|\/|
_____
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<metadata>
    <title>SIRATIMÜSTAKİM Cild 7</title>
    <author>-</author>
    <date>Unknown</date>
    <word_count>250031</word_count>
    <unique_words>-</unique_words>
    <line_count>32898</line_count>
</metadata>
_____

Fakat ondan evvel bu bahsin tahririne sebeb olan şeyi
hikaye edelim: Bir gün kalemde meşgūl idim. Sıratımüstakīm’deki asar-ı alimanesi Sırat kari’lerinin ma’lumu olan
fazıl-ı muhterem Halim Sabit Efendi geldi; ba’de’t-teslim
ve’t-terhib cebinden bir mektup çıkarıp fakīre verdi. Bu
mektup Kazan’da neşriyatıyla müştehir bir zat tarafından
gönderilmiş idi. Bu zat mektubunda sufiyyunun meslek-i
hass-ı irfanı olan “Vahdet-i Vücud” ile hükemanın “Panteizm”
namını verdikleri meslek-i felsefi beynindeki farkın
beyanı bu hususda biraz da ma’lumat i’tası mümkün olup
olmadığını Halim Sabit Efendi’den su’al ediyor ve Sıratımüstakīm
vahdet-i vücuda temas eden bazı fikirler gördüğü cihetle o
musahabe kendisinin hayli işine yaradığını söylüyor idi.
Mektubun siyak-ı tahririnden anlaşıldığına göre sahib-i mektup
vahdet-i vücud ile felasife-i efrencin meslek-i ma’hud-i
felsefileri beyninde bir fark yok ise birinin kıymeti diğerinden
ziyade olmamak lazım geleceği i’tikadına zahib olmuş
ğundan fakīr de sahib-i mektubu bu i’tikadında ma’zur gördüm.
Bu bahse dair Halim Sabit Efendi ile beynimizde biraz
sözler cereyan ettikten sonra muhatab-ı muhteremim vahdet-i
vücuda ka’il olan ve ona dair manzum mensur bir çok
eserler yazan asfiyanın kulub-i ümmette tuttukları mevki’-i
bülend-i tekrime böyle bir ukde-i hatırdan dolayı arız olan
tezelzülü def’ için bir makale yazmaklığımı abd-i acizden
zıman-ı ma’zeret olmak üzere dermiyan etmek lazım gelir
bu “peki yazarım” sözüdür ki bana iktidarımın haddimin
vücuh ile fevk ı nde olan bu mes’ele hakkında birkaç satır
yazı yazdıracaktır. Maksada gelince vahdet-i vücud hakkında
ta’mik-ı nazardan ziyade ona ka’il olan e’azım-ı ümmetin
fikirleriyle felasifenin fikirleri beynindeki müşabehet-i
suveriyyeden dolayı sapılan vadi-i tereddüdün bir varta-i
hızlan olduğunu o vadiyi şeh-rah-ı hakīkat zannetmek serabın
şarab olduğuna ka’il olmak kabilinden bulunduğunu
anlatmaktan ibarettir.
Evvela şurası bilinmeli ki insan insan olmak haysiyetiyle
–bila-kayd-ı din– taharri ve idrak-i hakīkat isti’dadıyla mecbul
bir mahlukdur. İster din-i sahih ile mütedeyyin ister edyan-ı
mensuhadan birine mütemessik olsun isterse vicdanında
din namına hiçbir fikir hüküm-ferma olmasın fıtraten
şahid-i hakīkate aşık olduğundan daima onun arkasından
koşar.
Fakat insandan maksad illet-i gaiyye-i hayatı ezvak-ı
hayvaniyyesinin tekmilinden ibaret zanneden haşerat-ı avam
değildir. mısra’ı çeşme
tarihi gibi nakş-ı nasiye-i hızlanları olan o gibi akıl ve idrak
müflislerinin bütün mesaileri iki ayin-ı mütenavibin icrasına
münhasırdır. Tantana-i kus-i huy ile onların kulakları sağır
muttasıl yiyip içmekle kendileri sığır olmuştur. Sıfat-ı kaşife-i
hakīkatleri şu iki sözle hülasa edilen bu heyakil-i camidenin
bahisden haric kalması ise gayet tabi’idir.
Bu mebhasde irad edilecek delail baz ı efkara göre bittabi’
hitabiyat derecesinden ileriye geçemez; biz de onların
delail-i riyazıyye kuvvetinde olduklarını iddia etmiyoruz zaten
hangi delil-i akli vardır ki hakaik-ı ma’neviyyenin vücudunu
kat’iyet-i riyazıyye derecesinde bir kuvvetle isbat edebilsin?
Burada dela’ilin kuvvetinden ziyade şahsın kabiliyeti
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Eylül
Yedinci Cild - Aded:
ha’iz-i te’sirdir. Felsefe kelam kitapları isbat-ı vacib dela’iliyle
mal-a-mal olduğu halde Cenab-ı Hakk’ı ceffe’l-kalem
ları isbat-ı vacib sadedinde ityan edilen dela’ili tamamıyla
hükümden ıskat edemediği gibi o dela’ilin ityanı da münkirinin
kaffesini da’ire-i tasdik ve imana idhal eyleyemez.
“Vürudü’l-imdad bi-hasebil-isti’dad” sözünün tazammun ettiği
hakīkati kimse inkar edemez. Mesela yağmur yağar kayalara
derek tekrar havaya azim fakat toprağa düşen daneler onun
eczasına nüfuz ile türlü türlü nebatatın nemasına hadim
olur. Demek ki her şeyden evvel mahalde kabiliyet şart
hepsi heba olur. Merkebe musikī ta’lim etmek sevdasına
düşenin haline hem ağlanır hem gülünür!
Urefa diyor ki: Zat-ı vahdet hakkında herkesin nazarı
bu iki mertebeden yükselip yalnız lübbü görür.
Yalnız kışrı gören dereke-i hayvaniyyette kalır; kışr ile
lübbü birlikte gören mertebe-i insaniyyete irtika eder; yalnız
lübbü gören rabbani olur.
Her şeyi kışrdan ibaret zanneden hiçbir şey bilmez hiçbir
şey bilmediği için bir şey söylemez. Yalnız lübbü gören
de bir şey söylemeye cesaret edemez. Bu mebhasde söz
söyleyenler lübb ile kışrı gören mutavassıtlardır.
Vahdet-i vücud muhakkıkīn-ı sufiyyenin meslek-i hass-ı
vusul için şart-ı la-büdd hükmünde olduğuna ka’ildirler.
Bu mebhasde söz söylemek için iki tarik vardır; bunlardan
biri tarik-ı fikr u nazar; diğeri de tarik-ı zevk ve şühuddur.
Tarik-ı fikr u nazar bütün mütefekkirin için açıktır. Tarik-ı
zevk ve şühuda gelince o yalnız usulü vechile kat’-ı meratib-i
ma’rifetle o feyze mazhariyet sa’adetine na’il olanlar
lezzet-i aşkı ancak aşık olanlar bilir.
Elimize bir küre-i musanna’a aldığımız zaman arzın
kaffe-i aksamını ihtiva ettiğini görürüz; bu ihatamıza mağruran
arzı müdrikemize sığdırdığımıza ka’il oluruz; her beldenin
mat da verebiliriz; o koca şehirler küre-i musanna’amızın
üzerinde birer nokta kadar gösterilmiştir. Yüzlerce kilometrelik
yerleri parmağımızın ucuyla setr etmek bizim için
mümkündür.
Fakat o noktalardan birini teşkil eden Londra şehrine
girecek olur isek küre-i musanna’mızın üzerinde onun namına
mevzu’ olan noktanın medlul-i hakīkīsi ne olduğunu o
zaman anlar o noktanın içinde bu sefer biz nokta kadar
kalırız. Şehri tamamıyla gezmek muhtevi olduğu me’asir-i
umran ve terakkīyi birer birer görmek için haftalar belki de
aylar kifayet etmez isim ile müsemma beynindeki fark-ı
azim olanca kuvvetiyle tahakkuk eder.
kīkatin ismini diğeri de -ta’bir ca’iz ise- cismini gösterir.
Vahdet-i vücud olsun Panteizm olsun bunların ikisinin
de illet-i gaye-i taharriyatı Cenab-ı Hakk’ı bulmaktan ibarettir.
Fakat bu iki şeyin müşabehet-i suveriyyelerine bakıp
da aralarındaki fark-ı ma’neviden zahil olmamalı. Bu fark-ı
ma’nevi iman ile ilhad arasındaki farkın aynıdır. Mesela hiçbir
din ile mütedeyyin olmayan bir takım felasife görülüyor
ki cüstücu-yi hakīkat tarikındaki mücahedat-ı akliyyeleri
neticesinde vahdaniyet-i ilahiyyeye ka’il oluyorlar. Din-i İslam’ın
rükn-i evvelini de vahdaniyet-i ilahiyye değil midir;
şu hale nazaran aklen vahdaniyet-i ilahiyyeyi kabul eden bir
feylesof ile bir hakim-i müslimi bir mi tutmak lazım gelir?
Yalnız vahdaniyet-i ilahiyyeyi tasdik ile her şey olup biter
mi? Sadece bir ictihad-ı akli ile hasıl olan o i’tikad sahibini
makbul-i ilahi eder mi? Bizim i’tikadımıza göre etmez.
Vakı’a evc-i a’la-yı hakīkate irtika için pervaz edecek kanadın
biri budur; fakat tek kanad ile uçulmaz. Kanadın biri
cenah-ı tevhid-i sermedi ise diğeri de cenah-ı tasdik-ı Ahmedi’dir.
Tevhid-i felasifeyi görüp din-i İslam’dan ru-gerdan
olmak ne ise “Panteizm” denilen meslek-i felsefiye salik hükemayı
görüp vahdet-i vücuda ka’il olan evliyaullahdan rugerdan
olmak da odur.
Mülhidle mü’minin baz ı nikatta fikren ve nazaran ittihadları
her zaman için mümkündür. Hatta mülhid olur ki
nazar-ı hikmeti mü’mini geçer vusul-i hakīkatte ona tekaddüm
bile eder. Eğer bu dediğimiz şeyin imkanı olmasaydı
hadis-i şerifiyle müşterikinden/müşrikinden
telakkī-i hikmetle me’mur olmaz idik
keza taleb-i ilm için aktar-ı ba’ide yollarının bizim için
güşade olduğu hakkındaki hadis-i nebevi fem-i dürer-bar-ı
sa’adetten şeref-sadır olmaz idi.
Sufiyyenin “Vahdet-i Vücud” dedikleri şey felasifenin
“Panteizm” dedikleri mesleğin aynı imiş şu halde enva’-ı
ta’at ve mücahedata hacet ne?
Bu mebhase dair onlar tarafından yazılan asarın mütala’ası
husul-i maksada kafidir. Bina-berin ben de onları okur
bu mesleğin ne demek olduğunu anlarım; bu suretle
daha mükemmel daha müdellel bir meslek-i hikmete salik
olacağım cihetle beyne’n-nas bir muhakkık-ı kamil olmak
üzere geçinirim denecek olursa bu söz fikr u nazar mertebesine
göre sahih ola bilir ise de zevk ve şühud mertebesine
göre asla sahih olamaz.
Bir isim tahtında ta’ayyün eden pek çok şeyler vardır ki
müşabehet-i suveriyyelerine rağmen beynlerinde fark-ı azim
vardır.
Mesela bir bardak deniz suyu bir bardak da Karakulak
suyu alıp yan yana koyacak olursa bunların zahirine bakanlar
beynlerinde hiçbir fark görmezler bu fark o suları içtikten
sonra anlaşılır.
Sun’i bir yakūtun şa’şa’a-i suveriyyesi baz ı kere en mahir
kuyumcuları bile aldatıyor. Mihekk-i tecrübe olmasa çok
sahte altınlar hakīkī altın gibi kise-i rağbette taşınır idi.
Hal böyle iken gerek fikr u nazar gerek zevk u şühud
mevhibelerinden nasibi olmayan bir takım cühelanın kahvehane
ve sa’ire gibi mahallerde sebze piyasasından bahs eder
gibi “vahdet-i vücud”dan dem vurmaları şunun bunun
ağzından işittikleri yahud ma’nasını kat’iyyen anlamamak
şartıyla baz ı kitaplarda okudukları sözleri sened ittihaz ederek
enva’-ı türrehatın tefevvühüne cür’et ve bu suretle kısa
günde yüz kere hal’-ı ribka-i iman ve İslam eylemeleri artık
akıl ve mantığın neresine sığar bilemem. Çünkü bu meslek
ya bir meslek-i hikmettir yahud bir tarik-ı zühd ü takva.
Eğer bir meslek-i hikmet ise ondan bir şey anlayabilmek için
az çok tetebbu’at icrası lazımdır. Yok tarik-ı zühd ü takva
Bunların üçüncüsü olan meslek-i esafil hakkında ne
demek lazım geleceğini artık siz ta’yin ediniz.
El-Hansa’ Arabın en büyük şairelerinden daha doğrusu
en büyük şairlerindendir. Muhadramiyyattandır. Yani hem
devr-i Cahiliyyeti idrak etmiş hem de Asr-ı Sa’adet’e yetişmiştir.
Ümmü’l-mü’minin Hazret-i Aişe radıyallahu anha
Hansa’ya pek iltifat buyururlar; bu ateş-zeban karının kardeşleri
hakkındaki müdhiş mersiyelerini kendisine inşad
ettirerek dinlerlermiş.
Meşhur Cerir mu’asırlarının seleflerinin şiirini tenkīd ederken
nöbet Hansa’ya gelince susarmış. “Niye sustun?”
su’aline karşı da “O karının şiirleri hakkında mütala’a yürütmek
benim haddimin pek fevkındedir.” der imiş.
Sıratımüstakīm sahifelerinde sırası düştükce üdeba-yı
Arab’ın eserlerini gücümüz yettiği kadar tercüme etmek istiyoruz.
ederiz. Yalnız bu büyük kadının Suk-ı Ukaz’da Hazret-i
Hassan ile geçirdiği bir vak’ayı şimdiden söyleyeceğiz.
Sevgili kari’lerimizin ma’lumudur ki Suk-ı Ukaz bir belagat
sergisi bir şiir sergisi idi. Arabın ma’ruf gayr-ı ma’ruf
erkek kadın ne kadar şuarası üdebası hutabası varsa oraya
gelerek eserlerini okurlar; hakem intihab olunan bir münekkıdin
nazar-ı tenkīdine arz ederlerdi.
Bir gün el-Hansa’ Suk-ı Ukaz’a gelerek şiirlerini okudu.
O zaman hakem meşhur Nabiga-i Zübyani idi. Hansa’yı
can kulağıyla dinledikten sonra “İkincisin. Eğer senden evvel
şu kör şair gelmiş olmasaydı seni birinci çıkarırdım.” dedi.
Nabiga’nın birinci çıkardığı şair A’şa idi.
O sırada Hassan da orada bulunuyordu. El-Hansa’nın
mazhar olduğu mertebeyi kıskandı. Nabiga’ya i’tiraza kalkıştı.
Nabiga “Sana bu cevap versin ben uğraşamam.” diye
Hansa’yı gösterdi. Hansa’ Hazret-i Hassan’a bakarak: “En
metin şiirin hangisi ise onu oku da dinleyeyim bakayım...”
dedi. Hassan derhal
matla’ıyla başlayan neşide-i hamaseti inşad etti. Ma’lumdur
ki Arablar en çok semahatlarıyla bir de şeca’atlarıyla fahr ederler.
Hicv edecekleri adamı da pintilikle korkaklıkla batırırlar.
Hassan da kabilesinin mefahirini ta’dad eden bu şiirine
o suretle başlamıştı. Matla’ “Bizim sabahleyin parıl parıl
parlayan beyaz tencerelerimiz var kılıçlarımız kemal-i
necdetimizden kan damlalarına mizab oluyor.” me’alindedir.
Hansa’ şiiri baştan aşağı dinledi. Evvela şu matla’ beyitini
alarak dedi ki: “Kuzum kabileni medhetmek istemişsin;
fakat bir beyitte yedi yerde düşmüşsün! Bizim beyaz tencerelerimiz
var demek için diyorsun. Bilmiyor
musun kelimesi kıllet gösterir. Demek sizin nihayet
üç tencereniz varmış. Sen bunu demeyecektin
diyecektin. Çünkü bu şekil kesret gösterir. Sonra beyazlığı
da vazıh bir surette gösteremiyorsun: Evet kelimesi
’ den gelir ki nihayet beyaz bir leke demektir. Sen
burada lafzı yerine kelimesini kullanacaktın. Gelelim
’ ye. Leme’an nisbetle o kadar şiddetli olmayan
ziyanın zaman zaman zuhuru demektir. Demek sizin tencereleriniz
zaman zaman parlıyor: Hem sönük bir nur ile
parlıyor. Evet burada işrak maddesini kullanarak diyecektin.
O zaman hem tencereleriniz alabildiğine parlayacak
hem mütemadiyen parlayacaktı. Gelelim ’ ye.
Bir kere gündüzün tencerenin parlaklığı göze çarpmaz; saniyen
mihman-perverlik semahat nokta-i nazarından gece
parlayan tencere gündüz kaynayan tencereden daha hoş
olur. Onun için sen de tencereleri gece kaynatacak yani
yerine diyecek idin.
da tıpkı gibi kıllet gösteriyor. Sizin
koca kabilenizin topu topu üç kılıcı mı var! Tabi’i değil. O
halde yerine diyecektin. kelimesi de
za’if: Kılıçların ucundan kan damlaması bir şey değil. Burada
kan damlamayacak belki seyelan edecek idi. O halde
yerine diyecektin. kelimesi de birçok kanlar
göstermek lazım geleceği için şeklinde olacaktı...”
Daha matla’ beytine aid tenkīdatını dinlemekle zavallı
Hassan da alt tarafını istima’a mecal kalmadı. Oradan çekilip
gitti.
Geçenlerde resail-i mevkutenin birinde “Arablar şiiri
kasden mevzun mukaffa söylenen kelam diye ta’rif ederlermiş.”
tarzında bir rivayet gördüm. Ravi bu ma’lumatı başka
birinden aldığını da söylüyordu. Böyle ariyet ilim ile bahse
karışmak ca’iz midir bilmem ki! Vakı’a münekkıdin-i Arabın
vezin kafiye sakatatını ihtar ettiklerini gördük; lakin mahza
ahenginden kafiyenin düzgünlüğünden dolayı bir nazm-ı
sırfı şiir derecesine çıkardıklarını hiç görmedik. Hansa’dan
naklen yazdığımız şu sözler müddeamızı isbat edebilir sanırız.
Mısır; Nil’in taşkın feyezanlarına aramgah olan dar ve
uzun bir vadiden iki kaya arasına sıkışmış münbit bir kıt’adan
Şimal cihetinde Bahr-i Sefid’in ağuş-ı mevce-darına atılır
gibi uzanan delta; nehrin feyyaz sularının tersib ettiği millerle
günden güne tevessü’ ederek Mısır’ın servet-i tabi’iyye
ve kıymet-i arziyyesini mütemadiyen artırmaktadır. Habeşistan’ın
karlarla mestur şevahikından esna-yı sayfda kopan
seylablar Akdeniz’e doğru pür-gurur koşarken muttasıl artar
yükselir ve nihayet mecrasına sığışamayarak taşar ve etrafı
kamilen istila eder. Kurak topraklar üzerinde bir tabaka
teşkil eden sular bazen; on metre irtifa’a kadar çıkabilir.
Eylül’e doğru sular çekilir nehir mecrasına girer ve miller
teressüb ederek arazi üzerinde münbit bir tabaka teşkil
eder ve işte o vakit Mısır’da hayat-ı faaliyet başlar.
Mısır beşeriyetin dershane-i evvelini medeniyet-i kadimenin
mehd-i şa’şa’a-darıdır. Mısır’da te’sis-i hükumet eden
sülalelerin bir kısmı Mısr-ı Süfla’da payitahtları Menfis
şehri idi bir kısmı da Mısr-ı Ulya’da payitahtları Teb şehri
Menfis beş bin sene kadar kemal-i debdebe ile Mısır’a
hakim olmuştu. Feraine devirlerinin birer heyula-yı azametnümunu
olan ve Menfis civarında yükselen ehramlar dördüncü
sülaleye aid üç hükümdar [silik] matmure-i ebedileridir.
Ehramlar mu’azzam birer hatib [silik] Nil sahilinde yaşamış
olan insanların mesai-i hayat-bahşasını müstebid hükümdarların
mezalim-i hun-aludunu bütün an’anesiyle ahlafa
takrir için bugüne kadar payidar olmuşlardır.
Bir nazar-ı ibret-bin ehramların her taşında tarih-i kadimin
bir sahifesini bir yaprağını okuyabilir.
Büyük ehramı inşa edebilmek için yüz bin amele tamam
otuz sene çalışmışlardı. [silik] bin kişi birkaç müstebiddin
kitlelerinden müteşekkil idiler. Ebu’l-hevller; Sphinx ise Teb
medeniyetinin asar-ı mütebakıyyeleridir. Teb bin beş yüz
sene kadar ihtişam ve azametini muhafaza edebilmişti.
mebde’-i inkişafı oldu. Fakat kable’l-milad senesinde
arasında taksime uğradı. Mısır’a yerleşen Batlamyusların ikdamatı
hükemasından bir çokları İskenderiye Darülfünunu’nda ikmal-i
tahsil eylemişlerdi. Hatta meşhur Arşimed bile bu
mektebin telamiz-i irfanındandır.
Petoleme hükümdarlarından Soter mücavir memleketlerde
avatıf ediyordu. Soter’in sarayında bulunan e’azımdan meşhur
Demetrius Fhalerus İskenderiye Kütübhane-i ebediyyü’l-iştiharını
te’sis eylemişti.
Batlamyus Fladelfiyus zamanında idi ki meşhur Öklidus
usul-i hendesesini te’life muvaffak oldu. Öklid’in vaz’ ettiği
metodlar o zamana kadar ta’kīb edilen tarz-ı muhakemeyi
esasından sarsmış mütefekkirine yeni bir çığır açmıştı.
mesleklerini ta’kīb ediyordu.
Romalıların Mısır’a hücumları esnasında İskenderiye’nin
muhteşem ve zengin kütübhanesi yandı. Bu felaket-i uzmadan
pek az kitap kurtarılabilmişti.
muhafazaya çalışmıştır. Fakat sonraları tehavvülat-ı siyasiyye
dı.
Bilhassa H ı ristiyanlığın intişarından sonra ülum u fünun
artık akamete mahkum olmuştu.
makamını ihraz eyledi. Meslek-i fenni ve felsefi kamilen
unutularak yerine aba’-i kenisaiyyenin vehmiyyat-ı safsataamizleri
kaim oldu.
zuhur eden bir arbededen bil-istifade despot Teofil kayserin
tahribatından kurtulmuş olan kitapları da bu defa kamilen
yaktırdı.
Evvelce kütüb-i ilmiyye ve fenniyye ile mali olan raflara
aba’-i kenisaiyyenin tevehhümat ve tehayyülat-ı garibelerini
havi müellefatı doldurdular. St. Cyril despotluk kürsüsüne
su’ud edince şa’şaa ve lemeanını gaib etmiş olan mütebakī
şu’le-i irfan da büsbütün muntafi oldu. St. Cyril safsata ile
meşbu’ bir felsefe-i hurafe-alud neşrine başladı. Bunun neticesi
olarak bir vakitler kütüb-i fenniyye ve ilmiyye ile mali
olan o büyük kütübhane; St. Cyril’den’den sonra kamilen
lan zevatın mu’cizelerini musavvir kitaplarla dolmuştu.
heves büsbütün sönmüş darü’l-irfan yerine kilise kaim olmuştu.
Bir halde ki Amr bin el-As’ın ordusu Mısır’a girdiği
zaman Gramerci Jan Kütüb-i Arabiyye’de Yahya Gramatikosi
namıyla ma’rufdur gibi fen-şinas ancak bir iki zat bulabilmişti.
asr-ı hicri imtidadınca Mısır’da faaliyet-i dimağiyyeye dair
bir hareket-i kat’iyye ve seri’a görülemedi.
Füyuzat-ı İslamiyye; hurafat-ı acibe ile uyuşmuş olan dimağları
uyandırabilmek için iki asır beklemek lazım idi.
Fil-hakīka üçüncü asr-ı hicri evailinde bile Mısır’da faaliyet-i
dimağiyye henüz layıkıyla inkişaf edememişti. İskenderiye
ve Kahire Bağdad’ın şa’şaa-i irfan ve ihtişamı karşısında
pek sönük kalmıştı.
Fakat Mısır siyaseten Bağdad’dan fekk-i rabıta ettikten
sonra; bir ve belki iki asır müddet tarik-ı terakkī ve tekamülde
muttasıl ilerlemiş; Şimali Afrika’da bir merkez-i ilm ü irfan
halini almıştır.
Daha üçüncü asr-ı hicrinin nihayetlerine doğru Mısır’ın
büsbütün koptu.
Toluniler; –bazı harekat-ı şedidelerine rağmen–- Nil sahilinde
fünun ve edebiyatın hamiliği şerefini ihraz edebildiler.
Beni Tolun Devleti’nin müessisi olan Ahmed bin Tolun
Türk neslindendir. Irkına has olan hamaset ve kadir-şinaslığıyla
kesb-i iştihar eylemiştir. Ahmed; Mısır’da faaliyet-i dimağiyyenin
büyük bir zattır.
hane ile el-an payidar olan Cami’-i Tolun hidemat-ı medeniyyesinin
abidat-ı ihtişam-nümasındandır.
Ahmed cami ittisalinde bir medrese-i aliyye dahi inşa
ettirmişti. Medresenin pek mutantan olan resm-i küşadı;
tezahürat-ı müstahsenesine pek parlak bir vesile teşkil eylemişti.
Tedrisata başlandığı gün kendisi de bizzat derslerde bulunmuş
mu’allimlerin takrirlerini istima’a rağbet göstermişti.
Genç şakirdanın ahval-i ruhiyyesi üzerinde bir te’sir-i amik
bırakacak olan şu hareket; şayan-ı tebcil büyüklüklerdendir.
Hastahane umuma küşade idi. Fukara Cuma günleri
meccanen muayene ve tedavi edilirlerdi.
Ahmed’in mahdumu Ebü’l-ceyş Humaraveyh dahi pederinin
miyanında meşhur hayvanat müzesi şayan-ı tezkardır. Bu
müzede zi-hayat her nevi’ hayvan mevcud idi.
Tolunilerin pek kısa süren müddet-i hükumetlerini müte’akıb
müddet payidar olamayarak mevki’lerini Kayrevan’dan koşup
gelen Fatımilere terke mecbur olmuşlardır. Fil-hakīka
sene-i miladisinde Mu’izzüddin kemal-i debdebe ile Kahire’ye
girmişti.
Mısır iki asır kadar daimi ihtilallere makar olmuştu. Fakat
Fatımilerin işgali tarihinden i’tibaren ulum u fünun yine
tarik-ı terakkīsinde devam eylemiştir.
Aynı sene zarfında Vezir-i şehir Ca’fer Cami’u’l-Ezher’i
kemmel bir darülfünun idi. Ezher’de fünunun bil-cümle şu’abat-ı
ma’lumesi esaslı bir surette tedris ve ta’kīb olunuyordu.
Ezher; meşahir-i ulemaya menşe’ olmak şerefini hayli
müddet muhafaza eylemiştir. Memalik-i İslamiyyenin en
hücra mahallerinden bir çok gençler Mısır’a Ezher’in ağuş-ı
şeklinde yazılmıştır.
Dördüncü asr-ı hicride Mısır’da cidden mümtaz e’azım
yetişmemiş ise de bilahare Ezher’in sakf-ı irfanından taşan
huzemat-ı ma’rifet beşinci altıncı ve hatta yedinci asırlarda
lemeat-ı şa’şaa-darıyla cihan-ı medeniyyeti nurlara müstağrak
eylemiştir.
* * *
– Toluniler
devrinde yetişen e’azım-ı erbab-ı fenden ve meşahir-i etıbbadan
Said bin Teofil’i zikredebiliriz. Said’in ulum-i tabi’iyye
ve fenn-i tıbdaki ihtisası şayan-ı hayret bir derecede idi.
Said esna-yı seferde Ahmed bin Tolun’un hizmet-i tababetini
hizmet-i tababette Hasan bin Zeyrek istihdam olunurdu.
Hasan da Toluniler devrinin bariz sima-yı irfanlarından sayılır.
Bu iki zat ulum u fünunun Afrika’da intişarına hayli
hizmet etmişlerdir.
Ebu Ali Halef et-Toluni de bu devrin ekabir-i erbab-ı
kemalinden ma’duddur. İlm-i teşrihe aid tetebbu’at-ı mühimmede
bulunmuştur. Gözün teşrihi emraz-ı ayniyyenin
tarz-ı tedavisi hakkında yazmış olduğu Kitabü’l-Haye ve’lKifaye
ünvanlı eseri meşhurdur.
* * *
– Mısır haric olmak üzere Afrika’nın cihet-i şimaliyyesine
tesadüf eden hıtta-i vesiaya Mağrib nam-ı umumisi
verilir. Kadimden beri Berberilerle meskun olan bu iklim
mazide mühim safahat geçirmiş hun-alud kıtallere uğramıştır:
Fenike’den badban-güşa-yı azimet olan birkaç gemi
halkı Berberistan’ın latif bir noktasında Bahr-i Sefid’e hakim
olan bir çıkıntı üzerinde Kartaca’yı te’sis eylemişlerdi.
Bilahare Romalıların daha sonra Vandalların ve nihayet
Rum İmparatorluğu’nun zir-i istila ve himayesine geçmiş
olan bu iklim; Mu’aviye bin Ebu Süfyan devrinde Ukbe
bin Nafi’ gibi bir harika-i harbin gayretiyle memalik-i İslamiyye
miyanına idhal edildi.
Tarih-i fennin alem-i İslama aid olan kısımlarında Mağrib’e
dair -aktar-ı saireye nisbeten- o kadar parlak sahifelere
tesadüf olunamaz.
Fil-hakīka liva-yı İslami altına sığınan memalikten yalnız
Mağrib iklimidir ki ulum u fünuna karşı la-kayd kalmıştır.
Çünkü muhitte o kabiliyet yoktu. Ara sıra parıldayan nur-ı
zekalar ise pek çabuk sönmüşler berk-asa payidar olamamışlardır.
Kadim ahali-i Berberiyye temeddünden ziyade bedavete
Ufk-ı Mağrib’de tulu’ eden bu nadir zekalardan İshak
bin İmran’ı zikredebiliriz. Dördüncü asr-ı hicride Ağlebilerin
son hükümdarı bulunan Ziyadetullah İshak bin İmran’ı
Mağrib’e da’vet eylemişti. İshak da’vete icabet etti. Ve Kayrevan’da
şanına layık bir surette mazhar-ı istikbal oldu.
şeklinde yazılmıştır.
Fakat Mağrib’de ilk şu’le-i fenni ikada çalışan bu zat
bilahare Ziyadetullah’ın kurban-ı gadri olmuştur. Ziyadetullah
be hilkat-şiken bir zalim idi. Şehzadeliği hengamında taht-ı
saltanata yol bulmak için harem ağalarını iğfal ederek onlara
pederini katlettirmiş ve beşeriyeti en feci’ hilkat-şikenliklere
sevk eden iklil-i saltanatı sene-i miladisinde başına
geçirmişti. Nail-i emel olduktan sonra alet-i denaeti olan
harem ağalarını birer birer boğdurdu.
Tarih Ziyadetullah’ı bütün ma’nasıyla zalim bir seffak
bi-eman bir gaddar olmak üzere tasvir ediyor.
Pederini itlaf ettirdiği gibi hanedan-ı saltanat efradından
otuz kadar zatı da evvela nefy ü icla ve ba’dehu i’dam eylemişti.
Ailesi erkanını feci’ bir surette boğazlayan bu hain sırtlanın
erbab-ı ilmi himaye edeceğini ümid etmek şeytandan
hususu takdir edememiş gafil avlanmıştı. İshak evvelce pek
büyük iltifatlara müstağrak olmuşken bilahare birden bire
nazar-ı teveccühden büsbütün düştü.
hudi tabibinin rekabet ve telkīnat-ı ihanetkarisi olduğu muhakkaktır.
Ziyadetullah gibi bi-eman bir sarsar-ı mezalimin güzergahına
tesadüf eden şu’le-i irfanları pek çabuk söndüreceği
şübhesiz ve emsaliyle sabittir.
alud teşkil eder; istibdad ve mezalimin bir timsal-i bi-menendi
olan Ziyadetullah İspanyalı Yahudi’nin ihanet ve telkīnatıyla
du.
Canhıraş hanüman-suz i’tisaflara alet olmamak mağdurinin
himayesine kalkışmak gibi muttasıf olduğu secaya-yı
necibe felaket-i mukarreresini tesri’ eyledi. Bir gün emir
kaplanları utandıracak bir tasavvur-ı vahşet-nümunun mevki’-i
fi’le konulmasını irade etti: Kendi huzurunda koca hekimin
kolları oyuldu evrideleri kesildi. Al kanlar içinde hayatı
nasutiye ebediyyen veda’ eyledi.
Bir dahi-i irfan dem-i ihtizarın vaveyla-yı dil-suzuyla afakı
titretirken bir müstebidd-i hunin de erike-i ceberutisinden
bu manzara-i vahşet-nümunu bila-fütur temaşa eylemişti!...
Mevtaya hürmet veca’ib-i beşeriyyet ve diyanetten olduğu
halde Ziyadetullah buna da ri’ayet etmedi. Biçarenin
cesed-i mürdesini çarmiha gerdirdi. Kuşlar tarafından didik
didik edilinceye kadar orada asılı bıraktırdı.
Koca bir iklimi nur-ı irfanla tenvire çalışan bu büyük adam
sefil bir müstebiddin ferman-ı gadriyle yok yere ve muhakkarane
mahvolup gitti.
Maamafih çok geçmeden adalet-i İlahiyye tecelliyat-zuhur
olarak Ziyadetullah da müstahık olduğu cezanın bir kısmını
olsun sağlığında gördü:
dem-güzar olan bu sefil Fatımilerin muhacemat-ı diliranelerine
tab-aver-i mukavemet olamayarak evvela Mısır’a ve
bilahare arz-ı Filistin’e firar eyledi. Hayatının edvar-ı ahiresi
bir silsile-i feca’at teşkil eder. Terk-i dağdağa-i hayat ettiği
zaman na’şını defnedecek kimse bulunamamıştı. İshak bin
Mağrib’e gitmeden evvel yazmıştı.
Kara sevdaya dair Kitab fi-Malihulya ünvanlı eseri fizyoloji
psikoloji ve tıbba aid pek mühim tedkīkatı cami’dir.
Bu kitab ı n Arabca bir nüshası Münih Kütübhanesi’nde
mevcud olup “ ”ıncı numarada mukayyeddir.
Makaletün fi’l-İstiska “Hidropisie” nam eseriyle Kit[a]b
fi’n-Nabz ünvanlı kitabı kıymetdar müellefat-ı tıbbiyeden
ma’duddur.
Nüzhetü’n-Nefs ünvanlı kitabı ise ilm-i ahlak ve psikolojinin
en dakīk mebahisini cami’ bir eser-i alidir.
– Ebu Ca’fer Ahmed bin İbrahim bin Ali
bin Ebi Halid el-Cezzar Mağrib muhitinde perverişyab-ı kemal
olmuş bir nadire-i rüzgar bir harika-i irfan-nisardır. Diyar-ı
Mağrib bu öz evladıyla bi-hakkın iftihar edebilir.
mehd-ara-yı alem-i şuhud olmuştur. Fenn ü felsefe ve bilhassa
teallüm eylemiştir.
olduğu gibi ahlakan da; ciddiyet vakar kana’at intizamperverlik
azm ü metanet istihkar-ı menfaat gibi evsaf-ı aliye
mez devair-i ekabire sokulmaz izzet-i nefsini muhafaza ederdi.
Tarih-ı vefatı dört yüzüncü sene-i hicrisine müsadifdir.
ünvanlı eser-i tıbbisi pek meşhur olup Latin ve Yunan lisanlarına
tercüme edilmiştir. Zadü’l-Müsafir Avrupa erbab-ı
fenni miyanında iştihar eden büyük kitaplardandır. Ahiren
Mösyö Damberg ve Mösyö Dugart taraflarından Avrupa lisanlarına
tercüme edilmiştir.
tehassısı olmakla mümtazdır. Ruh risalesiyle Mi’de ve Emraz-ı
Mi’deviyye ünvanlı kitabı pek ma’rufdur. Risaletün
fi’n-Nevmi ve’l-Yakaza ’da nevm ve halat-ı nevme dair hayli
tedkīkatta bulunmuştur.
Kitabü’l-Bülga fi-Hıfzı’s-Sıhha nam eseri hıfzu’s-sıhha
kava’idini cami’ kıymetdar bir kitabdır.
bir tarih-şinas olduğunu göstermiştir. Et-Temimi İbnü’l-Cezzar’ın
Kitabü’s-Suhur namında bir eserinden daha bahsediyor.
Zadü’l-Müsafir ’in bir nüshası Fransa Kütübhane-i Millisi’nde
mevcud ve mahfuzdur.
valini cami’ olmak üzere Kitabü’t-Ta’rif bi-Sahihi’t-Tarih namıyla
diğer bir eser-i mühim daha te’lif eylemiştir.
* * *
lakab-ı sa’adetleri “es-Sıbt ez-Zeki Seyyidü’ş-şüheda”dır.
Hazret-i Ali ile cenab-ı Fatımatü’z-Zehra’dan hicretin dördüncü
senesi mah-ı Şa’ban’ının beşinci Salı günü belde-i
mübareke-i Medine’de mehd-ara-yı alem-i şühud olmuşlardır.
deri ve e’imme-i İsna Aşer’in üçüncüsüdür. Ümmü’l-Haris
hazretlerinden mervidir ki: Cenab-ı imam-ı hümam hal-i
tufuliyyette beyaz bir hırkaya sarılı olarak ağuş-ı sa’adete
alındıkta: deyü buyurularak
rinin ber-mukteza-yı şive-i takdir-i İlahi rütbe-i celile-i şehadeti
hazretlerinden ima buyurulmuştur.
Mihmanhane-i imkanda elli altı yıl beş ay beş gün perverişyab-ı
hayat olduktan sonra altmış birinci sene-i hicriyyesi
Muharremü’l-haram’ının onuncu Cum’a Aşura günü
deşt-i Kerbela’da Sinan bin Enes ve ala-kavlin Şimr aleyhima
ma-yestahıkku tarafından atılan okun te’siriyle agaşte-i
hun-ı şehadet ve ruh-ı paki ta’ir-i riyaz-ı cennet oldu
radıyallahu anh.
Vak’a-i dil-suz-ı deşt-i Kerbela mahkeme-i kübraya kalmış
büyük bir macera olup burada tafsilata lüzum görülmemiş
olmağla müşarun-ileyh hazretlerinin cesed-i mağfireteseri
hak-i pakine tohm-ı şehadet dökülmüş olan deşt-i Kerbela’da
ser-i sa’adetleri dahi Şam’da ve bir rivayette Medine-i
Münevvere’de valide-i cennet-makarları yanında defnolunmuştur.
Seyyid-i şübban-ı ehl-i cennet kurre-i a’yün-i
ehl-i sünnet ser-hayl-i şüheda Hazret-i Hüseyin-i Kerbela
radıye anhü Rabbü zü’l-kibriya sine-i hikem-definelerinden
pa-yı şeref-salarına kadar vücud-ı behbudlarında cedd-i
emcedleri Habib-i Huda aleyhi ekmelü’t-teh[a]ya efendimiz
hazretlerine müşabih idiler. Zat-ı sütude-simatları gayet
halim selim kerim edib hamul sabur zahid abid alim;
akıl kamil ve’l-hasıl cemi’-i evsaf-ı hamideyi cami’ olmak
üzere şerefi bütün ümmet-i Muhammed’e şamil bir zat-ı
melaik-sıfat olduğundan meşahir-i e’imme ve sadat-ı mu’azzama
nesl-i siyadet-i şeriflerine müntehidir. Zat-ı pür-berekatları
kıraeti bi-tarikı’l-arz valid-i macidleri İmam Ali radıyallahu
anh hazretlerinden ahz u telakkī etmişlerdir.
Mervidir ki cenab-ı imam-ı hümam müsafirleri ile sefere
nişin iken hizmet eden kölesinin ayağı dolaşarak yedindeki
ta’amı imam-ı müşarun-ileyh hazretlerinin üzerine dökmüş
ve beray-ı te’dib nazar olundukta
demesiyle
dedikte “afvettim” tekrar köle
demesi
üzerine müşarun-ileyh hazretleri “seni malımdan azad
eyledim” buyurmuştur.
Müşarun-ileyh hazretlerinin künyeleri “Ebu Abdirrahman”dır;
zat-ı sütude-simatları kudema-yı sahabeden olup
ali-i cenab-ı Peygamberiyi görmek ve huzur-ı mes’adet-neşur-ı
hazret-i Risalet-penahide bulunmak şerefiyle mübahi
olur idi. Zat-ı ali-kadrleri huffaz-ı kurradan olup Kur’an- ı
Kerim ’i bi-tarikı’l-arz Risalet-meab efendimiz hazretlerinden
ahz u telakkī etmişlerdir. Şeyh Muhyiddin en-Nevevi hazretlerinin
rivayetlerine göre sekiz yüz kırk sekiz hadis-i şerif
rivayet etmişlerdir. Sahabe ve tabi’inden bir çok zevat Ebu
Hureyre İbni Ömer İbni Abbas kendilerinden ehadis-i şerife
rivayet etmişlerdir: En evvel Mekke-i Mükerreme’de
Kur’an- ı Kerim ’i cehren okuyan İbni Mes’ud hazretleri olup
bundan dolayı küffarın ta’zibatına duçar olduğu halde yine
okumaktan vazgeçmezdi. Her iki kafile ile beraber Habeş’e
ve ba’dehu Medine-i Münevvere’ye hicret edip Bedr;
Uhud; Hendek ve sair gazalarda ve Bey’atü’r-rıdvan’da ve
rihlet-i Nebevi’den sonra dahi Yermuk gazasında haz ı r bulunmuştur.
Canib-i Nebevi’den cennetle tebşir buyurulmuştu.
Huzur-ı Risalet-penahide her vakit emr-i Nebevi ile
Kur’an- ı Kerim ’i cehren okur idi. Hazret-i Ömer radıyallahu
anh zaman-ı hilafetinde “Ammar bin Yasir ile Abdullah bin
Mes’ud’u” Kufe’ye i’zam buyurup yazdıkları namede: “Size
Ammar bin Yasir’i emir ve Abdullah bin Mes’ud’u mu’allim
ve vezir gönderiyorum. Bunlar sahabe-i Resulullah sallallahu
aleyhi ve sellemin nücebasından ve Ehl-i Bedr’dendir.
Kendilerine iktida ve ita’at ederek sözlerini dinleyin ve Abdullah’ı
sizin için kendi nefsime tercih ettim.” Yazmışlardı.
Nihayet derecede kanaatkar müttakī halim ü selim bir zat
olup hakkında birkaç hadis-i şerif menkūldür. Hazret-i Ömer’in
radıyallahu anh tarafından Medine-i Münevvere’ye celbolunmuş
ve müşarun-ileyhin zamanında tarihinde altmış
yaşını mütecaviz olduğu halde azm-i gülşen-saray-ı alem-i
ukba buyurup Bakī’’de defnolunmuştur. Bir rivayette cenaze
namazını Hazret-i Osman kılmış ve bir rivayette vasiyeti
üzere gece defnolunarak cenaze namazını Ammar bin Yasir
veya [Zü]beyr bin Avvam kılmıştır. Radıyallahu anh.
Bir gün zat-ı mübareklerine “nezdinizde hangi ilim makbuldür”
diye sual ettiler. “İlm-i Kur’an ve ilm-i sünneti gayet
severim” diye cevap verdiler. İbni Mes’ud hazretleri fevkalade
kuvve-i hafıza ve melekat-ı akliyyeye malik idi. “Hamil-i
Kur’an- ı Kerim olanlar halim ve cesur olmalı ve daima
mahzun bir halde bulunmalıdırlar” buyururlardı. “İnsan
hakīkat-i imana vasıl olamaz. İlla nezdinde helalden olan
fakr-ı hal haramdan gelen zenginlikten hayırlı olmalıdır. İnsan-ı
kamil medh ü zem indinde müsavi olandır. Gece ve
gündüz tahavvül eder. Ahval değişir emanet ehline iade
olunur. Hayır zer’ eden büyük mahsul alır; şer eken nedamet
biçer.” Cümel-i hikemiyyesi müşarun-ileyh hazretlerinin
akval-i arifane ve zahidanesindendir.
Bir gün bir A’rabi gelerek: “Ya İbni Mes’ud! Bana bir
şey ta’lim eyle ki cemi’-i menafi’i cami’ olsun dünyada ve
ahirette necat bulayım” der. İbni Mes’ud a’rabiye hitaben:
“Cenab-ı Halık’a asla şirk koşma; Kitabullah ve sünen-i
Nebi ile amil ol. Batıl gelirse reddeyle hakkı kabul et” buyurdular.
Bir gün kürsi-i hitabette “Dünyada büyük fenalık
şirret-i lisandır. Kalb vardır ki şehvet-i ikbale maliktir. Siz
kalbleri şehvet zamanında iğtinam eyleyin” buyurmuşlardır.
Bir gün zat-ı mübareklerine “Ya İbni Mes’ud emr-i bilma’ruf
ve nehy-i ani’l-münkere ri’ayet etmeyenler helak olur”
demişler idi. “Hayır kalbini ma’ruf ile imla etmeyenler
helak olur” cevabını vermişlerdir.
Müşarun-ileyh hazretlerinin hastalıklarında Hazret-i Osman
radıyallahu anh suret-i mahsusada yanına gelip “Hal-i
yorum rahmet-i İlahiyyeyi isterim” buyurdular. “Bir tabib
celbedelim mi?” deyince “Hacet yok beni hasta eden tabibdir”
cevabında bulunmuştur. Kız evladı ziyade olduğundan
Hazret-i Osman radıyallahu anh “Kızlarınıza ne bıraktınız?
Onların ma’işetleri dardır” demesiyle “Ben onlara sure-i
Vakı’a’yı ta’lim eyledim. Ben Cenab-ı Peygamber sallallahu
aleyhi ve sellemden işittim ki: “Her kim geceleri akşamdan
sonra sure-i Vakı’a’yı tilavet ederse fakr u fakaya
duçar olmaz” cevabını vermiştir.
Müşarun-ileyh hazretleri seherde şu du’ayı okurlarmış:
– –
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Alkame pederlerinin
namı Kays bin Abdillah bin Malik olup künyeleri
Ebu Şübeyl’dir. Zat-ı mübarekleri fukahadan Esved bin
Zeyd en-Nehai’nin amcası ve İbrahim en-Nehai’nin dayısıdır.
Kendisi dahi kibar-ı fukahadan olup asr-ı Nebevide kehvare-zib-i
alem-i vücud olmuş ise de vech-i sa’adet-i Peygamberiyi
göremediğinden kibar-ı sadat-ı tabi’inden olmuştur.
Kur’an- ı Kerim ’i Abdullah bin Mes’ud Ömer Ali
Ebi’d-Derda’ hazeratından bi-tarikı’l-arz ahzetmişlerdir.
Kendilerinden dahi İbrahim bin Yezid en-Neha’i Ebu İshak
es-Sebi’i Ubeyd bin Nefile Yahya bin Vessab gibi zevat
bi-tarikı’l-arz ahz-ı kıraet etmişlerdir. İlim ve zühd ü takvada
üstadı Abdullah bin Mes’ud hazretlerine gayet müşabih
olup savt ve edası gayet güzel idi. Abdullah bin Mes’ud hazretleri
müşarun-ileyhin hüsn-i savtını işittikce
derdi. Abdullah bin Mes’ud hazretleri
buyurmuştur ki: “Ben Fahr-ı alem efendimiz hazretlerinden
buyurduğunu işittim.”
Alkame bilmesin” buyurmuşlardır. Ashab-ı kiramın ekseri
Alkame’nin re’yine müraca’at ederlerdi. Beş saatte hatm-i
şerif eder imiş. Zehebi Tabakat ’ında müşarun-ileyh hakkında
ma’lumat-ı atiyeyi kaydediyor İbrahim en-Nehai ve
Şa’[b]i Alkame’den fıkh-ı şerif okudular. Müttakī ve sa’im
şeklinde yazılmıştır.
tezvic eder idi. Hicretin senesinde vefat eyledi. Vefatından
sonra bir Mushaf-ı şerifden başka bir şey bırakmamıştır.
“Ashab-ı nüfuz ve ağniyanın zararları dokunmasın da
faidelerini istemeyiz” derler idi.
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Asım olup pederlerinin
namı Hamza el-Kufi’dir. Kıraeti Ali bin Ebi Talib
radıyallahu anh hazretlerinden ahz edip en çok rivayeti müşarun-ileyhdendir.
Kendisinden bi-tarikı’l-arz Ebu İshak esSebi’i
ahz-ı kıraet etmiştir zat-ı mübarekleri salih mevsuku’l-kelim
bir zat idi.
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Haris pederlerinin
namı Abdullah’dır. Ali bin Ebi Talib ve Abdullah bin
Mes’ud hazretlerinden ahz-ı kıraet etmiştir. Ebu İshak es-Sebi’i
de zat-ı ali-kadrlerinden ahz-ı kıraet etmiştir. İlm-i fıkha
feraize hesaba aşina meşahir-i fukahadan bir zat idiler. Hicret-i
celile-i Nebeviyyenin ’inci senesi dar-ı fenadan rihleti
va’idgah-ı ervaha azimet eyledi.
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Mesruk pederinin
tabi’inden olmağla beraber emr-i fetvada ileri gelenlerden
olmuştur. Kur’an -ı azimü’ş-şanı bi-tarikı’l-arz Abdullah bin
Mes’ud hazretlerinden ahzetmişler ve Hazret-i Ebubekir
Ömer Ali Übeyy bin Ka’b Mu’az bin Cebel radıyallahu anhümden
rivayet buyurmuştur. Kendilerinden dahi bi-tarikı’larz
Yahya bin Vessab ahz-ı kıraet etmiştir.
Abdullah bin Mes’ud hazretlerinden ahz-ı kıraet eden
zevatın en meşhurları Alkame Esved Mesruk Ubeyde
Amr bin Şurahbil olduğunu İbrahim en-Neha’i müellefatında
zikr u beyan etmiştir. Sahib-i tercüme hazretleri ulema-i
Arab’ın ser-amedan şu’arasından olup hicretin otuzuncu
senesinde intikal-i alem-i Ehadiyyet buyurmuştur. Bazı
bilada kadi olduğu mervidir. “Bir gün adl ü hakkaniyyet dairesinde
had etmekten efdaldir.” Ve “mü’mine havfullah ilmi kafidir.”
kelam-ı hakīkat-beyanı akval-i arifanesindendir.
Yezid’dir. Kur’an- ı Kerim ’i bi-tarikı’l-arz Abdullah bin Mes’ud
hazretlerinden ahzetmişlerdir. Ebubekir Ömer Osman
Ali radıyallahu anhümden dahi rivayet buyurmuştur. İbrahim
en-Neha’i Ebu İshak es-[Se]bi’i ve Yahya bin Vessab
gibi zevat-ı aliyye de zat-ı mübareklerinden ahz-ı Kur’an etşeklinde
yazılmıştır.
mişlerdir. Ramazan-ı şerifde iki gecede ve eyyam-ı sairede
altı günde bir hatm-i şerif etmek mu’tadları idi.
Ol cami’u’l-kemalat hazretleri kurra-i Kufe içinde meşhur
ü be-nam ve fenn-i celil-i kıraette imam idi. Celalet-i
kadri asrında müsellem bir zat olup sene-i hicriyyesinde
kurra-i ihlas-intima-yı salifine iltihak eylemiştir.
Beni Cüheyne kabilesinden Vehb nam zat idi. Kendileri kibar-ı
tabi’inden olup Kur’an -ı azimü’ş-şanı Medine-i Münevvere’de
bi-tarikı’l-arz Abdullah bin Mes’ud hazretlerinden
ahz ü telakkī etmişlerdir. Beyne’l-kurra’ “A’meş” lakabıyla
şöhret-şi’ar olan Süleyman bin Mehran bu zat-ı alikadrden
bi-tarikı’l-arz ahz-ı Kur’an etmiştir. İrtihalleri sene-i
hicriyyesinden sonradır.
Kays namıyla ma’ruf bir zattır. Kur’an-ı Kerim ’i bi-tarikı’larz
raetle meşgūl olmuşlar ve Yahya bin Vessab gibi zevat kendilerinden
ahz-ı kıraet etmişlerdir.
sene-i hicriyyesinde terk-i dar u diyar ile azim-i daru’l-karar
olmuştur.
azimü’ş-şanı İbni Mes’ud hazretlerinden ve Alkame bin
Kays’dan bi-tarikı’l-arz ahzettikten sonra Kufe’de ikamet
ederek neşr-i kıraetle meşgūl olmuşlar ve Yahya bin Vessab
Hamran bin A’yün gibi meşahir-i kurra’ zat-ı sütude-simatlarından
ahz-ı kıraet etmişlerdir. Zat-ı mübarekleri İbni Mes’ud
hazretlerinin hıyar-ı ashabından ve kibar-ı tabi’inden ve
Kufe e’imme-i kurrasından mevsuku’l-kelim bir zat olup
hududunda irtihal-i dar-ı na’im buyurmuşlardır.
* * *
Müteahhırin-i meşayıh-ı Osmaniyyenin e’azım-ı fuzalasından
cami’u’l-fezail bir zattır. senesi hılalinde Balıkesir’de
kadem-nihade-i alem-i şuhud olmuştur. Yirmi yaşına
kadar memleketi ulemasından ulum-ı ‘aliyye teallümünden
sonra İstanbul’a gelerek tekmil-i nüsah etmek üzere tekrar
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
derse şüru’ ettiği gibi kadr-dan bir zatın delaletiyle de “Tahvil”
Kalemi’ne devama başladılar.
Az vakit zarfında isti’dad-ı Huda-dadları saikasıyla gerek
beyne’t-tullab gerek beyne’l-küttab şüyu’ bulan şöhret-i fevkaladelerine
binaen evvela mektupculuk sonra divan efendiliği
hizmetiyle Hekimoğlu Ali Paşa ma’iyyetine ta’yin olunarak
bu hizmetle epeyce dolaştılar. Lakin merkad-i mübarekleri
Dersaadet’de Eğrikapı haricinde olan ve o tarihde
Edirne’de irşad-ı ibad ile meşgūl bulunan Şeyh Cemaleddin-i
Uşşakī hazretlerine intisablarından bir müddet sonra
evkat etmişler ki bu alemde:
Müşkilin kimseye zahirde Salahi sormaz
Hace-i batına sordu soracak esrarı
beytiyle de tekemmül-i meratib-i irfaniyye eylediklerini ve
Celveti Bayrami ve Sa’di Kadiri
Nakşibendi Mevlevi ve Gülşeni Uşşakīyiz
beytiyle de cami’u’t-turuk bir zat olduklarını remz ü ima buyurmuşlardır.
Yine bu evan-ı feyz-iktiranda alem-i ma’nada Şeyh-i
Ekber kaddesallahu sırrahu’l-ather hazretleri taraf-ı samilerinden
dört satırlık bir yazı okudularak maddi ve bilhassa
ma’nevi pek çok varidat ve füyuzat-ı kalbiyyeye mazhar
olduktan sonra te’lifata şüru’ etmişlerdir. Erbab-ı ilm ü irfan
nezdinde hırz-i can edilmekte olan asar-ı kıymetdar-ı alileri
fazl ü irfan ve tahkīk u ikanlarına daldir. Şu kadar var ki
şimdiye kadar asar-ı aliyyelerinin ba-husus mühimlerinin
tab’ u neşrine her nasılsa himmet olunamadığından fazl u
kemalleri nisbetinde şöhret bulamamışlardır. Vefat-ı alileri
seng-i mezarında menkūş: “Salahi şevk-ı envar-ı cemale oldu
pervane” mısra’ının delalet ettiği tarihinde olup
medfen-i münevverleri Sultan Mustafa Han-ı Salis devri ricalinden
Tahir Ağa nam zatın civar-ı hazret-i Fatih’de Aşık
Paşa Mahallesi’nde bina ederek meşihatini uhde-i reşadetlerine
tevcih ettiği dergahın hafiresindedir. Kaddesallahu
sırrehu’l-aziz.
Asar-ı aliyyeleri:
lerinden olan Mevaki’u’n-Nücum Şerhi Bir nüshası Kütübhane-i
Umumi’de vardır Hazret-i Şeyh-i Ekber’in kelimat-ı
kudsiyyelerinden olan “Sübhane men azhera’l-halayıka ve
hüve aynuha”nın Miftahu’l-Vücudi’l-Eşher fi Tevcihi Kelami
Şeyhi’l-Ekber ismiyle muhakemat-ı dura-duru cami’ risale-i
mahsusaları
şerhi
ne’l-İslam ve’z-Zendeka ve Ma’rifetü’l-Acz” risalelerinin tercümesi
Muhakkıkīn Tercümesi
rar-ı Süluk Tercümesi
Kudsiyye Risalelerinin Tercümeleri
Esma’ Tercümes i
fünun-ı edebiyyeye tatbik tarikıyla vücuda getirdikleri nefis
şerhleri Mevlana Celaleddin-i Rumi ve Şeyh Niyazi-i Mısri
ve Nasuhi Eşref-i Rumi hazeratının bazı nutuklarının şerhi
–
kıt’asının şerhi
Dört Farz ’ın Şerhi
şerhleri
harrer Divan-ı Hakayık-beyan’ları
ratib” Tercümesi
şeklinde yazılmıştır.
Valideler bir millette en mühim ve ağır vazife karşısında
bulunurlar. Ben der ve iddia ederim ki anaların ictimai
hey’etlerde mevki’i her şeyden bütün düşündüklerimizden
büyüktür. Bütün ensali milletin yeni evladlarını doğuracak
valide bunun için analık san’atını terbiye-i etfali pek güzel
bilmelidir. Bu hakīkati birkaç makalede sırasıyla da iddia
ediyorum.
Çok teessüfler ederim ki validelerimiz çocuk büyütmek
san’atının cüz’üne bile vakıf değil tamamıyla cahilidirler.
Valideler ya kör körüne çocuklarını gelişi güzel büyütüyorlar
veyahud ecdaddan kalma bir takım cahilane usuller kocakarı
telkīnatıyla büyütüyorlar. Her ikisinin zararı da iliklerimize
diyor. Eskiden dillerde destan olan Osmanlı Türk kuvveti
vücudu bugün yok oldu bunun sebeblerinden birisi de valide
terbiyesinin mefkūdiyeti olduğuna hiç şübhe etmemeli.
Valideler ne çocuğu emzirmesini ne de çocuğa bakmasını
yedirmesini bilirler. Bunun için bugünkü çocuklar hep
hasta sıtmalı ağrılı sızılı çelimsiz abtal arsız tenbel uyuşuk
yetişiyorlar. Bunları görüyoruz; gören gözler düşünen
fikirler bunların zararını hissediyor da hala uyuyor hala kadınlarımızı
adam etmenin yolunu aramıyoruz. Ne kadar erkek
mektebi açsak ne kadar darülfünunlar te’sis eylesek
kadınlar böyle cahil oldukça boştur boştur. İşe esasdan
kökten başlamalı!
Validenin en mühim vazifesi çocuk dünyaya geldiği
hengamdır. Aman ya Rab validelerin çocuk dünyaya geldiği
zaman çocuğu terbiye etmek için neler yaptıklarını düşündükçe
kat hisleri kendilerine göre ihtimamları ile çocuklarına bakıyorlar.
Fakat heyhat ki valide bilmiyor her hareketi ile çocuğun
taze ömrünü zehirliyor.
Ben burada yalnız annelerin mini mini çocuklarına verdikleri
terbiyenin terbiye-i bedeniyye ve sıhhate ta’alluk
eden cihetini söyleyeceğim. Söyleyeceğim şeyler hepimizi
düşündürecek hakīkatlerdir. Ahval-i ictimaiyye ve muaşeretimizi
böyle araştırmazsak tenkīd etmezsek kusurlarımız bizi
tedrici helake doğru sürükler. Anadolu’yu ve Rumeli’yi şöyle
bir dolaşır isek bizi bütün elemlerle karşılayan sarı benizli
sıtmalı hareketsiz eski yüce Türklerin evladını görür o vakit
eyvah demek yalnız İstanbul’a değil bütün Osmanlılığa şamil
olduğunu anlarız. Osmanlılık cihanı çocukların adem-i
terbiyesi yüzünden yıkılıyor da o cihanda oturanlar akıl ve
fikir taşıyanlar pek yazık ki mışıl mışıl uyuyorlar.
* * *
Size tarz-ı terbiye ve iaşedeki kusurları birer birer anlatayım
ki bu kadar söz söylemeye hatta feryad etmeye haklı
mıyım değil miyim takdir edilsin:
Çocuk dünyaya geleceği zaman biçare valide bir çok
meşakkatler içinde bir çok cahil kadınların cahil ebelerin
yaya geleceği ana kadar kadın havasızlıktan izdihamdan
birtakım vahim adetlerden ölür. Bu lohusalık zamanında da
caridir. Lohusa hanımın odasına dolmak hatırını istifsar eylemek
lohusa şerbeti içmek havayı ifsad eylemek validenin
çocuğun hayatını zehirlemek mutlaka lüzumlu bir adettir.
Eğer bu kalabalık müsafirler böyle ağırlanmaz ise ayıb
olur konu komşu ağzına düşmekten korkulur.
Ama fesad-ı havadan her cins ziyaretçinin üstleri başları
ayakkabları vücudları ile getirecekleri şübhesiz olan
muzır mikroplardan; henüz taazzuvunun ilk devresinde bulunan
mini mini doğurma münasebetiyle her türlü emrazı
yenmeye muktedir olmayan valide müteessir olacakmış kimin
ne üzerine vazife!... Nice hanımlar lohusalıklarından
birkaç ay sonra sararıp solup döşeğe düşüyor mezara gidiyorlar.
Buna hep bu ve bunun gibi şeyler sebeb oluyor.
Çocuk dünyaya geldiği zaman göbeği düşmez ise
evde ne kadar kadın var ise hepsi çocuğun göbeğine tükürürler.
Bazı akıllı ve tahsil görmüş ebe hanımlar mikrobun
yapacağı te’sirat-ı vahimeyi anlatarak men’ ederler. Kadınlar:
“A mikrop nedir? Bir de başımıza mikrop çıktı üstüme
la –”Günah değil mi hanımlar! Haydi ebe hanım gelmeden
tükürelim Aişe Hanım Fatıma Hanım Penbe Hanım Gülizar
Hanım…” derler. Ama bilmiyorlar ki çocuğun ellerinde
vedi’a olan ömrüne iğne ucu ile en müdhiş zehirler sokuyorlar.
Çocuğa bakmazlar veyahud başka bir te’sir sebebiyle
hastalanır; a çocuğun sancısı tuttu denir ma’lum olan bir
çok ilaclar yapılmaya başlanır. Sussun diye la-yenkatı’ çocuğun
ağzına meme tutuşturulur huysuzluk daha çoğalır.
Peynir şekeri ile çörek otunu bir dülbendin içine koyarak tü!
Diye tükürür ve çiğner ve çocuğun ağzına dayarlar. Çocuk
o tükürüğü ve saireyi emer durur. Yorganın içine koyarak
paşa olsun oğlum avazı ile çocuğu sallarlar. Ararot yedirirler.
Halbuki bu vakit çocuğun amel olması için bir ilac
alınsa bir doktora gösterilse elbet iyi olur. Bir parça tahsil
görmüş valideler papatya kaynadarak içirirler bazıları da
menekşe şurubu içirirler.
Çocukları uyutarak beşik başında laf çalmak keyif çatmak
cahil annnelerin en birinci eğlencesidir. Badem yağı ile
Hindistan cevizini bir toprak çanağın altına sürerler çocuğun
ağzına uyusun diye verirler. Bazen da haşhaş; siyah
balı da yedirirler. Bunlar çocuk için zehirdir; çocuğu hem
çelimsiz ve hem aptal yapar.
Çocuk bir parça büyüdü mü valide bulduğunu çocuğun
midesine doldurur. Günün birinde zavallı çocuk sıska olur;
karnı şişer boynu ip incecik olur koca bir kafa incecik bacak
nımlar ihtiyar neneler bin türlü sağlıklar verirler. Bahçekapısı’ndaki
kırbacıya götürürler. Kırbacı dedikleri adam paraları
yutar!.. Aksaray’daki dalakcıya götürürler. Telaşa düşülür.
Her ağızdan bir laf… Kurşuncu Zehra Hanım da tavası
çanağı ile gelir. Çocuğun üstüne başlarına kadar mavi bir
örtü örtülür. Kızgın kurşunu cas diye dökerken bazen sıçrar
çocuğu yakar. Kurşuncu hanım o vakit: “A ne yapayım hanım
çok nazar değmiş…” deyip işin içinden çıkar. Kurşunun
aldığı şekle göre kurşuncu kadın mini mininin hastalığını
da keşfeder: A baştan a karnından zoru bilmem ne
diyerek çekilir gider.
Bazı çocuklar kırklama olurmuş o vakit ahırda bir iki
böcek bulur bileğine karnına kor ve sararlar onlar da orada
bir a’la kokar.
Bu sıska çocuk yavaş yavaş büzülür. Karın şişliği gaib
olur. Kemikler meydana çıkar. Bacaklar çarpılır. Elmacık kemikleri
gözükür. Artık hanımlar buna bin türlü isim takarlar.
Çocuk günün birinde bütün bu fena büyütmenin kurbanı
olarak ölür. Artık falan hanımın nazarı değdi de ondan öldü
mü demezler neler demezler…
Hele çocuğu ölmüş bir hanım ile mülakat ediniz bakınız
size ne acıklı şeyler anlatır:
– Ah hanımcığım neler yapmadık neler… Dünya kazan
biz kepçe… Evladımın derdine çare bulamadık. Aişe Hanım’ın
çocuğuna hiç bakmazlar yine iyi… Ah nasıl anlatayım:
Eller ayaklar çangul çungul kuyu çengeline benzedi
hanım karnı şişti. Hodda! gibi burnuna değdi hanım…
Babası desen gözünün içine bakar hanımcığım; dolabında
yemiş eksik olmaz kuş südünden başka her şey haz ı r; simitçisi
ayrı muhallebicisi ayrı salebcisi ayrı her gün kapıda!
Ağa babası desen fırından kaba kaba leblebi yavruma
götüreyim der cebceğizine kor getirirdi. Leblebicinin önünden
geçtikce hala hatırlıyorum…Ah derdim büyük hanımcığım
hangisini hangi birini söyleyeyim…
gele simit muhallebi saleb leblebi unu daha kim bilir ne
herzeler yedirmiş… Böyle validelerin elindeki çocuklar za’if
nahif olmaz da veyahud vefat etmez de ne olur!
Mini mini iken böyle pis boğaz alışan çocuk büyüdüğü
zaman hem arsız hem za’if nahif olur. Annesi haydi evladım
al şu parayı cami içine veyahud falan yere git oyna
kestane al şeker al bizi rahat bırak der. Valide çocuğa her
şeyi yememek için tenbihler verecek iken onu teşvik ediyor.
Sonra çocuk arsız oluyor. Muhallebici geçse bağırıyor: Anne
abla muhallebi isterim… Zır zır zırlıyor. Evvela anne
döğüyor çocuğa sus kara yılan sarı ise çıyan sarı Yahudi
tehdidiyle parayı vermiyor sonra yine bağırmaya başlayınca
naçar veriyor. Çocuk sözünü kabul ettirmeye alışan çocuk
durur mu ya ağzını burnunu çarpıtarak “ben on para
lide de “ah yumurcağın –babasının cinsine göre– Türk Arnavud
Arab damarı tuttu” gürültüleri ile vermeye mecbur
oluyor. Böyle çocuk arsızdır. Valide işte pis boğazlığı sayesinde
oğlunun ahlakını da bozdu. Bu fena huy bazen pek
fena ahlaklara kapı açar…
Boğazı ağrır ise çocuğun damağı kaldırılır başına sulu
papatya ile süt konup sarılır; papatyalar çocuğun şakağından
pis pis sızar. Mi’desi bozulur pamumcak oldu derler.
Attar Ahmed Efendi’den dut şurubu alarak içirirler. Bazısı
da kurbağacık oldu der mini mini bir kurbağa yaptırıp çocuğun
boynuna takarlar!
Nazar değer ise mini mini bir anahtar ile hurma çekirdeğinden
nalın yahud iğde çekirdeğinden kara kehribadan
ağızlık kırığı kaplumbağa kabuğu boynuna asılır.
Eğer dişleri çıkmıyor ise boynuna ölmüş at veyahud köpek
dişi asılır. Çocuk boynunda çangıl çungul bir çok şeyler taşır!
Çocuğun dişleri çıkarken taze soğan verirler. Çocuk soğanı
kemirir durur. Kadınların rivayetine göre çocuk dermiş
ki: – Ah annem benim dişlerimin ne kadar kaşındığını bilse
benim beşiğimi satar da soğan alır!..
Çocuğun su’-i terbiye ve i’tiyaddan salyası akar iyi olması
naryanın artmış suyunu içirirler. Öksürük olur ise köpeğin
yalağındaki su ile elma yıkayarak çocuğa yedirirler boynuna
at kestanesi asarlar!...
Daha neler neler… İnsan bunları yazarken hem güleceği
ve hem ağlayacağı geliyor. Bir hanımın çocuğu bağırıyordu
sancılanmıştı amma her gün böyle idi. Doktora göster
dedim ikna’a çalıştım. O derece cahil idi ki dinletemedim.
O bana anlatıyordu:
– Büyük çocuk bugün sancılandı. Çantalı ebe hanıma
götürdüm. Sağ olsun kulağı çınlasın; yıllanmış a’la yengeçli
sadef yağından sürmüşidi. Çocuğu bir a’lacana sıkı sıkıya
sardık terledi. Bir parça ben de başına süt sağdım. Hiçbir
şeyi kalmadı. Bunu da dur çantalı ebeye götüreyim..
Ebe hanımların koca ninelerin bir çok tefsirleri vardır.
Her biri hastalığı başka türlü teşhis eder. Çocuğun mi’desi
bozulur rahatsız olur… Her kafadan bir laf çıkar nihayet en
ziyade sözünü dinleten büyük hanım ma’hud sadasıyla: “A!
Çocuk karışık tütsülü…” deyince her şey anlaşılır.
çatarlar boğazını da bağlarlar. Atkı ile sıkı sıkıya bağlarlar.
Ayağına iki çorab ve bir numara büyük altı çivili burnu demirli
koca bir ayakkabı da giydirirler. Entarisi yerleri süpürür….
Nereye!
Haydi bakıcıya!... Bakıcı biçare kadınlara bir çok şeyler
tavsiye eder. Akşama eve dönünce çocuğun düştüğü yere
şerbet dökecekler ve “Alınız ağzınızın tadını veriniz oğlumun
şifasını….” diyecekler. Bakıcı da o akşam istihareye
yatacak da’vet yapacak rüküş hanıma soracak. Çocuk uğramış
bakalım ne olacak!..
Paralar verilir. Bazen kadınlar efendisinden zevcinden
gizli ecdaddan kalma nesi var nesi yok hepsini satarak bakıcıya
yedirirler. Keder ederim ki bazı cahil erkekler de kanarlar.
Bakıcı kadın veya efendi daha söyler bakalım ma’namda
ne göreceğim der ve taleblere başlar: Bir okka kırmızı
şeker iki okka beyaz şeker bir tutulmamış çömleğe konacak
ağzı bağlanıp getirilecek onlara şerbet yapılacak. Bir
şişede zeytinyağı ağzını mühürlerler; o Sarayburnu’ndan
atıldığı gibi Veysel Karani hazretlerine kadar gidecek. İki
tane de beneksiz tavuk bir tane de beneksiz beyaz kurban…
Validelerimiz çocukları için bakınız ne müşkilatlara tesadüf
ediyorlar. Şefkat hissiyat bizim validelerimizde eminim
ki her milletin validelerinden daha ziyadedir. Fakat yukarıdan
beri saydığım vahim tarz-ı terbiyeleri hep saflıklarından
cehaletlerinden ileri geliyor. Ben kabahatlerin hepsini kadınlara
atfetmekten ziyade hayat ve mevcudiyet-i ictimaiyye
ve medeniyyemizi bu girivelere sevkedenlerde memlekette
büyük mikyasda sefahet ve cehalet uyandıranlarda bulurum.
Kadın valide.. Ulvi kelimeler!... Onları hakīkaten teali
ettirecek biz erkeklerin her türlü müşkilat ve mezahime karşı
te’sis edecekleri “kız terbiyesi” … “kız mektepleri..”dir.
Bu herif kimdir ve kaç yaşındadır? Ben de layıkıyla bilemiyorum.
Fakat şu kadar diyebilirim ki: Bunu bilmek her
Osmanlıya vacibdir.
Ben kendi hisseme demek isterim ki “kapitülasyon” gayet
büyük ve ciddi bir Çarşamba Karısı’dır. Daha bir az yükseltmek
olur. Zira kapitülasyon insanların istedikleri şeylerden hiç
birini istemez: Müsavatı da istemez adaleti de istemez hürriyeti
de istemez insaniyeti de istemez kanun ve hükumet
buna mukabil sükuta mecbur oluyor.
