen Hüsrana düşersin çıkamazsın ebediyyen! +Mahkum olarak ye’se şu biçare peder de Evladını şayed o karanlık gecelerde Vaz geçmiş olaydı aramaktan ne bulurdu? +Elbet biri candan biri canandan olurdu! +Küçücük Akile şeytan çekici Bularak –nerden ise– bir iki tel; Arzu ettiği suretde cici Bir de entarisini haherinin Kurulup ortasına minderinin Gelin olmuş; – Gelin olmakdır emel Çünkü kızlarca bütün işte o da Gelin olmuş – süzüyor gözlerini Ba’zı tahrik ederek bir yerini Veriyor kendisine sanki nizam! +Olsa beş on kişi de dolsa oda Olacak isteği fikrince tamam... +Çünkü dün vardı düğün yavru melek O da gitmişdi gelin seyri için. +O sebeble özenip işte bugün Bir gelin olmuş o da süslenerek! +Öteden komşu misafirler ile –Pür sa’adet mütebessim hürrem– Odaya validesi girdi o dem. +Akile bakmıyor etrafa bile; Neş’e-i hali ile mest-i gurur Duruyor öylece sakit mahmur; Güldüler böyle görünce onu hep “Habibe Molla” – “O ne kız?.. +A.. +Gelin olmuş! +Ya Rabb Amanın şimdiki kızlar amanın Ne de çok bilmiş evet çok!.. +Vallah Hele bak hasbaya bak! +Maşallah Ölme kız... +ölme emi? +Ölme sakın” Deyerek öpdü yumuk ellerini; Yine sakit o.. +Çekip tellerini Süslüyor kendisini dikkatle Anası güldü dedi rikkatle: +Akile! +Söyle kızım söyle bana Kime vardın bakayım söyle!.. +Akile “Gözlerini süzerek” – Sana! +Hal-i hazırda usul-i terbiye alem-i beşeriyyetin havelan ve tekamülüne olan derece-i te’allüku i’tibariyle pek ziyade haiz-i ehemmiyetdir. +Fransızlar kendilerinde ekseren cari bir ka’ide-i tesmiye-i uluma teba’iyetle bu ilimde de aslen Yunani bir ta’bir olan “Pedegoji” kelimesini ilim olmak üzere kabul etmişlerdir. +Biz de pek çok esami-i ulumda olduğu gibi tam mukabili olan “İlmü’t-Terbiye”yi muvafık bulmuşuz. +Bu ilmin –ulum-ı medeniyye ve siyasiyyeden ma’dud olması haysiyetiyle de– ehemmiyeti pek büyükdür. +On sekizinci asırda Fransız hükemasının tahayyüllerine rağmen insanlar münferiden te’min-i hayat edemeyince bir hey’et halinde yaşamaları lazım gelir. +Zaten Cenab-ı Hak da tabi’atlerini öyle halk etmişdir. +Müctemi’an yaşamak demek yekdiğerleriyle bir takım revabıt ve münasebatda bulunmak demekdir. +İşte bu revabıtdan doğan uluma ale’l-umum “Ulum-ı Medeniyye ve Siyasiyye” denir ki bir çok aksamı ihtiva eder: +ruri bir takım revabıta tebe’an ebna-yı nev’i ile münasebetdardır. +Ve bu münasebet fi’il ve infi’al ile tezahür eyler ki bunu tedkık etmek vazifesi birinci derecede ilm-i ahlaka sonra da ilm-i hukuka müte’allikdir. +Yani bu münasebetden mütevellid olup da uhde-i insaniyete müterettib veza’ifin bir kısmı mutlak suretde bir kısmı da “ihsan” namı verilen mükellefatdan addolunmak üzere ve icrası bir kuvve-i mübreme dilecekdir ki evvelkisi ilm-i hukukun ikincisi de ilm-i ahlakın daire-i mevzu’unu teşkil eder. +Lakin şu da ilave edilmeli ki bu münasebatı ta’yin ile de iş ikmal edilmiş addolunmaz zira bunu avamil-i hükumetden ma’dud olan kuvve-i kanuniyye vasıtasıyla kanun şekline koymak tedvin etmek ve meydan-ı aleniyete vaz’ eylemek icab eder ki herkes işleyeceği fi’ilin neye müncer olacağını ve ne gibi cezayı istilzam eyleyeceğini ta’yin edebilsin. +bazı harekata yani kanunu hetk edenlere karşı isti’mal-i cebr etmek lazım gelir ve bununla kuvve-i icra’iyye vazifedardır. +Demek oluyor ki ifasıyla mükellef olduğumuz veza’ifi bir tarafdan kuvve-i kanuniyye tedvin diğer cihetden de kuvve-i Bir hey’et-i medeniyyenin beka-yı hayatı idame-i mevcudiyeti mesi ve devletin kendi idaresine mesarifine tekabül etmek üzere muhtac olduğu varidatın –adalet dairesinde olmak şartıyla– beyne’l-efrad suret-i tevzi’ ve cibayet ve sarf ve susatdır ki bunlar da ilm-i servet ve usul-i maliyenin mevzu’una dahildir. +Nüfus-ı beşeriyye nazar-ı i’tibara alınınca bunda pek çok kuvanın münderic bulunduğu ve dikkat edilirse bir nebatın tenemmüvü gibi istihrac edilen bazı kava’ide tebe’an tevessü’ ve tezayüd ettiği hatta bazı kuva-yı fi’alenin halat-ı vicdaniyeden – meleke haline geldiği için– halet-i gayr-i vicdaniyeye münkalib olduğu görülür ki bu da nazar-ı tecessüse vasi’ bir zemin-i tetebbu’at açar. +Ve bu inkilabat kuvayı hey’et-ı umumiyye-i beşeriyyeye hadim olacak suretde bir hedef-i mes’uda doğru tevcih ile insaniyete bir uzv-i mühimm-i amil daha tedariki için –yine tabi’at-i ademiyyeyi tedkık ederek– bir takım tabi’i usuller keşf etmek ilmü’t-terbiyenin daire-i tahkıkatı cümlesindendir. +Şu mukaddematda mevzu’-i bahs olan “ilm-i ahlak terbiye” tasnif-i ulumda “ulum-i medeniyye” namı tahtında cem’ edilir. +Harita-ı ulumda mevki’ini işaret ettiğimiz ilmü’t-terbiyenin gösterdiği kava’id dairesinde icra-yı tatbikata i’tina edilince beşeriyet-i mütemeddine için ne kadar haiz-i ehemmiyet olduğu müsellemdir. +Zira evvel emirde bir halkın terbiyesi mevcuddur. +Alem-i haricide nüfus-i beşeriyyede pek çok kuva mündericdir. +Ve sa’ika sukutu gök gürlemek hadisesi gazab hali ihtira’at ve keşfiyyatda bulunmak... +Hep şu iki alemde mevcud kuvvetlerin tezahüratıdır ve cümlesi de bir kanuna tebe’an cereyan eder. +Tabi’atde münderic olan kuvayı terakkiyat-i beşeriyyeye hadim olacak bir suretde idare etmek o kavaninin tarz-ı cereyanına vukuf ile kabil olabilir. +Ve insanlar nasıl ki ulum-ı tabi’iyye ile alem-i haricide mevcud hadisatdan mütevellid avamili hüsn-i idarelerine tevcih ve kendilerine bend ederlerse ilmü’t-terbiye de nüfus-ı ademiyyede hüküm-ferma olan kavanini keşf ile kuvanın tenmiye ve tevessü’üne hadim olacak çareler taharrisi ile insaniyet viyet-i nefsde münderic olan kuvvetlerin ne suretle icra-yı fi’il ettikleri anlaşılmazsa tabi’atde gördüğümüz kuvadan daha ziyade tahribatda bulunur. +Bu kuva-yı nefsaniyyenin fa’aliyetde bulunması için bir şeyin gelip te’sir etmesi ve dimağda bir intiba’ husule getirmesi lazımdır. +Zira bütün bu kuvvetlerin mahzeni dimağdır. +Ve oradan telgraf telleri gibi bir çok a’sab vasıtasıyla nevahi-i beden ile kesb-i irtibat eder. +Aksa-yı bedende vaki’ olan te’siratı dimağ bu vasıta ile alır. +Mesela sakin bir halde dururken elinize bir iğne batırılsa şüphesiz atıl kalmazsınız. +Zira a’sab vasıtasıyla dimağda şedid ve elim bir intiba’ hasıl oldu. +O intiba’ dimağı da mahzun bir halde mevcud kuvayı tahrik eder. +Ve akabinde mesela gazab dediğimiz hadise-i nefsiyye husule gelir ki eğer kuva feyizli ve semere-bahş bir suretde terbiye edilmiş olmazsa ika’-i tahribatda bir amel-i mü’essir mahiyetinde icra-yı fi’il eylemeye başlar. +Yani kuvvet hiç bir fa’ideyi müntec olmayarak israf ve heder edilmiş olur. +Halbuki o kuvayı insaniyete nafi’ bir halde idare etmek –bazı kava’ide ri’ayetle– pek kabildi. +İşte ilmü’t-terbiye bunu te’min edecek pek çok tedabir-i nafi’a keşfi ile hüsn-i Mesela çocukları nazar-ı dikkate alalım. +Bunlar haricden yeni bir takım intiba’ata ma’ruz bulundukları için daima hareketdedirler. +Yani şimdi arkadaşını incitmekle meşgul iken biraz sonra hiç bir an atıl kalmamak üzere babasının defterlerini yırtmak bir hayvanı ta’zib ile mütelezziz olmak kimse yaramazlığına atf eder. +Halbuki ilm-i terbiye cihetinden şekil ve sureti tedkık edilirse anlaşılır ki bu harekat kuvve-i dimağiyyenin sarfından başka bir şey değildir. +Zaten çocuğun maksadı fenalık etmek değil mahfuz kalan kuvvete bir cihet-i sarf bulmakdır. +Lakin bu kuvvetler ala halihi bırakılırsa şüphesiz mazarrat tevlid eder. +Bunun için mahiyet-i kuvayı tetebbu’ ile yine sarfiyatda devam etmeli fakat çocuğun menfa’atine muvafık olarak idarede bir an kusur edilmemelidir. +rarak ağır ağır sarf etmeyi –mahiyetlerini keşf ü istihrac ile Ve birinci derecede esas terbiye kuva-yı mevcudenin mahiyetlerini tetebbu’ etmek hangi fünuna teba’iyetle harekete geldiğini öğrenmekdir. +Zira insan kendini bağlayan zinciri bilmezse kurtulamaz. +Mahfuz olan kuvanın ne olduğunu öğrendikden sonra da nereye sarf etmemiz iktiza edeceğini nazar-ı i’tibara almak lazım gelir ki bunu da cemi’ ef’ali ta’rif ve tedkık ile meşgul olan ilm-i ahlak te’min eder. +maya göstermiş olduğu ta’zim pek büyükdür. +Biz bu makalemizde hiç bir müslüman muharririnin sözünü delil getirecek değiliz. +Müverrihinden ve kibar-ı felasifeden Draper diyor ki: +“Hulefa devrinde müslümanlar Nasturi Yahudi ulemasına karşı yalnız hürmet göstermekle kalmadılar; onlara büyük büyük me’muriyetler verdiler; menasıb-ı devletde terakkı etttirdiler. +Hatta Harun er-Reşid bütün mektebleri Hanna Mesniye’nin nezaretine tevdi’ etmiş idi. +Meşhur Yuhanna bin Masaveyh Müverrih bir başka yerde diyor ki: +“Mekteblerin idaresi halifeler tarafından bir re’y-i sedide bir fikr-i sa’ibe ittiba’ ile kah Nasturilere kah Yahudilere tevdi olunurdu. +Erbab-ı bara alınmazdı; yalnız derece-i ma’rifetlerine bakılırdı. +Hulefa-ı Abbasiyye’nin en büyüğü olan el-Me’mun demişdir ki: +“Hükema Cenab-ı Hakk’ın ibadı arasından intihab eylediği su’ada-yı ümmetdir. +Zira bunlar olanca kudretlerini ruhun feza’ilini idrake sarf ederek iktisab eyledikleri kuvvet sayesinde mülevvesat-ı tabi’atden te’ali etmişlerdir. +Alemin ziya-yı hidayeti vazı’-ı kavanini bunlardır. +Bunlar olmasaydı ka’inat hadıyd-i vahşet ü cehalete düşerdi.” Müverrih diğer bir mevki’de de şöyle söylüyor: +“Arablar kendilerinin tabibleri olan Yahudiler ile evladlarının mürebbileri bulunan Nasturilerden mürekkeb bir ordu sayesinde bilad-ı ilm ü felsefeyi kamilen feth ederek münteha-yı hududuna –Roma mülkünün bir başından öbür başına varmak için sarf ettikleri zaman-ı kalilden daha– az bir müddetde vardılar.” Bu makalemizde hulefa müluk tarafından te’sis olunan mektebleri medreseleri rasadhaneleri kütübhaneleri o kütübhanelerdeki kitabları sayacak değiliz. +Onları ileride tafsil edeceğiz. +Evvela Corcis bin Bahtişu’u zikr edelim. +Bu zat el-Mansur’un tabib-i hususisi ve pek büyük bir feylesof idi. +Zevcesi gayet ihtiyar olduğu için halife kendisine acıyarak üç güzel cariye gönderdi. +Fakat Bahtişu’ “Karım ber-hayat oldukça başkasını almaya dinimin müsa’adesi yokdur” diyerek cariyeleri reddetdi. +Bunun üzerine el-Mansur tabibinin mevki’ini bir o kadar daha yükseltdi. +Hatta vüzerasının bile fevkine çıkardı. +Sonra Bahtişu’ hastalandı. +Halife istifsar-ı hatıra gitdi. +O zaman Bahtişu’ ölünce ecdadının yanına gömülmesi girmesi için kendisine kabul-i İslam teklifinde bulundu. +Bahtişu’ ecdadıyla beraber bulunmak istediğini söyleyince el-Mansur güldü; tabibini ma’zuren memleketine götürmelerini on bin de altın vermelerini emretdi Halbuki el-Mansur son derece pinti olduğu için Devanikı lakabiyle anılmış idi. +Şayed Bahtişu’ yolda vefat ederse cenazesini a’ilesinin yanına götürerek orada defn ettirmelerini başkaca tenbih etdi. +Veda’ edib giderken yerine kimi bırakacağını tabibe sorunca o da en seçme şakirdlerinden Isa bin Şehlasa’yı tavsiye etdi. +El-Mansur Isa’yı onun yerine getirdi. +Lakin Isa el-Mansur’un teveccühüne güvenerek papasları hedaya i’tasına icbar etmek gibi münasebetsizliklere kalkışınca huzur-ı halifeden tard olundu. +el-Mansur’un mazhar-ı teveccühü olanlardan Acem müneccim Nevbaht ile oğlu Ebu Sehl vardır ki ikisi de mezheb-i Fürs’e tabi’ idiler. +Sonra Ebu Sehl’in zürriyeti kabul-i kalade şöhret kazandı. +Halife el-Mehdi’nin mazhar-ı inayatı olanlardan müneccim-i nasrani Toma’nın oğlu Teofil Lübnan’da sakin Maruniler’in mezhebinde idi. +Bu zatın tarihe aid gayet kıymetdar kitabları oldukdan başka Avmer’in kitabını gayet fasih bir Harun er-Reşid tarafından kadri mevki’i i’la edilen tabib Bahtişu’ ile Cibril oğlu Yuhanna bin Masaveyh de bunlar meyanındadır. +Harun er-Reşid Yuhanna’ya tıbbi vesair eski kitabların tercümesini tevidi’ etmiş idi. +Bu zat hem halife-i müşarun-ileyhe hem de el-Mütevekkil’e hizmet etdi. +Ulum u fünun-i mütenevvi’a üzerine mübahesatda bulunmak üzere Yuhanna’nın evinde toplanan cem’iyet-i ilim gibi hiç bir yerde hiç bir cem’iyetin in’ikadı görülmemişdir. +el-Me’mun’un zamanında kesb-i rif’at ü şan eden hükemadan halife-i müşarun-ileyhin sadiki Patrik Yuhanna vardır ki ulum-ı tıbba felsefeye aid ne kadar asar varsa cümlesinin tercümesine nazır ta’yin olunmuşdu. +Kezalik Selh bin Sabur ile oğlu Sabur pek parlamışlardı ki ikisi de hıristiyan muş idi. +Selmeveyh bin Bennan en-Nasrani de el-Mu’tasım’ın tabibi idi. +Hatta vefat ettiği zaman halife ziyadesiyle müte’essir olmuş tabibinin hıristiyan ayini üzerine buhurlar mumlar yakılarak defn edilmesini emr eylemiş idi. +Bahtişu’ bin Cibril bir gün el-Mütevekkil’in huzurunda şur hem de parmağını tabibin arkasındaki ipekli entarinin üzerinde bulunan bir ufak deliğe sokmuş oynarmış. +Söz bir aralık mecnunlara intikal etmiş. +Halbuki delik de halifece açılmış lüzum-ı fenni görürsünüz?” demiş. +Bahtişu’ da bi-perva “Tabibin entarisindeki deliği kol girecek kadar açınca!” cevabını vermiş. +Bunun üzerine halife o kadar gülmüş ki oturduğu yerde duramamış da arkası üstüne devrilmiş. +el-Mütevekkil zaman-ı hilafetinde iştihar edenlerden biri de Huneyn bin İshak Nasranidir ki Aristo vesair hükema-yı Yunaniyye’nin asarını tercüme edenlerin en meşhurlarındandır. +Halife bunun sadakatini imtihan ederek cidden metin bir azm sahibi olduğunu anlayınca kendisine gayet vasi’ çiftlikler ihsan etmişdir. +Huneyn beyanındaki vuzuh tercümelerindeki letafet ile ma’ruf oldu��u için daha çocukluğunda el-Me’mun tarafından tercüme-i asara me’mur edilmişdir ki her tercüme ettiği eserin ağırlığınca altın alırdı. +Lakin sonraları Tayfuri-i Nasrani’le aralarında meydan alan da’iye-i istirkab kilise tarafından Huneyn’in aforoz edilmesini men mezhebdaşlarından gördüğü bu gadr üzerine bi-çare Huneyn kederinden vefat etdi. +Tayfuri de hulefanın mukarrebininden rilerden Matta bin Yunus Nasrani de hem halife nezdinde hem avam havas indinde mazhar-ı ihtiram olmuş idi. +Bütün ulum-i akliyyede sahib-i rüsuh olan bu hakim Ebu Nasr Farabi’ye hocalık etmiş Bağdad’da riyaset-i ilmiyyeye geçmişdi. +Ahd-i İslam’da zuhur eden felasifeden Ba’albekli Kosta da mukarrebin-i hulefadan idi. +Kendisi Nasrani olarak tercüme-i asar için halifeler tarafından Bağdad’a getirilmişdi. +Yahya bin Adiy bin Hamid bin Zekeriyya el-Mantıki de bu meyandadır ki ulum-i hikemiyyede zamanının re’isi olan bu zat Matta bin Yunus ile Ebu Nasr Farabi’den okumuş idi. +Felasife-i ulemadan Ebu’l-Ferec bin Tayyib de