Elbette böyle bir kuvvet karşısında her kim ne söylese
boştur. Bugün umum Osmanlılar terakkī ve teali etmek isterler
bu vatan uğrunda her şeylerini feda etmek isterler
bütün Osmanlı Milleti hayatı için her ne lazım ise bu uğurda
fedaya haz ı rdır fakat her ne tarafa teveccüh edecek olursa
önünde bir kapitülasyon beliyyesi sedd-i İskender gibi mani’
oluyor.
Şu halde her şeyden mukaddem bu herifi pek yakından
tanımalı doğrudan doğru bunun ile anlaşmalı lede’l-icab
bunun ile görüşmeli ve bu uğurda biraz fedakarlık göstermeli.
Ben bunun kuvvetini bir vak’a ile tasvir edeceğim bu
vak’a olmuş geçmiştir. Masal hikaye değil.
Pek yakından tanıdığım bir zatın Beyoğlu’nda tek bir
hanesi var. Onu kiraya veriyor bütün ailesi bundan gelecek
varidat ile geçinir. Bu hane o ailenin yegane sermayesi serveti
ve hayatıdır.
ecnebiler. Dostumuz bu haneyi kiraya verir kiracı tüccaran-ı
mu’teberandan Gospodin mösyö cenabları idi. Alelade
kiracı ile kontratolar yazılır bir aylık da peşin alınır. Ay
başı gelir Gospodin cenabları para vermez. Ayın nihayeti
olur para vermez iki ay geçer beş ay geçer mösyö cenabları
ha ha sallar şu suretle bir sene aylığı teraküm eder
zavallı hane sahibi para alamaz para isterse mösyö cenabları
aldırmaz belki de arada sırada zart zurt eder.
Nihayetü’n-nihaye mösyö para vermez haneden de
çıkmaz. Bu hal üzerine biçare Osmanlı hane sahibi
mahkemeye müracaata mecbur kalır ve müracaat eder.
Mahkeme de ber-muceb-i kanun mösyö cenablarına
celb kağıdı yollar fakat mösyö cenabları mahkemeye teşrif
buyurmazlar bir gün işi olur bir gün de başı ağrır öbür gün
de dişi bilmem neresi el-hasıl hane sahibi bu kere de aylarca
mahkeme kapısında sürünür.
Neticede herifi kemal-i ihtiramla bir para da almaksızın
kapitülasyon ağanın şefaati sayesinde bir buçuk sene ücrete
mukabil bir boş konyak şişesi terk etmek suretiyle hanesini
tahliye ettirmeye muvaffak olarak hanenin sahibi olduğuna
kesb-i kanaat eder. Bu gibi vekayi’ pek çok olup her sene
tekerrür etmektedir.
Bir Osmanlı ailesi bir buçuk sene aç kalmış kapitülasyona
malik olan yirminci asr-ı medeniyet sayesinde temeddün
etmiş milletlere hiçbir ziyan yoktur.
Bizim umur-ı ticariyye sınaiyye ve siyasiyyemiz dahi
kapitülasyon karşısında böyledir.
Biçare Osmanlılar her cihetten terakkī ve teali etmek
re olunuyor istememek kabil değil lakin ne çare ortalıkta o
menhus kapitülasyon var.
Kapitülasyon meydanda var iken hiçbir Osmanlı tüccarı
ecnebiye rekabet edemez. Rekabet değil ecnebi olduğu
yerde bir Osmanlı isbat-ı vücud edemez ederse bile yaşayamaz
zira Osmanlı için her türlü mevani’ her zaman var
ecnebi için ise hiçbir şeyler yok.
Bugün bir Osmanlı vapuru yine bizim Osmanlı Hükumeti
Liman İdaresi tarafından yüz bin çeşit tekalife ma’ruz
kalıyor vapurunuz ne kadar güzel ne kadar muntazam
olursa olsun yine bizim Liman İdaresi Osmanlı bayrağını
hamil olan vapuru istediği zaman seyr u seferden men’ ediyor
enva’-ı müşkilatı çıkarıyor… İnsan söylemeye haya eder.
Bizim Liman İdaresi yapıyor. Beri tarafda Yunan bandıralı
çürük bacalı mavnalar kapitülasyon ağa sayesinde
cayır cayır bizim paralarımızı alıyor. Daha neler oluyor! Şu
kalmıştır.
o menhus kapitülasyon önümüzde bir sedd-i İskender gibi
dikilmiştir.
Ne ticarette ne de sınaatte mes’ele-i hayatiyyeden hiç
birinde bizim için meydan yoktur.
Kapitülasyon karşısında biz i’dama mahkum her nevi’
tahkīrata ma’ruz ve her türlü haysiyet ve hukūk-ı insaniyye
ve hayvaniyyeden mahrum bir milletiz.
Kapitülasyon ağa da bize böyle bakar ve böyle mu’amele
eder. Avrupa medeniyetinin bize bahşettiği bir lutf u
diplomatları nazarında bu lutfun minnetdarıdır.
bunları tamamıyla öğrenmeli bu boyunduruğun altından
nasıl kurtulmanın çaresini düşünmeli aramalı! Bu babda
her ne gibi esbaba teşebbüs lazım ise her nevi fedakarlığı
Bu esasen her ne kadar hükumetin vazifesi ise de hükumet
bu vazifeyi pek çabuk ifa edemez edecek olduğu zaman
daha başka türlü müşkilata ma’ruz kalır ihtimal ki
fitnelere kadar meydan açılır.
Efrad-ı millet ve ahali ise bu mes’elede cüz’i bir fedakarlık
pabilirler?
Yapılacak şey pek kolaydır: Bizim muamelemiz hep ecnebi
bizim için bundan sonra göreceğimiz muamelelerde mukaveleye
yalnız bir şart ilave etmeli: Her ne gibi muamelede
olursa olsun encebi tarafından bir kefalet taleb olunacağı
zaman “Kefiliniz Osmanlı tebaası olacak” demeli. İşte ecnebi
zim muamelemiz sağlam kazığa bağlanmış olur hem müste’cirlerimiz
kiraları mah be-mah verirler vermediği halde
her zaman karşımızda kendimize tamam müsavi bir hasmımız
olur.
Kefil olacak zat Osmanlı olduğu gibi bizim de hukūkumuz
te’min olunur. Kefil bizim hakkımızı te’min edebilsin de
kim olursa olsun isterse Osmanlı Bankası olsun isterse başkaları;
yalnız kapitülasyon ağanın zir-i himayesinde olmasın.
Yalnız lede’l-icab bizim mahkememiz da’vet ettiği zaman
başım ağrıyor bilmem nerem ağrıyor diyemesin.
Beyoğlu’nda büyük mağazalar haneler apartmanlar kiraya
verilmekte olup bunların kısm-ı a’zamı Osmanlı mülkü
olduğu dahi muhakkaktır. Kiracıların da kısm-ı a’zamı ecnebi
olacağı şübhesiz. İşte bunlardan ber-vech-i kanun kefalet
taleb olunacağı zaman kanun nazarında kendimize müsavi
bir hasım bulundurmak için mecburiyet var bu şart ilave
olunduğu gibi mister müste’cir cenabları dahi bizim gibi
kanun nazarında bize müsavi kefil aramaya mecbur kalır
bu suretle bir derece o da müşkilata ma’ruz olursa hiç olmazsa
onlar da bizim gibi kapitülasyon ağaya husumete
başlar bizim ile beraber kapitülasyonun ortadan kaldırılmasını
onlar da isterler; sinyorlar mösyöler gospodinler misterler
de hiç olmazsa bizim düşmanımızın düşmanı olurlar.
Biz de bu suretle biraz himmet edersek bir tarafdan hükumetimiz
de kendi vazifesini ifa etmekte ihmal etmezse
memleketimizde kökleşmiş olan menhus kapitülasyon rahatı
münselib olduğunu görür kendini biraz toplar. Nihayetü’nnihaye
biz de kendi memleketimizin sahibi kendimiz olduğumuzu
hissetmeye başlarız.
rımız sayılır. Hükumet de bizim sözlerimize havale-i sem’ u
behemehal kapitülasyonun hatırı sayılacaktır. Her Osmanlı
Osmanlı bunu bilmeli bunun ile müsademe etmeli buna
mukabil her fedakarlığı göze aldırmalı zira bu mes’ele bizim
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Eylül
Yedinci Cild - Aded:
“Panteizm”e i’tiraz edenlerin “bu meslek netice i’tibariyle
ya tabi’iyyun yahud tasavvuf mesleğinde karar kılıyor”
dediklerini bundan evvel defeat ile söylemiş idik. “Panteizm”
hakkında böyle bir hüküm verildikten sonra tevalisi
zaruri olan diğer i’tirazların bit-tabi’ “panteizm”den ziyade
onun netayic-i zaruriyyesinden olmak üzere gösterilen bu iki
mesleğe aid olması lazım gelir; bu meslekler hakkında varid
olan i’tirazatın mufassalan yazılması da bizi saded haricine
çıkarır. Şu halde biz de ondan sarf-ı nazarla bahsimize cihet-i
teallukundan dolayı tasavvuf hakkında garbiyyun tarafından
serdedilen i’tirazattan hülasaten bahsedelim. Muhakemat-ı
akliyyelerinde fikr u nazardan başka rehber tanımayan
bu adamlar diyorlar ki: Tasavvuf mukteza-yı akla mütabaattan
süluk ittihaz eden kimselerin meslek-i mahsuslarıdır. Onlar
aklın girive-i dalale düşmesi imkanını nazar-ı i’tibara alarak
onun daima bu mahzuru tazammun ettiğini iddia ve bundan
dolayı muktezasına mütabaattan iba ediyorlar. Bu i’tikad
ashabının fikirlerine göre insan taharri-i hakīkat vadisinde
mukteza-yı akla mütabaat şeritasından ta’riye-i nefs ile
yalnız kalbe teveccüh ve ondan nebe’an eden sevaika iktida
etmedikce Cenab-ı Hak ile asla münasebatta bulunamaz.
Bu mesleğe salik olanlar aklı bu suretle mahkum-ı dalal
ettikleri sırada bir şeyden yani hakīkate hangi vasıta ile ve
ne suretle te’min-i vusul edildiğinden zahil oluyorlar. Zira
kalbin teveccüh ettiği herhangi bir hakīkat mutlaka aklın delaletiyle
sabit olmuştur. Vakıa aşk denilen halet-i vicdaniyye
ruhumuzu kabza-i teshirine aldığı zaman bütün melekat-ı
akliyyemize hakim oluyor. Hal böyle olmakla beraber aşkın
zatında idrak-i hakayık hassası yoktur.
Tasavvufa meyyal olan felasifenin hiss-i vicdanide vücudunu
raziyeden başka bir şey değildir. Fil-hakīka daire-i tecarib ve
müşahedatımızdan haric bazı hakayıka bizim de nev’an-ma
keşf ü şühud ile te’min-i vusul ettiğimiz vaki’ ise de bu da
doğrudan doğruya melekat-ı akliyyemize raci’dir.
Tasavvufun tazammun ettiği mahzur yalnız tahlil-i matlabdaki
sekamete inhisar etse idi pek o kadar ehemmiyeti
olmaz idi. Fakat tasavvuf aklın delaletine iftikardan udul ile
hakayık-ı evveliyye ve saireye yalnız delalet-i hissiyye ile
te’min-i vusul edilebileceğine kail oluyor.
Eğer hakīkat öyle ise akıl ve idrakin ne lüzumu kalır?
Mutasavvıfenin dedikleri yola gidildiği takdirde akıl ve
mantık kavaidinden hali olan hızane-i evham u hayalattan
bir takım türrehat zuhur etmeye başlar. Bundan başka şaibedar-ı
yeden i’raz edilecek olursa vicdaniyata müteferri’ hissiyat ile
sırf maddiyata müteallık olan hissiyat birbirinden ne vech ile
tefrik edilebilir?
Binaberin tasavvuf metafizik denilen kısm-ı felsefide asla
mevki’i olmayan bir hata-yı zihniden başka bir şey değildir.
Bu hata er geç bütün melekat-ı akliyye ve ahlakıyyeye istila
eder. İnsan onun delaletine iktida ile tabiat ve isti’dadının
fevkındeki meratibe irtika sevdasına düştükce daima sukūta
mahkum melekat-ı mahsusasından en mühimmini ta’til suretiyle
melekat-ı sairesini hüsn-i isti’mal feyzinden mahrum
olur. Tasavvuf umumiyeti i’tibariyle bir şekl-i dini tahtında
zuhur eder; ifratı hayret-i vehimane[ye] müncer olur; insan
kendisinde bir takım halatın zuhuruyla fenafillah mertebesine
cahedattan nefsini azade görür. Alem-i hariciyi istihkar eder.
Bu ise ataletin gayeti demektir. Mutasavvıfinden bazıları
kendilerini dini ahlakī her türlü kuyuddan vareste kılarlar.
yesine icra-yı te’sir ile onu mesaiden teb’id ü tenfir eden
mesalikin kaffesi insaniyet nokta-i nazarından merdud olmak
lazım gelir. Fenelenon ile Madam Guion’un meslekleri
her ne kadar bu mehaziri mutazammın değil iseler de akl ü
Katolik Kilisesi tarafından bi-hakkın mahkum edilmişlerdir.
serdettikleri i’tirazat bu ve bu gibi i’tirazlardır. Nokta-i nazar
bundan ibaret olunca bu i’tirazların vürudu pek tabiidir.
Ancak vicdaniyatı tasdik ettikten sonra onların nefs-i natıkaya
olan te’sirlerinden zahil olmak doğru olmasa gerektir.
Onları yalnız kağıd üzerinde görmek yahud hafızaya
nakşetmekle tazammun ettikleri halatı zevkan bilmek beyninde
büyük fark vardır. Bir hiss-i vicdani bir infial-i nefsani
birçok şuunun tecellisiyle memlu bir alem-i diğerin miftahıdır.
Her i’tiraz nokta-i nazara tabi’ olduğundan bu i’tirazların
da öyle olması zaruridir. Binaenaleyh herkes onları
kendi nokta-i nazarına göre muhakeme ile ya red yahud
kabul eder. Orası bize lazım değil; biz yalnız bahsimize
cihet-i teallukundan dolayı onları hulasaten naklettik.
Fakat garibi şu ki kendi tasavvuflarını bu suretle batıran
Frenkler sonra felsefeye kelama dair binlerce kitaplar te’lif
bunları medreselerinde tedris ediyorlar. İçlerinden nice nice
feylesoflar yetişiyor. Bunların kimi maddiyat kimi ma’neviyat
mesaileri hayat-ı maddiyyece bazı fevaid te’min ettiği
cihetle onu bir tarafa bırakalım; fakat ma-fevka’t-tabiiyyat
mesailin halline vakf-ı hayat ile birçok eserler te’lif ediyorlar;
bu eserler cihan-ı ma’rifette büyük büyük inkılablar vücuda
getiriyor. Her şey sırf maddi bir nokta-i nazardan düşünülecek
olursa bunların ne lüzumu ne ehemmiyeti kalır?
Zurefadan birinin dediği gibi: Yeryüzünde bir yemek keşfetmek
gökyüzünde bir seyyare keşfetmekten daha hayırlı daha
faideli olmaz mı?
Keza bir şair çıkıyor üslubundaki cezalet fikrindeki
ulviyet ve letafet milyonlarla kulubu teshir ediyor; her şiir
maddi bir gayeti tazammun etmez ictimai bir inkılab vücuda
getirmez ya. Şiir olur ki semadan zemine inmez. Onun
ulviyetini temaşa için bütün enzar semaya teveccüh etmeye
mecbur olur. Maddi gayetler o gibi bedayiin yanından bile
geçmez. Onlarda bu gayetleri aramak onların sümüvv-i şanına
nisbetle pek adilik pek bayağılık olur. Halbuki onlara
ne bakkal beş para verir ne de kasap! Beş franklık bir kaime
konulacak olursa hiç şübhe yok ki beş franklık kaime
hepsinden ağır basar.
Nasuta nazır bir gözü lahuta çevirmek ne kadar müşkil
müşkildir. Her şeyde maddiyatı ileri sürüp insanın ma’nevi
rüp cesedini yaşatmaya kalkışmanın aynıdır. Birinin imkanı
varsa diğerinin de vardır.
Hal böyle iken frenklerin velev ki kendi tasavvufları
hakkında olsun bu kadar umumi bir lisan-ı kadh u mezemmetle
Hoş maksadımız onu müdafaa olmadığından sözün bu kadarı
bile zaiddir ya. Ne ise “el-kelamü yecürrü’l-kelam” sözünün
mazmunu bizi de hükmüne mağlub etti. Onların tasavvuflarıyla
“panteizm”lerinin esası ne olursa olsun orası
bize lazım değil. Yalnız şunu söyleyelim ki muhakkıkīn-ı
sufiyyenin meslek-i hass-ı irfanları olan vahdet-i vücudun
esası tasavvuf tasavvufun esası da vahdet-i vücuddur. O
meslekte yetişen yüzlerce eazımın ef’al ü akvali buna
şahiddir. Bunların kimi galebe-i istiğrak anında; kimi sahv ü
sükun zamanında türlü türlü sözler söylemişler ki hepsinin
neticesi vahdet-i vücuda varıyor. Bistami’nin “Subhani ma
a’zame şani” Hallac’ın “Ene’l-hak” demesi bu kabildendir.
Bu zevat-ı kiramın kaffesi tarik-ı hakta kat’-ı meratib-i ma’rifetle
maksad-ı asliye nail olan ahyar-ı ümmettir. Sözleri
mücahedeleriyle müşahedeleri neticesidir. Onlar söylemişler
fakat niçin söylediklerini söylememişler; bazıları da hem
söylemiş hem de niçin söylediğini söylemiş bu sözlerin niçinini
arayanlara erbab-ı fikr u nazar denir. Bunların vadileri
başka olduğu gibi onların da vadileri başkadır. Ne zaman
vahdet-i vücuddan bahsolunursa vadi-i bahs ale’l-ekser kaliyat
vadisidir haliyat vadisinde fikr u nazar sahibine veda’
eder. Ashab-ı halin halini anlamak için o hale mahal olmak
şarttır. Yoksa söylenen sözler avaze-i tabl-ı tehi kabilinden
olmak derecesini geçemez. Nitekim bizim sözler de o kabildendir.
Ashab-ı hal o kimselerdir ki:
Kıt’asının mazmunu onların hulasa-i halleri
kavl-i celili hüccet-i katı’a-i kemalleridir. Binaberin
biz de bu mes’elenin hale aid cihetini ashabına terk ile yalnız
kale dair olan kısmından bahsedeceğiz.
* * *
Bundan evvelki fasıllarımızda cihan-ı mütemeddinde
gördüğümüz bütün terakkiyatın istinadgahı olan medeniyet
esaslarını temhid ettik; o esasların usul-i İslamiyye’nin bir
cüz’ü olabileceğini hatta bir nazar-ı tedkīkın onları bu usulden
eyledik; sonra müslümanlıktaki bu esasların kavanin-i hilkate
kavanin-i hayata inkarı kabil olamayacak derecede mutabık
gelmesi haysiyetiyle asla tebdil ü tağyire ma’ruz kalamayacağını
berahin ile gösterdik; nihayet alemde görülen
bütün terakkiyatın fikr-i beşer tarafından sebil-i kemali tayy
ka bir şey olmadığını işin akibet din-i mübin-i İslam’ın fani
baki her iki saadeti her iki rahatı kafil bir kanun-ı umumi
olduğunda bütün ukala-yı beşerin ittifak etmesiyle neticeleneceğini
söyledik.
Evet İslam o din-i umumidir ki insaniyet durdukça payidar
olacaktır; o kanun-ı ilahidir ki hukema-yı alem tarafından
binlerce seneden beri aranmaktadır. Bütün milletlerin
ukalası a’sar-ı maziyyeden beri umumi bir din-i hak taharrisinde
hem ma’nevi olan ruhun hacatını te’min edecek her ikisinin
metalibini bir kanun-ı adil muktezasınca yerleştirebilecek
sonra bu matlab arasında öyle bir nisbet icad edecek
ki biri için diğerine tecavüze imkan kalmayacak.
Evet ukala-yı milel bu işe pek ziyade ihtimam ettiler. Bu
gayeti bulmak için her tarafa baş vurdular. Zira onlar biliyorlardı
ki ruh ile bedenden mürekkeb olan insan bu iki
cevherin metalibini tatmin hususunda kemal-i i’tidale riayet
etmeyecek olursa birinin metalibinde ifrata düşer; bunun
neticesi olmak üzere de vazife-i hayat haleldar olur; o da
kendisini öyle müdhiş bir cereyana kaptırır ki sonunda bir
haile çarparak; varlığından bile bihuş kalır. Nihayet ebna-yı
nev’inin başına bir musibet kesilir yahud onların arasında
sakat bir uzuv olur.
Hisden sonra delil hadisat-ı tarihiyyeden sonra burhan
olamayacağı için bütün bu ukala gördüler ki ruhun metalibi
cevherin münkad olması lazım gelen kanun-ı muhkemin
dairesini çizmeyen bütün mezahib milletleri iki kısma ayırır
ki bunların aralarında şurişler fitneler kıyamlar uzun müddet
devam ederek nihayet bir tarafın galebesiyle hatime-pezir
olur. Bu taraf-ı galib hürriyet-i mutlakayı elde ederek önünde
savletini ta’dil edecek bir mania görmedi mi artık o
ta düşer akıbet tabiatın bir sayhası onu geriye çevirir ki o
zaman bir varmış bir yokmuş sözüne ma-sadak olur. Tarih-i
akvamı tetebbu’ edenler bu hakīkatleri pek vazıh bir
surette göreceklerinden biz burada tafsile lüzum görmüyoruz.
Bize gelince böyle ruh ile cismin metalibini bir suret-i
adilede tevfik edecek birinin salahını diğerinin salahına
merbut bulunduracak bir din-i umumi taharrisi hususunda
hukemaya en evvel hak verenlerdeniz. Zaten beden gibi
ruhun da muhtelif birtakım hastalıklara şifalara ma’ruz olduğunu
dikçe vücudunu mühlik bir takım avarız-ı tabiattan muhafaza
edemeyeceği gibi ruhunu da emraz-ı ma’neviyye gavailinden
sıyanet için hıfzıssıhha-i ruh kanunu denilen bir
kanuna vakıf olması şarttır. İmdi insanı vücuda getiren bu
mevzu’ olduğu için her ikisinin sıhhatinden bahseden kanunların
aralarında bir münasebet mülayemet bulunmak
lazımdır. Ta ki birinin muktezasınca hareket olunduğu surette
diğerine zarar iras edilmiş olmasın.
götüremeyecek bedihiyat sırasına geçmiştir. Zira mevcudat
bunun sıhhatine bir şahid-i adildir. Zaten Avrupa ulemasını
diyanet-i tabiiyye ismiyle bir din vaz’ına sevkeden saik de
bu hakīkatten başka bir şey değildir. Hakayık-ı ilmiyye ve
felsefiyye üzerine te’sis olunan bu yeni dinin en başlı esaslarını
Karo’dan mücmelen nakledeceğiz:
“Diyanet-i tabiiyyenin esasları bir ilah-ı muhtarın vücuduna
avalim-i kevniyyeden ve nev’-i insaniden mütemeyyizdir.
Cism-i insanide zeka hürriyet sıfatlarıyla muttasıf bir ruh
vardır ki müddet-i imtihanını geçirmek için bu beden-i maddide
mahbusdur. Bu ruh için sakin olduğu cismi tathir ederek
semaya doğru yükselmek mümkün olduğu gibi hak-i
mezellete düşürmek de kabildir. İdrakin mevkii histen yüksektır:
Bütün diğer hürriyetlerin menşei olan hürriyet-i ahlakıyye
başı boş bırakılmayarak i’tidalin nüfuzu altına tevdi’
edilmelidir. Ahlak-ı fazılaya kendi ism-i hakīkīsi verilmelidir
ki o da imtihan ve ibtiladan ibarettir. Kezalik garaz-ı hakīkīsi
ta’yin olunmalıdır ki o da ruhu tedricen alaik-ı cismaniyyeden
tahlisdir. Daha sonra kanun-ı terakkīyi i’tiraf etmek
gelir. Maamafih insaniyetin yalnız saadet-i maddiyye cihetindeki
terakkīsi gözedilip de bu saadeti pak bir hale getirecek
olan temayülat-ı fazıla bir tarafa bırakılmamalıdır.”
Şüphesiz diyanet-i İslamiyye’nin esaslarına dair yukarıki
fasıllarında söylediğimiz sözlerle diyanet-i tabiiyyenin şu
kaidelerine nazar-ı im’anla bakanlar ıyanen göreceklerdir ki
Müslümanlık a’sar-ı kadimeden i’tibaren zamanımıza gelinceye
kadar gelip geçen hukemanın bin can ile taharri ettiği
gaye-i amalin ta kendisidir. Şu hakīkati idrak eden nazar-ı
yetin sebil-i terakkīde atmakta oldukları hatvelerin diyanet-i
görerek medhuş kalır. Nihayet Müslümanlığın Halik-ı Zülcelal
tarafından beşeriyetin pişgah-ı tealisine vaz’ olunmuş bir
gaye-i amal olduğu; günün birinde o gayeye vusul için icab
eden isti’dadın kendi fıtratına mevdu’ bulunduğu hakkıyla
teeyyüd eder.
Hem o nazar-ı im’an kavm-i Arab içinde hadis olarak
bir zamanlar vahşetin gafletin müntehasında bulunan o
milleti .
paye-i bülendine kadar i’la
eden inkılab-ı müdhişin hikmetini şimdi anlar.
Alem-i İslam dokuzuncu asr-ı miladi imtidadınca ilmen
medeniyeten evc-i terakkī ve tekamüle doğru ilerlediği esnada
Avrupa debdebe-i ihtişam-nümunuyla bugün bizi
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
duçar-ı beht ü hayret eden bu cihan-ı ma’rifet; kesif bir kabus-ı
cehl ü ta’assub altında kıvranıyor eziliyordu.
Bir tarafdan derebeyler krallar; diğer tarafdan kardinaller
papalar; rekabet edercesine bir guşişle; halkın mevcudiyet-i
hayatiyyelerini kemiriyorlar kuvve-i müfekkireyi mahvetmek
bun korkunç girdablarına doğru sürüklüyordu.
Cehalet ta’assub ve sefaletin müdhiş bir piştarıdır. Zulmet-i
cehaletten bi-hakkın istifade edebilmek usulünü pek
güzel tatbik eden gaddar prensler ma’tuh papazlar bilaperva
muttasıl halkın uruk-ı hayatiyyesini emiyor hürriyet-i
şahsiyyelerini çiğniyorlardı.
Avrupa barbarları zulm ü sefalet ve cehl ü ta’assubun
merhametsiz pençeleri altında kıvranıyor inliyorlar arz-ı şikayet
edecek; esbab-ı tahlis öğretebilecek bir merci’ bulamıyorlardı.
Halbuki aynı zamanda şark; medeniyet ve adalet-i İslamiyye
sayesinde bir gülbün-i saadet bir şükufe-zar-ı irfan
halinde idi.
Avrupa kıt’asında ilim ve ma’rifet namına papazların
ezberledikleri birkaç parça dua kardinallerin mahsul-i vehmiyyatı
olan hurafat ve rivayattan başka bir şey yok idi.
Avrupa bütün ma’nasıyla bir vahşet-abad-ı cehalet bir meşher-i
larda idi ki cenubdan Cebel-i Tarık’ın mavera-yı şevahikından
tulu’ eden neyyir-i İslamiyet Endülüs hıttasını Vizigot
payitahtını rengin nurlara nur-ı irfan ü ma’rifete gark
etmeye başlıyordu.
Tarih gösteriyor ki milel-i galibe zir-i tabiiyyete aldıkları
akvama yalnız siyaseten ve maddeten hakim olabilirler. Millet-i
mağlubenin ma’neviyatına hakim olabilmek için müstevlilerin
kuvvet ve haşmet-i maddiyyece olduğu gibi ilmen
ve medeniyeten de taht-ı hükme aldıkları kavmin fevkınde
bulunmaları icab eder. Aksi takdirde millet-i mağlube çok
geçmeksizin ma’nen millet-i galibe kuvvet ve nüfuzunu elde
edebilir.
liva-yı muazzam-ı Muhammedi altına sığınan milletlerin
maddiyat ve ma’neviyatına ve hatta vicdanlarına bile hakim
olabilmişlerdir. İbni Nusayr’ın Endülüs’e ayak basdığı tarihden
lisan-ı mader-zadlarını bırakmışlar hepsi Arabca tekellüme
başlamışlardı. Lisan-ı mahallinin metruk bir hale gelmesi
Avrupa’ya kadem-zen-i istila olan İslamlar; İspanya’yı
cehalet-i mutlaka içinde bulmuşlar fakat vazife-i ta’lim ve
şarktan garba bir seylabe-i ma’rifettir ki akmaya başladı.
Fariza-i hac alem-i İslamın en mühim vesait-ı tenviriyyesindendir:
Endülüs’den kalkarak arz-ı Hicaz’a koşan muvahhidin
avdette memleketlerine tatlı hatıralarla beraber rengarenk
bu ziyaretler bilahare ilmi seyahatlerle tetvic edilmeye başlandı:
Muhammed bin Abdun tarih-i hicrisinde şarka
seyahat ve daru’l-irfanlarda iktisab-ı ma’rifet ettikten sonra
Endülüs’e avdet eylemişti. Şarkın en bülend nasiyelerinden
“Yunus bin Haran” Endülüs’e azimet ve oralarda neşr-i ulum
ve icra-yı tababetle iştigali ihtiyar eylemişti. Yunus Ahmed
ve Ömer namındaki mahdumlarını ikmal-i tahsil etmek
üzere Bağdad’a göndermişti. Bu iki genç Endülüs’e avdetlerinde
fenniyyeyi neşr u ta’mime çalışmışlardır. Endülüs halifeleri
birçok ihsanlar in’amlar bezl ve büyük büyük fedakarlıklar
ve da’vet ediyorlardı.
Daha dokuzuncu asr-ı miladide tab’an pek nezih bir şair
olan Abdurrahman-ı Sani’nin sit-ı ma’arif-perverisi iklim-i
şarkı doldurmuştu. Pek çok erbab-ı ilm ü deha fevc fevc
Endülüs’e koşuyorlardı.
Fakat Endülüs ancak onuncu asr-ı miladidedir ki Bağdadla
lende vasıl olabildi.
Dördüncü asr-ı hicri medeniyet-i İslamiyyenin İspanya’da
en ziyade şa’şa’a-dar olduğu bir devr-i alidir.
Hilafet-i İslamiyye’nin garb evreng-i haşmetini müte’akıben
asrın en parlak zamanlarını teşkil eder: Abdurrahman-ı Salis
ve Hakem; edebiyat fünun ve sanayi’in en samimi muhibbi
en nafiz müşevvik ve mürevvici idiler.
Abdurrahman-ı Salis Avrupa hükümdarlarından mu’asır
bulunduğu zevatın ekserisiyle münasebat-ı dostanede
bulunuyordu. Almanya İmparatoru Büyük Otto’nun südde-i
hilafete i’zam ettiği hey’et-i sefaret Endülüs’de pek parlak
bir surette istikbal edilmişti.
tarih-i ulumda haiz-i ehemmiyet vekayi’dendir. Abdurrahman
devrinde Kurtuba’da teşekkül eden hey’et-i fenniyyenin
tıb şu’besi Ebu Osman Cezzar Muhammed bin Said
Abdurrahman bin Haytan ve Ebu Abdullah gibi zevat tarafından
Abdurrahman-ı Salis inşasına muvaffak olduğu müessesat-ı
aliyye miyanında Vadi’l-kebir’in sahil-i dil-pezirinde inşa
edilen “ez-Zehra” Sarayı’yla Kurtuba’da bina olunan tıb
fakültesini zikredebiliriz.
Bu fakülte Avrupa’da bina edilen ilk darülfünun-ı tıbbi
olduğu cihetle tarih-i ulumda cidden haiz-i ehemmiyyettir.
Ez-Zehra zahiren bir saray-ı muhteşem fakat hakīkatte
bir şükufe-zar-ı irfan idi. Hatta meşhur Ebu’l-Kasım’ın “ezZehravi”
lakabıyla iştihar etmesi burada perverişyab-ı kemal
olmasından neş’et eylemiştir. El-Hakem pederinin bi-hakkın
varis-i şan u irfanıdır. “Abdurrahman”ın icraat ve mesleği
kemal-i ciddiyetle Hakem tarafından da ta’kīb edilmiştir.
Hakem her tarafa ve bilhassa o vakitler merkez-i inşia-ı
ma’rifet olan şarka erbab-ı fazl u kemalden müteşekkil
hey’etler i’zam eylemişti. Hey’at-ı mezkure gittikleri mahallerde
meşahir-i ulemanın müellefatını cem’ ve istinsah ederek
Endülüs’e nakletmeye me’mur idiler.
Hakem erbab-ı ilme karşı fevkalade lütufkar davranırdı.
Mesela Kitabü’l-Egani müellif-i şehiri Ebu’l-Ferec-i Isfahani’ye
bin lira atiyye göndermişti. Hakem’in sarayında asar-ı
nadire-i ilmiyyeyi istinsah etmekle mükellef müte’addid katibler
vardı.
Endülüs’de te’sis edilen kütübhaneler cihan-ı medeniyyetin
en kıymetdar eserlerini cami’ ve dünyanın hiçbir tarafında
emsaline tesadüf edilemeyecek derecede zengin idiler.
Hakem’in sarayındaki kütübhanenin yalnız katalogları
kırk dört büyük cild teşkil ediyordu.
Casiri’nin ifadesine nazaran mevcud kitapların adedi altı
yüz bin cildi mütecaviz bulunuyordu. Hişam devrinin en büyük
en necib sima-yı irfanından olan mücahid-i şehir Hacib
el-Mansur erbab-ı ilm ü fenni taht-ı himayesine alır onlarla
hem-bezm-i ülfet olmaktan fevkalade mahzuz olurdu. Leon
Afriken ve Conde’in beyan ettikleri vechile Ebu’l-Kasım-ı
Zehravi Mansur’un en samimi eviddasından idi. Bir tarafdan
bizzat halifeler diğer tarafdan ümera ve erkan-ı hükumet
tarafından gösterilen teşvikat-ı ilmiyyenin semerat-ı
nafiası pek çabuk iktitaf edildi. Endülüs hıttası erbab-ı irfanı
arasında bülend nasıyeler bariz simalar yüksek dehalar i’tila-nümun
olmaya başladılar.
Meşhur Ebu’l-Kasım-ı Zehravi ile tarih-i tabii ulemasından
leme bin Ahmed Ebu’l-Kasım Mecriti gibi zevat bu büyük
simalardandır.
Abdurrahman-ı Salis ve el-Hakem’in maiyyetleri erkanı
saray me’murları kamilen erbab-ı ilimden intihab edilmişlerdi.
Makam-ı vezarete intihab edilen zevat miyanında
meşhur alimlerin esamisine tesadüf olunuyor.
Riyazi-i şehir Mesleme bin Ahmed Endülüs’de ilm-i
hey’et ve fünun-ı riyaziyyeyi ihya ve neşr eden e’azımdandır.
Halka-i feyzinde yetişen erbab-ı deha terakkıyat-ı
fenniyeye şayan-ı tebcil hidemat ibraz etmişlerdir. Mesleme’nin
bu gayur telamizinden beşinci asr-ı hicride bahsedeceğiz.
Medeniyet-i İslamiyyenin Avrupa’da ilk naşiri olan
meşhur Gerbert Bu zat bilahare “İkinci Sylvestre” namıyla
papalığa kadar irtika eylemiştir. Bu asırda Barselon’da ikamet
ve Mesleme’nin mekteb-i irfanına müdavemet ediyordu.
Gerbert Endülüs’de ikmal-i tahsil ve Avrupa’ya avdet
ettikten sonra “Rims” başpiskoposu iken; Mesleme’nin ilm-i
hey’et ve riyaziyata aid iki eserini Latince’ye tercüme eylemiştir.
Gerbert gibi pek çok Avrupa gençleri Endülüs medaris-i
deniyet-i hazıranın esaslarını vaz’ u te’sise çalışmışlardır.
Hulasa dördüncü asr-ı hicride Endülüs’de ulum u fünun
o kadar metin esaslar üzerine istinad ettirilmiş idi ki a’sar-ı
müte’akıbede zuhur-yafte olan teşettütler bile seyr-i seriine
hail olamadılar. Bilakis a’sar-ı taliyyededir ki ulum u fünun
Amerika ekabir-i ulemasından meşhur Draper Avrupa’nın
şeklinde yazılmıştır.
Terakkıyat-ı Fikriyyesi Tarihi Histoire du developpement
rın terakkıyat-ı medeniyyeye olan hidemat-ı mebruresinden
ve bu münasebetle Endülüs medeniyet-i İslamiyyesinden
bahsederken diyor ki: “İslamlar İspanya kıt’asına geçer geçmez
Avrupa efkar-ı umumiyyesinde amik bir te’sir husule
getirmeye muvaffak oldular. Bu te’sir İtalya sistemini sarsmaya
başladı.”
bilmek için Avrupa’nın o vakitki ahval-i umumiyyesine bir
nazar atf ve Endülüs fatihleriyle Avrupa h ı ristiyanlarının ahval-i
Avrupa’da Roma medeniyetinin nüfuz edemediği mahallerde
meskun ahali nim-vahşi bir halde idiler. Ot ve samanlarla
örtülmüş kulübelerde ikamet ve av etleriyle tegaddi
ediyorlardı. Sayd ü şikar edemedikleri zamanlar bakla burçak
ve ot kökleri eklederek def’-i cu’a çalışırlar ve elbise yerine
hayvanat derileri iktisa ederler bunları ekseriya tathire
bile lüzum görmezlerdi.
Kralların eyyam-ı resmiyyede bindikleri gerduneler iki
öküzle cerredilir adi bir arabadan ibaretti. Esirler ucu çivili
sırıklarla öküzleri muttasıl dürterek arabayı sevkederlerdi.
Avrupa H ı ristiyaniyet’i kabul ettikten sonra tamamıyla
bir cihan-ı ta’assub halini aldı. Esasından tahrif ve ifsad edilmiş
olan bir dinde H ı ristiyanlık ca-yi kabul bulabilen her
şeye inanılıyordu.
E’izzenin elbiseleri metrukat-ı mukaddeseleri birer menba’-ı
keramet hükmünde idi. Halkın cehl ü ta’assubundan
bil-istifade papazlar da bütün gayret ve şeytanetleriyle ihtirasat
ve menafi’-i zatiyyelerini te’mine çalışıyorlardı.
Ruha ıztırab-bahş olan bu barbarlığa dair daha ziyade
tafsilata girişmeyerek Avrupa’nın cenub-ı garbisine az bir
zaman sonra huzemat-ı şa’şaadarıyla cihanı tenvir edecek
bir kıt’aya tevcih-i nazar edelim: İslamları Endülüs fethine
teşvik eden ahval ve esbab neden ibaretti? İspanya’da Aryus
Mezhebi Ortodokslar tarafından tamamıyla tahrib edilmişti.
Bilahare Ortodokslar da aynı cezaya uğrayacaklardı. Elli
bin Yahudi ailesini memleketten nefy ü ihrac eden İmparator
Adrien’den sonra Endülüs’de Yahudiler yine harikanüma
bir surette tezayüd etmişlerdi pek güzel tahmin ve
takdir edileceği vechile Yahudiler Ortodokslar tarafından
merhametsizce mu’amelata ma’ruz kalıyorlardı.
Daha evvel doksan bin nüfus vaftiz olmaya icbar edilmiş
Katolikliğin ağır boyunduruğu altına sokulmak istenilmişti.
Bir defa vaftiz edilen şahısdan kiliseye ebediyyen sadakat
bekleniyordu.
Gotların hükumet-i mutlakası kabul edilmiş ve Rodrik
eslafının varisleri hukūkunu gasbederek evreng-i saltanata
oturmuştu. Got zadeganı ta’lim ü terbiye görmek üzere evladlarını
Tuleytula’ya göndermeyi adet etmişlerdi. Afrika’daki
Ceuta Valisi Kont Julianus’un hüsn ü anıyla şöhretşi’ar
kerimesi de bu suretle Tuleytula’da bulunuyordu.
Kral Rodrik kontun kerimesinin mehasin-i dil-firibine
meftun olmuş ve hüsn-i suretle nail-i visal olamayacağını
anlayarak kızı cebren hükmüne ram etmek istemişti. Kız
pederini keyfiyetten haberdar etti.
Julianus bu haber-i müdhişi duyar duymaz ye’s ü nevmidi
ye bağırmıştı.
Kont zahiren hiddetini kezm ederek İspanya’ya geçti.
Tuleytula Başpiskoposu Oppas ve gayr-ı memnun kenise
hey’etleriyle Rodrik aleyhine akd-i ittifak ettikten sonra
kralın şübhesini bile celb etmeksizin kızıyla birlikte Afrika’ya
avdet eyledi. Afrika’ya vusulünü müte’akıb Musa bin Nusayr’le
muhabereye girişerek İspanya fethine teşvik etmeye
başladı. Kont bu teşebbüse bizzat kendisinin de iştirak
edeceğini va’d ü iş’ar ediyordu. İbni Nusayr Halife’den müsa’ade
radan Tarık bin Ziyad ordu-yı İslamın piştarlarıyla boğazı
geçti.
sene-i miladisi Nisan’ında idi ki Tarık; el-yevm namını
taşıyan cebele muvasalat eyledi. Harbe ibtidar edilir
edilmez Rodrik’in bir kısım ordusu Tuleytula piskoposuyla
birlikte cündiyan-ı İslama iltihak eylediler. Kısm-ı mütebakī
ani bir havf ü hirase duçar olarak firara mecbur oldular.
Esna-yı hezimette Kral Rodrik de Vadi’l-kebir nehrinde boğuldu.
Tarık bu muzafferiyet üzerine sür’atle şimale doğru
sa bin Nusayr da müte’akıben İspanya’ya vürud eyledi.
Endülüs kıt’asını kamilen zabta muvaffak oldular.
Musa’nın fikri Fransa Almanya ve İtalya’yı da feth u
kat Tarık’la aralarında husule gelen bürudet üzerine Suriye’ye
celb edildiğinden maksadını mevki’-i fi’le vaz’ etmeye
muvaffak olamadı.
Fransa ve bütün Avrupa’nın eyadi-i İslamiyyeye geçmesine
mani’ olan şey Şarl Martel’in kılıcından ziyade ümera-yı
Arab arasında zuhur eden nifak ve ittifaksızlık olduğu
şüphesizdir!..
Emeviye hanedanının sukūtu esnasında sene-i miladisinde
bu hanedanın son necli bulunan Abdurrahman
şevkle istikbal edilerek makam-ı emarete geçirildi. Abdurrahman
Kurtuba’yı merkez-i hükumet ittihaz eyledi. Abdurrahman
yalnız emir ünvanıyla iktifa etmiş ve merkez-i İslamiyyet
olan Bağdad’a karşı bu suretle izhar-ı hürmet etmek
Endülüs Emevileri de Bağdad Abbasileri gibi edebiyat
ve fünunun hami ve müşevvikı sıfatını ihraz eylediler. Abdurrahman
dahili karışıklıkları ber-taraf ve hükumetini te’yid
ettikten sonra Şarlman’la akd-i i’tilaf eyledi.
tebcil ve parlak vazifelerine başladılar.
Endülüs halifeleri de Asya emiru’l-mü’mininlerinin meslek-i
misi sıfatını ihraz ve nezahet ve dirayetleriyle Avrupa’nın o
vakitki prensleriyle büyük bir tezad teşkil ediyorlardı.
Zir-i idarelerinde Kurtuba aksa-yı umran u refaha vasıl olmuştu.
Şehir iki yüz bin haneyi mütecaviz ve bir milyondan
ziyade nüfusu cami’ olup sokakları muntazam ve caddeleri
düz ve geniş idiler.
Gurub-ı şemsi müte’akıb sokaklar fenerlerle tenvir edilirdi.
Bu sokaklarda aynı istikamette on mil mesafe kat’ olunabilirdi.
Halbuki yedi yüz sene sonra bile Londra’da sokakların
umumi surette tenviri henüz mechul idi.
Caddelerde muntazam parkeler tefriş edilmişti. Halbuki
Paris’de; hanesinden çıkan bir adamın topuklarına kadar
çamura batmaması için daha dört asır geçmek lazımdı.
Gırnata Sevilla Tuleytula terakkī ve umran hususunda
Kurtuba ile rekabet ediyorlardı. Hulefanın sarayları pür-ihtişam
ü debdebe idiler. Ümera-yı İslamiyye o vakitki Fransa
Almanya ve İngiltere hükümdarlarının ikametgah-ı sefilanelerine
bir nazra-i hakaret fırlatmakta haklı idiler.
Fil-hakīka Avrupa hükümdaranı sarayları o kadar intizamsız
larından; ateş yakıldığı zaman dumanlar ancak; Hind vigvamlarında
olduğu gibi; çatı arasında açılmış deliklerden
çıkardı. İslamlar Avrupa’ya geçtikleri zaman şarkın her türlü
alayiş-i mutantanasını da birlikte getirmişlerdi: Müdebdeb
konaklarını; ya açık bir mahalde künbed-i laciverdi-i semaya
doğru i’tila-nümun olacak surette veya latif bir meşcerenin
ağuş-ı hafasında inşa ederlerdi.
Mücella mermer balkonlar portakal ağaçlarıyla mestur
mu’allak hadikalar sıcak mevsimlerde birer haclegah-ı sayedar
olan latif kameriyeler şelalelerin mecari-i müzeyyeneleri;
tavanları müzehheb ve rengarenk billurlarla nazar-pira
bir manzara arzeden ve daimi çağlayanların hasıl ettiği
ruh-nüvaz bir serinlik içine gömülen istirahat salonları; zemini
duvarları tezyin eden kıymetdar mozayikler İslam hanelerine
bir letafet-i bedayi’-pira bahşederlerdi.
Bir tarafda berrak suları huzemat-ı şerare-paş suretinde
fışkıran bir çeşme yavaşça tanin-dar bir havuza dökülerek
esrar-amiz zemzemeler hasıl eder ötede; şükufe-zar hadikaların
serin havalarını sevke mahsus vantilatörlerle mücehhez
sayfiyeler yükselirlerdi.
Mesakin-i şitaiyye; duvarların içerilerine oyulmuş mecralar
vasıtasıyla alt kat kubbeleri altına mevzu’ chauffage
santrallerin gönderdiği mu’attar sıcak havalarla teshin edilirlerdi.
Duvarlar hiçbir vakit doğrudan doğruya ahşab kaplamalarla
örtülmez; behemehal arabesk oymalar latif kır
alemlerini musavvir bedi’a-nüma manzaralarla tezyin edilirlerdi.
Köşeleri maharetli kalemkarlar taraflarından müzehheb
kornişlerle tezyin edilmiş olan tavanlarda bin seksen dört
lamba alabilecek cesamette vazolar bulunurdu.
Narin mermer sütunlar; tahammül ettikleri ağır kütlelerle;
züvvarın nazar-ı hayret ve istiğrablarını celb ederlerdi.
Sultanların hususi ikametgahlarındaki sütunlar laciverd taşlarla
müzeyyen yeşil oymalı kolonlar halinde idiler. İslam
evlerindeki esas-i beytiyye umumiyetle sadef fildişi ve gümüş
pılırlardı.
Bunların altın veya malahitlerle tezyin edilmiş olanları
da bulunurdu. Salonlarda müşkil-pesend bir san’atkarın
yerleştirdiği kristal dureviş[?] vazolar; Çinkari porselenler;
mozaik masalar nazar-ı bedayi’-perestiyi kamaştırır mu’attar
odaların ötesinde berisinde bir dest-i nermin tarafından
gelişi güzel atılmış zarif yasdıklar; hariri minderler nazar-firib
bir manzara teşkil ederlerdi.
Mütebahhirin-i fudaladan bir yegane-i ilm ü kemal olup
tarihinde Bergama’da mehd-ara-yı şühud olmuştur.
Tefsir; hadis fıkıh usul mantık ve ulum-ı sairede yed-i tula
sahibi olduğuna yazdığı asar-ı müdekkıkane şahiddir.
Süyuti gibi bir allame-i ruzgarın üstad-ı fezail-mendi olduğunu
söylemek vasf-ı kemaline dair başka söz iradına hacet
bırakmaz. Mevlana Süyuti Tabakatü’n-Nuhat ’ında on
dört sene sahib-i tercümenin meclis-i ilmine devam eylediğini
ve her defasında hiç işitmemiş olduğu dekaık ve gavamız-ı
ettiğini yazıyor. Hatta bir musahabet-i ilmiyye esnasında
Süyuti’ye terkibinin i’rabını sual eder. Mevlana-yı
müşarun-ileyh ilm-i nahivde mübtedilerin bile kemal-i suhuletle
halledebilecekleri böyle bir sualin iradını adeta maksad-ı
eyleyemez. O fazıl-ı dekaık-bin ise bu teessüre intikal ile bu
cümlede yüz on üç mebhas olduğunu dermiyan edince Süyuti
beyan-ı hayretle bu mebahis-i gamızayı işitmedikce
meclis-i ilminizden kalkmak ihtimali yoktur cevabıyla izahat
niyazında bulunur. Sahib-i tercüme de buna dair yazmış olduğu
risalesini irad ederek Süyuti merhum kamilen istinsah
eylemiştir.
Mebadi-i ulumu memleketinde ba’de’t-tahsil tezyid-i
kemalat tevfir-i ma’lumat için tarik-ı seyahati ihtiyar
lam-ı ulema ve efahım-ı fudala ile mülakat etmiştir.
Ez-cümle Mevlana Şemseddin-i Fenari Mevlana ibni
Melek Mevlana Burhaneddin Haydar Mevlana Vacid; Hafızuddin
den hissedar-ı fevaid olmuştur. Müluk-ı Mısriyye’den Eşref-i
Barsbay zamanında Mısr-ı Kahire’ye giderek fudala-yı
memleketle musahebat ve mübahesat-ı ilmiyyeye girişmiş
ve cümlesi kudret-i ilmiyyesini şöhret-i şayi’asına faik bulduklarını
den istifadeye şitab ettiler. Zikrolunan Eşref Barsbay mevlana-yı
müşarun-ileyhe fevkalade i’zaz ü ikram etmiş ve Meşihat-i
Şeyhuniyye’yi tevcih eylemiştir.
şeklinde yazılmıştır.
Sahib-i tercüme ulum-ı mütenevvi’aya bilhassa ma’kūlata
dair birçok asar yazmış ise de kısm-ı a’zamını inde’licab
resail-i muhtasara suretinde tahrir etmiş ve zabt u muhafazalarına
tekayyüd eylememiştir. Hatta Süyuti Tabakat-ı
Nuhat ’a dercetmek üzere kendisinden esami-i müellefatını
muktedir olamayacağı cevabını almıştır. Aziz-i müşarunileyhin
urefa-i sufiyyeye ve ashab-ı sıdk u salaha muhabbeti
erbab-ı cehl ü dalale nefreti var idi. Ekser-i etvarı lakaydane
olup dünyaya meyl ü iltifatı yok idi. Sekiz yüz yetmiş dokuz
senesi şehr-i Cumadelulası’nın dördüncü Cuma gecesi tarik-i
hayat-ı müste’ar ve azim-i daru’l-karar olmuştur. Rahmetullahi
aleyh vasi’aten
Asrı fudalasından Şehabeddin Mansur:
Mutlakı havi mersiyesiyle teessürat-ı umumiyyeyi tasvir
etmeye çalışmıştır.
Müellefat-ı fazılaneleri pek mütenevvi’ olup bazıları şunlardır:
Et-Teysir fi İlmi’t-Tefsir
Envaru’s-Saadeti fi Şerhi Kelimeti Şehadeti
Teşrihu Mes’eleti’l-İstisna
El-İşrak fi Meratibi’t-Tıbak
Şerhu Kava’idi’l-İ’rab
Seyfü’l-Kuzat ale’l-Bugat
Şerhu’l-Esmai’l-Hüsna
Muhtasar fi İlmi’l-Hadis
Şerhu’l-Aka’idi’l-Adudiyye
El-Ferahu ve’s-Sürur fi Beyani’l-Mezahib
Nüzhetü’l-Ervah ve Gıbtatü’l-Eşbah fi’t-Tasavvuf
Vecizu’n-Nizam fi İzharı Mevaridi’l-Ahkam
Şerhu Tehzibi’l-Mantık ve’l-Kelam
Menba’u’d-Dürer fi İlmi’l-Eser
Menazilü’l-Ervah
El-Muhtasaru’l-Müfid fi İlmi’t-Tarih
Hallü’l-İşkal fi Mebahisi’l-Eşkal fi’l-Hendeseti
Tefsiru’l-Ayati’l-Müteşabihat
Nüzhetü’l-İhvan fi Tefsiri Kavlihi Te’ala
Nüzhetü’l-Mu’rib fi’l-Maşrık ve’l-Mağrib
“Zeyd kaim” cümlesine dair yüz on üç bahsi havi
risale
Tergīb fi Keşfi Rümuzi’t-Tehzib
Mi’racü’t-Tabakat ve Ref’u’d-Derecat li-Ehli’l-Fehm
ve’s-Sikat
Kıbletü’l-Ervah
El-Kafi eş-Şafi
En-Nüzhetü fi Ravzati’r-Ruh ve’n-Nefs
Kararu’l-Vecd fi Ş erhi’l-Hamd
Seyfü’l-Hamdi ve’n-Nusreti
Hüsnü’l-Hitam li’l-Meram
Risale-i Müstakille bi- İ lmi’n-Nefsi ve Vücuhi’l-Kıraat
el-Hidayetü’l-Beyan fi’l-Halkı ve’t-Tekvin
Zeminu’l-Ferah bi-Miladi’n-Nebiyyi Seyyidi’l-Enam
Neylü’l-Meram
Keşfü’n-Nikab li’l-Ashabi ve’l-Ahbab
el-Kafi fi Beyani’s-Saffi’l-Müstatili Cidden
Remzü’l-Hitab bi-Reşhi’l-Iyab
Hulasatü’l-Akval fi Hadisi “ İ nneme’l-A’malü bi’nNiyyat”
Neşatu’s-Sudur fi Ş erhi Kitabi’l-Ferah ve’s-Sürur
Seyfü’l-Müluk ve’l-Ahkam el-Mürşidü Lehüm ila
Sebili’l-Hakkı ve’l- İ hkam
"
"
"
"

Bu bir hitab-ı tel’indir ki Cenab-ı Ebu’l-beşer ciğerparesi
Habil’in faci’a-i katline girye-nak-ı teessür olduğu halde
Kabil’in kanlı çehresine fırlatmış; işte bu –o günden i’tibaren–
kelam-ı nübüvvetten olmak üzere elsine-i mukaddese-i
enbiyadan ala [n]ebiyyina ve aleyhimüssalatü vesselam
Ben de bu hitab ile söze başlıyorum. Çünkü makama en
cedir olan ancak bu hitabdır:
“Utanmadıktan sonra destur…..! İstediğini yap!”
Hem de öyle bir muhit içinde ki değil sözle değil külhan
edebiyatıyla fakat sopa hatta silahla bile olsa yine mukabele
görmekten emin!
Bir h ı ristiyan çıksa da Cenab-ı Isa aleyhissalatü vesselam
efendimiz hazretleri aleyhinde bir eser te’lif veya tercümeye
cür’et edecek olsa bütün H ı ristiyanlık alemi bir
tufan-ı tehevvür kesilir! Vay o müellif veya mütercimin haline!...
Bizde ise İslam namını taşır bir İslamiyet düşmanı Doktor
Dozi’nin Tarih-i İslamiyyet namına yazdığı hezeyannameyi
canperver bir huzur-ı vicdan ile tercüme eder; sonra
da “büyük bir ihata-i nazar ve derin bir im’an göstermekle
mümtaz ve kat’iyyen bi-taraf bir akl-ı selim mahsulü” olmak
üzere mütala’asını ehl-i imana kemal-i ehemmiyetle tavsiye
!
eyler! Her sahifesi her satırı her kelimesi müstekreh hezeyanlar
kusan bir mahsul-i küfr ü şirki bu derece yükselten
bu kadar göklere çıka[r]tan mütercim müellifden ziyade
düşman-ı İslamiyet olmak lazım gelmez mi? Bu meydanda!
Fakat işte ervah-ı habise gibi alem-i İslamiyet’e musallat olan
siyah karga alaylarına katılan şahin yuvasında doğmuş
şahin yumurtasından çıkmış iken o ma’na-yı şehameti o
güzel mahiyeti karga mahiyetine feda eden bir zümrenin
pişvasından olan bu Dozi’nin şefik-i ruhu bi-perva bu azim
cinayeti irtikab etti. Bu hekim-i zu-fünunun nazar-ı idrak ve
savi…!
Zahirde gösterdiği İslamiyet Herakles’in da’vasından daha
çürük daha sahte!
Bütün şiddet kin ve gayzıyla İslamiyet’e dişlerini sırıtmak
saldırmak sonra da yine İslamiyet da’vasında bulunmak
ancak nev’i şahsa has olan bu tabib…. Bu fakih-i meflucü’l-vicdana
bu müfessir-i meyyitü’r-ruha yakışır!
men’ eden sırat-ı müstakīm-i insaniyyette rehberlik eden bir
utanmak duygusu var. O da öldürüldükten sonra destur…..
Meydan-ı rezalet senin!
“ Bevval-i çeh-i zemzemi la’netle anar halk”
Ta be-kıyamet!
Doktor; Sıratımüstakīm ’in sahaif-i diyanet-güsteranesi
üzerindeki Medeniyet-i İslamiyye’den Bir Sahife…. ünvanlı
risalemi görmüş; ictihad-ı hakimanesi ? coşmuş; ağzını
açmış gözlerini yummuş; ağız dolusu… kusmuş kendi
hayret bir cevher-i hikmet ibraz etmiş!
Doktor Medeniyet-i İslamiyye muharririni “Ahad-ı nasın
hoşuna gitmek merak-ı sefili…” ile vasfediyor. Ve “biz
böylelerle münakaşaya girişmek arzu edecek tab’da değiliz”
diyor. Yazdığı nifaknamesiyle kavlini tekzib ediyor.
“Ahad-ı nasın avam-ı hevamın hoşuna gitmek merak-ı
sefili!” dikkat olunmalı! Bu merak-ı sefil bu avam-ı hevamın
hoşuna giden şey Kur’an- ı Hakim …!
Kur’an- ı Hakim ’den bahsetmek arzu-yı dindaranesi sefil
bir merak oluyormuş!
Cür’et-i frenganenin bu derecesine değil –fakat doktorun
divan-ı adalette mes’ul tutulmaması en büyük bir felakettir–
bu fezahat-ı aleniyyeye nasıl sükut olunuyor?
Doktorun ictihad-ı frenganesince ben mülevves bir irtica’
oyuncağıyla oynuyormuşum. İşte buna gülmekten kendimi
alamadım.
Erbab-ı namusa ehl-i imana saldırmak için dimağlarını
dolduran şişiren patlatan işte bu mekruh iftira! Bu mülevves
bühtan!
Onlara göre ehl-i iman umumen mürteci’! Çünkü
bunların ruhları Kur’an- ı Hakim üzerine titriyor. Onların ictihadları
da Garb medeniyet-i hayvaniyyesine bayılıyor.
Kendi ictihadlarına muhalif gördükleri herhangi bir
mü’min-i tammü’l-i’tikad inkılab-ı Osmaninin velev en
fedakar amillerinden de olsa yine mürteci’ vesselam!...
Haydi Divan-ı Örfi’ye! Buyurun darağacına! Mezarcılara
büyük müjde! Bir kaç milyon müslüman için kazanacakları
mezar ücretleriyle lord olacaklar! Eğer Cenab-ı Kur’an- ı Hakim
’e merbutiyet-i kalbiyye ve ruhiyye irtica’ oluyorsa işte
onu ben i’tiraf ediyorum. Merci’-i vicdanım melce’-i ruhum
Cenab-ı Kur’an- ı Hakim olduğunu bütün kainatın işiderek
şehadet edeceği yüksek bir sada ile söylüyorum. Zavallı!
Beni ölümle korkutacak! Söyle ey inkılab söyle! Medeniyet-i
nasıl can attığını senin büyük inkılablara şanlı kanlı bir
nazire olmaklığın için nasıl alevler püskürdüğünü söyle!
Söyle ey Edirne Hükumeti’nin Meclis-i İdare Salonu!
Dört Nisan gününde seni sarsan sayhalarımı o Meclis-i
Meb’usan’ın alkış tufanları içinde okunarak bütün İstanbul
ve taşra matbu’atıyla bir daha neşrolunması iltifatına nail
olan o beyannameyi nasıl yazdığımı “İstanbul’da Meşrutiyet’e
darbe vurulduğuna” bir türlü inanmak istemeyenlere
nasıl imza ettirdiğimi söyle! Söyle ey Edirne’nin belediye
dairesi! Abdülhamid-i azlemin hal’ ve ıskatı için çekilen telgrafname-i
umumiyi gözlerimi rü’yetten beri edecek tufan-ı
sirişkimle nasıl yazdığımı salonda bir vecd-i mutlak bir istiğrak-ı
sırf içinde nasıl yarım saatten ziyade irad ettiğim ateşler
alevler püsküren nutk-ı mülhemle ayn-ı muhalifleri
nasıl iskat ve ikna’ nasıl imza ettirmeye muvaffak bil-hayr
olduğumu ve bu tevfik-i ecell-i Hakk’a Nedimlerin Faiklerin
nasıl hayretlere düştüklerini Allah için söyle!
Söyleyiniz ey Edirne’nin mahfil-i askerisi! Ey topçu kışlası
cami’-i şerifinin minber-i alisi! Siz de hamil olduğunuz
hakīkatlere şehadet ediniz!
Daha istişhad edeyim mi? Fakat ne lüzumu var? Kainatın
her zerresi ayrı ayrı şehadet etse yine nafile! Bin kere
nafile!
Biz inkılabı Cenab-ı Kur’an- ı Hakim ’e onun şanlı şevketli
ferman-ı celil-i meşveretine istinaden yaptık. Düstur-ı
ulvi-i inkılabımız Hazret-i Furkan-ı Mübin idi. Onun üzerine
ellerimizi basdık; yeminler kasemler ettik.
el-yevm sabit-kademiz; ve ölünceye kadar da sabit-kadem
kalacağız.
Lakin bunlar öyle değil! Bunlar
diyorlar.
Emr-i celil-i meşveret hesablarına geldiği için inanıyorlar!
Abdülhamid de “ve üli’l-emri” cümle-i celilesine sıdk ?
bına elveriyordu.
Şimdi sözünden dönen ahd ü misakını ayaklar altına
alan kim?
Osmanlı Hükumeti’ne tac-ı Hilafet-i Muhammediyye ile
mütetevvic Osmanlı saltanatına dest-i inkılab ile iksa ettiğimiz
kisve-i zerrin-i Meşrutiyyet onun ebedi arayiş-i meşru’iyyeti
olacak. Onun evvela hafızı Cenab-ı Vehhab-ı hürriyyet
saniyen nigehbanı bir milyon Osmanlı silahı Osmanlı
süngüsüdür.
O arslan kümelerinin intibah ve teyakkuz barikaları saçmakta
olan gözleri livaü’l-hamd-i meşveret üzerinde temerküz
etmiş; bir an ayrılmaz.
Medeniyet-i İslamiyye muharriri uhde-i muranesine düşen
vazife-i hamiyyet ve diyanetini Allah ve Resulullah namına
yaptı. Bin iki yüz bu kadar seneden beri Cenab-ı Kur’andadın
şerrinden Levh-i Mahfuz’a çekilmiş olan emr-i celil-i
meşveretin şeref-i avdetine milletin vatanın selametine ifa
etti. Külah kapmak için değil!
Fakat madem ki doktorun ictihadına
keyfine mugayir; beyhude! Eğer Osmanlı milliyeti yalnız
doktorun vücuduyla kaim ise evet beyhudedir.
Doktor Medeniyet-i İslamiyye ’de delil olarak irad eylediğim
ayat-ı Kur’an iyye’yi “münasebetli münasebetsiz yekdiğeri
arkası sıra dizdiğimi” söylüyor.
Yukarıda bu ayetleri ahad-ı nasa hoş görünmek merak-ı
sefili üzerine de yazdığımı ve bunlar ancak avam-ı hevamın
hoşuna gidecek şeyler olduğunu söylerken her akılin anlamakta
pek o kadar güçlük çekmeyeceği bir zırva te’vili maharetini
Bu irtica’ıyla guya beni techil etmek istiyor. Doktor bunu
yazarken kalemi etrafında uçuşan sinekler bile gülmüştür
her şey olmak isteyen hiç bir şey olamaz.
“Cehlin ol mertebesi sehl olmaz
Kesbsiz ta bu kadar cehl olmaz”
Da’vanın bir de takribli delili olur. Doktor bu münasebetsizliği
yüzüme çarpabilirdi. Eğer o ayat-ı celilenin mevridini
mevkiini ta’yin etmiş ma’ani-i münifesini ibaresiyle
hiyyeyi vazıhan gösterebilmiş olaydı. Nerede…..! Doktor
hatta fenn-i münazara bile bilmez. Yalnız gasıblığı öğrenmiş.
Bizim hakkımız olan sözleri o bize –güya– söylüyor!!
Diyor ki: “Müslümanların başka bir derdi kalmamış mıdır
ki çarşaf ile gulfe ile uğraşılıyor?”
Ey ama-yı kin ü garazla kör olmuş zulüm! Bunu biz mi
sana söyleyeceğiz? Yoksa sen mi bize…?
Bu mes’eleyi durup dururken ortaya atan biz mi
oluyoruz yoksa sen mi? Ah … Bu insanın şeriri de hakīkaten
melekleri bile hayrette bırakıyor!
Daha ferda-yı inkılabda tesettürden ta’addüd-i zevcattan
esaret-i nikahdan sahaif-i matbu’at üzerinde şikayetler
koparan hangi tarafın kırılası kalemleri idi?
Biz sevgili Kur’an ımızın mü’minlere emretmekte olduğu
en mukaddes feraiz-ı ictimaiyyemizden tesettürü müdafaa
ettik; ta’addüd-i zevcatın felaket değil –şerait-ı maddiyye ve
ma’neviyyesini isticma’ eylediği halde– saadet nikahın esaret
değil zevci zevceye bağlayan bir rabıta-i hayat olduğunu
ta’addüd-i zevcatı lisanlarına dolayarak İslamiyet’e şütum-ı
tahkīr yağdırmaları medeniyet-i insaniyye muktezası mıdır?
Ta’addüd-i ezvacı hoş görmek medeniyet-i hayvaniyye
değil de nedir?
Her erkek peder her dişi de valide olmak üzere doğar.
Mesela bir evde dört hemşireden biri izdivac eder. Bu zevce
olduğu için hukūk-ı medeniyye-i nisvaniyyesine malik addolunur?
Diğer –evde üç hemşirenin valide olmak hakkı
yok mu? Halbuki mader-i fıtrat erkekten ziyade dişi doğurmasını
seviyor. Sonra ölüm erkeklere kadınlardan ziyade
musallat!
Evler kızlar dullarla dolu!
Ama öteden madam cenabları kendine bir rakībe istemiyor.
Hukūk-ı zevciyyet mukaddes! Beride zavallı kızlar
bedbaht dullar sanki insan değilmiş sanki valide olmak
hakk-ı fıtrisinden müstağni ve mahrum imiş gibi kuşe-i uzlet
ve bekarette çürümek tabiatın ilca-yı mukavemet-suzuyla
cevher-i ismetini lekedar etmekte muztar kalmak… Vahdet-i
oluyor?
Tekrar ediyorum: Her erkek peder her kadın valide
olmak hakk-ı fıtrisiyle doğar.
ediyor. Metresliğe umumhanelere bedel valide-i meşru’a
yapıyor.
Ya bu İslamiyet düşmanlarının üzerimize yağdırdıkları
düşnamlar isnad eyledikleri hayvaniyetler vahşetler doktorun
hiç de gücüne gitmiyor mu? Yalnız benim “medeniyet-i
hayvaniyye” sözüm mü ruhuna batıyor? Doktor Volter’in
….. Fanatisme denaetnamesini okumadı mı? Bu serseri filozofun
Papa On Dördüncü “Benoit”nin takdisatına nail olduğunu
bilmiyor mu?
Fakat hiç Dozi’nin Tarih-i İslamiyet ’ini tercümeye kalbinde
aşk ruhunda şevk gören bir adam bundan müteessir
olur mu? Nite ki oluyor! Benim medeniyet-i hayvaniyye
ta’birim Avrupa’ya gitmemek Volter’in heykelini selamlamamak
kibden maksadım pek vazıh iken doktorun anlayamamasına
ne demeli? Anlatmaya hiç de mecbur değilim. Terkib
kendisini anlayana pek a’la anlatıyor!
hadis-i şerifini
tercümesinin dibacesine yazan doktor değil mi? İslamiyet
ayn-ı insaniyyet mahz-ı medeniyyettir.
rahmete bir ruh-ı ulviyyete yılan dişlerini sırıtmak zehrini
dökmek insaniyet midir hayvaniyet midir?
kab etmiş! Yine biz kabahatli öyle mi?
Daha dün Doktor Yuvakiye isminde bir sefilin İslamiyet
aleyhine savurduğu hezeyanları ne çabuk unuttuk. Bu mel’unane
tahkīrler eğer şahsımıza olsaydı Doktor Yuvakiye’nin
tepesine yıldırımlar yağdırırdık! “Müslüman Muhammed’in
adi bir surette tasarladığı resmin hulasa-i süfliyyesidir” diyordu.
Haşa sümme haşa! Şimdi bu kim bilir kaçıncı Volter
nefretle tel’in eder. La’net yüz bin kere la’net!
Bir kaç ay evvel Eskişehir İ’dadi Mektebi’nin Arabi mu’allimi
guya Hazret-i Isa aleyhissalatü vesselam efendimiz
hazretleri aleyhinde –haşa– tefevvühatta bulunmuş diye
kıyametler koptu. Gayr-ı müslim talebe mektepten çekildi!
Halbuki H ı ristiyanlık alemi pek a’la bilir ki müslümanlar
Cenab-ı Mesih’i aleyhissalatü vesselam takdis ederler. Resul-i
müşarun-ileyh hazretlerini –haşa– inkar Kur’an- ı Hakim
’i inkardır ya bu da medeniyet-i insaniyye icabı mıdır?
Sanki doktor cenabları makalemdeki şu “Avrupalılar Kur’anki
peri-i medeniyyetin bu kadar dil-aşub heykelini tasvire
muvaffak oldular. İşte cansız iken bu derece nazar-rüba olan
bu perinin bir de ruh-ı iman ve İslamı bizim iman ve irfan
etmiş olurlar.”
Şu sözleri şu acı i’tirafı okumadı mı? Bizim Avrupa’nın
medeniyet-i maddiyye ve sına’iyyesine muhtac olduğumuzu
kemal-i hicab ile i’tiraf etmek lazım geldiğine dair olan
sutur-ı teessür ve teellümü görmedi mi?
Gördü gördü fakat:
Gözlerini hun-alud bir perde-i ateşin kaplamış! Avrupalıların
yırtıcı kaplan sürüsü paralayıcı sırtlan kurt kümesi
gibi üzerimize saldırması insaniyet midir? Dinimizi tahkīr
milliyetimizi terzil..! Yine medeniyet-i hayvaniyye değil! Ey
be kuzum bu medeniyeti madem ki bu derece tebcil ve
takdis ediyorsun git onların içine git! Onların arasına karış!
Seni burada zencirle bağlamadılar!
Yok yok! Doktor; onlara vekalet ediyor! İşte her
gün ictihad-ı frenganesiyle başımıza bir darbe-i tahkīr indiriyor!
Dünyada ictihad varsa o da doktor cenablarının ona
karşı kimse şakk-ı şefe etmemeli! Ederse darağacına çekilmeli!
Çünkü doktorun i’tikadınca bütün müslümanlar avam u
hevam kabilinden onlar doktora körü körüne itaatle mükellef!
Bak; tesettür altında vahşi yırtıcı kuşlar bulunuyormuş.
Muhadderatımız paralanmak tehlikesinde imişler! Çabuk
çarşaflar atılmalı ki o vahşi kuşlar kaçsınlar! Kadıköyü’ne
Moda Burnu’na doğru gitsinler! Orada tesettür-i Kur’an i ile
tor cenablarına! İstanbul’da tesettür aleyhinde bir fırka-i
münevverenin vücudunu inkar etmek icabını koca Kadıköyü’nü
muhteşem Moda Burnu’nu ve emsali daha birçok
muhiti paltosu altına gizlemek gibi hokkabazları bile güldürecek
sehharane bir maharet ibrazına çalışıyor!
mış ya? Hiç yok muymuş ya?.... Kaşki yok olsa?! Doktor
cenabları makale-i fakīhane ve müfessiranesinde ??? “Türkiye’nin
bekasını İslamın muhafaza-i haysiyyetini can ü gönülden
arzu edenlerin yapacağı bir şey varsa o da hoşa
gidip gitmeyeceğini düşünmeyerek ve kailinin tel’in veya
takdir edileceğini hatırına getirmeyerek:
Hakīkat kadar bence yoktur güzel
Hakīkattir ancak dil-aviz olan
Diyerek hakīkati i’la hakīkati zafer-yab etmeleri zamanı
gelmiştir; ve belki bu zaman geçmektedir” buyuruyorlar!
Hakīkat nedir bilmiyorsun kuzum!
Hakīkattir işte benim her sözüm.
Diyorsun ki i’la-yı hak etmeli!
Ki ihraz-i kasbü’s-sebak etmeli
Vatan bizden işte cihad istiyor
Büyük pek büyük ictihad istiyor
Fakat evvela ittihad istiyor
Fakīr… Pek fakīr iktisad istiyor.