bunlardandır ki caselika katib ve Bağdad’daki hıristiyanlar arasında mütemeyyiz olarak Bimaristan-i Adudi’de san’at-ı tıb ta’lim ettiğini söylüyorlar. +Şeyhü’r-Re’is ibni Sina’nın mu’asırı der lakin felsefesini beğenmezdi. +Sabi’ilerden Sabit bin Kurra el-Harrani de bu meyandadır ki Sabi’i olmakla beraber hulefa havas avam indinde pek muhterem idi. +Hey’et-şinas-ı şehir Mehmed bin Musa bin Şakir’in hane-i terbiyetinde yetişmiş; ulum-i felsefiyyede ka’bına kimsenin varamayacağı bir makama i’tila etmiş idi. +Mantıkdan riyaziyeden tıbdan pek çok asarı vardır. +Sabit Halife el-Mu’tazıd’ın vüzerasına bile takaddüm ederdi. +Oğulları Ahfadından Ebu’l-Hasen Sabit bin Kurra de böyle idi. +Şu’ara-yı medhiyyeler söylemişdi. +Başka milletlere mensub oldukları halde İslam tarafından la’ik oldukları hürmeti ma’a ziyade görmüş olan felasifeyi hükemayı birer birer saymaya bilmem lüzum var mı? +Yoksa hulefa-i müluk nezdinde en yüksek makamata i’tila eden bir çok felasife-i müslimini de sayarak mı bahse hatime verelim? +Feylesof-ı İslami Ebu Yusuf Ya’kub Kindi’yi yahud elMehdi ve Harun er-Reşid devirlerinde Kufe valisi bulunan Emir İshak’ı zikr etmeye lüzum var mı? +Ebu İshak sahabe-i peygamberiden Eş’as’ın neslindendir ki tıb felsefe hey’et hesab musiki fenlerinde mütebahhir idi. +Diğerleri gibi bu da tercüme ile iştigal ederek kütüb-i felsefiyyeden pek çoklarını Arabca’ya nakl etmiş müşkil mebahisi izah eylemiş mevki’i pek yüksek idi. +Bunlardan başka Musa bin Şakir’in oğulları Muhammed Ahmed Hasan’ın hulefa ve ümera nezdindeki mevki’lerini söylemeye hacet görülür mü ki üçü de kürre-i arzın mesahasıyla muhit ve kutrunu tetebbu’ ile iştigal etmişlerdi? +Artık Şemsüddevle’nin zamanında vezarete kadar yükselmiş olan İbn Sina’nın kendi kavmi arasındaki mertebesiyle Farabi’nin nezd-i Seyfüddevle’deki mevki’ini anlatmaya hiç lüzum yokdur zannederiz. +Bakınız ne diyorlar: +Haydi teslim edelim ki din-i İslam’ın tabi’atında ilme karşı hakıkı ma’nasiyle bir husumet bulunmasın; efkar-ı beşeri tenvire çalışan ulum-i tabi’iyye ile uğraşan hükemayı ulemayı işkencelerle ta’zib etmek ipe çekmek ateşe atmak gibi mezalim eski müslümanlar tarafından ulum-u akliyyeye fünun-ı hazıraya düşman değil mi? +Halk da onlara ittiba’ etmiyor mu? +Bu hali görenler işitenler müslümanlığa iyi bir nazarla bakmasalar ma’zur görülmezler mi? +İşte size bir misal: +Hıtta-i Mısriyye haricindeki bilad-ı İslamiyye’nin birinde adamcağızın biri kalkmış iki makale yazmış. +Evvelkisinde selefin mesleğini iltizam etmek şartiyle ictihaddan taklidden bahsetmiş; ikincisinde sofiye aleyhinde bulunarak cumhur-i ehl-i sünnetin dediği gibi o da müslümanlık bu meslekten fa’ide görmemiş belki zararlı çıkmışdır demiş yahud buna yakın bir şey söylemiş makaleler Mısır’da basılır basılmaz hocalar ayaklandılar ne’uzü billah bu söz huruc anid-dindir İslam’a karşı bühtan-ı mübindir diyerek valiye koştular. +O da sahib-i makaleyi yakaladığı gibi mahbese tıktı. +Zavallı adam sultana bir tezallümname gönderdi; aleyhine tertib edilen tezviratdan bera’etini sabit olması için bir hakim-i adilin huzurunda muhakeme edilmek üzere merkez-i saltanata celbini istirham etti. +Matlubu is’af olundu; lakin biçare derbar-i şevket-kararda da hapse mahkum oldu! +Bir çok zamanlar yatdıkdan sonra afvedilerek yakayı kurtarabildi. +Halbuki söylediği sözün usul-i dine kat’iyen mugayir olmadığını havass da bilir avam da. +Bir misal daha: +Şeyh Sünusi meşhur Sünusi’nin babası usul-i fıkha dair bir eser yazmış usul-i Malikiyye’ye bazı mesa’il ilave etmiş. +Kitabında da kendisinin Kitabullahdan hadis-i Resulden ahkam istinbat edebilenlerden olduğunu bir iki müctehidin re’yine muhalefetde bulunduğunu işrab edecek sözler söylemiş. +Meşayih-i Malikiyye’den biri ki o zaman Ezher’in hürmetini hetketti; sebil-i imanı bırakarak dalale saptı diye harbisini koltuklamış bucak bucak Şeyh Sünusi’yi aramaya başlamış hem de bulaymış koltuğundaki harbisini mutlaka ona saplayacakmış. +Bereket versin ki üstad-ı maliki kendisine mülaki olmadan Şeyh Sünusi Kahire’den çıkmış da bu suretle etrafında dolaşan ölümden üstaz merhum da şeri’at namına irtikab-i cürmden kurtulmuş. +Talebeye okutulacak ulum arasına coğrafyanın idhali aleyhinde Cami’ül-Ezher ulemasının uzun etekli geniş kollu na-mütenahi makaleleri görüldü. +Makale sahibleri bu gibi ulumu ders kitabları arasına sokmak isteyenleri ulum-i diniyyeye karşı müsamaha ile mübalatsızlık ile itham ediyorlardı. +Kezalik geçen sene bunlardan bir kısmının ötekinin berikinin akıdesine ta’n yolunda yazıları görülmedi mi? +Halbuki hücum ettikleri teşhir etmek istedikleri biçarelerin ne müslümanlığa mugayir hareketleri ne de Kitabullah’ın sünnet-i resulün ahkamına mugayir sözleri görülmemiş işitilmemişdi. +Afgan Hind İran ulemasının köhne efkara şiddetle temessükleri ecdad-mande adata hırsları seleflerinden bir parmak ileriye gitmek isteyenlere karşı i’lan-ı harb etmeleri mukarrebde tütün içenlerin bazı a’zasını kesmek yahud bir çok müslümanların indinde mucib-i töhmet olmadığı halde bir fırkaca münker tanılan bir sözü lisana alanları öldürmek gibi ta’assubda bu kadar ileri gitmeleri her gün işitilib durmuyor mu? +Sonra mesela Ezher talebesine fünun-ı tabi’iyyenin mebadisi okutulmak yahud tarih-i tabi’i gösterilmek lazımdır diyen bir sese karşı gürültüler kıyametler kopmuyor mu? +Kisve-i takvaya bürünmüş bir çok adamlar bir ağızdan böyle bir taleb dine karşı adavetdir habl-i metin-i imanı koparmakdır zavallı talebeyi dalalete sevketmekdir tarzında zu’umlarınca bid’at bildikleri bu teşebbüse karşı ortalığı velveleye boğmuyorlar mı? +Acaba bu hal müslümanlar için yeni bir şey midir ki kendilerine arız olmuş bir arazdır yahud vücud-ı kavmiyetlerine sereyan etmiş bir marazdır denilsin? +Müte’addid asırlardan beri gelip geçen müslümanların ahvalini nazar-ı olan ilel-i ictima’iyyeden biridir demek; hususiyle etvar ve evsaf-ı umumiyyedeki vahdet ve müşabeheti gördükten sonra pek kolay olmaz. +Çünkü biri Bahr-i Muhit-i Atlasi sahilinden diğeri Sedd-i Çin’in altından alınan iki müslümanın ağzından aynı söz işitiliyor ki o da dür. +Hepsi de bulundukları hale muhalif ne görseler ona karşı düşman kesiliyorlar; isterse husumet ettikleri şeyin mehasini Kitabullah ile mü’eyyed olsun icma’-i ümmet ile sabit olsun. +Ancak bir hizb-i kalil var ki bunlar nazar-ı idraklerini perde-dar eden gubar-ı taklidi silkip attık ayat-i Kur’aniyye’ye ehadise i’sal-i nazar ediyoruz ahkam-ı şeri’atı doğrudan doğruya menba’ından ahze mani’ olan hailleri kaldırdık zu’munda bulunurlarsa da bunlar da esas-ı dinde olmadığı halde sonradan ilave olunan bir çok hurafeleri bir çok bid’atleri kaldırmış olmakla beraber öbür mukallidlerden daha berbat bir halde. +Çünkü ahkam-ı şeri’atı istinbat için bir takım usul var ki hiç ona iltifat etmeksizin yalnız nassın elfaziyle iktifa ediyorlar. +Halbuki o usul dinin medar-ı istinadıdır. +Da’vet-i vakı’a hep ona aiddir. +Nübüvvet canib-i taklid ile mukayyed değiliz diyen bu ta’ife de ne ilme sahib ne de medeniyet-i sahihaya muhib olamıyorlar. +Musanniflerin ibarelerinde ihtilaf ve tebayün görülüyor; zın apışıp kaldığını kim inkar edebilir? +Bir mesele hadis olsa ki ma’ruf musanniflerden birinin onun hakkında re’yi sebketmiş olmasa fakihlerimiz kat’iyen bir şey söylemezler; Kütüb-i kadimeden birinde yazılmış olan bir kavl-i ma’rufa tevfik edebilmek için mes’elenin mahiyetini tahvile uğraşırlar. +Hatta memalik-i Osmaniyye’den bir talib-i ilim Mısır’a gelmiş. +Camiü’l-Ezher’deki revaklardan birine girmek istemiş. +Lakin acaba nass-ı vakıf hükmünce o talibin geldiği memleket ehalisinin o revaka girmek istihkakı var mıdır yok mudur? +tarzında bir şübhe hasıl olmuş. +Birisi Şeyhü’r-revak’a demiş ki coğrafyaya bakılırsa bu adamın memleketi şart-ı vakıfta dahildir. +Şeyhü’r-revak da demiş ki: +Ben öyle coğrafya kitablarındaki sözlerle kani’ olamam benim için medar-ı ihticac olacak şey bir fakihin herhalde merhum olacak! +“şu memleket şu kıt’adadır ve vakıfın vakfettiği yerdir” suretinde tasrih etmesidir. +Bunlardan birisine dense ki: +İyi ama e’imme mevaki-i büldanı ta’yin etmemişler; bizim elimizde de her kıt’anın ihtiva ettiği mevaki’i bildirir hududunu gösterir bir cetvel bırakmamışlar. +Halbuki bizim usul-i dinimiz bu gibi fünunun ulemasının sözleriyle tevatür-i ahbar ile kezalik buna benzer bedihiyyat ile amel etmeye müsa��ade vermişdir. +Cevaben der ki: +Ben ancak nass-ı fıkhı tanırım delil-i aklı dinlemem. +Onlara dense ki şu’un-ı alem değişti; melekat ve zunun bozuldu; nasın a’mali fenalaştı; aka’id çığırından çıktı; ibadetlerde ruh-ı ihlas kalmadı insanlar birbirine hücum ediyor fakr u zaruret ekserisini zebun etmiş kuvvet ve şevket mütezelzil bir halde cem’iyet perişan izzet zillete hidayet dalale münkalib olmuş. +Hacet ve zaruret içinde kalmışsınız durmayıp muhat olduğunuz şeda’idden şikayet ediyorsunuz. +Niçin şu hal size selefinizin esbab-ı şevketini araştırmaya sa’ik olmuyor? +Derler ki: +Bu bize aid değil. +Allah böyle şeyleri bize farz kılmamış bunlar hükkamın vazifesidir. +Ama onlar yapmıyorlarmış zaten de yapamazlar. +Çünkü zaman ahir zaman. +Nitekim haberde varid olmuşdur ki bu haller mutlak vaki’ olacak İslam da yeryüzünden kalkacak kıyamet ise ancak birtakım alçakların üzerine kopacak. +bir takım ayetler hadisler eserler getirirler ki ümidi kökünden keser insanda ufacık bir harekete mecal bırakmaz. +yazmamız icab eden bu atalet feylesof-i şehir Renan’ı şu sözleri söylemeye sevketmişdir: +“Bununla beraber ben akaid hakkındaki bu müsamaha-i umumiyye hususunda din-i İslam’ı yalnız bırakmakdan korkarım. +Lakin biliyorum ki bu dinin adab-ı kadimesine temessük eden bazı zevat ile İstanbul’da İran’da bulunan bir fırka-i ricalde vasi’ bir fikre müsalemete meyyal bir akla delalet eden yeni tohumlar var. +Ancak bu tohumların bazı fukahanın ta’assubu yüzünden boğulmasından korkuyorum. +Bir kere de boğuldu mu artık müslümanlık mahvolmuş demekdir. +Zira bugün sabit olan iki şey vardır. +Birincisi şudur ki medeniyet-i hazıra edyanı külliyen mahvetmek istemez. +Zira onların medeniyete vesile olması da kabildir. +İkincisi şudur ki medeniyet edyanın kendi sebil-i terakkısinde ha’il olmasına da tahammül edemez. +Bina’en-aleyh edyan mülayim davranmalı sulh taraftarı olmalıdır yoksa mevti muhakkakdır.” Pekala bu atalet-i umumiyye nereden geliyor ki ötekinin berikinin böyle din-i İslam müslümanların tarik-i terakkısinde bir uçurumdur; onları semt-i felaha isal etmek şöyle dursun mahivlerine sebeb olacakdır tarzında ta’n ve teşni’ine sebeb oluyor? +Bu atalet dinin tabi’atinde yokdur da nereden neş’et ediyor? +Yukarıdan beri serdettiğimiz hadisat-ı elimenin menşe’i usul-i din değildir de neresidir; eğer bunun bir zulüm olduğunu bu zulmün de din-i İslam’ın levazımından bulunduğunu teslim etmezsek şunu i’tiraf etmek hangisinin olursa olsun beyne’l-müslimin te’ammümü ise onların bütün mecd ü şerefinden ru-gerdan olmalarına bütün menafi’den mahrum kalmalarına elhasıl gerek Ernest Renan’ın gerek başkalarının söyledikleri sözlerin tahakkuk etmesine kafidir. +Haydi bakalım buna ne diyeceksin? +Cevap Derim ki bu sözde bir şemme-i hakıkat vardır. +Lakin selefin kavlini irad eden bir adamın habsedilmesine gelince bu hiçbir vakitde dine temessük sa’ikasiyle tehaddüs etmemişdir mütecasirlerini tahrik eden sebeb sırf hasetdir. +Yoksa gayret-i diniyye değildir. +O zavallının habsiyle mahkumiyeti hakkındaki emrin suduruna gelince bu da iki sebebdendir. +Birisi mukteza-yı siyaset diğeri de korkudur. +Öyle ya bir fikir zincir-i taklidden sıyrılacak olursa bu hürriyet sirayet ederek ikinci bir gafilin intibahını celb eder. +Sonra üçüncü biri de uyanır. +Daha sonra iş “ne’uzü billah” diye yad ettikleri hayret-i efkarı müntic olur. +Eğer diyecek olursan ki bu tarz-ı siyaset fikri yahud dini yahud ilmi paymal eder o zaman ben de seninle beraberim. +Ah ben siyasetden siyasetin lafzından siyasetin ma’nasından siyaset kelimesini teşkil eden her harfden siyaset namı anılınca hayalime hutur edecek her hatıradan siyaset lafzı zikrolunan her beldeden elhasıl bu kelimenin bütün müştekkatından Allah’a sığınırım. +Sakın bu siyasetin muktezasıdır deme. +melekleri bütün ervah-ı selefi işhad ederim ki dinden en uzak olan bir şey varsa işte bu siyasetdir. +Ve siyaset neye benzer bilir misin: +Müslümanların giriftar oldukları atalete gelince bunu din-i İslam’a nisbet etmek kat’iyen doğru olamaz. +Zira cebin-i pak-ı İslam’ı olanca safvetiyle ismetiyle görenler için ne yukarıda saydığımız töhmetleri kendisine isnada ne de Renan gibi feylesofların haber verdikleri su-i akıbeti tevehhüme mecal olamaz. +Bu atalet öyle bir ataletdir ki kulub-i müsliminde rasih olan akıde-i sahihaya başka birtakım aka’id-i batıla girerken birlikte arız olmuşdur. +Bu mel’un illetin nüfus-ı İslam’ı teshir etmesi ukulden nur-ı imanı söndürmesi hep bu siyasetdir. +Kur’an’daki şecere-i mel’une heva ve hevese ibadet ilka’at-ı şeytaniyeye teba’iyyet hep bu siyaset yüzündendir. +İslam gibi hiç bir din görmedim ki aslını muhafaza etsin de müttebi’leri bid’atden kurtulmasın; bıraksın ahdi nakzedilsin; va’d ve va’idi nisyan olunsun; böyle bir şeri’at olamaz ki minhac-i sedadı erbab-ı nazar man o din-i mübinin bihakkın ehli olan evvelini mahvetdi. +Sonra bir takım na-ehiller elinde kaldı. +Ruhunu anlamadılar ki bu sayede te’ali etsinler; hürmete şayan görmediler acımadılar ki bu kuşe-i nisyanda bırakmasınlar. +Birtakım pespayegan etrafında toplandılar ona intisab da’iyesiyle nesib oldular. +Biz onun ehliyiz aşiretiyiz cema’atıyız dediler; halbuki onunla münasebetleri cehlin ma’rifete hiffetin metanete hatanın isabete nisbeti gibidir. +Bakınız mezaya-yı İslamiye’den böyle bir meziyet nasıl oluyor da müslümanların bugünkü haline sebep oluyor? +siyasetde hata ederek kendisi için hayırlı zanneylediği sakim bir mesleği ittihaz etti. +Aleviler hanedan-ı risalete müntemi oldukları için Arab askerleri Alevi bir halifeye tabi’atiyle zahir olur zehabına düşerek kendisine Türk’ten Horasan’dan ve daha başka yerlerdeki akvamdan hassa askeri teşkil etti. +Zanneyledi ki bu ecnebileri kendine bend edecek ihsan ile atiyye ile gönüllerini alacak sonra onlar da haricden saltanata göz dikenlere ne mu’avenet ne de müsa’adede bulunmayacak. +Zaten ahkam-ı İslamiyye bu gibi icra’atı ibaha edecek vüs’at ve sühuletde olduğu için bir mani’ görmedi. +Artık o tarihden i’tibaren İslam Acemleşmeye başladı. +Nihayet Acemi oldu çıkdı. +O halife-i Abbasi kendisine kendisinden sonra gelecek veliahdine iyilik yapmak istedi lakin ümmetine dinine büyük fenalık yapdı. +Ecnebi askerlerini çoğaltdı. +Üzerlerine yine kendilerinden ümera ta’yin etti. +Nihayet o ümera-yı askeriyye halifelere tahakküme saltanatı gasb ile icra-yı istibdada başladı. +Artık devlet bunların elinde kaldı. +Halbuki bunlar da terbiye-i İslamiyye sayesinde incelmiş akıl me’ali halet-i kadimelerini bırakmamışlardı. +Rayet-i zulüm hala omuzlarında duruyordu. +Vakı’a kisve-i dine bürünmüşlerdi lakin vicdanları eskisi gibi çırçıplak idi. +Hatta birçokları eski ma’budlarını yanlarında taşır gittiği yere götürür tenha bir yer buldu mu hemen çıkarır ibadet ederdi. +Ma’a-mafih mevki’ini tahkim için cema’at görünce namaz kılmakdan geri durmazdı. +Daha sonraları Tatarlar gibi daha sair birtakım akvam din-i İslam’a hücum etti. +İçlerinden birtakımı veliyyü’l-emr oldu. +Artık bunlar için kendi mahiyetlerini halka bildirecek ahlak-ı fazihalarını meydana çıkaracak olan ilimden büyük düşman tasavvuru kabil olur mu idi? +İşte bunlar gerek ilme gerek ilmin yar-ı vefadarı olan din-i İslam’a ancak edebilecekleri suretde meyl edebildiler. +Evvela ilmi ele aldılar. +Ehline hiç hürmet etmedikleri ulemadan dest-i mu’aveneti diriğ ettikden başka kendi adamlarından birçoklarını ulema silkine girmeye kisve-i ulemaya bürünmeye sevketdiler. +Bunlar bir kerre alim tanındı mı artık nası ilme husumet edecek bir derekeye indirmeye çalıştılar. +Maksadlarını te’min için gafil halka muttakı’ kisvesinde hami-i din suretinde görünmeye başladılar. +Nasda öyle bir zan hasıl ettiler ki din nakısdır ikmal edecekler hastadır tedavi edecekler za’ifdir kuvvetleşdirecekler elhasıl yıkılmak üzeredir bunlar doğrultacaklar. +Hala bırakmadıkları sanem-perestlik adetlerinden etraflarındaki akvam-ı Nasraniye’nin bid’atlarından birçok şeyler alarak müslümanlığa yamadılar. +Vakı’a o din-i mübin bundan bir kat daha tebcil için bu gibi adatın lüzumu derkardır diyerek nası ikna’a muvaffak oldular. +Bu hususda her zaman zalemenin alet-i icra’atı olan pespayegan-ı efraddan büyük büyük mu’avenetler gördüler. +Artık bize bilmediğimiz birtakım det bid’atını meşru’ gösterdiler. +Cema’atı tefrikaya düşürdüler halkı dalal içinde bıraktılar. +Müteahhir için selefin kavlinden başka bir söz söylemek hakkı yokdur düsturunu te’sis ederek bunu efkarın olduğu yerde tevekkufuna ukulün ra avanelerini memalik-i İslamiyye’nin her tarafına saldırarak birtakım hikayeler masallar neşretmeye halkın mu’amelat-ı eylemeğe başladılar. +Dediler ki: +Millete devlete aid umurun kaffesini rü’yet münhasıran hükkamın hakkıdır buna karışmak haramdır müdahalede bulunan selahiyeti haricine çıkmış olur. +Meydandaki uygunsuzluklara ihtilallere gelince: +Bunlarda hükkamın bir sun’u yokdur. +Bu hadisat ahir zamanda vuku’a gelecek ahval hakkında haberde varid olan sözlerin tahakkukundan başka bir şey değildir. +Artık halin Hakk’a tefviz etmekdir. +Zaten müslüman üzerine farz olan yalnız kendi nefsini düşünmekdir. +Herifler bir tarafdan bu sözleri söylerken diğer tarafdan gerek bazı ehadis-i sahihanın zevahir-i elfazını gerek diğer birtakım ehadis-i za’ifeyi yahud mevzu’ayı kendilerine mu’in buldular. +ğıldı gezdikleri yerlerde de hükkam-ı şerrin mazhar-ı mu’aveneti oldu. +Tuttular akıde-i kaderi kalbleri bütün azim ve himmetden alıkoyacak elleri kolları sa’y ü amelden bağlı bulunduracak bir derece-i ifrata vardırdılar. +Telkin ettikleri hurafatın müslümanlarca kabulüne sebeb-i kavi ise umur-ı dindeki noksan-i basiret ile hevesata teba’iyet belası idi. +Evet bunlar böyle birtakım esbabdır ki bir yere gelince badi-i helak olur. +Artık ziya-yı hakıkat zulmetler içinde boğuldu kaldı; nasın kulubunda usul-i dine tamamiyle muhalif bir sürü aka’id-i batıla iyice kökleşdi. +nin evvelce tanımadığı bilmediği bir yığın hurafatı dine sokdu ruh-i mü’minden onu göklere kadar i’la eden amal-i ulviyyeyi çekdi aldı; biçareyi ye’sin son derekesine düşürerek cemadat ile beraber etti. +Bugün Müslümanlık namı altında gördüğümüz birçok harekatın Müslümanlık’la hiç münasebatı yokdur. +Dinin a’malinden yalnız namazın orucun haccın tarzı; akvalinden de ma’nası yanlış anlaşılan bir kısm-ı kalil muhafaza olunmuşdur. +Halk dine arız olan bid’atlerden hurafelerden dolayı fecayi’ini saydığımız şu atalet-i külliyye haline geldi. +Hem de bunu din sayıyor din tanıyor. +Biz onlardan onların Allah’a ve dinine karşı reva gördükleri müslümanlarda şayan-ı mu’ahaze ne kadar me’ayip varsa hiç biri dine aid değildir; Müslümanlık dedikleri şey müslümanlıkdan başka her şeydir. +İşte Te’yid-i ilahisine mazhar olan Kur’an şahiddir ki bunlar bütün yalan söylüyorlar. +Kur’an’ı bir tarafa bırakmışlar o kitab-ı mübinin natık olduğu haka’ikden yüz çeviriyorlar. +Ma’a-mafih sözümüz burada bitiyor. +İleride atalet yüzünden başımıza gelen fecayi’i uzun uzadıya anlatacağız; sonra da bunun kat’iyen izale edilecek bir illet olduğunu –maba’di var– etdiğim suver-i karabeti mu’teber Sıratımüstakım nüshalarının birinde acizane beyan etmiş idim. +Maksadım bir hayat-ı siyasiyye nüfuz-i siyasiyye değil; fakat mucib-i endişe ve acı darbeli olan “Tehacür-i Uhuvvet” mes’elesinin nihayet derece muhtac-ı tahlis u ıslah olduğunu haka’ik-i tarihiyye mütehassıslarına teşyid-i uhuvvet hakkında müteyakkızane nazar-ı im’anla meharetli zevata arz ederek vikaye-i milliyyet suretiyle bast-ı muhakeme ve her muhitin akvamını kavmiyet-i necibanesiyle musafahaya da’vet etmelerini ve beynimizde cereyan eden esbab-ı mahi-i muhadeneti ortadan kaldırmalarını istirca’ idi. +Zira yalnız benim değil zerre kadar milliyet İslamiyet hakkında zevki olan bir adamın canını vicdanını parçalayan bütün mevcudiyet ve ahval-i te’ayyüşünü taz’if eden şu tekatu’-i kavmiyyeye sekte vererek esasen bir bina-yı selamet ve irtika-yı fevz ü sa’adet esbabını meydana koymak efkar-ı sakıb ve re’y-i sa’ib ashabına lazım idi. +Eğer bu halde devam edersek mes’uliyet yine haka’ik-i ahvali düşünenlere raci’ idi. +Fakat şükürler olsun bu ağır mes’uliyetli mes’ele ahbar-ı dahiliyyeye ma’ruz kalmayarak ciddi ve sa’y-i meşkur erbabının sem’-i i’tibarına alınarak bir cem’iyetin teşekkülüne kadar vaye-i nüfuz etdiğini rah kapladı. +Bununçün acizane ifa-yı memnuniyet ve arz-ı teşekküre borcluyum. +Bu mes’uliyetli mes’eleyi ibtidaen uhdeden eder idik. +Zira siyasetce nazarda her şey ve her maslahat esbabına teşebbüs etmek Osmanlı kardeşlerimize vüs’atli idi. +Şimdi şükürler olsun mes’ele tamam erbabı yedine takdim edilmişdir. +Fakat her vakit idame-i nazar ederek maddi ve ma’nevi bütün ihtisasatımızı şu tarafa tevcih etmemiz İslamiyet namı götüren taşıyan her ferde vacibdir. +Bakın biraderler! +Şimdi derdimizi teşhis ederek nerede ne halde bulunduğumuzu görmek tedkık etmek ilacına bakmak vakti yetti. +Yek-dil yek-zeban olarak irtibat ve teşyid-i münasebet tahsiline sarılalım ve bunun çaresine bakalım. +Lihaf-ı cehalet miyye zulmetinde uyumuş uhuvvet-i İslamiyye ve irtibat-ı nesliyye tamamen inkıta’ edilmiş Rusya müslümanlarında uhuvvet hissiyatı olmaz ise de hemen mes’ele takdir edilmez derecesine inşaallah varmaz zannındayız. +Bizim bu zannımızı bilhassa İstanbul’daki “Rusya İslam Talebesi” cem’iyetleri ve memleketimiz içerisindeki bazı açık fikirli zevatımız zan mertebesinde bırakmazlar mes’eleyi hemen takdir ederek “Türk Derneği” cem’iyetine maddi ve ma’nevi mu’avenetden geri durmazlar eminiz zannımızı yakın mertebesine terfi’ ederler. +Ediblerimize ma’lum yine tekrar ederiz. +İlmi fenni şeyleri sade Türki lisanında ta’bir etmek gayet güc; kezalik anasıl müttehid akvam-ı Türkiyye’nin tagayyür-i lisan ilcasıyla konuşmak ve ihtilatları mümkün değil idi. +Her şeyin terakkı ve ittisa’ ettiği bir zamanda eski darlığında lisanımızı tikbale vakf-ı vücud buyuran zevat-ı hamiyet-simata teşekkürler ederiz. +Cenab-ı Hak bunların emsalini teksir ederek ebna-yı milletde tevkır ettirmeye muvaffak buyursun. +Sure-i Ma’ide’nin . +ve Sure-i En’am’ın . +ayet-i kerimelerinin mın vesatatıyla tenevvür eden nur-ı İslamı kabule artık isti’dad gösteren İslamiyet’in istikbalini parlak eden bütün kütüb-i tefasir ve ehadisi hatta me’ani ve beyanı tedvin eden hep Acem evladı hep Türk evladı kavmiyetimize aid bunun gibi ehem bir mes’eleyi İslamiyetimizle beraber i’tibar ve Fitne nedir? +Birincisi: +Münafereti mucib ihvan beyninde muhasamayı da’i olacak büyüdükçe büyüyecek bir takım makalat bir takım iğva’at... +Bu ki sebeb-i perişanidir. +Mine’l-kadim bu tefrika millet-i İslamiyyeyi herc ü merc etmişdir. +Ne kadar devletler geçmişse hep bu tefrika yüzünden munkarız olmuşdur. +Endülüs zamanını düşün. +İslam’ın o zamandaki kuvveti ne idi? +Medeniyetin evc-i balasına vasıl olan o koca kavim ne bi-nihaye asar bırakmış! +Ulum ve fünun Avrupa’ya hep oradan aksetmiş. +Bugün bütün İspanya Fransa’nın zir-i idaresinde bulunan bir çok memalik dahi hep Endülüs hulefası idaresinde idi. +Sonra müslümanlar birbirleriyle uğraşmaya başladılar. +Münafese mücadele agraz-ı faside menafi’-i hasise. +Nihayet beynlerine tefrika düşdü. +Az müddet zarfında koca Endülüs hükumeti mahv oldu gitti. +O büyük kuvvet-i İslamiyye söndü. +Endülüs vekayi’i o kadar mufassal muvaffakiyat ve terakkiyatı o kadar parlakdır ki cildler dolusu yazılmışdır. +Fakat nihayet ahval öyle acıklı faci’alara müncer olmuşdur ki yürekler parçalar. +Daha yakın zamanlarda görülmüş şeylerdir fakat ibret alan yok. +Düvel-i nasaranın idaresine geçmiş bulunan memalik-i olmuş gitmişdir. +Ama ehl-i İslam içindeki hıristiyanlar payidar olmuşlar. +Müsa’adat-ı İslamiyyeyi buradan anlamalı. +İstanbul’da bile Fatih devrinden beri hıristiyanlar ihtimal ki on misli artmışdır. +Ne lisanlarına ne dinlerine ta’arruz edilmiş. +Demek şeri’at-i İslamiyye müsa’id imiş ki o zamanın e’azım-ı ulemasıyla Fatih hazretleri müzakere ederek ehali-i asliyyeyi mahv ve ifna etmemiş mallarına dokunmamış. +Hangi devlet-i hıristiyaniyye kabzasına geçirdiği ehl-i zamanda dünyanın vahşet-i hengamında devlet-i İslamiyye nasarayı vesair milletleri muhafaza etmişdir. +Onlarda ziyade ta’assub nakz-i ahid var. +O kilise erkanı o mu’teberan... +papaslar filanlar... +Mine’l-kadim kendi re’ylerine muvafık olmayan uhudu nakz ettirirler etmeyenleri aforoz ederlerdi. +Eğer mu’ahid olan kimse sözünde sebat etmek isterse mahv ederlerdi. +Müluk-i hıristiyaniyye bunlara mahkum idi. +Nasıl ki Osmanlılara karşı da defa’atle vaki’ oldu. +Macar Kralı ile mu’ahede akd etti musalaha yollu. +– Murad-ı Evvel ki Fatih’in babası mu’ahede yapıldı. +Tarafeyn mu’ahedenin muhafazasında sabit kadem idi. +Bizim gibi o hükümdar da ahdinin muhafazasını isterdi. +Lakin Papa bırakdı mı? +“Madem ki bu mu’ahede müslümanların menafi’ine muvafıkdır bozulmalı” dedi. +Nakz etti. +Hükümdarı tehdid etti. +Sonra büyük büyük vekayi’ açdı: +Varna muharebesi ehl-i salib vak’ası oldu. +Bütün Venedikliler vesair milel-i nasara ehl-i İslam aleyhine fırkalar teşkil ederek hücum ettiler. +Allah ehl-i İslam’ı muzaffer eyledi. +O zaman müverrihleri diyorlar: +O nakz-i ahid yok mu? +Allah onun üzerine onları muzmahil eyledi. +Nakz-i ahdin belası başlarına döndü... +Meşhurdur Varna muharebesi. +Tekrar pederi geldi muharebeye. +Bütün nasara müttefik idiler. +Bulgarlar filanlar... +ne kadar varsa hepsi birleşdiler. +Ne kadar isterse olsun mu’ahedeyi ayaklar altına aldıkları için Allah ehl-i İslam’ı onlar üzerine muzaffer kıldı. +Onlar da mu’ayyen bir ka’ide vardı: +Kendi menfa’atleri icabına göre hareket ederlerdi müslimini hukuk-ı ademiyyete malik sıfatıyla tanımıyorlardı. +Her türlü gadri her türlü mu’amele-i zalimaneyi reva görürlerdi. +Bunun için hukuk-ı İslamiyyeyi nazara almazlardı. +İçlerindeki müslümanları mahv ederlerdi. +Ne kadar memalik-i Bazı yerlerde İslam bütün bütün mahv olmuş. +Mora’da kalan müslümanların eseri kalmamışdır. +Belgrad’da öyle. +Onlar bize ta’assub isnad ederler. +Halbuki biz zerre kadar şeri’atden ayrılmayız. +An-cehlin bazı şeyler olur. +Lakin ale’lekser müstebidan böyle şeri’ate muhalif hareketlerde bulunurlar mü’minler şeri’at haricinde mu’ameleyi hiç bir vakit arzu etmezler. +Lakin elimizden gelmiyor. +Men’ edemeyiz. +Zulüm ile te’ali etmez bir devlet. +İslam adl ile te’ali eylemişdir. +Hulefa-yı Raşidin devrinde pek az yer kılıçla feth olunmuşdur. +Ale’l-ekser adaletle memleketler daire-i İslam’a girmişdi. +Hususiyle içimizdeki milel-i gayr-i müslimeyi muhafaza mukteza-yı dinimizdendir. +Onun için payidar olmuşlardır. +Şeri’at tebe’aya mezalimi reva görmemiş bütün re’ayanın hukukunu müsavi tutmuşdur. +Lakin devr-i menhusda ne fırıldaklar çevrilmiş olduğunu bilirsiniz. +O hafiyeler o haytalar o gaddarlar o müstebidler memalik-i Osmaniyyeyi ehalinin hukukunu mahv ederlerdi. +Ama yalnız hıristiyanlara değil müslümanlara da mu’ameleleri böyle idi. +Belki bizimkilere daha ziyade zulüm ederlerdi. +Onun için bu hale girdiler. +Bu fitnelerin esbabından sakınmalıyız. +Cenab-ı Hakk’ın inayet buyurduğu kerem ü inayetiyle bizlere bahş eylediği yeni usul-i idareyi neticelendirmek için her türlü tedabiri ittihaz etmeli. +Sebat etmeli. +Muhalif mesleklere süluk eylememeli. +Ötekinin berikinin sözüne kapılmamalı. +Aksü’l-amel tarafdarları var. +“İyazen billah” bu halleri görüyorsunuz. +Her gün bir türlü tecelli ediyor. +Allah imdad ve inayet etmezse bu haller mahvımızı mucib olur. +İçimizde yarıdan ziyade hıristiyan var. +Onlar da bizden selamet bekliyor. +Biz uyumuşuz düşmanlar hazırlanmış her türlü esbab-ı zaferi tehiyye etmişler. +Bugün harbe vaktimiz yok. +En za’if bir zamanımız. +Bilfarz galib gelsek istifade te’min edecek halimiz yok. +Evvela içimiz temizlenmeli mehakim düzelmeli adalet uyanmalı. +Biz düne gelince adam sırasında sayılmıyorduk. +Bu halimizle bize ne Allah mu’in olur ne kullardan fa’ide beklenir. +Temadi etmekde olduğumuz bu hal tarik-i kuku muhafazaya gayret ister. +Allah Celle