* * *
Acebdir ki bezdür[ür] şikak u nifak
Muhal mi muhal ittifak [u] vifak!
Vatan katili olmak istermişiz!
Onu yaralı yerlere sermişiz!
O feryad ederken bu gavga nedir?
O inlerken eyvah bu da’va nedir?
Nedir söyleyin ba’is-i hay ü hu
Şu hale aceb gülmüyor mu adu?
Ah… Nerdesin ey hiss-i insaf nerdesin? Yoksa bizim kalbimize
girmeye ruhumuzu okşamaya aklımıza vicdanımıza
biraz nasihat etmeye tevbe mi ettin?
Şimdi ben doktorun bu –pek doğru olan– sözüne ne
diyeyim? Fakat doktor bunun ma’nasını düşünerek mi
yazmış? Eğer zerre kadar düşünmek hatırına geleydi kemal-i
nedamet ü hicab ile kalemini atar makalesini yırtardı.
A kuzum! İşte biz de Türkiye’nin bekasını İslam’ın muhafaza-i
haysiyyetini hem de ırkan –Türk değil– Arnavud olduğumuz
halde mücerred feyz-ı din ile ırkı kavmiyeti Cenab-ı
Kur’an- ı Hakim ’in şeref-i cihan-penahına ayaklar altında
ezip çiğneyerek en mukaddes bir vazife bildik.
Düstur-ı sitayişkaranesi cebin-i diyanetimizde silinmez
bir tuğra-i garra-yı kudsiyyet!
Şimdi sen bu meslek-i hamiyyeti bu kadar parlak bu
derece ulvi bir surette her vatanpervere her diyanet-güstere
tavsiye ederken ya nasıl oluyor da haziz-ı süfliyyete iniyor
hame-i kin ü garazla bize düşnamlar tahkīrler irtica’lar
ham-ervahlıklar savuruyorsun… Söyleyin! Allah için söyleyin
ey kariin-i kiram! Bu ne dehşetli tenakuz…!
Vallahi doktor pek tuhaf…!
Beni hangi asırda bulunduğumu hangi devletin taht-ı
tabiiyetinde yaşadığımı bilmemek veya bilememekle itham
etmek isteyen; doktor; mesturiyetin suret-i meşru’asıyla Avrupa
nisvanı nisvan-ı İslam’dan daha ziyade mestur olduklarını
kulağıma söylüyor. Teşekkür ederim; ikinci bir tenakuz
daha; demek oluyor ki bizim nisvanımız çıplak çünkü
Avrupa nisvanının daha mestur olması bizimkilerin onlara
nisbeten daha çıplak olmaları iktiza eder. İşte biz de buna
teellüm ve feryad ediyoruz. Binaen-aleyh doktorun ithamını
biz yirminci asr-ı medeniyyette miyiz yoksa kurun-ı ulada
mı? Hilafet-i İslamiyyeyi haiz Devlet-i Mü’mine-i Osmaniyye’nin
mi taht-ı tabiiyyetindeyiz yoksa Kongo veya Siyam
hükumetlerinden birinin idaresinde miyiz?
Tesettür namına yapılan bu maskaralıklar ismet ve namus-i
nisvaniyyeye fırlatılan bu istihfaf ü istihzalar nedir? İşte
sen dilinle i’tiraf ediyorsun ki Avrupa nisvanı bizimkilerden
daha mestur benimle hem-ahenk-i feryad olacağına yine
bana hücum etmek ne oluyor?” Doğrusu doktorun bu
makalesi bir sütuna hakkedilip timarhanede hıfza layık!
Doktor; üstazü’l-esatiz Zihni Efendi hazretlerinin meşahir-i
nisalarını onda ulemaya icaze vermiş muhaddisatı
harbe gitmiş mücahidatı göstermeye de himmet etmiş makalemde
muhaddisattan bahsetmedi mi?
Doktor kendini okutsun! Fakat oh...! Garaz ne
mühlik illettir! Doktor hakīkī Müslümanlığın emrettiği hakīkī
tesettür başka Müslümanlığı ma-la-ya’niyatta ve ma-la-yukalatta
arayan ham-ervahların zu’m ettiği mesturiyet yine
başka diyor ve şu:
Beyt-i ikaz u irşadını hediye ediyor.
Canım; anlatamadık mı? Şu hakīkī Müslümanlığı hakīkī
mesturiyeti söyle de bilelim! Bizim aradığımız bundan başka
nedir? Allah aşkına söyle de şayed bilmeyerek duçar-ı belayı
taassub oluyorsam saye-i irşadında kurtulayım!
Zaten bizi bitiren iki şeydir: Biri eski müzmin; diğeri de
yeni ve mühlik: Ta’assub dinsizlik. Kuzum doktor biz ta’assubumuz
u izmihlal kesildiğini anlamaya kalın kafamıza sokmaya çalışıyoruz.
Ta’assub: Cehl-i muza’af demektir! Lakin sana sorarım:
Türk terbiye-i milliyyesinin nazariyatı Paris’de mi görülüyor
orada mı okunuyor. Ki Fransa’dan mürebbi ve
mürebbiye getiriyoruz; ciğerparelerimizi onlara teslim ediyoruz;
bir Fransız; kendine tevdi’ olunan bir çocuğu nasıl terbiye
edebilir? Fransızlığı sena ederek göklere çıkararak; İslamiyeti:
“ L’İslamismen’ esf qu’unfanatisme tres barbare” diye
yerin dibine geçirerek değil mi? Bu pek tabiidir! İslamiyet’i
tebcil ü takdis ederek değil ya! Bu çocukta artık Türklük
ve hususiyle Müslümanlığın zerresi kalır mı? Bu çocuk
ruhen fikren bir Fransız! Ba-husus ba-husus; ki süd! süd!
süd! Südün hilkatine olan te’sirini hangi akıl inkar edebilir?
Sonra Cizvit papazlarına teslim etmek mektep kilisesine
gitmesine ayin-i H ı ristiyaniye iştirakine salibi takbiline ses
çıkarılmamasına ne demeli? İslamiyet’in bizden veda’ına
sebeb işte budur; yoksa Medeniyet-i İslamiyye’nin Sıratımüstakīm
sütunları arasında ca-yı kabul bulması değil. Eğer
sende zerre kadar iman ve insaf olaydı o makaleyi ağlayarak
okurdun!
!
şematetle söylemez. Fas İran mahvolursa sen ellerine kın a
koy! İngiliz Fransız Rus dostlarına ziyafetler çek!
Doktor’da lisan-ı hikmete; hame-i edebe bakınız ki latamı
yadetmek dururken çakşırdan bahsetmiş acaba bunun
lataya tercihindeki hikmet ne olsa gerek?
Doktor’da zerre kadar hulus-ı niyyet hubb-ı vatan sevda-yı
milli olsa vazifesi olmayan tesettürden bahsetmezdi.
“Mekteb-i Tıbbiyye-i İnas” işte doktor bundan ne kadar
bahsetse bu ünvan altında ne kadar söz söylese yeri vardır.
yad edecek milletin nazar-ı intibahını üzerine çekecek faci’
mevzu’u!
Ne kadar genç henüz ömrünün nevbahar-ı şebabında
kızlar hanımlar tutuldukları hastalıkları etıbbaya tedaviden
olur gider.. Fıkhımız ise bir kadını tedavi emrinde evvela
hem nev’inden bir tabibenin vücuduna kail oluyor. Ve o
mevcud iken etıbba-yı ricale müraca’atı tecviz etmiyor. Ne
kadar doğru! Yoksa kadınlar yirminci asr-ı medeniyyetinin
muharebelerine gitmezler! Mücahidelerin harblerde görüldükleri
zamanlar ok kılıç gürz asırları idi. Fütuhat devirleri
çıkmak Gol kişverine dalmak günleri idi.
Maamafih inde’z-zarure gider de. Onun içindir ki kadınlar
binicilikten fenn-i endahttan hissemend olmalı hususiyle
hududlardaki nisvan-ı İslam’a bu farzdır da. Ya Fransızca’nın
ne lüzumu var?
Rica ederim şunu isbat et de bari kerimelerim cahil
kalmasınlar! Fransızca öğretmezsem belki günahkar da
olur? Vebal altında kalırım??? Dans da lazım! Beykoz’a
gidip mükemmel polka oynamak da ma’kūl değil mi ne
yapalım doktor bizim kalın kafamız bu rezaletleri almıyor!
Bu vakahatlere la’net ediyor. Bir vakit hafıza hanımların
şimdi kerimelerine bakınız! Lisan-ı mader-zadlarından istikrah
ediyorlar; Fransızca konuşmak çarşıda Fransızca alışveriş
etmek… Hasılı reftar u edasıyla her şeyiyle mükemmel
bir Fransız madamesi!
Acaba Londra’da bir İngiliz; Paris’de bir Fransız; Berlin’de
bir Alman madam veya matmazeli lisan-ı mader-zadını
milliyetini ahlak-ı milliyyesini böyle bizimkiler gibi tahkīr
eder mi? Onlar Türk mürebbiyesinin terbiyesiyle büyümemişler
ki….! Bu cinneti bu cinayeti ancak bizim içimizdeki
südübozuk kanı karışık Türk ve İslamiyet düşmanları yapar!
Bu öyle şahsi bir cinayete de benzemez. Evladını Fransız
mürebbiyesine tevdi’ eden Cizvit mektebine gönderen milletinin
kalbini hançerlemiş milliyeti öldürmüş demektir.
Evladını ta süd nineden mürebbiyeden tam bir Fransız yap;
Cizvit papazının önüne kemal-i hürmet ü ta’zim ile diz çökerek
ellerini öpsün; sarıklı bir hoca görünce fart-ı nefret ü
delalet eder?
Buna doktordan cevap istemem; zira “evet;” diyeceğine
şübhe yok.
Vah vah vah! Yine İslamiyet’in bizden veda’ına delil
Medeniyet-i İslamiyye makalesinin Sıratımüstakīm ’de ca-yı
kabul bulması oluyor ha! Zavallı kalem! Bu ….nları muztarrane
yazarken kim bilir o parmaklara ne kadar la’netler
okumuştur! Fakat ne yapsın! Doktor şuna emin olsun ki o
mürebbi ve mürebbiyelere yol verilmedikce Cizvit kollej
mekteplerinden çocuklar alınmadıkca kadınlarımız hakīkī
Müslümanlığın doktora bunları Allah söyletiyor a’za-yı vücudu
ahirette intak edecek Allahu ekber Doktor’u daha
şimdiden söyletiyor! murad ettiği mesturiyete girmedikce;
bu dinsizlikten vazgeçip de cami’lerde ictima’ etmedikce ittihadın
kabil olamayacağını üç senelik tecrübelerimiz gösteriyor.
Mektepler; mükemmel mektepler hani ya hani ya! Vatan
yalnız İstanbul’dan mı ibaret? Hatta iki evli bir köye kadar
acilen mektep!
Doktor; bir gün ehemmiyeti Avrupa’nın tabakat-ı aliyye
ricalince kemal-i şükran ü mahmidetle takdir olunarak fi’len
miş! Sonra şimdi gayr-ı müslimlerin de şeref-i askeriye nail
olduklarını söylemiş! Atina’da Sofya’da ne kadar firariler
var Adalar’dan Yunanistan’a firar edenlerin adedi binleri
geçti.! Evet evet işte Girid Osmanlı Rumları hizmet-i askeriyyelerini
fasulye gibi ni’metten addediyor! Sen adam olma da aldanmak
şanından olmayan vicdanını iğfale çalış! İşte bu da bize
has bir melankoli!
Aklımız varsa bir taraf ta’assubdan; diğer taraf da dinsizlikten
tevbe eder de Japonları numune-i imtisal tutarsak pek
az bir zamanda canlanır; vatanımızda pek feyz-bar olan hazain-i
tabiatten pek çok istifade ederiz. İnsan odur ki Allah’dan
başka kimseye muhtac olmaz. Cenab-ı Hak Avrupalıları
bizim şerefimize yaratmadı bunu bilmeliyiz! Cinneti
bırakıp daire-i akla rücu’ etmeliyiz. İşte bizim de ziya-yı hurşidden
parlak nur-ı kamerden saf bildiğimiz bir hakīkat ki
bir zerre-i şu’a’ı bin cihan aydınlatır! İctihad budur yoksa
Doktor’un tenakuzları evham ü hayalatı değil!
Ve’s-selamü ala menittebe’a’l-hüda
Muhterem efendilerimiz
Geçen hafta çıkan risale-i mu’teberelerinde Doktor Abdullah
Cevdet Bey’in Mehtab gazetesinde “Tesettür Mes’elesi”
ünvanıyla neşrettiği bend-i mahsusa cevap olarak yazdığınız
makaleye ilaveten bir kaç sözüm vardır.
Acizeniz el-yevm kırk dokuz yaşında ve iki kızla bir erkek
evlada malikim. Pederim bundan on yedi sene ve zevcim
dahi askeri kaymakamlarından olup beş sene evvel vefat
etmiştir. Damadımın biri nizamiye yüzbaşılarından olup bu
defa Yemen’e sevkedilerek el-an oradadır; merhum pederim
gayetle hadidü’l-mizac idi. Benden başka evladı olmadığı
halde asla ru-yı iltifat göstermez ve bir gün mektebe gitmesem
sinde gördüğüm için gizli gizli valideye şikayette bulunur
Her ne sebebden ise yirmi yaşına gelinceye kadar tezvicime
müsa’ade etmedi. Ve ancak kendi intihab ve arzusu üzerine
zevc-i merhumla izdivacımız vukū’ buldu. Ama müteveffa
zevcim ile geçirdiğim yirmi dört senelik hayat-ı mes’udaneyi
ta’rifden acizim. Zira merhum hem zevc ve hem de hace-i
muhteremim idi. Emin olunuz ki şu satırları onun himmeti
sayesinde karalıyorum. Bir kütübhane dolusu terkeylediği
asarın kısm-ı a’zamı akaid-i diniyye ve ahlakıyyeye dair
kitaplardır ki nazarımda her şeyden kıymetdar bir hazinedir
Cenab-ı Hak gani gani rahmet eyleye amin.
Şimdi Doktor Abdullah Cevdet Bey’in “Tesettür-i nisvan”
hakkındaki mütala’asına gelelim. Haddim olmayarak
yalnız şu cümlelere cevap vereceğim. “Mesturiyet suret-i
meşru’asıyla Avrupa nisvanı nisvan-ı İslamdan daha ziyade
mesturdur. Mesturiyetten murad validemizi hemşiremizi
kızımızı zevcemizi bir çuvala koyup ağzını bağlamak ve onları
hayvanlaştırmak hiç değildir. Hakīkī Müslümanlığın murad
ettiği mesturiyet başka…. Ham-ervahların zu’m ettiği
mesturiyet yine başkadır.”
Evvela birinci cümle-i efkarının hakīkat olduğuna inanamam.
Zira mesturiyetin esbab-ı hikmetiyle suret-i meşru’asına
vakıf olanlar hiç bir vakit bu sözleri hakīkat olarak kabul
edemez.
Saniyen çuval ta’birinden maksad bizim Bağdad çarşafı
dediğimiz ve bunun emsali ki bol ve genişce çarşaflar ise bihakkın
mesturiyet-i matlubeye muvafıktır. Çuval ta’biri aynı
fesaddır.
Salisen hakīkī Müslümanlığın murad ettiği mesturiyet
başka ila ahirihi… Aceb bu babdaki mesturiyet ne yolda
Kariin-i kiram! Söyleyiniz tahsil ve terakkīmize çarşaflar
gılaflar mı yoksa ebeveynimizin su’-i idare ve terbiyeleri mi
mani’ oluyor. Doktor bey emin olsun ki saye-i şeri’atte namusumuz
servetimiz hayat-ı ma’neviyyemiz o çuval gibi
çarşaflar içerisinde mahfuz kalmıştır. Ve inşaallahu te’ala
hayatımızın son dakīkasına kadar böylece muhafaza etmek
niyyetindeyiz. Aceb mesturiyetten hangi bir aile zarar görmüştür
ki doktor bey i’tiraz ediyor. Ve ne cür’etle evamir-i
şeriyyeyi su’-i tefsire ve muhadderat-ı İslamiyyeyi ifsada
kalkışıyor. Eğer bizim çarşaflarımız Beyefendi’nin a’sabına
dokunuyor ise Avrupa’ya gitsinler. Orada yaşasınlar. Medeniyet-i
Garbiyye ile ülfet etmiş İslamiyetini unutmuş
farmasonluğu beğenmiş bir takım iki yüzlü müslümanların
taht-ı nikahında bulunan genç kızlarımızın ahval-i hayatiyyelerini
görüp müteessir olmamak kabil midir? Bu gibi
terakkiperver beylerimizin hanelerinde çocuklara varıncaya
kadar akşam sabah Bomonti birasına devam ediliyor. Bu
suretle zavallı ma’sumların hayatı zehirleniyor. Velhasıl bir
sefalet-i daime içinde yaşayıp gidiyorlar. Allah encamını
hayreyleye.
Japonya’da neşr-i İslam vazife-i mübeccelesiyle iştigal
eden Muhammed Bereketullah Efendi hazretlerinin Darü’lhilafe’ye
muvasalatlarını yazmış Hindistan Bhopal Hakimesi
Behpapikem Sultan hazretleriyle mülakatlarından da
bahsetmiştik:
Bu kere elimize vasıl olan Uhuvvet-i İslamiyye nam
risalenin son nüshalarından ber-vech-i ati iktibası münasib
buluyoruz:
Bereketullah Efendi İstanbul’a teşrif maksadıyla Tokyo’dan
azimet edecekleri günden bir akşam evvel Asya–
Gikay Cem’iyeti kendilerini da’vetle şu yolda bazı beyanatta
bulunmuşlardır: Bereketullah Efendi’nin ziyaret edecekleri
yerler cem’iyet efradının kalblerinde en kıymetdar bir
mahal işgal eder: Onları Türkiye ve Mısır’a rabteden şey
din-i İslam’ın ulviyetine olan muhabbetleriyle peygamberler
Efendimiz’e olan samimi irtibatlarıdır. Mister Ohara cenabları
sözlerinin şu cihetine nazar-ı dikkati celbediyor ki Japonlar
nail-i amal olmaları için alem-i İslam’dan nakten bir
mu’avenetten ziyade dinen bir hizmet bekliyorlar: Ecnebi
lisanlarına vakıf muktedir hocalar istiyorlar. Ve Bereketullah
Efendi’ye rü’yalarında bile cem’iyet efradının kalblerini işgal
eden ümmet-i İslam’a taraflarından ithaf-ı tehaya etmelerini
rica ediyor:
Bereketullah Efendi bu sözlere mukabeleten arz-ı teşekkür
ve maksada kemal-i sadakat ü hulus ile çalışıldıkca sa’ylerinin
bi-avni’llahi te’ala muvaffakiyetle tetevvüc edeceğine
dir.
Japonya erbab-ı kaleminden matbu’atta İslamiyet ve
H ı ristiyanlık’tan bahseden bir çok zevat görülüyor: Bunlardan
Arab edebiyatı ve belagat-ı Kur’an iyye hakkında beyan-ı
mütala’a edenler de bulunuyor.
ufacık fıkra kifayet eder.
Bereketullah Efendi hikaye ediyor:
Mayıs’da Kinza[?] Lokantası’nda dostum Mister Sakuray
tarafından da’vetli idim. Orada mümtaz bir Japon
muharrir ve hatibi olan Mister F. Nogoşi dö Omori’ye takdim
olundum. Müşarun-ileyh Hayat-ı Muhammed ünvanıyla
bir eser kaleme almış olan ilk Japon alimidir. Ki bu eser
derdest-i tab’dır. Arzuları üzerine tab’ olunacak kitab ı n başına
şu üç Arabi ibareyi yazdık.
şeklinde yazılmıştır.
Bismillah La ilahe illallah Muhamedün Resulullah..
Takdimden maksad da bu idi.
Mister Sakuray bize hoş bir hikaye nakletti:
Bir gün Mister Omori’nin evine girdiği zaman çocuklar
kendisini la ilahe illallah sadalarıyla karşılamışlar: Bunun ne
demek olduğunu sorunca İslamın kelime-i şehadeti olduğu
cevabını almış:
Mister Nogoşi’nin yazdığı eser hakkındaki hikayesi de
pek garibdir: Japonca bir eser yazmak üzere mütala’a odasında
oturmuş; gözleri kapalı düşünüyormuş: Birden bir
dakīka-i ruhiyye geçirmiş; bir de bakmış ki elindeki yazı fırçası
kağıda Muhammed nam-ı kudsisini nakletmiş:
Diyorlar ki Japonlar hayalden mahrumdurlar doğru
mu?..
Japon Hükumeti’nin din hakkındaki telakkīsine gelince
Capan Times gazetesi bu babda iyi ma’lumat veriyor:
Şimdiye [kadar] Japon rical-i hükumeti din hakkında
gayetle lakayd kalmış hatta mekteplerden tedrisat-ı diniyyeyi
haric bırakmıştı: Bugün Dahiliye nazırı terbiye-i diniyyenin
salabet-i milliyyeye olan te’sirini nazar-ı dikkate alıyor:
Konfüçyanizm’in kadim an’anatıyla Avrupa’nın liberal
efkarı arasında harekat-ı ihtizaziyye icra etmekte olan gençlerimizin
hayat-ı ahlakıyyeleri tehlikededir; ma’neviyatı sukūta
mahkum görünüyor. Son bu in’ikadda mes’ele mevzu’-ı
bahs olmuş irtibat-ı dininin sihr-i ma’nevisi kesb-i alaniyyet
etmiştir.
ayrıca gayet müessir makaleler neşretmişler bilhassa Tokyo’da
münteşir Hoti Şimbon gazetesi hususi ilave neşrederek
bu münasebetle “Osmanlılara gelen kaza bize gelmiş
gibidir” ibaresini ayrı harfler ile yazmıştır.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Eylül
Yedinci Cild - Aded:
Fakat bahse şüru’dan evvel tasavvufu ta’rif tasavvufu
ta’rifden evvel de bir faide-i lügaviyyeden bahsedelim.
Karn-ı saniden sonra ibadat ve ta’ata hasr-ı vücud edenlere
“sufiye” ve “mutasavvıfa” namı verilmiştir. “Sufi”
kelimesinin aslına dair Mukaddime-i İbni Haldun ’da şu sözlere
tesadüf olunuyor. “İmam Kuşeyri hazretleri dedi ki bu
olmayıp zahir olan bu kavmin lakabıdır safadan veyahud
sıfattan müştaktır diyenlerin kavli kıyas-ı lügavice ba’iddir;
ve kezalik sof dan müştak olması dahi ba’iddir; zira onlar sof
giymeye mahsus ve münhasır değiller idi.”
ki iştikakına kail olunduğu surette zahir olan sofdan müştak
olmasıdır. Zira onlar elbise-i fahireyi terk ile sof giyerek ammeye
muhalefet üzere olmuşlar idi” diyor.
Hulasa bu lügatin iştikakına kail olanlar “sof” kelimesinden
müştak olduğunu söylüyorlar. Hatta Ruhu’l-beyan sahibi
rinin birinci cildinde:
–
beyt-i şerifini şerheylediği sırada: Sof
koyun yünüdür; sufi surette koyun yününden aba giyici ve
ma’nada mukarreb demektir. Dedikten sonra bu kelimenin
Halbuki sufiyyun hazeratının meslek-i mahsusları meslek-i
hikmet ve ma’rifetten ibaret olduğu gibi kendileri de
kemalat-ı suriyye ve ma’neviyyeyi cami’ birer hakim-i zu-fünun
olduklarından “sufi” kelimesinin “feylesof” kelimesi gibi
akıl hakim ma’nasına olan “sofos” kelime-i Yunaniyyesinden
ta’rib ve kendilerine alem edilmiş olması pek muhtemeldir
nitekim bu kelime Pisagor’a gelinceye kadar tarik-ı
hikmet ve ma’rifete salik olan hükema-yı Yunaniyyeye de
alem olmuş idi. Pisagor bu ünvanı lazıme-i tevazu’a mugayir
gördüğünden kendisinin hakim değil ancak feylesof yani
muhibb-i hikmet olduğunu beyan etmiş ve kendisinden sonra
gelen hükemanın kaffesi bu ünvan ile yadedilmiştir. Pisagor’un
lazıme-i tevazua mugayir gördüğü bir ünvan nasıl olmuş
da sufiyyun hazeratı tarafından kabul edilmiş diye i’tiraz
edilecek olursa biz bu i’tirazı cevaptan müstağni görürüz.
Kaldı ki bu ünvan sufiye hazeratı tarafından mı ihdas edilmiş
yoksa onların tarik-ı hikmet ve ma’rifete salik olduklarını
görenler tarafından mı tevcih olunmuş burası ma’lum
değildir. Hazerat-ı sufiyyenin o zümreden olmayanlar tarafından
bu ünvan ile yadedilmiş olmaları da muhtemeldir.
Feylesof kelimesine gelince bu kelime daha o zamanlar
ma’na-yı hakīkīsinden tecrid zendeka ve ilhad lügatlarına
terdif edilmiş olduğundan tabii ebrar-ı ümmete ünvan olamaz
gösterilen:
kavline istinad edenler yukarıki tevcihi kabul etmezler. Halbuki
bu hadis ehadis-i sahihadan değildir.
Tasavvufun ta’rifine gelince:
Onun pek çok ta’rifi vardır. Fakat bu ta’riflerin ekseri
tasavvufu gayetiyle ta’rifdir. Maksad tasavvufun kaffe-i aksamından
bahsetmek olaydı bu ta’riflerden bazılarını nakleder
lesine aid olduğundan tasavvufun yalnız onu ihtiva eden bir
ta’rifini yazacağız. Ta’rif şudur:
Zat ve sıfat-ı İlahiyye ile mebde’ ve me’ada müteallık
ahvalden bahseden ilm-i kelamın mevzu’u da ayn-ı mevzu’
Beyiti bu iki ilmin beynlerindeki farkın mi’yarıdır. Fakat
bu farkın vücudu birinin lüzumuyla diğerinin lüzumsuzluğunu
tazammun etmez; böyle bir iddiaya kalkışan idraksizliğine
hüccet göstermiş olur. Hazret-i Mevlana ulum-ı akliyye
ve nakliyyede zamanındaki ulemanın a’lemi idi. Hazret-i
Şems ile mülakī olduktan sonra evliyaullahın ekmeli oldu..
Cenab-ı pir akliyyat ve nakliyyattan başka şimdiki
Fransızca gibi o zamanın lisan-ı fenni ve felsefisi olan Yunan
lisanının da gavamızına vakıf idi. Hatta hazretin sırf o lisan
üzere manzum bir takım eş’arı bile vardır.
Görülüyor ki bizim tasavvufumuz öyle: “Mukteza-yı akla
mütabaattan inhıraf ile yalnız hiss-i vicdaniye ittiba’ edenlerin
meslek-i mahsuslarıdır” ta’rifiyle ta’rif edilen Garb tasavvufuna
makīs değildir. Tasavvufumuz bir hakīkat-i ma’neviyyeden
binlerce hakaik-ı ledünniyye istinbat eden hükema-yı
Rabbaniyyenin meslek-i hass-ı irfanlarıdır.
Evet! Bir hakīkat-ı ma’neviyye tevsi’ edile edile binlerle
hakaik-ı ledünniyyenin masdarı olur. Hakaik-ı maddiyye de
öyle değil midir? Mesela kehribadaki kuvve-i cazibe miladdan
altı asır evvel gelen hakim-i meşhur Tales’in nazar-ı
dikkatini celbetmiş idi. Bu hakīkat ondan sonra gelen erbab-ı
fikr u nazar tarafından asran ba’de asrın tevsi’ edile
edile maşrıkla mağribi lemhatü’l-basarda birbirinden haberdar
etmek geceyi gündüze kalbeylemek gibi havarıka masdar
oldu. Fennin elektrik denilen kısm-ı sahiranesinde görülen
havarık Tales tarafından keşfedilen bir hakīkat-i maddiyenin
caize-i sa’y ü gayret olmak üzere erbab-ı fikr u nazara
Acaba bu kadar hakaik-ı ma’neviyyenin içinde bir hakīkat
yok mudur ki ta’mik edenleri bir caize-i ma’neviyyeye
seza görmesin? Ve o caize-i ma’neviyyenin muhiti havarık-ı
berkıyye dairesinin muhitinden dar olsun? Hususiyle o hakīkatler
miyanında Haliku’l-hakaik olan Vacibü’l-vücud hazretlerinin
hakīkat-i zatiyyesi de dahildir.
Hulasa biz tasavvuf denilince zeharif-i deniyyeden mu’riz
kıble-i hakk u hakīkate müteveccih olan asfiyanın meslek-i
mahsus-ı ma’rifetlerini murad ederiz. Onlar o büyük
adamlardır ki beşeriyete has olan küçüklüklerin kaffesinden
tenzih-i nefs ile insaniyetten maksud olan gaye-i ulviyyeye
vasıl olmuşlardır.
Alel-ıtlak tasavvufla o meslekten yetişen eazım hakkında
tafsilat-ı zaideye girişmek saded-i bahsin külliyyen tebeddülünü
vardır. Şu halde makalemizin mevzuunu teşkil eden vahdet-i
vücud bahsine esas daha doğrusu bir medhal olmak
üzere Aziz bin Muhammed en-Nesefi’nin Zübdetü’l-Hakaik
ünvanlı eser-i meşhurundan teberrüken şu satırları nakledelim:
Ehl-i vahdet diyorlar ki: Vücud birdir ziyade değildir. O
da vücud-ı Huda’dır. Vücud-ı Huda’dan başka vücud yoktur;
olması da mümkün değildir. Ehl-i vahdetten bazıları da
şöyle söylüyorlar: Her ne kadar vücud birdir ziyade değildir;
fakat o vücudun zahiri ve batını vardır. Batını bir nurdur
ki ruh-ı alemdir. Alem bu nur ile mal-a-maldir. Bu nurun
haddi gayeti yoktur. O bir bahr-i bi-payandır. Hayat ilim
söylemesi hayatı hareketi bu nurun sayesindedir. Belki
her şey bu nurdan ibarettir. Eşyanın tabiatı havassı ef’ali
bu nurdadır. Her ne kadar eşyanın esma ve sıfat ve ef’ali bu
nurdan ise de bu nur birdir; ziyade değildir. Efrad-ı mevcudatın
kaffesi onun mezahiridir. Bu mezahirin her biri bir deriçe
gibidir. Bu nurun sıfatı o deriçelerden zuhur eder. Onun
evveli ahiri yoktur. Ona adem ve fena tari olmaz. Yeni yeni
deriçeler peyda olur. Eskiyip tekrar toprağa gider. Tekrar
topraktan zuhur eder. Kendileri doğar kendileri yaşar; kendileri
ölür. Kemal-i zatilerine vusul için şart-ı la-büd hükmünde
olan havas ve kuva kendilerinde kendiliğinden olarak
mevcuddur.
Bu nur kendi kemalini esma ve sıfatını kendi mezahirinde
müşahede ettiği için onlara aşıktır. Bunun için ruh-ı
Ademi de kendi cismine aşıktır. Zira cism-i Ademi ruh-ı
Ademi’nin sıfatına mazhardır. Ruh kendi cismini ve kendi
cisminde esma ve sıfatını görür. Onun için: Kendini bil ta ki
Cenab-ı Hakk’ı da bilesin denilmiştir. Şimdi ma’lumun oldu
ki kendini bilen ve ruh-ı alem olan ancak bu nurdur. Efrad-ı
mevcudat onun mezahiridir.
Şimdi gerek müslümanların bu günkü haline gerek onların
asırlardan beri kuvvetlerini mahvetmekte bulunan emraz-ı
ki hastalık neden ibarettir çaresi nedir anlamış olalım.
Evet bu mes’eleyi bizden evvel büyük büyük muharrirler
mevki’-i tedkīka çekti. Lakin kemal-i esefle görüyoruz ki
bir çoğu asıl hastalıktan külliyyen iğmaz-ı ayn ederek a’raz-ı
marazı tedavi uğrunda yoruldu durdu halbuki ortada kendi
seyr-i tabiisini ta’kīb edecek kendisine has kanun mucebince
hey’et-i ictimaiyye-i İslamiyye üzerinde te’siratını ika’ etmekten
asla geri durmayacak olan sebeb-i maraz durdukca
böyle hiç bir zaman sahibini nail-i meram edemeyeceği pek
aşikardır. Bize gelince hiç bir faide intac etmeyen böyle bir
mesleğe süluk edecek değiliz. Biz istiyoruz ki Şarkın hastalıkları
üzerine kat kat yığılmış olan perdeleri yırtalım da zat-ı
maraz ne imiş inayet-i Hak’la onu anlayalım. Bir kere teşhise
muvaffak olduk mu artık hastalığın ilacını o ilacın suret-i
tatbikını ta’yin etmek bizim için kolaylaşır. Herkes için
ma’lumdur ki tohumu Ceziretü’l-Arab’da atılarak az zaman
zarfında bilad-ı maşrıkın kısm-ı a’zamını dallarının budaklarının
sayesi altına alan müslüman medeniyeti için diyaneti
Kezalik her tarih okuyan; ulum-ı ictimaiyye tetebbu’ eden
şunu istidlal edebilir ki bu medeniyet bütün medeniyetlerin
en seriu’s-seyri en revnaklısı en vasi’i en muhayyirü’l-ukūlü
olduğu gibi kendisine ittiba’ edenlerin iradatına
hakim olmak efkar üzerinde te’sir-i mühimmi bulunmak
tün saadat-ı ictimaiyyenin iki mühim kanunu olan ilim ile
ameli cem’ etmiştir.
manların bidayet-i zuhurunu tasvir eden tarihlere atfedilecek
en sathi bir nazarla bile meydana çıkar. Lakin bu gün
nazarımız[a] bütün akvam-ı İslamiyye üzerinde ufacık bir
cevelan vermiş olsak ilk babalarımızın bulunduğu halin aksinden
başka bir şey görmeyiz. Evet görürüz ki inhıtat izmihlal
bizi alabildiğine mahkum etmiş geriye doğru sürükleyip
götürüyor. Mevcudiyet-i ictimaiyyemizi günden güne
bitiriyor. Halbuki hey’et-i umumiyyemizi teşkil eden anasırın
kaffesi müslümanlık iddiasından bir an geri durmadığı
gibi kalbi üzerine nasıl titrerse dini üzerine de öyle titriyor.
Acaba şu hal asr-ı hazır felasifesinden bir takım müfritlerin
hüccet-i natıka mıdır? Haşa hiç bir zaman değildir. Zira bir
kere Arabların Müslümanlık’tan evvelki cehaletlerine vahşetlerine
bakılır; sonra yine o Arabların Müslümanlığı müteakıb
sür’at ve terakkīye atf-ı im’an edilirse bu gibi iddiaların butlanı
kīsine temeddününe medar olan her hangi bir esasın bir
kanunun sinesi o kanunu müstakbel için müstakbelde muzır
olmaktan müfid olmak şöyle dursun bilakis mühlik bir mahiyete
sahib edecek bir cürsumeden azade olamayacağı
hakkında felasife-i hazıranın i’tidal-perverler[i] tarafından
serdedilen iddiayı mı te’yid ediyor? Hayır bu da değildir.
Zira biz şu kitabımızda Müslümanlığın en mühim olan ahkamını
saha-i tedkīka çektik cümlesini hayat-ı beşeriyye kavaninine
tamamıyla mutabık bulduk. Re’ye’l-ayn gördük ki
kaideler vaz’ eylemiş eski vazı’-ı kanunlar tarafından hayatı
müstakbele vukufsuzluk saikasıyla vaz’ edilmiş olan bütün
kuyudu kırmış ruhun bütün hasaisini eski zencirlerinden
kurtarmış; zimam-ı idaresini eline vermiş; ancak şahrah-ı
hikmet ve i’tidale tevcih ettikten sonra vermiştir. Biz ise i’tidalin
mezmum ifratın veya tefritın memduh olacağı bir zamanın
vurudunu bekleyenlerden değiliz. O halde müslümanları
babalarının fezailinden hatta onda birini olsun ihraz
etmekten alıkoyan sebeb ne olabilir? Bize sorarsanız biz
bunu dinin yanlış anlaşılmasından kendisinden murad olmayan
bir ma’naya hamledilmesinden ileri gelmiştir diyeceğiz.
Yukarıki fasıllarımızda ayat-ı Kur’an iyye’ye ehadis-i
nebeviyyeye bir de ilk cem’iyet-i İslamiyye’nin harekatına
dan kalmayacak surette isbat etmiş idik ki: Müslümanlığın
maksad-ı aslisi ahval ü etvar-ı beşeriyyenin istikrasıyla vücudu
sabit olan kanun-ı fıtri-i terakkī mucebince insanlığın
maddi ve ma’nevi irtikasını te’min eylemekten ibarettir; ervahı
şaibelerinden tathir ederek vazifesini edaya salih bir
hale getirecek küçük büyük ne kadar vesait varsa Müslümanlık
bunların kaffesini bildirmiş tavsiyede bulunmuştur.
Evet biz bunların kaffesini şübheye inkara mecal kalmayacak
surette delailiyle isbat etmiş idik. Lakin bugünkü
cemaat-i İslamiyyenin hey’et-i mecmuasına atf-ı nazar edecek
olursak görürüz ki kısm-ı a’zamımızın indinde Müslümanlık
ref’ edilen daavat-ı mücerrededen ibarettir; bildikleri kelimei
şehadet namaz oruç zekat hac. Yoksa dinin ümmet-i Arabiyye’yi
bulunduğu kabristan-ı sefalet ve hiçiden çekerek
evc-i hayat ve şerefe yükselten esrar-ı azimesi mu’cizat-ı kerimesi
hiç bir zaman lihaza-i im’anı celb etmiyor! Va esefa ki
dinin lübbü İslam’ın zübdesi asıl bu olduğu gibi tenzil ve
teşriindeki garaz-ı yegane de budur.
Müslümanlık ruhun metalib-i ahlakıyye ve ma’neviyyesiyle
bedenin metalib-i maddiyesini pek güzel tevfik etmiştir.
Cenab-ı Hak
buyuruyor. Hazret-i Peygamber de
diyor.
Lakin kısm-ı a’zamımız bu hikmet-i baligayı teemmül taraflarına
asla yanaşmıyor; bilakis dini yanlış anlayarak ona
göre yanlış yola sapan akvam-ı salifenin isrini adatını ta’kīb
ediyor. Hem hiç bir te’yid-i İlahiye mazhar olmamış birtakım
efkar ve akaid besliyor.
gibi
ayetler
gibi hadisler dururken halk bu ulvi esasların
üzerine rida-yı nisyanı çekerek dini bütün alaik-ı dünyadan
külliyyen fariğ olmak bütün hissiyat-ı cismaniyyeden tearri
eylemek suretinde telakkīye başladılar. Bilmediler ki bu hal
akvam-ı salifeyi mahveden bir müdhiş taundur. Heyhat
nereden bilecekler ki bulundukları kuşe-i ataletten kendileri
** *
“Söz”ün nazar-ı vicdan ve idrak önündeki kıymet ve
ehemmiyeti cevher-i ma’nası i’tibariyledir.
Ma’nasından mehcur olan her hangi bir lafzın cenin-i
sakıttan na’ş-ı bi-ruhdan ne farkı kalır?
Söz lisanın; ma’na da kalb ve vicdanındır. Ma’na cismi
lafzın hayatı ruhu varlığıdır.
Evet kelam –ki asl-ı ma’nadır– kalbindir; lisan ise o
ma’naya delilden tercüman olmaktan başka bir şey değildir.
“Söz” ma’nayı muhataba tefhim eder ortadan çekilir
gider. “Söz” eğer doğru ise febiha ve illa kizb yahud nifak
Hazret-i Kur’an- ı Kerim muhallefin-i a’rabın harbe gitmemek
a’zamide aleyhissalatü vesselam
“ – Emvalimiz evlad ü ıyalimiz bizi işgal ediyor; bizim
kazibiyle cür’et-yab oldukları niyaz-ı muhadaa-karanelerini:
lisanlarıyla kalblerinde
olmayan şeyi söylüyorlar” vahy-i celiliyle tekzib buyuruyor.
cümlesi lisan-ı muhallefinden sudur etmiş
yani söz onların olmak i’tibariyle ma’nasız; yalan! Merdud!
şeklinde yazılmıştır.
Bu nazm-ı celil-i tekdir Uhud Muharebesi’nde hakkıyla
Müşarun-ileyhim harbden evvel: “Nezd-i uluhiyyette
a’mal-i salihanın en mahbub ü makbul olanını bilseydik
malımızı canımızı o saadet-i uzmayı istihsal yolunda bilatereddüd
feda ederdik” diye tefahur ederler kendilerini evci
a’la-yı sıddikıyyette görürlerdi. Vakta ki Uhud Muharebesi
başladı ifa-yı ahd etmek zamanı geldi. Sözleri meydan-ı
Muahaze-i İlahiyyesi karşısında ser be-sine-i mahcubiyyet
kaldılar.
Muahaze yalnız bu kadarla kalsaydı yine ehven addolunabilirdi;
lakin bu kadarla kalmadı.
– Yapamayacağınız
şeyi söylemeniz indallah ne kadar şiddetli gazabı da’i oldu!”
tehdid-i kahr u celali sa’ıka gibi nüzul ederek müttehemleri
mebhut ve medhuş etti.
“ Söz”ü ma’nasından tecrid edip yalan yere savurmanın
Vehhab-ı Kerim-lisanın nezd-i uluhiyyetinde ne kadar
şiddetli bir cezayı mucib olduğu anlaşılmalı!
lafzı vicdanları raksan ruhları hayran eden o ma’na-yı zü’lcelali
o medlul-i kibriyasıyladır.
Tevhid lisan-ı ulvi-i şeriatta Cenab-ı Vahid ve Ehad’in
birliğini kalben ve lisanen tasdik ve ikrar etmektir.
Tevhid –lafzan– ittihad ile mader-i vahdetin agūş-ı iştikakından
kopmuş iki ferzend-i tev’emandır yani: Tevhid
tırlar.
Bu cihetle her ikisi yekdiğerine –iltizamen– delalet eder.
Tevhid denilince ittihad ittihad zikrolununca tevhid hatıra
gelir.
Tevhid müessir ittihad müteessirdir.
Tevhidi kabul edenler livaü’l-hamd-i “La ilahe illallah;
Muhammedün Resulullah” altında birleşirler; bir can bir
vicdan olurlar; bir vücud kesilir ki ittihad da işte bu demektir.
Tevhid bir şahid-i huş-rüba-yı ezelidir ki mir’at-ı celal-i
Tevhid bir da’va ittihad onun delili
Tevhid bir misbah ittihad onun mişkati
Tevhid bir ruh ittihad onun vücudu
Tevhid bir sultan ittihad onun kişveri
Hülasa:
Tevhid ittihad ile kaim
Tevhid lafzi olur; tevhid ma’nevi olur; tevhid şuhudi
olur. Tevhid-i lafzi iman-ı taklidi ile tevhid-i ma’nevi iman-ı
şeklinde yazılmıştır.
tahkīkī ile tevhid-i şuhudi iman-ı şuhudi ile müteradifdir.
Birincisi lisanın ikincisi kalbin üçüncüsü –ki ekmel-i tevhiddir–
ruhundur. Piş-i nazar-ı takdirinde üç sikke mevcud:
Bakır gümüş altın her üçünün de üzerinde tuğra-i garra-yı
padişahi var. Hangisini istersin? Şübhesizdir ki altını değil
mi? Altın dururken gümüşün hususiyle bakırın kim yüzüne
bakar? İşte bu kıyas ma’a’l-farıktır. Anla!
Düşünmez miyiz? Tarih-i din-i celil-i İslam’ın çeşm-i cihanı
kamaştıran o şanlı o şevketli evvelin-i sahaif-i azamet
ve iclaline im’an-ı nazarla bakarak sultan-ı tevhidin kulub-i
muvahhidini nasıl teshir etmiş olduğunu okuyarak –biraz
olsun!– düşünmez miyiz?
Evet düşünelim! Düşünelim de tevhid nasıl olurmuş görelim!
Şu mukaddes İslamiyet şu mübeccel insaniyet şu hakīkī
medeniyet şu ebedi saadet Mekke-i Mükerreme’de nasıl
meydana çıkarıldı? Medine-i Münevvere’de nasıl teessüs
etti? Eb’ad-ı kainata –nur-ı seher gibi– nasıl yayılarak cihanı
kaplamış olan zalam-ı şirki kahretti?
Zerre kadar nur-ı imana malik olan o sahaif üzerinde
hüngür hüngür ağlamaması kabil midir?
Bütün kainat saye-i lütfunda vücud bulmuş olan Sultan-ı
Kişver-i Levlak aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin
Mekke-i Mükerreme’de tertil buyurup beyt-i ilahiyi
agūş-ı ihtiramında tutan cibalin şevahik-ı afakını çınlatan
bütün avalim-i melekutu raksan eden ezan-ı tevhide o ulvi
nidaya o kudsi:
hasıyla bahtiyar olanlar kaç bahtiyar idi? Ve kimler idi?
Ah.… O ne müşkilü’l-iktiham dakīkalar o ne derd-efruz saatler
o ne hevl-engiz günler idi ki Cenab-ı Rahmeten li’lalemin
aleyhissalatü vesselam Efendimiz hazretleri onları
geçiştirdi! Tarih-i din-i İslam’ın Mekkelilerin hayretle memzuc
hiddetini; süfeha-i Kureyş’in mecnunane ve akūrane
gayz u adavetini; hele amm-i Resul olmak gibi dünya ve ma
fihadan bin kere yüz binlerce kere kıymetdar olan bir ni’met-i
uzmayı bir saadet-i kurbayı ayaklar altına almak cinnetini
gösteren bedbaht Ebu Leheb’in zefir-i husumetini
şehik-ı denaetini tasvir eden o sahifeleri hicablarından sararmış
bu derece siba’ane ve müfterisane vahşetlere ma’kes-i
beyan ü tasvir olduklarından dolayı her biri –sanki–
lisan-ı hal ile i’tizar ediyorlar!
Viladet-i kudsiyet-menkabet-i Risalet-penah-ı a’zaminin
aleyhissalatü vesselam tebşiri şeref-i alü’l-aline cariye azad
etmekle tufan-ı sürur u behcetini teskin edemeyen şu Ebu
Leheb’e bakınız! Bakınız ki i’lan-ı risalete da’vet-i tevhide
ne kadar ma’kus ne derece menfur bir hiss-i husumetle
mukabele etti! Nasıl:
Saika-i kahr-ı İlahisine avuç açarak la’net-i ebediyyeye
mahkum olmak dereke-i esfel-i safiline sukūt etmek istihkakını
gösterdi! Nadr bin Haris isminde bir nefha-i İblis fart-ı
utüvv ü istikbarından nefs-i leimini zabtedemeyerek:
“Ya Rab! Eğer şu Kur’an gerçekten senin ind-i ma’neviyyenden
münzel kelam-ı Hak ise bizim üzerimize gökten
taş yağdır! veya dehşetli bir azab ile bizi kahret!” dedi.
Zihi cinnet-i temerrüd! Zihi denaet-i istikbar!
Buna can olsun da dayansın! Kalb olsun da tahammül
etsin! Gerçekten Hak kelamı münzel min indillah olan cenab-ı
Kur’an ’ı bile bile reddetmek ve bunun mukabilinde
gökten taş yağdırılması veya bir azab-ı hail irsali suretiyle
kahr u dimarlarını temenni etmek…!
böyle ervah-ı habise de var!
Bütün bu vahşiyane tecavüzlere bu müfterisane hücumlara
bu akūrane av’avelere karşı o Sultan-ı Ekalim-i Risalet’in
o Şahenşeh-i Kişver-i Nübüvvet’in meydan-ı da’vette
bir zerre bile gerilemeyerek –tek başlarına!– şirane sebat
ve mekanetleri Huda-pesendane mukavemetleri.
metbuiyet-i ezeliyyesini fikirlere anlatmak
zihinlere vicdanlara kalblere ruhlara kabul ettirmek
yamber çekmedi.
Garib değil midir? O bi-hiss ü bi-şuurlar Cenab-ı Risaletpenah-ı
a’zamiye aleyhissalatü vesselam –da’va-yı tevhidden
vazgeçmek şartıyla!?– kahharane bir padişahlık müstebiddane
bir saltanat kabulünü rica ediyorlardı!
Şu tek taştan yonttukları ağaçtan yaptıkları sanemlerinin
–haşa– uluhiyetleri tekzib olunmasın! O bi-ruh cemadat
yine onların ma’budları olup kalsın!
Tevhidde sebatın derece-i hired-fersasına can-sitan fakat
pek ulvi bir nümune de Sultanü’l-müezzinin Cenab-ı Bilal-i
Habeşi’nin “aleyhi rıdvanullahi ekber” çekmiş olduğu o
feci’ o takat-şiken işkenceler o can-güdaz azablar ukūbetler
gösterilmeye sezadır. O mübarek vücud kıskıvrak bağlanır
Mekke’nin eridici hararet-i şemsi altında uzatılarak hazine-i
“Ya dininden vazgeçersin ya canından…!” denirdi! O mücessem-i
hal-i mağlubiyetinde galibiyet-i mutlakasını göstererek
müşrikleri kahreder ellerini ısırttırırdı!
cenab-ı sıddik-ı a’zamdan radıyallahu anhu – başlayan bu
sebak-ı icabet bu ni’met-i hidayet bu duhul-i harim-i saadet
merkez-i tevhidin daire-i temcidini tevsi’ ettikce etmeye
başladı.
Sabıkīn-i evvelin hazeratının bu kahramanane sebatları
bu şirane metanetleri nezd-i uluhiyyette ne derece rehin-i
makbuliyyet olduğunu şu:
“Muhacirin ve ensardan Sultan-ı tevhide icabet ve arz-ı
hidayet ve tabiiyette ihraz-ı kasabü’s-sebak eden sabıkīn-ı
evvelin ve onlara –iman-ı şuhudi ile– ittiba’ ve ıktida eden
mü’minin ve mü’minat işte onlardan Allah razi onlar da Allah’
Mediha-i İlahiyye kıyamete kadar alem-i İslama onların
şan u şeref-i bi-bahalarını i’lan eder.
Mekkelilerin kabul-i hak emrinde gösterdikleri i’razlara
cür’et-yab oldukları i’tirazlara bedel Medine-i Münevverelilerden
bir kısım rical-i ukala arz-ı ihtidaya can atıyorlardı.
Bi’set-i nebeviyyenin aleyhissalatü vesselam on birinci
senesi Receb’inde idi; Medine-i Münevvere’den gelen bir
hey’et-i meb’use Mina civarında –el-yevm sükkan-ı Haremce–
Mescidü’l-Akabe namıyla ma’ruf mahall-i mübarekte
şeref-yab-ı mülakat-ı Resul-i kibriya oldu.
Ya Rab ne idi o bezm-i ecmel!
Mağrur idi asümana esfel
Fahr etse reva değil mi ya Rab?!
Mağbut-ı sema değil mi ya Rab
Ya Rab kim idi o hake calis
Teşkil-i sufuf eden o meclis
Aksiydi o bezmin asümanda:
Mihriyle nücumu kehkeşanda
Bin gıbta size o ihtidaya
Bus-ı yed-i akdes-i hüdaya
Siz gittiniz amma namınız hayy
Dillerde bütün garamınız hayy
Fahr etmede şanınızla Kur’an
Rıdvanını eylemekte i’lan
Ta ruz-ı kıyam cihan-ı tevhid
Eyler sizi her nefesde temcid
Vakta ki Mekke-i Mükerreme’de çekilen çileler doldu
Medine-i Münevvere’ye hicret emr-i İlahisi hikmet-efza-yı
vürud oldu.
Tarih-i İslam’ın birinci yevm-i mes’udunu bi’set-i Muhammediyyenin
on üçüncü senesi Rebiülevvel’inin on ikinci
Pazartesi günü teşkil ediyordu. Mehcer-i saadete takarrub
buyuruldukca Ensar-ı kiramın sevinçleri ve binaen- aleyh
telaşları ziyadeleşiyordu. Bütün gözler ufk-ı şarkī üzerinde
temerküz etmiş bir an ayrılmıyordu. Nihayet ruz-ı
firuz-ı mezkurun sabahından az sonra bedr-i asman-ı risalet
tal’at-nüma-yı zuhur oldu.
!
Bu neşide-i istikbali Beni Neccar’dan birkaç kız rehgüzar-ı
kudsiyet-nisar-ı Cenab-ı Peyamber-i a’zamide defler
çalarak terennüm ediyorlardı.
Bu kızlar ne kadar bahtiyardır değil mi? Değil yalnız Medine-i
Münevvere’nin belki ta kıyamete kadar bütün ümmetlerinin
tercüman-ı ruhu oluyorlardı.
Darü’l-hicrelerine şeref-i muvasalatları o parlak istikbal
ruhu bi-karar ediyor Medine-i Münevvere sokakları:
!
Zemzeme-i müjde-averiyle çınlıyordu. Genç ihtiyar çoluk
çocuk bütün sükkan-ı Darü’s-selam reh-güzar-ı Muhammedide
Ulema-yı a’lam ve müellifin-i zevi’l-ihtiramdan bir zat-ı
maarif-simat olup Kütahyalı’dır. Asarının en büyüğü olan
Hadikatü’l-Fukaha ’sının yine kendi tarafından yazılan şerhinde
künyesini böyle yazıyor: “Ebu Mehmed Hibri Ali bin
Mustafa bin Pir Mehmed el-ma’ruf bi-Bülbülzade” ale’l-usul
vatanında ikmal-i tahsilden sonra istikmal-i feyz-i ulum
maksadıyla seyr u seyahat ederek Kızılhisar’da ihtiyar-ı ikametle
neşr-i uluma mübaderet eyledi. Burada madame’lhayat
bu vechile imrar-ı evkat eyleyip küsur tarihlerinde
dar-ı ahirete rihlet etti. Fezail-i aliyyesine delalet eden
asarı mütenevvi’ olup başlıcaları ber-vech-i atidir:
bu eserini tarihinde Telhisü’l-Fetava ve’ş-Şüruh ismiyle
beş cild üzerine şerh eylemiştir ki birtakımı Manastır Kütübhanesi’nde
mevcuddur. Bu eser ilm-i fıkıhdaki ihtisasa
ve ma’lumat-ı vasi’asına bürhan-ı celidir. Bu şerhin mukaddimesinde
künyesini ve Kızılhisar’da şerh ettiğini tasrih ediyor.
rifi ve’l-Esmai’l-Hüsna : Kadi Ebubekir Nesai’nin ed-Dürrü’n-Nazim
fi Fezaili’l-Kur’ani’l-kerim ismindeki eserinin şer hi
olup nihayetine lisan-ı dürer-bar-ı nübüvvetten şeref-sa dır
olan ed’iye-i me’sureyi ilave etmiştir.
’de tahrir ettiğini dermiyan ediyor.
leri adabından ve kısmen Medine-i tahire fezailinden bahisdir.
raize dair te’lif ettikleri metn-i metinin şerhi olup bir nüshası
Kütahya Kütübhanesi’nde manzurum oldu.
nafi’u’l-mebahisdir.
münifdir.
Mahdum-ı fezail-mevsumları Esiri Mehmed Efendi de
erbab-ı ilm ü irfandan bir zattır. Mecamiu’l-Cevahir isminde
bir eseriyle Muhammediyye şerhi vardır ki bu şerhin parçaları
Selanik’de manzur-ı acizanem oldu.
Bir muğfilin yed-i mel’anet-karıyla saf bir cebinin safha-i
sefaletine vurulan damga-yı fahşa gibi beyaz kağıd üzerine
siyah mürekkeble karalanmış bir kitab ı n hayli zamandan
beri kitapç ı dükkanlarında teşhir edildiğini görmüş hatta bir
defa da bir iki sahifesini çevirmek suretiyle gözden geçirmiştim.
Bu kadarcık tetebbuum eserin ne meta’-ı rengin olduğunu
bana anlattığı için iki üç satırlık ikazname yazıp evrak-ı
havadis vasıtasıyla –tahdiş-i ezhanı mucib makalat neşreden
ceraidi hemen sedd ü ta’til eyleyen– hükumetin nazar-ı
dikkatini celb etmeyi düşünmüş sonra da ayn-ı destgah
dokuması olan İzdivac Mektupları hakkındaki yazılarımın
ancak muharriri hesabına –kitabı iki kuruşa satılırken
üçe çıkması yüzünden– hüsn-i te’siri görüldüğünü hatırlayınca
yine reklamcılık etmemek üzere sükutu münasib
bulmuştum. Fakat Alemdar’ ın - numaralı nüshasında
bu habasetnamenin müdafaasına dair yazılan açık mektubu
görüp İmam-ı Gazzali ve Sa’di-i Şirazi gibi ekabir-i ümmetin
de dellal-i fuhşiyyat olmakla itham edildiğini yani
vadilerine sapıldığını müşahede eyleyince evvelki
fikrimin hilafına biraz söylenmek hususunda muztar
kaldım:
Mecus ulemasından Vaçyaba’nın “İklim-i Hind’in te’sir-i
hüzzal-averiyle za’f-ı cismaniye uğrayan Hind ahalisini izdivac
ve tenasüle tergīb ve teşvik eyleyerek tezyid-i nüfusa
hizmet eylemek fikriyle” yazdığı bir kitabı aynı fikr-i insaniyetkariye
tebean Türkçe’ye tercüme ediveren bu lütufkar
mütercime biri çıksa da dese ki:
– A efendim! Millet-i muazzama-i Osmaniyye “Emraz-ı
tenasüliyye tabib-i mütehassısı” sıfatıyla acaba size müracaat
ettiler de tedavi talebinde mi bulundular ki böyle bir
hizmet ifasına kalkıştınız? Te’sir-i hüzzal-averle za’f-ı cismaniye
uğrayan vücudları takviye etmek isterken iştiha-aver
yazılarınızla ebdan-ı şübbanı duçar-ı za’f eyleyeceğinizi düşünmediniz
mi?
Hem turşu değil mi hem de perhiz
Bu fi’l ile kavl-i hikmet-amiz?
Kur’an- ı Kerim ’den istişhad ettiğiniz ayet mealiyle serd
eylediğiniz “Bugün Çin’de edeb ve haya mukteziyatından
ma’dud olan şey İngiltere’de edeb ve hayaya muhalif ve
Çin’de edeb ve hayaya muhalif addolunur” mütalaası
Hind-i kadimin mukaddes saydığı bir kitab ı n memalik-i
Osmaniyyede mülevves addedileceğini hatırınıza getirmedi
mi? Eserinizdeki müstekrehatın intişar-ı ufunetine Matbuat
çoğunun –fuhş rayihası neşreyleyen– bu iğrenç kitaba karşı
göz yumamayacağını unuttunuz mu? Haşa kendinizle hemmeslek
göstermek istediğiniz İmam-ı Gazzali’nin –eserinizle
yek-aheng olacağını söylemeye yeltendiğiniz– İhya’-i Ulum
’unda istimna bil-fem ve saire… gibi mebahis-i rezileden
dem vurduğunu iddiaya ve irad-ı emsile ile isbat-ı müddeaya
kalkışabilir misiniz?
Gülistan -ı Sa’di’nin “Beşinci ve altıncı bablarındaki hikayelerden
bazılarıyla külliyatının nihayetindeki mütalebat
hakkında acaba nezahet-füruşan-ı ahlakın mütalaası nedir?”
sualinde bulunuyordunuz. Cevap vereyim: Gülistan yedi
yüz seneden beri düsturu’l-amel ittihaz edilecek bir ahlak
kitabı tanıldığı gibi müellif-i muhteremi de ahlakıyyunun en
büyüklerinden sayılır. Söylediğiniz bablara gelince: Bunların
altıncısı da “Za’f-ı piri”ye müteallık hikayatı havidir. Fi’lvaki’
beşinci babda aşk ve muhabbete dair kıssalar varsa da
kitab ı nızdaki “ağaca tırmanır gibi …” levha-i rezaletine müşabih
bir sahnenin müşahedesi kabil midir. Altıncı bab ise
muvafık bir hikayecik göstermesini taahhüd eder misiniz?
Gelelim mal bulmuş mağribi gibi sarıldığınız mütayebat
ve hezeliyat kısmına. Evvela Gülistan ve Bostan ’ın şive-i
tahririyle bunun arasındaki fark hepsinin aynı kalemden
çıkmış olduğuna dair erbabını şekk ü şübheye düşürdüğünde
tereddüd etmemelisiniz. Saniyen: Farz-ı muhal olarak
mutayebatın Sa’di tarafından yazıldığı kabul edilse bile
o kısmın baş tarafındaki
mukaddime-i i’tizarını nazar-ı insafa almak lazım
gelmez mi? Salisen: Sa’di gördüğü tehdid üzerine hezl
vadisinde böyle bir şey yazmaya mecbur olmuş sonunda
da Cenab-ı Hak’dan afv u mağfiret taleb ediyor. Siz ise ey
Sa’di’yi örnek gösteren mütercim efendi! İstiğfar etmek şöyle
dursun kemal-i ciddiyetle kendinizi şayan-ı iftihar görüyorsunuz.
Rabian: “Kale’s-Sa’di” diye başlayan bu mukaddimenin
Sa’di’den naklen başkaları tarafından yazıldığına
nazaran aşağısının da yine başkaları tarafından yapılıp müşarun-ileyhe
Binaenaleyh mütalaat-ı mesrudeyi nazar-ı dikkate alarak
hükumetin lakaydisinden bil-istifade sessiz sadasız kitab ı nızı
satmaya ve hakk-ı irşad olarak alacağınız mebaliğle ceyb-i
mürüvvetinizi doldurmaya bakın da öyle ekabir-i ümmetten
kendinize hemta ve pişva bulmaya kalkışmayın. Yok mutlaka
güzeştegan-ı eslafdan bir mukteda irae etmek ve işte
ben bu zatın isrine peyrev oldum demek isterseniz geçmişlerden
Bahname müellifini muasırlardan da Zanbak ve İzdivac
Mektupları muharrirleriyle misillerini gösteriniz ki sö zünüzün
doğru olduğuna inanılabilsin. Yoksa İmam-ı Gazzali
ve Şeyh Sa’di gibi zevat-ı mukaddeseye sıçratmak iste diğiniz
çirkab-ı isnadat onların paye-i ma’neviyyetine çıka madan
zemin-i pestiye sukūt eder ve yine sizin cebin-i metininizi
telvis eyler.”
Böyle diyecek olana karşı mütercim efendi acaba nasıl
cevap verebilir?
Evet zavallı İslamiyet bugün sine-i samimiyyetinde beslenen
evladların seni müebbed hicrana mahkum ediyor
bağrında büyüyen çocukların seni şimdi bütün bütün feramuş
ediyor. Artık hiç tanımak istemiyor senden muttasıl
kaçıyor. Hatta hürmet ve şefkatlerini gösterenler bile
seni hakkıyla bilmiyor takdir etmiyor.
kim bilir şimdi ne kadar hasretkeş o azametli; hakīkī sevgili
hamilerine ne kadar girye-barsın!
Hala hakīkati görmemekte musır olan şu aciz beşeriyet
de; sen de insanlar gibi na-tüvan gelerek –kısa bir zaman
çabuk mu uful edecek?
Hayır! Hayır! O ebedi hami-i a’zamın seni her şaibeden
her garazdan masun edecek…; ile’l-ebed muhafaza edecektir.
Ben burada İslamiyet’in şan ü rif’atini tarih sahifeleri
üzerinde kalan harikalarını değil onu bu hal-i teşevvüş ve
mek istiyorum.
Onu hakkıyla tanıyacak kimselerin bulunmaması tezebzübüne
bais olmuş. Zira bir dinin hadd-i zatında kendini
vikaye edecek bir cism-i mahsusu yoktur.
Doğrusu bugün İslamiyet’in hakīkī müdafi’ ve hamilerden
ve onu bu tedenniden kurtaracak kimselerden mahrum
olduğunu i’tiraf etmeliyiz.
Bundan evvel gelenlerini burada karıştırmayalım onlarla
topraklar iftihar etsin. Biz kendi asrımızın muhitimizin
ricaliyle alimleriyle –varsa– iftihar edelim.
Şimdi evvela arzu ettiğimiz kimselerin –bilhassa makarr-ı
hilafet içinde– sebeb-i mefkūdiyetlerini sonra bu mefkūdiyet
dolayısıyla İslamiyet’e arız olan za’f u inhitatı beyan
edeceğim.
Biz ulum ve fünun-ı asriyyeyi ihmal ve kendimizden –
bahusus medreselerimizden– uzak bulundurduğumuz için
bu “yokluk” karşısında bulunduk.
Yoksa –Mısır ve diğer bazı yerlerde olduğu gibi– fennin
ehemmiyetini takdir etmiş olsaydık içimizde “Cemaleddin
Efgani Muhammed Abduh” gibi eazım yetişirdi.
Şayan-ı teessüf ciheti de medreselerimizin ciddi bir ıslah
hakīkī bir tedrise hala teşne kalmasıdır.
Sathi bir ta’dilat ve bir iki şeyin ilavesi ile medreselerimiz
her işimizde olduğu gibi– bunda da bari taklid edelim.
Gözümüzün önünde duran Mısır’a bir kere atf-ı lihaza-i
dikkat etsek oranın faide-bahş eserlerini lisanımıza tercüme
etsek bir zaman da felasife-i İslam’ı burada görsek ne olur?
Cami ve medreselerde senelerce baş sallayarak icaze
alanlar şimdiye kadar ne öğrendi ne öğretti?
Hala küre-i arzın iki boynuz üzerinde ! durduğunu ve
daha bu gibi pek çok hurafatı dinimize isnad edip duruyoruz.
Yazık değil mi? İslamiyet’i bilmiyorsak bilmek istemiyorsak
hiç olmazsa dinimizin nefretle reddettiği yaveleri safsataları
ona isnad ile ağyar karşısında hedef-i istihza olmayalım.
Hele bunlar bütün İslamların mercii istinadgahı bulunan
makarr-ı hilafet gibi bir yerde işidilirse pek tatsız münasebetsiz
olur sanırım. Ben kabahatin kısm-ı a’zamını el-haletü
hazihi hocalarımızda buluyorum. Niçin diyecekseniz?
Evet onlar kendilerine terettüb eden vazifede pek çok kusur
ediyorlar. Ehemmiyetli can alacak noktaları bırakıp adi lüzumsuz
şeylerle iştigal ediyorlar.
Bugün bizim için en mühim şey kitap mes’elesidir. Elimizde
ulum-ı İslamiyyeye dair Türkçe pek az eserler bulunur.
Bulunsa da yüz yıllık… Bir şeye yaramaz.
–Afv ediniz– Ben bu sükutu bu tekasülü bilgisizlikten
başka bir şeye atfedemiyorum.
Hayır diyenler bunun aksi[ni] isbat etsinler ben bunu
böyle bilirim.
Mısır’da olsun başka yerlerde olsun dini felsefi; bahusus
mektep talebesine yarayacak bir çok istifade-bahş eserler
neşrediliyor.
Türk kütübhanelerini bu güzide eserlerle niçin tezyin
etmeyelim?
Tercüme edecek kimse yok diyeceksiniz. Bu bir ma’zeret
mi olurmuş?!
Hani medreselerde bilmem kaç sene Arabca okuyan
müderrislerimiz nerede? Niçin Arabca bir kitabı tercümeden
acizdirler?
Bunların sebebini şimdiye kadar taharri edemememize
ağlamalıyız.
Sözlerim muhterem hocalarımıza pek acı geleceğini biliyorum
ne çare ki İslamiyet’in tabibi bulunan bu cem’iyet-i
muhtereme hastanın a’sabını kesmiş –bilmeyerek– neşteri
ta kalbine kadar sokmak istediklerini görüp de feryad etmemek
elden gelmiyor. Daha fazla sükut edersek hayatına
kendimiz kasdetmiş oluruz. Hatalarımıza kusurlarımıza bizi
şükran olmalıyız.
şeklinde yazılmıştır.
Camilerde vaaz minderi üzerinde zavallı ahaliyi harbe
cenge teşvik eden bizi ve bütün hayvanatı Allah harb için
yarattı diyen elini camiin kubbesine kadar ref’ edip tahtaya
vuran avazı cami havlusundan duyulan sefine-i Nuh’dan
asa-yı Musa’dan uzun uzadıya dem vuran; ayet-i kerimeyi
hadis-i şerif diye belleyen; ve onu hal ve zamana göre –siga
tasrif eder gibi– tefsir eden ve medreselerde “Ke’l-ihni’lmenfuş”u
“Ke’l-ihni’l-menkuş”; “Li külli ferdin”i “Li külli
kardin” tarzında söyleyip geçen hocalarımıza ne demeli?
Zavallı cahil ahaliye bunlardan evvel söylenecek söz mü
yok?
Mevlid gibi mübarek günlerde –ve bilhassa Ramazan’da–
cami’lerimizin ne yaman hale döndüğünü !!
gören muhterem hocalarımız; bu rezaletlerin şer’an memnuiyetini
ahlakan mazarratını ahaliye bildirmek ni’metine
katlansalardı zannedersem daha iyi ederlerdi.
Ben bu acı; bu ciğer-suz i’tirafları hocalarımızı za’f u
naks ile –haşa– şaibedar etmek için değil dinimizin terakkī
ve tealisi namına söylüyorum.
Yaralarımızı gizliyoruz; gizliyoruz ama bilahare onların
“kangren” olacaklarını da hiç düşünmüyoruz.
Eğer söylemekten tehaşi ediyorsak; sükutun intac edeceği
avakıb-ı vahimeye de hazırlanmalıyız!
Kainatın tedkīk ve mütalaası bizi cevher-i hayatımız
müdir-i ef’al ü harekatımız olan ruhun taharri ve tefahhusuna
sevkediyor.
Fenn-i menafiu’l-a’za diyor ki: Vücud-ı beşerin aksam-ı
muhtelifesi birkaç senelik bir zamanda teceddüd eyliyor
bizde iki büyük cereyan-ı hayateynin taht-ı te’sirinde daimi
bir tebeddülat-ı hüceyreviyye hasıl oluyor. Uzviyetten mündefi’
olanlar tegaddi vasıtasıyla yevmen fe-yevmen mübadele
oluyor. Mevadd-ı leyyine-i dimagiyyeden ensac-ı azmiyyenin
en sert aksamına varıncaya kadar bütün mevcudiyet-i
maddiyyemiz tahavvülat-ı mütemadiyyeye uğruyor.
Müddet-i hayatımızda vücudumuz müteaddid defalar tahallül
eyleyerek tekrar teşekkül eyliyor. Maamafih bu tahavvülat-ı
daimeye rağmen vücud-ı maddinin ta’dilatı arasında
biz daima aynı şahıs kalıyoruz. Madde-i dimagiyyemiz teceddüd
eylediği halde hafıza ve madde-i hazıramızın asla
de bizde maddenin gayrı bir cevher bu tahavvülat-ı daime
arasında sabit mukavim ve na-kabil-i inkısam bir kuvvet
olduğu tezahür eyliyor.
Maddenin uzviyet kesb edip bizzat fi’l-i hayatı meydana
getiremeyeceğini biliyoruz kuvve-i ittihadiyyeden mahrum
olunca ecza ve efradı bit-tefessüh aksam-ı na-mütenahiye[ye]
ayrılır. Bilakis bizde bütün havas ve kuva-yı ma’neviyye
ve ahlakıyye kendilerini ihtiva rabt ve tenvir eyleyen
bir vahdet-i merkeziyyede müctemi’ bulunur ki o da vicdan
şahsiyet benlik hülasa ruhdur.
Ruh cevher-i hayat menba’-ı ihtisasdır. Aksam-ı uzviyyemizi
samı arasında aheng ve intizamı te’min eyleyen inhilal napezir
bir kuvve-i gayr-ı mer’iyyedir.
Havas ve melekat-ı ruhiyyenin madde ile hiçbir münasebeti
yoktur. Ef’alimizi vezne nik ü bedi temyize medar
olan meziyet-i zatiyye yani vicdan akıl zeka hüküm ve irade
damarlarımızdaki kana a’zalarımızdaki ete atfolunamaz.
En küçüğünden en büyüğüne varıncaya kadar tevcih-i hitab
eyleyen bu lisan-ı deruninin en büyük mecd ü azametin
şa’şa’asını muntafi kılan bu sada-yı tekdirin maddiyat ile
hiçbir alakası olamaz. Biz muhtelif mütezad cereyanların
taht-ı te’sirinde bulunuyoruz. Müşteheyat ve huzuzat-ı nefsaniyyemiz
akıl ve hiss-i vazife ile çarpışıyor. Eğer biz yalnız
maddeden ibaret olsa idik bu mücadelat ve münazaatı anlamaz
ve temayülat-ı tabiiyyemizde bila-teessür ve nedamet
kalır idik. Kuvve-i iradiyyemiz sevk-i tabiimiz ile bilakis sık
sık hal-i niza’dadır. Onunla maddenin nüfuz ve te’sirinden
kurtularak zir-i hakimiyetimize alıyor ve bir alet-i mutia haline
koyuyoruz.
En müşkil şerait tahtında doğmuş bir takım adamların
her türlü mevania fakr u zarurete hastalıklara ilel ü eskama
galebe ettikleri ve mesai-i faaliyyet ve sebatkaraneleri
sayesinde en yüksek makamata vasıl oldukları görülmüyor
mu? Tarihi olan en büyük şecaat ve fedakarlıkların muvacehe-i
temaşasında ruhun cesed üzerine olan fazilet ve ulviyeti
daha beliğ ve bahir bir surette müşahede olunmuyor
mu? Şüheda-yı vazifenin na-be-mevsim ifşa edilen hakīkat
kurbanlarının teali-i insaniyet uğrunda zulme uğrayan işkenceye
atılan darağaçlarına çekilen zevatın bu ukūbat
dikleri ve bir hakīkat-i ulviyye namına cismin isyanını ne
vechile iskata zafer-yab oldukları hiç kimsenin mechulü değildir.