Şanuhu sözle kanmaz. +Adaleti bayraklara yazmakla maksad hasıl olmaz bunun ne indallah semeresi olur ne indennas. +Lafzı murad olursa hiç bir şey ele geçmez. +Her ismin müsemması var. +O hakıkat ortaya konmadan hiç bir fa’ide olmaz. +Şimdi Avrupa gözlerini bize dikmiş icra’at bekliyor. +Ciddiyet icra’at alınmış yapılmış. +Lakin o kanunların haricinde işler tutulmuş. +bakalım. +Bugün bu halimizle içimizdeki düşmanlarla baş etmeye kudretimiz yok. +Öyle bağırmakla yüksekden atıp tutmakla olmaz. +Fitnenin birisi de cihad mesa’ili. +Icabında cihad etmek lazım. +O da bütün bütün mecburiyet hasıl olduğu vakit olur. +En son bir tedbirdir. +Eğer düşmanlarınız sulha ma’il olurlarsa silaha sarılmayın mutlakan siz de o mesleği tutun sulhu elinizden kaçırmayın... +Daima Kur’an sulh ü salahı gösterir: +Ey mü’minler! +Cümleniz birden sulh ü salaha dahil olun. +Musalaha mu’ahede müzakere mükaleme edin. +Sakın sakın olmaya ki kan dökmeye kalkışasınız. +A’da ile beyniniz bozulmasın. +Bir dereceye kadar hukuka ri’ayet kabil olmazsa o vakit başka. +Daima harb kimlerle olmalı? +Kimler ki evvelce mukateleye cür’et eder seninle mukateleye kıyam eder. +Başka çare bulamazsın o vakit muharebe edersin. +Ama o da pek kuvvetli zamanında olur. +Evet! +Mücerred fütuhat için; hürriyet ve adalet ile beni ademi ihya için memalik-i saireye de tecavüz edilmişdir. +Kuvvetimiz müsa’id olunca bu da bir vazifedir. +O vakit de dıyla. +Bidayetde olurdu. +Lakin şimdi de o kuvveti haiz miyiz Din-i İslam bidayetden garib olarak zuhur etmiş ve mahz-ı inayet-i Bari ile tevessü’ etmişdir. +Hamisi pek az tarafdarı pek az idi. +Kırk kişi oluncaya kadar arada üç dört sene geçdi. +Mekke’de hafiyyen neşr olunuyordu. +Aleni da’vet bile olmazdı. +Ne kadar sonra ayet-i celilesi nazil oldu da Resul-i Ekrem Efendimiz alenen da’vete kıyam etti. +“Dar-ı Erkam”da ibadet ederlerdi. +Mescid-i Haram’da namaz kılmıyorlardı. +Kadın erkek kırk kişi oldu Hazret-i Ömer de din-i İslam’a girdi. +Ondan sonra bu ayet nazil oldu. +İ’lan olundu: +“Çıkın Mescid-i Haram’da namaz kılın!..” Bunun üzerine hayli ezalar vaki’ oldu. +Nihayet Medine’ye hicret oldu. +Ondan sonra muharebeye müsa’ade olundu. +Bidayeten şöyle buyuruldu: +Bidayetde matlub ne ise şimdi de yani bu sıralarda yine odur.Tedarikat hadd-i kemalde olmadığına mebni o zamana kadar muharebeye izin yokdu. +Medine’ye teşriflerinden bir sene sonraya kadar vazife sabır ve sükundan manlar saff-i harb teşkil ederek Medine’ye hücuma başladılar Allah te’ala da öyle buyurdu: +“Her kim size muharebeye kalkışırsa siz de muharebe edin madem ki başka türlü sulh ve salah mümkün değil... +O vakit siz de müdafa’a edin. +Elinizden geldiği kadar safvetinizi muhafaza edin. +Bidayetde harb nasıl tekayyüd edilmiş idi şimdiki halimiz de böyledir. +Vakı’a lehu’l-hamd nüfus-ı İslamiyye çok nüfusca kesretimiz var; lakin nüfus kesreti para etmez. +Bu zamanlarda esliha-i cedideye karşı kuvvet-i bazu ile durulmuyor. +Esta’izü billah: +Şeri’ati vaktiyle tutmamışız. +Onun için böyle aciz kalmışız. +Allah ne buyurmuş Kur’an’da? +Düşmanlara karşı daima böyle davranın. +Gerek piyadeler gerek süvariler hatta topçular da mezkurdur. +Mükemmel topçularınız süvarileriniz bulunsun. +A’danın yüreğine mehabet ve şiddet ilka eyleyiniz. +Başka türlü bekanız te’min edilmez. +Yani kudretiniz kuvvetiniz yettiği kadar zamaneye göre icabat-ı asriyeye tevfikan esliha hazırlayın. +Onları ne yolda kullanacaksınız; onu da öğrenin. +Fünun-ı cedideye tamamıyla mutabık olmalı. +Bu ayetin nüzulu hengamında Sultan-ı Enbiya Efendimize kuvvet nedir?.. +diye sordulardı belli ki silahca kuvvet. +Fakat acaba kılıçları iyice bilemek etrafını parlatmak mı? +Yoksa başka türlü bir alet mi? +Hazret-i Peygamber minber-i şerif üzerinde idi. +Buyurdular ki: +Üç def’a böyle buyurdular. +Kuvvet kuvvet... +Bazu değil. +Kılıç... +O da değil. +Bil ki atmak atmak. +Top atmak şarapnel atmak. +Zaman-ı sa’adetde ok atılırdı. +Fakat “ok atmak” demiyor. +Mutlak olarak “er-remyu” buyuruyor. +Çünkü Hazret-i Resul keşf ediyor. +Allah Sultan-ı Enbiya’ya vahy ile bildiriyordu ki ileride öyle şeyler icad olunacakdır. +Muharebeyi kazanmak onlara mütevakkıf olacakdır. +Kurşunlar gülleler atacaksın o suretle galebeyi te’min edeceksin. +Başka çare-i necat olmaz. +Gayet sür’atli olacak. +Gayet ba’id mesafeye gidecek. +Öyle bir suretle atmalı ki düşmanın rehgüzarı güllelerle dolsun. +Yoksa daha evvel onun güllesine sen ma’ruz olursan vay haline. +– Ama ben dinimi muhafazaya sa’y ederim. +Din-i hakka nusret mev’ud-ı ilahidir. +Evet! +Lakin sen istida’atın derecesinde çalış ki Allah nusret buyursun. +Nazm-ı şerifi iş’arına nazaran nusreti Allah bizim sa’yimize mütevakkıf kılmışdır. +Ta’limat-ı şer’iyyeyi tutun o vakit ben de te’sirini halk ederim.” Esbabını biz hazırlayacağız. +Allah te’sirini halk edecek. +Yalnız irade ile hüsn-i niyyetle bir yere gelmeden maksud hasıl olmaz. +Kezalik diğer ayet-i kerimede buyurmuşdur. +Yani Allah yolunda mukatele edin. +Kimlerle? +Kimler sizi kitale mecbur ederse aleyhinize kıyam ederse; o vakit miskin miskin durma düşman seni boğazlasın... +Hiç bir kanun hiç bir şeri’at yok ki buna müsa’ade etsin. +Onun için mecbur olmadan mukateleye kalkışmayınız madem ki za’fınızı bilirsiniz. +Kesret-i nüfus fa’ide vermez. +Vakı’a bütün dünyada la-ekall üç yüz milyon müslüman var; fakat bugün üç milyon kadar kuvveti haiz değillerdir. +Öyle dağılmış acz ü meskenet içinde zillet içinde kalmışlardır. +Hiç birinin diğerine fa’idesi olamıyor. +Hepsi birer devletin zir-i tahakkümünde. +Hiç biri kendi başının selametini bulamaz. +Ne Hindistan’dan bir hayır var ne Rusya’dan; ne bizden ne Tunus’dan. +Kendilerini idareden aciz bi-çareler. +O kadar aralarına tefrika düşmüş ol derece mağlub kalmışlar ki adeta esarete mahkum olmuşlar. +En ziyade acınacak ruz u şeb dağ-ı derun olacak bir noktadır bu. +Evet! +Bidayet-i İslam nasılsa nihayeti de öyle olacak. +Çünkü buyurulmuşdur. +Yani din-i İslam garib olarak başladı Sultan-ı Enbiya bir müddet kırk kişi ile kalmışdı. +Sonra efrad-ı ümmet çoğaldı. +Ahir zamana doğru yine garib olarak avdet edecek “Ehl-i İslama za’fiyet istila edecek bir zaman gelecek o hal-i za’af avdet edecek” İşte o zamanlar gelmişdir. +Burası doğrudur. +Lakin o za’af za’il olmayacak değil bunu düşmanlar katar. +Hadisde bu yok. +Allah te’alanın allah bir zaman gelecekdir ki satvet-i İslamiyye; şevket-i Osmaniyye zebanzed-i cihan olacakdır. +Çünkü mutlaka şeriat bakıdir. +Şeri’at namına cihad edecek mü’minler de bulunacak bunu binlerce ehadis-i şerife tebşir etmekdedir. +Ez-cümle Sahih-i Müslim’de mezkurdur. +Yani ümmetimden öyle fırkalar öyle cema’atler bulunacak ki kıyamete kadar cihadı terk etmeyecekler evet cihad kıyamete kadar bakıdir. +Lakin vakit vakit. +Her zaman bir olmaz. +Bir müddetden sonra inşaallah yine kuvvetimiz te’ali edecek. +Olabilir ki İslam ibtida’en de cihada da’vet eder. +toplar a’daya karşı durur ibtida’en cihad meydanına da’vet edebilir. +Zira şeri’atin devamı buna mütevakkıfdır. +Zillet millet beka bulmadı. +Ama hal-i za’afda biraz mu’avenet olur. +Allah esbabını halk eder. +Fakat sen de kendini güzel kullan. +Sonra semeresini görürsün. +Sen teşebbüs edeceksin sonra te’sirini Allah halk edecek. +İşte tevekkül budur. +– Ben esbabı hazırladım. +Selamete çıkarım... +deme. +Mağrur olma. +Ne kadar kuvvetin olsa güvenme. +Allah’a mütevekkil ol. +Yani te’sir kudret-i ilahiyye ile ka’imdir. +Nusret-i ilahiyye refik olmazsa hiç bir sa’yin semeresi olmaz. +Şimdi arz ettiğim gibi anlaşılıyor ki fitne tekasül ani’l-cihad rebeye kuvvet yok iken esbab-ı zafer amade kılınmamış den– düşmana karşı yürümek... +O da fitne-i uzmadır. +Kuvvetin düşmanın kuvvetinden dun bir mertebeden bulunurken: +Buna mesağ-ı şer’i yokdur. +Mutlaka muharebe edeceğim izzet-i nefsim bunu icab eder. +Avam: +“Muharebe isteriz” diye ayaklandı diye muharebe olunmaz. +Dostluk değil o her kim söz anlamazsa anlatdırılır. +Asiler te’dib olunur. +Bir kaç kişinin menfa’atine koca millet-i İslamiyye feda olunmaz. +Makam-ı hilafet-i kübra vedi’a akd var. +Ebu’l-Ula TARIH-İ TE’SISİ: +Temmuz Şubat Birinci Sene - Aded: +Hürriyet-i şer’iyyenin memnu’atından biri de asayiş-i umumi ve istirahat-i ahali safvetine keduret iras edecek kelimat tefevvühüdür. +Ne maksadla olursa olsun bu yolda harekat ve neşriyatın hiç bir türlüsüne kimse me’zun değildir. +Cenab-ı Hakk’ın ibadına inayet ve ihsan buyurmuş olduğu emniyet ve azade-giyi ihlale yeltenmek badi-i la’net olacak büyük cinayetdir. +Hadis-i şerifi zebanzed-i enamdır. +Huteba-yı fitne-engizanın giriftar olacakları azabın eşedd-i azab olacağı da diğer ehadis ile i’lan buyurulmuşdur. +Bina’en-aleyh şer’-i şerife muğayir bir hal ve hareket müşahedesiyle müte’essir olan zevat-ı ekrem nusret-i din ve olabileceği o halet-i münkereden daha vahim halatın zuhuruna meydan vereceği maznun olursa te’essürat-ı vakı’aya kapılmayıp vakt-i münasibe intizaren iltizam-ı sükut etmeleri te’ayyün eder. +Vakt-i münasib hululünde fevt-i fırsat etmeyerek izahat ve ikna’at ile ifa-yı vazifeye çalışırlar. +Çünkü beyan-i hakka kudreti olanların sükutu haramdır. +Bir hadis-i şerifde buyurulmuşdur. +düsturunun bir de zeyli vardır o da cümlesidir. +Yani her makamın makali her meydanın ricali olduğu gibi her bilinen hakıkatin de ifade olunacak bir zamanı vardır. +Akil insan daima mütebassırane davranır kasır inşa etmek için Mısır yıkmaya kalkanları taklid etmez. +Hürriyet eşhasa değil ahvale nazaran tatbik olunmak lazımdır. +Bina’en-aleyh daire-i edeb haricine çıkmadıkca herkes hukuk-ı tabi’iyyesiyle istifade babında hürdür. +Fakat o daireden huruc edecek olursa hürriyeti münselib olur. +Muhafaza-i adab kanunuyla mahkum kılınır. +Nasıl ki münkeratdan nehy ehemm-i vaza’ifden olduğu halde –anifen beyan ve izah olunduğu üzere– fesad ve fitneye badi olacağı melhuz olunca nahi ani’l-münker de hürriyeti su’-i isti’mal etmiş olur ceza-yı elime duçar kılınır. +Erbabı indinde müsellem olduğu vechile şeri’at-i Ahmediyye her türlü müfsideyi def’ ve ibtal üzerine mü’esses olmasıyla beraber lede’l-icab ehven-i şerreyn ve ehaff-i zarareyni tercih ediyor ki ayn-i hikmetdir. +nazm-ı şerifi de bizi bu ka’ide-i hakimaneye Hürriyet-i şer’iyye daima hak ve i’tidal mihveri üzerinde deveran etmekde olup ifrat-perestliğe kabil-i tevfik değildir. +Hükm-i kat’isini cazim olan erbab-ı basiret daima metanetlerini muhafaza ile beraber tedbir-i ma’kulden ayrılmaz ve ihtiyatı elden bırakmazlar. +Büyük muttaride i’zam olunmayarak sükunet-i tamme ile telakkı olunmalı heyecan-ı umumiye kapılmamalıdır. +Esassız ve münasebetsiz olan şeyler hiç bir vakit payidar olamazlar. +Efkar-ı amme kesb-i i’tidal etdikçe birer birer za’il olup giderler. +Mebhusün anh olan ma’naca ma’na-yı müte’arifce “hürriyet” ta’biri sadr-ı İslam’da mütedavil değildir diyorlar. +Varsın olmasın her halde ma’na-yı dilarası gerek ef’al ve akvalde gerek gara’im-i sudur-i ricalde suret-i kat’iyyede tekarrür etmiş mer’iyetinde zerre kadar iştibaha meydan bırakılmamışdır. +Hiç bir şeri’at-i ilahiyye bunun haricinde te’sis-i ahkam etmemiş hiç bir peygamber veya halife bi’l-hak bu ma’na-yı meşru’dan bu düstur-ı kat’iden ayrılmamışdır. +Kur’an-ı Kerim ile sünnet-i nebeviyyenin kaffe-i mukarreratı şerayi’-i semaviyyenin bütün tebliğatı kavanin-i mu’tedile-i ümem ve kava’id-i felasife-i alem hep bu esas-ı akvem üzerine bina kılınmış bu nokta etrafında deveran ede gelmiş olduğu kabil-i teşkik olmayan haka’ik-i sabitedendir. +Kışr menzilesinde olan elfaz ve mebaniye zaten nazar yokdur. +Nezd-i ulü’l-elbabda nazar u i’tibar makasıd ü me’aniye münhasırdır. +aniye ri’ayetle me’mur ve mükellefiz” buyurmuşlardır. +Ma’na-yı feyza-feyz-i hürriyetin kat’iyet-i sübutuna vazıh burhan esta’izü-billah nazm-ı celilidir. +Zira bu nass-ı ali mü’eddası bulunan te’diye-i emanet ve icra-yı ma’delet vücubunun telhis-i icmalisi her şeyi mahall-i layıka vaz’ ve ikamenin farziyetinden ibaretdir. +Umumi ve hususi dini ve dünyevi her kavl ü amel fi’l ü terk ehlinden sadır ve mahalline mevzu’ olmak ise sübut-ı hürriyetle ka’im onun tahakkukuyla daim olabileceği emr-i aşikardır. +Bu halde şer’ ü kanuna mugayir olmayan hukuk-ı ammeyi ihlal etmeyen ef’alden birine teşebbüs eden ve öyle bir söz söyleyen kimseyi men’ ü zecre hiç bir ferdin salahiyeti olmayacağı şüphe götürmez. +Çünkü bu men’ ü müdahale ehl-i emaneti emanetinden sahib-i hakkı hakkından mahrum etmekdir ki nass-ı mübin hükmünce haram-ı kat’idir. +Bu hükmü şer’ ü kanuna adem-i muhalefetle tekayyüd ediyoruz. +Zira teşebbüs olunan fi’ilin sarf olunacak kelamın emanet ve hak olması buna mütevakkıfdır. +Aksi takdirde hıyanet ve tecavüz kabilinden olur. +Kavl-i keriminde hükmü bi’l-adli te’diye-i emanat üzerine atf buyurmak da istidlalimizi mü’eyyeddir. +Çünkü hükmü bi’l-adl mütenazi’in Bu halde resmi veya gayr-i resmi olsun hakim-i adil hak sahibine emaneti isale vesatet hürriyeti muhafaza hususunda nusret etmiş olur. +Ayat-ı Kur’aniyye daima böyle bazen sarahat bazen de işaret veya delalet tarikiyle yekdiğerini te’yid ve tefsir etmekdedir. +Bu ayet-i kerimenin tamam-ı tefsir ve izahı geçen nüshalarımızın “Meva’iz” kısmında mündericdir. +Elhasıl yukarıdan beri izah-ı mahiyeti ve beyan-ı hasa’isi değildir denilse hata-yı azim irtikab edilmiş olur. +Çünkü şer’an sübutunda şek yokdur. +Kable’l-İslam şayi’ olan emsal-i Arabdan olmak üzere terkibi de zebanzed-i bülegadır. +Ma’nası: +Afv bin Mahlem Şeybani nam mütegallibin kemal-i tecerrüb ve tahakkümüne mebni vadisinde zir-i istilasında bulunan emakinde bir şahıs hür bulunamaz. +Bütün ahali onun elinde esirdir. +Devr-i cahiliyetde ümera-yı Arab ale’lekser böyle cebabire idi. +Din-i mübin-i İslam ışrak u ihata-i afak etmedikce hürriyet-i insaniyye tahakkuk etmedi. +Habibim sana ruhdan su’al ediyorlar Beden-i insaninin müdebbiri ve hayat-ı insanın mebde’i olan ruhun hakıkati nedir diye soruyorlar. +Bir rivayete göre Yahud Kureyş’e dediler ki: +“Siz Hazret-i Muhammed’e Ashab-ı Kehf’den ve Zülkarneyn’den ve ruhdan sorunuz. +Eğer hepsine cevab verir veyahud hepsinden sükut ederse ‘nebi’ değildir. +Eğer bazısına cevab verib de bazısından sükut eylerse ‘nebi’dir.” Kureyş sordular. +Hazret-i Peygamber Ashab-ı Kehf ham etdi ki Tevrat’da dahi ibham edilmişdir. +Sen de ki ruh Rabbimin emrindedir. +Ruh Rabbim te’ala ve tekaddes hazretlerinin rar-ı hafiyye cinsindendir. +Ukul-i beşer bu lücce-i esrarın havlinde gezinemez. +Künh u hakıkat-i ruhu daire-i idrak-i beşer ihata edemez. +Size ancak ilm-i kalil i’ta olunmuşdur. +Bu mikdar ilim ise bu gibi esrarın künh ü gavrına nüfuz edemez. +Rivayet olundu ki Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz bu kavl-i şerifi tebliğ buyurunca dediler ki: +“Bu bize mi mahsus yoksa sen de dahil misin?” Buyuruldu ki: +“Biz de siz de dahilsiniz.” Buna cevaben dediler ki: +“Ne acayib halin var bazen dersin ki bana hikmet in’am olundu hikmet in’am olunana hayr-ı kesir in’am olunmuşdur bazen de böyle söylersin.” Bunun üzerine ayet-i kerimesi nazil oldu ve insana in’am olunan ilim hadd-i zatında kesir ise de derya-yı ilm-i ilahiye nisbet ile bir katre-i naçiz olduğuna işaret buyuruldu. +Bunların şu suretle feth-i dehan-ı i’tiraz etmeleri rekaket-i akıllarından neş’et eylemişdir çünkü hikmet-i insaniyye takat-ı beşeriyyenin vasi’ olduğu ve belki me’aş ve me’adın te’allük eylediği mertebe hayrı bilmekdir bu da na-mütenahi bulunan ma’lumat-ı kavl-i şerifinin ma’nası: +Ruh a’za-yı cesed gibi bir maddeden tahassül ve bir asıldan tevellüd etmeksizin mahz-i emr-i tekvini emrdendir. +Alem-i halkdan değildir demekdir. +Gerek evvelki ma’nada ve gerek bu ma’nada olsun ilm-i ilahiye nisbet yetini idrak beşer için mümkün olmadığı beyan buyrulmuşdur. +Hakıkat-i insan herkesin “ben” diye işaret eylediği şeydir o da ruhdur ta’bir-i diger ile nefs-i natıkdır. +Bir çok dela’il ve ahval isbat eder ki hakıkat-i insan şu görünen cesed ve heykel değildir: +Evvela: +Beden kahi nümüvv ü zübule göre ve kahi semn ü hüzale göre ziyade ve noksan ile tebeddül eder. +Bi’l-bedahe ma’lumdur ki mütebeddil mütegayyir sabit-i bakınin gayridir. +Şu halde kat’iyen nümayan olur ki insan bu cüsseden Saniyen: +İnsan fikri meşgul iken himmeti bir emr-i mu’in-i mahsus cihetine teveccüh eder ve bu halde bedenin cemi’ eczasından ve a’za ve eb’azının mecmu’ ve mufassalından gafil iken nefsinden gafil değildir çünkü bu halde gördüm gibi sözler söyler. +Bu “mim” zamirleri ise onun nefsinden kinayedir. +Demek ki o mecmu’-ı bedeninden ve a’za ve eb’azının her birinden gafil iken nefsini biliyor. +Ma’lum bedenin gerek mecmu’una ve gerek a’za ve eb’azından her birine mugayir olması lazım gelir. +Salisen: +Herkes a’za-yı bedenden her birini nefsine izafet Rabi’an: +Türk Arab Kürd Arnavud Hind Rum gibi bütün tava’if-i alemi ve müslimin nasara yahudi mecusi gibi cemi’ erbab-ı milel ü nihali görürüz ki emvatı için tasadduk ederler onlara hayır ile du’a eylerler kabirlerini ziyarete giderler. +Eğer güzeşte-gan cesedin zeval ü fenasından sonra hayy ve zinde olarak bakı olmasalar onlar için tasadduk abes onlar için hayır du’a abes onların ziyaretine gitmek abes olur idi. +İmdi mevti için sadaka onlar için hayır du’a onların kabirlerini ziyaret üzerine bütün fırak-ı alemin bütün erbab-ı milel ü nihalin ittifak etmeleri insanın bu gördüğümüz cesedden başka bir şeyi olduğuna ve o şeye mevt tari olmayıp mevt bu cesede tari olduğuna fıtrat-ı asliyye-i selimeleri şehadet eylediğine delalet eder. +Hamisen: +Bir çok kimseler pederini veya oğlunu vefatından sonra alem-i menamda görür de ona der ki filan yere git orada senin için altın gömmüş idim al. +Bazen de görüp ona medfun altından kaza-i din etmesini tavsiye eder. +O kimse uyanıp da o mahalli taharri eyledikde tıbkı menamda gördüğü gibi bulur. +Eğer insan ba’de’l-mevt bakı olmasa böyle olmaz idi. +Bu delil insanın ba’de’l-mevt bakı olduğuna delalet etdiği gibi zaten his de cesedin meyyit olduğuna delalet etdiğinden insan şu cesed-i meyyitden ibaret değildir. +Sadisen: +Bir kimse ne elleri ve ayakları kesilmek veya gözleri çıkarılmak veya kulakları kesilmek gibi suretle a’zasından bir uzvu zayi’ olsa o kimse kalben ve aklen bulur ki kendisi ayniyle o kimsedir nazarında evvelkinden hiç bir farkı yokdur hatta ben evvel ne adem isem şimdi de o ademim şu kadar ki ellerimi ayaklarımı kesdiler der. +Bu ise o ademin bu a’za ve eb’aza mugayir bulunduğuna burhan-ı yakıni olarak insanın şu bünye-i mahsusadan ibaret olduğuna ka’il olanların kavlini ibtal eder. +Sabi’an: +Ben mesela Zeyd ile konuşup da ona şöyle yap veyahud şöyle yapma dediğim zaman bu hitab ile muhatab ve bu emr ü nehy ile me’mur ve menhi olan Zeyd’in ne cebhesi ne hadekası ne burnu ne ağzı ne de sair a’zasından bir uzvu muayyendir. +Şu halde muhatab ile me’mur ve menhinin a’za-yı bedene mügayir bir şey olması lazım gelir bu da o muhatab ile me’mur ve menhinin şu cesedden başka bir şey olduğuna delalet eder. +Hülasa hakıkat-i insan kabil-i fena ve tehallül bir takım anasır-ı kimyeviyyenin imtizacından husule gelmiş şu cesed ve heykelden ibaret değildir. +İnsan fi’l-vaki’ cesed ile ruhdan mürekkebdir fakat onun hakıkati ruhdur. +Ruh nedir? +Ruh bir maddeden tehassül ve bir asıldan tevellüd etmeksizin mahz-i emr-i tekvini ile vücud bulmuş bir sırr-ı rabbanidir ki künh ü mahiyeti beşere mütecelli olmamışdır. +Hükema-yı Şark u Garb ruhu bir çok ta’rifler ile ta’rif etmişlerse de bu te’arif biri birine mübayin olmakla beraber hiç biri ruhu zatiyatıyla tasvir edememiş ve hiç biri kana’at bahş olmamışdır. +Bazıları dedi ki ruh: +Ziya-ı şems tabi’atinde latifü’l-cevher bir takım ecsam-ı nuraniyye-i semaviyyedir. +Ne tehallül ve tebeddül ne de tefarruk ve temezzuk kabul eder. +Beden tekevvün edip de isti’dadı tamam olunca o ecsam-ı nuraniyye-i ilahiyye a’za-yı bedenin dahiline ateşin kömüre susam yağının susama gül suyunun güle nüfuzu gibi nüfuz eder ve beden selametde olup o ecsam-ı ilahiyyenin nüfuzuna kabil oldukça ber-hayat kalır. +Bedende ahlat-ı galiza teveddül ederse bu ahlat o ecsam-ı semaviyyenin bedene sereyanına mani’ olur ve ol zaman o ecsam-ı nuraniyye bedenden münfasıl olmasıyla mevt tarayan eder. +Bu kavl kütüb-i mutabık olduğundan şayan-ı te’emmül bir meslek-i kavi-yi mu’teberdir. +cevher-i semaviye ef’al-i hissiyye ve ef’al-i idrakiyyesiyle istidlal ederek onu ancak bu kadar tanıyabiliriz. +Onun hakkında bize nasib olan ma’lumatın müntehası budur. +Halbuki bizi tasavvur etdiren fehm etdiren hiss etdiren tefekkür etdiren irade etdiren bir şeyi ve bir hareketi diğer bir şeye ve diğer bir harekete tercih etdiren hep odur. +Bütün bu kuva-yı ma’neviyye onun asar-ı feyzidir. +Cesed: +Tulen arzen umkan imtidad etmiş şu heykeldir ki ef’alimizi icra hususunda bize hizmet eder. +Habibim sen de: +Derya Rabbimin kelimatı için hibr ü midad olsa Rabbimin kelimatı tükenmezden evvel derya tükenir kelimat-ı ilm ü hikmetini tahrir için hibr ü midad olsa idi deryalar o kesret ü vüs’atleriyle beraber tükenirler de Rabbimin kelimat-ı ilm ü hikmeti tükenmez idi. +Çünkü deryalar mütenahi kelimatullah ise na-mütenahidir. +Velev ki deryaya bir mislini avn ü meded olarak getirsen bile velev ki deryaya bir mislini imdad ve mu’avenet olmak üzere ziyade etsen yine bunlar tükenir de kelimatullah tükenmez idi. +Zira eb’adın tenahisi üzerine edille-i katı’a ka’im olduğundan iki mütenahinin mecmu’u ve hatta taht-ı vücudda dahil olan mecmu’-ı ecsam mütenahidir. +Ma-hasal deryalar kelimatullahı tahrir için hibr ü midad olsa ve onlara bir ol kadar deryalar da zamm u ilave edilse deryalar bu zamimeleriyle beraber tükenip bir şey kalmaz idi de yine kelimatullah tükenip bitmez idi. +Sen de ki ben de sizin gibi bir ademim Cenab-ı Hakk’ın kelimat-ı tammesini ihata iddi’asında değilim bana o kelimatdan vahy olunuyor ki ilahınız ancak yetde şeriki yokdur. +Ben sizden ancak bu vahy ile temeyyüz etdim. +İmdi her kim ki Rabbimin hüsn-i likasını lutf ü keremini müdam ümid ederse bu matlab-ı azizin tahsili perverdigarının ibadetinde hiç bir ferdi işrak etmesin. +Ne ayatullahı ve lika’ullahı inkar edenler gibi işrak-i celi ne de riyakarlar ve amel mukabilinde talebkar-ı ecr ü mükafat olanlar gibi işrak-i hafi etmeyip amel-i salihi ayatullahı ve lika’ullahı makarr u mu’terif olarak li-vechillah işlesin işlenecek amel-i salih riya ve süm’a için yahud bir kimseden ecir ve mükafat talebi için olmasın. +Mervidir ki sahabe-i kiramdan Cendeb bin Züheyr radiyallahu anhu hazretleri Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem efendimize: +Ben işlediğim ameli Allah için işlerdim fakat bir kimse muttali’ olursa mahzuz olurum dedikde zat-ı risalet-penahları: +Kendisine işrak vuku’ bulan ameli Hak te’ala kabul etmez buyurdu ve bu kavl-i nebeviyi tasdiken bu ayet-i kerime nazil oldu. +Diğer bir rivayete göre Cendeb hazretlerinin o sözüne cevaben taraf-ı risalet-me’abdan: +Senin yetdir buyurdu. +Birinci rivayet ameli ile riya ve süm’a kasd etmesine ikinci rivayet isrine iktida olunmasını arzu eylemesine mahmuldür. +Makam-ı evvel mübtedilerin makam-ı sani kamillerin makamıdır. +Nebi-i mücteba aleyhi efdalü’t-tahaya efendimiz: +Şirk-i asgardan hazer edin buyurmuşdur. +Şirk-i asgar nedir diye su’al olundukda riyadır buyuruldu. +ki ilmin hülasası tevhid amelin hülasası ihlasün fi’l-ameldir. +Hamiş – vavsız vezninde medsiz vavsız peltek zal ile olarak yazılmış iken sehven suretinde tertib edilmişdir. +Eyyam-ı ahirede cuş u huruşa gelmiş olan imla hürriyeti bi’t-tabi’ bazı mürettiblere de sirayet eylemiş olduğundan Arabi ve Farsi kelimat ve tertibatda bu makule ictihad-karane veya hata-alud tertibler her eserde görülüyor. +Evvelleri tertib sehvleri muharrirlerin sehvinden fark-ı vazıh ile fark olunur idi. +dan beri bir kelimenin matbu’atda hilaf-ı asıl meşhud olan nakş u tersimi eser-i ictihad mıdır yoksa imla-yı sahiha vukufsuzlukdan mıdır bu da muharririnden veya mürettibinden midir bir türlü belli olmuyor. +Mine’l-kadim erbab-i edyan meyanında mukteza-yı diyanet olarak intikal ede gelmekde bulunan üç haslet-i memduha vardır ki bunların her biri cem’iyyet-i beşeriyyenin vücudu için bir rükn-i rekin ve hey’et-i ictima’iyyenin bekası metin teşkil eylemekdedir. +Bu hısal-i şerifenin birincisi “haya”dır. +Haya lisanımızda “utanmak’ ma’nasına müsta’mel olup Seyyid Şerif’in beyanına göre o da iki kısma münkasemdir: +Biri emr-i cibilli diğeri de emr-i dinidir. +Emr-i cibilli olan haya insanı hasbe’lade ve inde’n-nas ma’ayibden ma’dud olan şeyleri icradan Allah korkusuyla ve din muhabbetiyle irtikab-ı me’asiden himaye hususunda pek mü’essirdir. +Zira nüfus-i beşer bir kere haya perdesini yırtarak mertebe-i rif’at ve derece-i ulviyetden hadıyd-i hısset ü dena’ete bi’t-tenezzül laubaliyane harekata cür’et eyledikde ölümden başka hangi azab hangi ikab onu muhill-i nizam-ı alem olan mefasidi ika’ ve Halbuki hilye-i hayayı iktisa eden bir kimsenin nefsi elbette şerif olmak lazım gelip daire-i mu’amelat ve silsile-i nizamat ukud u ahkamını iltizamat ve kavlde olsun fi’ilde olsun emniyet ü sadakat hep şerafet-i nefse menut ve hep o meziyetle meşrutdur. +Şemme-i haya seciyye-i gayret ve hamiyyetle beraber zaten müttehid olup ancak cihetlerinin ihtilafıyla ismen muhtelifdirler. +Gayret ve hamiyyet insanları istifade-i ulum u ma’arife ve ihraz-ı şeref ü rif’ate ve takviye-i şevket ü bast-ı cenah-ı azamete ve teksir-i mevadd-ı gına ve servete sevk eder. +Hangi bir kavimde gayret ü hamiyet mefkud ise elbette o kavim mahrum-ı izzet ü rif’at olur. +Hatta esbab-ı sa’adet onlarda hasbe’z-zahir runüma olsa bile akıbet zillet ü meskenete ma’ruz olarak vücudları harita-i alemden silinip gider. +Mu’aşeret ve mu’amelatda beyne’l-ahali revabıt-ı ülfet de ancak meleke-i hayaya müntehi olur. +Zira rişte-i ülfeti tahkim eden şey muhafaza-i hukuk mes’elesi olup bu ise ancak haya haslet-i kerimesiyle husule gelir. +Çünkü bu seciyye-i şerife sahibini adab-ı insaniyye ile tezyin ve şehevat-ı hayvaniyyeden tenfir edip her türlü harekat u sekenatına ve her nevi’ ef’al ü a’maline ruh-i i’tidali ifaza eyler. +Haya bir hulk-i şerifdir ki sahibini erbab-ı feza’il ile musahabete ve güruh-ı erazil ü esafilden mücanebete sevk cehl ü inaddan ve zillet ü meskenet gibi şeylere rızadan men’ eyler. +Haya bir vasf-ı kerimdir ki menşe’-i sıdk ve menba’-i emanet olduğundan bu iki haslet-i şerife onunla beraber bir mahfazada mahfuz gibidirler. +Haya terbiye-i etfal ve tedris-i uluma me’mur olan mu’alliminin dahi bir hüccet-i katı’ası ve alet-i terbiyesidir. +Gerek mu’allimin ve gerek va’izin hep bunu isti’mal ederek o vasıta-i kaviyye ile vazifelerini hüsn-i ifaya muvaffak olurlar. +Görülmez mi ki bir mu’allim akran ü emsalinden dersce geri kalmış bulunan bir şakirdini: +“Akran ü emsalinden geri kalmaya utanmıyor musun?” diye nasıl tevbih ve tekdir eder. +Eğer haya denilen haslet-i hasene olmasa idi ne bu tevbih ve tekdirin te’siri olur ne de bir kimseyi ilm ü fazilete da’vet için yol bulunur idi. +Bina’en-aleyh bu seciyye-i aliyenin merci’-i me’ali ve menba’-ı feza’il-i na-mütenahi olduğu ta’ayyün eyledi. +Bir de bu haslet-i hayadan ari bir kavim farz edelim: +Acaba biz onlarda fuhşiyat-ı zahire münafesat-ı alaniyye gılzat-ı tabi’iyye ve mesavi-i ahlakiyyeden hasa’is-i umura ve reza’il-i şu’una inhimakden ma-ada ne görebiliriz? +Şehevat-ı behimiyyelerinin kendilerine galib gelmesi ve sıfat-ı hayvaniyyelerinin sallat olmuş bulunması kendilerinin şena’at ü dena’etlerine bir burhan-ı kafi olmaz mı? +Hasa’il-i mezkurdan ikincisi dahi “emanet”dir. +Emanet emin olmak başkasının emn ü i’timadını kazanmak yani kendisinde asla hıyanet bulunmamak ma’nasınadır. +Bedihidir ki nev’-i insanın bekası ancak mu’amelat ve mu’avenat emniyet-i tamme ile husule gelir. +Eğer emanet-i faside olur tıl olur. +Bu ise nev’-i beşeri seri’ bir zevale isal eder. +Öyle ise tebeyyün etdi ki emanet haslet-i şerifesi dahi beka-yı nev’-i dir. +Bast-ı bisat-i refahiyyet eyleyen ve adalete ruh ü cism veren dahi ancak o seciyye-i şerife olup onsuz bir şey hasıl olmak ihtimali yokdur. +Ashab-ı edyanda bulunan hısal-i memduhanın üçüncüsüne gelince o da “sıdk”dır. +İnsanın bir çok ihtiyaclara bir çok zaruretlere ma’ruz olduğu derkardır. +Ebvab-ı ihtiyacını sed ve esbab-ı zaruretini def’ edecek şeyler ise vera’-i perde-i hafada mestur ve taht-ı hicab-ı gaybda meknundur. +Çünkü