Bizde maddeden başka bir mevcudiyet olmasa idi cismaniyetimiz
hab-ı istirahata daldığı zaman havass-i hamsenin
muaveneti olmaksızın ruhumuzun temadi-i hayat ve tasarrufunu
müşahede etmezdik. Bundan münfehim oluyor ki
la-yenkatı’ bir faaliyet ruhun şerita-i mevcudiyyetidir.
Vazıhiyet-i mıknatısiyye Lucidite magnetique gözün
hiç dahli olmadığı halde uzak bir mesafeden rü’yet La
vision adistance keşf-i vekayi’ keşf-i kulub La penetration
de la pensee ruhun mevcudiyeti hakkında en büyük ayat-ı
bahiredendir. Bu suretle bizde kavi zaif alim cahil bir ruh
yaşamakta ve zir-i hakimiyetinde bir hadim bir alet-i basitadan
başka bir şey olmayan bu cesedi taht-ı tasarrufunda
bulundurmaktadır. Bu ruh hür ve müstaidd-i kemaldir.
Ve binaen-aleyh mes’uldür. Kesb-i salah etmek istihale
ve hayra sarf-ı makderet eylemek arzusu dahilindedir. Bazısında
muzlim ve bazısında parlak olan bir gaye-i kemal
derece ittisa’ eylerse onun zade-i ilhamı olan ef’al ve asar
da o derece müfid ve feyz-aver olur ne mes’uddur o ruh ki
güzariş-i hayatında aşk-ı hakīkat aşk-ı adalet aşk-ı vatan;
aşk-ı insaniyyet gibi ma’aliyattan nasibedardır! İ’tila ve terakkīsi
seri’ olmakla beraber seyahat-ı dünyeviyyesi de feyz
ü teali-bahş eserler bırakır.
* * *
Ruhun mevcudiyeti esasgir olunca beka ve ebediyeti
mes’elesi derhal arz-ı vücud eder işte en mühim mes’ele
budur. Çünkü beka-yı ruh kanun-ı ahlakide yegane ca-yi
kabul bulan adalet-i ilahiyye hakkında fikrimizi ikna’ eyleyen
nev’-i beşerin en büyük ümidlerine cevap veren yegane
bir suret-i telakkīdir. Cüz’-i ferdlerin teceddüdat ve vücud-ı
maddimizin tahavvülat-ı daimesi arasında mahiyet-i
ruhiyyemiz daim ve tahavvül na-pezir olur ise onların inhilal
ve tamamen mahv u na-bud olmaları mevcudiyet-i ruhiyyeye
halel iras eylemez.
Kainatta hiçbir şeyin mahv u na-bud olmadığını gördük.
Hikmet ile kimya hiçbir zerrenin gaib olmadığını hiçbir
kuvvetin mahv olmadığını isbat eylediği halde bütün kuvayı
ma’neviyyenin mündemic olduğu bu vahdetin hayatı bir
silsile-i mesaibden kurtulan bu enaiyyet-i habirenin moic
onscient mahv u na-bud olabilmesine nasıl iman etmelidir?
Yalnız mantık ve ahlak ile değil belki –bilahare zikr u ityan
olunacağı vechile– bizzat vekayi’in aynı zamanda hem
fizyoloji ve hem de pisişizm nokta-i nazarından kabil-i his
vekayi’in cümlesi zat-ı habirin etrc conscient bekasını
göstermeye ruhun mevcudiyet-i arziyyesinde hangi ef’al ve
a’mal ile bulunmuş ise mavera-yı kabirde de aynı vechile
bulunduğunu bize isbat eylemeye sai bulunuyor.
Eğer her şeyin nihayeti ölümden ibaret ve mukadderatımız
da şu hayat-ı seriu’z-zeval ile tahdid edilmiş olsa idi
arz üzerinde hiçbir şeyin bize hakkında bir fikir veremeyeceği
feyz ve tekemmüle i’tila için bu temayülat bizde mevcud
olur mu idi? Hiçbir şeyin teskin edemeyeceği bu sevdayı
adem-pezir oluyor ise bu ihtiyacat bu hayalat izahı gayr-ı
mümkün olan bu temayülat nedir? İnsanın asırlardan beri
tanin-endaz olan bu sada-yı müessiri feyz ve terakkīye doğru
bu la-yetenahi emelleri mukavemet-şiken hücumları bir
zıll-ı zeval-pezirin teşekkül eylemekle beraber mahkum-i indiras
olan ictima’-i ecza’-i ferdiyyenin hasaisinden başka bir
şey mi olur idi?
En uzun olanında bile hudud-ı ma’rifete vusule müsaid
olmayacak kadar kısa olan ve hiçbir şeyin bizi memnun
edemeyecek derecede acz meraret ve inkisar-ı emel ile mali
olan şu hayat-ı arziyye nedir? O derecedeki ezvak u huzuzatımızdaki
maksadı elde ettiğimize i’timad hasıl eyledikçe
daha mütebaid ve mümteniu’l-vusul bir hedefe doğru harisane
koşuyoruz. Adem-i muvaffakiyetlerimize rağmen bu
aleme mahsus olmayan bir gaye-i kemali bizden daima
girizan olan bir saadeti elde etmek için gösterdiğimiz sebat
ve ısrar hayat-ı hazıradan başka diğer bir hayatın vücuduna
bir işaret-i kafiyyedir tabiat insana na-kabil-i tahakkuk ümidler
veremez. Ruhun ihtiyacat-ı bi-nihayesi bil-mecburiyye
bir hayat-ı bi-hududu icab ettirir.
Bugünkü hayatımız bize Ramazanü’l-mübarek hululünü
tebşir ediyor ah ne mübarek günler ve ne büyük beşaretler
ve ne kadar ulvi bir ruhaniyet!
Lafza-i Celal’de birleşen bütün alem-i İslam bugün bu
mah-ı gufranda kaffesi aynı halde bulunacak herkes oruç
tutarak bir tarafdan mükafat-ı Sübhaniyyeye mazhar olacak
diğer tarafdan da hem-nev’i arasında nan-pare tedarikinden
aciz birtakım biçaregan ahvalini düşünmek suretiyle
derece-i medeniyye ve insaniyyesini yükseltecek. O anda
kalbinde bir hiss-i şefkat doğacak işte biz burada Japonya
ülkesinde üç kişiyiz. Bütün etrafımızda olanlar taşlara topraklara
hülasa bütün mevcudata taabbüd eden bir millet
bulunuyor. Biz ise büyük bir şevk ile rıza-yı Bari için Ramazan’a
hazırlanıyoruz ve şu eyyam-ı mübarekeyi idrake nailiyetimizden
Cenab-ı Hakk’a tekrar teşekkürler ediyoruz.
Filvaki’ ailelerimizden uzak böyle diyar-ı gurbette bulunmamız
olanca teessüratını gösteriyorsa da mes’udiyet-i ebediyye
düşüncesi karşısında hiç kalıyor. Her ne ise biz de şu
mübarek Ramazan’ı geçirmeye hazırlandık takvime bakarak
Cuma günü akşamı sahur yiyeceğiz. Yemeklerimizi ihzara
başladık hayatımızda birden bire gelen bu tahavvül hizmetcimiz
Japon kadınını ve komşularımızı dahi şaşırttı.
Dinimizin kudsiyetini takdire bir vesile oldu. Duçar-ı hayret
olarak nihayet uleması zaman-ı kadimde Japonlarda dahi
aynen böyle bir oruç olduğunu söylemeye başladılar.
Sahura hazırlandık sofralarımızı kurduk bir ufak kase
patlıcan çorbası ile iki dane yumurta ve birer fincan çay
yemek listemizi teşkil ediyordu. Bunları konuşa konuşa yedik
sonra da sabah namazını bekleyerek o farizamızı eda
ettikten sonra biraz da istirahat ettik. Havaların çok sıcak ve
rutubetli olmasına rağmen Ramazan-ı mübarek birinci günü
gayet hoş geçti.
Akşam olunca elimizde saat sofra başına oturduk
sözü bit-tabi’ İstanbul’dan açtık o merkez-i İslamiyyet’in
Ramazan’da aldığı şekl-i ruhaniden ve cevami’-i şerifelerin
kanadil-i mübarekelerinden ve herkesin topa nasıl muntazır
olduğundan bahsederek her birimiz kendi aile efradını birer
birer ta’dad etmekte idi.
tersim olunmuştu derken İstanbul’da toplar atıldı. Biz de
soframızın üç köşesinden ellerimizi uzattık yemeklerimiz
yine patlıcan çorbası birer yumurta bir desti soğuk su semaver
vazifesini ifa eder çaydanlık ve üç bardak bütün “servisimiz”
bu kadar. Hepimiz orucun te’siriyle nim mahmur
kalan yarım saati geçirmek için söz bulunamıyor herkes
sükuti gözleri bir yere ma’tuf bir şeyler düşünüyor gibi; işte
hamdolsun bugün de Ramazanımızın ikinci sahuruydu bu
mektubu da sabah namazını bekler iken yazdım ortalık bir
sükut-i amik gündüzü gözleyen Tokyo derin haba varmış
hazin bir sükut. Düşünüyorum koca Japonya’nın merkezinde
milyonlarca nüfus içinde yalnız biz üç kişi Halik-ı Kainat’a
vazife-i ubudiyyeti ifa etmek için sabahın olmasına
muntazırız.
Refiklerim de her ikisi Kabe’ye müteveccih tilavet ile meşgūl
ortalık yavaş yavaş aydınlanıyor. İşte artık vazife-i ubudiyyeti
sonra burada da iftar ve sahur toplarını işitmek nasib olur.
Selanik Valisi İbrahim Beyefendi hazretleri tarafından
gazetemize gönderilmiştir:
“Meskenet Ma’zeret Teşkil Eder mi” nam kitabda pederim
Sahib Bey merhumun Şirvanizade bendesi olduğundan
bahsedildiği mesmuum oldu. Merhumların münasebatına
dair tafsilatı zaid görürüm. Pederim Şirvani merhumun
bendesi değil dostu idi. Buna o zamanı bilen zevat-ı kiram
şehadet eder. Namusuyla ikmal-i hayat edenlere iftira reva
değilse de ne yapalım ki müellifi ma’zurdur.
Tarihin şehadeti vechile asırlardan beri ulüvv-i mecd ü
himmetleri asarıyla millet-i necibe-i Osmaniyyenin bihakkın
mazhar-ı takdir ve ihtiramı olan “Pirizade” hanedan-ı ilminin
asrımızı şereflendiren güzide muhterem fer’-i necibi Sahib
Molla Bey merhum gibi fıtrat-ı aliyye sahibi bir nadire-i
fazl ü kemalin şöhretleri şahıslarına maksur zevata intisab
gibi şevaibden müteali bulunduğunu takdir etmek için
zamanlarını bile idrake lüzum yoktur. Zerre kadar nasibe-i
akl ü iz’anı bulunan; bu hakīkati teemmül ve mülahazaya
müftekır olmaksızın bil-bedahe bilebilir. Binaenaleyh müfterisinin
ama-yı enaniyetle zulmetler içinde kalan vicdanından
başka ca-yi kabul bulması mutasavver olmayan bu kabil
hamiyyet vazife-i vataniyyesi icabatından addeder.
Bugünlerde Odesa’dan gelmiş bir yolcu Türkistan’dan
gelmekte olan hacıların Odesa’da ne gibi tahkīrata ma’ruz
olduğunu müşahede ederek duçar-ı hayret olduğunu bervech-i
ati idaremize haber vermiştir:
Türkistan hacıları Odesa’da şimendifer istasyonunda
birkaç serseri Osmanlı ve İran ve Rus tebaası simsarlar tarafından
kaddema tedarik olunmuş çirkin pis bir haneye gayet fahiş
kıymet ile yerleştiriliyor.
Burada Rus me’muru sıfatıyla bir adam İranlı bir simsar
bulunduruyorlar ki hacıların tezkirelerini muayene ettirmek
fendinin pasaportunda daima bir hata bulur. Bu pasaport
sizin değil falan birtakım bahaneler ile cahil hacı babayı tehdid
eder. Hacı efendi çar naçar orada bulunan simsar çetesi
a’zalarından birine müracaat ederek ne yapılabileceği hakkında
Merkūm simsar gözü kesdirebildiği kadar ruble mukabilinde
pasaportu tashih edebileceğini söyler böylece bir
kere hacı babanın rublelerini çekerler.
Ertesi günü hacı babanın pasaportunu Osmanlı şehbenderine
kaydettirmek için tekrar umum hacılardan beher pasaporta
üç ruble para alırlar. Burada dahi hiç olmazsa beher
pasaport için bir ruble fazla kopartabilirlermiş.
Sonra bugün vapur yok yarın yok ha gelecek ha geldi
haftalar ile hacıları o çirkin handa pasdırma gibi istif eder
memedeki çocuklara varıncaya kadar nüfus i’tibariyle bir
kere beher adamdan yevmiye birer ruble alırlar. Sonra da
eşya-i zatiyyeleri için beher parçaya mukabil bir mikdar
otel parası ayrıca tekrar alırlar. Zavallı hacı bunların hepsine
“lebbeyk Allahümme lebbeyk” der.
Nihayet merhametli simsarlar hacı babaları vapura yükletecekler
şimdi de vapur navlu diye beher adamdan üçüncü
mevki’ bileti için sekizer ruble para alırlar halbuki vapur
şirketi bileti dört rubleye verirmiş demek burda dahi
parası bu parası diye aldıkları da ayrıca bir yekun teşkil
eder.
Bu halleri zavallı hacı babalara bu eşkıya çetesinin teaddi
ve tecavüzlerini re’ye’l-ayn müşahede eden bir insaniyetperver
yolcu Odesa Polis İdaresi’ne müracaat ederek
hal ve keyfiyeti arz u beyan eder hacı tarafından insaniyet
namına tazallüm ederse de polis me’murini tarafından soğukça
muamele hisseder daha ma-fevkıne müracaat ederek
biçare hacı babaların hukūkunu insaniyet namına müdafaa
etmek isterse de bilahare simsarların ticaretinde mahalli
me’murların hissedar olduğuna kesb-i kanaat ederek
artık o kapıdan bir istimdad abes olduğunu hissedince matbuata
müracaat eder. Görür ki matbuat dahi ücret-i kalemiyyesini
almış bulunuyor. Şu suretle safdil yolcu hacı başeklinde
yazılmıştır.
baların imdadına yetişemediği gibi me’yusiyetini arzedecek
veyahud sözünü dinletecek adam bile bulamamış. İşte
“cehaletin devası yoktur” demek şu ma’na iledir. Hacılar
cahil zavallıların cehaletlerinden dahi haberleri yok.
Haricden imdad etmek isteyen bulunursa ekseriya yine
hacı babalar özleri mümanaat ederler daha doğrusu bir
kargaşalık olur da yolumuzdan kalırız diye korkarlar. Belki
de yine o menhus çete a’zaları kutta’-ı tarik simsarlar hacı
babaları tehdid ve tahvif ederler. İnsaniyetperver yolcu;
miş çalışmış çabalamışsa da Rus lisanı da bilmediği için bir
türlü muvaffak olamamış akıbet hacılar ile beraber Odesa’dan
Dersaadet’e gelerek yolda Moskof vapurunda tayfalarının
hacılara yapmakta olduğu tahkīratı görünce hayretlere
duçar olmuştur.
Vapur bizim limana yanaşınca burada dahi kayıkçıların
hacılara yaptığı tecavüzatı görünce daha ziyade münfail
olmuş. Burada artık ben kendi memleketim lisanını biliyorum
diye tekrar hacılara muavenet etmek istemiş ise de yine
teşebbüsatı semeresiz kalmıştır.
Nihayet matbaamıza gelerek acı acı müşahedatını kemal-i
teessürle naklederek insaniyet namına gazetemizde bu
havadisden bahsetmemizi istirham eden bu zat-ı muhterem
Ermeni milletinden Dersaadet’de Zaman Kütübhanesi sahibi
Misak Efendi’dir. Kendisine insaniyet namına teşekkür
olunur.
Bundan beş sene mukaddem yine bizim hacı babaların
hal-i esef-iştimaline teessüf ederek Rusya’da Duma a’zalarından
bir Karayim avukat hacılara Kefe’de Rusya Hükumeti
tarafından tertib olunan karantinanın büsbütün hukūkı
beyne’d-düvele mugayir olduğunu:
“Bulaşık memleketten çıkmış yolcu kim olursa olsun bir
kere karantina muamelesi vacibdir bir kere tahaffuzhanede
bulunup da karantina muamelesi gördükten sonra tekrar
bulaşık memlekete girmedikçe ikinci defa muamele-i tahaffuziyye
namıyla hiçbir şey teklif olunamaz.” Da’va ederek
kanunda böyle bir sarahat var iken hacı babalara Osmanlı
Hükumeti’nin Beyrut’da ve Urla’da Rusya Hükumeti’nin
Feodosiya’da yapmakta oldukları ikinci üçüncü karantinalar
kanuna mugayirdir hacılara zulm ve gadr oluyor diye
“Petersburg”da gazete sütunlarında makaleler yazdıktan
sonra hükumete ve “Duma”ya dahi resmen müracaat ederek
ve hatta “Duma”da bulunan Müslüman mebuslardan dahi
meti nezdinde uğraştı bir derece muvaffak dahi oldu. Feodosiya
karantina-i şedidesi lağv olunarak yalnız cüzi bir
mişlerdir.
Bu da insaniyetperver bir Karayim idi. Demek olur ki
bizim hacılara karşı Yahudiler ve h ı ristiyanlar insaniyet namına
acıyorlar da müslümanlarımızdan hala bir sahib-i
hayr çıkıp hüccac-ı müslimin kardeşlerine muavenet fikrinde
bulunamıyor.
Belki hüccacı ta’zib ve tahkīr için çareler düşünüyoruz.
Madem ki kanun o kanundur dünyanın en muntazam
hükumeti olan İngilizler tarafından karantina olunuyor da
biz ne için bunu tekrar ederiz. Çünkü bizim sıhhiyemiz daha
muntazam ve daha müterakkīdir. Kahkahalar ile gülmeli.
Ne kadar teessüf olunursa azdır.
Her umurda dünyanın en geriye kalmış bir devleti olduğumuz
halde karantinaya gelince en mütemeddinlerinden
daha mütemeddin bulunuyoruz.
* * *
Dünyanın en büyük müstebidlerinden Rusya Başvekili
Stolipin cenabları henüz kırk sekiz yaşında iken bütün Rusya
Hükumeti idaresini yegane dest-i tasallutuna geçirmiş
“Duma” Meclisi’nde mebuslara karşı bir şey söylediği zaman:
“Hükumetin fikri=yani benim fikrim böyledir” diye
hiç sıkılmayıp açıktan açığa söyler kendisini hükumet ve
hükumeti de ben ta’biriyle temsil eder ve sosyalistlere karşı
“size ben söz söylemeye tenezzül etmem size karşı her zaman
mitralyözlerim haz ı rdır” der kendi başına bu gibi bir
hal geleceğini kat’iyyen tasavvur edemez iken bugün mezarda
bulunuyor.
Rusya’da Rus unsurundan başka milletlere alaka-i zıddiyet
dist” gayr-ı Ruslar ile değil belki bütün dünya ile kat’-ı alaka
etmiştir. Bundan sonra Rusya’da böyle bir mağrurun bulunabilmesi
baiddir. Asıl Rusya’nın mukadderatı bundan
böyle serian layıkıyla keşf olunacaktır. Stolipin yerine
kim gelecek? İşte Rusya’nın hayatı oraya bağlıdır.
Eğer “Kokozif” gelirse Rus ahrarı için yalnız zaman ister
başka bir şey istemez. Eli kulağında demektir. Yok Kont
Sevite Polekdemirski gelirse idare-i meşruta-i tamme geldi
demek olur. Yok Stolipin’in eşini bulurlarsa vay Rusya’nın
başına! Ahrarın kulağı çınlasın
“Vette gelebilir mi acaba? Gelirse bütçeyi üfürüp kabartır
vakt-i merhuna kadar herkes “darısı başkaların başına” diyerek
sabır ve tahammüle mecbur kalır.
Din-i İslam cebr ü şiddetle kabul ettirilmiş sopa kuvvetiyle
ahkamına inkıyad edilmiş bir din olmayıp herkesçe
kabulü muvafık-ı akl ü hikmet olan bir din-i hakīkī ve fıtridir.
Bazı Avrupa misyonerleriyle rehabin-i H ı ristiyaniyye’nin
müddeayat-ı sebük-mağzanelerine nazaran din-i İslam
saliklerinin cebr ü şiddeti sayesinde mevcudiyeti tanınmış
bir çok sopacıların kuvvetiyle gittiği yerde hüsn-i kabul görmüş
Biz bu gibi bedbinane kem-asılane olan muhakemat-ı
nakısayı bütün mevcudiyetimizle redd ü tekzib ederiz.
Peygamberimiz sav efendimiz hazretlerinin irşadat ve tebligat-ı
hak-cuyaneleriyle ilk evvela yekunu pek ekalliyette
kalan zevat-ı ali-kadrin mazhar-ı kabul ve istihsanı olmuş
nihayet gitgide İslamiyet’le müşerref olanların adedi tezayüd
etmekle burada müşrikin-i bağiyye-i beldenin tehacümat
ve taarruzat-ı hun-rizane ve harekat-ı zulümkaranelerine
duçar olmaya başladığından Mekke-i Mükerreme’de tulu’
eden aftab-ı cihan-tab bu kere vahşi kargaların vahşetamiz
hücumlarına; müsaid bir zemin bırak[ma]mak için
Mekke-i Mükerreme’den kalkarak nur-ı nevvar-ı hidayetini
Medine-i Münevvere’de de gösterdi; nice girahan-ı Arab’ın
badi-i hidayet ve necatı oldu. Medine’de ahkam-ı kudsiyyesi
kemal-i itmi’nan-ı kalb ve vicdanla kabul olundu.
Az zaman içinde İslamiyet aldı yürüdü; ta Habeşistanlara
kadar kök saldı. Bundan sonra kuvvet ve miknetini
yavaş yavaş tanıttırmaya kabul ettirmeye başladı. Bazı İslamiyet’i
kabul ile beraber hissiyat-ı İslamiyyesi coşan İslamların
hakīkat vadisinde olan sa’y ü amelleriyle Gine’lere kadar
temevvüc etti; İslamiyet’in Gine’lere kadar temevvücüne
yardım edenlerden birisi “Kalati” isminde bir ra’i diğeri ise
“nevye” yahud “husa” tüccarı bir zat-ı diyanetperver idi.
dan müşevvik-ı ehl-i salib olan rehabin-i mutaassıbenin
nazar-ı harisanelerini kin ü garazlarını celbden hali kalmıyor
terakkī ve teali-i kudsiyyetiyle nice mutaassıbin-i haribini
korkutuyordu ürkütüyordu. Bir çok Piyer Lermitler İslamiyetin
hakayik-ı beyanına tarik-ı hidayetine hezeyanlar miskatalar
yağdırıyor çıldırırcasına ağzına geleni söylemekle
beraber mutaassıbane “yaveler” icad ediyordu.
gözlerini kamaştırdığından dolayı ne yapacaklarını şaşırmış
kalmışlardı.
Daha o zaman anasının rahminde bulunan çocuklara
bile misyonerlik ilhamat-ı mutaassıbanesi verilmek için
çareler mualeceler düşünülüyor kundaktaki yavrular misillü
tescine gayret olunuyordu; bu sayede ati için azminden
nükul etmez mürşidler ! misyonerler istihzar olunuyordu.
Bugün o misyonerlerin ahlakı din-i İslamla mütedeyyin İslamları
Hindistan’da Cava’da Türkistan’da Çin’de Japonya’da
Hive’de Buhara’da… ilh. yerlerde zehirlemek için
efsaneler masallar okuyor koca bir din-i İslamı söndürmek
emeliyle H ı ristiyan tavsiyelerine boğuyor! O misyonerler
ki zamanımızda Hindistan’da köy köy gezerek
H ı ristiyaniyetin kabulü Nasraniyetin tasdiki için hazineler
sarfediyor kuvvetler fevt ediyor!
Aceb! Şimdiye kadar kaç İslamı yolundan çevirmeye
çıkarmaya muvaffak olabildiler? Yekun pek ekalliyette değil
mi? Lakin İslamlar İslam dininin neşrinde –elan kabulünşeklinde
yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
de– teşvik ve “propagandada” bulunsalardı bugün kıtaat-ı
hamsede İslam’dan hali yer bulunmazdı.
Bizde din-i İslam’ın kapıları açıktır; isteyen dahil olur
habelerden birisinin kardeşi din-i İslam’dan firar etmiş idi.
Peygamberimize arz olundukta: “Bırakın nereye gitsin hakīkī
bir dinde esaret olamaz” mealinde cevab-ı hakimanesinde
bulunmuştu ki hakīkaten şayan-ı mülahazadır. Eğer
giderse cebr ü şiddet gösterilecek olursa iş çığırından çıkar
sonra yalancı misyonerlerin tuttuğu tarik makamına girer.
Buraya kadar din-i İslam’ın ne suretle intişar ettiğini ve
düşmanlarını oldukca anlattık.
rağmen hutuvat-ı seria ile ilerledi. Aktar-ı alemi dehşetler
riniyle ortalığı bihişt-asa bir hale getirdi. Nice gözleri perdei
kesif-i cehalet ve zulmet altında kalmış bozulmuş insanları
nur-ı feyza-feyziyle parlattı feyizlendirdi!
Bir asr-ı kalil zarfında öyle bir medeniyet ve inkılab husule
getirdi ki Avrupalılar o medeniyet ve inkılabı asırlarca
çalışsalar çabalasalar meydana getiremezlerdi. Gerçi medeniyet
kalıbdan kalıba girerek hasıl olursa da İslamlar bu
hususda daha çabuk davranmışlardır. O medeniyeti dinin
ahkam ve evamir-i celilesine kaviyyen tabi’ oldukları bir zamanda
elde etmişlerdi ki tarihce müsbet hakayıktandır.
O zamanlar idi ki İslamiyet bir kitle-i mütecanise halinde
bulunuyor her hususda kavanin ve kavaid-i İslamiyyeye bitamamiha
riayet ve mucebince amel olunuyordu. Daha
doğrusu İslamiyet hedef ve maksad ittihaz olunarak çalışılıyordu.
Ulema-yı kiramın ahkam-ı dini tebliğ ve ityandaki
gayretleri re’ye’l-ayn müşahede edilegeliyor gayret-i dindaraneleriyle
muzafferiyetten muzafferiyete yükseliyordu.
Bu zamanda idi ki Avrupalılara papazlar yetiştiriliyor
medeniyet namzedleri gönderiliyordu.
Bu zamanda idi ki İslamlar bir refah-ı umumi içinde
bulunuyor din yolunda ceng ü cidalde şemşir be-dest ma’reke-i
harbe cesurane dilirane atılıyordu.
Bu zamanda idi ki bilad-ı İslamiyyenin kısm-ı küllisi bir
derya-yı maarifle çalkanıyor her yerde ilim ve maarifin
kadr u kıymeti evc-i a’laya is’ad ettiriliyordu. Bu zamanda
vanin-i adalet ve müsavat ve uhuvvet tatbik ediliyordu.
Bu zamanda idi ki dünyalara sığmayan ittihad ve ittifak-ı
medreseler mektepler daru’l-fünunlar kütübhaneler daru’s-sınaalar
küşad ediliyordu.
Bu zamanda idi ki bir din-i hakīkī dünyayı titrediyor; Piyer
Lermitler gibi düşmanlarını zir-i u zeber ederce bir savlet-i
gazanferane ile hevl-endaz oluyordu. Bu zamanda idi
ki şimdiki Avrupa medeniyetinin esasları; me’hazları hazırlanıyor;
keşf ve ihtira’ ediliyordu. Bu zamanda idi ki mutaassıbin-i
H ı ristiyaniyyenin eza ve cefasından usanan mazlumlar din-i
niyet-i İslamiyyeye gerden-dade-i inkıyad oluyorlardı.
Bu zamanda idi ki ot parçalarına; ağaç yongalarına perestiş
eden bir kısım halk liva-yı İslamiyyeye sığınıyor; dairei
adl-i İslamiyyet’e fevc fevc dahil oluyordu. Bu zamanda idi
ki düşman orduları serdarların na’ra-i besaletkarane ve harekat-ı
adilaneleriyle istimana mecbur kalıyor seve seve ordu-yı
da medreseler kütübhaneler meclis-i danişler küşad ediliyor
nice talibin-i ilm ü irfan tedris ettiriliyordu.
Bu zamanda idi ki eimme-i müctehidin hazeratı; bab-ı
saatte rü’yet olunuyordu.
Bu zamanda idi ki Zemahşeriler İbni Sinalar İbni Rüşdler
ruhiyye ve hakīkiyyede bulunuyor haleflerine cildlerle kitaplar
ma’lumatlar bilgiler hazırlıyordu.
Bu zamanda idi ki Harun Reşidler Me’munlar Abdurrahman-ı
Salisler yalnız saltanat ve daratlarıyla değil gayret-i
maarifperverane ve muharebat-ı azimkaraneleriyle
Devlet-i Emeviyye’nin birer uzv-ı ahenini hükümdaran-ı
zişanı olduklarını dünyalara teslim ettiriyorlardı.
Bu zamanda idi ki hudud-ı İslamiyye İspanya’dan Bahri
Muhit-ı Atlasi’ye kadar imtidad ediyor bir tarafdan da
bütün Bahr-i Sefid havzası daire-i adalete alınmak arzuları
uyanıyor planları kuruluyordu.
Bu zamanda idi ki Endülüs’de el-Hamra Sarayları medreseleri
nuyor. Evvelce Rodrik gibi bir hükümdar-ı bağıyyenin zulüm
ve işkencesinden firar eden İspanya firarileri birer birer
adalet-i İslamiyyeye istiman edip ahkam ve kavanin-i İslamiyyeyi
kabul ediyordu.
Bu zamanda idi ki Tarık bin Ziyad gibi kahramanlar
valisi bulunan Çalyos’dan İspanya fethine gelinmesi hususunda
mektuplar arizalar alıyor. Az zaman sonra Cebel-i
Tarık’dan başlayarak koca İspanya baştan başa feth ü istila
olunuyordu.
Bu zamanda idi ki Tarık bin Ziyad’ın refik-ı kahramanı
Musa bin Nusayr Pirene Dağlarını aşarak Şarl Marteller’e
meydan okuyor mutalebat ve arzularına boyun eğdiriyordu.
Bu zamanda idi ki İspanya’da muhtelif mevakı’da darülfünunlar
medreseler kütübhaneler küşad ediliyor Abdurrahman-ı
Salis gibi çalışkan gayur müdebbir bir dahi-i
zamanın büyüklükleri görülüyordu. İspanya şa’şaa-i maarif
ve terakkīsiyle hem-civar hükumetlerin gözlerini kamaştırdığı
gibi nazar-ı harisanelerini de celb ediyordu.
Bu zamanda idi ki Endülüs Hükumet-i İslamiyyesi’nde
Avrupalılara papazlar hocalar yetiştiriliyor bir lutf-ı mahsus
olmak üzere medeniyet insaniyet dersleri veriliyordu.
Bu zamanda idi ki İslamlar kılınç kuvvetiyle değil
din kuvvetiyle basdığı yerleri oynatıyor düşmanlarını savleti
şiranesiyle kaçırıyordu.
Bu zamanda idi ki ulema-yı kiram hazeratı muharebelerde
beldelerde kasabalarda köylerde saadet-i maddiyye
ve ma’neviyyeyi cami’ olan din-i İslam’ın kavaid ve kavanin-i
şer’iyyelerini bağıra bağıra anlatıyor ahkam-ı ezelisini
tebliğde terahi göstermiyordu. Daha doğrusu dinin ulviyeti
ahkamı takdir olunuyor muhaliflerine delail-i hakīkıyye
Bu zamanda idi ki şer’-i şerife riayeten deavi-i hukūkiyye
ve cezaiyye fasl olunuyor adl-i kanun dairesinde tedvir-i
Bu zamanda idi ki Kur’an- ı Kerim ve ehadis-i nebeviyye
tefsir ediliyor hakayık-ı İslamiyye bir bir şerh olunuyor
din-i İslam’a rağbet ve i’tibar dü-bala oluyordu.
Bu zamanda idi ki adalet müsavat uhuvvet memalik-i
olan İslamların işlerinde güçlerinde bet bereket görüldüğü
halde yüzlerinde nurlar parıl parıl parlıyordu.
Bu zamanda idi ki İslamlar her türlü hakayıkı muhtevi
ve kavanin-i ictimaiyyeyi cami’ bir dine tabi’ ve mütemessik
bulunmalarından naşi her işlerinde eser-i intizam ve mükemmeliyet
görülüyor refah ve saadet en süfli tabakalarda
bile tam ma’nasıyla tecelli ediyordu.
Bu zamanda idi ki cevami’-i İslamiyyede eda-yı salat
hadisi kalblere nakşedilmiş
bulunuyordu. Ahali-i İslamiyye namaz vakti camileri
mescidleri dolduruyor hocaların müezzinlerin sada-yı
dindaraneleri etraf u eknafda dolaşan tuyuru bile cuş u huruşa
getiriyordu.
O zamanda idi ki hamiyet-i İslamiyye kulub-i İslamiyyeden
taşıyor en adi sanatlarda iştigal-i hayat eden İslamların
O zamanda idi ki hudud-ı İslamiyyeyi tecavüz emeliyle
serhadde av’avat-ı hun-rizaneleriyle bütün alem-i İslamiyet’i
rahatsız eden köpekler kükremiş kahraman arslanlarımız
tarafından layık oldukları ders-i şecaat ve ibreti alıyorlardı.
Bu zamanda idi ki
ve . . .
ehadis-i nebevisine her
huzur ve rahatı için binlerce dindaşlar uyku uyumuyordu.
Bu zamanda idi ki İslamların ittihad ve ittifaksız yaşayamayacaklarını
teslim ile beraber ittihad ve ittifak-ı İslamiyyeye
muhalif hiçbir ferd çıkmıyor her İslam saadet-i İslamiyyeyi
dindaşlarının ve hatta kurtlardan yakayı kurtarmak için
maddi ve ma’nevi habl-i ittihad ve ittifaka sarılmalarında
arıyordu: Bu sayede değil midir ki cihanlar titretildi alemler
yerinden oynatıldı.
Bu sayede değil midir ki hükumat-ı İslamiyye bülend-i
ahkam-ı adilanesine herkesleri münkad kıldı. Bu sayede değil
midir ki diyar-ı Rum’da: Halife “Mu’tasım Mu’tasım yetiş
beni hun-har zalimlerden kurtar!” diye bağıran bir İslam
pakizesine: “Geliyorum bu anda geliyorum” diye cevap verilip
akabinde birtakım zalimlerin dest-i zalimanelerinde
Bu sayede değil midir ki Bağdad Dımaşk Gırnata Kurtuba..
mektepler darülirfanlar kütübhaneler te’sisine muvaffak olunmuş
garblılara bile birer menba’-ı feyz-i irfan haz ı rlanmıştır.
Bu sayede değil midir ki bir İslamın ah ü enin-i ma’sumanesine
milyonlarca İslamların kalbleri neşterlerle deşilmiş
namları ehemmiyet ve i’tibarından dolayı tarihlere geçmiştir.
parlak günler; hatırı sayılır devirler geçirmiş tarihlere nakş-ı
zerrin ile yazılmaya layık büyüklükler ululuklar göstermiş
ebediyyen paydar olacak bir nam-ı kudsi bırakmıştır.
Pek güzel! O ferman-ferma-yı şevket ve darat olan koca
medeniyet-i İslamiyye o hayret-bahş-i ukūl olan muvaffakıyat-ı
diniyye hangi dest-i ihanetin kuvve-i kahharanesiyle
mahvolarak bugünkü dereke-i pestiye düştü?
Nerede kaldı o mahz-ı adl ü hakkaniyet olan İslamiyet;
o badi-i saadet-i ümem olan teali ve terakkī-i İslam o şarihı
hafaya-yı vicdan ü hakīkat olan habl-i metin-i İslamiyye o
şiraze-i intizamına dünyaları beht ü hayret içinde bırakan
maarif-i İslamiyye o tarz-ı mi’marisine akıllar ermeyen mebani
ve cevami’ u mesacid ü medaris-i Endülisiyye?!..
zilletini hazırlayan alem-i İslamiyet’in ah ü enin-i ma’sumanesini
mucib olan asırların eskidip mahvedemeyeceği terakkıyat
ve faaliyat-ı İslamiyyemizi uful ettirmeye sebep
olan bazı ulema kıyafetinde zenadıkanın müsamahaları olmuştur
dense hata edilmemiş olur zannederim.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Eylül
Yedinci Cild - Aded:
saat bir raddelerinde Sadrazam Hakkı Paşa’nın nezdine gelerek
devlet-i metbuası namına beş sahifelik mufassal bir
ültimatom tebliğ etmiştir.
Ültimatom’da Trablusgarb’ın İtalya için son derece haiz-i
ehemmiyyet olduğundan Trablus’da i’mar ve terakkī
namına şimdiye kadar bir şey yapılmadığından İtalya’nın
teşebbüsatına daima ika’-ı mümanaat edildiğinden bahsolunmuş
şerait-ı hazıra dairesinde müzakereye girişilmesi
münafi-i haysiyet olacağı söylenmiş binaenaleyh evvelemirde
başlanması icab edeceği anlaşılarak Trablus’un yirmi dört
saat zarfında tahliyesi taleb edilmiştir.
Sırf eşkıyalıktan ibaret bulunan bu ültimatom gibi haysiyet-şiken
ve hainane bir emr-i vaki’ karşısında kalbinde azıcık
hamiyet-i milliyye ve hubb-i vatan hissi olanın bütün vücudu
bir ateş-i buğz u adavetle suzan olarak söz söylemeye
bile kendisinde iktidar bulmaması pek tabiidir.
Şu ültimatomun efkar-ı umumiyye-i Osmaniyyede vücuda
getireceği galeyan ve heyecanı ve bütün alem-i İslam
üzerinde ika’ edeceği te’siratı şimdiden kestirmek kolaydır.
Fakat hal ve mevkiin nezaket ve vehameti bizi hissiyata kapılmaktan
ziyade akıl ve mantıka da’vet ediyor.
Osmanlılar hiçbir müşkilat karşısında i’tidal ve mekanetlerini
gaib etmediklerini gösterecekler ve haris alçak ve namussuz
bir düşmana karşı yekvücud bir kütle-i metine halinde
bütün vazife-i vataniyye ve hamiyet-i milliyyelerini ifada
kusur etmeyeceklerdir.
Bugün birinci vazifemiz aramızda maatteessüf devam
etmekte olan ve bütün musibetlerimizin menşeini teşkil eden
yekvücud olmak; saniyen hükumetin bu babda ittihaz edeceği
tedabirin kemal-i metanet ve cesaretle icra ve ifasını
taleb etmektir.
Hükumete düşen vazifeler ise şimdilik şundan ibarettir:
Memalik-i Osmaniyye’de bulunan bütün İtalyanları isimlerini
kayd ve can ve ırzlarını te’minle beraber yerlerinden
kımıldayamayacak surette taht-ı tevkīf ve esarete almak veya
tard etmek; İtalya’nın bütün kapitülasyonlardan imtiyazattan
ebediyyen mahrum edildiğini i’lan etmek; İtalyanların
Memalik-i Osmaniyye’de malik oldukları bütün emval ve
emlaki müessesat-ı maliyye ve iktisadiyyelerini müsadere
etmek halen ve atiyen bilumum teşebbüsatlarını ibtal ve
reddeylemek.
Bundan sonra Osmanlılar için en mühim vazife İtalyanlarla
bütün alakayı keserek İtalya’nın bize karşı irtikab ettiği
şu hukūk-şiken harekat-ı denaetkaraneye mukabil ebedi bir
husumet ebedi bir hiss-i kin ü intikam beslemek olacaktır
emin olalım ki biz şu icraatta devam u sebat gösterirsek deni
düşmanı Trablusgarb’a sevk etmiş olan hırs-ı menfaat ve
tama’ın istifadesinden mahrum edebiliriz. Zira İtalya iktisaden
ve ticareten Memalik-i Osmaniyye dahilinde gaib edeceği
menafii ve duçar olacağı ziyanları Trablusgarb’ın istilasıyla
tesviye edemeyecektır.
Evet Trablusgarb’daki kardeşlerimize biz daha maddi
bir surette muavenet ve müzaheret etmeli idik. Fakat ne çare
ki uzun senelerin atalet ü bataeti kuva-yı bahriyyemizin
şeklinde yazılmıştır.
mefkūdiyeti bizi bu arzu-yı dil-suzun icrasından mahrum
etmek mecburiyetinde bulunduruyor. Bari ümid edelim ki
bu müdhiş darbe bizi şu bitmez tükenmez hab-ı gafletten
da’vet için bir sebeb olur her zamanki gibi yine tekrar
edelim
Bugün alem-i siyasiyyatta bil-fi’l meydana çıkmış ve
fima-ba’d çıkacak olan ne kadar mühim mes’eleler var ise
bunlardan hiç birisi şimdi şu birkaç ayda veyahud birkaç
senede ortalığa çıkarılmış efkar-ı cedide semeresi değildir.
Belki bunlar asırlarca düşünülerek yüz binlerce insan canlarını
kıyarak dünyada en büyük ve meşhur dahilerin besledikleri
amalin meydana getirilmesi için asırlarca zihin sarf
edilerek defaatle teati-i efkar olunarak lede’l-icab fikirleri
uğrunda canları da fedadan çekinilmeyerek ta’yin olunmuş
muntazam bir hatt-ı hareketin neticesidir.
diplomatlar geldi gitti fakat o dahilerin ta’yin eyledikleri
hatt-ı hareket zerre kadar inhiraf etmedi.
Bunların yüz seneden beri şu desais-i mel’anetkarileri
neticesi olarak bize karşı açmış oldukları yaraları nazar-ı i’tibara
alarak tasavvur edecek olursak hiç şübhesiz kesb-i kanaat
ederiz ki Avrupa diplomatlarının öteden beri bizim
hakkımızda beslemekte oldukları zann-ı fasidleri: “İslamiyet
medeniyet düşmanıdır; alem-i medeniyyetin istirahatını te’min
etmek için İslamiyet’i ve onun yegane merkez-i saltanatı
olan Hilafet-i İslamiyye’yi ortalıktan kaldırmak elzemdir”
Bu hususda Avrupa ricali şimdiye kadar o hatt-ı muayyende
asla ve kat’a muhalefet etmemişlerdir. Bizim şimdi
geçirmekte olduğumuz felaket hep bu tedabir-i mel’anetkarilerin
neticesidir: Tuna Vilayeti gitti Tunus Cezayir Bosna-Hersek
gitti Mısır gitti Girid gitti bugün de Trablusgarb
gibi en mühim bir vilayetimiz gitmek üzeredir. Yemen ise eli
kulağında bundan yarım asır mukaddem kağıd üzerinde
kalem ile taksim olunmuş emval-i metruke bugün ashab-ı
eshama birer birer fi’len teslim olunmaktadır. Bu böyledir
başka hiçbir şey değildir.
Bizimkiler hep yevm-i cedid rızk-ı cedid idare-i maslahat
siyaseti ta’kīb etmişler hala da bu siyasetten ayrılmamaktadırlar.
Trablusgarb mes’elesi tamam bir senedir gazete sütunlarında
söylendi bizim diplomatlarımız sem’-i i’tibar etmediler
bugün idare-i maslahat olmak üzere bir meblağ-ı muayyen
bedelinde vatanımızın bir cüz’ü olan Trablusgarb’ı keseden
düşman eline teslim edip parası ile de bir iki ay maaş
versek olmaz mı acaba? Bu da idare-i maslahat ise fimaba’d
maliyemiz duçar-ı muzayaka oldukca birer vilayetimizi
müzayedeye çıkarıp idare-i maslahat siyasetini ta’kīb etmekten
başka bir çare bulamayacağımız şüphesizdir. Zira biz
uzun düşünceler ile zihnimizi yormak istemiyoruz. Yoksa
bugün Makarr-ı Hilafet’in meftunu olan yüz milyonlarca
ehl-i İslam efradı her sene ayağımıza geliyor biraz sarf-ı
efkar edecek olursak neler yapmak mümkün değil.
Bizim vükelamız mine’l-kadim hiçbir vakit kendileri zihin
yormamışlardır yalnız kendilerini bir emr-i vaki’ karşısında
gördükleri gibi hemen Beyoğlu’na giderek sefaretlere iltica
eder ve onlardan biriyle istişare ederler. En büyük diplomatlarımızın
bile mesleği böyledir.
Sefirlerin ta’limatı üzerine dün daha bir valimiz olan
Ferdinand’ı Kral sıfatıyla kabul ederek kendisine mihmannüvazlık
gösterdik kemal-i debdebe ile Sirkeci’den istikbal
ettirdik buna mukabil de Girid bizim malımız olacak ve Avrupa
devletleri de bizi insan yerinde sanacak zannettik. Derakab
bunlar hep diplomatlık desaisi olduğunu gördük fakat
yamadık bugün tamamıyla bir mirasyedi halinde bulunuyor
ve her nev’ iğfalata kapılıyoruz.
Bizim için yapılması lazım olan tedabir-i mühimmeden
hiç birini biz mülahaza edemeyiz ve aklımıza bile getiremeyiz
zira bizim Beyoğlu dostlarımızın hoşuna gitmeyecek
bizim için en mühim tedabirden biri “ittihad-ı İslam” mes’elesi
olduğu halde dostlarımız bize “ittihad-ı İslamı” Çarşamba
Karısı yerinde gösterdiler biz de ale’l-amya kabul ettik
halbuki bizi tahlis edecek yegane siyasetimiz olacaktı. Bugün
bizim ta’kīb etmekte olduğumuz meslek-i siyasimizi tasvir
etmek için hiç münasebetsiz bir misal göstereceğim:
Geçen hafta Adalar’dan köprüye saat ’de yanaşmak
leye çıma atılmıştı çıma kısa geldi gözü açık çımacı hemen
kuşağını çıkardı çımanın ucuna ekledi; vapuru durduracak
bu suretle idare-i maslahat edecekti. Tam bir diplomat değil
mi?.. İşte bizim vükelamızın hali böyledir: Çımacı tedbiri!
Sonra da şan ve şerefden bahsederler bütün cihana akıl
vermek isterler. Şan şeref nerede biz nerede? Beyne’s-sera
ve’s-süreyya!..
Bugün Trablusgarb için yegane çaremiz var ise o da
Avrupa devletlerini müdahaleye da’vet etmekten ibaret kalacaktır
onlar da müdahale ettikleri gibi mes’ele tamamıyla
Girid mes’elesi şeklini alır o zaman Trablusgarb da bugün
gitmez de üç sene sonra gider. İşte idare-i maslahat böyle
olur.
Bugün Osmanlılar ağlasın bugün bütün alem-i İslam
ağlasın. Saltanat-ı Osmaniyye Hilafet-i İslamiyye bugün Afrika
kıt’asından çekiliyor. Tarih-i İslam için ne müellim ne
muzlim bir sahife! Bundan sonra artık alem-i İslam’ın hayat
ve memat dakīkalarıdır.
Her taraftan kuşatılmaya başlanan Hilafet-i İslamiyye’yi
tasallut-ı a’dadan kurtaracak ancak bütün müslümanların
gaflet uykusundan silkinerek ciddi intibahları ve bütün mallarıyla
canlarıyla ve la-yetezelzel bir azim ile meydan-ı mücahedeye
atılmalarıdır. Allah muinimiz olsun.
* * *
ş ı
Eş’ar Yemen’de bir kabilenin ismidir. O kabilenin pederleri
olan Nebet bin İded gövdesi kıllı doğmuş olduğundan feth-i
şın ile kıl demek olan şa’ardan ahz ile sıfat-ı müşebbehe olarak
“eş’ar” tesmiye olunmuş ve evlad ü ahfadına “eş’ari” ve
“eş’ariyyun” ve “eşa’ire” denilmiştir. Ebu Musa hazretleri
kable’l-hicre kabilesi halkıyla ve kendi biraderleri Ebu Amir
bin Kays ve Ebu Bürde bin Kays ve Ebu Rehm bin Kays ile
Mekke-i Mükerreme’ye gelip şeref-i İslam ile müşerref olmuşlar
ve yine vatanlarına avdet etmişlerdir. Muahharan
Habeşe muhacirleri ile birlikte gelip Resulullah’a mülakī
olmuşlardır. Bu cihetle Hazret-i Ebu Musa Hayber’den sonra
olan meşahidde bulunabilmiştir. Hayber ganaiminden
dahi hazret-i Fahr-i Rüsül onlara hisse i’ta buyurmuştur.
Vak’a-i Evtas’da amcaları Ebu Amir el-Eş’ari’nin şehadeti
üzerine harbi Hazret-i Ebu Musa kazanmıştır. Evahir-i Asr-ı
Saadet’te Yemen’de Me’rib müdiri ala kavlin Zübeyd ve Aden
sahiline varıncaya kadar olan cevanibine vali olmuştur.
Hazret-i Ömer radıyallahu anh Muğīre bin Şu’be hazretlerinin
azli üzerine Hazret-i Ebu Musa’yı Basra valisi etmişlerdir.
Hazret-i Osman radıyallahu anh bir aralık Ebu Musa’yı
Basra’dan azletmişler ise de ahalinin talebi üzerine muahharan
yine nasb eylemişlerdir. Hazret-i Ebu Musa Basra
askeri emiri olarak İran fütuhunda da bulunmuştur. Hazret-i
Ali zamanında Ebu Musa hazretleri Basra valisi idiler. Ahiren
ma’zul oldular. Sıffin’de hakem olup aldandılar. Onun
üzerine Mekke-i Mükerreme’ye gidip kırk iki tarihinde irtihal-i
dar-ı ahiret eylediler. Üç yüz altmış hadis-i şerif rivayet
etmişlerdir. Sahiheyn ’de altmış sekizi mezkurdur. Dördünde
bakīsinde Şeyheyn’nin ittifakları vardır. Kendileri Kuteybe’nin
ta’rifine göre hafifü’l-cüsse kasiru’l-kame ve köse imişler.
Kur’an- ı Kerim ’i bi-tarikı’l-arz Fahr-i kainat aleyhi
ekmelü’t-tahiyyat efendimiz hazretlerinden ahz etmişlerdir.
Zat-ı sütude-simatları Kur’an- ı Kerim ’i hub-ı sada ve hüsn-i
eda ile pek güzel tilavet ederler imiş. Bu cihetle mazhar-ı
sena’-i Nebevi dahi olmuşlardır. Hutbelerde hulefaya du’a
sahib-i tercüme Ebu Musa hazretlerinden me’surdur ki Basra
valiliklerinde Cuma hutbesini okudukça Hazret-i Ömer
el-Faruk’a du’a ederler idi.
Beni Sedus kabilesinden olup ilim ve zühd ü takva sahibi
anh hazretlerinden ahz eylediği gibi Hasan Basri hazretleri
de bi-tarikı’l-arz zat-ı mübareklerinden ahz etmiştir. Hicret-i
celile-i Nebeviyye aleyhi ekmelü’t-tahiyyenin senesinden
sonra azim-i gülşen-seray-ı alem-i ukba olmuşlardır.
han’dır. Basra ricalinden ve kibar-ı tabiinden olup hicret-i
seniyyeden on bir sene mukaddem mehd-ara-yı alem-i vücud
olmuşlardır. Nebi-i zişan efendimiz hazretlerinin zaman-ı
saadetlerinde kabul-i İslam eylediği halde vech-i
saadet-i Nebi-i müctebayı görmek şerefine nail olamamıştır.
Kur’an- ı Kerim ’i bi-tarikı’l-arz Ali bin Ebi Talib ve İbni Abbas
hazeratından ahz ettiği gibi Ebu Musa el-Eş’ari hazretlerinden
dahi ahz ve telakkī etmiş ve Ebu Musa el-Eş’ari
Kur’an -ı azimü’ş-şanı bize beşer ayet ta’lim buyururlardı demiştir.
Ebubekir es-Sıddik radıyallahu anh hazretlerine mülakī
olup onlardan ve Ömer bin el-Hattab radıyallahu anh
hazretlerinden ve diğer ashab-ı kiramdan rivayet-i hadis etmiştir.
Ebu’l-Eşheb el-Attari Kur’an -ı celili bi-tarikı’l-arz zat-ı
sütude-simatlarından ahz edip Basra’da fenn-i celil-i kıraeti
neşretmiştir. On gecede bir Kur’an- ı Kerim ’i hatmetmek adet-i
seniyyelerinden imiş. tarih-i hicrisinde veya
yaşında oldukları irtihal-i dar-ı naim buyurmuşlardır.
Envar-ı İslamiyyet hıtta-i Hicaziyye’de parladı. Çünkü
manda doğdu ki çöllerdeki bedevilerin değil Hicaz’ın merkezi
sayılan Mekke’deki medenilerin bile cehalet gözlerini
bürümüş; gaflet yollarını şaşırtmış; her biri taştan ağaçtan
yapılan putlara tapacak derecede hamakate kız çocuklarını
diri diri gömecek derekede vahşete duçar olmuştu. Zira
Mekke ve havalisinin yegane peygamberi bulunan Hazret-i
geçmiş ve bu müddet-i medide zarfında ahkam-ı şeriati –
bazı bakayasından maada– unutulup gitmişti.
Böyle bir fetret esnasında ve milad-ı Isa’nın yahud
veyahud ’inci senesinde o Nebiyy-i celil yani İsmail
bin Halil’in nesl-i keriminden Abdullah bin Abdilmuttalib’in
Mekke’de bir oğlu vücuda geldi ki bu nevzad-ı mukaddes
Resul-i ekrem ü akdes efendimiz idi.
Va esefa ki cenab-ı Abdullah mahdum-ı keriminin tevellüdünü
görememiş; çünkü veladet-i Muhammediyye’den
takriben iki ay evvel Medine’de vefat etmişti.
Yetim olarak doğan o tıfl-ı mükerrem ceddi Abdülmuttalib’in
himayesine alındı. Ve Beni Sa’d kabilesinden Halime
yaşına kadar Beni Sa’d yurdunda kaldıktan sonra getirilip
valide-i muhteremesi Amine bint-i Vehb hazretlerine teslim
olundu.
Cenab-ı Amine evladını alarak Medine’ye gidip bir
müddet ikamet ve esna-yı avdette dar-ı bekaya rihlet etti.
Anasız babasız kalan peygamberimiz bütün bütün büyük
babasının mahmisi oldu. Sekiz yaşında iken o mübarek
derzadesini yanına aldı ve onu kendi çocuklarından ziyade
sevdi. On iki yaşında iken ticaret için Şam’a giden amcasıyla
birlikte sefere çıktı. Busra denilen beldede Buhayra
namında bir rahible görüştü. Rahibin tavsiyesi üzerine oradan
geri döndüler. On yedi yaşında iken diğer amcası Zübeyr
bin Abdilmuttalib ile Yemen’e gidip geldi. Yirmi dört
yaşında iken bir daha Basra’ya kadar gitti. Bu seferde
Nastura isminde bir papaz ile mülakī oldu. Yirmi beş yaşında
hep bu mukaddes kadından dünyaya geldi. Otuz beş yaşındayken
Kureyş’in Kabe’yi ta’mir ettiği sırada Hacerü’lEsved’i
yerine vaz’ için çıkan nizaı hacer-i mukaddesi ridayı
şerifine alıp uçlarından dört kişiye tutturmak ve mübarek
eliyle yerine koymak suretiyle fasleyledi.
Kırk yaşında iken nübüvvet kırk üç yaşında iken risaletle
müşerref ve herkesi tarik-ı hakka da’vete me’mur oldu.
Evvela Seyyide Hadice saniyen Ali bin Ebi Talib salisen
Zeyd bin Harise rabian Ebubekir bin Ebi Kuhafe nübüvvet-i
Muhammediyye’yi tasdik etti. Yavaş yavaş mü’minler
çoğalmaya müşrikler de perde perde dırlanmaya başladı.
Gerek efendimize gerek ashab-ı kiramına müşrikin tarafından
edilmedik eza kalmadı. Bi’set-i Muhammediyye’nin beşinci
yılında ashabdan bazıları Resulullah’ın müsaadesiyle
Habeş’e yani Afrika’ya hicret ettiler. Altıncı yılında amm-i
Nebevi Hazret-i Hamza ehl-i İslamın otuz dokuzuncusu biraz
sonra da cenab-ı Ömer kırkıncısı olarak imana geldi. Ve
Yedinci sene-i bi’sette müşrikler tekmil müslümanlara ve
efendimizin akrabası bulunan Haşimiler’e şiddetle bir boykotaj
yaptılar. Ebu Leheb’den başka bütün Beni Haşim
Şa’b-ı Ebi Talib denilen mahalde mahsur kaldı. Sekizinci
senede Şakk-ı Kamer mu’cizesi vukū’ buldu.
Onuncu seneye doğru Efendimiz’in diğer bir mu’cizesi
üzerine mahsuriyet ref’ edildi. Lakin onuncu senede cenab-ı
Ebu Talib üç gün sonra da Hazret-i Hadice ahirete müntekıl
oldu. Efendimiz bu yıla “Senetü’l-hüzn” namını verdi.
Bu sene Zeyd bin Harise ile Taif’e kadar bir sefer yaptı.
Oradaki “Beni Sakīf”i imana da’vet etti. Imana gelmedikten
başka Resul-i Ekrem’i taşa tuttular kadem-i Risalet-penahi
kan içinde olduğu halde Mekke’ye avdet buyuruldu. Bi’set’in
on birinci senesi hac mevsiminde Medine ahalisinden altı
kişi ile görüştü. Bunlar Resulullah’ın nübüvvetini tasdik eylediler
ve Sabıkīn-ı Ensar olmak şerefini kazandılar. Ertesi
sene o altı zat ile diğer altı kişi gelip efendimizle akd-i bey’at
ettiler. Şirkten zinadan sirkatten iftiradan kaçınmak ve çocuklarını
öldürmek vahşetinde bulunmamak şerait-ı bey’atten
Bu sene içinde Mi’rac-ı Muhammedi vaki’ oldu. Mu’cize-i
kendisine “sıddik” lakabı verildi. On üçüncü sene-i bi’setin
hac mevsiminde Medinelilerden yetmiş üç erkek ile iki kadın
Resulullah’a bey’at ve zat-ı risaleti Medine şehrine da’vet
etti. Bunun üzerine ashab-ı kiramın Medine’ye hicretine
müsaade olundu. Efendimizle Ebubekir ve Ali hazretlerinden
maada rical-i müslimeden Mekke’de kimse kalmadı.
Müşrikler müslümanların Medine’ye gittiklerini görüp
Resulullah’ın da azimet eyleceğini idrak ile hayat-ı bi-bahasına
kasdetmek emelinde bulundular. Bir gece hane-i risaleti
kuşattılar. Lakin Resulullah efendimiz vahy-i İlahi ile
buna vakıf olduğu için Cenab-ı Ali’yi firaş-ı saadetine yatırdı.
Kendisi evden çıkıp gitti. Hane-i Peygamberi’yi muhasara
edenler uyuya kaldılar. Ertesi günü işi anlayınca Resulullah’ı
hayyen ve meyyiten elde etmek hayaline düştüler. Taraf
taraf casuslar müteharriler yolladılar. Efendimiz Yar-ı Gar’ı
Ebubekir ile Cebel-i Sevr denilen dağdaki mağarada üç
gün üç gece ihtifa buyurduktan sonra Ebubekir’in azadlısı
Amir bin Füheyre ve kılavuz olarak tutulan Abdullah bin elUraykıt
Kudeyd mevkiine gelince Ebu Ma’bed isminde bir bedevinin
çadırına kondular. Sahib-i hayme orada yoktu. Haremi
yiyecek bir şey olmadığından misafirlere i’tizar etti. Çadırda
hasta ve zaif bir koyun yatıyordu ki doğurmuş değildi.
Resul-i ekrem efendimiz o koyunun memesini sağıp süt çıkarmak
ve çadırda bulunan tekmil kab ve kacağı doldurmak
suretiyle mu’cize gösterdi. Oradan ayrılınca Süraka bin
Malik el-Müdlici namındaki bahadır arkalarından yetişti ve
hücuma teşebbüs ettiği sırada atının ayakları kuma saplandı
nihayet eman dileyip geri döndü.
Daha sonra Büreyde bin el-Hasib isminde bir zat –maiyetinde
bir çok atlı olduğu halde– karşı çıktı: Resulullah ile
rüfekasını tutup bağlamak [niyetinde] idi. Fakat vech-i
saadeti görüp zat-ı Risalet’le görüşünce imana geldi. Başındaki
beyaz sarığı çözüp mızrağının ucuna rabtetti ve “Kuba”
karyesine kadar Resulullah’ın önünde alemdarlık vazifesini
beyaz sarığıdır.
Bi’set-i Nebeviyye’nin on dördüncü yılındaki Rebiülevvel’in
ham sallallahu aleyhi ve alihi ve sellem efendimiz Kuba köyüne
şeref-nüzul buyurdu. Orada ilk mescid-i şerifi – ki
Kur’an ’da
mediha-i İlahiyye’sine
mazhardır– inşa eyledi. Üç gün sonra Hazret-i Ali Mekke’den
gelip şeref-i lika-yı Muhammedi’ye nail oldu. Ala rivayetin
üç hafta kadar köyde ikamet olun[duk]dan sonra bir
Cuma günü Medine’ye müteveccihen azimet edildi. Esna-yı
rahda Ranuna mevkiine gelince deveden inip hutbe okudu.
Ahali-i Medine fevkalade parlak bir surette istikbal-i Nebevi’ye
çıktı. Hepsi Resulullah’ın kendi evine misafir olmasını
limiz olacaktır” buyurdu.
Deve; evvela hali bir arsaya muahharan Ebu Eyyub
Halid el-Ensari’nin hanesi önüne çöktü. Daha sonra da
evvelki çöktüğü arsaya gidip oturdu.
Hazret-i Ebu Eyyub devenin üstündeki eşyayı alıp hanesine
götürdü. Efendimiz de o mihmanperver zatın altı yedi
ay kadar misafiri oldu.
Bilahare o hali arsa iştira ve üzerine Mescid-i Nebevi ile
hucurat-ı seniyye inşa edildi. Mescidin kıblesi Kudüs cihetine
tevcih olundu. Mekke’de kalan ehl-i beyt-i Peygamberi
hanesinden menzil-i cedidine nakil buyurdu. Hazret-i Ebubekir’in
kerimesi olup Mekke’de iken efendimize nikah edilmiş
bulunan Ayşe es-Sıddika hazretlerinin de zifafı icra kılındı.
Namaz vakitlerini i’lam için ezan okumak meşru’ oldu
ve ilk defa Bilal-i Habeşi mescid-i şerifin damına çıkıp ezan-ı
Muhammedi’yi mele’-i a’laya i’la eyledi.
Bayram günü sürüp yüzümü hak-i kabrine
Eşk-i teri çemenlerine şebnem eyledim!
Herkes evinde bense mezarında girye-bar!
“El id-i ekber eyledi ben matem eyledim”
* * *
Bizde her mes’ele bil-fi’l olup geçtikten sonra birkaç gün
söylenir ve bir çok işler görülecek gibi de olur sonra arası
çok sürmez tamamen mensi olur gider.
Bu hal bu tabiat bizde bulundukça her ne söylersek
boştur. Fakat bu yangın mes’elesi ortalıkta biz mevcud iken
pek çabuk unutulamaz. Ve bu babda söylenecek sözler söz
te’siri olarak bir netice vermezse de tekerrür neticesi olarak
tekrar birkaç söz söyleyecek olursak fazla olmaz zannederim.
Diyanet-i İslamiyyede şeriat-i garra-i mutahhara bizim
umur-ı dünyeviyye ve uhreviyyemizi mütekeffil olduğundan
her halde bir cihetimiz din-i celilimize merbut olacağı
şüpheden varestedir.
Bugün yangın için alem-i medeniyette ittihaz olunmuş
tedabirden biri ve en mühimmi sigorta mes’elesidir. Bu
mes’eleyi ağıza aldığım gibi ulemamız miyanında bir çok
güft ü guya sebebiyet verileceği hatıra gelir. Fakat ortalıkta
bir de menafi’-i amme olduğu için her nevi’ taarruzata hedef
olacağımı göze aldırarak bu hususda fikrimi beyan etmek
Bu gibi mes’elede birkaç söz söylemek isteyenleri umum
ulemamız evvel be-evvel ictihad ile itham ederler. İşte bu en
büyük hatamızdır. Keşki bizde ictihad derecesi bulunsa idi
bütün müşkilatımız hallolunurdu. Maatteessüf ictihad ile
bizim ulemamız arasında “kulel-i cibal” var. Maamafih yine
mesail-i mühimme karşısında bulundukça ulemamız şeri’at
tarafından bir söz söylemeye mecburdur.
Bizim kütüb-i fıkhiyyemizde “sigorta” hakkında mütekaddimin
ve müctehidin ulema tarafından söylenmiş hiçbir
söz yoktur ve olamaz da. Müteahhirin ulemamız ise bu gibi
mesailde hep ihtiyat cihetini istihsan etmişler. İhtiyat dersem
asıl hall-i mes’elede ihtiyat değil belki karşılarında zuhuru
muhtemel olan muarızlardan ihtiyatı kendilerine adeta bir
meslek ittihaz edinmişler. Bu sebebdendir ki asr-ı hazırda
yevmen fe-yevmen teceddüd etmekte olan ihtiyacat-ı cariyeden
pek çok mes’eleler layıkıyla hallolunamayıp Bab-ı
Fetva’da sürüncemelerde kalmaktadır. Biri tahrim eder
öbürü tahlil eder derken mesail-i muhtelefün-fihadan olup
gider.
pısına birkaç defalar girmiş çıkmıştır. Ben şimdi sigortanın
cevaz veya adem-i cevaz cihetine zahib olmayacağım belki
o ciheti şimdilik iğmaz ederek yalnız sigortanın lüzum ve
adem-i lüzumu cihetini nazar-ı dikkate arzedeceğim.
Zannederim ki sigortanın lüzumunu ve menfaatini inkar
eder bir adama tesadüf olunamaz. Esasen inkar ederse bile
hanesi yandıktan sonra mutlaka o fikrinden rücu’ ederek
hiç şübhesiz sigortanın lüzumuna kani’ olur.
Şu halde ne için bizim hanelerimiz ev eşyamız hatta eşhasımız
sigortaya vaz’ olunmuyor? Şer’an haram olduğu için
mi?
Eğer biz şu suretle mes’eleyi layıkıyla tahkīk edecek olursak
hiç şübhesiz tebeyyün belki tahakkuk edecektir ki asıl
hanelerimizin sigorta olunmaması sigortaya adem-i i’tinamızdan
hılliyyet haramiyyet mes’elesini mülahaza ve
nazar-ı i’tibara aldığımızdan değildir. Belki ekseriyet bizde
sigorta usulü milletin menfaatini tamamıyla te’min edememesinden
sigortaya rağbet olunamıyor. Sigorta şirketleri
hep kendi menfaat-i ticariyyeleri için çalışıyorlar umum şirketler
yalnız o noktaya nazar ederler ve o noktadan nizamnamelerini
yapmışlar bu da her ne kadar ağniya ve tüccaran
menfaatine tevafuk ederse de fukara ve efrad-ı nas için
her zaman nakid para ister bazı adamlar senelerce hanesini
sigortaya vaz’ ediyor da sonra taksit eyyamı geldiği saatte
para bulamıyor ale’l-ekser yangın dahi o günlere tesadüf
ediyor. Hatta ehibbamızdan biri on seneden beri hanesini
sigorta ettiği halde bu kere birkaç gün mukaddem taksit zamanı
geçmiş icab eden üç lirayı bulamadığından hanesi bila-sigorta
muhterik olmuş şimdi sigortadan dahi istifade edemiyor.
Tabiidir ki bu gibi mes’elelerde sigorta şirketleri
dahi muaheze olunamazlar şu halde ne yapmalı?
Bizim eslafımız bu gibi mes’eleleri nazar-ı i’tibara alırlarmış.
Bilhassa hulefa-i izam efendilerimiz milletin ahval-i umumiyyesine
daha ziyade dikkat ederlermiş seyyidüna
Ömer radıyallahu anh “akıle” mes’elesinde hususi bir divan
tensik ederek diyet mes’elesinde hakk-ı akıleyi aşiretten
ehl-i divana ilzam etmişti. Yani Asr-ı Saadet’te katilin akılesi
aşiret ve kabilesi iken sonra seyyidüna Ömer bir divan tensik
etti. Herkes o divana bir mikdar para vererek kaydolundular.
Bunun üzerine bunlara ehl-i divan tesmiye olundu
ne zaman bunlardan birine diyet ile hükm olunsa o diyet
ehl-i divan tarafından te’diye olunurdu. Muvalat mes’elesi
dahi bu suretle şari’ tarafından hükmolunmuştur.
Bizde bu esaslar mevcud iken eğer kendimiz biraz sa’y ü
gayret eder de belediyelerimizde bir de “tekafül usulü” icad
olunursa hane vergilerine emlak ve akar vergilerine bir de
tekafül vergisi teklif olunursa ne için caiz olmasın? Bunun
da nizamnamesi biraz müsaid surette vaz’ olunup da bir
taksit yarım taksit tedahülde kalması da tecviz olunursa ve
kıymet cihetinden dahi yüzde nihayet üç alınırsa şu suretle
gayet ucuz mecburi bir sigorta usulü ihtira’ olunursa
tekafül-i umumi suretinde kabul olunarak cihet-i şer’isi dahi
tevafuk ederdi.
Böyle bir usul ittihaz olunursa eytam emlakini muhafaza
retle tekafül usulü icad olunursa memleket dahilinde tekafül
sermayesi ayrıca külliyetli bir servet teşkil ederek lede’l-icab
fevkinde daha sigorta şirketlerinden de te’min ettirebilirdi.
Şu suretle şeri’at-i garra-i mutahharaya muvafık menfaat-i
umumiyye te’min ve gayet mükemmel ve şer’i bir sigorta
usulü de te’min olunmuş bulunurdu.
Bizde bu gibi mesail-i mühimmeye gelince ulemamız
rahimehumullah evhama mağlub olmuşlar. Yalnız bir noktaya
atf-ı nazar ederek sükutu tercih etmişlerdir.
Arab tarz-ı mi’marisinde nazar-ı dikkat ve hayret; menazır-ı
hariciyyeden ziyade nefs-i esere müncezib olur. İslamlarda
eşkal ve heyakil-i insaniyye dinen memnu’ ise de;
bu noksan; kuvve-i muhayyilenin ihtira’ edebileceği tezyinat
ve bedayi’-i mütenevvia ile maa ziyadetin telafi edilmekte
nihalleri basıra-pira şükufeleri ikame edilir ve mebani nazar-firib
nebatatla donatılırdı.
Bu sebebe mebnidir ki İslamlar arasında meşhur artistler
sanatkarlar zuhur edememiş ve fakat pek çok mahir kumandanlar
büyük feylesoflar müdekkık mütefenninler dirayetli
Endülüs bahçeleri ve hatta hanelerin içerileri guna-gun
çiçekler nadir ve süslü fidanlarla latif ve nazar-pira bir devha-i
dil-firib haline getirilirdi.
Nezafete aile eğlencelerine aid türlü levazımat ihzar edilir
ve hiçbir şeyde asire tesamuh gösterilmezdi.
Ekabir konaklarında mermer havuzlar; ma’deni borularla
nakledilen ve mevasime göre tahavvül eden sıcak veya
soğuk sularla muttasıl dolup boşanırlardı. Sıra sıra Alkarazası[?]
destilerini havi olan hususi odalar; arzu edildiği zaman
ve istenildiği vechile cereyan-ı havaya ma’ruz bırakılabilecek
surette; vantilatörlerle mücehhez idiler.
Bahçe içerilerinde kadınların eğlenmesine mahsus galeriler
çocuklar için labirentler mermer örtülü avlular muallimlere
mahsus vasi’ kütübhaneler inşa edilirdi.
Hakem’in kütübhanesi o kadar zengin idi ki yalnız katalogu
kırk büyük cildi tecavüz ediyordu. İstinsah teclid
ve tezhib-i kütüb için vasi’ ve müdebdeb hususi salonlar
tahsis edilmişti.
zılı müzeyyen ve müzehheb cildli kitaplarıyla iftihar ederlerdi.
Halife Abdurrahman tarafından nedimesi Zehra’nın ikametine
tahsis edilmiş olan “ez-Zehra” Sarayı tasvir edilen
bütün bu bedayiin bir enmuzec-i hayret-nüması idi. Bu bina-yı
muazzam dahilinde; Yunan İtalya İspanya ve Afrika
mermerlerinden bin iki yüz kadar mermer sütun ta’dad
olunabilirdi. Kabul salonu altın ve incilerle tezyin edilmişti.
Sarayın uzun koridorlarında dolaşan siyah harem ağaları
beyaz mermer sütunlarla garib bir tezad teşkil ederlerdi. Yalnız
ez-Zehra Sarayı dahilinde bin üç yüz nüfus mevcud idi.
Halifenin maiyet alayı ale’l-ekser on iki bin efraddan
mürekkeb olur ve şa’şaa-nisar takımları müzehheb kılıçları
süslü elbiseleri ile seyircilerin gözlerini kamaştırırlardı.
Tarh-ı hadaik hususunda hiçbir millet Endülüs İslamları
derecesine vasıl olamamışlardır. Şeftali ve saire gibi bugün
bile en kıymetdar fevakih miyanında ta’dad olunan esmar
pa’ya [da]hi bunlar vasıtasıyla intişar eylemiştir. İslamlar
tevzi’-i miyah fennini hayret-bahş bir surette tatbika muvaffak
olmuşlardır. Nazar-firib çeşmeler dil-rüba fıskiyeler müzeyyen
havuzlar Endülüs’ün esbab-ı zinetinden ma’dud idiler.
Bu havuzlarda elde edilebilen esmakin her nev’inden
en güzelleri beslenirlerdi. Hirfet-i semek usulü pek ziyade terakkī
ve teammüm eylemişti. Balıkların tegaddisi için Kurtuba
Sarayı’ndaki laka yevmiye yüzlerce kıyye ekmek atılmakta
Hayvanat bahçelerinde yeryüzünde mevcud en vahşi
hayvanlardan; en nadir kuşlara kadar her nevi’den bulunuyordu.
lüs’ün meşhur kumaşlarını i’mal etmek üzere; dünyanın her
tarafından celbedilmiş olan mahir sanatkarlar gece gündüz
çalışırlardı.
Müteaddid ameliyathanelerde mücevherat ve ahcar-ı
kıymetdar tıraş edilmekte idi. Her tarafda; servilerin loş ve
latif sayeleri altında gizlenen şelaleler i’vicaclarını şükufedar
koruluklar arasında gaib eden hıyabanlar kayalar içinde
oyulmuş sun’i mağaralar görülürdü.
San’at-ı hadaik hiçbir yerde Endülüs’de olduğu kadar
memiştir.
Bedayi’-şinasan-ı İslam nebatatı eşkal ve levnlerine nazaran
yekdiğerleriyle karıştırarak hiss-i basarı zevk-yab ettikleri
gibi çiçekleri de rayihalarına göre tertib ederek aynı zamanda
hiss-i şemmi de nasibedar-ı ezvak etmek çarelerini
ararlardı.
Huzuzat-ı hayatiyyeye aid i’tiyadat-ı müstahsenenin bir
çoğunu Avrupalılara öğreten Endülüs Arablarıdır. Nezafet
ve teharete riayet İslamlarca bir vazife-i diniyye olduğundan
bunların o vakitki Avrupa libaslarını iktisa etmeleri mümkün
değildi.
Filhakīka o zamanlar Avrupalıların melbusat diye giydikleri
şeyler paçavra yığınlarından müstekreh tufeyliyat
yuvalarından başka bir şey değildi. Ümera veya saray erkanı
şöyle dursun sunuf-ı adiyeden bile hiçbir müslüman bulunamazdı
ki elbisesi çıkarıldığı vakit meşhur Thomas Becket’in
arz ettiği müstekreh manzarayı göstermiş olsun.
Avrupalılar keten veya pamuktan iç gömlekleri giymek
usulünü İslamlardan öğrenmişlerdir. Bu sayede Thomas’ın
arz ettiği hal-i sefalet ve müstekrehden kurtulmuş oldular.
Arabca’dan alınan bir kelime bu babdaki hiss-i imtinanın bir
nişanesi olarak Avrupa lisanlarında şimdiye kadar muhafaza
edilmiştir. Filhakīka Fransızca Chemise kelimesi gömlek
ma’nasına olup Arabca kamis lafzından muharrefdir.
Yüksek tabakata mensub aileler arasında tezyinata da ziyadesiyle
rağbet gösterirlerdi. Kadınların elbiseleri ekseriya işlemeli
ve kıymetdar mücevherat veya zerrin sırmalarla müzeyyen
hariri kumaşlardan i’mal edilirdi. Endülüs harem
daireleri mevsim-i rebi’in bil-cümle bedayi’ ve mehasin-i
dil-firibini arz edebilecek menazır-ı latifeyi mümessil birer
şükufezar şeklinde idiler.
Endülüs hükümdarları; bütün bu debdebe ve darat içinde
Bağdad halifeleriyle müsabakat edercesine bir gayretle;
yalnız hami-i ulum olmakla iktifa etmeyerek bizzat şuabat-ı
fennin kaffesinde ihtisas peyda etmeye çalışırlardı.
Alem-i İslam riyasetinde bulunan hulefanın bu halleri ile
o vakitler cihan-ı Hristiyaniyetin hakime-i yeganesi olan papalar
arasındaki tezad ve uçurumu tasvire bilmem lüzum
var mıdır?
Endülüs halifelerinden birisi elli cildden mürekkeb bir
eser te’lif etmiş bir diğeri mükemmel bir cebir kitabı yazmıştı!....
Endülüs İslamları sanayi’-i nefiseden fenn-i musikīye
fevkalade rağbet göstermişlerdir.
Musikī-şinas-ı şehir Zarihal[?] şarktan Endülüs’e geldiği
zaman Halife Abdurrahman esb-süvar olarak istikbaline çıkmıştı.
Kurtuba’da te’sis edilen musikī mektebi her vakit hükumetin
himaye ve muavenetine mazhar oluyordu. Bilahare
bu mektepten pek çok büyük üstadlar yetişmiştir.
kamilen Arabca’ya tercüme ettikleri halde; Yunan edebiyatına
o kadar rağbet göstermemişlerdir.
Hakayık-ı kat’iyye-i İslamiyye ile me’luf olan vakūr Arablara
Yunan mitolojisi esatiri barid ve hafif-meşrebane
geliyordu. Müslümanlar Zat-ı Akdes ile olimpik levsalud
jüpiteri arasında bir mukarenet tasavvuru fikrini pek
büyük bir cinayet na-kabil-i afv bir hıyanet ve cinnet addediyorlardı.
Esasen edebiyat-ı Arabiyye Yunan hayalatına arz-i iftikar
etmeyecek kadar zengindi. Edebiyat-ı İslamiyyenin Avrupa
alem-i edebisine olan te’siri pek mühimdir.
Şairler feylesoflar muharibler Pirene silsilesini geçerek
Kurtuba ve Gırnata’nın tantana-i ezvakıyla zarafet-i cündiyanesini
du.
Bu sayede Fransa Cermanya ve İngiltere asilzadelerinde
şedid bir arzu-yı cündiyane uyanmıştı. Zadegan sabareftar
atları şa’şa’adar rahşları ile müftehir ve mağrur idiler.
Sayd ü şikar ile dem-güzar olmak şahin ve doğan gibi
şikar kuşları terbiye etmek en tatlı eğlencelerinden ma’dud
rab atlarına müşabih feres yetiştirmeye gayret ediyorlardı.
Cirid ve mızrak oyunları zamanın en revaclı modalarından
tuba’nın nezahet-pira sosyeteleri nezaket-i medeniyyeleriyle
bi-hakkın iftihar ederlerdi.
Onuncu asr-ı miladiden i’tibaren ilm ü irfana teşne hayat-ı
medeniyyeye perestişkar olan Avrupa gençleri her tarafdan
Endülüs’e bu cihan-ı irfana koşuyorlardı.
Bu gibi seyahatler ekseriya Jerber Gerdertin kazandığı
gibi parlak muvaffakiyetlerle tetevvüc ederdi. Filhakīka bilahare
Papalık makamına kadar i’tila eden Jerber Endülüs
daru’l-fünunlarına koşan oralarda iktisab-ı ilm ü irfan eden
gençlerden biridir.
Hulefa-yı İslamiyye edebiyatı teşvik ve himaye hususunda
dir. Başlıca şehirlerde kütübhaneler te’sis edilmişti. Endülüs’de
bulunan umumi kütübhanelerin adedi yetmişi mütecaviz
tahsil ederlerdi.
Tedrisat-ı ihtiyariyye için müteaddid akademiler teşkil
edilmişti. Bu yolda teşekkül eden akademiler ale’l-ekser yirmi
beş veya otuz şu’beden mürekkeb olurdu. Her şu’bede
dört kadar etüdyan talib bulunurdu.
Her akademi müstakıl bir rektör recteur=müdir tarafından
Kurtuba ve Gırnata gibi büyük şehirlerde müteaddid
darülfünunlar mevcud idi. İlim ve iktidarlarıyla iştihar etmiş
olan Yahudilerin bu gibi üniversitelerde tedrisatta bulunmalarına
bir mani’ görülmezdi. Çünkü İslamlar bir şahsın
mu’tekadat-ı diniyyesinin; iktidar-ı ilmisinden istifadeye mani’
olamayacağını bir kaide-i hükmiyye bir prensip olarak
kabul etmişlerdi.
Aynı hal şarkta Abbasilerin merkez-i saltanatı olan Bağdad’da
dahi cari idi. Halife Harun er-Reşid Bağdad Mekatibi
Müfettişliği’ni Nasturilerden Mazue Masue namında bir
zata tevdi’ etmekte hiçbir be’s görmemişti.
taneleri Avrupa’da hüküm-ferma olan taassub-ı Hıristiyaniyye
Avrupalılar Arabların isrini ta’kīb edecek kadar hiss-i temeddün
göstermişlerdir. Filhakīka darülfünunlarda bir
tarafdan edebiyat muallimleri klasik asar-ı Arabiyyeyi Latince’ye
tercüme ederler; diğer tarafdan mütefennin ulema
ziyye ilm-i hey’et gibi İslamlardan öğrendikleri fenleri tedrise
çalışırlardı.
Müessesat-ı ilmiyyemizde Arab darülfünunlarının kavaidinden
el-an bir çoklarını muhafaza ediyoruz. Tedrisat-ı
umumiyyeye mahsus olan mektepler civarında tıb fakülteleri
gibi sırf bir şu’be-i fenne aid kurları ta’kībe mahsus darü’l-irfanlar
da inşa edilirdi.
Arablar elsine-i mevcude-i beşeriyye arasında en mükemmel
ve en münakkah olan lisanlarıyla bi-hakkın iftihar
ederlerdi.
Zaten Hazret-i Muhammed aleyhisselam da Kur’an- ı
Kerim ’le tahaddi eylemişti. Şu halde Arab mekteplerinde
tedrisat-ı lisaniyyeye verilen ehemmiyeti bu mekteplerde
sarf ve nahiv ve ilm-i belagatta gayet mütebahhir alimler
yetişmiş olduğunu nazar-ı hayretle görmemeliyiz. Ulema-i
mezkure bugün bizim elimizde bulunan diksiyonerlere müşabih
ve gayet mükemmel lügat kitapları te’lifine muvaffak
olmuşlardır. Mesela bu yolda yazılmış diksiyonerlerden birisi
altmış cildi mütecaviz idi. Her kelimeye aid ta’rifata beray-ı
bir beyit terfikı usul ittihaz edilmişti.
Yunani İbrani ve Latin lisanlarından Arabca’ya müteaddid
kamuslar tertib edilmiş olduğu gibi Gırnatalı Muhammed
bin Abdurrahman’ın tarih-i fünuna aid büyük ansiklopedisi
misilli asar-ı muazzama da meydan-ı istifadeye vaz’
edilmişti. Endülüs medeniyetinin en mes’ud ve en parlak
zamanlarında bile; Arablar ensal-i maziyelerine aid hatıratı
muhafaza etmişlerdir. Bin bir gece hikayeleri bu gibi hatıraların
hayal-amiz mahsulleridir.
Tedrisat-ı ‘aliyeyi ikmal eden İslam gençleri şarkın büyük
halifelerine imtisalen kürsi-i hitabeti tebcil ve kusva-yı
fesahata i’tila etmeye hasr-ı nefs ederlerdi. Asar-ı edebiyyeleri
şi’r-i hazırın bütün eşkalini cami’di. Kafiyeyi ilk icad ve
Lisan-ı Arab’ın zenginliği ahengdar ve pür-tantana elfazı;
uzun uzun ve beliğ muhalledat-ı edebiyye te’lifine pek
müsaiddir.
kesb-i iştihar etmiş kadınlardan müteaddid fazılalar edibeler
vardır. Bunlar miyanında Vellada[?] Aişe Lebeni
ve Elfesaniye[?] gibilerini hürmetle der-hatır edebiliriz.
Fazılat-ı İslamiyye arasında hanedan-ı hükümdariye
mensub sultanlara bile tesadüf olunuyor.
Bütün bu tafsilat bizim için Avrupalılar için pek ziyade
haiz-i ehemmiyettir. Çünkü Avrupa edebiyatının esası Endülüs
üdeba-yı İslamiyyesinin gayretleriyle vaz’ edilmiştir.
Bu sayede Avrupa edebiyatında aba’-i kenisaiyyenin
bıktırıcı mev’izaları yerine gazeller ruh-nüvaz manzumeler
kaim olabildi. Endülüs saraylarında şuunatı kayd ü tescil
hulefanın muzafferiyet ve muvaffakiyetlerini tebcil ile muvazzaf
ayrıca vak’anüvisler vardı.
Arablar tarihle beraber istatistik usulünü dahi tatbik eylemişlerdir.
gilerin mikdar-ı hakīkīsini ta’yin edebilmek için bu gibi hesabata
lüzum görülüyordu.
hassa-i mümtazesi olan pratiklik seciyesinin bir lazımı gibi
telakkī etmelidir.
Ulema-yı İslamiyyenin ekserisi aynı zamanda cihanneverd
birer seyyah idiler. Gezdikleri mahallerde ta’lim ü
teallüm ile imrar-ı vakt ederlerdi.
Memalik-i İslamiyyeden her hangi cihete teveccüh ederlerse
erbab-ı ilm için daima küşade olan bab-ı ikbali meftuh
görürlerdi.
Endülüs’de Afrika ve Asya’da ayn-ı istikbale mazhar
olurlardı. Ulema bu gibi seyahatler münasebetiyle her tarafda
rical-i hükumet ümera-yı askeriyye ve hatta bizzat
hükümdarlarla temas ederek nazariyat-ı ilmiyyelerini tatbika
müsaid zemin bulurlardı.
lerini kendilerinde uyanan pratik fikirlerine medyundurlar.
Mütefekkirin-i İslamiyyenin mesai-i edebiyyelerinde görülen
vüs’at-i nazar dikkat ve hayretimizi calib olacak derecede
şümullüdür. Tarih ve asar-ı atikaya dair yazdıkları eserler
muhalledat-ı mu’tebere sırasına idhal edilmişlerdir.
Bilhassa fenn-i hitabeye ziraat ve bunun bir şu’besi demek
olan fenn-i iska’-ı araziye dair neşredilmiş olan müellefat
cidden haiz-i ehemmiyettir. İslamlar riyaziyat tabiiyyat
hey’et ve ulum-ı tatbikıyyeye aid hiçbir sahayı gayr-ı mekşuf
bırakmamışlardır. Ulema-i İslamiyyenin isimlerini yegan yegan
ta’dad etmek pek uzun olacaktır.
Ulema-i İslamiyyenin tıb ve fenn-i cerrahideki muvaffakiyetleri
zerrin kalemlerle hakkedilecek kadar alidir.
El-an Avrupa eczacılarının isti’mal ettikleri ojulept elexir
sirop kelimelerinin Arabca; şurub el-iksir ve cülab lafızlarından
muharref oldukları pek aşikardır.
Bugüne kadar Avrupa lisanlarında muhafaza edilmiş
olan kelimat-ı Arabiyyeyi cem’a muvaffak olacak zat nafi’
bir eser tertib etmiş olur.
Çünkü şuabat-ı ilmin her kısmında maarif-i İslamiyyenin
derin izlerini görüyoruz.
Diksiyonerlerimize müracaatla anlıyoruz ki amiral “emiru’l-ma’”
alcool “el-kü’ul” algebre “el-cebr” chemise “kamis”
coton “kutn” gibi yüzlerce kelimeler Arabca’dan alınmıştır.
Etıbba-yı İslamiyye vücud-ı beşere arız olabilen emrazın
tarz-ı tedavilerini a’za-yı bedenin vezaif-i muhtelifelerini
tatbika muvaffak olmuşlardır. İslamlar fenn-i cerrahiyi
dahi fenn-i tıbdan daha az terakkī ettirmemişlerdir.
Ebu’l-Kasım Albucasis fenn-i viladeye aid en mühim
operasyonlar ameliyatdan çekinmemiş mişrata ve kızgın
demir isti’malinde tereddüd göstermemişti. Bu zat zamanında
lumat-ı mühimme vermiştir.
Ebu’l-Kasım’ın asarından anlaşıldığı üzere o vakitler bazı
operasyonları icra edebilecek derecelerde tahsil görmüş tecrübe-dide
ve maharetli İslam kadınları mevcud imiş!...
Endülüs İberik şibh-i ceziresinin bu rengin parçası kusva-yı
medeniyyette i’tila-nümun ve medaris-i ilmiyye ve
daru’l-irfanlarıyla şa’şa’a-paş-ı ma’ali iken; Avrupa’nın aksam-ı
sairesi cehalet ve taassub içine boğulmuştu.
Sıtma ve humma ile mahv u perişan olmuş nagehzuhur
bir afete uğramış olan H ı ristiyan köylüler yakīn bir
kiliseye kadar sürünerek şifa-yab olmak için bir mu’cizeye
neşterine cerrahların tımar ve mişratasına müracaat ediyorlardı.
fersah fersah geçmişlerdir. Asya halifeleri Öklid Apollonyus
Arşmid gibi hendese-şinasanın asarını Arabca’ya tercüme
ettirmek için pek çok fedakarlıkta bulunmuşlardı.
El-Me’mun İmparator Teofil’e yazdığı bir mektupta vezaif-i
resmiyyesi müsaid olduğu takdirde İstanbul’u ziyaret
edeceğini ve bu ziyaretten fevkalade memnun olacağını iş’ar
eylemişti. İslamlar hesab-ı Hindi’yi pek güzel öğrenmişlerdi.
Arab sistemi dediğimiz ta’dad ve terkīm usul-i muntazaması
bunun mahsulüdür: Dokuz rakam ve bir sıfırla bilcümle
a’dadı terkīmden ibaret olan bu hayret-bahş usul
Avrupalıların rakam ma’nasında kullandıkları “Chiffre”
kelimesi Arabların “sıfır” lafzından alınmıştır.
Muhammed bin Musa müslümanlar arasında cebirin ilk
müessisidir. Veterler yerine ceybler isti’malini en evvel düşünen
Muhammed bin Musa’dır. Bu zat ilm-i hesaba dair
de bir çok eserler yazmıştır.
ru ber-hayat idi. Onuncu asırda Afrika Endülüs riyaziyyunu
sistemini kabul ve ta’mim eylemişlerdir.
tarihinde İbni Yunus ilm-i hey’ete dair yazdığı asarda
bu sistemi isti’mal eylemişti. Arab sistemi Endülüs’den
tarafda büyük bir hahişle kabul edilerek tedricen bütün Avrupa’ya
mazhar olmuştur. Arabca olan isminin bil-cümle lisanlarda
aynen kabul edilmiş olması bunun bir delilidir. İkinci derece
muadelatının suret-i hallini keşf ü beyan eden İbni Musa’dır.
Bu sayededir ki hey’et ve hikmet-i tabiiyyede bir çok mesailin
halline destres olunabildi.
El-Me’mun bir i’tina-yı fevkalade ile daire-i husufün
meylini ta’yin ettirmişti. Me’mun’la bilahare diğer hey’et-şinasan-ı
vech-i atidir.
tarihinde Me’mun daire-i husufün meylini
buldurmuştur.
Halbuki tarihinde El-Battani daire-i husufün meylini
Ve tarihinde Ebu’l-Vefa daire-i husufün meylini
Ve tarihinde Ebu Reyhan daire-i husufün meylini
Ve tarihinde İrzafil daire-i husufün meylini
olduğunu hesab eylemişlerdir.
El-Me’mun Bahr-i Ahmer sahilinde bir derecelik kavsin
mesahasından arzın cesametini bil-hesab istihrac etmeye
muvaffak olmuştur.
cessemeler mevcud olduğu ve arzın küreviyeti bir kat’iyet-i
riyaziyye hükmünü aldığı zamanlarda İstanbul ve Roma’da
şark ve garb H ı ristiyan aleminin bu iki kürsi-i ruhaniyyetinde;
arzın müstevi bulunduğu iddia ediliyor ve o yolda
tedrisatta bulunuluyordu.
Kahire Kütübhanesi’nde Batlamyus’a aid tuncdan ma’mul
bir küre-i mücesseme kemal-i i’tina ile hıfzediliyordu.
El-İdrisi Sicilya Kralı İkinci Rojer için gümüşten bunun bir
aynını i’mal ettiği gibi Jerber de Rayms’daki[?] mektebe
Kurtuba’dan bir küre-i mücesseme götürmüştü.
Maamafih St. Augustine ve Laktanes’in münasebetsiz
mesleklerini devirmek için bir çok asırlar geçmesine bir çok
şüheda-yı fenne ihtiyac vardı.
El-Battani ve Sabit [bin] Kurre senenin kaç günden ibaret
bulunduğunu hesab etmeye muvaffak olmuşlardı.
El-Hane’nin inkisar-ı nesimi hakkındaki keşf-i muazzamı
rasadat-ı hey’iyyenin ıslahı için hesabata büyük bir vüsuk
ve kat’iyet bahşeylemiştir. Hey’et-şinasan-ı İslamiyyeden
bazıları birtakım ziçler tertib ve bazıları da usturlablar
olduğunda şübhe yoktur.
Asma saatlere rakkası ilk tatbik eden yine müslümanlardır.
Kütüb-i fenniyye ve tarih-i sanayi’de rakkasın asma
saatlere tatbikı en evvel Mösyö Höyken[?] tarafından tasavvur
edilmiş olduğu iddia edilmekte ise de Draper’in[?] i’tirafıyla
da sabit olduğu vechile bu keşf-i mühimmin şerefi ulema-i
ni’nin asarı Latince’ye tercüme edildikten sonradır. Avrupa’da
Jiralda yahud Sevil Kulesi senesinde riyazi-i şehir
Cabir tarafından rasadhane olmak üzere te’sis edilmişti.
Bu rasadhanenin tarihçesi ibret-amizdir: İslamların Endülüs’den
yapacaklarını bir türlü ta’yin edememişler ve nihayet çan
kulesi haline ifrağ etmeye karar vermişlerdi!..
Terakkıyat-ı ilmiyye hususunda Avrupa medeniyetinin
mesi şayan-ı telehhüfdür. Artık bu minnetdarlığı tanımak ve
Gurur-ı milli ve nefret-i dini üzerine mübteni olan bir
haksızlık ebediyyen devam edemez.
Avrupa derin bir cehl-i vahşet içinde puyan iken Ebu’lHasen’in
borularla dürbün Merağa’da tecrübeler yapıldığını; başka
bir yerde; Abdurrahman-ı Sufi’nin kevakibin şiddet-i ziyalarını
mukayeseye çalıştığını öğrenen asr-ı hazır hey’etşinasları
acaba ne hüküm ve mütalaada bulunacaklardır?
züyucu ile Nasirüddin-i Tusi tarafından senesinde meşhur
Merağa Rasadhanesi’nde tanzim edilen “Zic-i İlhani”
pandülün harekat-ı raksiyyesiyle zamanın ölçülmesi usulü
züyuc-ı heyeiyyenin rasadat-ı mükerrere ile tashihi metodları
lan terakkıyat-ı fikriyyelerine delalet etmezler mi?
lardır. Alem-i Hristiyaniyyet; çok geçmeden; bu hakīkati i’tiraf
edecektir. Bu izler gayr-ı kabil-i mahv u izale birtakım
hutut ile ta kubbe-i semaya hakkedilmişlerdir. Bir harita-i
semaviyye üzerinde buruc ve kevakibin mevakı’ ve isimleri
tedkīk edilirse bu hususda kanaat-ı kat’iyye hasıl edilebilir.
Çünkü ekser-i buruc ve nücumun isimleri Avrupa lisanlarında
dahi el-an Arabca isti’mal edilmektedir.
Terakkıyat-ı sınaiyye hususunda İspanya Arablarına
olan minnetdarlığımız ihtimal ki daha ziyadedir. Çünkü ecdadımız
hayat-ı ruz-merreye tealluk eden terakkıyattan daha
ziyade istifade etmeye müheyya idiler. Endülüs İslamları
fenn-i ziraatte şayan-ı hayret bir derecede ihtisas peyda etmişlerdi.
Tatbikat-ı ziraiyye kavanin-i muayyeneye
rabtedilmiş ve nebatat yetiştirmek hususunda i’caz-nüma
maharet gösterilmiştir. Avrupaca mechul bir çok nebatat
Endülüs bahçelerinde mebzulen yetiştiriliyordu.
Koyun ve bilhassa at gibi hayvanat-ı ehliyyenin ıstıfa ve
terbiyeleri hususunda gösterdikleri parlak muvaffakıyetler
derin vukūflar bugün bile bizi duçar-ı hayret edecek kadar
rengin ve şayeste-i takdirdir.
Pirinç şeker ve pamuk gibi mahsulat-ı arziyyenin büyük
bir kısmını bahçelerde yetişen mütenevvi’ meyveleri bir
çok nebatat-ı nadireyi enva’-ı ezharı Avrupalılara tanıttıran
Endülüs İslamlarıdır.
Mensucat-ı haririyye dahi Avrupa’ya Endülüs tarikıyla
dahil olmuştur. Mısrilerin bendler cedveller çıkrıklar ve tulumbalarla
olan iska usulleri Arablar vasıtasıyladır ki Avrupa’da
yenin kaffesinde büyük hatveler atmışlardır. Usul-i nesc ve
ma’mulat-ı zücaciyye ve hadidiyye i’malatında çelikleri sulama
hususunda pek büyük muvaffakiyetler göstermişlerdir.
Tuleytula kılıçları her tarafda mazhar-ı rağbet olurlardı.
Endülüs Arabları bir nevi’ meşin i’malinde teferrüd etmişlerdir.
Marok’a Marakeş’e yani Fas’a götürmüşlerdir. El-an Avrupalıların
hatırlatmaktadır.
Barut ve topçuluğun ihtiraı şerefi de müslümanlara
aiddir. İslamlar tarafından isti’mal edilen ilk topların dövme
demirden i’mal edilmiş oldukları zannolunuyor.
Pusulanın icadıyla alem-i medeniyyete pek mühim bir
hizmet ifa edilmişti. İslamların pusula-i bahriyi isti’mal eylemeleri
vasi’ bir mikyasda ticaretle iştigal etmiş olduklarının
bir delilidir.
Halifelerin servetleri nazar-ı i’tibara alınırsa aynı neticeyi
yani İslamların ticarette fevkalade ileri gitmiş olduklarını
Abdurrahman-ı Salis’in iradı takriben yüz kırk milyon
franka baliğ oluyordu ki o zaman için pek büyük bir meblağ
demektir. Bu iradın araziye tarh edilen vergilerden hasıl
olduğunu kabul etmek mümkün olamaz. Çünkü Abdurrahman’ın
fazla tutuyordu. Şu halde servet-i mezkurenin ticaret
suretiyle istihsal edilmekte olduğu şübhe götüremez.
Şarkla İspanya limanları ve bilhassa Barselon şehri arasında
vasi’ mikyasda bir hareket-i ticariyye vardır.
doldurduğu gibi ta Hind ve Çin mersalarında Afrika sahillerinde
ve Madagaskar kıyılarında dahi temevvüc-nüma-yı
Onuncu asr-ı miladide Avrupa adeta bugünkü kafiristan
halinde iken: Ebu’l-Kasım gibi müellifin-i İslamiyye Endülüs’de
ediyorlardı.
gibi Endülüs’de dahi na-kabil-i izale eserler bırakmışlardır.
Bugün bile Arabların “şa’ir” ve “kırat” gibi ta’birat-ı
mikyasiyyelerini isti’mal mecburiyetinde bulunuyoruz. Arablar
ticarette bir şa’ir danesinin sıkletini en küçük vezn olarak
kabul ve dört şa’ir veznini de bir kīrat i’tibar etmişlerdi.
medeniyyeleri terakkıyat-ı ilmiyyede göstermiş oldukları
parlak muvaffakıyetleri ile bi-hakkın nik-nam bırakmışlardır.
Avrupa-yı Hristiyaniyyetin medeniyet-i İslamiyyeye olan
minnetdarlığı pek tabii olmak lazım gelirken Avrupa bu hakīkati
H ı ristiyanlığın gayr-ı sadıklar İslamlar hakkındaki sadayı
nefreti ehl-i saliblerden hayli müddet sonra bile işidildi.
Acaba el-an işitilmiyor mu? Şübhe yok ki Amerikalı feylesof
ehl-i salib gayretinin asr-ı hazırdaki istihalatını tasvir etmekten
haya ediyor. Filhakīka bu acı hakīkatin i’tirafı Draper
gibi bir zat için pek ziyade ıztırab-alud olacaktır.
Endülüs medeniyetinin bütün bu mes’ud günlerini şa’şa’a-dar
tantanalarını feyyaz maarifini ihtişam-nümun servet
ü refahını der-hatır eder. Ve bunların ne kadar feci’ bir
surette mahvedildiklerini düşünürsek büyük halifelerin; avan-ı
muzafferiyyetlerinde; saray cidarlarına hakkettirdikleri
bir cümlenin ulviyet ve doğruluğu karşısında zanu be-zemin-i
hürmet olmaktan kendimizi alamayız: Endülüs saraylarının
pür-zinet mozaikleri arasında “Allahu hayru’l-fatihin”
cümle-i hikemiyyesi nakşedilmişti!..
Felsefi veya siyasi bir mesleğin kıymet ve ehemmiyeti
kendisinden iktitaf edilen semerata göre takdir ve muhakeme
edilir.
Endülüs Arablarının İtalya sistemine icra-yı nüfuz etmeye
başladıkları zaman alem-i İslamda meslek sahibi pek çok
müellifin-i fünun bulunduğunu görüyoruz. Bunların eserleri;
kısmen olsun; zamanımıza kadar paydar olabilmişlerdir. Fakat
kısm-ı mühimmi de hain tesadüflerin yardımıyla zayi’ olmuş
veya kasden mahvedilmişlerdir.
Maamafih yalnız ehramların tedkīkı bir mi’mara kadim
Mısrilerin derece-i temeddününü anlatmak için kafi olduğu
gibi; fünun-ı İslamiyyeye.
şeklindeki A’raf /’a telmih bulunmaktadır.
Hazret-i Berra bin Azim radiyallahu anh diyorlar ki:
“Veliyyü’n-ni’met-i kainat aleyhissalatü vesselam efendimiz
hazretlerinin o ruz-ı firuz-i muvasalatlarında metbu’in-i
darüsselamı gaşy eden fart-ı şadinin bir mislini daha tasavvur
edemem.” Şüphesiz ki Medine-i Münevvere hurşidlere
gark olmuş bir ıyd-i ekber-i visal içinde feradis-i cinanı
tanzim ediyordu.
O benat-ı Neccar’ın bu def’aki şevk-i tarab-engizlerini:
Fahriye-i tebcil ü takdisleri vecd ü garam derecesine isal
ediyordu: Rükub-ı kudsiyet-mashub-ı Cenab-ı Rahmeten lilalemin
bareke dil-firib bir reftar-ı ihtişam ve iftihar ile aheste aheste
ümid “bendehanelerine atıfet-bahş-ı nüzul olmalarını istirham
ederim lütfen bahtiyar buyurunuz ya Resulallah!” diye
mütehalikane devenin yularına salıyorlar ve “Deveyi haline
bırakınız! O nazil olacağı mahalli bilir.” cevab-ı hikmetme’abını
alıyorlardı.
Deve sağa sola iltifat ederek –o zaman Malik bin Neccar’ın
hanesi önü olan– el-yevm Harem-ı celilin bulunduğu
mahall-i mukaddese çöktü. Müteakiben kalkıp Hazret-i Eba
Eyyub el-Ensari radiyallahu anh’ın hanesi kapısının önüne
nüzul etti.
Bir lahza düşünmez misin ey dader-i iman?!
Aya o ne alemdi! Ne gün! Muhcir-i iman
Bir velvele-i şevk ü tarab bir heyecan kim
Fevkınde anın alem-i lahut idi hayran
Hayran-ı garamı idi bir öyle garam kim
Tavsir edemez olsa dahi hame-i Hassan
Ben kailim ol gün ki cihan başka cihandı
Mutlak o mukaddes günü bir yevm-i cinandı
Ey hicret-i Sultan-ı İklim-i Risalet
Ey şive-i takdir-i Huda ma’ni-i hikmet
Hayret-resin etmektesin erbab-ı ukūlü
Ta ruz-i kıyamet bütün idrak-i fühulü
Puthane için eyledi bir öyle adavet?
Mümtaz iken o olmak ile mehd-i saadet
Hişan u vatandaş-ı Resul istemesinler
Bin türlü temerrüdle kabul eylemesinler
Yesrib’de neden cuşiş-i iman-ı muhabbet
Ya Rab ne hired suz ü ne bu cilve-i hikmet!
La yüs’elu amma feala’llahu teala
“Sübhaneke sübhaneke sübhaneke elfa”
Hakīkat Halid-i bahtiyarın kapısı önünde mugniyat-ı Beni
Neccar’a lütfen imale-i nigah iltifat-ı cihan-derecat buyurularak
şu muhavere cereyan etti:
– Beni seviyor musunuz?
– Evet ya Resulallah!
– Allah bilir ki benim de kalbim sizi seviyor.
Ey mataf-ı kudsiyan ey belde-i darü’s-selam!
Nam-ı pakin yad olundukça ila yevmi’l-kıyam
Şekl-i tufan gösterir ya iftiharı alemin
Ferd-i mutlaksın cihanın hakdanın cenneti
Sükkan-ı Darüsselam’ın senasına dair bir çok ehadis-i
sahiha şeref-efza-yı sudur olmuştur.
Mekke-i Mükerreme’nin feth-i yevm-i celilinde şeref-irad
buyurulan şu:
“ Eğer hikmet-i baliğa-i
Samedaniyyede hükm-i hicret olmasaydı ben ensardan biri
olurdum.” Buhari cild s. Hadis-i şerif ensar-ı kiram
hazeratının nezd-i akdes-i risalet-penahideki uluvv-i kadr-i
menziletlerine bir şahid-i ebedidir.
“Ehl-i Medine’ye her kim fenalık yapmak isterse Allah onu
–tuz suda nasıl erirse öyle– eritsin!” Sahih-i Müslim .
“ Ensar’a muhabbet
bü’l-İman.
Birkaç gün istirahat buyurulduktan sonra mescid-i saadetin
bina ve inşasını emr ü ferman buyurdular.
Harem-i Şerif’in –her şeyden evvel hatta saadet-hanelerinden
evvel– inşasındaki hikmet-i tercih ne idi?
bir sual! Cem’iyetin hayatı ictima’dır. İctima’ ne kadar sık
olursa hayat-ı cem’iyet o nisbette zi-kuvvet ü şevket olur.
Bu sebebe mebnidir ki ba’de’l-iman efdal-i a’mal “namaz”
olur. Çünkü namaz cem’iyetin kafil-i ruhu zamin-i
hayatıdır.
Salatı istihfaf cem’iyeti ve binaenaleyh diyaneti milleti
kadar büyük namaz kadar ulvi namaz kadar feyyaz-ı
saadet bir ni’met yoktur.
Dini taassubla namazı kuru sofuluk ham ervahlıkla –
haşa! – istihkar etmek kadar sefahet ve denaet tasavvur olunamaz.
cem’iyetin bekasını kendi beka-yı hayatı olmak üzere takdir
edemeyecek cem’iyetin mahvı kendi mahvı olduğunu bilmeyecek
kadar idraksiz iz’ansız vicdansız olursa o insan
değil hayvandır. Belki hayvandan edalldir.
Çünkü hayvanlarda da cem’iyetle yaşamak hissi vardır.
Kırda bir hayvan sürüsüne bak! Biri otlamak meşguliyetiyle
geride hayli uzakta kalmış; bir de başını kaldırıp da
sürüden epeyce uzak bulunduğunu görünce o zümrüt gibi
otu bırakıp koşuyor. Sürüye can atıyor. İçine dalıyor. Ta
merkezine kadar gidiyor işte canını orada emin görüyor ve
yine karnını doyurmaya başlıyor.
Namazın tarikini bir az yetiştiren keffar eden müctehidin-i
ulema-yı kiram: Şu ictihadlarında ne kadar muhik ve
musib olduklarını salatın bedahaten şu ehemmiyet-i ictimaiyyesi
zahirisi erkan u efal-i mahsusası bir de hıfzu’s-sıhha noktasından
tedkīk olunsun! Bir de ruha olan te’sir-i ulvisi infialat-ı
nefsaniyye ve ihtirasat-ı hayatiyyeyi mesavi-i ahlakı
üzüp mahvetmekte ruhun şahrah-ı i’tilası önüne dikilen bu
mevani’-i sefileyi ref’ ü izalede gösterdiği kudret-i i’caz-nüması
bi-tarafane ve akılane düşünülsün! O ne ni’met-i uzma-yı
Renan gibi yirminci asrın şa’şaa-i medeniyyetine sarılıp mezara
giren bir İslamiyet düşmanı bile “Müslümanların cami’lerine
girip de namaz kıldıklarını gördükçe müslüman
olmadığıma te’essüfden kendimi alamıyorum!” demekte bir
yine mazhar-ı intak-ı hak olmuşdur. Renan sağ olsa da
sorulsa: “Bu derin te’essüfü sana hissettiren nedir? Cami’de
ne keramet namazda ne ulviyet buluyorsun?” Alınacak cevabı
düşünmeye hacet yok! Te’essüfü ayn-ı cevabıdır.
Hakīkat ve hikmet-perestlik da’vasında bulunanlar bu
mütelevvin bu demin İslamiyet’e düşnamlar yağdırırken bir
saat sonra müslüman olmadığına derin bir sayha-i te’essüf
koparan mütereddid ve mütehayyer filozofun baladaki sözlerine
Sonra Kont Henry De Kastri’nin L’İslam ’ındaki şu sözlerini
de kemal-i dikkat ve i’tina ile lütfen ? okusunlar!
Kont cenabları kitabının dibacesinde diyor ki: “Cezayir’de
Oran vilayetinde bulunuyordum. Bir gün Evlad-ı Ya’kub
Kabilesi’nden otuz atlı ile sahra cihetine daldım. Önümüzde
beyaz bir kısrağa binmiş bir Arab sami’a-nüvaz kasideler
okuyordu. Binicilikteki meharetleri şöhret-gir-i alem olan
Arabların o horon o haşarı atlarının önünde ben adeta bir
hükümdar azametiyle gidiyordum. Bir de ilerideki kılavuz
Arab birdenbire bize döndü; “Seydi! el-Asr!..” diye bağırdı.
cat-ı diniyyeleri hakkında tedkīkatta bulunmak üzere gönderilen
zat tarafından varid olmuştur:
Hamdü lillah selametle İşkodra’ya vasıl oldum. Yolda
Preveze Ayasarandoz Drac iskelelerine çıktım. İstanbul’da
günde Şengin’de karantina bekledik. Fakat yolda ve karantina
yerinde geçmiş vakitlerime hiç acımam. Zira burada
yoldaşlarımız olan ve Arnavudluk’ta jandarma zabiti ve
mahkeme a’zası ve tüccar ve diğer me’muriyetlerde bulunan
efendilerden Arnavudların kendilerinden alamayacağım
ma’lumatları aldım.
ber olduğum için günlerim pek rahat geçti. Şengin’e kadar
manazır-ı tabiiyyeden deniz ve sahildeki kayalık dağlar ve
bunların eteğinde tek tük Arnavud evleri ara sıra gayr-i
muntazam kasabalardan başka bir şey göremedim.
Osmanlı me’murlarından işittiğime göre buranın İslamları
pek de fena fikirli değil ve bazı beylerden maadası Latin
hurufatına tarafdar olmadığı anlaşılıyor.
Bugün bir İslam mektebini ziyaret ettim. Muallimi Türkleşmiş
bir Arab. Yüz kadar talebesinin ekseriyeti Arnavud
çocukları idi. Muallimin dediğine göre burada Latin hurufatı
larını göreceğim ve muhit müsaade ettiği kadar ifa-yı vazifeye
gayret ediyorum. Yolda beraber geldiğimiz bir çok Arnavud
ve zabitlere güzel te’sir icra ettiğimi anladım. Ve hepsi
de benden işittikleri sözleri ahbab ve akrabalarına söyleyeceklerini
vaad ettiler.
Şimdilik İşkodra’da bir şey yapıp yapamayacağımı anlayamadım.
Çünkü geçen akşam geldim.
* * *
Birkaç gündür İşkodra’da geziyorum ulema muallimin
tüccar ve avam ile ihtilat ediyorum. İctimai ve siyasi ahvallerini
tedkīk ediyorum. Allah’a şükürler olsun ki buranın İslamları
bizim zannettiğimiz gibi değil belki istediğimiz
gibi görünüyor. Ve eski usul üzerine olsa da medreseleri ve
Nuh zamanından kalma mektepleri çoktur.
Bu mekteplerin hepsinde Arabi hurufat ile Türkçe okutuyorlar
ahali-i İslamiyye dinde o kadar mutaassıbdır ki resmi
mekteplerde duvarlara ta’lik olunan resimler için kıyam
ediyor burası kilise değil ki resimlerle tezyin olunsun diyorlar.
Cami’ler her namazda ahali ile dolu bulunuyor. İstanbul’daki
gibi namaz hammal ve aşağı tabakaya mahsus değil
belki zenginler ve mektepliler hatta parlak düğmeli Harbiyelilerin
bile kemal-i huzurla cami’e devam ettikleri görülüyor.
Her gün ve her cami’de vaizler va’z ediyor. Tabii
bunların ekserisi pek adi adamlar ise de arada pek muktedir
ve kısmen pek ehemmiyetli sözler söyleyenleri de vardır.
Va’zlar Arnavudca söylenirse ahali kemal-i iştiyakla dinliyor
Türkçe söylenirse pek de anlamıyorlar. Oruç yiyen kat’iyyen
yoktur bazı me’murlar oruç tutmadığı için pek canları
sıkılıyor. Diyorlar ki: Bu herifler hakkında pek mütehayyiriz
eğer bunlar müslüman iseler oruç tutsun namaz kılsınlar ve
eğer müslüman değilseler isimlerini değiştirsinler biz de ona
göre muamele ederiz. Yani ahkam-ı İslamiyyeyi tatbik etmeyiz.
Bu havalide Latin hurufatı isteyen kat’iyyen yokmuş
yalnız İtalyanlara satılmış bir iki dinsiz varmış ki onlar istermiş;
fakat onlar da ahaliden korktukları için seslerini çıkaramazmış.
Ben Arnavudları medhettiğimden burada yapılacak şey
yokmuş dersiniz. Ah kardeşlerim şimdi bir şey yazacağım ki
ağlayacaksınız vazifesinde kusur edenlere la’net okuyacaksınız:
Nikola veled-i Mehmed Marya bint-i Ali … böyle aileleri
muş?...
Esna-yı fetihde buranın ekseriyet-i azimesi müslüman
olmuş fakat müstebid hükumet tenbel hocalar bunlara hiç
bakmamış bunların imanları Ali Veli diye isim taşımak ve
bir de müslümanım demekten ibaret kalmış lakin bizimkiler
uyumuş ve ölmüş İtalya Hükumeti ve Papa hazretleri ise
çalışmışlar buraya papazlar yollamışlar dağlar arasına kiliseler
bina etmişler ne yapmak lazımsa yapmaktan çekinmemişler
burada H ı ristiyanlığı neşretmişler. İşte bu Nikola
bin Mehmedler yakīn zamanlarda tanassur etmiş İslam evladlarıdır.
Mektubumda medhettiğim mutaassıb saf ve tarikatlerden
azade olanlar yalnız şehirlilerdir. Köyler hala o: İsmim
Veli kendim müslüman demekten başka bir şey bilmez ve
bitlerden malisorların bir kısmı ne İslam ve ne de H ı ristiyan
haizmiş!...–Bunu daha tahkīk edeceğim– Hükumet hakkında
besledikleri fikirleri ileride arzedeceğim.
hamdolsun İslamlar çocuklarını bu mekteplere vermemişler
bundan sonra vermemeleri de hükumetimizin burada kafi
derece mektepler açmasına bağlıdır… Şimdilik bu kadarla
Kendim bir tarafdan ma’lumat almaya çalışıyorum; bir
tarafdan da münasib gördüğüm ve tanışabildiğim hocalar
mektepliler ve bazı tüccarlara münasib tarzda telkīnatta
bulunuyorum. Evvela beni hoca elbisesiyle görünce pek de
konuşmak istemediler –doğrusu cerre çıkmış hoca zannettiler–
nihayet cübbeyi çıkardım ve işler de değişti. Cami’ler
muayyen vaizlar tarafından zabtedildiği için bunları elde etmek
pek kolay olmayacak gibi görünüyor. Binaenaleyh bizim
Taassub derecesine varmış olan dindarlığımız başımıza
neler getirmedi? Yazık şeriat zamanımızda kasap dükkanındaki
koyun etine dönmüş –herkes neresinden ister ise orasından
kesiyor. Onun muhafazasına hüsn-i sıyanetine me’mur
olan ulemamız hilaf-ı şeriat iş görenlerin karşısına çıkıp
da onların ıslah-ı a’mal ü niyyatına bezl-i himmet ü gayret
edecekleri yerde bilakis halkın cehaletinden bil-istifade onu
şeriati menafi’-i şahsiyyelerine muvafık bir surette tefsire
çalışıyorlar. Maldan puldan mahrum olanların hayr u şerrine
yaramamazlık ulema-yı ruhaniyyemiz arasında bir nizam-ı
la-yetezal hükmünü almış ki bunu efrad-ı milletten bilmeyen
yoktur.
H ı ristiyanlık’tan zerre kadar fekk-i rabıta-i kalb etmeyerek
cihangir oldular. Japonlar putperest oldukları halde hemen
Avrupalılar derecesinde terakkī ettiler.
Yine putperest olan Çinliler gaybettikleri vakt ü zamanın
telafisi için bir suret-i harikulade ile ilerlemeye başladılar.
Yahudiler istiklaliyet-i milliyyelerini nice bin yıl bundan
evvel gaybettikleri halde mahza ulum ve fünun-ı cedideye
olan fart-ı meyl ü rağbetleri sayesinde dinlerini hey’et-i
asliyyesiyle muhafazaya muktedir oldular.
Demek isterim ki yukarıdan beri adlarını zikr u ta’dad
ettiğim milel ü akvamın cümlesi mahza ahkam-ı diniyyelerinin
hüsn-i isti’mali sayesinde bugünkü mertebe-i terakkī
ve tealiye vasıl olmuşlar. Biz müslümanlar ise dinimizi özümüz
mında isti’mal ede ede mahv u perişan olmuşuz.
Bugün beşeriyetin basıra-i şükr-i güzini maye-i saadet
ve iftiharı olan bu kadar terakkıyat hep İslamın gayrı olan
milletlerin semere-i sa’y ü gayretidir. O derecede ki Renan
gibi Avrupa ulema ve hükemasından bir çokları millet-i İslamiyyeyi
akvam-ı beşeriyyenin vücuduna müstevli olmuş
muzır mikrop addederler. Ecnebiler açıktan açığa “İslam
milleti mani’-i terakkīdir” diyorlar.
“Bu millet ekin yerlerinde zuhura gelip de mahsulat-ı
ziraiyyenin layıkı vech üzere neşv ü nemasına mani’ olan
muzır alefiyata benzer bir millettir ki er geç onun vücudunu
yok etmekten başka bir çare yoktur.” diyorlar.
Eğer hak adalet ve insaf denilen şeylerden kalbimizde
küçük bir eser ve alamet kalmış ise hakkımızda söylenen bu
sözleri nazar-ı i’tibara almalıyız. Çünkü mümkün değil insan
kusurunu bilmeyince özünü ıslah edemez.
Ala rivayetin yeryüzünde milyon İslam var imiş.
Acaba insan nam-ı müstearıyla yaşayan şu milyon
mensub olduğu beşeriyetin terakkīsi namına dünyada ne iş
görüyor? Bugün saadet ve ni’metiyle müstefid ve mütena’im
olduğumuz medeniyet-i hazıranın terakkīsi için bir iş
gördüğümüz en küçük bir fedakarlıkta bulunduğumuz var
mı? Estağfirullah. Eğer biz bu yolda bir hareket göstermiş
larını bezl ü isar edenleri tekfir ve tel’in etmişiz!
Eğer ahval-i milliyyemiz bugünkü derece-i perişaniyyete
varmamış olsa idi “Allah ulemamıza insaf versin” deyip geçerdik.
Lakin ulema milleti o hale getirmiş ki onda hakka şikayete
bile mecalimiz kalmamış. Türkiye’de İran’da hıristiyanlardan
birisinin hakkında bir zulüm ve adaletsizlik icra
edilince keşişler kıyamet koparırlar. Dakīka bile fevt etmeyerek
sada-yı nekbet ve şikayetlerini ta sadrazama padişaha
varıncaya kadar yetirirler. Bunlardan da bir kar hasıl olmayınca
sada-yı avaz ü istimdadlarını uzalda uzalda Avrupa
padişahlarının matbuatının guş-i rikkat ü merhametlerine
kadar isal ederler. Ulema-yı İslamiyye ise Allah’a emanet
ahval-i milliyyeye karşı lal ü la-kayd olmayı o kadar adet etmişler
ki insan bunların vücudunun varlığına yokluğuna
hükmedemiyor. Öyle zannedersiniz ki guya ulemamızın
millet hakkındaki vazifesi yalnız ölenleri defnetmek teehhül
edenlerin nikahını kıymak ve ibraz-ı ma’lumat ve fazilet etmek
eylemeye mahsus ve münhasır imiş!
Fakat dünyada her şeyin bir haddi intihası var. Eğer
adlarını alim koyup da da’vet edilmemiş misafir gibi pilav
sofrasının başına geçmiş olanların vazifesi bu ise böyle bir
vazifeyi bütün cehaletiyle beraber millet kendi dahi ifadan
aciz değildir.
Ulema-yı hazıra-i İslamiyyeden cümlesinin bir ayarda
bir meslekte ve hepsinin birden medeniyet-i hazıraya düşman
olduğunu iddia etmek rehin-i hakk u insaf değildir. Şaz
kabilinden olarak bunların arasında da dahi yahşileri iyileri
var yok değil. Va esefa ki yahşi denilmeye layık olanların
mikdarı bütün ma’nasıyla diğerlerin aded ve mikdarına
nisbeten o kadar azdır ki insan bunların iyisiyle kötüsünü
tefrika vakit bulamıyor.
Bütün ma’nasıyla alim ve fazıl olan ulemanın borcu tekalif-i
şer’iyyesinden bi-haber ahlak ve terbiyesi nakıs olanlara
tarik-ı va’z u nasihatle bir şey öğretmektir ki maatteessüf
biz bunu hiçbir alimimizde göremiyoruz veya görür
Adını alim koyan hiçbir ferd tasavvur olunamaz ki ilmin
hangi dilde olursa olsun beşeriyete bahş ü te’min ettiği fevaid
ü muhassenatın derecesini bilmemiş olsun.
Lakin sözde özlerinin beğenmediği dünyaya bunlar o
kadar rabt-ı kalb ü can etmişler ki şahsiyetin müstelzim olduğu
fevaidi bırakıp da batılı hakka feda edecek sözleri irada
kalbleri yol vermiyor.
le akvam-ı İslamiyyenin adat ahlak suret-i hayat ve maişetini
hadde-i tedkīk ü tetebbu’dan geçirmiş olan Avrupa ulemasının
cümlesi alem-i İslamın bu kadar viran u perişan olmasının
sebeb-i yeganesi olarak İslam ulemasını gösterirler.
Paris’de intişar eder Revue de Monde Musulman mecmuasının
muhbirlerinden birisi İran’da bir çok müddet devam
eden seyahati esnasında gördüklerini şu suretle hulasa ediyor:
– “İran han ve molla ta’bir olunan muzır mikropların
tahribat-ı daimesiyle mahkum-ı fena edilmiş bir vücuddur.
Seyyidler ve hanlar arasında su’-i ahlak üzerine müstenid
olan harekat-ı meş’ume o kadar teammüm ve terakkī
etmiş ki İran’ı ilk defa ziyaret etmiş olanlar özlerini teaccübden
men’ edemezler. Mollaların seyyidlerin nüfuzu gayet
büyüktür. İranlılar kör körüne onların harekat-ı hod-serane
ve şehevat-ı nefsaniyyelerine tebaiyyet etmeyi özleri
bir veya bir nice kende sahib ve hayli servete malik olmamış
olsun.
mete tabi’dir ne de fazl ü hünere. Asıl hüner mevcud olan
su’-i idareden istifade etmektir ki bunda da İran mikropları
büyük bir meleke ve mümarese kesbetmişlerdir.”
Trablusgarb mes’elesinin vesait-ı siyasiyye ile halledilebileceğine
dair mehafil-i resmiyyede izhar olunan bütün
ümidlere rağmen nihayet İtalya Hükumeti dün Babıali’ye
bir ültimatom tebliğ ederek Trablusgarb’ın yirmi dört saat
zarfında tahliyesini taleb etti.
Son aylara gelinceye kadar Meclis-i Meb’usan’ında Hariciye
nazırının ağzından Türkiye’ye karşı te’minat-ı sulhperverane
cavüzkarane beslemediğine söz veren hatta daha dün gazetelerde
görülen tedarikat-ı askeriyye haberlerinin Türkiye’ye
cihet-i tealluku olmadığını beyan eyleyen bir hükumetin
yalnız hukūk-ı düvel kavaidini değil sadece haysiyet ve şeref
ve namus icabatını da unutarak “ya keseni ya canını!”
tarzında bir harekete kıyam etmesi şübhe yok ki memalik-i
Osmaniyyenin her tarafında pek haklı pek meşru’ galeyan-ı
nefret ve adavete sebeb olacaktır.
Böyle bir ültimatom karşısında Hükumet-i Osmaniyye’nin
bir vaz’-ı inkıyadkarane alacağını zannetmek büyük bir
hata olurdu. Çünkü bir devlet mahvolabilir fakat intihar edemez.
Türkiye uğradığı haksız tecavüzden mütevellid kuvvetli
bir hiss-i gayz u intikam ile yekvücud olarak İtalya’ya
karşı müdafaa-i namus ve vatan için harb etmekten başka
bir şey düşünmeyecektır.
Donanmamızın henüz vücud bulmamış olması hasebiyle
kendisinden kırk elli derece kuvvetli bir düşman ile yalnız
başına çarpışmaya terk ettiğimiz sevgili Trablusgarbımızın
vazife-i vataniyyesini ifa edeceğine emin olduğumuz gibi orada
namus-ı vatanı muhafaza için kan dökecek arslan kardeşlerimiz
de hiçbir vakit mader-i vatanın onları tahlis uğrunda
her fedakarlıktan geri durmayacağına emin olabilirler.
Eğer İtalyalılar bizim Trablusgarb’ı yalnız şeklen müdafaa
eder gibi görünerek bir iki gülle teatisinden sonra barışıvereceğimizi
tahmin etmişlerse bu hesablarında pek çok
aldanmış olacaklarını göreceklerdir. Şu dakīkadan i’tibaren
Osmanlılarla İtalyalılar arasında iki milletten biri mahvoluncaya
kadar devam edecek dehşetli ve afvetmez bir kin ü
garaz başlıyor. Bu kin ü garaza dünyada müsavi olabilecek
bir şey varsa o da bütün İtalyanlara karşı hissettiğimiz nefret
ve istikrahdır.
Şu sırada derin bir hiss-i ıztırab ile çırpınan Osmanlıların
hissettikleri eza İtalyanlarla aramızda hal-i harb tehaddüs
etmiş olduğu için değildir. Demir bir kafese kapandığı için
kurdların hücumuna ve istihzasına uğrayarak müdafaa-i
nefse imkan göremeyen arslanın çektiği azabdır. Ah İtalyanlarla
bir karış mesafede hem-hudud olsa idik! İşte bugün
bütün Osmanlıların sıkılmış daralmış sinesinden çıkan sayha-i
Maamafih biz her vasıtaya müracaat ederek bu intikamı
alacağız. Her yerde İtalyanlarla çarpışacağız. Bugünden i’tibaren
Bundan sonra memleketimizde bir İtalyanın çehresini görmeyeceğiz
bundan sonra memleketimizde bir İtalyan bayrağının
bir sefine üzerinde dalgalandığını görmeyeceğiz
bundan sonra bir İtalyan malının Osmanlı ülkesinde bir para
ettiğini görmeyeceğiz. Bundan sonra İtalya namı telaffuz
edildiği zaman Osmanlıların kalbinde bir kin ve intikam
ateşi kaynayacak boğazından kısık bir sada-yı gayz u nefret
çıkacak. Bundan sonra doğacak Osmanlı çocuklarının ninnisini
millet eğer bu millette zerre kadar hubb-ı nefs haysiyet ve
hamiyyet varsa İtalya’dan intikamını alacak. Bundan sonra
Osmanlıların en birinci saik-ı hayatı bu hırs-ı intikam olacaktır.
Osmanlılar bundan sonra bu intikam için yaşayacak
bunun için hazırlanacak ve elbette intikamını alacaktır. Haydi
vatandaşlar kemal-i metanet ve sükunetle vazife başına!
Japonya İmparatoru Mikado hazretlerinin senesinde
Çin payitahtını ziyaret edeceğini Rus gazeteleri menabi’-i
mevsukadan istihbar olunduğunu kaydederek yazıyorlar.
Bu seyahat tahakkuk ederse alem-i siyasette gayet büyük
bir ehemmiyeti haiz olacağı zannolunuyor. Japonların muvaffakıyat-ı
mütevaliyyelerine
bir
muvaffakıyet
daha
zammolunuyor demektir.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ekim
Yedinci Cild - Aded:
Halimiz çok garibdir: Gözümüzün önünde yüz bin türlü
vahşetlerini ayne’l-yakīn müşahede ettiğimiz halde bizim
gazetelerimiz yine o “yaldızlı medeniyet!”den bahseder dururlar.
Medeniyet ve insaniyeti taslamak yalnız bize kalıyor. Biz
hala insaniyet medeniyet kanun der sayıklarız. Ama a’damız
daima canavarcasına saldırır. Ne kanuna bakar ne de
medeniyete yalnız gözettiği bir şey var ise o da fırsattır fırsat
eline geçtiği dakīkada her nevi’ vahşeti ayıcasına icra etmekten
hiç çekinmezler. Bize gelince yine medeniyet dolmasını
“çi börek” yerinde yuttururlar. Yirminci asır medeniyeti
der dururlar. Biz de onların aks-i amellerini hergün
müşahede ettiğimiz halde bu müşahedatımızı bile sem’-i
me de tavsiye ederiz.
Ah ya Rabbi! Nedir bizdeki bu körlük? Nedir bu yalandan
nezaketler kendi kendimizi aldatmalar?..
Ey ehl-i İslam gözünüzü açınız! Bize hep yırtıcı hayvan
gibi saldırıyorlar her a’zamızı parçalıyorlar. İnsaniyete hücum
ediyorlar hukūk-ı İslamiyet’e tecavüz ediyorlar bütün
a’damızın yegane amali bizi ortalıktan kaldırmaktan başka
bir şey değildir. Bize: Medeniyet insaniyet müsavat adalet
tavsiyeleri bizi iğfal etmekten başka bir şey değildir.
Biz bugün bunların gözümüz önünde icra etmekte oldukları
vahşetlerin bir kaçını hatırlayacak olursak kifayet eder:
zum görmüyorum Sudan’da mütemehdinin cesedini
Kitchener mezardan çıkararak ateşe yaktı o da hiçtir o da
hiç bu da hiç.
senesinde bütün Avrupa düvel-i mütemeddinesi
Çin’e hücum edeceği zaman daha ortalıkta muharebe yok
men orada kesdiler Plagoveşiçinski’de Çinli ameleden erkek
kadın ve sıbyandan her kimi buldular ise hayvan sürüsü
gibi koğarak Amur Nehri’ne doldurdular orada boğdular
binlerce adam boğuldu. İnsan laşesi Amur Nehri üzerinde
üç gün hemen köprü halini almıştı bütün Plagoveşiçinski
beldesinde Çinli namına kimseyi bırakmayıp hep
Amur’da boğdular. Hatta Amur Nehri’nde geçmekte olan
bir vapuru dahi durdurdular da vapurda bulunan nefer
Çinli taifeyi yalnız Çinli oldukları Çinli doğdukları için
Amur’a attılar.
Sonra da tuhafı şurası idi ki yine Rus zabitleri Amur
Nehri’nde akmakta olan bu laşeleri uzun bir “bağur” ile karaya
doğru çekerlerdi cesedin her tarafını yoklayarak paralarını
alır laşeleri tekrar suya atarlardı.
Bu vahşetler Rusya’da pasaport ile bulunan Çinlilere
karşı bu suretle alenen yapılıyordu alem-i medeniyyetten
hiç ses sada yok. Sonra nefs-i Pekin’de umum Avrupalılar
tarafından yapılmış vahşetler ırz ve namusa tecavüzler gündüz
vasat-ı neharda sokak ortasında dokuz on yaşında kızlara
hayvancasına saldırmalar hep gözümüz önünde idi.
Ne ise onlar hep efrad-ı millete karşı olduğundan bir derece
ma’zurdur demek de caiz olurdu. Şimdi adüvv-i mübinimiz
derse bile biz yine medeniyet ve insaniyetten bahsedip duracağız.
Yevmi gazetelerimiz bize hep insaniyet tavsiye etmekte!..
Ya hu! Ne vakte kadar kendi kendimizi iğfal edeceğiz!
Bütün sanayi’-i medeniyyeden mahrum olduğumuz
halde yalnız ağız patırdısıyla olan medeniyetten ne çıkar?
Böyle yaldızlı medeniyetlerden ne olur? Bunlar hep milletin
kuvve-i ma’neviyyesine darbedir.
Bugün bize lazım ve vacib olan bir şey var ise: Millete
yalan yanlış havadis vermekten ictinab ederek asla ve kat’a
kimseyi iğfal etmeyip ve boşu boşuna tehyic-i ezhan dahi
etmeyip kemal-i i’tidal ile hükumetimizin tedabir-i musibesine
emniyet ederek vaki’ olacak evamirine muntazır olmaktır.
Hükumetimiz tarafından bir arş emri sudur ettiği
saatten i’tibaren her ferd-i müslüman için cihad farz-ı ayn
olur.
O zaman: Malımız canımız kanımız hep bu vatan uğrunda
feda olsun. Değil yalnız memalik-i Osmaniyye müslümanlarına
umum ehl-i İslama cihad farz-ı ayn olur.
Böyle bir zamanda bu gibi girdabdan müslümanların
kendilerini tahlis edecekleri yegane çare her ne ise rical-i
hükumetin o çareyi tedbirde kusur etmemesi matlub olmakla
beraber efrad-ı milletin de hükumet ricaline itaatte kusur
etmemeleri vacibdir.
Bugün kahve köşelerinde kurulmuş planlardan hiç biri
rek zimam-ı devleti dest-i tasarruflarına geçirmiş zevat-ı kiram
vatan-ı mukaddesimizin düşman karşısında olan mevkiini
daha yakīndan görerek daha münasib tedabire teşebbüs
edecekleri muhakkaktır. Tekrar edeceğim ma-sebaktan
mevcudiyetimizi göstermek için her umuru erbabına tefviz
ederek Hükumet-i Seniyye ve Halife-i A’zam efendimizin
emr u fermanlarına muntazır olmak cümle ehl-i imana vacibdir.
Eğer biz hükumetimizin emrine itaat ederek vazifemizde
sebat ve metanet gösterecek olursak “yaldızlı medeniyet”
değil hakīkī medeniyete muvaffak oluruz.
Eğer bu mes’ele “Şark Mes’elesi”nin neticesi olup devletler
det bizi dahi iğfal edebilirler. Fakat her kim bu denaeti irtikab
ederse cezasını bulur. Biz “Şark Mes’elesi” hallolunacağı
zaman rical ü nisvanımız canlarımızı feda ederek hukūk-ı
diniyyemizi muhafaza uğrunda kurban oluruz. Şeriat-i
garra-i mutahharamız bize bunu emr u ferman buyurmuştur
biz ehl-i iman nazarında şeriattan büyük amir yoktur.
Cihad şer’an erkan-ı dinden olup “farz-ı ayn”dır “farz-ı
ayn”dır “farz-ı ayn”…
* * *
Dinin ma’nasını bu suretle yanlış anlamamız bize takvadan
gerek aleyhisselatü vesselam Efendimizin gerek Ashabı
kiram’ın zamanlarında maksud olan ma’nayı da değiştirtti.
Evet bugün muttakī denilince ekseriyetin anladığı medlul
sa’y u ameli terketmiş ataleti bataleti kendisine şiar edinmiş
dünyadan rabıtasını kesmiş maziden atiden külliyyen
bi-haber bir adamdır ki yürürken gayet ağır yürür; otururken
boynunu bir tarafa büker; eğer kendisine mühim bir iş
tevdi’ olunursa yüzüne gözüne bulaştırır işte halkın kısm-ı
a’zamı nazarında bir muttakkīnin evsafı şudur. Görülüyor ki
bu hal selef-i salihin muttasıf olduğu ahvale tamamıyla mugayir
onun tamamıyla zıddıdır. Ne hacet aleyhisselatü vesselam
Efendimiz’le her biri takvada imam olan dinin kemalini
temsil eden ashabı meydanda duruyor. Havasdan avamdan
bilmeyen yoktur ki bunların her biri sa’y ü mücahede
erbabı uluvv-i himmet ashabı idiler. Yükselemedik
paye-i şan u şevket yükseltmedik rayet-i mecd ü azamet
bırakmadılar. Hakkı i’zaz ettiler; batılı makhur eylediler. Zulmün
dalalin istinad ettiği esasları yıktılar. Bunların tarihini
mütalaa eden bir nazar öyle muazzam bir himmete tesadüf
eder ki dağlarla çarpışsa devirir Süreyya’ya baksa üful ettirir.
Öyle bir himmet ki huzur-ı mehibinde asrın büyükleri
mebhut kalır da olanca himmetleri nisbetle acz-i mahz derekesine
den umur-ı sefileden tenzih ederek semavat-ı rif’ate yükseltir.
Öyle bir himmet ki erbabını nazar-firib şehevat-ı nefsaniyyeden
alıkoyduğu kadar menazil-i kemale doğru sevkettiği
hakīkī meskenete düşmekten men’ eylediği kadar şahika-i
mekrümete yükselttiği için o himmetin ashabı bu beşer
suretinde melek olmuş şu haki vücud içinde nur-ı mübin
kesilmişti.
takva budur. Yoksa takva namına bugün görülen; İslam ile
tatbik edilince aynı fısk u fücur olduğu tahakkuk edecek
olan hareket değildir.
Takvayı hakīkat-i İslama vukufsuzluk yüzünden yanlış
anlamamız insanları iki kısma ayırmamıza sebeb oldu. Birincisine
ehl-i dünya ismini verdik ki bunlar gerek vücudlarıyla
gerek kafalarıyla çalışarak memleketleri i’mar eden
halkın refahiyetini saadetini te’min eyleyenlerdir. İkincisine
rak nefislerini feraizin haricindeki nafile namazlara oruçlara
vakfeden sokaklardan kudumlerin davulların bayrakların
arkasından zikrederek yürüyenlerdir.
salan şu mevhum taksim yüzündendir ki ehl-i dünya denilen
fırka yalnız saadet-i maddiyye te’minine medar olan ulum
bildiren mebahis ile imrar-ı hayata koyuldu. Bunun neticesi
olarak dünya adamları dine karşı bir çok şüpheler besleyecek
kadar cehl içinde kaldıkları gibi ahiret adamları da kendi
ekmeğini kazanamayıp ötekine berikine el uzadacak yüz
suyu dökecek kadar dünya umurundan gaflete daldılar.
Din ile dünyanın bu suretle birbirinden ayrı bilinmesi
müslümanlığın esaslarına taban tabana zıd evamirine büsbütün
muhalif olduktan başka o evamirin bir çoğunu muattal
bırakır.
Yukarıki fasıllarımızda da söylemiş idik: Müslümanlık ruhun
metalibi ile cismin havaicini öyle mükemmel bir surette
tevfik etmiştir ki doğru bir meslek ta’kīb etmek isteyenler
kat’iyyen onun haricine çıkamazlar. Evet biz bu iddiamızı
delail-i katı’a ile isbat ettik; işi gücü bırakıp ibadet ile vakit
geçirmenin mukarrerat-ı İslamiyyeden olmadığını söyledik:
kezalik
gibi ayetlerle Müslümanlığın
hem din hem dünyanın salahı için nazil olduğunu anlattık.
Şeriat-i garra-yı İslamiyyenin insanları ataletten men’ ettiğini
sa’y ü amele sevkeylediğini; bu hususda asr-ı hazır felasifesinin
birer düstur-ı hikmet tanılan sözlerinden çok daha
müessir tebligatta bulunduğunu berahin-i kat’iyye ile te’yid
eyledik. Daha sonra a’malin niyetlere merbut olduğunu
binaenaleyh riya maksadıyla bütün muharrematı terkeden
bir adamın günahkar bir münafık sayılacağını ihlas kastıyla
hata eden bir adamın bu hatasından dolayı muateb değil
bilakis me’cur olacağını söyledik:
Hazret-i
Ali şuna yakın bir söz söylüyor: “Rıza-yı İlahiyi kastetmek
şartıyla bütün dünyayı bütün dünyanın menaimini
nefsinde cem’ eden adam zahiddir; rıza-yı İlahiyi kastetmemek
şartıyla bütün dünyayı terkeden adam zahid değildir.”
Evet bunların hepsini yahud buna yakın sözleri yukarıki
fasıllarımızda söyledik. Burada nazarları ilk cemaat-i İslamiyyenin
ahvaline irca’ etmek istiyoruz. Çünkü o cem’iyetin
efradı bu söylediklerimiz gibi dünya adamı ahiret adamı
namıyla iki kısma ayrılmış değil idi bilakis tarih bize gösteriyor
ki ilk müslümanların hepsi hem din için hem dünya
Ticareti arş-ı Hilafet’e çıktıktan sonra bıraktı. İmam Ebu Ahmed
bin Hanbel diyor ki: “Ashab-ı kiram karada denizde
ticaret ederler hurmalıklarında çalışırlar idi.” Ebu Kulabe
radiyallahu anh bir arkadaşını mescidde i’tikafa kapanmış
görerek dedi ki: “Seni haricde maişetini aramakla meşgūl
görmek benim için böyle bir mescid köşesinde çekilmiş
görmekten daha hayırlıdır.” Hz. Ömer radiyallahu anh diyor
ki:
“ Ölmek istediğim yerlerin hiç biri evlad u
Bu da şundan ileri geliyor ki Cenab-ı Peygamber ashabını
ümmetini ahiret için a’mal-i hayra sevkettiği kadar
dünya için çalışmaya da tergīb buyuruyordu.

gibi bir çok ehadis-i
sahiha meydanda duruyor.
salihin ayrılmadığına birer şahid-i adildir. Müslümanları
Sadr-ı İslam’da şimdiki gibi hizb-i dini hizb-i dünyevi namıyla
ka bir şey değildir. Bu ayrılık öyle mühlik bir beladır ki milletin
amali temayülatı arasında tehalüf husule getirir maksadlar
gayetler beyninde tenakuz icad eder; ne kadar avamil-i
te’lif bulunursa bulunsun efrad-ı millet arasında buğzlar
kinler tefrikalar husule getirir; nihayet iş o raddeye varır
ki bu iki fırka arasında cem’iyet bir ihtilal-i fikriyyeye mahkum
olur. Bir kere bu ihtilal de kökleşti mi artık efrad-ı ümmeti
birbirine bağlayan esaslı rabıtalar çözülür hey’et-i ictimaiyyeye
fesad arız olduğu gibi istikbalin vahameti kendisini
her nazara göstermeye başlar. Milletin hali bu derekeye
düşünce hizb-i dini ile hizb-i dünyevi mes’uliyeti birbirine
yükletmeye kalkışır. Hizb-i dini meydanda fesad halkın şehevat-ı
behimiyyesi arkasında koşmasından ileri geldi demeye
hizb-i dünyevi ise bu fenalıklar esatize-i din vazife-i irşadı
Bunlar bu bihude mücadelelerle uğraşmakta iken nifak fesad
tohumları alabildiğine neşv ü nema bularak etrafa yayılarak
milleti izmihlal uçurumlarına doğru sürükleyip götürür.
* * *
edilerek Mescid-i Haram kıblegah-ı İslam oldu. Kıtal-i müşrikin
hakkında ehl-i imana ruhsat verildi.
Seyyidü’l-mücahidin Efendimiz gerek bizzat kumanda
gerek Ashabdan birini kumandan ta’yin etmek suretiyle birçok
“gazve”ler ve “seriyye”ler tertib eylediler.
Gazavat-ı seniyyenin en meşhuru Bedir gazve-i kübrasıdır
ki bu sene Ramazan’ında vukū’ bulmuş ve millet-i İslamiyyenin
besaletiyle ’ü mütecaviz müşrikten kimi esir kimi tedmir
edilmişti. Meşhur Ebu Cehil laini de sair sanadid-i Kureyş ile
maktulin arasında bulunuyordu.
Hicretin üçüncü yılında Uhud melhame-i uzması vaki’
oldu. Şüc’an-ı müslimin kadar olup küffar-ı müşrikin
müşrikler ehl-i imanın savlet-i şecianesine karşı mecbur-ı
firar oldu. Lakin Uhud Dağı’nın gediğine ta’biye buyurulan
tir-endazların emr-i Peygamberi hılafına mevki’lerinden ayrılması
üzerine müşrikler o vakit süvari kumandanı bulunan
Halid bin el-Velid oradan geçip İslam ordusunu arkadan
kuşattı. Müslümanlar iki kılıç arasında kaldılar. Hazret-i
Hamza Vahşi namındaki bir kölenin geriden fırlattığı harbe
erdi. Nebiyyü’s-seyf Efendimiz de mecruh oldu. Müşrikin
telefatı yirmi otuz mikdarı idi. Netice-i harbde galib mağlub
belli olmaksızın ayrılındı.