insan bilmediği bir alem-i gaybdan ve yine bilmediği bir alem-i şuhuda gelmiş ve ibtida-yı neş’etinde tenha bir zaviyede muzlim bir köşede uzlet-nişin-i ikamet olmakda bulunmuş olmağla ne bir kimsenin ismini bilir ne de bir şeyin resmini tanır. +İnsan böyle kemal-i za’file beraber kadem-nihade-i alem-i vücud olduğu halde guya evvelce her şeyi bilmiş öğrenmiş ve kendisini muhafaza ve hayatını fü’iyyesini ihzar eylemiş imiş gibi dünyaya gelir gelmez bir çok ihtiyacat-ı mübremeye mahkum olur. +Vakı’a feyyaz-i kudret tarafından kendisine ihsan buyrulmuş olan havass-ı hams-i zahire bu ihtiyacatını def’e ve hayatını hıfza medar ise de insan yalnız kendi havass-i zahiresiyle her matlubunu istihsale ve her mazarratını def’e ve netine dahi muhtac olur. +Gerek nafi’ ve gerek muzır bi’z-zat kendisinin ihsas edemediği şeyleri bir menba’-i sıdkdan istima’ ve istihbar eylemek mecburiyetinde bulunur. +Çünkü kazib olan bir kimse –ba’idi karib karibi ba’id nafi’i muzır muzırrı nafi’ suretinde gösterdiği için– bir vasıta-i cehalet ve vesile-i dalalet ve mu’in-i şekavetdir. +Öyle ise “sıdk” sıfatının dahi vücud-ı insan için bir rükn-i rekin ve beka-yı nev’-i beşer için bir esas-ı rasin ve beyne’l-ahali muhabbet ü münasebeti tahkim ve takviyeye bir sebeb-i metin olduğu ve bina’en-aleyh gerek ülfet-i medeniyye ve gerek ülfet-i menziliyyenin onsuz tahakkuku gayr-i mümkün bulunduğu dahi sabit oldu. +Bakü ahali-i İslamiyyesinden ve orada münteşir Hayat gazetesi muharrirlerinden Talib-zade Ahund Yusuf Hakıkat-i ğuna ve Kur’an-ı Kerim’in her türlü tahrifden masun bulunduğuna dair biraz bahs etmiş bunun üzerine Emir Han namında bir alim-i nasrani çıkıp Ahund Yusuf’a hitaben ve o esere mukabeleten Tevrat İncil mi Tahrif Yoksa Kur’an? +ünvanlı bir risale yazarak bu risaleyi bütün bilad-ı İslamiyyeye neşre başlamış ve bunun bir nüshası yedimize vasıl olmuşdur. +Şu ünvandan dahi anlaşıldığı üzere Emir Han bu risalesinde haşa Kur’an’da tahrifat icra edildiğini iddi’a etmiş ve bu da’vasına bir çok rivayat-ı tarihiyye ve ayat-ı Kur’aniyye ve bazı ehadis-i şerife ile istidlale yeltenmiş ve bu meyanda Kur’an-ı hakıkat-beyanımızın şan-ı alilerine asla yakışmayacak bir çok tefevvühat-ı batılaya dahi cür’et eylemişdir. +Ulema-yı İslamiyye tarafından buna karşı müdafa’a-nameler yazılarak bunun şiddetle reddolunacağı derkar ise de öyle bir hizmet-i mukaddeseye iştirak fikri bizde dahi galeyana geldiğinden bu risaleyi okur okumaz hemen elime kalemi alıp Emir Han cenablarının risale-i mezkuresindeki o da’va-yı batılını isbat için serd etdiği istidlalat-ı vahiyyesini ve tefevvühat-ı gayr-i layıkasını ber-vech-i ati redde şuru’ eyledim Tevfik Allah’dandır. +Emir Han cenabları bu risalesinde “Kur’an Mes’elesi” serlevhası altında Kur’an-ı Kerim’e aid da’va-yı batılı şu suretle isbat etmek istiyor: +“Tahrifat ve tagyirat ve tebdilat değil Tevrat ve İncil’de var ise de bir nice matlab ile muhtasaran iktifa ederiz. +Evvela hiç ma’lum değil ki Kur’an’ı kim cem’ eyledi. +Müslüman ulemaların çok guna-gun efkar yazdıkları için aşikar olur ki onlar Kur’an’ın nice cem’ olduğunu bilmiyorlar. +Hakim cenabları öz Müstedrek kitabında diyor: +Ve bir özge yerde yazıyorlar: +Ve guya Ali de deyübdür: +Ve Ali hususunda da diyorlar: +Ve İbn Eşte kitabında diyor: +Ve Aişe’nin de İbn Abbas’ın da Kur’an’ı var idi. +Emir Han’ın mezkur da’va-yı batılına vech-i evvel ile istidlali burada nihayet buldu. +Emir Han’ın bu istidlaline cevaba şur’udan evvel şunu beyan edelim ki Kur’an-ı Kerim nübüvvet-i Muhammediyye’nin mu’cize-i bahiresi ve edille-i şer’iyyenin üssü’l-esası olup Hazret-i Resul’ün her nazil olan bir ayet veyahud bir sureyi bütün nasa tebliğe me’mur olması ve tilavet-i Kur’an’ın efdal-i ibadat bulunması ve hatta eda edilecek her namazın her rek’atinde kıra’et-i Kur’an’ın bütün müslümanlara farz-i ayn kılınması ve müşriklere karşı Kur’an ile tehaddi edilmesi Kur’an’ın mislini ityana müşriklerin da’vet olunması gibi bir çok esbab ü deva’iden naşi Hazret-i Peygamber Efendimiz kendisine her ne zaman bir ayet veya bir sure nazil olsa hemen o ayet ve sureyi ümmete tebliğ ve te’allüm ediyor ve arasıra münkirleri dahi Kur’an-ı Kerim ile mu’arazaya da’vet eyliyor ve bir tarafdan da gibi nice ehadis-i şerifesiyle ümmeti te’allüm ve ta’lim-i Kur’an’a teşvik ve tergibde bulunuyor ve bina’enaleyh e’imme-i ashabdan tut da en dun mertebedeki efrad-ı ümmete varıncaya kadar erkek kadın çoluk çocuk herkes peyderpey nazil olan ayet-i kerimeyi tilavet ve hıfz etmeyi bütün sa’adet-i dünyeviyye ve uhreviyyeye na’iliyetden daha kıymetli bir ni’met-i uzma biliyor idi. +Herkesin şeref ve meziyeti mertebe-i rif’ati hıfz etdiği ayat-i kerimenin mikdarıyla takdir olunuyor idi. +Her ne vakit mescid-i nebeviye girilse onda tilavet-i Kur’an ile meşgul nice ashab-ı kiramın zemzeme-i latifeleri sami’a-nüvaz oluyor Salim Mevla Ebi Huzeyfe Abdullah bin Mes’ud Übeyy bin Ka’ab Mu’az bin Cebel hazeratı bilhassa ta’lim-i Kur’an vazife-i mukaddesesine me’mur buyurulmuşlar idi. +Hazret-i Resul’ün şeref-didarıyla müşerref olmayan ehl-i afaka da ashab-ı kiramın güzide kurasından mu’allimler gönderiliyor hafızalarında cem’ etdiğinden başka her türlü meşguliyet ve humunu ve bunlardan ahkam-ı şer’iyyenin suret-i istinbatını ol Hazret’den öğrenmeye sa’y ü gayret ediyorlar idi. +gayretleriyle Kur’an-ı Kerim zaman-ı Resulullah’da yüzlerce zevat-ı me’ali-gayatın hafızalarını tezyin etdi. +Yani bütün Kur’an işte adedleri bu derece kesrete baliğ olan ashab-ı pür-vefa tarafından ezberlendi. +rebesi’nde ehl-i İslam tarafından şehid olanlar meyanında yetmişden ziyade kuranın yani huffaz-ı kiramın bulunması zaman-ı Resulullah’da bütün Kur’an’ın nice zevat-ı kiram tarafından ezber edilmiş olduğuna büyük bir şahid-i adildir. +Halbuki bu tilavet ve hıfz-ı Kur’an mes’elesi yalnız zaman-ı nebiye münhasır kalmadı. +Onun zaman-ı sa’adetlerinde adedleri yüzlere baliğ olan huffaz-ı kiramdan ma-ada Ceziretü’l-Arab’ın her kıt’asının bütün şehir ve köylerinde milyonlarca halk bir çok sureleri ezberlerine aldıkları gibi hilafet-i Sıddikiyye ve Farukiyye’de daire-i İslam bir sür’at-i fevkalade ile tevessü’ edince tilavet ü hıfz-ı Kur’an mes’elesi dahi o nisbetde ehemmiyyeti artırdı. +Ehl-i İslam tezayüd etdikce aded-i huffaz o nisbetde tezayüd eyledi. +Kitabullah’ın hamili olan mücahidin-i Arab ayat-ı Kur’aniyyeyi Bahr-i Umman’dan Kafkasya’ya ve Habeşistan’dan Mısır’a kadar saha-i ma’murede ne kadar şehir ne kadar köy var ise cümlesine neşr etdiler. +Hazret-i Osman zamanında ise hudud-ı Çin’den Bahr-i Muhit-i Atlasi’ye kadar olan ma’mure-i cihanın ve daha sonraları Endülüs ile Hindistan’ın bilcümle mesacidinde bu kitab-ı kerim okunmaya ezberlenmeye başladı. +Hazret-i Osman’ın zaman-ı hilafetinde mesahif-i şerifenin adedi yüz binden ve huffaz-ı kiramın adedi bir kaç yüz binden eksik değil idi. +Halbuki o zaman müslümanlar bütün fütuhat ile meşgul idiler. +Edvar-ı fütuhatdan sonra Huffazın adedi hatır ü hayale sığmayacak derecede çoğaldı. +Bütün ma’arif-i İslamiyye tilavet ve hıfz-ı Kur’an esasına ibtina’ edildi. +Nitekim zamanımızda dahi böyledir. +Elhasıl Kur’an’ı Hazret-i Resul’den ahz ü telakkı ile zamanımıza kadar imtidad edip de hiç bir vakitde munkatı’ olmayan silsile-i ruvatın her asırda bir halkasını teşkil eden aded-i huffaz o asrın nüfus-ı İslamiyyesi nisbetinde çoğaldı. +Hatta bugün dahi kürre-i arz üzerinde mevcud ahali-i den bütün Kur’an’ı ezberlemiş aded-i huffazın la-ekal üç yüz bine baliğ olduğunu iddi’a eder isek asla mübalağa etmemiş ve belki de noksan söylemiş oluruz. +Bin üç yüz bu kadar seneden beri bilad-ı İslamiyyenin her tarafına intişar edip de eyadi-i ehl-i İslamda tedavül ve bugün adedleri milyonları tecavüz eyleyen mesahif-i şerifenin yekdiğerine bir kelimede bile muhalif olmaması ve bunların tahrif ve tebdilden bi’l-külliyye masun kalması dahi işte böyle mine’l-kadim Kur’an-ı Kerim’in adedleri add ü ihsadan haric huffaz-ı kiram kulubunda hıfz oluna gelmesi sayesindedir. +Yoksa mücerred mesahif-i şerifede yazılmış olması sayesinde değildir. +Eğer Kur’an-ı Kerim’in umum müslümanlar tarafından tilaveti bir ibadet-i müstakille olması ve onun öteden beri kulub-ı ümmetde hıfzına ihtimam edilmeyip de mücerred mesahifde yazılmış olması ile iktifa olunsa idi ihtimal ki Kur’an-ı Kerim böyle tahrif ve tebdilden bi’l-külliyye masun kalamaz ve muhafaza edilemezdi. +Nitekim işte Tevrat ve İncil muhafaza olunamadı. +Çünkü onlar bizim Kur’an gibi ezber edilmedi. +Zaman-ı nüzullerinden senin hafızasını tezyin edemedi. +Zira umum yahud ve nasara o kitabları tilavet ve hıfza me’mur değiller idi. +Ahad-i nas onları ellerine bile alamazlardı. +Tevrat tabut-ı sekine içinde mahfuz idi. +Hatta Hazret-i Musa aleyhisselam Tevrat’ı her yedi senede bir def’a bayram gününde tabut-ı sekineden çıkarıp Beni İsra’il cema’atine okumalarını ve yine tabut-ı sekinenin Levi kahinlerine emr etdi. +Yahudilerin Tevrat’ı okuması şöyle dursun içinde mahfuz bulundurdukları tabut-ı sekinenin yanına varıp da kapağını kaldırmak bile nebilerden kahinlerden başka kimsenin haddi değil idi. +Çünkü ahad-i nasdan onun kapağını kaldırıp Filistiler tabut-ı sekineyi alıp götürmüşler idi. +Sonra Hazret-i Davud zamanında bu tabut istirdad olunup beni İsra’il’e getirildiği zaman bunun kapağını kaldırıp içine bakarak vefat edenlerin adedi elli bin kişiye baliğ oldu. +tilavet ve hıfz-ı kitab hususunda yahudilerle hem-hal idiler. +Zira onların dahi avamı ve hatta ruhban güruhu şöyle dursun Havariyun’un bile ezber etmiş olduklarına dair hiç bir kitabda hiç bir kayda tesadüf edilemedi. +Fakat Cenab-ı Hak Kur’an’ın kıyamete kadar bekasını hıfzını va’d buyurmuş olduğundan Kur’an’ın nüzulüyle ehl-i asr-ı sa’adetden i’tibaren her asırda Kur’an’ı hıfz edenlerin adedi hadd-i tevatürün mertebe-i kusvasına baliğ olmuş ve bu tevatürün bir misli daha görülmemişdir. +İşte Kur’an-ı Kerim şimdiye kadar böyle müselsel ve muttasıl la-yu’ad ve layuhsa huffazın kulubünde hıfz edilegelmiş ve bu minval üzere ila-nihaye hıfz eyleyeceği dahi kat’iyen anlaşılmışdır ki ayet-i kerimesi mantuk-ı münifince Kur’an-ı Kerim’in kıyamete kadar hıfz ü eman-i Cihanlardan büyük bir nursun afak-ı hilkatde Sema-yı bi-nihayetsin cihan-ı ademiyyetde O her bir sanihan kıt’an nazar-gah-ı hakıkatde Ziyalardır ki doğmuşdur sabah-ı sermediyyetde Meşa’ildir ki yanmışdır kenar-ı kabr-i milletde Sünuhatın bütün feryad-ı mazlumine benzer de Çıkıp Mevla’ya varmış kalmamışdır hiç yerlerde Gaza etdikce sen hamenle bir vadi’-i digerde Huruşandır kelam-ı kibriya bala-yı minberde Lisan-ı mahmedetdir üstühan-ı enbiya yerde Emeller muntafidir şem’-i makberler firuzandır Çukurlaşmış sönük gözlerde matemler nümayandır Zekalar bir mezar-ı ma’nevidir yerle yeksandır Bu levh-i matemin fevkinde vicdanın ki nalandır Ne vicdan-ı mu’azzamdır ne ulviyetde vicdandır Tenevvür eyliyorken şem’-i türbetlerle istikbal Kırık bir seng-i kabre istinad etmiş dururken hal Zuhur etdin elinde bir semavi meş’al-i iclal Şeb-i hunin-i istikbale bin nur eyledin isal Yıkıp maziyi bünyad eyledin bir alem-i ikbal Dönüp tabut-ı hak-alude bir evreng-i nur-efşan Mezarlık şekli aldı alçalıp dehşetli bir eyvan Küçüldü bir kemik halinde kaldı bir azim insan Bütün bunlar senin asar-ı hamendir desem şayan Büyük bir inkılaba hadim oldun ey büyük vicdan Vatan ki hak-i ruhanisi makberlerle tev’emdir Senin fikrinle canlanmış beka bulmuş bir alemdir Seni sermestdir zanneyleyenler hepsi sersemdir Cebinin bir te’ali devridir asr-ı mu’azzamdır Vücudun başka bir atidir istikbale munzamdır Büyüksün fevk-i müstakbelde bir ati-i digersin O istikbal-i milletsin ki leylin yok münevversin Hükümransın fakat azade-ser vareste-efsersin Sorulsa zulmü pamal eyleyen bir şa’irim dersin Huda’dan sadır olmuş şi’r-i istikbal-perversin Tabi’at sermedi haliyle külliyat-ı asarın Denizler mevc-ender-mevc olan efkar-ı nevvarın Kevakib-i nakş-gir sanihat-ı incila-darın Asırlar peyk-i dura-dur-i seyyarat-ı efkarın Semalar ma’kes-i ruhun güneşler ruh-i eş’arın Eyler bu dem enzar-ı hayalimde tecessüm Bir mader-i gül-çehre-i handan u mutarra. +Bir çehre.. +fakat şimdi o bigane-i dünya Nevm-i ebediyyetle uyur sakin ü bi-hud.. +Bir şekl-i hayaletle olur dideme meşhud Etmiş gibi şefkatli dudaklarla tebessüm. +Aguş-i rahiminde olan şevk-ı dilara Her nazra-i vicdan-nüvazındaki ümmid Her buse-i harında olan neş’e-i cavid Eyvah ki pişimde duran makbere medfun.. +Kalbim oluyor şehka-i alam ile meşhun Matem-geh-i amalimi etdikce temaşa Etrafına puşide şu kaliçe-i hadra Ecza’-i garibenden eder ahz-ı ciyadet.. +Guya o güzel handelerindir ki letafet– Bahş olmada –ma’sum bir öksüz gibi– yer yer. +Topraklara düşdün mü sen ey çehre-i enver? +Ruhum duyuyor rayiha-i buseni hala. +Safiyyet-i ma’sume ile geçdi zamanı.. +Perverde-i eşfakı onun kalb-i elem-zar Her haleti eyler beni efsus ile bi-zar. +Tehlil ile enfasını eylerdi müzeyyen.. +Bir dem bunu terk etmedi hatta ölüyorken Tehlil ile yükseldi onun ruh-ı revanı. +Bi-hab u sükunet geçirir leyl ü neharı.. +Bi-çare kadın etmeye etfalini terfih Amalini eylerdi bütün onlara tevcih. +Bir hisse alır kendine her ye’s ü kederden. +Etfalini gördükce şetaretle gülerken Artar o zaman belki bu suretle mesarı. +Ya Rab bu ne ulviyyet-i vicdan ki bulunmaz Bir valide olmaklığa vabeste bu halat. +Bir valide hiç beklemeden ecr ü mükafat Yıllarca bu zahmetlere –bi-kayd-ı şikayet– Katlanmada işte... +bu ne fıtrat bu ne şefkat? +Bilmem bu ne ahlak ki şayeste-i i’zaz. +Lakin bu feza’il bu kadar servet-i vicdan Etfali için beslediği şefkat-i her-dem Girsin mi şu topraklara der-mande ve ebkem? +Bir makber için mi edilir neş’esi ihlal? +Bir makber için miydi aceb ondaki amal? +Bir makber için mi edilir şefkati nisyan? +Yok yok şu ziya-yı mütevari-i dırahşan Bir lahd-i sükun-perveri etmekdedir ihya. +Bin lem’a-i kudsiyi eder makberi ima.. +Bir gülşen-i şefkat müte’ali mütenevvir.. +Her zerre-i hakinde güler hale-i neyyir Umkunda seherler doğuyor şatır ü ferhan Hala seni ben zinde kıyas etmedeyim ah! +Kalbimde yaşarsın ebediyyetle benim sen. +Kalbim ki bu matemlere zulmet-geh-i şiven.. +Ey seng-i mücella eder ulviyyet-i halin Bir