şeklinde yazılmıştır.
Beşinci sal-i hicrideki Hendek gazvesi de gazavat-ı meşhuredendir:
Kabail-i müşrikenin ittifakıyla toplanan ’i mütecaviz
bir kuvvetin hücum edeceği belde-i tahirede duyulmasıyla
Ashab-ı kiramdan “Selman-ı Farisi”nin tavsiyesine ittibaan
Medine etrafına hendek kazılıp tedafüi bir vaz’iyyet
alındı. Efendimiz bizzat hafriyat ile uğraşmak ve taş toprak
taşımak suretiyle ashabını teşvik buyurdu. Müşrikler gelip
Medine’yi muhasara ettiler. Soğuk ve kaht münasebetiyle
ehl-i İslam hem üşüyor hem de yiyecek şey bulamıyordu.
Nihayet hendek karşısında ok atıp duran muhaciminden
meşhur Amr bin Abdud ile diğer birkaç kişi hayvanlarını
zorlayıp hendeği geçtiler. Amr Hazret-i Ali’nin darbesiyle
bi-ruh olarak yere serildi. Yanındaki Nevfel bin Abdullah da
Zübeyr bin el-Avvam’ın kılıcıyla ikiye ayrıldı. Öbürleri can
korkusuyla hendeği atlamaya mecbur oldular.
Ertesi günü müşrikin arasına nifak düştü. Akşamüstü de
şiddetli bir bora çıktı. Orduları bozuldu. Emval ü eşyayı
bırakıp kaçtılar. Ehl-i İslam onları iğtinam etti.
Altıncı sene-i hicriyesinde Resulullah Efendimiz umre
niyetiyle ve kadar sahabi maiyetiyle Mekke’ye azimet
buyurdu. Hudeybiye mevkiinde Kureyş’in mümanaat edileceği
haber alınmasıyla muharebe için Harraş bin Ümeyye
el-Huzai’yi istediler. Fakat vukū’ bulan müdahale üzerine
kurtulup huzur-ı Peygamberiye avdetle arz-ı keyfiyet etti.
Tekrar Osman bin Affan’ı yolladı. Bir aralık Osman öldürülmüş
haber-i kazibi intişar edince Efendimiz bir ağaç altına
oturup ölünceye kadar Kureyş ile muharebeden geri dönmemek
şartıyla ashabına bey’at teklif eyledi. Teklif-i Nebeviyi
kabul ve ifası[n]ı taahhüd ettiler. Şu taahhüd Mekke’de
duyulunca Kureyş’in de yelkenleri suya indi. Musalaha için
Amr bin Süheyl’i nezd-i Peygamberiye murahhas gönderdiler.
Bazı şerait ve sene müddetle musalaha teklif ediliyordu.
Hepsi kabul buyuruldu. Şeraitin bazısı evvela Ashabı
kirama ağır geldiyse de bilahare hikmet-i kabulü anlaşıldı.
Yedinci sene-i hicrette piyade süvari ile Hayber’e
azimet edilerek gün muhasaradan sonra müteaddid
kaleleri feth u teshir kılındı. İslamdan şehid Hayberli
Yahudilerden maktul vardı. Bu muharebede Hazret-i
Ali’nin fevkalade şecaati ve bir kale kapısını koparıp elinde
kalkan gibi kullandığı görüldü. Ba’de’z-zafer avdet buyurulduktan
sonra “Muhammedün Resulullah” ibare-i celilesini
havi gümüş bir mühür hakkettirildi. Ve o mühür ile mahtum
altı kıt’a name-i hümayun yazılıp Habeş Necaşisi Ashama’ya
Mısır Hükümdarı Mukavkıs’a Rum Kayseri Herakl’e
Belka Meliki Haris bin Ebi Şemr Gassani’ye Yemame Hakimi
Hevze bin Ali’ye Kisra-yı Acem Hüsrev Perviz’e gönderildi.
Bunlardan ilk üçü asar-ı ihtiram gösterdi. Dördüncüsü
name-i Risaleti yere attı. Beşincisi: Beni veliahd ta’yin ederse
Müslüman olurum! dedi. Altıncısı ise parçalamak küstahlığında
bulundu. Biraz sonra her üçü de gadab-ı İlahiye
uğradı.
Hicretin sekizinci yılında Kureşiler musalahayı nakzettikleri
cihetle kadar asakir-i müslimin ile ve feth-i
Mekke niyetiyle azimet buyuruldu. Belde-i mukaddesenin
bir kısmı sulhan ve bir kısmı da harben teshir olundu. Demi
heder edilenlerin birkaç danesinden maada Mekkeliler için
afv-ı umumi ilan olundu. Kabe-i Mükerreme’de bulunan
yüzlerce put kırılıp atıldı. Ahali fevc fevc gelip Resulullah’a
bey’at eyledi ve müslüman oldu.
Mekke’nin fethinden sonra kabail-i müşrike bakiyyesi
Huneyn denilen vadide toplanmaya ve adedleri yirmi bin
kadara varmaya başladığı cihetle Resul-i Ekrem Efendimiz
askerle bunların tenkiline azimet buyurdu. İbtida asakir-i
Efendimizle maiyetlerindeki birkaç fedakarın sebatı sayesinde
bozgun asker geri dönüp müşrikini mecbur-ı firar eyledi
müslümanlardan şehid müşriklerden maktul düştü.
Bu muharebeye iştirak eden Sekafiler kaçıp Taif’e kapandılar.
Bilahare bir fitne çıkarmaları muhtemel olduğundan
Efendimiz oraya azimetle kal’ayı muhasara etti. Mahsurin
şürüyordu. Bu oklardan on iki sahabi şerbet-i şehadeti içti.
On sekiz gün devam eden muhasara neticesinde kal’anın
fethi müyesser olmadığı cihetle teshiri zaman-ı mev’uduna
ta’likan avdet buyuruldu.
Zat-ı Risalet Taif’den Ci’rane’ye muvasalat edince mal-ı
ganaimi Ashab-ı kiramına taksim eyleyerek Medine’ye döndü.
Hicretin dokuzuncu yılında Şam tarafına yürümek üzere
ordu tertib olundu. Çünkü Kayserin emriyle Rumların bir
ordusu haz ı rlandığı ve buna mütenassır Arabların da iştirak
ederek merkez-i İslama doğru gelmek azminde bulundukları
kıtlık vardı. Yol için azık tedariki müşkil oluyordu. Muktedir
olanların iane vermesi emredildi. Herkes si’a-i haline göre
nakden ve malen yardım etti. Otuz bin kişilik bir kuvvet
toplandı.
Bazı münafıklar bu sefere iştirak etmediler. Resulullah
Efendimiz dini bütün müslümanlarla yola çıktı ve Tebuk
mevkiine kadar geldi. Müslüman ordusunun hudud boylarına
kadar gelip meydan okuması Rumlara dehşet verdi.
Yerlerinden kımıldanmadılar. Asakir-i müslimin orada epeyce
oturup bekledikten ve Eyle ile Cerba ve Ezrah beldeleri
ahalisiyle musalaha ettikten sonra geri döndü.
Onuncu sene-i hicrette her tarafdan elçiler ve meb’uslar
geldi –ki bunlara ehl-i siyer ıstılahında “vüfud” ta’bir olunur–
Ceziretü’l-Arab’da ehl-i İslam’a karşı duracak kabile
kalmadı. Bu sene Efendimiz kişiyle Mekke’ye azimet
ve fariza-i haccı ifa buyurdu. Arafat’da beliğ ve cami’ bir
hutbe okuyup ashabına nasihatler verdi. Ve burada bulunanlar
hac belde-i tahireye avdet eyledi.
Meşayih-i Halvetiyye miyanında fazl ü irfan ile iştihar
eyleyen zevat-ı aliyyeden olup ’de Sivas’da gehvarezib-i
alem-i şuhud olmuşlardır. Sinn-i farka ba’de’l-vusul
mukaddimat-ı ulumu tahsile başladıkları esnada dayısı muallim
ve mürşid-i ekremi olan Şeyh Abdülmecid-i Sivasi
hazretleri Sultan Mehmed Han-ı Salis tarafından olunan
da’vet-i hümayuna imtisalen İstanbul’a azimetlerinde beraberlerinde
aldıklarından tahsil ve tefeyyuzunu İstanbul’da
Ulum-ı zahire ve batıneden ahz-ı icazeye mazhar olarak
me’muren li’l-irşad Midilli’ye giderek bir müddet neşr-i ilim
ve tarikatle meşgūl olduktan sonra tarihinde Dersaadet’e
celb olunarak Mehmed Ağa Tekyesi meşihatiyle bekam
oldular. Bu esnalardaki sit-i fazl ü irfanlarına binaen
’de Fatih Sultan Mehmed Han ve ’de Sultan Bayezid
Han-ı Sani hazeratının cevami’-i şerifesine ba’dehu
Ayasofya Cami’-i şerifine vaiz ta’yin buyuruldular. İşte bu
vechile va’z u irşad ve te’lif-i asar ile evkat-güzar iken “eşŞeyh
Abdülehad” terkibiyle şuaradan Feyzi Efendi’nin “Gitti
bezm-i cennete Abdülehad” ve hulefasından Şeyh Nazmi
Efendi’nin “Abdülahad Efendi olsun mukīm-i cennet” mısra’larının
delaleti olan tarihi Safer’inin ilk Cuma’sında
azim-i gülşen-saray-ı ukba olarak haric-i surda Eyyub Nişancı’sında
mürşid-i mükerremleri sahib-i te’lifat-ı adide Abdülmecid-i
Sivasi hazretlerinin türbe-i şerifeleri kurbünde
vedia-i hak-i fena kılındılar. Kaddesallahu sırrehu’l-aziz.
Ulum-ı batınada ve be-tahsis ilm-i ta’bir-i rü’yadaki iktidar-ı
mürşidaneleri müsellem-i enam idi. Üç batna kadar
silsile-i neseb-i alileri “Şeyh Evhadüddin Abdülahad enNuri
Berekat” olmak üzere mazbuttur ki bunlardan pederleri olan
Safayi Efendi zümre-i kuzattan ve Hazret-i Abdülmecid-i
Sivasi’nin cedd-i emcedi Ebu’l-Berekat’ın nebirleri ve Mülteka
şarihlerinden Sivas Müftisi İsmail Efendi’nin ferzendidir.
Valideleri de Ebu’l-Berekat’ın mahdumu Muharrem
Efendi’nin kerimeleridir.
Müellefat-ı arifanelerinin başlıcaları:
Hafrat
şeklinde yazılmıştır.
meti
Türkiyye
Gazeliyat-ı arifanelerinden:
Küntü Kenz’in sırrıdır dünya ve ukbadan garaz
Ona mektebhanedir bu çarh-ı minadan garaz
Enfüs ü afakı rü’yetle kemale arif ol
Ma’rifettir çünkü mahlukat-ı beydadan garaz
Bir muammadır bu alem fehm eden ariflere
Sufiya esmada kalma gel müsemma dersin al
Bil müsemmadır gözüm ta’lim-i esmadan garaz
Ko müyadi şuglünü sen maksad-ı aksayı gör
Çün netayicdir kamu suğra ve kübradan garaz
Katresinde nice umman gizlidir dil-i bahrinin
Hasılı dürr-i hakīkattir o deryadan garaz
“Nuriya” hiç gayrı matlab kalmadı aşıklara
Hak cemalidir hemin cennat-ı ukbadan garaz.
Übey bin Ka’b bin Kays el-Ensari radıyallahu anhın iki
künyeleri olup biri Ebu’l-Münzir’dir ki bu künyeyi hazret-i
Fahr-i Rusül efendimiz vermiştir ve diğeri Ebu’t-Tufeyl’dir ki
bunu da mahdumu Tufeyl sebebiyle Hazret-i Ömer vermiştir.
Akabe ve Bedir’de bulunmuş olan ekabir-i ashab-ı
Resulullahdandır. Seyyidü’l-kurra’ ve muallim-i ashab-ı Habib-i
kibriya idiler. Zat-ı irfan-simatları Kur’an -ı azimü’ş-şanı
hıfza muvaffak olmuşlar ve Nebiyy-i muhterem efendimiz
hazretlerine dinletmişlerdir. Tercümanü’l- Kur’an olan seyyidüna
şeklinde yazılmıştır.
hazretlerine dinletmişlerdir. Seyyidü’l-enam aleyhissalatü
vesselam efendimiz hazretleri cenab-ı Übeyy’e hitaben:
bana emr etti” buyurmuş ve Hazret-i Übey bu iltifat-ı ali
üzerine vecd ü ibtihac ile büka eylemiştir. Zat-ı sütude-sıfatları
ketebe-i vahiyden ve asr-ı risalette fetvaları zahir olan
fukaha-yı ashab-ı kiramdandır. Hazret-i Ömer müşarunileyhi
“seyyidü’l-müslimin” deyü yad ederlerdi. Salat-ı teravih
on dört tarihine kadar evlerde ale’l-infirad kılınır olduğu
halde şevket-i İslamiyyenin o vaktin halince en azim olan
Rum ve İran devletlerini lerze-nak etmeye başlamış olduğuna
teşekküren o sene Hazret-i Ömer mescid-i şerifde ikad-ı
kanadil ile ihya-yı sünnet etmiş ve Muvatta ’da mezkur olduğu
üzere salat-ı teravihin cemaatle edası için bu zat-ı alikadri
me’mur eylemişlerdir. “En iyi okuyanımız Übey’dir.
Ve hükmen ve kazaca mahirimiz Ali’dir” buyururlar idi.
hadisi Buhari ehadisindendir.
Sultan-ı enbiya aleyhi ekmelü’t-tahaya efendimiz hazretleri
cenab-ı Übeyy’e hitaben “Ya Ebe’l-Münzir! Kur’an- ı Kerim
’in hangi ayeti azimdir” deyü buyurunca Ebu’l-Münzir
“Ya Resulallah ‘La ilahe illa hüve’l-hayyu’l-kayyum’ ayet-i
şerifesi a’zam-ı ayat-ı Kur’an dır” demeleri üzerine Fahr-i
kainat aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri yed-i
mübareklerini Ebu’l-Münzir’in göğsüne vaz’ ile ilminin kuvvet
ve kesretini sena buyurmuşlardır. Bir gün bir adam gelerek
“Ya Ebe’l-Münzir! Bana bir vasiyet eyle onunla amil
olayım” der. Ebe’l-Münzir “Kitabullah’ı mukteda-bih ittihaz
eyle hükmüne razi ol. Çünkü cenab-ı Nebi size Kur’an ’ı halef
terkeyledi. Bir şahiddir ki müttehem olamaz. Orada sizin
ve sizden evvelkilerin zikri ve ahkamı beyan olunmuştur.
Bundan büyük zemin-i tatbik olamaz” cevab-ı hikmet-abını
vermişlerdir. Hazret “Bir mü’mine musibet isabet eder ise
her bir günahdan beri olur” buyurmuşlardır. Zat-ı ali-i kerimanelerinden
naklolunduğuna göre hazret-i Fahr-i alem
“Ya Ebe’l-Münzir! Sen bu ümmete nusret ve temkin tebşir
eyle. Dünyada menafi’-i gayr-i meşruasını istihsal için irtikab-ı
zulm edenlerin ahirette hiç nasibleri yoktur” buyurmuşlardır.
Yine kendilerinden rivayet olunur ki cenab-ı Nebi her
gece nısfü’l-ley[l]de: “Ey nas! Allah’ ı zikrediniz ölüm geliyor”
diye üç defa nida ederlermiş. Hazret-i Fahru’s-rusül
efendimiz Ebu’l-Münzir’e hitaben “Sana Cebrail’den öğrendiğim
şeyleri ta’lim edeyim mi” dedi. Ebu’l-Münzir “Minnetdarınız
olurum ya Resulallah” demesiyle “Sen şu duayı
oku” emri şeref-sadır olmuştur:
meali: “İlahi! Bilerek ve bilmeyerek ne kadar hatalarım var
metlerin feyz u bereketinden beni mahrum etme. Bana haşeklinde
yazılmıştır.
ram ettiğin şeylere beni meftun ve hahişger kılma” buyururlar
nuz. Bir kul tasavvur olunmaz ki haşyetullahdan ağladığı
halde günahları ağaçların kurumuş yaprakları gibi dökülmesin.
Hiçbir kimse yoktur ki havfullahdan girye-nak olmasın.
Mü’minlerin dört hal üzere bulunmaları lazımdır: Belaya
sabir ihsana şakir doğru sözlü adil hükümlü. Üç sınıf halkın
meclisinden ictinab ediniz: Onlar da; alim-i gafil kari’-i
müdahin mutasavvıf-ı cahildir. Açlık nur tokluk ateş-i şehveti
mukızdır; bunlardan bir ateş-i suz-nak zuhur eder ki sahibini
dar ma’rız-ı tahkīrde bulunsalar düşmanları dahi ulviyetlerini
tasdik ederler. Bir meclis ki erbab-ı ilmden halidir orada
hayvaniyet kaim olur bir kavmin alimi fakīr de olsa mahafil-i
menfaat mukabili iltifat edenlerin hüsn-i teveccühleri muvakkattir.
Ebu Hureyre ve Abdullah bin es-Saib Abdullah
bin Ayyaş Ebi Rebia Abdullah bin Hubeyb Ebu Abdurrahman
es-Sülemi Ebu’l-Aliye er-Riyahi hazeratı Kur’an -ı
azimü’ş-şanı bi-tarikı’l-arz Übey bin Ka’b hazretlerinden ahz
ü telakkī etmişlerdir. Radıyallahu anhüm ecmain.
Sahib-i tercüme hazretlerinin tarih-i vefatları muhtelefün-fih
olup hicret-i seniyyenin senesindedir. Tarih-i
Ebi’l-Fida’da yirmi iki gösterilmiştir.
Bismillahirrahmanirrahim
Şeyh-i ekber:
; diye tefsir etmiştir.
Asıl hakīkī tearüf tehabübdür. Bizim Hazret-i Peygambere
nazil olan Kur’an -ı mübinin letaifindendir ki bu gibi
ahlaka aid mesailde hitab yalnız ehl-i imana hasrolunmamış
belki umum ehl-i hitab insanlardır.
hitab-ı
ba-savabı ile hilkaten yek-diğerinden hiç farkı olmayan insanlar!
Size derim: Ben fülan kabiledenim ben filan ve
filanım diyerek tefahur etmeyiniz sizin beyninizde hilkaten
bir farkınız yoktur hep ata ve anadan halkolunmuş bendelersiniz;
demiştir.
Muarefenin ma’nası dahi budur. Bilhassa asıl İslamın muarefesi
vacibdir. Hazret-i Fahru’l-kainat aleyhi ekmelü’t-tahiyyat
efendimizin ümmetine ta’limatı gayet vasi’ mikyasda
uhuvvet ve kardeşliktir. Mü’min mü’mine kardeştir. Bu ise
nass-ı Kur’an ile sabit ve evamir-i İlahiyyedendir ve nice
ehadis-i Nebeviyye ile müeyyed sünnet-i seniyyedendir.
Ashab-ı kiram rıdvanullahi aleyhim ecmain müsavat değil
yek-diğere isar ederdi.
nass-ı celili onlar hakkında varid olmuştur. Fakat
bizler maatteessüf nefs-i emmaremize mağlub olduk rehberlerimiz
ve nücum-ı hidayetimiz olan Ashab-ı kiram efendilerimizin
yolundan giderek bilhassa millete rehber olacak
adamlar bizler ulema kisvesinde bulunan zevat-ı kiram
herkesden ziyade rah-ı Hakkı bizim gözetmemiz lazım gelir
arefeyi ta’mim uhuvvet-i İslamiyyeyi tahkim etmek en büyük
bir vazifemiz iken bu vazifemizi ifa etmek şöyle dursun
bilakis muhasede ve münaferet bizim aramızda cereyan
edip duruyor. Bugün biz de hubb-i fi’llah buğz-ı fi’llah kalmadı
hep hubb-i nefs hubb-i dünya hadimi olduk.
Sonra bizden ders-i ibret alacak avamın hali ne olur onlar
da bizim arkamızdan geleceklerdir açık söyleyelim kendi
kendimizi aldatmayalım bugün
ulema beyninde olan münaferet kabil-i tedavi değildir. Ya
hu ne için böyle olalım? Ayıb değil mi yazık değil mi bu
ümmete?
Cenab-ı Vacibü’l-vücud bize ıslah-ı zatü’l-beyn ile emr u
ferman buyurmuş iken biz de te’lif-i kulub uğrunda cüz’i bir
teşebbüs yok; böylelikle halimiz ne olacak?
Fahru’l-kainat aleyhi ekmelü’t-tahiyyat efendimiz
buyurmuşlar; sizlerden
hiç biriniz mü’min olamaz nefsi için sevdiği istediği şeyi
kardeşi için de sevmez ve istemezse.
Acaba kendimizi bir yoklayalım. Biz böyle miyiz? Hiç
şübhe olunamaz ki cüz’i insaf edersek hiç birimiz böyle evsafa
malik değiliz. Değil böylesi yek-diğerimize sünnet olan
selamı bile esirgemeye başladık. İfşa-i selam sünnet ve ala
rivayetin vacib iken bizde selam ortalıktan kalktı ulemamız
bile bilmediği tanımadığı adama müslüman olduğunu bildiği
halde selam vermemeye başladı; halbuki tearüf ve tehabübün
en birinci vasıtası selam idi.
Sahabe-i kiramdan Amr bin el-As der ki: Bir adam Hazret-i
Peygamber’e sordu:
yani İslamiyet’te
hayırlı haslet nedir?
Sallallahu aleyhi ve sellem cevaben:
Bildiğin ve bilmediğin adamlara
Diğer bir hadis-i şerifde varid olmuştur ki:
Diyor ki: Mü’min olmadıkca cennete giremezsiniz yekdiğerinizi
sevmedikçe mü’min olamazsınız size bir şey göstereyim
ki her vakit yaparsanız sevişirsiniz yek-diğerinize selamı
Acaba bu haslet bizde var mı buralarını mülahaza ediyor
muyuz?
Ulemamızın cumhuru:
buyurmuşlardır.
Bazıları da: emri vücub içindir demişlerdir hiç
şübhe yoktur ki selam şiar-ı İslam’dandır şu halde biz ne
bımız yoktur.
Bundan maada esbab-ı tearüfden her ne ki bize lazım
ve muhatabe biz bunların hepsinden mahrumuz. Ziyaret ve
sıla ve ila gayri zalik ahlak-ı hamide-i İslamiyyeden her ne
var ise hiç biri bizde bulunamıyor.
Bilakis yek-diğerimize adavet ve münaferet esbabından
olup şer’an haram olan; nemime zemime gıybet bizde şayi’
olup adeta umur-ı adiyyeden oldu.
Bir de şeriat-i garra-i mutahhere bizi ni’met-i İslam ile
tevhid etmiş iken biz hala kendi kendimize kabaile intisabla
Türk Tatar Arnavud Arab ve sair kavmiyetler bizim
Memleketlerimizi ecanibe teslim etmekten başka bir menfaat
gösteremediler böyle iken biz de ancak kendi kendimize
nass-ı celilini “i’tisam
bi-habli’llah” ayetlerini hiç duymadık işitmedik mi?
Bugün umum küre-i arzda mevcud müslümanların ahvali
böyledir. Hep gaflet içinde yuvarlanıp gidiyoruz. Bir de
kendi su’-i a’malimizi mülahaza etmeyip din-i mübin-i İslam’a
layık olmayan bazı isnadatta bulunuyoruz. İşte bizim
su’-i a’malimize göre Cenab-ı Vacibü’l-vücud a’dalarını bize
musallat etti bütün küre-i arzda ne kadar müslüman var ise
hepsi duçar-ı esaret ve zillet oldular. Ümeramızı ve ulemamızı
enva’-ı vahime istila etti. Müslümanların avamı cehaleti
san’at ittihaz ettiler ulema namını hamil olanlarımız da vahimeye
boğuldular bilhassa bu son senelerde ittihad-ı İslam
vahimesi pek ziyade galebe etti. Adeta İslam kelimesini söylemekten
çekinir olduk altından bir ittihad-ı İslam çıkmasın
diye korkuyoruz. A’dalarımız da bizim vahimelerimizi tamamıyla
keşfettiler bizde cüz’i bir hareket görseler hemen siz
cum ediyorlar.
Şimdi ortalığa bir siyaset hastalığı da girdi neuzü bi’llah
söyleyemeyecekler.
Halife namını imparatorluğa tebdil etmek isterler Osmanlı
başladılar. Ecnebiler ki biz umum ehl-i İslamın a’dasıdır
“ Allah’ın ipine sabunlar
her fırsattan istifade ederek bize maddeten ve ma’nen
hücum etmek isterler. Yine biz kendimiz onlara alet oluyoruz.
Eğer biz kendimizi toplayıp da mazimize nedamet ederek
salah u necahımız için çalışmazsak bizim akıbetimiz
mevt-i ahmerdir.
Geliniz biraderler kardeşler nedamet edelim tevbe ve
teb’id edelim.
Ya Rabbi pişman olduk sen fazl ü inayetin ile bize merhamet
eyle bizim taksiratımızı afveyle halimizi ve istikbalimizi
rahimin olan Cenab-ı Vacibü’l-vücud-ı Gaffaru’z-zünub’un
merhametine sığınalım inşaallah Habibi olan Muhammed
Mustafa sallalahu aleyhi vesellem hürmetine bizim taksiratımızı
afveder de bizleri merhamet-i Samedaniyyesine mazhar
eyler ümidiyle kardeşler yek-diğerlerimize sarılalım bu
din-i mübin-i İslam ali bir dindir ve Cenab-ı Allah’ ı n da lütf
u inayeti büyüktür. Biz bi-hakkın dinimize temessük eder de
dinimizi her umurumuzda kendimize rehber ittihaz edersek
Hazret-i Allah bizim muinimiz olacaktır.
= Siz Allah’a itaat ederseniz Allah da size nusret eder.
kendimizi aldatmayalım ve başkalarına da hiç aldanmayalım.
Tecrübeler meydanda İslamiyet’in en kavi ve en ali zamanları
müslümanların en mütedeyyin oldukları zamanlarıdır.
çıkar da din-i İslam terakkīye mani’dir derse isbat etsin görelim.
Tarih meydanda mizan meydanda a’mal meydanda….
Diyanetten uzak düştükce perişan oluyoruz. H ı ristiyanlar
dahi diyanete hürmet edenlere i’tibar eder. Dine hürmet
etmeyen bu dünyada cezasını bulur ve bulmuşlardır.
Bizim re’s-i karda bulunanlarımız dahi ayne’l-yakīn bilir
ki bu devlet din ile kaim olur. Rical-i devlet diyanetten uzaklaştıkca
Osmanlı İmparatorluğu ile Bulgar Krallığı arasında
büyük bir fark tasavvur olunamaz belki de bir Karadağ kadar
haysiyetimiz kalmaz.
Şu halde bizim için necat şübhesiz dine sarılmaktadır.
Cenab-ı Mevla bu din-i mübin-i İslam’ın hamisi ve hafız-ı
hakīkīsidir. İnşaallah kalblerimizi ıslah edersek memleketimizi
dahi tahlis edeceğimizde şübhe yoktur.
Kalb büyük şeydir.
sadaka Rasulullah.
melü’t-tahiyyat efendimiz buyurmuştur ki insanların vücudunda
ufacık bir mudga et parçası var işte şu mudga doğrulursa
cesedin hepsi doğrulur. O et parçası bozulursa cesedin
hepsi bozulur. O et parçası da kalbdir; buyurmuşlar.
Demek olur ki kalblerimiz ıslah olunursa memleketimiz de
salah u felahı bulur yoksa bizim de halimiz harab memleketimizin
de akıbeti perişan olur.
Hazret-i Allah bizlere merhamet eylesin.
Ah kardeşler aziz vatanımız akıbet a’dalarımıza miras
olacak bu böyledir. Bizde bu kalb bu kalıp var iken akıbetimiz
perişandır. Boş boşuna kendimizi aldatmayalım
adam olmak istersek el birliği ile çalışalım. Bizim bazı zavallı
hocalarımız son söz olmak üzere Cenab-ı Allah sahibini
göndersin derler. Bu ise cahilane bir acz izhar etmek demektir.
Allah muhafaza etsin göndermesin. Memleketin sahibi
biziz başka sahib göndermesin. Belki Cenab-ı Allah bize
memleketimizin sahibi olduğumuzu hissedecek kadar bir
duygu ihsan etsin haricden başka sahib göndermesin. Hiç
olmazsa böyle dua edelim. Biz sahib olamazsak sahib olacaklar
çok bulunur Allah göstermesin.
Bu yirminci asr-ı medeniyyette alem-i İslam ne gibi tecelliyata
ma’ruz kalıyor. Erbab-ı tefekkürce hun-aver bir
manzaradır. İslamiyet’in barikalar saçan feyz-ı ulvisi bugün
bu muhteşem Avrupa medeniyetine esas olmuşken ne garibdir
ki bugün biz cahiliz Avrupa alim; bugün biz sefiliz
Avrupa mes’ud; bugün biz vahşiyiz Avrupa medeni; bugün
biz serseriyiz Avrupa hünerverdir. Kurtuba ufuklarını ihata
eden asar-ı sabıkaya müracaat edilsin İspanya’da İslamiyet
namına o devirde esas-gir-i i’tila olan ilm ü irfan Pirene silsilesinin
cenubundan şimale Avrupa içlerine doğru akmamış;
envar-ı hakīkat fezail ve asar-ı İslamiyet Avrupa’yı
ma’kes-i intibah etmemiş olsaydı bugünkü bu müşa’şa’ bu
müdebdeb medeniyet bu kal’alı demirli hükumetlerin
yerinde cehl ü sefalet yelleri esecek duracaktı! Biz buna
ağlamıyoruz bilakis memnun ve mesrur oluyoruz. Çünkü
şeriyetten ne ilm ü ma’rifet ne zevk u saadet hiç hiçbir şey
esirgemezler. O ve onların mücahedesi beşeriyetin tarik-ı
hakk u hakīkate rücuu; ensal-i beni ademin saadet ve selamet-i
daimesidir. İslamlık ve İslamlar zulm ü zulmete cehl ü
denaete fısk u sefalete karşı evet yalnız bunlara karşı ref’-i
liva-yı isyan etmişlerdir. Şaşkın beşeriyeti rah-ı hakka nur-ı
hakīka[t]e da’vet ve gark etmek esasen insan kanı insani
kalbi taşıyanların nutk ile mümtaz olan herkesin boynuna
borcdur. Bu öyle ulvi ve nurani bir mücahede-i ictimaiyyedir
ki bunun neticesi beşerin tenevvürü beşerin teallümü
beşerin saadeti beşerin zafer ve galebesidir. Fakat
bugünkü medenilik iddiasında bulunan bugün asar-ı medeniyyeye
malik olan insanlar bizden evet İslamlardan neden
ediyorlar: Yalnız bunun hikmeti gayr-ı ma’lumdur! Bugün
medeniyet tarafdaranı medeni insanlar “Batsın İslamlık..
Kahr olsun İslamlar!” diyor bağırıyorlar. Fakat alem-i İslam
onların rehberi İslamlar da hem-cinsleridir. Rehber-i kemalatını
tahkīr eden hem-cinsine la’net okuyan ağızlara artık
ne ta’bir bulmalı bilemem!
Evet pek tabii bir şeydir: O büyük ve mutantan merakiz-i
medeniyyede yaşayanların pa-yı saadet ve serir-i ezvakına
dökülecek sarı torbalar elbette biçarelerin hab-ı gaflette
yatanların sırtından ellerinden lokmalarından cebren
ve kahren çalınacak… Bu aleni sirkat ve cinayeti bütün
cihan-ı medeniyet teşci’ ederken alkışlarken biz zavallılar
da dünyayı feryadlara figanlara garkediyoruz. Fakat bizim
seslerimiz boğuktur işidilmez. Hak ve insaf ise pençe-i kuvvet
Fas.. Bu Afrika’nın şimal sahillerini öpen kanlı facianüma
merhamet tarafdaranının keff-i hadid-i bi-amanında değil
midir ki hufre-i inkıraz ve taksime uğruyor. Fakat ey medeniyet
ve ma’rifet-i beşeriyyenin zi-kemal katilleri; orada
birbirine soktuğunuz yine tahrikat-ı sehifenizle yek-diğerine
kardeş iken düşman ettiğiniz Arab evladlarının kanını içmekle
mi; son saadetini son lokma-i sefaletini çalarak mesrur
ve müftehir olmakla mı ve en sonra bir avuç parçası kadar
kalan o ufacık memleketi de zir-i pa-yi hakimiyetinize
sokmakla mı mes’ud ve müftehir olacaksınız? Ya oranın
sükkanı ya oranın hakimiyeti ya oranın hayatı ne olacak..
Hiç öyle mi?!..
Fakat hayır kabahat sizde değildir. din ve kan kardeşını
boğmak için silah-ı isyana sarılan; Fas’ı bir celladhane-i
vahşet haline koyan Allah’ ı n her gününde mutlak memleketin
bir noktasında saika-aver bir ihtilal çıkaran gafil İslamlar..
Sizin nereye gitmek istediğinizi anlamak isterim. Girdab-ı
felakete her gün bir başka renk ve şekilde yuvarlanmakta
olan alem-i İslam Fas’ın bu sukūt-ı anisinden de mi
nadır! Hazer.
Fas ve alem-i İslam hakkındaki teessürat-ı fikriyyemi ve
ne döktükten sonra sözümü giryemi sırf Yemen ve Arabistan
akvam ve kabail-i İslamiyyesine tahsis ediyorum. Evvelemirde
onlara şöyle hitab etmek isterim: Ey beşeriyetin
rehber-i hak ve adaleti olan Kur’an- ı Kerim ’i tanıyan akvam
ve kabail-i Arab… Türkistan Buhara Hive Afgan Tunus
ve Cezayir’in nereye müntakil olduğunu biliyor musunuz?
nuz?
Biliyorsanız düşünebiliyorsanız bu yek-diğeriniz aleyhindeki
kıtal hükumet-i müstakillenize karşı ettiğiniz isyan
nedir? Bir maksadınız varsa o maksada vusul için elinizdeki
silahı kendi kalbinize saplamakta ne ma’na vardır?.. Bugün
dünya yüzünde İslamlık namına müstakil bir hükumet
kaldıysa o da Devlet-i Osmaniyye’dir. O devleti indiras ve
sak… Ne kazanacağız? Ailemiz Devlet-i Osmaniyye’nin bir
cüz’ü; hazine-i Osmaniyye bizim kasamız; hükumet sandalyesi;
bizim serir-i istiklalimiz; hayat-ı hükumet bizim hayatımız
değil midir?.. İstiklal-i Osmani aleyhine hareketimiz yine
kendi ailemize kendi hayatımıza kendi yurdumuza kendi
malımıza taarruz ve hıyanet değil de nedir? İnsan kendi evini
kendi eliyle yıkar mı.. İnsan evladlarını yine kendi bıçağıyla
boğazlar mı.. İnsan kendi ailesini yine kendi gayretiyle
dağıdır mahveder mi.. Hasılı insan kendisini gözgöre cehenneme
atar mı?
Evet sizin hareketiniz böyledir. Buna siz ister cinnet
mi? Dilemezse size diyorum ki bu tarik-ı sakīm-i na-hemvardan
ric’at ric’at ediniz. Sizin ve bizim istikbalimiz artık
yalnız bir noktaya muallak kalmıştır; siz ve biz yalnız bir
noktaya hulasa istinad edebiliriz; o da: Miknet-i Osmaniyyedir.
Miknet-i Osmaniyye ihtilal ve iftirak ile değil ittihad ile
hasıl olur. Biz müttehid değiliz; biz ihtilaf ve ihtilal içinde
yaşıyoruz. Öyle ise bizim akıbetimiz de fenadır.
Türkistan göçmüş… Niçin?. İhtilal olduğu için. İran sukūt
ediyor. Sebebi? İhtilal. Fas bacaklarını sallıyor... Esbab? İhtilal.
ne söyleyeyim artık yeter… Biz İslamlar ve siz ey ihtilal ve
feryadları guş-ı i’tibara alacak bu inleyen kalbi dinleyip de
Yok mu.. Eyvah mahv ü izmihlalimiz mukarrer ve muhakkak
öyle ise bundan halas olmanın çaresi yoktur.
Bir zamanlar Arab kısraklarına muzafferane binen civan-merd
mi?.. Ya din-i mübin-i İslamın size emanet ettiği Medine’yi
ve Mekke’yi.. O Kabe-i mu’azzamayı da mı teslim ve takdim
edeceksiniz?. Yazık! Yemen’de guya hilafet ve Arablık
namına kaldırdığınız kanlı faci’ isyan bayraklarının ucunda
“izmihlal-i İslam” levha-i matem-giranesinin yazılı olduğundan
gafil olmak.. İşte en müdhiş cinayetiniz burada yazılıdır.
Yemen ihtilali.. Emin olmalıdır ki ne İmam’a ne de Seyyid
yanın sonu dehhaştır. Çünkü hilafet-i Arabiyye namına Osmanlı
ordusunun sine-i celadetine atılan kurşunlar bilakis
tac-ı hilafeti parçalamakta yalnız parçalamakta değil alem-i
rum ki adı: İndirasdır! Hazer!...
Kardeşim akıbet-i vatanı düşünürken sakın nevmid olma..
Himaye-i ilahiyye bizden iyi adamları biraz daha eksik
etmeyecek. Halk –zannetmem ki– akıl ve hikmeti çiğneyecek
kadar fesad-ı ahlaka düşmüş olsun; ruh-ı milleti yoklarsan
ecdadımızın nişane-i ulviyyetini onda yine bulacak ve
gözlerinin önüne yeni kahraman muazzam hayaller ve
bunlara layık mes’ud bir devlet getireceksin..
Bir tarafdan haricin mütemadi taarruzatı karşısında pek
müteessir pek muztarib oluyoruz; esaret zincirleri sanki kulaklarımızda
çınlıyor; fakat yorulmayalım kendimize büyük
teselliler bulalım; endişelerimize kederlerimize iştirak edecek
kalbler arayalım; bu kalbler emin ol ki; memleketi kurtarır..
Belki ikimiz de daha bahtiyar zamanlarda dünyaya
gelebilirdik: Dalgasız denizlerde mai semaların zir-i safında
latif rüzgarların buse-i nüvazişiyle aldanarak sahile yaklaşmak
önünde mukadderat önünde mırıldanmayalım fırtınalar
karanlık ufuklar arasında her an kayalara çarpmak tehlikeleri
mevcudken bile –bütün ümidsizliklere rağmen– yine elimizden
dümeni kürekleri bırakmayalım..
Daima ümid-i selamet.. En büyük teşevvüşatı: Hikmet
ve hakīkat; en müdhiş mehaliki: Şecaat ve sebat izale eder;
sille-i tufan arkasında bir mu’cize-i hayr-kar nümayan olabilir.
Vatan mahvolsa bile harabe-zar-ı vatan altında kalsak
bile onu kurtarmak için hiçbir fedakarlıktan çekinmeyişimiz
bize en şerefli tesellidir.
Şimdi ihtimal. “Hem hubb-i vatandan hürriyetten birkaç
kişinin gönlünde kalan faziletten bahsedilsin; hem de
her hareket bunun aksi zuhur etsin: Hıyanetler adaletsizlikler
başımıza musibetler yağdıran ahlaksızlıklar yolalsın
ne faide!” diyeceksin.
Evet doğru; fakat düşün ki: İnsanlar felakete saadetten
ziyade mütehammildirler.. Biz bulunduğumuz yerde muhafaza-i
vicdan edelim en ufak muvaffakıyetten sermest olarak
haysiyetimizi unutmayalım.. Eğer i’tikad ettiğimiz kavanin-i
ahlakıyyeden kavanin-i diniyyeden fekk-i istinad edersek
saadetlerimiz şübhesiz tezelzüle uğrar; yoksa bizi bir
devr-i huzura atlatacak felaketlerden niçin ihtiraz eyleyelim!.
Her unsur bu toprağın evladı; bu toprakta doğmuş bu
toprakta ölecek.. Bizden zaif olanların hakk-ı hayatına hürmet
etmeyecek olursak yeni hatalara düşeriz.. Mağrur ve
nahvet-gir hırs-ı cahı atalım.. Dün esaretten kurtardıklarımızı
bugün kendimize esir etmeyelim.. Onlar haydi bizim
kibrimize ses çıkarmasınlar; fakat bizim hırsımız onları da
haris eder hepsini düşman eder adaletsizliğimiz döner dolaşır
bize icra-yı adalet eyler. Gözlerimizi açarak tashih-i ahlak
edecek yerde merhametsiz davranır; azametimizi memleketin
haşmet-i tarihiyyesini taşıyan halkı cebr ü şiddetle
ezmeye kalkışırsak; kırılan kollar birden bire bizi fırlatır..
Kendimizi ahaliye karşı değil ahaliyi başka milletlere karşı
muzaffer edelim.. Kalblerimizde kin hile intikam riya ikbal-peresti
hisleri bulundukça kendi kendimizin düşmanıyız..
Bazen düşünüyorum: “Bizi şu fenalıklardan kim halas
edecek?” diyorum. Yalnız bir kelime karşımda la-yeteğayyer
bir heykel-i nurani şeklinde yükseliyor: Din.. Gözlerimiz
bağlı olsa bile elimizden tutan bu hakīkat bizi uçurumlardan
geçirir; içimizdeki uyuşmuş ruhları sarsar kaldırır… Artık
herkes saadet-i umumiyyenin saik-ı yeganesi: Hakīkat-i
diniyye olduğunu anlamalı. Bunu bugün anlatmak
bütün milleti –ferd-a-ferd– kendi kendine düşünür bir
hale getirmeliyiz. İşte garbın sırr-ı tefevvuku!
Memleket eskisinden daha müreffeh göründüğü halde
hiç birimizin simasındaki işmi’zaz-ı kasvet-engizi silmek
mümkün değil. Niçin? Zira hükumet tamamıyla takdir-i ehliyet
edemiyor fazl ü kemale ehemmiyet vermiyor… Halbuki
onun nazarından hiçbir zeka hiçbir teşebbüs uzaklaşmamalı;
vazifemiz olmayan şeylerle iştigalimiz asıl yapacağımızı
bilmemekten neş’et etmiyor mu?
Maamafih umur-ı vatanı gerek münakaşa gerek hall
ta’kīb etmek lazımdır; maraz-ı istiskaya uğramış bir hastaya
celbolunan tabib eğer onu yalnız banyoya koymamızı tavsiye
ederse bundan hiçbir netice çıkmaz. Bu hüküm fenni
değil hezeyandır; vücud-ı beşeri tedkīk etmeden evvel “ben
doktorum” demeye cesaret edebilir miyiz; elbette hayır. Tıbkı
bunun gibi ahval-i umumiyye-i memleketi de teşrih edercesine
tahkīk ve muayene etmeli her uzvun vazifesini ta’yin
eylemeli münasebatını bulmalı; ba’dehu her ilacın hassası
fazileti nedir öğrenmeliyiz.
Fenn-i siyaset: Tıbb-ı hükumettir. Bu da diğeri gibi ma’lumat
ve murakabata muhtacdır. –Acaba insanlar neden
hürriyet-i fıtriyyelerini terkederek bir hükumet bir daire-i
hareket te’sis ediyorlar neden kendilerini idare edecek adamlar
arıyorlar? Bunları düşünelim.. Biraz esasat-ı hilkate
hasr-ı tefekkür edelim.. Şerait-ı saadeti menabi’-i ihtirasatı
anladıktan sonra ihtiyacat-ı hakīkıyyeleri kemal-i vuzuhla
tahdid eyleyelim: Bütün felaketlerimizin müsebbibi olan
sahte sun’i ihtiyaclardan vareste kalalım.. Yoksa bulacağımız
deva maraz-ı ictimaimizi ya hiç şifa-yab etmez yahud
bir taraf[ı] tatbik ederken diğer tarafı tahrib eyler.. İnsanları
aldatmak san’atıyla: Onları mes’ud etmek san’atı elde edilmiş
olmaz. Eğer hulyai bir saadet arkasından –gölgemizi
kovalar gibi– koşarsak; ayağımızın altındaki çukurlara yuvarlanır
gideriz..
Yalnız hal-i hazırla meşgūl olmak da bi-faidedir; çünkü
zaman geçiyor hal daima istikbale münkalib oluyor. Emeller
hareketler bugüne aid kalırsa ümidlerimiz aldanır tasavvurlarımız
tarumar olur. Bakınız dünkü sakin havalar bugün
nasıl fırtınalar husule getirdi! Bunun için yükselelim;
fırtınaların dalgaların yetişemeyeceği kadar yükselelim..
Burada bir sual-i mütereddi[d] sorabilirsiniz:
– Mesail-i mühimmenin cereyanını muttasıl tebdil eden
vukūat arasında sabit kat’i la-yeteğayyer kavaid-i idare
vaz’ etmek kabil midir?
– Hay hay; çünkü tabiat-ı beşeriyye la-yeteğayyer kavanine
merbuttur. Bütün mes’eleler bizim hevesatımıza tabi’
olarak renkten renge girer bu tahavvülatın kavanin-i asliyye
Tekrar bir şübhe-i mu’teriz varid-i hatır:
– Şu iddia milletler gözden geçirilirse istikametten sakıt
oluyor: İngilizler Fransızlar Ruslar Japonlar.. Hepsi başka
şekl-i hükumet arzediyor; hatta teşekkülat-ı ırkiyye bile
muhtelif; sonra bunların içinde de umumiyete benzemeyen
sınıflar mevcud. Hepisinin gaye-i emeli ayrı. Burada hürriyeti;
öbür tarafda mutlakıyeti tercih edenler var.
– Demek kavaid-i siyasiyye tahavvülat-ı ictimaiyyeye
tabi’ ve bu zaruri. Evet doğru; lakin bu kaideler tarz-ı tatbiklerinde
değişirler; her kendini aldatanın hatası aynı değildir.
Sonra herkes rah-ı saadetin aynı noktasında bulunmaz.
Sakın saadet herkesin kabiliyet-i telakkīsine göre mütehavvildir
zannolunmasın. Gideceği yeri sorup öğrenmeden
yola çıkan bir seyyah tahayyül edelim: Tabii biraz sonra
şaşıracak yanlış cem’iyetlere sapacak ilerlemesine mümanaat
eden bulunmazsa ezip geçecek; bulunursa ezilecek..
Ne olursa olsun neticede maksadına nail olacak mı? Gaye-i
seyahati hakkında ma’lumat edinemediği için –hayır!– işte
bütün milletlerin hatası. Hepsi bin türlü meşakkatlere katlanarak
saadeti arar ve kendilerini bil-iğfal sürükleyen mübhem
endişeye de “siyaset” namını verirler.
Lacedaemon vazı’-ı kanun Ligorek’den evvel ne halde
müşler: Krallar bir yığın esiri kemal-i şiddetle idare etmek;
zenginler halkı soymak ve kanunu saymamak farzediyorlardı.
Nizamat ve evamir: Hırs-ı cah tama’ gazab ve intikam
gibi hissiyatın bir araya gelmesiyle ortaya çıkıyordu.
Ligorek geldi: Vatanı hatalardan yavaş yavaş tenzihe
çalıştı; maksada zulüm ile anarşi ile varmak kabil olamayacağını
bilakis bunların civar düşmanlara müsaade-i hücum
vereceğini tefhim ile nihayet bütün memleketi tarik-ı hakk u
selamete isal eyledi.
Üssü’l-harekatı gayet basit idi: Efkar-ı batılayı değil tabiatı
tedkīk etmek; kalb-i beşerin en muavvec köşelerine
nüfuz ede ede insanların ne istediklerini idrak eylemek.. Bu
sayede esrar-ı rabbaniyyeyi de keşfetmişti. Tastir ettiği kanunlar:
Men’-i ihtirasat ile kavanin-i akliyyeyi kabulden ibarettir.
ettiği kanunlar neden ibaret? Hem niçin ihtirasatı yenmeye
çalışmalı? Cem’iyete hayat ve hareket veren ihtirasat değil
mi? Tabiat bize “saadet” diye bir gaye göstermiş.. Gah şetaret
gah elem içinde daima ona doğru koşuyoruz; bir şeyin
bizi suret-i redd ü kabulüne göre ona yaklaşmak yahud
ondan uzaklaşmak icab ediyor. Tabiata istinad edenler niçin
yanlış bir yola sapmış olsunlar? İhtirasatımız muhakematımızdan
evvel doğan bir eser-i tabiattır. Akıl en emin
rehber ise niçin bizi evvela doğru yola sevketmiyor? Eğer
tabiat insana kavanin-i akliyyeye itaati emrediyorsa niçin
herkes hakkında tarafdar-ı müsavat davranmıyor. Yoksa tabiat
da bazı alçaklar riyakarlar gibi zaif korkak beceriksiz
mi? Herkes kendi aklını beğenmiş herkes: ‘Aklım var’ diyor.
O kimsede yok. Yalnız esaret hazin ve elim bir esaret; ihtirasatın
da bizi hükmüne ram etmekten başka kuvveti mevcud
değil” fikrindedirler; bu hata-yı i’tikadi eğer fikirden
kalbe kadar nüfuz etmişse artık fazilet aramamalı. İnsana
gençken safsatalar bile hakīkat gibi görünür; ihtirasatımızı
felsefe zannederiz; sonra tedkīk ve tetebbu’ sayesinde o mütalaatın
sekameti anlaşılır aklın telkīn ettiği kavanin-i asliyye
kabul olunur; o vakit de gaib edilen zamanlarla i’tikada kapılarak
Kardeşim emin ol ki Cenab-ı Hak hepimizi saf kalblerle
halk buyurdu; bu hediye-i kıymetdarı biz telvis ediyoruz.
Eğer akıl batılsa fazilet bir kelime-i bi-faide; bir kelime-i bima’na
kalır. Fazileti insaniyetten ref’ et: Kaplanları insanlardan
daha tehlikesiz daha az yırtıcı bulacaksın. Artık hakīkatlere
gözlerimizi kapamayalım. Bir hükumet değil bir
medeniyet bile ihtirasata alet edilince söner mahvolur.. Fenalıklar
altında halkı boğar paralar.. Halbuki daima akla
müracaat eden hükumet saadetini menafi’-i umumiyyede
aradığı için re’s-i karına hayr-hah faziletkar adamları geçirir.
Onlara emniyet eder. Eğer bir devlet kendi menfaatlerinden
başka bir şey görmeyenlerin hevesleri uğrunda
cem’iyetin revabıt-ı necibesini koparanların eline düşerse
eden iyilik fenalık araya girince bi-sud ihtilafata meydan
verir; halkın bir kısmını endişekar bırakır. Çünkü ihtirasat
nazarında hiçbir kudsiyet muhafaza-i mevki’ edemez. Muharebeler
cinayetler hıyanetler vahşetler adaletsizlikler
alçaklıklar; ahlaksızlıklar… Hepsi ihtirasatın birer meş’ale-i
muzafferiyyetidir.. Bu meş’ale yanar yanmaz sükunet huzur-ı
vicdan saadet gibi fezaile vücud veren aklın bütün bütün
koca bir millet sürüklenir gider.
Kendini bilen: Ne mağrur ne de süfli yaşamalı; akıl ile
ten zulümden tenzih-i kalb etmeli. İnsanların yalnız hareketi
muhterisalarıyla çizilmiş tarih sahifelerini okuyunuz; acaba
müfteris hayvan sürülerinden ne fark bulursunuz. Milletlerin
safahat-ı hayatını tedkīk ediniz: Daima şekl-i siyasete göre
mes’ud yahud bedbaht olduklarını anlayacaksınız.
Seyyiat çoğaldıkça felaket artar. Bugün üzerimize yığılan
musibetlerin müsebbibi asla tali’ değildir: Para hırsı hubb-i
vatanı boğarsa; sefahet herkesi vazifesinden alıkorsa huzuzat-ı
sefilane ruhlarımızı yorarsa tabii netice: Hezimet-i umumiyyedir.
Zaten vatan bir ittihadgah-ı fezaildir. Fazilet sukūt
edince vatan münkarız olur: Bu bir hakīkat-i müsbete. Bütün
yan bulacaksınız.
“Size yalancı saadetler va’deden ihtirasattan vazgeçiniz;
onların muğfil sözleri biraz sonra celladınız olacak sizi esir
edecek.” Gibi ahkam-ı aliyyeyi dinleyerek ıslah-ı nefs edenler
Aklınızı isticvab etmeden evvel ihtirasatınızı susturunuz..
Şübhe yok ki o zaman vezaif-i insaniyyeniz hatt-ı hareketiniz
bütün vuzuh u kemaliyle tezahür ve taayyün edecek.
[…] aid asardan bize kadar intikal edebilenler de: İslamların
terakkıyat-ı fikriyyelerini takdir ve tebcil ettirecek derecede
bir kuvveti haiz bulunuyorlar.
tarihinde ber-hayat olan el-Hazin büyük müelliflerden
ma’duddur.
El-Hazin’in tercüme-i hayatına dair olan ma’lumatımız
maatteessüf pek nakısdır. Bu muhterem dahinin İspanya ve
Mısır’da ikamet etmiş olduğunu zan ve tahmin edebiliriz.
Mebhas-ı ziyaya dair yazmış olduğu eser-i kıymetdar
Latince’ye tercüme edildikten sonradır ki el-Hazin’in kıymet-i
takdir ve tebcil edildi.
Kadim Yunan hükemasının tabiat-ı rü’yet hakkındaki
yanlış fikirlerini ilk defa olarak tashihe muvaffak olan zat elHazin’dir.
El-Hazin şuaat-ı ziyaiyyenin ecsam-ı hariciyyeden
göze geldiğini isbat ederek o vakte kadar hüküm-ferma olan
yanlış bir nazariyeyi –ki şuaatın bilakis gözden ecsam-ı hariciyyeye
gittiğinden ibaretti– cerh ve ibtale muvaffak oldu.
El-Hazin’in hadise-i rü’yet hakkında vermiş olduğu izahat
alelade nazariyeye bir faraziyeye müstenid değil; belki;
ciddi bir tecrübe-i teşrihiyyeye esaslı münakaşat ve kavanini
hendesiyyeye mübtenidir.
Bu büyük mütefennin tedkīkat-ı medide neticesinde
tabaka-i şebekiyyenin mahall-i rü’yet olduğunu ve şuaat-ı
ziyaiyyenin tabaka-i mezkure üzerine olan te’siratının asab-ı
basari vasıtasıyla dimağa intikal ettiğini istintac eylemiştir.
El-Hazin’in yaşadığı devrin ahval-i ruhiyyesi düşünülürse
bu hususda bir tecrübe-i ameliyye icrasına kalkışmak
o derece ihtiyatlı bir hareket olamayacağı anlaşılır.
Çünkü o vakitler memnu’ gibi olan teşrih ameliyatına
bil-fi’l girişmeksizin bu gibi neticeler istihracı gayr-i mümkin
olacağını biliyoruz.
El-Hazin iki göz vasıtasıyla tabaka-i şebekiyye üzerine
teressüm eden mütenazır bir çift hayalin tek olarak rü’yet
edilmesi esbabını kemal-i muvaffakıyyetle izah edebilmiştir.
El-Hazin’in asarında görülen mebahis-i mühimmeden
yalnız bu izah keyfiyeti asr-ı hazır fizyolojisi için; ehramlar
dahilinde keşfedilecek bir kavsin fenn-i mi’maride haiz
olacağı ehemmiyet kadar ve belki daha ziyade; haiz-i ehemmiyettir.
El-Hazin şuaat-ı ziyaiyyenin inkisar ve in’ikasatından
mütevellid olan galat-ı rü’yeti illusion izah ve beyan ederek
hiss-i basarın emin bir vasıta-i ilm olamayacağını ihtar
etmeyi de unutmamıştır.
şeklinde yazılmıştır.
Asırlardan beri zencir-i istibdad ile gerden-gir olmuş
hissiyat-ı milliyye denilen şeyden bil-külliyye ari ve azade
bulunmuş vatan ve millet kelimelerinin ifham ettiği ma’nanın
asıl ve künhüne zerre kadar kesb-i vukūf etmemiş yüzü
tükürüklü başı kapazlı olarak dünyada bir ömr-ı sefilane geçirmiş
hürriyet ve asudelikle memzuc bir hayatın lezzetini
görmemiş olan İranlılar acaba ahval-i hazıranın tevlid ettiği
bu kadar felaket ve müşkilattan mütenebbih olarak “biz de
yaşamaya müstehık bir milletiz” diye ahval ve ruzgarlarının
arasında tanin-endaz-ı dehşet olan topların velvelesi mübeddel-i
sükunet olmadan bütün amal ü arzusu şu zavallı
milletin refah-ı hal ve saadetine müstenid olanların zihnini
en ziyade işgal eden suallerin birisi de bu olsa gerektır.
Ötede Fas’ın kabri kazılmış son bir fatihaya muntazır.
Biraz beride Türkiye koca bir şir gibi bi-eman sayyadlarla
onun da hali ma’lum onun da yanı başında Afganistan ki o
da “medeniyet” “ıslahat” “insaniyet” ve “ticaret” namlarıyla
memalik-i saire-i İslamiyyeye girmiş olan Avrupalıların
uzaktan yüzlerini görmek şöyle dursun onların adlarını bile
karlı bulutlu dağların sine-i sıyanetine sıkılmış da iki eliyle öz
başını ancak saklayabiliyor. Hal böyle iken yine bizde tükenmez
bir sevda-yı sermedi; ahirette hurilerin gılmanların
agūş-ı visaline nailiyetle be-kam olmak için ebedi bir arzu;
darbe-i hurafatla kalbimizdeki hissiyat-ı insaniyye ve milliyyeyi
öldürmekle efrad-ı İslamiyyeyi azim bir kütle-i ecsad
haline koymuş olan hainlere tükenmez bir ihtiram ve i’tibar.
Kınalı saç ve sakal uzun tesbih ticaret kasdıyla bir nice
defa haccı Kerbela’yı Horasan’ı ziyaret helal ve haram
tanımamak şartıyla “oruçluyum” diye mürailik satmak
“matemzedeyim” diye yılda kırk gün sine-ber-duş olarak
atadan anadan henuz yetim kalmış küçük sabiler gibi başa
döğüp ağlamak; “Helal kisb ibadettendir” diye her şeyi hilei
şer’iyyeye uydurarak helal ile haramı katıkla süzme kadar
olsun biri birinden tefrik ve temyiz etmemek; “ehl ü ıyal
şermendesiyim” bahanesiyle id-i milli ve mübarekimiz olan
Cuma gününün bile ihtiramını saklamayarak gümrük kaçakçıları
kapı arasından müşteri yola salmak…. Hülasa din
tün bu hareketlerimizi ta’kīb eden kuldurluk haramzadelik
hıyanet ve bunların menşei olan cehalet bizim için bir alamet-i
farika olmuş. Eğer Müslümanlık bu ise doğrusu bir şey
değil!
Bu kadar nakıs ve çirkin sıfatlarla muttasıf olan bir milletin
nasıl bir millet olabileceği ise hal-i hazırımızdan güzel
hiçbir şey isbat edemez. Halimiz amellerimiz bu merkezde
buna da Türkçe “arsızlık” derler. Ağzımızı açınca diyoruz
ki fülan ve fülan millet müslümana zulmediyor. Şübhe
yoktur ki bize zulm ü cefa edenler zalimdir lakin biz o mazlumlardan
değiliz ki hakkımızda zulmedenlerde zerre kadar
eser-i şefkat ve merhamet uyandıracak bir eser-i dirayet ve
kabiliyet gösterebilelim. Kabiliyetsiz bir milletin vazifesi ise
daima nökerciliktir ki maatteessüf onu bile layıkıyla ifaya
muktedir değiliz.
Türk’de bir mesel var: “Kendi düşen ağlamaz” Şeh-rah-ı
hayatta her adımda bir sendeleyip düşmekle yıkılmakla o
kadar ülfet ve imtizac peyda etmişiz ki bir defa düşünce bir
daha ayağa kalkmak asla hatır ve hayalimize gelmiyor. Yüzlerce
yıllardır ki pa-yı ecanible ezilmekteyiz. Küçelere döşenmiş
kaldırım taşı gibi düştüğümüz yerlerde o kadar kalmışız
ki gerdune-i muzafferiyyeti bütün şa’şaa ve tantanasıyla beraber
hep üzerimizden geçmiş. Eser-i hayat ve hissiyattan o
kadar mahrum ahval-i zamaneden o kadar ru-gerdan olmuşuz
ki bir hatve olsun hab-ı nisyandan göz açıp deva’-i
küll makamında olan terakkī ve temeddüne refakat etmemişiz.
Daima zaif daima hasta. Beka ve hayatımızdan öyle
kat’-ı ümid etmişiz ki gözlerimiz açık ellerimiz ayaklarımız
sağlam a’za-yı bedenimiz tamm u muntazam iken te’sir-i
nevmidi ile ruhumuz adeta incimad etmiş fikrimiz yağı tükenmiş
makine gibi faaliyetten sakıt bir hale gelmiş. Öz cehaletimizle
öz bedenimizde açmış olduğumuz yaraların
ağrısını acısını o vakit hissetmeye başlamışız ki “At alan Üsküdar’ı
çoktan geçmiş.” Hatime-i kelam olarak yine tekrar
ediyorum ki bizi bu hale getiren menafi’-ı şahsiyyelerini cehaletimizle
te’min etmek tarikını iltizam eden ahundlarımızdır.
Üç-beş yıldan beri bunu anlamadık bir ferd-i vahid
kalmamış. Bir o kalmış ki milyon müslüman milleti bir
ferd-i vahid gibi yüzünü şu bi-mürüvvet ahiret dellallarına
çevirip desin ki: “Biz millete bu kadar ettiğiniz yetişir. Yakamızdan
el çekin! Ahiret için delaletinize ihtiyacımız yoktur!
Gidin özünüze insaf ve insaniyetle mütenasib bir san’at arayın!”
Dünyanın hangi bir tarafında olursa olsun urefa-yı İslamiyyeden
birkaç adam hüsn-i niyyet ve sadakatle bir yere
toplanıp da mucib-i salah u saadetimiz olacak bir işe ikdam
etti mi hırs-ı menfaatle müteharrik olan ahundlarımız derhal
kabağa çıkıp ibraz-ı mümanaat ettiler. Nerede ki bir kıraethane
usul-i cedide üzere bir mektep milleti mes’ud edecek
şebbüs olunduysa dallerini mürur-ı zamanla tahrif ve makasıd-ı
şahsiyyelerine muvafık bir şekle münkalib ettikleri şeriat-i
mukaddese-i İslamiyyeyi öne sürüp alemi ihya eden
bu avamil ve ikdamatı kökünden yıkmaya çalıştılar.
Meclis-i Meb’usan Riyaset-i Celilesi’ne Teşrinievvel sene
tarihiyle ve Kalküta’da mün’akıd miting reisi Gulam
Hüseyin Asaf ve Sühreverdi imzalarıyla keşide kılınan telgrafname
suret-i mütercemesidir:
“İhtisasat-ı uhuvvetkarane-i İslamiyyenin Osmanlılar lehinde
olduğunu iş’ar eder ve Hükumet-i Osmaniyye canibinden
şan ve şeref-i İslamın bir azm-i kavi ile müdafaa ve
muhafaza edilmesini rica eyleriz.”
Hindistan
ekabirinden Londra’da mukīm Seyyid Emir Ali hazretleri
Times gazetesine gönderdiği bir mektupta diyor ki:
“Alem-i İslamiyyet ve Nasraniyyet arasında hissiyat ve
münasebat-ı meveddetkaranenin muhafaza ve tenmiyesi ve
bu iki büyük dinler erbabının aheng-i vifak dairesinde eğer
mümkin ise el birliğiyle kendi daire-i nüfuzları dahilinde
terakkıyat-ı medeniyye namına hareket etmeleri ehass-ı
emelim olduğundan Trablus’un İtalya tarafından istilası tasavvurunun
netayic-i mütehammilesine enzar-ı dikkati celb
ettim. İngiltere için bu mes’ele pek büyük bir ehemmiyeti
haizdir. Milyonlarca İslam İngiliz tabiiyyetini haiz olduklarından
memalik-i hariciyyede kendi din kardeşlerine tealluku
olan her şeyi bittabi’ büyük bir dikkat ve merakla ta’kīb ederler.
Böyle bir tecavüz-i ahd-şikenane ve vahşiyanenin
tevlid eylemesi muhakkak olan nefret ve infial alem-i İslam’ın
her tarafına sirayet edecektir. Hıtta-i Mısriyye ve bütün
Şimali Afrika derhal bundan duçar-ı teessür olacak ve
terakkıyat-ı medeniyye ve hüsn-i amiziş-i milel ü akvam asırlarca
geri kalacaktır. Fransa tarafından Fas’ın istimlakine
karşı tebriye için ne ma’zeret gösterilirse gösterilsin İtalya
tarafından Türkiye’ye karşı vukū’ bulan bu tecavüz-i istilakarane
ve teşvik için meydanda velev cüz’i ma’zeret yoktur. İtalya’nın
Times gazetesinde mevzu’-ı bahsolan “şikayetleri”
böyle bir teşebbüs-i tecavüzkaraneyi asla haklı göstermeyecek
derecede ma’nasızdır. Binaenaleyh henüz iş işten geçmemiş
hukūk-ı düvele ve kavanin-i ahlakıyye ve beyne’l-milele
karşı tasaddi olunan bu taarruzu bil-cümle muhibb-i sulh u
salah ve hüsn-i muaşeret-i milel ü akvam tarafdarlarını olanca
kuvvetleriyle protestoya da’vet eylerim.”
Mısır eşrafından Ahmed Bey dün sadrazam paşaya bir
telgraf keşide ederek Trablusgarb’ın müdafaasına iştirak
etmek üzere otuz bin Mısırlı ile harekete amade olduğunu
bildirmiştir.
Mısır hürriyetperveranı tarafından Trablusgarb’a
zahire sevkiyatına tevessül olunduğu işidilmiştir.
rine galeyana gelen Kahireliler bir miting akd ettikten sonra
protestonamelerini Kahire’de bulunan ecnebi konsoloslarına
göndermişler bir nüshasını da Mısır Kapıkethüdası Yusuf
Sadık Bey vasıtasıyla sadrazam paşaya takdim etmişlerdir.
Fizan Mutasarrıfı Bahriye Kaymakam
Bey’in Tibesti havalisinde asker cem’ eyledikleri
Trablusgarb’dan Babıali’ye iş’ar olunuyor. Asakir-i mezkure
altı günde Trablusgarb önünde bulunacaklardır.
Petersburg’da münteşir “nim resmi” gazetelerden Novoye
Vremya Eylül tarihli adedinin telgraf kısmında ahval-i
hazıraya aid birkaç mühim telgraf mündericdir. Ezcümle
Budapeşte’den çekilen şu telgraf müslümanlar için
pek şayan-ı ehemmiyettir:
Budapeşte- Meşhur müsteşrik Vamberi Budapesti Hirlaq
gazetesi muharririne şu yolda beyanatta bulunmuştur: Bundan
sonra da İslamiyet’i müdafaa etmek pek fazladır. O ortalıktan
kalkmalı medeniyet nokta-i nazarından İslamiyetin
bekası değersizdir. Zira o medeniyetin düşmanıdır.
Müslüman padişahlığı artık sukūt etmeli zira bunlardan
hiç birinde dahilen padişahlık denilebilecek bir şeyleri
yoktur.
Müslümanlarda hiç tabiat yoktur. Belki bu kelime ne
olduğundan haberleri yok. Bunlar ibadetten başka bir şey
mütehassis değildirler. Türkiye’nin idare-i meşrutasına da
artık ehemmiyet verilemez. Şimdi Türkiye’de ahval eskisinden
daha fenadır. Müslümanları üç yüz milyon rakamıyla
da büyütmek çocukcasına bir lafdır.
Koca müsteşrik Şark’ı ne kadar güzel biliyormuş? Biz
müsteşrik cenablarına te’min ederiz ki bu sözlere bizim müstağriblerimizden
başka ehemmiyet veren bulunmaz. Zaten
müsteşrikin Türkistan’a aid eserindeki yalanlar o zaman
anlaşılamamış ise de şimdi tamamıyla tahakkuk etmiştir.
Ey mutaassıb menfaatperest garazkarlar! Yeni Türkiye’nin
sizin nazarınızda eskisinden daha fena olacağı şübhesizdir
zira eskisi gibi sükutiye vermiyor…
* * *
Yine Novoye Vremya aynı nüshanın baş makalesinde
Türkiye ve İtalya mes’elesinden bahsettiği sırada diyor ki:
Bizim diplomatlarımız uzaktan seyretmeli Trablusgarb’da
ne yarar bunda bizim için bir ziyan yoktur. Bugünler Afrika’da
halifenin son günleridir. Olsun olsun zaten genç
Türklerden bir hayır ümid olunamaz bunlar o eski babalarının
evladlarıdır. Rusya’ya karşı daimi adavet besleyecekleri
şübhesizdir. Abdülhamid siyasetini tamamıyla ta’kīb
ediyorlar.
Hayda[r]abad-Deken Hakimi Nizamülmülk hazretlerinin
henüz kırk beş yaşında olduğu halde irtihal-i dar-ı beka
ettiğini Bombay’da münteşir el-Islah gazetesi yazıyor. Bu
zat-ı muhterem sene hükümdarlık etti. Bütün Hindistan
ülkesinde en mu’teber ve büyük İslam hükümdarı idi.
Her ne kadar İngiltere taht-ı himayesinde olsa bile kendi
ülkesini müstakil bir hükümdar gibi idare ederdi kaffesi
Hadramut Arablarından olmak üzere daimi altmış bin kadar
askeri bulunurdu. Kendisi gayet müslüman ve mahbub-ı
ulema idi.
Haydarabad-ı Deken nizamı devleti gayet mükemmel
olup milyon ahalisi vardır: Takriben on milyon Brahma
müşrik iki milyona karib ehl-i İslam ve mütebakīsi ecnas-ı
muhtelifedir. Makarr-ı saltanatı Haydarabad-ı Deken beldesidir.
Hindistan’da iki Haydarabad vardır. Bu Haydarabad
Deken ülkesinde olduğu için Haydarabad-ı Deken alem gibi
olmuştur. Haydarabad beldesinde yüz bine karib nüfus var
duçar olmuştu şimdi sekenesi altmış bin tahmin olunur.
Ma’lumdur ki bu memleketler ve Hindistan umumiyetle er
geç İngilizlerin malı olacağı muhakkaktır. Fakat bunlar içinde
onların da rehberi ekseriyetle Bengale-i Şarkī Tatarları’dır.
Nizam hazretlerinin dahi kurenası bunlar idi rahmetullahi
aleyh. Kendi daima Mongolluk ile iftihar etmekle beraber
dermiş ki: “Ben Mongol olduğum halde neden bu kadar cebin
oldum?” Bunu da üstadları ulema-i be-namdan Envarullah
Sahib hazretleri Mahbub Ali Han’ın ezkar-ı cemilesi
sırasında ta’dad ederdi.
Mahbub Ali Han cenabları kendi kise-i diyanetperverlerinden
her sene bin adamı Hicaz’a yollardı. Rahmetullahi
aleyhi rahmeten vasiaten.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ekim
Yedinci Cild - Aded:
Ahval-i hazıraya bir nazar demekle yalnız bugünkü hale
nazar ma’nası anlaşılamaz zira hal-i hazır hep maziden tevarüs
edegelmiştir.
Şimdi ortalıkta mevcud mes’ele bundan bir hafta mukaddem
yalnız Trablusgarb mes’elesi gibi iken bugün bunun
kuyruğuna bir de Girid mes’elesi yapıştırılacağı tebeyyün
etmek üzeredir. Daha arkası var ise er geç o da başgöstereceği
muhakkaktır.
Şimdi biz Girid üzerinde çok söz söylemeye lüzum görmüyoruz.
Yalnız şunu ihtar edebilirim ki Girid mes’elesi ancak
Devlet-i Aliyye ile Yunan beyninde bir mes’ele değildir.
O derecede sade-dil olmayalım. Çünkü bundan sene
mukaddem İngiliz diplomatlarından biri demişti ki “Girid
Ceziresi deniz altına gidecek olsa dahi İngiltere Hükumeti
deniz içinde o muhiti şamandıra ile çevirir de yine ortasına
kadda olan İngilizler bu Girid’i pek kolaylık ile Yunanlılara
bağışlayamazlar belki şimdi de muhtemeldir ki İngilizler
bayraklarını bu fırsattan bil-istifade dikmiş bulunurlar.
Hiç şüphe yoktur ki bu da on beş yirmi seneden beri
tedbir olunmuş kurulmuş kararlaştırılmış bir mes’ele idi.
Fakat etraflıca mülahaza olunursa yalnız biraz na be-mevsim
ortaya atıldığı zannolunabilir. İhtimal ki Türkiye’nin ahval-i
hazırası da bunu icab ettirmiştir.
Esas mes’ele şudur ki şimdilik kapı kapatmak olamayacağı
yahud kapatmak için teşebbüs olunsa bile müşkilata
duçar olunacağı dahi kabil-i inkar değildir.
Şimdi bu günden i’tibaren neticeden de bahsetmek boş
bir falcılık olacağı gibi istikbalde alacağı vaz’iyetten bahsetmek
de fazla bir ma’lumat-füruşluk olur. Evet bugün gazeteler
her biri kendi fikrini neşretmekten geri durmuyorlar
hatta Rus hayalperestlerinden bazı şarlatanları Ayasofya
Cami’-i şerifi hilali üzerine salib yerleştirmek için vakit gelmiş
olduğunu dahi söylediler ve yazdılar…
Bu gibi hayaller de her ne kadar hayal ise de büsbütün
nazardan dur tutulamaz fakat biz Rusların bu gibi hayallerine
bir derece kesb-i ünsiyyet etmiş olduğumuz cihetle
bizce bunlar Rusların adi bir teselliyatı olacağı aşikardır.