ma’na-i garraya delalet.. +şu celalin Tezyide sebeb cuşiş-i efkarımı her-gah. +Ey türbe-i habide-i mader bilirim sen –Fevkinde açar şehper-i a’la bütün ervah Zirinde uyur hab-ı te’abbüd ile eşbah– Cennet gibisin.. +ben seni olsam müte’emmil Pişimde olur saff-ı mela’ik müteşekkil.. +Hep yad-ı hayatınla teselli bulurum ben. +Lakin bu da bir kami-i mahsud sayılsın.. +Bir validenin hatıra-i matemi bi-şek Mü’lim acı bir şey; fakat insanda sevinmek Hızlaşmak için ba’is olur zevk-i hayale.. +Eşfakını tezkar ile pişinde şu kabrin Pür-neş’e-i matem dalarım şevk-ı hayale! +Tasavvur et ki muzlim bir şeb-i ecram-napeyda: +Yatar heybetli aguşunda duradur bir feyfa; Düşen gümrah için yol bulma yok emvac-ı zulmetten; Gidilmez... +Her adım attıkça bir girdab olur rehzen; O rikistana batmış çalkanan seyyah-ı avare Nasıl müştak ise bir nura bir necm-i rehakare Sana ey lem’a-i ümmid ben de öyle müştakım; Görün bir kerre zira pek karanlık oldu afakım! +Geçir piş-i hayalinden ki cuşacuş bir derya: +Olup her mevc-i tufan-hizi guya kuh-i na-berca. +Ölüm var kurtuluş yok sahil-i imdad uzaklarda; Demadem ruh titrer korkudan donmuş dudaklarda. +O coşkun unsurun savletleriyle uğraşan kimse Nasıl eyler tehalük bir kenar-i tesliyet görse; Muhat-ı lücce-i ye’s olduğum bir böyle halimde Senin tayfın da aynıyle o sahildir hayalimde. +Düşün avare bir mader ki: +Evladından olsun dur; Tahayyül eyle yahud bir yetim-i hanüman-mehcur; O bedbahtın nasıl evladı hiç gitmezse yadından; Nasıl çıkmazsa mader öksüzün bir dem fuadından; Benim yadım da ey aram-ı can yad-ı güzinindir. +Ne yapsam çünkü manzurum senin feyz-i mübinindir: +Çemen emvac-ı nurundur fidanlar yal ü balindir; Sulardan akseden suret cemal-i layezalindir. +Hıram-ı nazeninindir nümayan cuy-i dil-cuda; Mutarra nükhetindir gizlenen ezhar-ı hoş-buda. +Leyalin sinesinde habe dalmış nazenin eshar Eder gisuna yaslanmış cebin-i pakini ihtar. +Nigahından saçılmış lem’alardır piş-i hayrette Yüzen ecram-ı nuranur bahr-i sermediyyette. +Zemin lebriz-i asarın; sema pamal-i envarın: +Avalim hep meraya-yı nazar pira-yı didarın. +Çekilmek istemiş de subh-dem bir cay-i tenhaya Oturmuş sahil-i deryaya dalmıştım temaşaya. +Henüz afak açılmıştı: +Sema mahmur idi hatta Nümayan olmamıştı hacle-gahından güneş hala. +Derin bir samte müstağrak leb-i deryada hiç ses yok... +Saba durgun sular durgun bütün eşyada durgunluk! +O ferş-i nilgun üstünde tıfl-ı nazenin-vari Uyurdu daye-i bidar-i subhun tıfl-ı envarı; Güneş pişinde dağlar perde-dar olmuş hariminden Görünmüş sonra şehrahında yükselmişti tedricen. +Teali eyleyince bir zaman bala-yı kudrette Ziyalar mevc mevc oldu o pehna-yı rükudette. +Bu cuşişler o dalgın havz-ı simini uyandırdı; Saba enfas-ı sevda-perveriyle dalgalandırdı. +Açıklardan gelen emvac-ı perderpeyle sahilden Demadem oldu vecd-efza hazin bir nağme bir şiven. +Kulak verdim o ahenge: +Meğer aheng-i şi’rinmiş! +O cuşiş-zar olan kulzüm senin umman-ı fikrinmiş Güneş: +Ruhun imiş; bir huzme şeklinde inen nuru: +O menba’dan huruşan sanihanmış doğrudan doğru. +Tecelli etti artık anladım: +Sensin bütün dünya. +Bu senlikte fakat ey yar-ı gaib ben neyim aya? +Bu atalet erbabı tarafından pek sürekli bir suretde muhafaza edildiği müdafa’asına da ne kadar mümkün ise o kadar ihtimam olunduğu için müslümanlar arasında iyice yerleşdi. +Bu yüzden husule gelen fenalıkları sayıp dökmek pek uzun olacağından bahsi icmal etmek daha muvafık görünüyor. +Cenab-ı Hakk’ın asar-ı kudretinden bir bedi’aya daha muttali’ olmak; alem-i hilkatde mündemic olan esrar-ı ezeliden birini daha keşf etmek; yahud şeri’at-i ilahiyyenin ahkam-ı celilesinden bir hükm-i rasini daha istinbat eylemek tün hakdanı dolaşmasına ta göklere kadar çıkmasına sa’ik olan dinden başka bir şey değil idi. +Bu sayede bütün fünun ukul için birer bahçe idi ki istediği meyveyi toplar istediği kadar telezzüz ederdi. +Lakin vakta ki din devr-i tevakkufa girerek taliban-ı hakıkat teharri’-i yakınden fariğ oldu artık ilmin de sesi soluğu kesildi. +Ma’a-mafih bu hal birden bire vaki’ olmadı tedric ile husule geldi. +Ataletin lisana ika’ etdiği cinayet: +Bu ataletin ilk cinayeti lisan-ı Arab ile o lisanın üslub-ı beyanına adabına karşı idi. +Zira millet dini bir ihtiyac sa’ikasıyla yani Kitabullah’ı anlamak hususunda deka’ik-i üslubu tanımak kelamın tarz-ı terkibindeki nüktelere isal-i nazar edebilmek için lisan-ı Arab’a hakkıyla i’tina ederdi. +Bir derecede ki meleke selika i’tibariyle halis bir Arab gibi olmadıkça tahsili kafi görmezdi. +Lakin sonraları müte’ahhirin için mütekaddiminin sözünü nas gibi kabulden başka iş kalmayınca artık tahsilde bulunanlar himmetlerini yalnız kendilerinden evvel gelenlerin eserini anlamaya kasrettiler ahkam-ı ilahiyyeyi de hiçbir delil istemeksizin yalnız o eserlerden ahzile iktifa eylediler. +Hatta ebna-yı beşerden olduğu için bittabi’ dinen hatadan ma’sumiyeti sabit olmayan eslaf kitabın bir yerini ters anlamış da delilini ona göre getirmiş olsalar ve sonradan gelenler bu delilin hasmın lehinde kendilerinin aleyhinde olduğunu gözleriyle görseler hatayı kendilerine isnad ederler gözlerini yumarak eslafımızın istihrac eylediği me’ale muhalif bir ma’na anlamakdan Allah’a sığınırız derler; aklı bile bile hata üzerinde durdururlar. +Zavallı akıl da o noktada ma’lul olur kalır. +Artık böyle bir adam için lügat-i Arabı esaslı bir tahsile hacet kalır mı? +Zira selefinin üslub-ı kelamını anlayacak kadar Arabca bilmesi ona elverip gidiyor. +Halbuki selef dediği zevat mütekaddimin indinde kelamı şayan-ı istişhad olan Arablardan değil. +gelen zatın sözünü anlayabilmeye kasretti; daha evvelki eslafın asarına hiç ehemmiyet vermedi; hatta sözün ahval-i zaman ile olan münasebetini de nazar-ı i’tibara almayarak yalnız lafza bir de o lafzın ma’na-yı sathiyyesine baktı. +Bina’en-aleyh lisandaki behresi alabildiğine aşağılayarak ilm-i lügat ile arasındaki mesafe gittikce açıldı. +Onun için hal bugünkü dereceyi buldu. +Lügate aid dersler bazı mü’elliflerin nahve fünun-ı belagate dair olan ibarelerini yarım yanlış anlamakdan ibaret oldu. +Ulum ve sanayi’-i evvelin kamilen ortadan kalkdı; hatta eslaf-ı izamın kitabları da kalmadı. +Bugün İmam-ı Malik rahimehullah’ın Kitabü’l-Müdevvene ’sini yahud Şafi’i rahmetullah’ın Kitabü’l-Ümm’ü yahud Ümmehat-ı Fıkh-ı Hanefi’yi soruşturan adamın zındık evinde mushaf arayandan hiç farkı yokdur! +Kitabın bir cüz’ünü bir memleketde diğer cüz’ünü başka bir memleketde bulursunuz; o müteferrik eczayı bir yere getirseniz bile öyle nasih hataları görürsünüz ki okuyup anlamak kabil olamaz. +Bunların kaffesi evvela ataletden; saniyen Cenab-ı Hak müte’ahhirine karşı fazilet kapısını kapamışdır bundan murad-ı ilahisi de eslafın kadrini i’la etmekdir gibi evham tim yağmura benzer. +Önü mü hayırlıdır sonu mu? +bilinmez.” “Bazı işitenden duyanlar olur ki asıl işitenden daha sağlam çıkar.” tarzındaki ehadis-i nebeviyyeyi nazar-ı i’tibara almamakdan; rabi’an asar-ı güzin-i selefi böyle mahvedecek derecede himmetsizlikden ileri geliyor. +Vela havle vela kuvvete illa billah. +Şüphe yokdur ki bu cinayetin lisana açtığı rahnelerin derecesini kari’in anlamışdır. +Ne hacet şunu hatırlaması kafidir ki kendi lisaniyle yani dininin kitabının kavminin lisaniyle tekellüm ediyor da sözünü anlayacak adam bulamıyor. +Artık insan için söylediğini anlatamamakdan büyük musibet tasavvur edilebilir mi? +Ataletin ictima’i mazarratları: +Atalet-i diniyyenin lisanı bitirmesinden daha büyük bir cinayeti vardır ki hey’et-i vaktiyle diğer milletlerin düşmüş olduğu mezheb fırka gürültülerine meydan vermesidir. +Eslaf-ı güzinin fetavadaki ihtilafı ifhamdaki ihtilafdan neş’et ederdi ki hepsi bir asılda birleşerek orada hiç ihtilaf etmezlerdi. +O müttefikun-fih olan asıl ise Kitabullah ile sünnet-i sahiha idi. +Ne mezheb ne fırka ne şi’a ne asabiyet yokdu. +Biri diğerinin söylediği sözün hakka daha yakın olduğunu anlayınca derhal kendi sözünü bırakır onu kabul ederdi; nitekim her biri eserinde bunu tasrih etmişdir. +Sonra atalet taraftarları meydan alınca dediler ki: +“Bir çocuğun babası hangi imamın mezhebine tabi’ ise o çocuk başka imamın mezhebine ittiba’ edemez; behemehal babasının metbu’una tabi olmalıdır.” Bunlar bir tarafdan böyle söylemekle beraber diğer taraftan sırası düştükçe “Eimme-i mezahibin kaffesi Resulullah’dan iktibas etmekdedir ve derler. +Lakin bu sözü yalnız dilleri söyler yürekleri söylemez. +Daha sonra her mezhebin ileri gelenleri arasında öyle cedeller zuhura geldi ki eğer o cedelleri dini tebyine halk arasında adab ve aka’id-i sahiha-i İslamı neşre tahsis edilmiş olsaydı biz bugün pek başka bir halde bulunacakdık. +Bu ihtilafcıların kitablarında birbirlerine karşı öyle ta’anlar görülür ki müntesib oldukları dinin hiçbir aslı ona müsa’ade göstermez. +Zeyd Amr’ı tadlil eder; Amr Zeyd’i tekfir. +Halbuki tekfir edilen adam tekfir eden zatdan din hususunda hiç geri değil. +Eslaf-ı güzinin aka’iddeki ihtilafatı fetavadaki ihtilafat gibi idi ancak re’y ü nazarın tehalüfünden neş’et ederdi. +Herkes re’ylerdeki ihtilafa bakmaksızın diğerinden ahz-ı ilim ederdi. +Mescidleri bir imamları bir hatibleri bir idi. +Lakin devr-i atalet devr-i siyaset! +gelince mütehalifler kılı kırk yarmaya münasebatın inkıta’ına çalışmaya başladı. +Dinin marzisi hilafına olarak birçok fırkalar zuhura geldi. +Sonra bu fırkalar arasında hakıkı bir fark vaz’etmek için çok uğraşdılar. +Lakin muvaffak olamadılar. +Çünkü temyizler tefrikler hep i’tibari niza’ da ekser mesa’ilde lafzi idi. +Daha doğrusu esbab-ı ihtilaf hevesata teba’iyetden birer nev’-i siyasetden başka birşey değildi. +Nihayet fırkalar arasında parlayan harb bugünkü tefrikayı izalesinden ümidler münkatı’ olan bu tefrikayı intac etdi. +Birkaç sene evvel adamcağızın biri demişti ki: +“Mısır’a dört mezhebin ehli olan kadılar ta’yin olunmalıdır. +Çünkü bu mezahibin usulü birbirine pek yakındır. +Kitaplarındaki let husulü için iktizasına göre Mezheb-i Maliki’nin yahud Mezheb-i Şafii’nin bazı akvaline tevfik-i hareket elzemdir.” Bu muhik söz üzerine bir çok müteverri’ zevat ayaklandı la havle çekmeye din mahvoluyor diye feryad etmeye başladı. +Sanki o zavallı adam dinde olmayan bir şey istemiş başka yakın zamanlara kadar bütün aktar-ı alemde mu’amelat o yolda idi. +Hani ya sözü nerede kaldı? +İşte bütün bu fenalıklar müte’ahhirin sa’ika-i ataletle kendisinden az evvel geçen selefin sözüne bağlanıp biraz daha ileri gidememesinden neş’et ediyor; yahud siyasetden diğini tahrim ediyor; dilediğine hak dilediğine batıl diyor; halk da ona münkad olup gidiyor. +Ataletin şeri’ate ve ehline karşı olan cinayeti: +Ahkam-i şeri’at hakkındaki atalet mu’amelatda öyle bir güçlük ihdas etdi ki nas artık şeri’atı ihmale kadar vardı. +Şeri’at-i da bütün alemi kucaklayacak kadar vasi’ müsa’id idi. +Bugün onlar hukuklarını muhafaza için başka vasıtalara müraca’atda muztar kalıyorlar. +Hamele-i şeri’atden bir çok etkıya var ki bugün başka şeyleri müdafa’a ile meşgul. +Nas için şeri’atı öğrenmek zorlaştığından ahkam-ı şer’iyyeyi anlamakdaki acizlerini görerek cehle razı oluyorlar. +Bina’en-aleyh şeri’ati bilenler bilmeyenlere nisbetle hiç denecek kadar az. +Şeri’atin cahili olan bir adam için şeri’atin ahkamiyle amel etmek imkanı mutesavver midir? +İşte halkın kısm-ı a’zamı şeri’ate muhalif harekatda bulunuyor; kalblerde şeri’ate karşı tatbik edemiyor. +En birinci mani’ ise ibaratın güçlüğünden oluyor. +Bir gün hocalardan birine: +“Nasıl mezhebine aid kitablarda gördüğün ahkam mucebince alım satım yapabiliyor musun?” demiştim. +Cevaben mu’amelatda o gibi ahkamı pek az hatırladığını herkes nasıl yapıyorsa o da öyle yaptığını söyledi. +İşte atalet erbab-ı şeri’ati bu hale getirdi. +Eğer bu adamlar şeri’atin ve dolayısiyle nasın medar-ı hayatı olmak isteselerdi pek ala muvaffak olurlardı. +O zaman hem kendileri hem de bütün halk böyle ölü kalmazdı da mes’ud bir hayat geçirirdi. +Bakınız nas hudud-ı şer’i’den ne kadar inhiraf etmişdir fesad-ı ahlak ne dereceyi bulmuşdur! +Bunun köylerde yahud küçük kasabalardaki esbabı ikiden hali değildir: +Ya o köy yahud kasabada dini şeri’ati bilen kimse olmadığı için herkesin harama helale aid mesa’ili sorduğu adam soran gibi cahildir; yahud mes’eleyi bilen soranın anlayabileceği açık bir ta’bire malik değildir de su’alin bir türlü içinden çıkamayarak nihayet danışan adamın hiç anlayamayacağı kendisinin de ne yapsa anlatamayacağı bir ibareyi okuyup geçer. +Şimdi bu adama deseniz ki: +Her tabakadaki halka meramını anlatacak ilimden onları müstefid edecek kadar üslub-ı mın kavlinden garaz-ı hakıkı ne ise onu iyice anlamak için biraz i’mal-i fikr etsen de mesela sana sorulan bir mes’ele aynen imamın kavlinde bulunmadığı zaman onu bir asla irca’ edebilsen; yahud o imamdan sonra gelen ulemanın sözleriyle tevfik eylesen olmaz mı?” “Sübhanallah! +Hiç bir hoca böyle yapmış mı?” diyerek ders okuduğu hocasının yapmadığı bir şeyi kat’iyen yapamayacağını söyler. +Halbuki nazarını biraz maziye doğru irca’ etseydi eski ulemanın bunu pek a’la yaptığını hatta daha bulunduğunu görürdü. +Lakin siz ona buralarını söyleyerek muhasebeye kalkışacak olursanız derhal sizi dinsizlikle itham ederek “Beni dinden mi çıkaracaksın?” der! +Zavallı bilmez ki bu hareketiyle nusus-ı diniyyeye muhalefetde bulunan huruc ani’d-dine hazırlanan yine kendisi oluyor. +Ne’uzü billah! +Üsküb Belediye Re’is-i Sabıkı Hafız Ferid Efendi’ye: +Hülasası bir yığın terdid ve teşkiklerden; ruhu numaralı Sıratımüstakım mecmu’asında münderic “İslamiyet’de Ruhaniyet Cismaniyet Var mı?” makalesi hakkında istizahdan çirildi. +Lakin biz bu mektubun münderecatını Skolastiki ve sırf elfaz u ta’birata aid; fakat ma’na ve müsemmadan pek uzak bir ihtilaf gibi telakkı etdik. +Zira bu zemin ve bu yolda münaza’aların ma’naca müsemmaca hiç bir fark yoğiken elfaz u ta’biratda ihtilafların hayat u ma’işetce ve bunların nazımı olan şeri’at-i İslamiyyece hiç bir ehemmiyeti haiz değildir. +İşte bunun için uzun uzadıya izahat i’tasına lüzum görmüyorum. +Bir de mektub-i alilerinde “şukuk-ı mütenevvi’adan hangisi ihtiyar edildiği” soruluyor ki bu su’alinizin cevabı makale-i mezkureden pek zahir bir suretde nümayan