Zaten Ruslar bu vahimelerine hatıra olmak üzere bu son on
sene zarfında Rusya’nın her vilayetinde müceddeden bina
olunmuş kiliselerde salibin altına bir de hilal vaz’ etmek ve
bu suretle işte salib hilalin üzerine geçti diyerek kendilerini
aldatmakta olduklarına kanaatimiz ber-kemaldir.
Maamafih bu kere İtalyanların ale’l-acele attıkları bir
hatve neticesi olarak yangın tevessü’ edebilir ve bu ihtimal
de baid değildir. Yalnız biz değil; buralarını a’dalarımız dahi
düşünmektedir. Her ne kadar arada sırada gazete sütunlarında
“Artık Trablusgarb istila olundu me’sele hitama erdi.”
gibi teskin-amiz ibareler görülmekte ise de biz onlara şimdilik
bu sözler ancak bizim sade-dil siyasiyyunumuzu ikna’
belki de iğfal niyetiyle yazılmış ve yazılmakta olan desais
nazarıyla bakacağız. Mes’ele henüz bidayetinde bulunuyor.
Bugün yalnız Osmanlıların değil umum ehl-i İslam’ın
gözleri açıktır. Bundan sonra ne olacağına dört göz
Bundan böyle mes’ele günden güne ciddiyet kesbettikce
vehamet ve tehlikesi dahi o nisbette tezahür edecektir. Bugün
Rusya Devleti askerini topladıktan maada mühimmat-ı
harbiyye namıyla yazılmış herkesin has mülkü olan hayvanatı
dahi toplamaya karar vermiştir.
Kafkas dağlarında ve Tiflis vilayetlerinde ta’limat-ı askeriyye
ve manevralar kemal-i germi[y]le devam etmektedir.
Yalnız Rusya değil Balkan hükumetleri ve düvel-i muazzama
dahi gayet gizli olmak suretiyle tedarikat-ı harbiyyede
devam etmekteler iken bunları ne kadar ketm etseler bile;
asarı meydandadır. Bugün Avrupa medeniyeti devletler
beyninde sulh-ı müsellahı te’min etmekte ise de Şark’da
gözetmekte oldukları menafi’leri neticesi olarak yine bir gün
gelecektir ki:
Yalnız muharebe-i iktisadiyye değil top tüfenk ve mitralyözler
de tükendikten sonra kılıç hançere varınca isti’mal
ederek Seylü’l-arim yerinde kan deryaları akıtmak suretiyle
vahşetlere meydan açacaklardır.
Bugün Avrupalılar medeniyet ve insaniyet perdesi altında
de yarın kendilerine yutturamayacaklardır. Zaten Avrupa’nın
her tarafında fitneler tevali etmekte bu sene Rusya’nın
vilayetinde kaht-ı külli olduğu gibi ticareti de sektedar
olmuştur. Neticede ıztırar-ı umumi hüküm-ferma olacaktır.
Biz şimdi yalnız ahval-i hazırayı etraflıca mütalaa ederek
kemal-i basiretle mülahaza edip de kendi vazifemizi ve ne
yapabileceğimizi nazar-ı i’tibara alacak olursak bize ve umumen
Osmanlılara iki nevi’ vazife terettüb eder:
Biri şimdiki halde mes’ele tevessü’ etmeyip yalnız İtalya
netle mukavemet ederek hukūk-ı Osmaniyyenin tamamıyla
muhafazasına gayret ve İtalya tarafından teklif olunacak
şeraitten hiç birini kabul etmeyip sebat ve İtalyanlar ile muamelatı
tamamıyla kat’ ederek İtalya müessesatını ve tekmil
suretle aylar seneler geçsin sabır ve tahammül ederiz yalnız
Diğeri ise: Mes’ele bilahare Balkanlara da sirayet eder
de etrafımızda bulunan kendi finolarımız av’aveye başlayacak
olursa artık hiç vakit kaçırmayıp bir tarafdan millet
silaha sarılmalı diğer tarafdan da ulemamız kemal-i ciddiyet
ve her Osmanlı vatan uğurunda varını feda etmeli.
Artık iş oraya vardığı gibi oğul kız peder valide düşüncelerine
de meydan kalmaz herkes dinim ve diyanetim der
yürür. Malını canını her şeysini feda eder. O zaman bizim
ehl-i imanın kaffesi
her tarafa hücum
eder vazifesini ifa eder.
O zaman Avrupalıların da başlarına kıyametler kopar; o
zaman umum ehl-i İslam bi-hakkın ber-hayat olduklarını
yalnız din-i mübin-i İslam’ın ulviyetine i’timad ile sabır ve
tahammül ettiklerini tamamıyla göstereceklerdir.
Ve mina’l-lahi’t-tevfik
Zübdetü’l-hakaik ’dan naklettiğimiz yukarıki parçanın birinci
cümlesi olan “vücud birdir” cümlesi hakkında bir iki
söz söyleyelim. Herkesin ma’lumudur ki mefhum-ı vahid
müşterek olması i’tibariyle mefhum-ı vücudun tasavvuru
gibi değil bedihidir. Zira herkes hatta kesb şanından olmayan
çocuklarla deliler bile kendi varlıklarını ve onun zımnında
eşya-yı sairenin varlığını bilirler.
bir cüz’ü demek olan vücud-ı mutlakın da bedihiyyü’t-tasavvur
olması lazım gelir. Eğer mefhum-ı vücudun tasavvuru
kesbi olaydı behemehal bir delile ihtiyac messeder o
delilin de kesbi olmaması zaruri olur idi. Çünkü kesbi olması
farzedilecek olursa delilin kendisi de muhtac-ı isbat
olur bu da teselsülü intac eder. Teselsül ise batıldır şu halde
bedihiyyü’t-tasavvur olan bir delilde tevakkuf zaruridir.
Lakin tevakkuf edilecek o delilin kendisi de mefhum-ı vücud
dahilinde olmak lazım geleceğinden aynıyla medlul yani
vücud olmuş olur. Mefhum-ı vücudun delil ile isbatı
mümkün olmadığı şu mukaddimeden anlaşılır.
Mefhum-ı vücud zihinde hasıl olan mefhumatın kaffesinden
mukaddemdir. Zira o mefhum tahakkuk etmeden
mefhumat-ı sairenin tahakkukuna imkan-ı akli yoktur şu
hale nazaran mefhum-ı külli-i vücud diğer mefhumat-ı
külliyyenin e’ammı demek olur. Külliyet tezayüd ettikce besatat
da o nisbette tezayüd eder; tezayüd ede ede artık hiç
ta’rif edilemeyecek dereceye gelir. Mefhum-ı vücud kaffe-i
külliyyatı muhit bir külli-i basit olduğundan ta’rifi mümkün
değildir.
Vücudun ta’rifine kıyam edenlerin nefislerinde gördükleri
cür’et mefhum-ı vücudun bedahetiyle o bedahet hakkındaki
cezmlerinin kuvvetinden ileri gelir. Halbuki insan
vücudun ta’rifine yeltenince ıktihamı gayr-ı kabil bir müşkilin
karşısında kalır.
Fransızca bir eserde ta’rif-i vücud hakkında şu sözleri
görmüş idim: “Vücudun ne olduğunu sual eden bir adama:
Sen var mısın yok musun? Diye sormalı varım diyecek
olursa varım dediğin zaman bu sözünle ne demek istediğini
bilir misin diye tekrar sual etmeli eğer kendisinden cevab-ı
tasdik alınır ise demek ki sen vücudun ne olduğunu biliyorsun
şu halde bildiğin bir şeyi niçin soruyorsun demeli. Hakīkaten
bu söz pek doğru pek müskit bir cevaptır. Lakin insan
“bi-vechin ma” olup vücudun künhü i’tibariyla değildir.
Künh-i vücudu Allah’dan başka kimse bilmez. Zat-ı vücuda
kadar gitmeye ne hacet? Mevcudda bile bu işkal bakīdir.
Mesela altının evsaf ve a’razı onun maadin-i saireden temyizini
Fakat bir sail altının künhünü nazar-ı i’tibara alıp da: Bu
evsaf ve a’raz ile maadin-i saireden temeyyüz ve hüviyet-i
zatiyyesiyle taayyün eden altının kendisi nedir? Diye sual
edecek olursa onun bu sualine kolay kolay cevap verilemez.
Bunun cevabı “Altın altındır” sözünden ibaret kalır; fakat bu
söz saili iskat için cevab-ı kafi olamaz. Vakıa bir şeyin hakīkati
o şeyin aynı olması i’tibariyle o şeyi bilmek onun hakīkatini
bilmek demektir. Çünkü bir şeyin hakīkati “ma bihi’şşey’ü
hüve hüve” diye ta’rif olunuyor.
Fakat mebhas-ı vücudda asıl mes’ele bu ta’rifdeki “hüve”lerin
dan iğmaz-ı ayn edilip de ta’rifdeki “hüveler” hüve hüvesine;
aynı aynına kabul edilirse hakayık-ı eşyanın bilinmesi
emrindeki işkal asla mündefi’ ve o şeyin bilinmesiyle onun
hakīkati bilinmiş olmaz.
Bir şeyin hakīkati o şeyin kendisi kendisi de o şeyin hakīkatidir
demek o şey o şeydir demenin aynı olup hiçbir
ma’na-yı zaid ifade etmez ve “şey” kendi nefsiyle ta’rif edilmiş
olur. Fakat bu kuyud sırf mebhas-ı vücuda nazarandır.
Hatta ehl-i hakkın “hakaikü’l-eşya’i sabitetün” sözü bu fikrimizi
müeyyiddir. Onlar bu sözle el-eşya’ü sabitetün ma’nasını
murad ederler. Bunu sofistaiyyeden başka kimse inkar
edemez ancak o hakaik-ı sabitenin künhüne luhuk-ı ilme
gelince orada çok kimseler sofistai olur. Bu ileride bu
bahsin tafsiline girişileceğinden burada bundan ziyade söylemeyeceğiz.
Mefhum-ı vücud hakkında bahs-i sabıkı ikmal edelim.
Kendisine sen var mısın yok musun diye sorulan yukarıki
adam mugalata vadisine sapıp da ben vücud ne demek
olduğunu bilmiyorum mevcud muyum ma’dum muyum
onu da bilmiyorum. Diyecek olursa o adam bu inkarı yahud
şekk ü tereddüdile beraber hem kendi vücudunu hem
de onun zımnında ale’l-ıtlak vücudu bildiğini i’tiraf etmiş
olur.
Zira görülüyor ki mütekellim evvela kendisince bir emr-i
müsbet demek olması zaruri olan kendi vücudundan onun
zımnında da vücudat-ı saireden haber veriyor. Kailin tereddüdüne
gelince onun bu tereddüdü hakīkat-i zatiyyesinin
sübutuna değil o hakīkatin üzerine terettüb ettireceği hükme
aiddir kail vereceği hükümde istediği kadar tereddüd etsin
hatta isterse bir hükm-i menfi bile versin hiç te’siri yoktur.
Çünkü kendisinden sadır olan “ben” lafzı onu ilzam etmek
daha kavidir.
O elde edildikten sonra ötesi kolaylaşır. Madem ki ben
lafzının kaili o lafzı telaffuz ve bu telaffuzuyla onun medlulüne
bi-vechin ma şuurunu i’tiraf ediyor. Onun üzerine terettüb
ettireceği hüküm ister müsbet ister menfi olsun te’sirde
müsavidir. Fakat bu kayd yalnız vücud bahsine münhasırdır.
Mebahis-i sairede mes’elenin şekli değişir. Zira vücud
bahsinde bize lazım olan yalnız ben lafzına muzaf bir
hükmün vücudu olup o hükmün zatındaki nefy ve isbat değildir.
Hüküm menfi de olsa onu iliştirecek müsbet bir yer
aranılan bir emr-i vücudi idi. “Ben” lafzı onu te’min ediyor.
Onun üzerine terettüb ettirilecek hüküm müsbet ise matlub
sabit olur. Menfi ise safsatadır çünkü nefy isbata takaddüm
edemez. Vücud bilinmeyince adem bilinemez vücud hakkında
bir hükm-i menfi verebilmek için o hükmü vermeden
evvel behemehal vücudu bilmek vücudun sübutuna kail
olmak lazım gelir.
Kail mevcud muyum ma’dum muyum onu da bilmem
diye şek vadisine sapacak olursa bu sözü bütün bütün merduddur.
Çünkü onun bu sözü zihninde vücud ve adem gibi
sabit olan bu iki mefhum-ı mütegayirden elbette vücudun
sübutu ademin sübutundan mukaddemdir. Vücud üzerine
terettüb ettireceği iki hükümden birini ihtiyarda tevakkufu
onun zihninde sübut-ı vücuda mani’ değildir.
Yukarıda dediğimiz gibi hatta ben mevzuunun üzerine
bir hükm-i menfi bile terettüb ettirmiş olsa bu hükm-i menfi
bir hükm-i müsbet kadar haiz-i kuvvettir.
daki vahdeti tarumar ederek ümmeti sair milletlerde olduğu
gibi din ile dünyayı din ile dünya adamlarını birbirinden
ayırmak girivesine düşüren birtakım hadiselerin zuhurundan
sonra bu iki fırkanın her biri diğerine karşı yan bakmaya
bütün kabahati mes’uliyeti onun üstüne atmaya kalkıştı.
Öyle ümid edilir ki yıkılmış olan bünyan-ı mecd ü şevketimizi
yeniden yükseltmek için fezail-i İslamiyyenin lüzumundaki
kat’iyyeti duymuş olmak hususunda nesl-i hazır bütün
ensal-i maziyeye tefevvuk edeceği gibi halkı bulunduğumuz
zamana göre irşad etmekteki kusurlarından dolayı ulemamıza
en şiddetli muahazeler yağdıracak olan nesil de yine
odur.
Evet milletin ma’neviyatı üzerine çöken bütün cem’iyeti
karşı büsbütün duygusuz bir hale getiren fesad-ı ahlak yaralarını
kapatmak için sinelerde kemalat-ı İslamiyyenin o hayat
verici nefahatına bir büyük iştiyak olduğunu görüyoruz.
Ancak bu his henüz şerait-ı zaruriyyesini istikmal etmemiştir
dememize muhterem kari’lerimizin müsaade buyurmalarını
niyaz ederiz.
Halkımızı öyle görüyorum ki bu emeli tahakkuk ettirecek
yahud tahakkuku mümkün bir hale getirecek esbabın
hiç birine iltifat etmeksizin erike-i istirahatlerine kurulmuşlar
da fezail-i İslamiyyenin gökten yağmur şeklinde inerek uzaktakilerini
yakındakilerini sirab-ı hayat etmesini istiyorlar!
Daha doğrusu halkımızı öyle görüyorum ki o fezail sınıflarına
mahsus bir libas iktisa eden yahud muayyen bazı kitapları
okuyan zevattan başkası vasıtasıyla elde edilemez i’tikadını
besliyorlar.
Hayır hayır böyle bir zanda bulunacak olursak aklımızın
hukūkunu ibtal etmiş olduktan başka evine kapanıp da
bütün hacat-ı maişetinin hazine-i gaybdan gelmesini bekleyen
miskinler derekesine ineriz. Öyle değil badiye haricine
çıkmayan A’rabinin az zaman içinde anlamakta güçlük çekmediği
fezail-i İslamiyye ümmetin münevverü’l-fikr gençleri
ya dalle yahud temhide muhtac değildir. Onlar ihatası kolay
tarzı [silik] gayeti vazıh öyle birtakım kaidelerdir ki insan
bulamayacağımız kadar büyük– bir itminan ile kabul eder.
Eğer insan hakayık-ı kainata vakıf olur da vicdanı
üzerinde hakim olarak ona evvelki heyecan ve huruşundan
sonra bu kadar esaslı bir sükun te’min eden itmi’nanın
sırrını anlamak isterse evvela esrar-ı hilkati saniyen tekalif-i
hayatı salisen bütün şu kainata hakim olan kavanin-i fıtratı
rabian beşerin kasri bir hareketle koşup gittiği gayeti tedkīk
eylemesi icab eder. O zaman görür ki Müslümanlık’daki
esaslar ihatası bu kadar kolay bu kadar seri’ olmasıyla
beraber insanı maddi ma’nevi fani bakī elhasıl bütün
ma’nasıyla saadete isal edecek yegane tariktır; evet yegane
şah-rah-ı nur-a-nurdur ki beşer kendisine rağmen onu
teharri fıtratında olduğu gibi bugün bütün hükema-yı alem
o tarik-ı hikmeti kendilerinden uzakta görüyorlar da vusul
Pek a’la! Müslümanlığın esaslarını ihata bu kadar kolay
kavaidi bu kadar sağlam iken nasıl oluyor da o esasları gaib
ettiğimizden dolayı müteessir görünüyoruz; nasıl oluyor da
bize ahkam-ı dini izah edemiyorlar diye şundan bundan
şikayet ediyoruz? Halbuki o esaslar Kur’an- ı Kerim ’de hadis-i
Peygamberi’de daha sonra selef-i salihin asarında en
sarih ibarelerle en rakīk işaretlerle temhid edilmiştir. Müslümanlar
zanneder mi ki Cenab-ı Hak Kur’an ’ı ancak bir sınıf-ı
mahsus tarafından anlaşılsın; yahud ma’nası hiç düşünülmemek
şartıyla ya ölülerin başı ucunda yahud sokak ortalarında
okunsun; yahud şenlikli gecelerde nargile gürültüleri
tütün dumanları arasında yüksek sesle terennüm edilsin
diye göndermiştir? Müslümanlar zannederler mi ki aleyhi’s-salatü
vesselam efendimizin ehadis-i kerimesi yalnız birtakım
hacatın te’mini yahud kazaların def’i yahud bereket
celbi için tilavet olunmak icab edip başka bir hayra yaramasın?
Müslümanlar artık anlamalıdırlar ki bunların kaffesi
Müslümanlığa münafidir; hem de Cenab-ı Hakk’ın ıkabını
müstelzimdir.
Kur’an ki her ayet-i bülendi bir mecmua-i hikmettir;
ehadis-i Nebevi ki kavanin-i ictimaiyyenin ruhudur; Cenab-ı
Hakk bunların sahaif-i evrak üzerine yazılıp bütün tabakat-ı
ümmet arasında neşrolunmasını ancak ahkam-ı celilesi
teemmül edilmek evamiri nevahisi düstur-ı hareket ittihaz
olunmak için emir buyurmuştur. Çünkü fani bakī her iki
saadetin medarı her iki hayatın istinadgahı budur. Tarih-i
müslimin bizim için bu babda en büyük bir hüccettir. Pek
a’la! İşte kemalat-ı İslamiyyeye ne derecelerde muhtac
olduğumuzu anladık. Lakin ne için her birimiz istitaati
nisbetinde o kemalatı ihraza çalışmıyor?
Heva-yı nesimi kesafetinin irtifa’la tenakus ettiğini ilk
defa beyan eden yine el-Hazin’dir.
El-Hazin diyor ki: Mailen heva-yı nesimiye dahil olan
şuaat-ı ziyaiyye mahaddebiyyeti arza müteveccih olmak
üzere bir mahrek-i münhani ta’kīb eder. Şu halde gözümüze
vasıl olan şuaat istikametince bu kevkebe baktığımız vakit;
onu şuaatın gözümüze çarptığı mahalde mahrek-i muhaddebe
mümas olan hat istikametinde rü’yet edeceğimizden;
semtü’r-re’se daha karib görürüz. Halbuki kevkebin mevkii
hakīkat-i halde o derece mürtefi’ değildir.
lu’dan evvel veya gurubdan sonra; yine birer hayalleri müşahede
edilir ki bu keyfiyeti de ilk defa el-Hazin izaha muvaffak
olmuştur.
Bu büyük hikmet-şinas diyor ki: Vasıtanın kesafeti ne
kadar çok olursa hutut-ı şuaiyyenin inhirafı da o nisbette
ziyade olur. Huzemat-ı ziyaiyyenin ta’kīb ettiği istikamet yalnız
kat’ edilen vasıtanın kesafetine tabi’ olub tesadüfi olarak
bulunacak buharatın hiçbir te’siri yoktur.
Şems ve kamer ufukta bulundukları vakit kutr-ı şakūlileri
daha büyük görülür. El-Hazin bu hadiseyi de inkisar-ı nesimiye
atfeylemiştir. Kevakib-i sabite ziyalarında müşahede
olunan berik ve lemeanı ise inkisarın tahavvülatıyla izah eylemektedir.
Aynı ahval tahtında; kevakibin cesametlerince müşahede
olunan fart-ı zahiriye gelince; el-Hazin bu keyfiyeti de –
ara yerde bazı ecsam-ı arziyye girmesi sebebiyle– o yolda
tahayyül ettiğimize hamlediyor.
binaenaleyh gece müddetinin tenakus etmesi icab edeceği
hakīkati yine el-Hazin’in cümle-i beyanatındandır.
Heva-yı nesiminin in’ikası bahsinde ise fecr ve şafak hadiselerini
pek güzel izaha muvaffak olmuştur. Bugün biz de
hadisat-ı mezkureyi aynı suretle izah ediyoruz.
El-Hazin cidden hayret-bahş bir deha ile bu prensiplerden
bil-istifade heva-yı muhiti irtifaının takriben yüz kilometreye
baliğ olduğunu hesab eylemiştir!.. Bu büyük ve
fenni neticeleri kilise erbabının sefilane felsefeleri fevka’l-akl
mu’cizeleri ile kıyas etmeye bil[me]m cesaret-yab olabilir
miyiz?
El-Hazin’in keşfiyat ve izahatı bugün de ilk defa olarak
fen akademisine arz ve tevdi’ edilmiş olsa fevkalade hayret
ve takdirle istima’ edileceğine şübhe yoktur.
Kitabü’l-Müvazeneti’l-Akliyye ünvanlı eser-i muazzamın
müellifi dahi el-Hazin olduğu iddia ediliyor. Bu kitap Tauris
Rusya Konsolosu Mösyö Kanihoff tarafından Livre de la
Balancedu namı altında Fransızca’ya tercüme edilmiştir.
Şayed iddia edildiği vechile eser-i mezkur el-Hazin tarafından
yazılmış ise müellifinin kudret-i ilmiyyesi için başka
delil ve vesaik aramaya lüzum yoktur.
Tazyik-ı nesimi ile kesafet-i hevaiyye arasındaki münasebet
bu kitabda gayet açık bir ifade ile tasrih edilmiştir.
Şu halde tazyik-ı nesimi keyfiyeti Toriçilli’den hayli müddet
evvel İslamlar tarafından keşfedilmiş demektir.
El-Hazin bir cisim vezninin vasıta-i muhitıyye kesafetiyle
tahavvül ettiğini izah ederken diyor ki: Vasıta-i muhitıyye ne
kadar çok kesif olursa cismin vezninden gaib edeceği mikdar
da o kadar ziyade olur. Su derununa mağtus ecsama
suyun icra edeceği tazyik nazar-ı i’tibara alınırsa sefain misilli
ecsam-ı sabiha mes’elesi kolayca halledilebilir.
El-Hazin’in merkez-i siklet nazariyesine dahi vukūf-ı
tammı olduğu asarının mütalaasından müsteban oluyor.
Hatta nazariye-i mezkureyi terazi ve mikyas-ı kuvvetlere
tatbik ederek; bunların; sükunet veya hareket halinde bulunduklarına
göre; merkez-i sikletleri ile merkez-i ta’likleri
arasındaki münasebatı ta’yine bile muvaffak olmuştur. Alem-i
daha ileri giderek cazibe-i arzın bir kuvvet olduğunu kabul
ve mesafe ile tahavvül ettiğini beyan eylemektedir.
Tahavvül-i mezkurun mesafe murabbaıyla mütenasib
olduğu keyfiyeti el-Hazin’in nazar-ı dikkatinden kaçmıştır.
O cazibeyi sırf arza mahsus bir kuvvet gibi telakkī eyliyordu.
Cazibenin bir kuvvet-i umumiyye olduğunu keşfetmek
şerefi İngiltere hükema-yı meşhuresinden Newton’a nasib
olmuştur. El-Hazin serbest bırakılan cisimlerin müddet-i sukūtlarını
ve esna-yı sukūttaki sür’atleriyle kat’ etttikleri mesafeler
arasındaki münasebatı pek güzel anlamıştı.
Asar-ı şi’riyye[şiriyye?] kanunları hakkındaki mütalaatı
vazıh ve hakīkate mutabıktır. El-Hazin bu keşfiyyat-ı muazzamasını
mel Mikyas-ı Mayiat ile tetvic eylemiştir.
Şuaat-ı ziyaiyyenin heva-yı nesimi dahilinde bir mah rek-i
münhani resmi suretiyle intişar ettiğini keşfederek a lem-i
fenne hidemat-ı mühimme ifa etmiş olan bu büyük
zatın nam-ı zi-ihtiramını kemal-i tekrim ile yad etmek vezaif-i
kadr-şinasidendir.
Her ne kadar arada yedi asırdan ziyade bir müddet
güzeran etmiş ise de asr-ı hazır fizyolojistleri yine kendilerine
el-Hazin’in birer şakirdi nazarıyla bakabilirler. Filhakīka; elHazin
kendilerinden pek çok zaman evvel eşkal-i hayvaniyyenin
tahavvül ve tekamül-i tedricisi mesleğini kabul ve
bütün gayretiyle bu hakīkati müdafaa eylemişti.
rağmen “mikyas-ı harare”yi ihtira’ edememiş oldukları
zannolunmaktadır.
Maamafih suhunetin takdirine bir ehemmiyet-i mahsusa
atfettikleri cihetle şiddet-i harareti ta’yin için “areometre”den
Hikmet-şinasan-ı İslamiyye kesafet-i mayiatın derece-i
suhunetle mütehavvil olduğunu keşfeylemişlerdi. Fakat te’sir-i
hararetle hacmen olan tahavvülata dair bir şey söylememişlerdir.
Zamanın takdiri için sarfettikleri mesainin semeratını
bil-fi’l iktitaf eylemişlerdir. Su saatlerinin Clejsydre envaı
silat-ı mühimme vermiştir.
Zamanın takdiri ve kronometri usulünde ilk büyük hatveyi
atmaya muvaffak olan zat hey’et-şinas-ı şehir “İbni
Yunus”dur. Fi’l-hakīka rakkasın saatlere tatbikini en evvel
düşünen ve bil-fi’l tatbik eden İbni Yunus olduğu muhakkaktır.
Meşhur La Plas Meslek-i Alem Lj teme du monde nam
eserinde mahrek-i arz-ı tebaüd ani’l-merkezisinin tenakusu
keyfiyetini isbat etmek için İbni Yunus ve et-Tebani gibi
hey’et-şinasan-ı İslamiyyenin rasadatından istifade eylemiştir.
La Plas diyor ki: “Daire-i hüsufun meyli hakkında İbni
Yunus’un rasadat ve hesabatı; inkisar ve ihtilaf-ı manzar
tashih edildikten sonra; bin sene için nazariyeden istihrac
olunan netayice son derece yakīndır. Müşteri ile Zuhal’in
cesametce farklı olduklarına dair istihsal ettiği netayic-i rasadiyye
Evvelce de zikredildiği vechile erkam ve hesabat-ı riyaziyye
kalade hüsn-i kabule mazhar olmuştu. Bu tarihden i’tibaren
Roma erkamı i’tibardan sakıt olarak yerine erkam-ı Arabiyye
kaim oldu.
Zannolunduğuna göre erkam-ı Arabiyyeyi Avrupalılara
tanıttıran zat Endülüs’de ikmal-i tahsil ettikten sonra “Syilvestre”
namıyla Papalığa kadar irtika etmiş olan meşhur
“Jerber”dir.
Felsefe ve fünun-ı İslamiyye Avrupa’da Roma mesleğiyle
hayli çarpıştıktan ve Papa Üçüncü İnnosan İnnoceent’in
me’yusane mukavemetlerine ma’ruz kaldıktan sonra nihayet
galebe-i kamileye mazhar olabildi. İşte bu galebe sayesindedir
ki Avrupa medeniyet-i hazırasının esasları kuruldu.
Bu tarihden i’tibaren Avrupa mektep ve darülfünunlarında
ta’lim ve tedris edilmeye başlandı. Endülüs medeniyet-i İslamiyyesini
tasvir eden ve Draper gibi müdekkık bir alimin
kaleminden dökülen şu satırlar bizi saatlerce vakfe-gir-i tefekkür
etmelidir. İslamiyeti mani’-i terakkī ve muharrib-i fen
olmak ve medeniyetle kabil-i te’lif bulunmamakla ithama
kalkışan kuteh-nazarana karşı Draper’in tafsilat-ı anifesini
tekrar okur ve kendilerini insafa da’vet ederiz.
Dördüncü asr-ı hicriyi daha evvel Endülüs’de perverişyab-ı
kemal olan ulvi nasiyeler arasında bilhassa fünun ile
* * *
Japonya’da münteşir ve Asya Gıkay Cem’iyyeti’nin naşir-i
efkarı olan “Daito-Maşrık-ı A’zam” mecmuasının son gelen
nüshasından aynen:
Ah o Ertuğrul ki bugüne kadar milletimiz onu unutamıyor.
Bundan yirmi iki sene mukaddem –sultanların hedişeklinde
yazılmıştır.
yesini impartorumuza takdim için gelmiştin. Siz ecnebiler
gibi tantana ile değil sade fakat kudsi fakat samimi bir emel
bize bildirdiniz ki bu tamam bizim ruh-ı millimizi okşuyordu.
Osman Paşa ve arkadaşları Asya’nın İslam kahramanları
vatanımızda bulundukları zaman imparatorumuzun
hüsn-i kabul ve teveccühünden ne kadar memnun oldularsa
ahalimizin meserret ve muhabbetle edilen alkışlarından
da aynı vechile müteessir ve memnun idiler.
O kahramanlarınla seni altın boynuzdan gönderen kardeşlerin;
vatandaşların senin ne kadar mesrur ve ne büyük
haberlerle avdetini beklemekte idi. Lakin tali’in seni bir daha
onlara görünmeyecek bir perde ile kapadı. Yalnız: Sizin
muhafaza-i can uğrundaki gayretiniz vatandaşlarınızı ağlattı.
Osman Paşa ve arkadaşlarının böyle mahvolması garbın
şark-ı müntehasında bulunan siz Türkleri ne kadar müteessif
etti ise bizi de bugüne kadar ağlatmaktadır. Ertuğrul’un
garkolduğu mahal onun için mevki’-i kaza ise de
mezkur yer bugünkü Japon İmparatorluğu’nun mehd-i zuhurudur.
Japonya Osman Paşa’yı mehdine defnetti ki orası
Japonların ölmemek ve ihtiyarlamamak fıtrat-ı fevkaladesinde
yaratıldığı i’tikadını anlamak üzere gelen Çin sefirlerinden
birinin cedd-i emcedimizden ölmemek ilacının ne olduğunu
sorduğu mahaldir. Osman Paşa evet garkoldu. Fakat
yaşıyor. Beka ilacının sorulduğu yerde yaşıyor. Osman
Paşa’nın bütün muhiti görebilen bir mahalde rekzedilen
abidesi bekayı istikbali emrediyor ve diyor ki: Türkler Japonlar
yaklaşınız. Ben ebedi bir vasıtayım.
Her ne kadar Ertuğrul’daki kahramanlar böyle bir hal-i
esef-nake duçar oldularsa da onlar hürmetine dikilen abide
birincisi olduğuna delil olacaktır.
Ertuğrul battığı zaman etrafındaki ahali cesurane sulara
atılarak yardım etmişler ve ellerinden gelen her türlü muaveneti
etmişlerdir. Sonradan mahall-i mezkurdaki adaya
cesim bir heykel rekzetmişlerdir. Mahall-i garka imparatorun
rukubuna mahsus olan “Yay Yama” vapuru gönderilmiş ve
Funku Heniyei sefain-i harbiyyesi de mezkur mahalle giderek
asakir-i Osmaniyyeye muavenetlerde bulunmuşlardır.
Lakin sizin kederiniz böyle harb gemileri ile silinecek kadar
değildir.
Cami’-i kebiriniz Ayasofya’nın cesim temel taşları o
azametli binayı tutuyorsa da bugün hiç kimse o temel taşlarını
görmeye heves etmeyip cümlesi binanın cesameti azameti
ve mehabetiyle hayran oluyor. İşte bunun gibi o kahramanlar
da Kişyonada Denizi’nin dibinde bulunmakta ve
bunlar iki aile-i imparatoriyi ve iki milleti birbirine takribe
vesile olacak ve istikbalde o cesim binanın temelleri vaz’iyetini
alarak iki milletin ittifakı için cesim bir bina vücuda getirecektir.
Ah sevgililer sizin kurduğunuz temelin tarsini için Asya
G ık ay Cem’iyetimiz ictihad etmektedir. Ve elinden gelirse
servetini saadetini bu iki milletin yekdiğerine tekarrübü yolunda
sarfedecek ve kahraman şehid Japonyalı “Yamanaka
Sukanoske” gibi hilal ile birleşmeye ona muhabbete hilalin
nurundan istifade etmeye ve onu güneşle tenvire çalışacaktır.
Ertuğrul’un battığı yerin civar sekenesi her on senede
bir büyük matem icra ederek sevgili dostlarının orada
kurban olanlarını der-hatır etmekte ve Garb’ın ca’li muhabbetinden
binlerce defa halisane hilalin saadetine şehidlerinin
Bu nüshamızda biz mezkur meşhedin etrafı haritasını ve
orada muavenette bulunan mezkur üç geminin resimlerini
ve seyyahların tarik-ı seyahatini gösteren haritayı ilave
tarzında neşrederek memalik-i Osmaniyye ve Japonya’daki
hem-efkarımızın mütalaasına arzederiz. Ah Ertuğrul seni
takdis ederiz.
* * *
Japonya İmparatorluğu ile Türkiye İmparatorluğu beyninde
şimdiye kadar bir münasebet mevcud olmadığını nazar-ı
dikkate alan Japonya imparatoru hazretleri[ne] memleketimizle
muhabbet-i mütekabile esasına müstenid bir
münasebet husule getirmek maksadıyla Bahriye mirlivalarından
Osman Paşa’yı sefir-i murahhası olarak Ertuğrul sefinesiyle
üçüncü senesinin Haziran’ında yani sene-i miladiyyesi
Haziran’ında Yokohama’ya muvasalat eylemiş ve
Haziran’da Osman Paşa hamil olduğu mektup ve madalyayı
Japonya imparatoru hazretlerine takdim etmek üzere
saray-ı imparatoriye gelmiş ve fevkalade samimi ve teveccühkarane
kabul edilmiş idi imparatorumuz Osman Paşa’ya
bir madalya vermiş idi.
Bütün vezaifini ikmal etmiş olan sefir-i murahhas
Eylül’de aynı vapurla Kobe’ye müteveccihen hareket eylemiştir.
Eylül’de Valo Ayama Vilayeti kurbunda Kıyu Mana
Oraya Denizi’nden geçerken akşam saat dörtten sonra
tesadüfen şiddetli bir fırtına zuhur eylemiştir. Bu civarda
deniz fevkalade tehlikeli olduğu gibi gayet kesif bir sis yeni
detine mebni vapurun makinesi kuvvetini gaib etmiş ve sefine
mürettebatının her türlü çarelere tevessül etmelerine
rağmen sefine bir kayaya çarparak batmıştır. Sefir-i murahhas
mürettebat kamilen gark olarak yalnız kişi kurtulabilmiştir.
Ah ne kadar şayan-ı teessüf bir hadise.
Mahall-i gark Higashimuro kazasına tabi’ Kasinozaki
Burnu civarında olup mezkur burunda bir fener mevcuddur.
O vahşi gecede fener me’murları dalgaların dehşetli
gürültülerinden böyle bir felaketin vukūunu anlayamamışlar
ve ancak ansızın yalın ayak baştan aşağı ıslanmış birkaç
kişinin müşahedesi üzerine bir kaza vukūu anlaşılarak hemen
kazazedeganı toplamaya şitab etmişler idi. Maatteessüf
lisan anlaşılamadığından evvelemirde bunların kim oldukları
anlaşılamamış idi. Mühendis Lumi ile[?] Takizava Masakiyo
ve fener müstahdemini tahlis-i can için çabalayan bu
kazazedeleri fener dahiline alarak elbise ve mualece vermişlerdir.
Biraz sonra bunların kaffesinin Osmanlı oldukları anlaşılmıştır.
Ertesi günü ale’s-sabah felaketi haber alan Ovoşima
Belediye Reisi Ravodeki Şibo ve Fasino Belediye Reisi
Mösyö Sapto Hanyemun ve Stuya Adliye Reisi Mesilan
Takimeto Hanyemon mahall-i hadiseye gelerek pek çok
muavenetlerde bulunmuşlar ve Kobayaşi Seyiço Polis Müdiri
Mösyö Şimizohi Roci ve müdir muavini ve sair me’murin
mahall-i mezkurda toplanarak kazazedegan hakkında
ve gerek etıbba ve gerek bütün köylüler tarafından
sıhhatlerine son derecede ihtimamatta bulunulmuştur.
Ve der-akab muvahhiş dalga üzerindeki cesedleri toplamak
üzere on kadar kayık çıkarılmış ve her ne kadar taharriyata
birkaç gün tekrar devam edilmiş ise de Osman Paşa’nın
cesedi bulunamamış ve dalgıçlar vasıtasıyla tahte’lbahr
mıştır.
Vak’a mahall-i vukū’dan kırk re’y safa bu’dunda bulunan
Vakayama Mutasarrıflığı’na ihbar edilmiş ise de o zaman
telgraf ve sair vesait-ı muhabere mevcud olmadığından
mutasarrıflık ancak ayın ’inde haberdar olabilmiştir.
Mutasarrıflık katibi Mösyö Akiyama Cokey hemen mahall-i
vak’aya azimet etmiştir. Kaşiyo Belediye Reisi Mösyö Akaki
Ebiyo Haşyo kazası hastalar için gayr-i müsaid olduğu ve
ba-husus burada hüküm-ferma olan illet-i müstevliye henüz
mündefi’ olmadığı cihetle kazazedelerin bu mahalde kalması
muzır olabileceği ve mecruhlardan biri illet-i müstevliye ile
musab olursa kurtulamayacağından korkulacağı mülahazasına
mebni hastaların başka münasib bir mahalle nakli hususu
dermiyan edilmekle mecruhin vapur ile Avonişima
Ora’ya nakledilerek hastahane ittihaz edilen bir Budist ma’bedine
yerleştirilmişlerdir.
Eylül’ün on sekizinde felaketi haber alan bahriye
nazırı kable’z-zuhr saat yedide Yaba Yama Sefine-i harbiyyesini
göndermiştir. Ve mezkur sefine-i harbiyye imparator
hazretlerinin emr-i mahsusuyla merasim-i tedfiniyyede haz ı r
bulunmak üzre i’zam edilen sefine kumandanı Mösyö Mivara
Yasava ve Bahriye Tabibi Mösyö Kakami Yetsio Katari’yi
hamil olduğu halde Eylül’de Oşima’ya muvasalat
etmişlerdir. Mösyö Akiyama Cokey ve maiyyeti de merasim-i
tedfiniyyede haz ı r bulunmuşlardır. kişiden ibaret
olup toplanan cesedler fenerin garb-ı cenubisinde kabristan
sına Osman Paşa namına bir abide rekzedilmiş ve diğer kabirler
bunun bireri takriben üç buçuk kilo metredir.
Etrafında sıralar teşekkül edecek surette tertib edilmiştir.
Bütün bu zevat hasteganı da ziyaretle kendilerine tesellide
bulunmuşlardır. Bunu müteakıb mezkur sefine-i harbiyye ile
o zaman tesadüfen mahall-i mezkurda bulunan Volf namındaki
bir Alman sefinesi bunları hamilen Kobe’ye hareket
etmişlerdir.
dilerine bazı hedaya vermek üzere teşrifat me’murlarından
ve kurena-yı imparatoriden Mösyö Nivaryo Toseoke ile saray-ı
etmiş ve imparatoriçe de her biri için bir kat elbise göndermiştir.
Kazanın vukūu zadegan mehafilince son derece teessüfü
mucib olmuş ve bunlar da hastalara ihtimamatta bulunmak
üzere herşey yapmışlar ve gerek para gerek elbise ve
mualece ve ihtiyacat-ı adiyyeye müteallık eşya göndermekle
teessürlerini fi’len izhar etmişlerdir. Vak’a bütün Japonyaca
pek büyük bir teessüfle telakkī edilmiştir. Bu ahvalin bütün
safahatını kalemle ta’rif kabil değildir Ovoşima Nahiyesi
kendi hükmü altında bulunan bir mahalde vukū’ bulan bu
kaza dolayısıyla dört yüz kadar genç toplayarak bila-aram
hizmet ettirmiştir.
Artık kesb-i ifakat etmiş olan kazazedeganın vatanlarına
nakli için imparator hazretleri Kongağa ve Hiyei sefain-i
harbiyyesini göndermiştir. Ah ne bedbahtlık ki sefir-i murahhası
ve maiyyeti erkanı vatanlarından pek uzak bir
memlekete me’muriyete gelerek [terk-i] hayat ettiler. Fakat
bugün onların şerefi ebedidir. Osman Paşa gerçi ölmüştür.
Fakat ruhu semada ve hatıratı Japonların kalbinde yaşıyor.
Bilahare geminin enkazını toplamak üzere Yokohamalı
Masaada Masaki Taçi ve Hoboko ahalisinden Kagava Cenunici
ve Aritaki İciro ve Kobe sekenesinden Enmates Toemon
hükumetten müsaade istihsal etmişti ve aksamını ve
kazazedeganın görülebilen kemiklerini toplayarak kabirlere
beraberce defnetmişlerdir. Ruhlarını takdis için ayin-i ruhani
Ertuğrul sefine-i harbiyyesinin sene-i devriyye-i garkı
olmak münasebetiyle her on senede bir icra edilen ayin-i
ruhani:
Vilayetce me’mur olanların zabtettikleri bir mecmuadan:
Meyci tarihinin . senesi Mart’da Ovoşima Belediye
Reisi Mösyö Avokişiyo ve Mültezim Masoda ve Arlita Türkiye
Sefir-i murahhası Osman Paşa ve kişiden ibaret
maiyyetinin istirahat-i ruhu için Vakayama Vilayeti Hikaşi
Meoro Sancağı dahilinde Ovoşima Nahiyesi’ne aid Kaşinozaki’de
bir ayin-i ruhani icrasını taht-ı karara almıştır.
Ayin-i ruhani Mart’da icra edilmiştir. O gün hava pek latif
olduğundan pek çok zevat haz ı r bulunmuş ve bunların mürurunu
teshil için Moşimoto Kozalı Haşik’de mevki’lerinde
kayıklar haz ı r bulundurulmuştur. Sabah alafranga saat
altıda fişenkler atılmak suretiyle verilen işaret üzerine
hazırun ta’yin edilmiş mahalle girmişlerdir. Bu mahal etrafı
bambu dallarından bir çit ile ihata edilmiş olup bambuların
ucuna Japonya’da bayramlarda ve sene başında tezyinat
makamında kullanılan bir nevi’ pirinç saplarından ibaret olan
Beşmenava ta’līk edilmiş ve bunların üzerlerine de bir
çok renklerde küçük sancaklar keşide edilmişti ve kabirlerin
önüne Osman Paşa’nın ve Ertuğrul sefinesiyle mürettebatının
fotoğrafileri ve hadiseden sonra tahte’l-bahr toplattırılan
madalyalar vaz’ edilmiş idi. Merasime Şintoist rahiblerinden
Karata İsava nezaret ediyor ve vilayet vali vekili
Mösyö Kimura ve saire haz ı r bulunuyorlardı. Evvela Rahib
Mösyö Karata Abava tarafından kazazedegandan vefat
edenlerin istirahat-i ruhu için bir dua kıraet edilmiş ve
valinin gönderdiği duaların kıraetini müteakıb kabirlerinin
üzerine vaz’ edilen yemekler alınarak haz ı r bulunanlara tevzi’
edilmiştir. Japonya’da ilahlara ve büyük tanılan zevatın
kabri önüne yemek koymak bir resm-i dini olduğu gibi bunu
bilahare tevzi’ etmek uluhiyyeti takdis demektir. Nihayet
civar mekatib-i ibtidaiyyesi talebesi tarafından eğlenceler
yapılmış ve ba’de’z-zuhr saat altıda bütün hazırun hadise
hakkında pek büyük teessüfler ederek ayrılmışlardır.
Meyci’nin . senesi Osman Paşa’nın onuncu sene-i
devriyye-i vefatına müsadif olduğundan Ovoşima Belediye
Reis-i sabıkı Mösyö Okişiyo ve Reis-i lahık Mösyö Kindakaşike
Osman Paşa ve maiyyeti kabirleri önünde merasimi
küşad etmişlerdir. Mahal birinci defasında olduğu gibi ise de
bu defa daha samimi ve parlak idi ve mahall-i mahsusun
orta yerine büyük bir direk rekzedilerek üzerine Sefir-i murahhas
Osman Paşa ve ’den ibaret maiyyetinin istirahatı
ruhu için icra edilen ayinin ikincisi olduğu yazılmıştı. Sade
fakat ruhani olan bu mahallin müşahedesi pek ali ve
mukaddes bir his hasıl ediyordu. Guya Osman Paşa ve
maiyyetinin ruhları semadan inerek merasimde haz ı r bulunuyordu.
Sabah saat dokuzda merasim reisi musiko bilcümle
hazırun bir tüfenk işareti üzerine mahall-i muayyene
dahil olmuşlar ve ikinci işaret üzerine Şintoist rahibi kabirlerin
üzerine yemek vaz’ eylemiş ve musika çalınmaya başlamıştır.
Merasim Reisi Mösyö Ohara ve rüfekası kabirlere
doğru ilerleyerek birer dua kıraet etmişler ve ba’dehu Ovoşima
Belediye Reis-i sabıkı Mösyö Avokişiyo bir dua kıraet
etmiş ve nihayet bütün eyalet eyalet me’murini civar mekatib
talebesi ve hazırun kabirlere doğru ilerleyerek Osman
Paşa’nın ruhunu takdis etmişlerdir.
Hadise-i müessifenin vukū’ bulduğu zaman vali bulunan
Mösyö İşi Nadaşka tarafından gönderilen bir dua kıraet
edilmiş ve sabah saat on birde üçüncü tüfenk işareti üzerine
bütün haz ı r bulunanlar mahall-i muayyenden çıkmışlardır.
Ba’dehu bir çoğu eğlencelerle vakit geçirilerek ba’de’z-zuhr
saat ’de bütün hazıruna bir ziyafet verilmiştir. Hava güzel
olduğu için son derecede kalabalık var idi ve ba-husus bu
ayin-i ruhani bu civarda pek parlak ve nadirdir.
Meyci’nin . senesi Osman Paşa ve maiyyetinin gark
oldukları tarihin yirminci sene-i devriyyesine müsadif olduğundan
Ovoşima Belediye Reisi Mösyö Hişkaki Buşimatsi
ve Elhayani . Eylül’de ayinin icrasına karar vermişlerdi.
Bugün hava siyah bulutlarla örtülmüş ve sonbahar
rüzgarı şiddetle vezan oluyordu. Merasimin icrası için ta’yin
edilen mahal kabirlerin olduğu mahalde olup tezyinatı evvelki
defaların aynı idi. Yalnız bu defa bir tak-ı zafer inşa
edilerek üzerine şems-i tali’ sancağıyla Türkiye’nin hilal ve
yıldız sancağı yekdiğerine çaprast bağlanarak rekzedilmişti.
Meydana rekzedilen büyük bir direğin üzerine Sefir Osman
Paşa ve kişiden ibaret maiyyetinin duçar oldukları kazayı
müessifenin yirminci sene-i devriyyesi ibareleri yazılmış
birinci işareti müteakıb mahall-i muayyene dahil olmuşlar
ve ikinci işaret üzerine musika başlamıştır. Tesadüfen sema
simsiyah olmuş ve ansızın şiddetli bir yağmur yağmaya
başlamıştı. Ortalığı istila eden sükut f ı rt ı na ve yağmur Osman
Paşa’nın gark olduğu zamanı tamamıyla der-hatır ettiriyordu.
Yavaş yavaş merasime ibtidar edilerek evvela kabirlerin
üzerine yemekler vaz’ edilmiş ve Mösyö Ohara’nın
Osman Paşa ve maiyyeti istirahat-i ruhu için bir dua kıraet
etmesini müteakıb merasim idare me’muru Mösyö Kino
Çiyoske ve rüfekası ilerleyerek takdis etmişler nihayet
mekatib talebeleri ve bütün hazırun bir intizam-ı tam ile
tam bulmuşidi. Ah ne bahtiyarlık ki yağmur kesilmiş ve hava
olanca letafetini iktisab etmişti. Bir çok oyunlar icra edilmiş
ve fişenkler endaht edilerek saat üçte bütün hazıruna
ziyafet verilmiş ve merasim bu suretle hitam bulmuştur. Havanın
fenalığına rağmen civardaki bütün ihtiyarlar ve gençler
haz ı r bulunmuşlardı ki bu Osman Paşa felaketi[n]e bütün
Japonya’da teessüfler edildiğine ve felaket daima derhatır
edilmek iste[n]diğine bir delildir.
Fevkalade kabiliyetlerle dolu bulunduğumuz Asya Kıt’ası
enhar ve cibalinin azameti ahalinin kesreti ve arazinin
vüs’at ve mahsulatının mebzuliyyetiyle kıtaat-ı saireye tefevvuk
etmekte ve mühim bir mevkii haiz bulunmaktadır.
Bunun içindir ki kadimde Asya Kıt’ası büyük feylesofların
ve azamet-i medeniyyenin mehd-i zuhuru olmuşidi.
Fakat bugün Asyalılar büyük bir familyaya mensub oldukları
halde adi bir sükuneti te’min etmek veya münafese
daiyesiyle yekdiğerinden şüphelenmekte ve birbirini öldürmektedirler
ki bu suretle istilakar garblılara şarka doğru ilerlemeye
meydan veriliyor.
Eğer şimdiden bunları nazar-ı dikkate almayacak olursak
Asya’nın istikbalinden korkulur. Binaenaleyh hilkaten
ahlak-ı haseneye adat-ı müstahseneye müşterek efkar ve
secayaya malik olan Asyalılar bizzat kendileri bu kıt’anın
Biz bu netayici nazar-ı i’tibara alarak Asya G ık ay Cem’iyyetini
te’sis ediyoruz. Hem-amalimiz bütün Asyalıların umumiyetle
muavenet-i sadıkalarını rica ederiz.
. Aavyaki Kates Tuşi . Ohara Takayoşi . İtokay
Takaşi . Tovyama Mitesro . Kono Hironaka . Nakano
Tesnetaro . Yamada Kinoska.
şeklinde yazılmıştır.
Ma’lum olduğu üzere millet ve ordunun yardımıyla üç
sene mukaddem devr-i meş’um-ı istibdadı yıkmaya ve yerine
hürriyet ve müsavat esasları üzerine müesses bir idare
yeti el-yevm Selanik’de senevi umumi kongre şeklinde hal-i
yetle mütehalli olan ve hukūk-ı düvelin kavaid-i esasiyyesiyle
canavarcasına en caniyane ve en açık bir tarzda paymal
edilmesine karşı la-kayd kalamayacağı derkar bulunan Avrupa
efkar-ı umumiyyesine müracaat lüzumunu hissetmektedir.
Milletler bizi tebrik ettiği ve alkışladığı bir zamanda her
tarafdan teşvikata nail olmakta iken resmi Avrupa bizi guya
takdir ediyor ve muavenette bulunuyor gibi bir tavır almakla
beraber evvelce imzalamış olduğu muahedatın paymal
edilmesine göz kapıyor ve arazimizin fuzuli bir surette
gasb u zabtı muvacehesinde la-kayd kalıyor idi. Resmi Avrupa’dan
ancak birtakım mübhem kelimat-ı tesliyete nail
olabildik.
vechile memleketimizin gayet nazik şerait içinde bulunduğu
bir zamanda vukūa gelen bu zabt u gasb keyfiyeti bizim için
gayet elim bir darbe olmuş ve ef’al ü harekatı akvaline taban
tabana zıt olan Avrupa’dan ne bekleyebileceğimize dair
elimize bir emare vermiştir.
Elimizden iki mühim vilayet alınmış ve o zamana kadar
bize tabi’ bulunan bir hükumet bizden ayrılmıştır. Avrupa
Bize gelince bunun hakkımızda ika’ edilen son haksızlık
olduğu ve Avrupa’nın idamesi endişesiyle çırpınıyor gibi göründüğü
tamamiyet-i mülkiyyemize vurulan son darbe olduğu
ümidiyle mütevekkil bir vaz’iyyet almış idik.
Guya bu acı felaketler yetişmiyormuş gibi haysiyet-i Osmaniyyeye
ebedi bir tahkīr olan Girid mes’elesi terakkīmizi
disine göndermiş olduğumuz acil hitablara kulak asmamış
ve en kat’i taahhüdatını unutmuştur.
letin idare-i cedideye karşı i’timadını sarsmaya kafi idi. Bir
takım irticaiyyunun telkīnine kapılan kütle-i cahile-i millet
ettiği zannında bulunmaya başlıyor. Vakıa İttihad ve Terakkī
hiss-i avamı teskin ve bu işlerin devr-i sabık mirası olduğu
hakkında halka bir kanaat ilkası için elinden geleni yapmıştır.
Fakat bu sefer her türlü kavaid-i insaf tecavüz edilmiştir.
Bu defa o kadar kaba o kadar canavarcasına bir hareketin
kurbanıyız ki kanun ve adaletin yumruktan ibaret olduğu en
eski zamanlarda bile bunun emsalini bulmak mümkün değildir.
Evet İtalya bize harb i’lan etti İtalya donanma ve ordusunu
Trablus’a gönderdi. Bir kıt’aya ki ahalisi bizim
yor. İtalya limanlarımızı bombardıman ediyor vapurlarımızı
gasbeyliyor.
Bütün bu şeyler ne için oluyor ne için i’lan-ı harb ediliyor?
Ahalisi son damlaya kadar kanını isar edecek ve fakat
hiçbir zaman İtalya boyunduruğunu kabul etmeyecek olan
Trablusgarb’ı ne için istila etmek istiyorlar? Ne için bize
hücum oluyor? Acaba ma’kūl bir özür bulunabilir mi? Filhakīka
bütün devletlerin muvafakat-ı zımniyyesiyle vaki’ olan
ve “sen çekil ben oturayım” kelimesiyle hülasa edilebilen
Bunun da devr-i sabık mirası olduğu iddia edilemeyeceği
gibi Trablus’un az çok muhtariyet-i idareye malik bir
vilayet olduğu da ortaya sürülemez. Bu Türkiye’nin badi-i
niza’ olmaz surette bir vilayetidir. Buna rağmen İtalya kuvve-i
cebriyye isti’maliyle onu zabtetmek istiyor. İtalya şu
korsanca hareketini meşru’ gösterecek hiçbir sebeb olmadığından
tarihde misali görülmemiş bir sebep icad ediyor.
Bu kıt’a-i vesiayı işgal için o bizi o kaba ültimatomunda
vazife-i insaniyye ve temdinkaranemizi ifa etmemekle
mütemeddin Avrupa hukūk-ı düvele münkad Avrupa Paris
ve Berlin ahidnamelerini imzalayan Avrupa bunu ilk
defa olarak işidiyor.
bacasına paymal etmekle bizzat kendisi vazife-i insaniyye ve
medeniyyesine hıyanet ediyor. Medeniyet ve insaniyet fikr-i
haktan vazgeçemeyeceğinden bir hükumetin ağzından insaniyet
ve medeniyeti o kadar calib-i istikrah bir surette paymal
ettiği bir dakīkada bu mukaddes kelimeleri işitmek cidden
pek garibdir. Mahkeme-i tarih bunun hükmünü verecektir.
Resmi İtalya bu ültimatomun ihtiva ettiği ta’birat ile o
mevhum vazife-i medeniyye ve insaniyyesini ebediyyen
mahkum ettiği gibi fazla olarak bir millete karşı en ibtidai
vezaif-i nezakete mugayir harekette bulunmuş oluyor. Çünkü
bir ültimatomda bile o kadar muhakkırane ta’birat isti’maline
cevaz olmamak cümle-i teamülattandır. Esasen Osmanlı
milleti hiçbir tahrikatta bulunmamış ve hasmını adalet-i
akvam ve vicdan-ı ümem muvacehesinde daha çirkin
bir vaz’iyette göstermek için hasmın barbarlığını son dereceye
kadar götürmesini saburane ve kemal-i mutavaatla
beklemiştir. Halbuki kavaid-i nezakete mugayir harekette
bulunmak fıkdan-ı medeniyyetini i’tiraf etmektir.
Esasen medeniyet nisbi değil midir? Eğer Trablus mesela
vasıl olmamış ise bilhassa Cenubi İtalya ve Sicilya İngiltere
ve Almanya’ya nisbetle gayet geride olduğu derkardır. İtalya’dan
sorarız acaba İngilizler aynı vesile ile Sicilya’yı istila
edecek olurlarsa İtalya’nın keyfi gelecek mi? Bunlar cidden
elim birtakım hilelerdir ki zerre kadar hak ve insaniyetten
behresi olanlara nefret telkīh eder.
Esasen idare-i cedide ancak üç yaşında olup Trablus’u
bu kadar kısa bir müddet zarfında bihişte tahvil etmemizi
taleb etmek cidden gayet haksızlıktır.
Ültimatomda sebeb olarak gösterilen komşuluk münasebat-ı
ticariyye ve fıkdan-ı emniyyet gibi şeylere gelince
bunlar cidden gülünç iddialardır. Eğer bu sebeblerin bir kıymeti
olmuş olsa idi Avusturya mutlak kurbiyet ve münasebat-ı
ticariyye hasebiyle İtalya’yı istila hakkına malik olurdu.
Fıkdan-ı emniyyete gelince hiçbir İtalyan tahkīr görmediğinden
bu da en yalan ithamlardan biridir. Bir İtalyan’a
bir tecavüz olmuşsa bile Hükumet-i Osmaniyye’nin vazifesini
yapmadığını isbat etmek lazım gelir.
Hayır cidden İtalya efkar-ı umumiyye muvacehesinde
kendi kendisini ebediyen mahkum etmiş ve memalikimize
bu büyük darbı vurmak istemekle aynı zamanda bu kadar
fedakarlıkla elde edilmiş olan idare-i meşrutayı devirmek ve
dolayısıyla şarkta en azim bir yangın icad etmek istemiştir.
da aldanmıştır. Bütün Osmanlılar tavsifi kabil olmayan bu
tecavüz karşısında bir adam gibi yekvücudane kalkmışlardır.
Medeniyet haricine kendini atan bir hükumete karşı Türkiye
aynı mahiyeti haiz tedabir ile mukabele edebilir idi ise de
yalnız hukūk-ı düvele göre hareket etmekle iktifa eyleyecek
ve tecavüzden evvelki hal avdet etmedikce silahlarını bırakmayacaktır.
Çünkü bir millet kendini müdafaa ederek ölebilirse
de sefilane bir surette intihara hiçbir zaman razı olmayacaktır.
Kuvvetinden mutmain ve akvamın hakkaniyet ve iddet-i
sabitesinden emin olan millet-i Osmaniyye muavenet-i ma’neviyyesini
celb için Avrupa efkar-ı umumiyye-i medeniyyesine
müracaat eder. Biz Osmanlılar medeniyet-i umumiyyenin
terakkīsine hizmet etmekte olduğumuzdan bu muavenetten
mahrum kalmayacağımıza ve kavaid-i medeniyye ve
edeceklerine eminiz.
BEYANNAMESİDİR
Osmanlı İttihad ve Terakkī Cem’iyyeti’nin dördüncü
kongresi merasim-i iftitahiyyesini ba’de’l-icra ibtida bütün
Osmanlı kalblerini dağdar eden Trablusgarb hadise-i vataniyyesiyle
daki efkar ve ihtisasatını enzar-ı millete vaz’ eylemeye ittifak-ı
ara ile karar vermiştir. Şimdiye kadar en mutantan ictima’ların
en müeyyed uhudunda tekrar edilegelen ve fakat
bütün bu te’yidata rağmen yine imza sahiblerinin birer hareket-i
tecavüzkaranesiyle ihlal olunan temami-i mülkiyet-i
Osmaniyye yeni bir tecavüz ve taarruz karşısında bulunuyor.
Mazide ma’ruz olduğumuz tecavüzleri dahili nifaklarımızın
su’-i idarelerimizin te’siratı olarak mütezellilane bir
sükut ile kabul edişimiz ihtimal ki bugünkü hasmımızın
maksad-ı insaniyyet-şikenanesini körükleyen bir saik olmuş
ve kendisine küstah ve muhakkir bir taleb Osmanlı vatanının
bir cüz’-i kıymetdarını elde etmek için kifayet eyler fikrini
vermiştir.
esasat-i ulviyye-i beşeriyye ile kabil-i te’lif olmayarak yirminci
asrın içinde kurun-ı evveliyye kokusunu veren ve akvam
ve kabail-i ibtidaiyye hakkında bile reva görülmemek
lazım gelen şu ma’hud “çekil sen geleyim ben” düstur-ı
vahşet ve kuvvetinden başka bir şey ima etmeyen hareketleri
her ferd-i Osmani’nin ruhunda amik bir gayz u nefret
tevlid etmiş ve fakat aynı zamanda derin bir ihtisas-i hamiyyet
ve vatanperveri ile bütün kalbleri derhal bir habl-i metin-i
artık hak-i mukaddes-i Osmani üstünden bir sükut-ı mütezellilin
değil vakūr ve ulvi bir feveran ve galeyan-ı hamiyyetin
yükseleceğini düşünmemiş! Bugünkü düşmanımız bu
vatanın hatta bir zerre-i hakini almak için vahşi bir talebin
değil topların güllelerin zırhlıların muhrib seslerinin bile kifayet
etmeyeceğini bunların hepsinden büyük olan muhafaza-i
vatan endişesinin bütün kalblerde aynı şiddetle hükümran
olduğunu düşünmemiş bugünkü düşmanımız dünkülerin
kadar kolay yapamadıkları istilaları muhdes ve musanna’
bir sebeb dahi mevcud olmayarak yapmak istemekle bir
milletin en muazzez hukūkuyla ne derece eğlenir olduğunu
hiç olmazsa tarih karşısında ne kadar çirkin bir tarzda ifşa
eylemekte bulunduğunu da düşünmemiş; bize Trablusgarb’da
etmediğimizi söylerken kendisinin Avrupa’nın en mühim bir
mevkiinde bulunan memleketinin bütün bir kısm-ı cenubisinde
elli seneden beri hükümran olan sefalet ve şakavete
hiçbir çare tedarik edemediğini ve bundan dolayı onun yapamadığı
vazifeyi yapabilecek olanların ihtarat ve tecavüzatına
ma’ruz kalmadığını da düşünmemiş ve nihayet beyne’d-düvel
münasebatın kaide-i esasiyyesi nezaket olmak
lazım gelirken bize insaniyet ve medeniyetten bahseden
düşmanımız bir varaka-i resmiyyede bize hitaben söylediği
sözlerin en terbiyesiz bir adam lisanından da sadır olamayacak
sözler olduğunu hiç nazar-ı dikkate almayarak hakkın
kuvvet altında daima ezileceği fikriyle sermest bir halde Osmanlıların
en mukaddes hissiyatıyla istihza ederek meydan-ı
gasba atılmıştır.
Biz insaniyetin şu pek eski olan “Hak kavinindir” düsturuna
“Hak daima yükselir ve kuvveti ezer” düsturuyla
mukabele edecek ve bize ders-i ahlak ve medeniyyet vermek
ğini anlatacak bir mevki’de bulunuyoruz ve bu mevki’ bütün
efrad-ı Osmaniyye’ye tarihin muhakeme edeceği bir
vazife-i mühimme tahmil ediyor.
Maatteessüf görüyoruz ki şahsi ve düveli intizam ve
asayişin medar-ı kıvamı olan hak ve mülkiyetin muazzeziyeti
esas-ı ictimaisini ihlal eyleyen ve kan hakkıyla bize
merbut olan bir kıt’amıza yapılan hareket-i mütecavizane
karşısında bir kısım efkar-ı umumiyye-i ecnebiyye ma’nen
olsun kaviye müzahir bulunuyor. “Çünkü” mevzu’bahs
olan Türkiye’dir; maatteessüf görüyoruz ki kendilerini sulh
ve müsalemet-i alemin bi-garazları olarak i’lan edenlerin ve
dünyanın her neresinde bir vak’a-i harbin ihtimal-i hudusü
sulh cem’iyetleri a’zalarının bugün i’lan [ihlal!] edilmiş bir
hak karşısında bile sesleri yükselmiyor! Çünkü tecavüz olunan
Türkiye’dir.
Maatteessüf görüyoruz ki bize daima hukūk-ı düvelin
kaidelerinden düsturlarından en metin ve en sarih haklarımız
karşısında bile ayaklarımızı bağlayan bu kanunlardan
bahseyleyenler bugün bütün hukūk-ı düveli pamal-i hakaret
eden bir milletin vaz’iyet-i akūranesi karşısında sükut ediyorlar.
Çünkü Türkiye’nin kendi aleyhinde olduğu zaman
mevcud olan hukūk-ı düvel lehinde olduğu zaman mevcud
değildir. Binaenaleyh bizim bu ahval-i müellime karşısında
en ziyade güveneceğimiz kendi vahdetimizden başka bir şey
olmayacaktır.
Osmanlı milleti Meşrutiyet’den sonra pek feci’ hadiseler
karşısında bulundu. Bosna-Hersek; Bulgaristan mes’eleleri
milletin kalbinde cerihalar açtı. Mes’uliyeti maziye aid olan
bu hadisatı yeni doğan Meşrutiyeti tehlikeye ilka etmemek
maksadıyla yüreklerimiz parçalanarak bi’z-zarur kabul ettik.
Fakat diğer tarafdan artık hür ve medeni bir millet olarak
yaşamak isteyen Osmanlı milleti üç seneden beri takat berendaz
bir sa’y ile çalışarak dahili ve harici bir çok müşkilattan
hiç fütur getirmedi. Kendisi için çizdiği siyaset-i terakkīperveranede
uğradığı bütün mevanie rağmen vesait-ı
mevcudesinin verdiği imkandan fazla bir kuvvetle yürüdü.
Halbuki şu ta’kīb ettiğimiz yolda Avrupa bize daima muin ü
zahir olacağını söylerken biz de şarkta bir unsur-ı sulh ve
müsalemet olmaya çalışırken günün birinde görüyoruz ki
bizim hürmet ve ta’ziz ettiğimiz esasları parçalamak isteyen
ve nikab-ı hürriyyet ve medeniyyet altıda yaşayan bir milletin
hücum-ı vahşiyyanesi karşısında bulunuyoruz.
Vaktiyle eslaf ü ecdadımızın ne büyük fedakarlıklarla ne
celadetlerle elde ettikleri bir kıt’a-i vesiayı bugün bir buçuk
milyon kardeşimizle meskun olan cesim bir vilayeti düşünelim
ki ne sebeblerle düşmanımız bizden almak istiyor? İtalya
bizim bu kıt’a hakkında vazife-i medeniyye ve insaniyyeyi
varsa bizim orada sakin olan ve bütün ruhlarıyla Osmanlılığa
merbut olup hiçbir vechile İtalya ribka-i itaatine girmek
arzu etmeyen kardeşlerimiz olmak iktiza eder. Trablusgarb’da
vezaif-i medeniyye ve insaniyyeyi İtalya’ya karşı değil
kendi efradımıza karşı ifa etmek mecburiyetindeyiz İtalya şu
zikrettiği insaniyet ve medeniyet kelimat-ı müzeyyenesinin
altında en kaba en çirkin bir hiss-i istila-cuyaneyi gösteriyor.
Hukūk-ı düvele böyle yeni bir düstur ilave eylemek
gaib edecek olan İtalya olmak lazım gelir.
sediyor. Halbuki bugün Trablusgarb’ın ahval-i dahiliyyesi
bu iddianın en sarih ve en fi’li bir tekzibini teşkil eyler. Ne
bir ecnebinin ne bir yerlinin burnu kanamayan bir memlekette
asayiş mefkūddur demek ve bu kizb ü iftirayı bir
sebeb-i tecavüz addeylemek ma’kūl ve mantıki düşünür bir
beyinden sadır olamayacağı derecede gabilik ve hayretaver
bir harekettir.
ve bundan dolayı Trablusgarb mes’elesinin kendisi için bir
mes’ele-i hayatiyye olduğunu söylüyor. Hayatı hal-i intizamda
geçen bir memlekete tecavüz için komşuluk bilmeyiz
nasıl bir sebeb teşkil edebilir. Hatta İtalya’nın Trablusgarb’daki
menafi’-i hazıra-i iktisadiyyesi bile her hangi bir
devletin bugün memleketimizin bir çok havalisindeki menfaatlerinden
daha dun bir derecededir.
Hülasa bütün bu sebebler vahi özürlerden İtalya’nın
eski zaman barbarlıklarından başka bir şey olmayan hareketini
örtmeye değil hatta tahfif eylemeye bile hizmet etmeyecek
sözlerden ibarettir. Hükumetimiz İtalya notasında
münderic olan bütün bu müddeayatı reddetti. Fakat bu
cevaba İtalya i’lan-ı harb ile mukabele eyledi. Ve hatta
Adriyatik sevahilindeki torpidolarımıza hücum ederek birkaç
kardeşimizi şehid etmek gibi namus ve haysiyet-i düveli
haricinde bir muamelede bulundu. Bizler i’lan-ı harb gününe
kadar en resmi lisanlarile devleteyn arasındaki münasebatın
amele edilemeyen bu hareketine karşı kemal-i sekinet ve
vakar ve ciddiyetle muamele ettik. Hatta i’lan-ı harb gününden
sonra da memleketimizde bulunan tebeaları hakkında
dürüşt ve mütecaviz muamelede bulunmayarak İtalyan
değil Osmanlı ve insan olduğumuzu ızhar eyledik. Felaketler
karşısında korkmayan sükunet ve i’tidalini gaib etmeyen
bir millet olduğumuzu gösterdik. Fakat yarınki vazifemizi
unutmamalıyız ki dünkü vazifemizden daha çok mühimdir.
Bir milyon kilometre murabbaından fazla mesahayı
muhtevi olan bir vilayetimizi zabtetmeyi bir bardak su içmek
kadar kolay addeden İtalya’ya dökülecek kanların açılacak
mezarların mahvolacak ailelerin duçar-ı ınkıta’ olacak ticaretlerin
ve sönecek faaliyet dumanlarının bütün mes’uliyet-i
maddiyye ve ma’neviyyesini arkasına yüklenen ve en biaman
bir münekkıd olan tarihe olsun hesab vermek mecburiyetinde
bulunan bu memlekete karşı Osmanlılar nazarında
haysiyet-i milliyyenin ve vatan muhabbetinin kadr u
kıymeti ne kadar müteali olduğunu göstermeye mecburuz.
Bizim bir vilayetimizin beş on günlük emekle değil senelerce
mesai ile bile alınamayacağını bütün milletin muzaheret-i
vatanperveranesi gösterecektir. İtalya’nın tarih-i medeniyyetin
tel’ininden korkmayarak i’lan eylediği hal-i
harb kendisinin hesab ettiğinden pek çok ziyade devam
eyleyecek ve bu müddet zarfında biz harita-i alemde bir
milleti bulunduğunu unutacağız. İtalya hareket-i gayr-i meşruasından
feragat edeceği güne kadar her İtalyan her Osmanlının
hasm-ı canıdır; hasm-ı namusudur. İtalya’nın za’f
u zararını intac edecek her türlü meşru’ teşebbüsatta bulunmak
her Osmanlının vazife-i vicdaniyyesi vazife-i vataniyyesidir.
Bu babda ilk atacağımız adımlar hiçbir İtalyan malı
kullanmayarak İtalya’nın memleketimizde olan ticaretine
daimi bir darbe indirmek ve memleketimizde kendi nüfuz
ve kudretini tevsi’ için vücuda getirdiği müessesat-ı iktisadiyyeyi
mektepleri seddeylemek olacaktır. Yalnız unutmamalıyız
ki bütün bu hususatta bize rehberliği ifa edecek
olan hükumettir. Ahval-i hazıranın nezaketi karşısında her
türlü cereyanlardan tamamıyla haberdar bulunan yegane
kuvvet kuvvet-i hükumet olduğunu düşünerek ona muin ü
zahir olmak ve bu dakīkada mütehammil olduğu vazife-i
mühimmeyi işkal eylememek lazımdır.
Bizler de denizlerle ayrılmış olan Trablusgarb kıt’asının
muhterem evladlarının kalbleriyle himmet-i gazanferaneleriyle
kendi kalblerimizi kendi himmetlerimizi birleştireceğiz.
Canımızla malımızla fikrimizle hülasa: Her bir vatandaş
kendi elinde bulunan vasıtasıyla hasma karşı gelecek İtalya
hareket-i vahşiyanesinde devam ettiği müddetce biz de hareket-i
mümanaatkaranemizde devam eyleyeceğiz. İtalya
yirminci asr-ı medeniyyette nasıl gasıb-ı hukūk olmakla nasıl
bütün efkar-ı ahrarane ve insaniyyeyi ayaklar altına almakla
temeyyüz eylemek istiyorsa biz de öylece pa-mal edilmek
bet ibraz eylemekle temeyyüz etmeye çalışalım. Şan ve
şerefle ölmeyi meskenet ve zilletle yaşamaya tercih ederek
artık taksim kabul eder bir Osmanlı saltanatı mevcud olmadığını
selamet ihzarını te’min eylemiş olacağız. Bu muvaffakıyeti
lazımdır.