olmakdadır. +Biz makalemizde oldukça ve mümkün mertebe ma’işetimize hayatımıza te’alluk eden cihetlerden bahs etmek isteriz. +Zira bu elfaz u ta’birat münaza’alarının elkab u ünvanlar kavgasının hiç bir vakit fa’idesi görülmemiş; daima meye yardım etmişdir. +Burasının tafsili bazı fikirlerin rum. +Filhakıka ruhanilik cismanilik ünvanları da elfazdır ama ma’na-yı mevzu’larıyla şiddetle alaka ve merbutiyetleri vardır; ihtilaf sırf lafzi olup kalmaz. +Bina’en-aleyh hayat ve ma’işetimizi tebdil edebilecek te’siri haizdir. +Nasıl ki bu hal bazı milletlerde bi’l-fi’il vuku’a gelmişdir. +olmadığı halde icad ve ibda’ edivermek yalnız hata değil bid’atdir günahdır. +Zaten ruhanilik cismanilik ünvanları hıristiyanlardan alınmışdır. +Vaktiyle hıristiyan papazları ahali beyninde bir nevi’ yazları idame edebilmek arzusuyla ruhanilik ünvanını takınmışlardı. +Fakat neticesi i’tibariyle hiç bir şeyi kazanamadılar; külliyen zarar etdiler. +Belki vaktiyle hıristiyanlar arasında ruhaniyet ünvanı altına sokulmak isteyenler pek çok olduğu halde şimdi bu ünvana değil mu’anven olanlara yaklaşmak isteyenler bile bulunmuyor... +Bina’en-aleyh kendi kendiliğimizden lüzumsuz ünvanları ortalığa çıkarmayalım. +Aramızda tefrika kapıları açmayalım. +Hep beraber çalışalım; mezahim-i hayatiyyeyi el birliğiyle teshile gayret edelim. +Zaten İslamiyetin iktizası da budur: +H. +S. +Sıratımüstakım’e hafta zarfında gönderilen varakalar meyanında a’ma çocukların nur-ı basardan mahrum olmaları adalet-i sübhaniyye mukteziyatına tevafuk edemeyeceğine dair bir su’al varakası var idi. +Risale namına tavilü’zzeyl bir cevab yazıldı. +Şu kadar ki bu mes’ele mü’ellifin-i muhtereme-i İslamiyye canibinden vaktiyle mevzu’-bahs edilmiş ve müte’addid nukat-ı nazardan icra kılınan tedkıkat hatıra tebadürü muhtemel olan şübühatı ba-sırruha izale eylemiş olduğundan tedkıkat-ı mezkurenin buraya hülasaten olsun nakli münasib görüldü. +Bu su’al üç nokta-i nazardan tedkık olunmuşdur. +- Felasifenin nokta-i nazarı ki onlarca aksam-ı akliyye beşdir. +Zira bir şey ya hayr-i mahz olur veya şerr-i mahz olur veya iki i’tibarı müştemil bulunur. +Bu halde de ya hayır şerre mu’adil olur veya hayır veya şer galib bulunur. +Bunlardan üçünün yani şerr-i mahz şerr-i galib şerr-i mu’adilin mevcudiyetini kabul etmiyorlar. +Bina-berin yalnız iki kısım kalıyor ki o da hayr-i mahz hayr-i galibden ibaretdir. +Bunları tedkıkde ise görülür ki hikmet hayr-i mahzın tahsilini hakkuk etmek için behemehal şerr-i mağlube mukarin bulunmak lazımdır– vücudunu muktezi bulunmakdadır. +Zira hayr-i kesiri şerr-i kalil için terk etmek bir şerr-i kesirdir. +Şu halde hayır bizzat maksud olduğu gibi hayrın gayr-i münfek levazımından bulunmak hasebiyle şerr-i kalil de bi’t-tabi’ maksuddur. +Alemde görülen cemi’ şürur bu kısımdandır. +Yani hayır onda galibdir. +O halde sagirin a’ma olmasında mukteziyat-ı adalete münafi bir cihet yokdur. +Denilemez ki Cenab-ı Hak hayr-i galibi şerr-i nadirden ayırmalı yalnız hayır kalmalı idi. +Zira bu li-zatihi mümteni’dir ve li-zatihi mümteni’ olan bir şeyin halk buyrulmamış olması hakk-ı Halık’da acz de değildir. +Acz mümkün olanı halk buyurmamakdır. +Li-zatihi mümteni’ olanı halk buyurmamak ise hikmet-i sübhaniyye icabatındandır. +- Mu’tezile’nin nokta-i nazarı ki onlar bütün şüruru ef’al-i sübhaniyyeden addederler ve nas ibret alsın ve bi’l-ahere olduğuna ka’il olurlar. +Şürur ve mesa’ibin şu feva’id-i cezile dolayısıyla birer lutf-i rabbani olduğuna mu’tekiddirler. +Hatta derler ki şu suretle mazhar-ı ibtila olanlar mukabilinde na’il olacakları avatıfı bilmiş olsalar idi kendileri bu hale hahişger olurlardı. +Demek oluyor ki Mu’tezile esasen şürurun mevcudiyetinde bir zulüm görmüyor. +Şu halde Mu’tezile’ye bu su’al tabi’atiyle varid olmuyor. +- Ehl-i Sünnet’in nokta-i nazarı mes’eleyi pek muşikafane halleder. +Zira biz adalet-i sübhaniyyeye behemehal adaletden başka bir şey yapamamak gibi bir ma’na vermeyiz. +Cenab-ı Hak adildir kullarına adaletle mu’amele buyurur. +Fakat meşiyyet-i sübhaniyyesi te’allük eyler ise bazı kullar bundan mahrum da kalabilir. +Izah edelim: +“Adil” “adl” sözlerinin medlulü adaletde bulunan zat demekdir. +Yoksa adaletden başka bir şey yapmak şanından olmayan zat demek değildir. +Yani mahiyet-i bila-şart şey ile mahiyet-i bişartin la-şey birbirinden tefrik edilmelidir. +Tefrik edilmeyince bu kabil su’-i tefehhümler vücud bulur burada mahiyet-i bila-şart şeydir dilerse adalet eder dilerse etmez. +Bi-şartin laşey değildir yani adaletden başka bir şey yapamaz demek değildir. +Cenab-ı Hak bazı ibadı hakkında rahim kerim ra’uf vedud olur bazı ibadı hakkında da kahhar cebbar müntakim şedidü’l-ikab olur. +Biriyle ittisaf buyurmuş olmasından dolayı diğeriyle adem-i ittisafı lazım gelmez. +İşte esas budur. +Ma’a-mafih şikayet olunan ahvalin dahi mukteziyat-ı ma’deletden olmadığını kim iddi’a edebilir? +Su’aldeki sagir hakkında icabat-ı adalet bu imiş ki o tecelli etmiş. +Zira adalet-i hakıkiyye ne ise hakkında o icra edildiğine şüphemiz yokdur. +Rabbimizin lutf u keremine ümid-i vasıkımız vardır. +Biz rahim ü adl sıfatlarını ceza’ ü feza’mıza aldırmayarak menafi’-i hakıkiyyemize muvafık olanı idad ü tehyi’e eden zata ıtlak ederiz. +Bize adil olan bizi hakıkı mazarratlardan kurtarandır. +Nasıl ki tabib hastasını teşfiyeye azm halinde marizin tarz-ı tedaviden müte’essir ve müte’ezzi olmasına ehemmiyet vermez. +Mesela hastalığına muzır olacak şeyleri ekl ü tenavül hakkındaki istirhamatını ısga etmez. +Kuteh-bin olan marizi ihtimal ki tabibin bu derece şedid davranmasını merhametsizliğe adaletsizliğe haml eder. +Fakat hakku’l-insaf düşünülür ise tabibin bu mes’elede o adama kendisinden ziyade mukteziyat-ı re’fet ü adaleti icra etmiş olduğu teslim olunmaz mı? +Bir pederin tahsil-i ilme sevk garazıyla evladını iz’ac etmesi ve hatta hakkında darbı bile reva görmesi merhametini gösterir ahvalden değil midir? +Halbuki çocuğun arzu ve hevesat-ı tıflanesinin tahsil aleyhinde olduğuna şüphe yokdur. +Hatta o kendi muhakematına göre pederinin tazyikini haksız bulmak ister ve daha ileri gider de pederini zulm ile itham eyler. +Halbuki bi-taraf erbab-ı akl u insaf çocuğun tahsilinde mübalatsızlık gösteren layıkı derece ihtimamda bulunmayan pederin sırat-ı müstakım-i adaletden inhiraf etmiş olduğuna ka’il olur. +Vakı’a zahiren bu pederin çocuğunu terfih ve istirahatini te’min da’iyesinde olduğu görülür ama bu pek kısa bir nazardır. +Zira biraz te’emmül bu merhametin şu fikr-i ma’deletin cehle makrun olduğunu derhal isbat eder. +Zamanımızda bazı validelerde görülen şefkat-i müfritane gibi çocuğun hevesatını yerine getirmeye uğraşarak bi-çareye bi’l-ahare mucib-i felaketi olacak avakıb tehyi’e eder. +İşte efrad-ı insan hep bu çocuklar gibidir. +Bir çok ibtilalara imtihanlara ma’ruz kalmaları haklarında asar-ı rahmet ve inayet olarak telakkı olunmalıdır. +Cenab-ı Rabb-i Kadir şüphe yok ki kulunun fa’idesini kulundan daha iyi bilir ve takdir eder. +Biz cehlimizden dolayı rabbimizin bu lutf u keremini anlayamayız. +Bu gibi ibtilaları adaletsizliğe hamlden ziyade bu işaretde bir beşaret bulmaya çalışmalıyız. +Makale-i cevabiyyede mufassalen izah olunduğu üzere çocuğun şu mazhariyetinde kim bilir ne kadar feva’id-i cezile mündemicdir. +Bu hali ihtimal ki onu mucib-i hüsran olacak bir çok hevesat ve şehevatdan himaye ve vikaye edecekdir. +Bir insanın sevdiği adamın hastalığı hengamında tatbiki tavsiye olunan perhizi muhafazada ira’e edeceği i’tina ve Cenab-ı Hakk’ın kulunu muhafaza ve vikaye buyurması da böyledir. +Aksi düşünülebilir mi? +Cenab-ı Hakk’a buhl isnad olunur mu? +Hepimiz eser-i cud-i sübhani değil miyiz? +Cihet-i hüsnü bize zahir olmayan şeyleri hemen şerr ve zulüm diye tavsif etmeyelim. +Zahir-i hale bakıp aldanmayalım. +Bugün bir tıfl-ı sagir hakkında bir ameliyye-i cerrahiyye icrasına fen lüzum gösterse valide fart-ı rikkat ve şefkatinden ameliyyenin icrasına mani’ olmak ister. +Halbuki dur-endiş olan peder-i akil seririyata çocuğunu omuzlayarak götürür. +Şimdi cahil olan bir adam zanneder ki valide pederden daha ziyade mukteziyat-ı adalete tevfik-i hareket etmiş ve daha merhametli davranmışdır. +Halbuki hadd-i zatında böyle midir? +Adalet-i hakıkiyye icra-yı ma’delet olunacak kimse hakkında mukteziyat-ı adaleti ifa etmekdir. +Eşkal-i zahiriyyeye bakarak bu gayeden teba’üd mucib-i hüsrandır. +Hülasa dünyada her şerrin zımnında hayır olabilir. +Biz ona nüfuz edemeyiz. +Fakat o şerri kaldırmak ister isek zımnında muhtemel olan hayır dahi kalkacağından hareketimizle o şerden daha büyük bir şerrin husulüne sebebiyet veririz. +Mesela bugün bir uzuvda bulunan yara kangren olur selamet-i beden için o uzvu kat’ icab eder. +Halbuki kat’-ı uzuv zahiren bir şerdir fakat onun zımnında selamet-i beden hayr-i cezili mündemicdir. +Biz bu şerri izale edelim uzvu kat’ etmeyelim diyecek olur isek daha büyük bir şerrin karşısında bulunuruz. +O da helak-i bedendir. +Şimdi ameliyyeyi hayr-i mahz odur. +Bu selameti te’min için de kat’ cihetini düşünür fakat ameliyyede kat’ tekaddüm eder. +Zira sebeb oluyor. +Ma’a-mafih katı’ın iradesinde tekaddüm etmemişdir. +Katı’ca aslen selamet murad olunmuş tebe’an da kat’ kasd edilmişdir. +Gerek selamet ve gerek kat’ katı’ın iradesinde dahil ise de biri matlubun bi’z-zatdır diğeri matlubun li-gayrihidir. +Matlubun biz’z-zat olanın diğerine takdimi ise tabi’idir. +dab şerri rahmet hayrı irade etmekdir. +Fakat hayır hayır bulunması haysiyetiyle şer ise şer olması hasebiyle değil zımnında hayır bulunması haysiyetiyle irade olunur. +Demek oluyor ki hayır mukteziyyün bi’z-zatdır şer mukteziyyün bi’l-arazdır. +Vakı’a zımnında hayır münderic olmayan bir şerrin vücudu iddi’a olunamaz mı suretiyle bir su’al irad olunabilir. +Fakat bunun cevabı pek kolaydır. +Zira böyle bir su’al mütecasirane bir da’vadan ibaret kalır ukul bu kabil hususatda kusvaya vasıl olamaz. +Kusvasına varılamayacak şeylerde ise ma’rifet iddi’ası kabul olunamaz. +Bu adeta bir sabinin ameliyye-i cerrahiyyeyi şerr-i mahz telakkı etmesine veya gabi bir kimsenin i’dam cezası aleyhinde bulunmasına benzer. +Bunlara karşı mucibin mevki’i ne ise bu su’ale karşı da mevki’i ondan ibaretdir. +Sabi kat’iyen ameliyye-i cerrahiyyeye yanaşmak istemez. +Kısas aleyhinde bulunan kimse de hayr-i amm için şerr-i hassı tecvizin mahz-ı hayr olacağını ve hayrı ihmalin layık olmadığını bir türlü derk ve teyakkun edemez. +Nefsine acımaz. +Muhakeme ve mülahazasında cezaya mahkum olacak şahısdan ma-adasına nazarını sabaveti bu adamdan gabaveti gidermeli ki onlar için mes’eleyi anlamak imkanı hasıl olabilsin. +Sa’ilin dahi şu iddi’asına nazaran zihninin böylece eyleşip kaldığı anlaşılıyor ki hayırsız şer olabilir gibi bir iddi’ada bulunuyor “bu şerde hayır mündemic olmadığını nereden bildin?” denecek olur ise da’vasını tekrardan başka bir cevab bulamıyor. +Ama denilecek ki bir adam için hayrı şer zımnında olmaksızın tahsil mümkün değil midir? +Pek a’la sorarız: +İmkan ve istihale cihetleri yani bu hayırdır veya şu şerdir gibi hususat hemen bi’l-bedahe veya nazar-ı karib ile bilinebilir mi? +Bunun için nazar-ı dakik ve gamız lazımdır. +Acaba hayrı şu suretle istihsal edecek olan zat nefsinde bu meziyeti bulabilir mi? +Şüphe yok ki bulamıyor. +Çünki su’ali onu gösteriyor. +O meziyeti haiz olmuş olsa idi esasen bu su’ali za’id addederdi. +Zira böyle bir nazarla hakıkate nüfuz etmiş olur ve cilve-i sübhaniyye karşısında dem-beste-i hayret kalırdı. +Su’al: +Makalat-i edebiyye ve fenniyyeden istifade maksadıyla Resimli Kitab gibi musavver mecmu’aları evlerimizde bulunduruyoruz; kitab derununda kapalı bulunan bu gibi canlı resimlerin evlerde bulunmasının dine karşı bir te’sir-i muzırrı var mıdır; yok mudur?.. +Bu su’al-i acizanemin cevabını bir iki satırla himmet buyuracak olursanız ümid ederim ki müslüman kardeşlerimize ciddi bir hizmet etmiş olursunuz. +Cevab: +Ca’iz olmayan namaz kılınacak mahalde sureti açık olarak bir canibe ta’lik etmekdir. +Ama mestur olarak hanede bulunması ayakla basılan yerde nakş olunması ca’izdir. +Bir de gayet sagir olup a’zası uzakdan bakıldıkda temeyyüz etmezse yahud tammü’l-a’za olarak tasvir edilmiş olmazsa ale’l-ıtlak mekruh addolunmaz. +Mevki’-i ihtiramda suret bulunan odaya rahmet melekleri girmez.. +Halife değiştiği vakit onlar tensib edecek. +Muharebe olacak musalaha olacak daha başka mühim şeyler olacak... +Bunları hep onlar düşünecek. +Herkesin her şeye aklı ermez. +Bir mesleğe vakıf olmayan onun gavamızını anlayabilir mi? +Mesela ben hocayım mesa’il-i diniyyeye aşinayım; fakat esrar-ı harbi ne anlarım? +Teşhis-i emraza muktedir doktora da bana sera’ir-i şeri’at hakkında i’tiraz ederse doğru olmaz. +Sonra ahad-ı nas ne bilir devletlerin ahvalini ilca’at-ı siyasiyyeyi olmaz. +buyrulmuşdur. +Hacca gideceğim diyecek olsan şeri’at: +–Hani paran hani kuvvetin? +diye sorar. +Malın yok ise Allah hacc-ı şerife bırakmıyor. +Yolda ölürsen günahkar olursun. +Hacca gideceğim diye insan evladını aç bırakmak olmaz. +Böyle adam sefihdir şer’an hecr olunur tevbih edilir. +Ifa-yı hac için zad ve rahile lazım ki bunda avdet zamanına kadar nafaka-i ıyal de dahildir. +Şimdi burada denir; lakin fakır neyi de katıyorum?’i lüzumu yok iken muhataraya atmak da musibeti da’vetdir. +Zira bunun da memnu’iyetine dal diğer ayet var: +Bu da cihad ayetlerindendir. +Yani ey mü’minler evvel beevvel para hazırlayın. +Peşin ortaya parayı koyun. +Muharebe başka türlü olmaz. +Fi sebilillah bütün millet ve erkan-ı devlet mevcudunu ortaya koymalı. +Sonra bakın o paraya göre iş tutacaksınız: +Acaba kifayet edecek mi? +Kendinizi tehlikeye atmayın buyuruyor. +Mutlak olarak söylüyor. +Hangi taraf ba’is-i selametiniz olacak ise o tarafı tercih edin baktınız ki silahınız mükemmel onu kullanacak adamınız da var; o vakit muharebeden kaçmayın. +Para var adam var hasma galebe edecek alet müretteb... +Öyle bir millet muharebeden kaçarsa Allah sefalet verir. +mışlar namus-ı millilerini heder etmişler –kulların sevmediği kimseyi Allah da sevmez– etraf müsa’id iken husemadan meydan hali iken “ben karışmam” demişler. +Hilal Matba’ası Ebu’l-Ula + +|/\| \ No newline at end of file