Bu sayededir ki kavi ve zinde bir Osmanlı milletinin
mevcudiyeti gösterilecek ancak bu sayededir ki düşman
bu vatan içinde kendisine kasdi veya gayr-i kasdi bir şerik-i
cinayet mevcud olmadığını öğrenecektir. Düşmanımızın
zırhlılarından aldığı kuvveti biz ittihadımızdan alacağız. Bugün
ne fark-ı siyasiyye ictihadatının ne efkar ve ihtisasat-i
şahsiyye müsademesinin yaşayabileceği bir gündür. Bugün
vatan-ı Osmani dahilinde ittihad tezahüratından başka bir
şey görülmemelidir. Haricde çalkanan ihtirasat fırtınasından
masun kalmak için biz gayet müdebbir müteyakkız temkinli
ve bilhassa müttehid olmalıyız. İttihad ve Terakkī
Cem’iyeti bütün efrad-ı millet gibi kendi sancağı altında
toplanan evladlarıyla birlikte bütün vesait-i meşruayı isti’mal
ederek çalışacak ve elindeki kuvveti vatanın muhafaza-i
selamet ve temamisi için isti’mal eyleyecektir. Sizler bilatefrik-ı
cins ü mezheb Osmanlı vatanın bütün evladları sizler
de Osmanlılığın büyüklüğünün gösterileceği günlerde
yaşadığımızı düşünerek vatanın hiçbir noktasında hiçbir ecnebi
eyleyerek sükun ile i’tidal ile ve fakat metanetle cesaretle
kırılmak istenilen izzet-i nefsimizi muhafazaya çalışınız. Bize
uzaktan nigeran olanlar görsünler ve inansınlar ki biz boyun
eğmeyeceğiz cebr u tehdid ile susmayacağız. Fakat vahşete
küstahlığa tecavüze hakarete karşı insanca ve terbiye ile
mukabele edeceğiz. Görsünler ve inansınlar ki uzaklığından
dolayı bizim kendisine la-kayd kalacağımızı hayal ettikleri
bir kıt’anın bizim nazarımızda pay-ı tahttan saltanattan farkı
yoktur.
El birliğiyle yapacağımız bu cihad-ı vatanide düşmanımız
yirminci asrı lekelerken biz o asırda şeref-aver bir vaz’iyetle
çalışacağız; ve şüphesiz ki Cenab-ı Hakk’ın daima
hakk u adl için çalışanlara şamil olan avn-i inayet-i Samedaniyyesi
sayesinde milletin ittihadı hükumetin siyaset ve
gayreti ile muvaffak olacağız.
Bir kere Osmanlı sancağını hamil olan vapurların Çanakkale
Boğazı’ndan çıkmaları mümkün değildir. Öyle ise
hacılar ecnebi vapurlarıyla gitmeli düşüncesi hatıra gelebilirse
de acaba bunda da tehlike mevcud değil mi? Mesela
olduğu için Türkiye Hükumeti’nin bundan bil-istifade Mısır
tarikıyla hacı nam ve ünvanı altında asker göndermekte
olduğunu haber aldım; bunun için bütün ecnebi bandırasını
hamil olan vapurları arayacağım ve hacı namıyla kimi bulursam
alacağım tahkīk edeceğim. Fi’l-hakīka hacı ise bırakacağım
değil de asker olduğu tahakkuk ederse kavaid-i
harbiyye mucebince muamele edeceğim! Derse acaba düvel-i
muazzamanın muvafakatini istihsal edemez mi?
Bila-sebeb ve haksız bir surette toprağımıza tecavüz ettiği
halde hiç ağızlarını açmayan düvel-i muazzama böyle
hacılarımıza da taarruz ettiği takdirde emin olalım ki: Hiçbir
şey diyemeyeceklerdir.
O sebebdendir ki: Bizce hacıların velev ecnebi vapurlarıyla
olsun deniz tarikıyla hacca gitmelerinde tehlike vardır.
tara mevcuddur İtalya şu hareketini ma’zur göstermek için
hacılarımıza böyle bir muamele yapmaktan kat’iyyen çekinmez.
O halde kara yolunu ihtiyar etmek kalıyor.
Bu yol ise Konya Ereğlisi’ne kadar şimendüferle oradan
Mersin’e kadar karadan Mersin’den Adana’ya kadar yine
şimendüferle Adana’dan Haleb’e kadar tekrar karadan
Haleb’den Hama’ya kadar yine karadan Hama’dan
Şam’a şimendüferle varıp Şam’dan Hicaz şimendüferiyle
gitmekten ibarettir.
Şimdi bu yolların sarplığından ve müşkilatından sarf-ı
nazarla esna-yı rahda soygun vermek gibi mehalik de varidi
hatır olabilir mi olamaz mı pek kesdiremeyiz.
Yalnız acındığımız bizimle beraber bütün müslümanlara
dağ-ı derun olması lazım gelen bir cihet var ki o da: Fariza-i
haccı eda etmek hususunda da düşmanlarımızın bize engel
oldukları faciasıdır. Deniz kuvvetimizin yokluğu hiçliği işte
bu feciaların en elim bir sebebini teşkil ediyor.
Düşmanlar gelseler Ka’be’yi topa tutsalar Peygamberimizin
kabrini yıksalar yine imdadına koşamayacağız; din
yolunda ölmek istesek de muvaffak olamayacağız demek
çıkar! Bilakis deniz kuvvetimiz olacak olursa o zaman hiçbir
düşman Ka’be’mize Peygamberimiz’in kabrine mülevves
ellerini uzatamayacak oraların muhit-i kudsisini zehr-alud
nefesleriyle kirletemeyecektir.
Bu güneş gibi inkar kabul etmez açık bir hakīkattir.
Öyle ise bizim Allah’ımıza imanımız dinimizin ulviyetine
ren o tehlikeyi ref’e çalışmak din-i mübini siyanet uğurunda
bezl-i mal ü can etmek akdem-i feraizdir nezd-i uluhiyyette
hacdan büyük faziletleri haizdir.
Vakıa zahirde bir Osmanlı–İtalya muharebesi gözüküyor
lakin bu nikab altında daha doğrusu harbin tevlid edeceği
neticede gizlenen amali Osmanlılarla umum müslümanların
hissedemeyeceklerini zannetmek pek büyük düşüncesizlik
olur.
Biz Osmanlılar İtalyanlarla çarpışmaktan hiçbir vakit çekinmeyiz.
Vatanımıza tecavüz eden alçakları ya öldürmek
veya onlarla harb ederken ölmek bizim için şerefdir. Lakin
vatanımızın hey’et-i mecmuasına dinimize tecavüz eder
yollu hareketlere başta hür İngilizler mütefekkir Fransızlar
oldukları halde Avrupa tasvibkarane bir tarzda göz yumacak
olursa işte o zaman kıyamet kopacak Osmanlılarla birlikte
kütle-i muvahhide-i İslam birden harekete gelecektir.
Bu azm zannolunduğundan pek ziyade kat’idir; insaniyeti
kanlara boğacak olan şu kıyamdan bizi alıkoyacak çare
toptan ölümden korkacak bir Osmanlı; bir müslüman tasavvur
olunamaz.
HAYYE ALE’L-FELAH
Beşeriyet zilletler medeniyet vahşetler ahd ü peyman
Salibin zemin-i huşunetinden hilalin asuman-ı ismet ü
liyor!
Ey Mısır’ın bükülmez bazuları; ey hizbü’l-vatanın durmaz
yorulmaz uyumaz merd ü metin zinde kahraman mübariz
gençleri! Fas zulüm ve işkence günlerinin İran gaflet ü
meskenet gecelerinin matem dakīkalarını sayarken! Trablus’da
dahi Hilafet-i İslamiyye’nin hukūk-ı şanı namusu
şevket ü celadeti için bir levha-i inkıraz bir mersiye okunmak
man ahfadı Kartajalıların ebediyete kadar din vatan millet
asırlarını yaşatmak isteyen kahraman ahfadı! Trablus ufkunun
ateşin [e]v[l]adı İtalya’nın bu kütle-i mütevehhişenin
ve bu insaniyetten fezail-i insaniyyeden hukūk-ı fazıla-i
medeniyyeden mahrum İtalyanların kanlı pençeleri ile öldürülmek;
ezilmek gömülmek isteniyor. Onlar ruhaniyet-i muvahhide-i
Ey kainat-ı muhita-i İslamiyye ne duruyorsunuz ne bekliyorsunuz?
Tarih-i beşer ecdadınızın bin senelik miğferlerini
kılıçlarını kargılarını bağırarak hey’et-i celile-i İslamiyye’nin
açılan cihad sancağı altına çağırıyor ruhaniyet-i Peygamberi
hilal-i İslamiyet altında Bilali bir sada; ezan-ı ittihad
ezan-ı cihad ezan-ı gaza vü şehadet okuyor! Ne duruyorsunuz!..
Ne duruyoruz! Dünyaları zabteden Avrupaları
Afrikaları savlet ü şehametleriyle çiğneyen; İslamiyet’in
azametini Osmanlılığın kudret ve şevketlerini altın kalemlerle
tarih-i medeniyyete kaydettiren Salahaddinleri mi Ertuğrulları
mı Fatihleri mi bekliyorsunuz? İleri arş ileri!.
Aydın Meb’us-ı muhteremi Ubeydullah Efendi tarafından
Çarşamba günü Ayasofya Cami’-i şerifinde mesail-i hazıra
hakkında bir mev’iza verilerek İtalyanların tecavüzat-ı
şakavetkaraneleri hasebiyle İngiltere kralı hazretleriyle bazı
cem’iyyat-ı ilmiyyenin hissiyat-ı insaniyye ve adaletkaranesine
telgrafla müracaat kılınmıştır.
Telgraflar ber-vech-i atidir:
. Umum milletlerin a’yan ve meb’usan riyasetlerine
. İngiltere Ensal-i Beşer Cem’iyet-i Umumiyyesi’ne
. İngiltere’de Asya ve Coğrafya Cem’iyyat-ı Kraliyyesi’ne
. Kaffe-i memalikte ve bilhassa İsviçre’de sulh cem’iyetlerine
. Kaffe-i memalikte mevcud matbuat cem’iyetlerine
. Kaffe-i memalikteki cem’iyyat-ı ilmiyye ve fenniyyeye
verilmek üzere Darülfünun reislerine
. Kaffe-i memalikte bulunan Sosyalist Cem’iyyatı rüesasına
. Fransa’da Hukūk-ı Beşer Cem’iyeti’ne
. Lahey Hakem Mahkemesi’ne
. Amerika’da Kongre reisine
Şevval ve Teşrinievvel tarihinde İstanbul’da
Ayasofya Cami’-i şerifinde ve binlerce kişiden mürekkeb
bir cemaat-i uzma-yı İslamiyyenin bil-ittifak kararı olarak
tebliğ olunur ki:
Mukaddes vatanımızın Afrika toprağında bir cüz’-i layenfekki
olan Trablusgarb’a beyne’d-düvel ve beyne’l-ümem
cari olan her türlü hukūk-ı tabiiyye ve mevzua kavaidiyle
kaffe-i muahedat ve mukavelat-ı siyasiyyeye mugayir
ve kabail ve aşayir-i vahşiyyenin bile irtikabından haya
edeceği bir tarz-ı şakavetkaranede bi-gayri hakkın düvel-i
muazzama idadında bulunan İtalya’nın dini ırkī cinsi lisani
civari hatta tarihi bir münasebeti bulunmadığı ve hiçbir
sebeb ve bahane olmadığı halde bağteten vukū’ bulan tecavüzünü
alem-i medeniyyet-i insaniyyetperverleri sükut ile
karşılayacaklar ise mücelledat-ı ilmiyyesiyle mülevven ictihadat-ı
meddüne çalışan kaffe-i memalik-i şarkiyye ve bilhassa memalik-i
meddine-i Garbiyye hakkında ne fikir hasıl edecekleri ve ne
hüküm verecekleri ve Şark’ın Garb hakkında bu münasebetle
hasıl edeceği su’-i fikirden müstakbelen ne gibi netayice
muntazır olmak lazım geleceği cem’iyet-i muhteremenin
nazar-ı mütalaa ve mülahazasından dur tutulacak
kadar ehemmiyetsiz midir?
Temamiyet-i mülkiyye ve idame-i mevcudiyyet-i siyasiyyesi
müteaddid mütenevvi’ muahedat ve mukavelat-ı kat’iyye
Hilafet-i İslamiyye’yi haiz olan Devlet-i Osmaniyye’nin eczayı
mühimme-i memalikinden Trablusgarb kıt’asına dini ırkī
cinsi lisani civari hatta tarihi münasebeti olmayan
alem-i medeniyyete karşı ayaklar altına alarak donanmasıyla
şakavetkarane tecavüze ve hiçbir sebeb ve bahane olmayarak
Devlet-i Osmaniyye’ye karşı i’lan-ı harbe kıyam
etmesini yalnız sükut ve müsamaha ile görmek değil hatta
teşci’ eder bir mevki’de bulunmak İngiltere gibi seksen
doksan milyon nüfus-ı İslamiyyeye hakim olan bir devletin
ta’kīb edeceği meslek-i siyaset midir? Ve böyle bir meslek
ve menafi’-i haliyye ve müstakbelesine muvafık mıdır? Bunu
biliriz ki Devlet-i Osmaniyye İngiltere Devleti’ne i’lan-ı harb
etmedikce İngiltere Devleti taahhüdat-ı ahdiyyesi altından
hiçbir vesile ile çıkamaz.
Avrupa hükumat-ı mütemeddine!sinden İtalya haydudlarının
Trablusgarb’a vahşiyane hücumu üzerine bütün
alem-i İslam baştan başa heyecana gelmiş hilafet-i muazzama-i
hemen bütün akvam-ı İslamiyye tarafından protesto ve bu
münasebetle merkez-i celil-i Hilafet’e bütün dünya müslümanları
tarafından pek samimi ve uhuvvetkarane teveccühler
Cem’iyetleri milletleri bir kütle-i müttehide halinde bulundurmak
ları siyaset erbabı rabıta-i diniyyenin ne kavi ne büyük ne
tabii bir rabıta olduğunu görsünler ba-husus
hitab-ı celiline mazhar olan kulub-ı müslimindeki
uhuvvet ve i’tisam hisleri şayan-ı hayret bir derecededir.
Müslümanların bu cehli bu avareliği ile beraber
sırası gelince ibrazından hali kalmadıkları bu hissiyat-ı
samimiyye kesb-i tenevvür ve irfan etmeleriyle ne dereceye
vasıl olacağını şevket-i İslamiyye’nin tealisi için ne büyük
roller yapabileceğini erbab-ı iz’anın takdir edeceğine şübhe
yoktur. Bunun içindir ki biz senelerden beri bu büyük alem
arasında tearüfün husulü münasebat-ı daimenin te’sisi için
suver-i muhtelifede sarf-ı mesaiden geri durmuyoruz. İnşaallah
bütün İslamlar tarafından ibraz olunan bu tezahürat-ı
uhuvvetkarane hasebiyle bu babdaki mesainin kıymet ve
ehemmiyeti müslüman kardeşlerimizce daha ziyade anlaşılır
ve bu gayeye doğru yürüyenlerin emelleri hayal değil
belki bir hakīkat diye kabul olunur da bu yolun bu tarik-i
siyasetin salikini çoğalır.
Hangi diyarda olursa olsun hangi devlet tebeasından
bulunursa bulunsun müslümanları yekdiğerine bağlayan rabıta-i
diyanet topla tüfenkle çözülmeyecek derecede sağlamdır.
gayz u iğbirar hep o rabıtanın tezahüratıdır. Kalblerimizde
bu uhuvvet cay-gir oldukca hilalin salibe boyun eğmeyeceğine
bütün kardeşler emin olmalıdır.
esarete almakla kalblerindeki ezeli ali hisleri de boğarım
zannına düşen Avrupa medeniyetcileri umrancıları müslümanların
bugün gösterdikleri galeyan ve heyecan karşısında
duçar-ı hayret oldular.
Hey’et-i umumiyyesi i’tibariyle pek büyük bir kuvvet
teşkil etmekte olan Arabların tecemmu’ ve muharebeye iştirakleri
Roma’da büyük endişeler hasıl etmekte bulunduğu
Fransız matbuatında okunuyor.
Ba-husus bunlar miyanında sebat ve taannüdleriyle
ma’ruf ve makam-ı Hilafet’e merbutiyet-i sadıkaneleri derece-i
bedahette bulunan İmam Yahyalar Seyyid İdrisler Emir
Abdülkadirzade Mehmed Paşalar gibi Afrika ve civarı Arab
kabailinin en zi-nüfuz rüesasının da bulunması endişelerini
tezyid etmektedir.
Bütün bu kuvvetlerin harekete müheyya bir surette her
türlü levazımının müstahzar bulunması mes’elenin rengini
büsbütün değiştiriyor.
Bundan bir hafta mukaddem Şeyh Senusi hazretlerinden
Bingazi tarikıyla atabe-i seniyye-i hazret-i Hilafet-penahi’ye
varid olan bir telgrafnamede: Düşman-ı mütecavizine
mukabelesine azm ü hareket eylediği bildirildi. Afrika’nın
nısf-ı şimalisinde pek mühim bir nüfuz ve cereyana sahib
olan Şeyh Senusi hazretlerinin makam-ı akdes-i Hilafet’e
ve Osmanlılığa karşı gösterdiği bu merbutiyet Avrupa’nın
alakadar mahafilinde mühim te’sirat uyandırdı.
Bütün Trablusgarb ve Bingazi ahalisi kemal-i hararetle
selamet-i ma’sume-i vataniyyenin muhafazası için cihad i’lan
ettiler.
Bütün Afrika içerlerinden Trablus’a doğru gönüllü fırkaları
hareket etti.
şeklinde yazılmıştır.
Fizan ve Sahra cihetlerindeki aşayir fevc fevc ve müsellahan
Trablusgarb ve Bingazi’ye vürud etmektedirler. Bunlar
kanlarının son damlasına varınca akıdarak müdafaada
bulunacaklarına ahd ü misak ettiler.
Medine-i Münevvere ile kabail-i mütecavire ahalisi Ravza-i
mukaddese-i Hazret-i Peygamberi önünde toplandılar.
Müctemiin hükumet-i seniyyeye her türlü fedakarlık ihtiyarına
ve vatan uğurunda kanlarını isaleye ahd ü peyman
ettiler.
Kabail-i mezkureden sahib-i kuvvet beş büyük kabilenin
rüesa-yı zi-nüfuzu bilumum efradıyla müsellah oldukları halde
hükumet-i seniyyenin sevk edeceği mahallere gitmek
üzere amade olduklarını bildirdiler.
Hıtta-i Yemaniyye’de bulunan bilumum kabail Osmanlılar
aralarında bir i’tilaf akdettiler.
Makam-ı Sadaret vasıtasıyla atabe-i hak-i pay-i Hazret-i
Hilafet-penahi’ye Yemen meb’usları Mahmud Nedim Seyyid
Ahmed Seyyid Hüseyin; Mukhafi Seyyid Muhammed
el-Kebsi tarafından sureti atide münderic telgrafname keşide
olundu:
“San’a Eylül –İtalya’nın i’lan-ı harb etmesi üzerine
müvekkillerimizle cihada hazır ve Yemen kuva-yı umumiyye
kumandanının emrine tabi’iz.”
lerinde görülmesi üzerine her türlü iğbirarı muvakkaten bertaraf
eden İmam Yahya hak-i pay-ı ali-i Hilafet-penahi’ye
keşide eylediği bir telgrafnamede Trablus’a vukū’ bulan
taarruzu def’ için yüz bin gönüllü ile harekete müheyya
bulunduğunu arzettiği gibi makam-ı sami-i Sadaret-penahi’ye
sureti atide münderic telgrafnameyi keşide eyledi:
“Bismillahirrahmanirrahim Hudeyde ve Trablusgarb’a
birtakım ecanibin taarruz eylemekte olduklarını istihbar
ettim. Yüz bin fedai-i mübariz ile harekete hazırım ve müheyyayım.
Ta ki kelime-i tevhid ihraz-ı hak ve galebe ede.”
el-Mütevekkil alallah Yahya
Asir’de bulunan Seyyid İdris’in de İtalyanların harekat-ı
şakavetkaranesinden son derecede müteessir olarak Asir
Kuva-yı Umumiyyesi Kumandanlığı’na gönderdiği tahriratta
kırk bin mücahid ile İtalya’nın Eritre müstemlekatında icrayı
harekat ve İtalyanlara karşı cihad eylemek üzere Asir sevahilinden
senbuklarla karşı sevahile geçmelerine müsaade
Bosna-Hersek ahali-i İslamiyyesi fevkalade galeyandadırlar.
Ahali hududu geçerek Osmanlı ordusuna gönüllü
kaydedilmek istiyorlar.
Mısır’[d]a da şiddetli galeyan ve heyecanı mucib oldu.
Mısır ahalisi her türlü fedakarlıkta bulunarak malen ve bedenen
Devlet-i Osmaniyye’ye müzaheret edeceklerini i’lan
lunmaktadırlar.
Yunan muharebesinde Yunan tebeasını Mısır’dan çıkardıkları
gibi bu muharebede dahi İtalya tebeasının behemehal
Mısır’dan tard u teb’idlerini ve konsoloslarının hükumetce
vukū’ bulacak muamelatta reddini hükumet-i mahalliyyeden
musırran taleb etmektedirler.
Pek çok İslam şirketleri Banko Di Roma’daki paralarını
geri almışlardır.
Müslüman gazeteleri “Osmanlı fedaileriyiz” diye bar bar
bağırıyorlar:
“Babalarımızın akraba ve evliyalarımızın karargahı olan
Trablusgarb’a İtalya’nın vukū’ bulan tecavüz-i ihtiraskarenesi
bizi son derece duçar-ı teellüm etti. Kalblerimiz heyecanla
doldu.
kına tecavüz ediyor hangi sebeble vatanımızın bir cüz’-i layenfekki
olan Trablusgarb’a dest-i taaddisini uzatıyor? Biz
bütün mevcudiyetimizle kıyam ederek hukūk-ı hükümranimizi
te’yid etmeli vatanımızın elden gitmemesi için kaffe-i
vesait-ı tedafüiyyeye sarılmalıyız. Devletimizin şan ve şerefini
haysiyet ve namusunu muhafaza etmek kalbgah-ı vatana
uzanan elleri kırmak için vadi-i Nil’de sakin bütün Arab
kardeşlerimizi vazife-i vataniyyelerini ifaya da’vet ediyoruz.
Büyük vakıa karşısında düşünerek alelacele kararlarını
verip lazım gelen tedabire tevessül etsinler.
Bombay mütehayyizan-ı ulemasından ve Cuma Cami’-i
şerifi hutebasından Şerif Muhammed Salih Efendi’nin taht-ı
riyasetinde geçen Cuma namazını müteakıb gayet muazzam
bir miting akdolundu ve bu ictimaa yüz bine karib müslüman
ya’nın vahşiyane ve behimane vukū’ bulan taarruz-ı nagehanisi
ve bir İslam memleketine hod be-hod tecavüzü hiçbir
vakit kavaid-i medeniyyet ve insaniyyetle kabil-i tevfik
olmadığından her halde hükumet-i Osmaniyye ve bilad-ı İslamiyyenin
taarruzdan muhafazası lüzumuna dair kaleme
alınan protestonamenin birer suretleri İngiltere ve Devlet-i
Osmaniyye parlemento riyasetlerine ve makam-ı Sadaret’e
telgraflarla tebliğ olundu. Bu telgrafnamelerde ilaveten
Bombay ve havalisi müslümanlarının kaffeten Devlet-i aliyyenin
emrine muntazır oldukları bir lisan-ı uhuvvetkarane
memnuniyyetle görülecektir.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ekim
Yedinci Cild - Aded:
Biz şimdi şu halimizle tıbkı açlıktan ölüm derecesine gelmiş
de o yemeğin ağızlarına girmesini bekleyen miskinlere benzemiyor
muyuz?
Bizim için aynıyla rezalet değil midir ki kıymetli vakitlerimizi
Emil Zolaların Pol Borjelerin masallarıyla heder
ediyoruz da o vaktin en ufak bir kısmını olsun bütün esrar-ı
kainatı sine-i sahaifine nakşetmiş olan şu Kitab-ı Mübin’in
mütalaası için feda etmiyoruz?
Temeddün tenevvür iddiasında bulunuyoruz; serair-i
hilkati keşf ile uğraşan mütemeddinlere benzemeye yelteniyoruz;
Gambita’nın Tiber’in felsefiyatta Rembo’nun nazariyatına
karşı rüku’-ı hayrete varıyoruz da elimizdeki Kitab-ı İlahi’nin
esrar-ı bülendine bir nazar-ı im’an bile atfetmiyoruz o Kitab-ı
man olduğu bedayii hikemi ihata için ömürler sarfetseler
tekmilini şöyle dursun bir cüz’ünü bile muhit olamazlar!
Galiba başkalarını taklid ediyoruz da akılsızlıkla itham
olunmamak için umur-ı diniyye ile iştigal eylemekten sıkılıyoruz.
Eğer böyle ise bu taklid pek körkörüne bir taklid olur
ki kitab-ı semavimizin sahaifi üzerinden gezdirilecek ufacık
bir nazar o derekeye düşmekten bizi alıkoyabilir. Zira o zaman
re’ye’l-ayn görürüz ki Müslümanlık inziva ile meskenetle
emreden halkı kemal-i zillet içinde bir taassuba sevkeyleyen;
yahud gerek medeniyet-i hazıranın gerek müstakbelenin
metalibine külliyen münafi olacak surette vücudu
ağır birtakım ibadat ile ezip bitirmeye mahkum bırakan bir
din değil imiş. Bilakis sa’y ü amel ile emreden; nazarlarda
riyaset ve siyadeti uluvv ü mecd-i himmeti alabildiğine
yükselten; insanları fezaile me’aliye doğru götüren bir din
olunmuştur ki feylesofların hikemiyat-ı mevzuası onların
yanında güneşe karşı tutulmuş kandil ziyası kadar sönük
kalır.
Şu halde İslam’ın me’alisinden bahseden adam sekameti
delail-i natıka ile gösterilebilecek birtakım efkara tercümanlık
etmiş olmaz bilakis Fatır-ı Hakim’in lisan-ı fevka’l-hayalini
tefsir eylemiş olur. Öyle hikmetler söyler ki
ebediyen cerh olunamaz; öyle nazariyeler serdeder ki şu
kainat-ı hamuşun her zerresi onları te’yid için birer lisan
kesilir: Öyle kaidelerden haber verir ki haleldar olması hükümden
düşmesi tasavvur edilemez; öyle esaslar meydana
koyar ki bütün ictimaiyat onlara istinad edeceği gibi beşer
huld-zar-ı irfanı ancak o esaslara yükselerek seyredebilir;
öyle nurlar saçar ki samim-i kalbe girerek orada ebediyen
gurub etmez bir güneş yaratır. İşte o şems-i hakīkatin ziya-yı
güzini insana şu bulanık hayatın karanlık çöllerini tenvir
eder; ellerini ayaklarını her tarafdan bağlayan zencirleri çözer;
dehrin sinelerde açtığı cerihaları kapatır; ruhu evham ve
hayalat şaibelerinden tathir eder. Heyecan-ı kadiminden fariğ
olan ruh da artık saadet-i hakīkıyyesini aramaya fakat
asıl menbaından aramaya başlar; önündeki kesif perdeler
birer birer yırtılarak cihan-ı melekutu görür oradan
hakīkatü’l-hakayıka mülhem olur.
Arablar müslüman olmazdan evvel huşunetin cehaletin
hiçliğin ne derekesinde idiler; sonra ne hale geldiler. Görmüyor
musunuz? Zaman-ı cahiliyyette Arab kızını koluna
aldığı gibi çöle gider bir çukur eşmeye başlardı. Zavallı kızın
yalvarması ağlaması herifin kalbinde zerre kadar merhamet
hissi uyandırmayarak biçareyi kendi eliyle diri diri o
çukura gömer işini bitirdikten sonra kemal-i muzafferiyetle
ailesinin yanına dönerdi. Zira kendi zannınca işitenlerin senasını
mucib olacak nasiye-i şerefi üzerindeki lekeyi temizleyecek
bir iş yapmış idi.
Allah aşkına olsun bir kere şu taş yüreklere şu katı duygulara
bakınız bir de bunların İslam’ı kabul ettikten sonraki
hallerini nazar-ı im’ana alınız. Bakalım ne göreceksiniz?
Öyle adamlar göreceksiniz ki gehvare-i hikmette büyümüş
agūş-ı şefkat ve merhamette emzirilmiş bahtiyarların
bile sahib olamayacağı hissiyat-ı kerime ile mütemeyyiz öyle
adamlar göreceksiniz ki her biri şehamet ve fazilete timsal
olmuş secaya-yı celilenin ahlak-ı cemilenin birer rükn-i
metini kesilmiş de halleriyle kalleriyle felasife-i ahlaka eserlerindeki
nevakısı gösteriyorlar. Öyle adamlar göreceksiniz
ki vakar ve takva i’tibarıyla meleklere uluvv-i himmet azamet-i
kudret hususunda kayserlere rüchan ediyorlar.
Ömer ibnü’l-Hattab’ı ele alalım: Ömer öyle adamdır ki
zaman-ı cahiliyyetteki haliyle İslam’ı kabul ettikten bir kaç
sene sonraki mertebe-i kemali herkesin ma’lumudur. Evet
Müslümanlığı ve müslümanları öyle bir hikmet öyle bir siyaset
faza eyledi ki siyasetin o derecesini gehvare-i hukūk ve siyasiyyatta
büyümüş en büyük padişahlar hikmetin o mertebesini
ömrünü felsefe ile geçirmiş en büyük hakimler bile
gösteremezler. Sonra yine o Ömer rikkat-i kalb; takva hususunda
öyle bir dereceye vasıl olmuştu ki Kitabullah’dan bir
ayet tilavet olunduğunu işidince ya bayılır yahud bir kaç
gün hasta yatardı. Guya ki Mütenebbi şu beyitle Ömer’i
kasdetmişti:
*
Pek a’la bu nasıl oldu Ömer bu mertebeyi nasıl buldu?
Acaba ahlakiyatı darülfünunlarda ictimaiyatı ilmi mahfillerde
siyaseti parlamentolarda teşrii hukūk mekteplerinde mi
öğrendi? Hayır bunların hiç biri değil. Ömer yalnız Kur’an
yerleri başkalarına sorar öğrenirdi.
Ömer ekabir-i selefin ancak bir danesidir ki onu size
Müslümanlığın tabiatları tahvil hususundaki kudretini temayülat-ı
tenvir etmek için gösterdiği te’sirin sür’atini gözünüzle görünüz
diye bir misal olmak üzere irad ettik. Acaba bize ne oldu
ki bu kadar hazain-i ma’rifeti arkamızda bırakıyoruz da
öteden beriden hikmet dilenmeye ahlak dilenmeye kalkışıyoruz;
sonra da her ma’nasıyla haib ü hasir kalarak kendi
sersemliğimizin kendi ahlaksızlığımızın cezasını ötekinin berikinin
boynuna yüklüyoruz? Ayat-ı İlahiyye’yi ehadis-i Nebeviyye’yi
cühela tarafından yüksek sesle ya salonlarda yahud mezarlıklarda
terennüm edilmekten başka meziyeti yokmuş gibi
onlara bırakıyoruz da kendimiz halimizi istikbalimizi büsbütün
berbad edecek boş bir sürü safsatalarla vakit geçiriyoruz?
Evet bugün hepimizin yaptığı bundan ibarettir.
ayet-i kerimesi
tam bizim hakkımızdadır.
Hülasa müslümanlar için yegane çare şudur:
Evvela ma’na-yı İslam’ı hakkıyla anlamalıdır. Kezalik
madde ile ma’na birbirine tamamıyla merbut olduğundan
ruhun gaye-i azmindeki paye-i bülende yükselebilmesi için
dinin maksad-ı aslisi insanı hem terakkıyat-ı maddiyyeden
hem de tealiyat-ı ma’neviyyeden nasibedar etmek olduğunu
bilmelidir. Şunu da idrak etmelidir ki Müslümanlık’da
gerek milletinin gerek ebna-yı nev’inin hatta bütün kainatın
salahını kasdetmek şartıyla işlediği her bir iş nazar-ı İslam’da
taatın en şereflisidir:
“ Mü’min karısının
ağzına vereceği lokmaya varıncaya kadar her işinde
me’cur olur. Koyuna bile merhamet edecek olursan Allah
da sana merhamet eder.” Müslümanlık sanayi’de
keşfiyat-ı fenniyyede ileri gitmeye hiç bir zaman muarız olmadığı
gibi müslümanları bu gibi terakkıyata teşvik eder.
Sair milletlerle müsabakadan rekabetten geri duranları muahazede
bulunur. Müslümanlık’taki şu esaslar yüzlerce ayet
binlerce hadis ile sarahaten müeyyed olduktan başka ilk
cem’iyet-i İslamiyye’nin ahvali de ayrıca bir hüccettir. O derecede
ki münevverü’l-fikr muallim şakirdinin zihnine bu asarı
bir dersde nakşedebilir.
adan vukūfdan mahrum olan halkı bu çareye vusulden
men’ eden birtakım akabeler var ki o akabeleri ancak zaman
kaldırabilecektir.
–son–
O hangi çıkmaz yoldur ki salik-i bi-basiri attığı hatve-i
vapesininde mecbur-ı ric’at olunduğunu görünce ta a’mak-ı
ruhundan ateşin bir sayha-i nedamet koparmasın?
O hangi haksız mübarezedir ki neticesinde sahibini kemal-i
mahcubiyyetle hakk u hakīkate teslim-i silahda muztar
bırakmasın?
Hak haktır; batıl olmaz. Hak galibdir; onun üzerine
hiçbir şey teali edemez.
şeklinde
olİki
senedir hummavi bir sevda-yı iman ile kıvılcımlar saçan
bir aşk-ı vatanla ateşler püsküren bir garam-ı milliyyetle
“Cenab-ı Kur’an-ı Hakim ”i yed-i yemin-i takdisime
alarak bir hüccet-i ayetiyle bir şahid-i fermanıyla.
Diye feryad ediyorum. İhvan-ı mesleğimden bir çok fuzala
bu canhıraş feryadıma bu hıred-suz enin-i istimdadıma
–kimi tahriren kimi şifahen– iştirak ettiler!
Eğer bir zümre-i muarızin haksız pek haksız yere bab-ı
mucib olmamış olaydı kaviyyen –yüzde doksan– me’mul
cekti.
Siyaset-i İslamiyye’yi şeriat-i İslamiyye’den başka bir şey
zannederek “şeriat siyasete alet edilmez. Ulema öyle her
çekilen yere gidemez; ve gidemediği için
garb’da bulunan varsa kemal-i zilletle salibin huzur-ı insaniyyet
?? ve medeniyyetine ?? medeniyet-i hayvaniyye-i
hun-aşamına itile kakıla götürülerek zir-i pay-ı kahrına atıldığını
gördü!
Hilafet-i mukaddese-i İslamiyye ile mütetevvic Hükumet-i
Osmaniyye’nin za’f-ı siyaseti –hakīkatte yine kendisinden
başka bir şey olmayan– şeriat-i mutahharanın felaketi
olup olmadığını gördü!
Değil fakat mani’-i emr-i İlahi mani’-i i’dad-ı kuvvet olduğunu
anladı! Efsus….!
Ben ne diyordum: Hakka ihtida Kur’an ’a ıktida edelim!
Cenab-ı Hak mü’minlere “yalnız hal-i harbde bulunduğunuz
düşmanı değil a’da-yı istikbalinizi de terhib ve tenkil
edecek bir derece-i ‘aliyyede serian ve acilen i’dad-ı kuvvete
bütün istitaat-i maliyye ve fi’liyyenizi sarfediniz! Siz o
a’da-yı istikbali bilmezsiniz! Onları Allah bilir”! buyuruyor.
Emr-i celil-i i’dad vücubi “yani: Farz” ve fevri “yani:
derhal bila-ifate-i vakt” “Kuvvet”in yalnız hal-i harbde bulunulan
hasmı değil de a’da-yı istikbali de kahr u tenkil edecek
derecede i’dadı matlub-ı İlahi. “Allahü ekber”in şu lutf-ı
kuvvetli harbe her dakīka amade bulunmaklığımızı vücuben
ve ta’cilen ferman buyuruyor.
nında i’lan-ı harb etmesini en baidü’l-ihtimal addederdik
değil mi? Biz tecavüzü kimlerden beklerdik? Karşımıza –
hem de ansızın!?– kim çıkıverdi??
Şimdi biz Trablusgarb’ın ma’ruz kaldığı şu ciğer-suz şu
can-sitan felaketinden Kur’an-ı Hakim ’e “Biz İtalya’dan bu
gadr u ihaneti bu zulm ü vahşeti ummazdık. Ne yapalım kuva-yı
berriyyemiz onu tepelemeye kafi idiyse de donanmamız
pek zaif! Pek noksan!!” diye arz-ı i’tiraz edebilir miyiz?
vücubinin vasf-ı ta’cilisi bu i’tizar-ı kudeganeyi kirli paçavra
gibi yüzümüze çarpmaz mı?
Hac ve zekatın farz kurban ve sadaka-i fıtrın vacib olması
hanesi olmak hanesinin döşemesi ve sair bütün levazımı
kat kat elbise hademe ve’l-hasıl bir insanın saadet-i
hayat namına muhtac olduğu her şey mevcud bulunmak.
Bu havayic-i asliyye miyanında bir de “esliha-i harbiyye
ve binek hayvanı” kaydı görülüyor. Bu kayd Kur’an-ı Hakim
’deki mezkur “i’dad-ı kuvvet” ayet-i celilesinden me’huz.
Binaenaleyh bir şart-ı vücubi. Bir adam hizmetçi tutmaktan
vazgeçebilir. “Niçin hizmetçi tutmadın? diye mes’ul
olmaz. Keza altı odalı ev yaptırır dördile de iktifa edebilir.
Fakat esliha-i harbiyye binek hayvanı bu mühim ihtiyacları
tamamıyla te’min edip a’da-yı dinin melhuz olan tecavüzü ne
karşı amade bulunmak akdem-i feraiz-ı Kur’aniyye’den dir.
Çünkü vatanın vatan-ı İslam’ın hayat ve memat mes’e lesidir.
Kur’an-ı Hakim ’in her emrini ifa her nehyinden icti nab
ber-vech-i matlub-ı İlahi ikmal etmeden bırakıp diğerine
başlanabilir mi? Düşmanı kahr u tenkil etmek şöyle dursun
hatta vatanını müdafaa ve muhafaza edebilecek kadar kuv vetin
yok iken hacca gideceğim zekat vereceğim kurban keseceğim
diye vatanını müdafaasız bırakmak düşmana “Buyur!
Hane senin..?!” demek değil midir? Şerait-ı vücubu
olmayan veya kısmen noksan olan bir emir nasıl teveccüh
eder? Nasıl işlenilmesi farz olur? Seferi bulunan bir mü’min[e]
oruç tutmak Cuma namazı kılmak farz mı?
daha nasıl anlatmalı bilmem ki…! Beni “hac ve zekatı kurbanı
kaldırıyor..?!”
Diye bi-gayrı hakkın zulmen ve cehlen ithama kalkışanlar
nasıl zerre kadar insaf edip de düşünmediler. Erkan-ı
mukaddese-i İslam’ı istihfaf edecek kadar dinsiz imansız bir
kafir-i billah hiç vatan-ı İslam mülk-i Kur’an için duzahi ateşler
mı? Gece sabahlara kadar inler durur mu? “Fırsat elde iken
kuvvet..! Kuvvet..! Donanma…! Donanma….!” Diye selamet-i
din selamet-i vatan namına bar bar bağırır mı?
Beş yaşında bir çocuk bile bu suallere bila-tereddüd
“Hayır!” cevabını verir. Ya nasıl olur da bu vicdani sualler
bu hakīkatler düşünülmez? Düşünülmez de emvac-ı tel’inat
ve tekfiratı göklere çıkan bir tufan-ı gayz u tehevvürle o
mü’min kardeşin o din ve milleti vatanı için canını fedayı
az gören şehid-i zi-hayatın üzerine hücum olunur?
“Bir mü’min bir mü’mini füsuka veya küfre nisbet etmez
fürden müteberri ise kailine rücu’ eder.”
“Her kim mü’min kardeşini tel’in ederse onu katletmiş
gibidir. Her kim mü’min kardeşine küfür isnad ederse onu
öldürmüş gibidir.”
Bir mü’mini küfre nisbet etmek ne büyük zulüm ne azim
cinayettir! Ağyar ümmetin ulemasını bu ağlanacak halde
görürse sevinç delisi olmaz vatanımızı istila ümidlerine
bir kat daha kuvvet vermez de ne yapar?
Bu tel’inat ve tekfiratın hepsi kaillerine rücu’ etti. Kendilerinin
tecdid-i iman ve nikahı lazım geldi.
Bakalım ellerine ne geçer?
Muhalifinden biri de bir vukūf ve ihtisas-ı fakīhane? ile
kalemi eline almış ibadat-ı maliyyenin şerait-ı vücubundan
bahseden makaleme zekatın masrafından cevap vermek istemiş!
Şerait-ı vücub başka! Masraf yine başka! Bu tarz cevap
bilmem fenn-i münazaranın hangi sahifesinde görülmüş?
Hanki bahsinde okunmuş?
Mezahib-i erbaa kütüb-i fıkhiyyesinden muktebes uzun
boylu bir fihrist-i menkūlat….!
Bu kadar nazik! Bu derece mühim bir mes’ele-i diniyye
ve hayatiyyeye biraz da hezeliyyat ilave etmek kabilinden
“Osmanlılık cihet-i camiasıyla maabid-i gayr-i müslimedeki
kıymetli eşya verilmeli!!” denilmiş! Bu vatan-ı İslam’a dikilen
gözler uzadılan eller medeniyet-i salibe gözleri! Mezheb-i
teslis elleri! Viyana burcları önünden ta Cisr-i Mustafapaşa’ya
ve Volga Nehri kenarlarından Trabzon’a kadar
ric’at eden İslamiyet hakimiyetini; milyonlarla mu’tekıdlerini
kime terketti? Şimdi o kişverlerin hakimi salib değil mi? O
yarı cihan vüs’atindeki topraklar hakimiyet-i İslamiyye’nin
mahkumiyyetine elden çıkmadı mı?
Moskoflar Ayasofya kubbesi üzerine Ortodoks haçını
dikmeye çalıştıklarını bi-perva söylemiyorlar mı? Ya bu bakiyye-i
vatan da hakimiyet-i İslamiyye’nin dest-i tevhidinden
gasb olunmak salibin pa-mal-i istilası olmak tehlikesinde
mek bunun kaili her şeyden bi-haber! Girid’in canavardan
yırtıcı kaplandan müfteris celladdan bi-his ve bi-eman
Rumları o ezmine-i kable’t-tarihiyye vahşileri o engizisyonları
hiçe indiren yamyamlar of…! İnsan söyleyemez ki…–
veliyyü’n-ni’met-i cihan-ı insaniyyet melce’-i medeniyyet
aleyhissalatü vesselam Efendimiz hazretleri– Haşa! Sümme
ve sümme haşa!– Nam-ı akdesine kıyafet taklid ediyorlar;
“işte müslümanların…” diye tepesinden tırnağa kadar tahkīrlere
tükürüklere boğuyorlar!
Ya Rab! Ya Rab! Nasıl oluyor da bu cezire yerin dibini
geçmiyor. Nasıl oluyor da bu şeytanları utandıran ervah-ı
habise mel’anetlerinin bu derece-i hıred-suzuyla beraber yine
yaşıyor? Ne sabursun Allahım!
Yok yok… Bizim kanımız kurumuş!
Hayır hayır… Bizim imanımız ma’nasını kaybetmiş
cism-i bi-ruh!
Melek-fıtrat olsa insan yine vahşetin mel’anetin bu mertebesine
tahammül edemez! Bütün varını son santimine kadar
canıyla başıyla feda eder de bu vahşi canavarlardan
Hiç böyle el’an-ı mahlukattan erzel-i mevcudattan insaniyet
muavenet mi umulur?
Avuç avuç müslüman kanı içe içe şişmiş bu ejder-fıtratlara
karşı kollarını bağlayıp lakaydane seyretmek Müslümanlık
şanı mıdır? Haşa!
Namus; insanın hayat-ı hakīkīsidir. O cevher-i insaniyyet
elden çıktıktan sonra onun için bir saadet varsa o da
“ölüm…!”dür.
Fıkıh diyor ki: “Bir müslüman namazda iken boğuluyorum
yahud yanıyorum..! diye bir feryad işitse –müsteğīs velev
gayr-i müslim de olsa– yine derhal namazı bozup onun
ken yanarken namaza devam etmek haramdır. Hatta ateşteki
tencere taşsa da birkaç paralık zarar edecek olsa yine
namazın bozulup zararın men’i lazımdır.”
Namaz; hacdan birkaç derece efdaldir. Bi-namazın haccı
olur mu? Girid’de hala ve hala müslümanlar kıtır kıtır
kesiliyor; bu bedbaht muvahhidlerin feryadları asmanileri
halvet-nişinan-ı melekutü ağlatıyor! Hac farz olsa
bile madem ki otuz bu kadar bin müslümanın –aileleriyle
bi-günah ma’sumlarıyla– hayatları heder edilmiş sel gibi
kanları dökülüyor; bu bütün ma’na-yı feciiyle zavallı müslümanların
canavar pençesinden kurtarılmaları için haccın te’hiri
farz olur.
Benim fetva vermek haddim değilmiş! Alay imamı imişim!
Müfti sıfatıyla tanımazlar imiş!
O Alay-müftilik ünvanını Abdülhamid kaldırdı. Çünkü
onu hal’ ile tehdid ediyormuş! Yerine Alay-imameti ünvanını
getirdi. Yok Abdülhamid’in hilafetle hala bir münasebeti
varsa o da bu cehl-i mürekeblerin i’tikadıdır.
Şeriat-i Muhammediyye Abdülhamid’in İslamiyet’inde
bile müteemmildir.
Mesail-i fıkhiyyenin her biri bir fetvadır. Eimme-i askeriyyenin
efrad-ı müslimeye okuttuğu dersler mesail-i fıkhiyyeden
başka nedir? Elinde koca bir berat ile fıkıh tedrisine
me’mur olan bir adama “Hayır! Sen fetva veremezsin!
Biz seni tanımayız!” demek o kadar garazka[ra]ne bir
tahkīr-i hakk u hakīkattir ki…! İşte bu cehulane garazkarlığın
haşa!– bir dua mecmuası yahud bir mekteb-i ibtidai ilmihali
zannedenlerin de bu ümmete edecekleri va’z u nasihat
Zaten bu mübarek kisve-i din o kadar sahibsizdir ki avuç
açıp para dilenmek isteyenler için en serbest bir alet-i zillet
ve meskenet olur da yine kimse aldırmaz! Onu bu faci’ hakaretten
kurtaracak kimse bulunmaz!
Dilenmek isteyen bir hıristiyan; papaz kıyafetine girebilir
mi? Böyle bir Musevi; haham kisvesine bürünebilir mi?
Eyvah bizim asabiyet-i diniyyemize! Efsus bizim hayat-ı
milliyyemize! Her mü’min bildiği her hangi bir hakīkati bir
şeklinde yazılmıştır.
hakīkat-i diniyye ve şer’iyyeyi söylemekle mükellef! “Din;
nasihattır” buyuruluyor ki pek doğrudur. Dinde imtiyaz ve
sin de maadası –doğru olsun olmasın!– ağzını kapasın
sussun! Beni İsrail hikayeleri hadis namına uydurulan ekazib-i
şenia-i müftereyatı körü körüne kabule mecbur olsun!
O Vatikan Sarayı’na la-yuhtilik ??? makam-ı teslise has
bir mantıktır.
Münevvere dairen ma-dar hendek içine alınırken bizzat aleyhissalatü
vesselam efendimiz hazretleri ameliyat-ı hafriyyeye
son nokta-i imkanına kadar varıldı. Sahabe-i kiram hazeratı
üç gün ağızlarına bir lokma koyacak vakit bulamadılar.
Zat-ı Hazret-i Risalet-penahi aleyhissalatü vesselam
dört vakit namazı te’hirde muztar kaldılar.
Ne için? Ne için? Hayat her şeyden muazzezdir. Din
hayat ile hayat istiklal ve hakimiyetle kaimdir. Salib mümkün
değil hilali çekemez! Hilal dedikce sinirlerine dokunur!
Bir tehevvür-i mücessem kesilir! Yeryüzünden İslamiyet’in
kalktığını görmek işte onun için en büyük bir saadet! Onun
gaye-i hayali ancak ve ancak nur-ı Hakk’ın itfası!! Katolik
misyonerlerinin arkalarına ordular zırhlılar alıp alem-i İslam’a
musallat olmaları müslümanları her ne suret ve her
hangi vasıta ve kuvvetle olursa olsun hıristiyan yapmaya çalışmaları
terir.
Müslümanlar dinlerini ve dinlerinden başka bir şey
olmayan milliyetlerini vatanlarını muhafaza etmek için imkan
dahilinde buldukları her şeyi ale’l-ıtlak yapmaya me’zundurlar.
Görülmez mi? Şarabın katresi haram iken lokması
boğazında kalan ve o anda şarabdan başka bir meded-res
bulamayan onu içmekle mükellef oluyor. Çünkü
hayat her şeyden muazzez! Yeryüzünde müslüman kalmadıktan
sonra İslamiyet de Sidre’ye çekilir. Cenab-ı Hakk’ın
buyurması işte bu hikmete mebnidir. darlık demektir.
Dinde darlık yoktur. Saha-i kudsi-i diyanet o kadar
vasi’dir ki inde’l-ikrah –tahlis-ı hayat için– lafzan tebdil-i
dine bile müsaade eder.
Fakat maksad mükabere ve müşagabe olunca i’dad-ı
kuvvet farz-ı kifaye halbuki zekat farz-ı ayn diye dört buçuk
fakīrin terfih-i maişetini koca bir milletin hayat namus ve
Bugünden i’tibaren on sene bütün istitaat-i maliyye ve
fi’liyyemizi –Allah’ın emr u ferman buyurduğu vechile– i’dad-ı
kuvvete hasretsek yine a’da-yı istikbalimizi kahr u tenkil
edecek dereceye isal edemeyiz!
Düşünelim: “Kuvvet” buyuruluyor! Ok yay mızrak kılıç
kalkan değil…!
Bunlar bin üç yüz sene evvel birkaç bin dirhem gümüşle
alınabilirdi. Fakat şimdi kuvvet milyonlarla liraya muhtac!
Bir zırhlı iki buçuk milyon altına oturuyor.
Sonra bunun fabrikası da kuvvet! Bak İnsaldo’daki kruvazörümüzü
Zannederim ki son taksiti kalmıştı. İşte düşmanı kahr u
tenkil etmek için aynı düşmana sipariş olunan kuvvet şimdikidir.
Trablusgarb’da başımıza dağları taşları indirir! İktisadi
sevkü’l-ceyşi bütün hutut-ı hadidiyye de kuvvet! Maadin
Avrupa vatanımıza burnunu sokmak bizi vatanımızdan
sürüp çıkarmak için hiç zahmet çekmiyor. Biz bütün
bile Köstendil-Kumanova hattı[nı] almak ciğerimize pençesini
sokmak istiyor. Bağdad hattının açtığı siyaset katmerleri
birer levha-i musibet olup karşımıza dikilmiş!
Allah aşkına! Allah aşkına! Ma’rifetten fenden servetten
ticaretten her şeyden mahrum olan bir millet yaşamak
hakkına nasıl malik olabilir? Allah bizim hatırımız için kanun-ı
tabiati bozsun da bizi guya müslümanmışız diye istisna
mı etsin? Ah….! Bir insan alim olup da dinine milletine
hizmet edemeyeceğine dininin felaketine bi-gane kalacağına
bir çoban bir sığırtmaç olması bin kat hayırlıdır.
tan ibaret kalınca işte böyle Girid de gider Trablus da gider.
Yarın Balkanlar volkanlar kusmaya seyyalat-ı mesaib
akıtmaya başlar Ruslar Karadeniz’de serian ve acilen dört
aded dritnot yapıyorlar.
Bunlar hiç bizim için midir? Hele ikmal borusu çalınsın
hele bir kere denize indirilsin de o zaman Moskof’un bize
karşı alacağı vaz’iyyet görülür!
Deli Petro’nun Ayasofya kubbesi üzerine diktiği göz bir
lahza oradan ayrılmaz.
Avrupa; Trablusgarb’ı İtalya’ya niçin peşkeş çekti.
Emel-i muazzez ve mukaddesini öldürmek gömmek
nesi bir savlet-i müfterisanesidir! Sonra Hükumet-i Osmaniyye’nin
mahvı!.. Dikkat olundu mu? İtalya ültimatomunda
bizi Trablusgarb’ı i’mar etmemiş olmakla itham ediyor. İşte
bu bir intak-ı haktır. “Niçin i’mar etmedin?” demek “Niçin
berren ve bahren takviye ve tahkim etmedin?” sözünün
mukaddimesidir!
Biz Trablus’la Preveze’de kuvvetli birer filo bulundurmuş
sevahili de mükemmelen tahkim etmiş olaydık İtalya
bu harbe cür’et edemezdi kaldı ki Suriye Bahr-i Ahmer sevahili!
Kaldı ki Basra Körfezi! Ya düşman Musavva’dan
Cidde’ye Yenbu’a taarruz Haremeyn-i Muhteremeyn’e tecavüz
etse!...
Hala Konya tarikıyla hacca gitmek istiyoruz! O kadar
gafiliz. Ki haramı farz i’tikad ederek hac uğruna bütün vatan-ı
düşman-ı Kur’an ’a bırakıyoruz! Doksan üç felaket harbinde
Tuna havalisinden Hicaz’a giden bedbahtlar gibi karılarımızı
kızlarımızı Moskof zabitanının Bulgar canavarlarının…
görmek istiyoruz! Yazıktır… Pek yazık!
Bu şikak u nifaktan bu muhasededen bu mükabere ve
muanededen bu müşagabeden bu mefsul ve mevsulü’nnetayic
kıyasat-ı Sokratiyye’den vazgeçelim! Habl-i metin-i
korkmayalım:
Allah’dan
korkalım Allah’dan…!
Allah’dan korkar ittihad edersek bütün dünya bizden
korkar. Onlar İslamiyet’in ne demek olduğunu bilirler. Ümmet-i
Mes’uliyetin en büyüğü ulemayadır. Bab-ı fetvayadır.
!
Vakt-i merhununda bir fetva-yı
d i gerle hükmü fesh olunmak üzere Hilafet-i Muhammediyye
makam-ı akdesine doğrudan doğruya merbut bütün ehl-i
u sarfı vücub-ı aciline bir fetva kafidir.
!
Bu sırada mahdum-ı Peygamberi İbrahim bin Muhammed
hazretleri henüz bir buçuk yaşında olduğu halde vefat
etti. Nebiyy-i şefik efendimiz ziyadesiyle müteessir oldu. Tesadüfen
o gün de güneş tutuldu. Medine ahalisi bunu Cenab-ı
salet’den tashih kılındı ve “Güneşle ay Cenab-ı Hakk’ın iki
ayeti yani eser-i kudretidir kimsenin hayat ve mematı için
tutulmazlar” buyuruldu.
Bundan sonra Yemen’de Esved-i Ansi ve Yemame’de
Müseyleme isminde iki şarlatan peyda olup peygamberlik
da’vasına kalkıştı. Necran’lılar Esved-i Ansi’ye tabi’ oldular
birlikte girip San’a’yı zabtettiler. San’a Valisi Muaz bin Cebel
me’muriyetini terke mecbur oldu ve Me’rib’e gidip ora
valisi Ebu Musa el-Eşari ile Hadramut’a çekildi.
Diğer tarafdan Beni Esed şeyhi olan Tuleyha bin Huveylid
de da’va-yı nübüvvetle sade-dilan-ı urbanı iğfal ü
telef edileceğini vahy-i İlahiyle ashabına haber verdi ve her
üçünün hakkından gelinmesi için evamir-i lazımede bulundu.
Hicretin on birinci yılında Şam mülhakatından Belka’
üzerine gönderilmek üzere bir ordu tertib olunup
Üsame bin Zeyd hazretlerinin kumandasına tevdi’ edildi ve
serdara sancakla beraber “Babanın şehid olduğu yere git
düşmanları atlara çiğnet” emri verildi. Çünkü evvelce Kerek
beldesinin kıble cihetinde ve Mute denilen mevki’de ehl-i
bularak Zeyd bin Harise Ca’fer-i Tayyar Abdullah bin Revaha
gibi üç değerli ve fedakar kumandanla bir çok sahabi
şehid düşmüş muahharan Halid bin el-Velid’in maharet-i
harbiyyesi sayesinde muharebe kazanılmıştı. Üsame yed-i
Peygamberi’den tesellüm ettiği sancağı –İslam’ın ilk sancakdarı
olan– Büreyde bin el-Husayb’e teslim eyledi ve Medine
haricinde Cürf namındaki mahalle ordusunu kurdu.
Ebubekir Ömer Said Ebu Ubeyde gibi kibar-ı ashabdan
ve aşere-i mübeşşereden bulunan zevat-ı kiram da bu
ordunun efradından idi. Resul-i Ekrem Efendimiz on birinci
sene-i hicriyye Safer’inin sonunda hastalandı. Fakat rahatsızlığına
ehemmiyet vermeyerek askerin techizatına nezaret
buyurdu. Bir iki gün sonra Ali bin Ebi Talib’le Fazl bin
Abbas radıyallahü anhümanın omuzlarına tutunmuş olduğu
halde mescide gelip minbere çıktı ve ashabına va’z u nasihat
ederek kapalı bir surette helalleşti. Ba’dehu minberden
Hastalık gittikce artıyor ashab-ı kiramın teessürü de tezayüd
ediyor herbiri mescid-i şerifin etrafında müteellimane
dolaşıyordu. Nebiyy-i Rahim Efendimiz ashabının teskin-i
alamı için firaş-ı ıztırabından kalktı. Önünde amcası “Abbas
bin Abdilmuttalib” koltuklarında Ali ile Fazl bulunarak mescide
geldi ve minber-i saadete çıkıp didarına müştak olanlara
ebbed kalmadığını zat-ı akdeslerinin de bit-tabi’ muhalled
olamayacağını söyledi. Muhacirin-i evveline hürmet ve riayette
bulunmalarını Ensar’a Ensar’a da lutf u şefkatle muamele
eylemelerini Muhacirin’e tavsiye etti. Daha bir çok
mevaız u nesayihden sonra minberden inip hücresine girdi.
Ezan okundukca yatağından davranıyor mescide gelip cemaate
namaz kıldırıyordu. Fakat vefatına üç gün kala rahatsızlığı
arttırdığı cihetle mescide çıkamadı ve Ebubekir namazı
kıldırsın emrini verdi. Hazret-i Ebubekir daha peygamber
hayatında iken imam olup on yedi vakit namaz kıldırdı.
Rebiülevvel’in on birinci Pazar gecesi Yemen’deki Esved-i
Ansi’nin San’a’da uyurken taraf-ı müsliminden katledildiği
vahyen bildirilmekle bunu ashabına tebşir eyledi.
Pazar günü hastalığı arttı. Pazartesi sabahı biraz açıldı
mescidde sabah namazı kılınırken geldi Ebubekir’e ittibaan
eda-yı salat etti. Namazı müteakıb hücresine çekildi ve artık
rahat döşeğine yattı.
O gün Üsame huzur-ı Nebevi’ye gelip azimeti hakkında
serdar ordugaha gidip hareket etmek üzere iken Resulullah
ağırlaştı. Kerime-i mükerremesi Fatımetü’z-Zehra –radıyallahü
anhayı– çağırttı. Kulağına “Ben vefat edeceğim”der. Cenab-ı
Zehra ağlamaya başladı. Sonra “Ehl-i beytimden en
evvel bana mülakī olacak sensin” buyurdu. Bu defa da
Hazret-i Betul sevindi ve güldü.
On birinci sene-i hicriyye Rebiülevvel’inin on ikinci
Pazartesi günü öğle üstü irtihal-i Peygamberi vukū’ buldu.
Ehl-i beytin feryadı vefat-ı Nebevi’yi Medine ahalisine
duyurdu. Herkes[i] dehşet-amiz bir hayret istila etti. Hazret-i
Ali olduğu yerde dona kaldı Hazret-i Osman’ın teessüründen
dili tutuldu Hazret-i Ömer şaşırıp kılıcını çekti “Her
kim peygamber öldü derse kafasını keserim” diye haykırmaya
başladı. Hazret-i Ebubekir bin-nisbe temkinini muhafaza
eyleyerek hücre-i saadete girip vech-i Risaleti açtı.
Ağlaya ağlaya öptükten sonra ehl-i beyte teselli verdi
ba’dehu mescide gelip Resulullah Efendimizin vefat ettiğini
bunun da pek tabii bir şey olduğunu söyledi.
ayet-i kerimesini okudu. O vakit ashab-ı kiram filhakīka
Resul-i Ekrem’in ahirete gittiğine inandı ve gözlerden
tufan-ı teellüm boşandı.
Vefat-ı Peygamberi’yi haber alan Üsame yed-i Resulullah’dan
tesellüm ettiği liva-yı şerifi getirip hücre-i saadet
pişgahına dikti. Şu hal de bütün bütün teessür ve tahassürü
mucib oldu.
Abbas ve Ali hazeratıyla sair ehl-i beyt-i kiram peygamberin
techiz ü tekfiniyle meşgūl bulundukları sırada ensar-ı
meye kalkıştı.
Bunlardan Hazrec kabilesinin reisi Sa’d bin Ubade’nin
makam-ı hilafete bit-ta’yin kendisine bey’at edilmesi hemen
hemen kararlaştırıldığı sırada Ebubekir Ömer Ebu Ubeyde
hazretleri mahall-i ictimaa yetişti. Cenab-ı sıddik ile Hazret-i
Faruk’un irad ettiği nutuklar üzerine Sa’d bin Übade’nin
ta’yininden sarf-ı nazar kılınarak yar-ı gar-ı Nebevi Sıddik-ı
Ekber hazretleri halife intihab edildi ve oracıkta kendisine
bey’at olundu.
Kibar-ı sahabeden bazıları bir müddet mütereddid davrandılarsa
da bilahare hepsi gelip halife-i Resulullah’a arz-ı
bey’at eylediler. Resulullah’ın nereye defni münasib olacağı
hakkında tereddüd edildi. Lakin hazret-i halifenin “Allah teala
bir peygamberin ruhunu defn olunmasını dilediği yerde
kabz eder” mealinde bir hadis rivayet eylemesi üzerine cesed-i
mukaddesin ruh-ı pür-fütuhu kabz olunduğu mahalle
defnedilmesine karar verildi.
Ve Hazret-i Aişe’ye mahsus olan hücre-i saadetin medfen-i
Risalet ittihazıyla evvela erkekler muahharan
kadınlar cenaze namazını kıldıktan sonra gece vakti tedfin
Şurası hatırda bulunmalıdır ki Resulullah efendimizin
medfun bulundukları mahall-i mübareke “Hücre-i Saadet”
ta’bir edilir. Ravza-i Mutahhara denilen mevzı’-ı mukaddes
muhteremdir.
yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
Asya’nın ortalarında ve / – / arz-ı şimali ile / –
/ tul-i şarkī arasında şimalden cenuba doğru kilometre
eni şarktan garba doğru da kilometre boyu bulunan
bir hıtta-i vesia vardır ki Afganistan tesmiye olunur.
Sa’bü’l-mürur ve susuz çöller sarp ve karlı dağlarla mahdud
ve Avrupalılarca gayr-i kabil-i teshir memalikten ma’dud
olan bu münferid kıt’ada bir emaret-i İslamiyye fermanferma
bir terakkī-i ruz-efzun i’tila-nümadır ki Emir-i Afgan
merhum “Abdurrahman Han”ın zaman-ı hükumetinde ibtida
etmiştir.
Hal-i hayatında ikdamat-ı peygamber-pesendiyle tebeasıyla
rehber-i gayret olan emir-i mağfur; vefatından sonra
da vatandaşlarına bir müşevvık-ı mesai bırakmak istemiş
ef’al-i vakıa ve akval-i nafiasını havi olmak üzere –kendi kalemiyle–
kendi tarihini yazmıştır.
Afgan lisanıyla muharrer olan bu tarihi emirin münşilerinden
biri İngilizceye tercüme ederek Londra’da basdırmış
ası Moskof zabitlerine dağıdılmıştır. Ba’dehu İngiltere’nin
Horasan’daki konsolos muavini Gulam Murtaza Han Kandahari
vasıtasıyla Farisi’ye bit-tercüme Tarih-i Kitab-ı Müstetab-ı
Halat-ı Vala Hazret-i Emir Abdurrahman Han ünvan-ı
matbuuyla Meşhed’de tab’ olunmuştur.
Cild-i evveli: Hazret-i emirin zaman-ı sabavetinden mesned-nişin-i
hükumet oluncaya kadar geçirdiği meşakkatli
hayatı himematıyla ahlafına –düsturü’l-amel olarak– ithaf
eylediği nesayih-amiz kelimatı ihtiva eden bu kitabı fazıl-ı
mükerrem Abdürreşid İbrahim Efendi hazretleri edib-i muhterem
Mehmed Akif Bey’e bil-iare tercümesini tavsiye buyurmuş.
Hazret-i üstad ise –daha mühim asar ile iştigal eylemekte
olmasına binaen– bu hizmetin taraf-ı acizanemden
galebe çalmak isteyerek o kitabı Türkçeleştirmeye
ve hidemat-ı meşkuresiyle hayat-ı sermedi iktisab etmiş bulunan
bir müslüman hükümdarını dindaşlarıma tanıtmaya
kalkıştım.
Cenab-ı Hak muvaffakıyet ihsan buyurursa sa’y-i naçizimle
ehl-i İslam’a belki bir hizmette bulunmuş olurum.
yaşında bulunduğum sıralarda pederim beni Kabil’den
Belh’e getirtti. Babam Belh ile muzafatının hakimi olup
benim vürudumda Şibirgan’ın muhasarasıyla meşgūl idi. İki
ay kadar Belh’de kendisine müterakkıb kaldım. Bu müddet
zarfında Şibirgan teshir edilip babam geri dönmüştü. İstikbali
şeklinde yazılmıştır.
Deşt-i İmam’a gittim. Orada mülakat-ı pederle karirü’l-ayn
oldum. O da beni görünce sevindi. Birlikte Belh’e geldik.
Birkaç gün sonra derse başladım. Lakin oldukca kalın
kafalı idim: Bütün gün okuyup yazmaya çalıştığım halde
bugün ezberlediğim şeyi unutuyordum. Bir de tederrüsden
ziyade ata binmeye ve ava gitmeye heveskar idim. Bu
sebeblerden hocamın tedris hususunda gösterdiği mesai bisud
kalıyordu. Aradan bir sene geçince şehir haricinde ve
Tahtapül denilen mevki’de benim için bağlı bağçeli bir
medrese bina edildi. Belh’in havası vahim ve dahili mukassi
olduğundan pederim de bizim medrese civarında bir saray
yaptırdı. Kışlalar ticarethaneler inşa ettirdi. Ağaçlar diktirip
bağlar bağçeler yetiştirdi. Üç sene içinde Tahtapül nevin ve
sebzin bir şehir halini aldı.
Dördüncü yılın baharında pederim büyük babam Emir
Dost Muhammed Han ile görüşmek üzere Kabil’e gitti. Beni
Türkistan Hükumeti’ne naib bıraktı. Altı ay icra-yı niyabet
ettim. Ve hergün öğleye dört saat kalıncaya kadar ders
okumak sonra divanda oturup umur-ı hükumetle meşgūl
olmak ondan sonra bir parça yatıp uyumak ba’de’l-asr da
ata binip akşama kadar gezip dolaşmakla vakit geçirdim.
Kış ibtidasında pederimden aldığım bir mektupta ceddimin
beni Taşkurgan Hükumeti’ne ta’yin ettiği tebşir ve
süvari piyade ve topla derhal hareketim tavsiye
olunuyordu. Ber-muceb-i tavsiye hemen yola çıktım. Taşkurgan’a
vusulümde Vezir Muhammed Esmer Han’ın biraderi
Serdar Muhammed Emin Han oranın hükumetini bana
tefviz eyleyerek Kabil’e azimet etti.
Pederim “Haydar Han” isminde birini bana naib ve
müşavir olmak üzere ta’yin etmişti. Bu adam: Akıl vakūr
muhterem bir zat olduğu gibi tabl ü alem sahibi ve
nefer süvarinin sergerdesi idi pederi de Muhammed Han
namında bir kimse olup Kabil’in eşraf ve a’yanından sayılırdı.
Taşkur[ga]n’da şu suretle imrar-ı hayat ediyordum:
Sabahdan öğleye üç saat kalıncaya kadar ders ile tevaggul
Ba’de’d-ders öğleyi iki saat geçinceye kadar: Divanda
oturup muhakemat ile iştigal.
Divandan sonra bir iki saat kadar: İstirahat ve uyku.
Daha sonra da: Ta’lim etmek ata binmek ava çıkmak
guy ü çevgan oynamak.
Cuma günleri ise: Tamamıyla şikar ile dem-güzar oluyor
ve gece vakti Taşkurgan’a dönüyordum.
Hükumetimin beşinci ayında pederim –esna-yı azimetimde
Kabil’de kalan– validemle beraber beni görmek için
Taşkurgan’a geldi. Ve ilkbahara kadar birlikte bulundu. Bahar
gelince validemi yanıma bırakıp kendisi Belh’e gitti.
Ben bir tarafdan derslerimle diğer tarafdan umur-ı hükumetle
meşgūl oluyor; gerek me’murine gerek ahaliye
hüsn-i muamele ediyordum. Hatta mahsulat-ı ziraiyyenin
bereketli olmadığı yıllırda rüsum-ı mukarrereyi tahfif ve
tenzil eyliyordum.
pederim Taşkurgan’a geldi. Vergilerden benim yaptığım te’cilatı
kabul etmeyerek istirdada kalkıştı. Bunların alınmaması
hakkında çok yalvardım. Fakat dinlemedi “Zaten vilayetin
hasılatı az askerin masrafı ise pek çok. Tahsile mecburum”
diyerek bakiyye-i rüsumdan rupiye topladı.
Ba’dehu kalkıp Belh’e avdet etti. Pederin azimetinden sonra
kendi kendime düşündüm. Aklıma geleni yaptığımı idare-i
hükumete layık bir adam olmadığımı anladım. Binaenaleyh
me’muriyetimden çekilmeyi ve işi ehline tevdi’ etmeyi
münasib gördüm. Yerime Haydar Han’ı ikame eyleyerek
Tahtapül’e gidip yeniden tahsil-i uluma başladım. Haftanın
tamamıyla beş gününü ve Perşembelerin ikindiye kadar olan
zamanını teallüm ve tederrüsle geçirdikten sonra Perşembe
günü akşam üstü ava çıkar ertesi günü ezana yakın
şehre dönerdim.
nefer küçük kölem vardı. Bunlardan başka maiyyetimde
süvariler de mevcud idi ki cümlesinin adedi hemen beş
yüzü bulurdu. Ekseriya Ceyhun kurbündeki ormanlarda
avlanır bazen da Suenkara Nehri kenarında balık tutardım.
Bu sıralarda Herat Hakimi “Vezir Muhammed Yar Han”
kerimesinin bana tezvicine dair pederime bir mektup gönderdi.
Babam vezirin teklifini muvafık bulup kızını bana nişanladı.
Bu münasebetle iki kayınatalar arasında meveddeti
mütekabile husule geldi.
Pederimin nüdemasından Serdar “Abdurrahim Han”
hanedanından olup mensub bulunduğu ailenin maraz-ı ahlakīsine
tevarüs eylemiş hasud ve gaddar bir herif idi. Pederimin
daire-i hükumetinde benim kesb-i i’tibar edişimi
çok görmeye ve askerin serdarlığı bana tevcih olunursa kendi
nüfuzu kalmayacağı korkusuyla hakkımda kin gütmeye
başladı.
Sevk-ı garazla beni her vakit pederime şikayet ediyor
babamın teveccühünü benden izaleye çalışıyordu.
Belh’de otuz bin beş yüz neferden ibaret bir ordu mevcud
mütebakīsi de Özbek Dihrevani Kabili olmak üzere redif
Bunlardan maada altmış dane top vardı ki kısm-ı küllisi
pederimin taht-ı nezaretinde Kabil’de ısaga olunmuştu.
Askerimiz ale’d-devam her gün ta’lim eylediğinden
muntazam ve muallem bir hale gelmişti. Bunların umum
kumandanı “Şir Muhammed Han” isminde bir İngiliz mühtedisi
pederimin ’de ettiği Kandehar Muharebesi’nde esir olmuş
ve kabul-i İslam ile ordumuz kumandanlığına ta’yin
kılınmış fünun-ı adideye vakıf bir fazıl idi.
Bu zat bildiği ulum u fünunu öğretmek ve kendisine bir
hayrü’l-halef yetiştirmek için beni ta’lim ve terbiye etmesine
dair bir gün pederimden izin istedi. Babam bu talebi memnuniyetle
tervic ederek her gün iki saat Şir Muhammed
Han’ın tedrisatından müstefiz olmamı emreyledi.
Kemal-i şevk ile kumandanın derslerine devama başladım.
Pederim Kabil’de birkaç dane tüfenkci ustası getirtti.
Bizim mektebin yanında bir fabrika yaptırttı. Her gün dersi
yemi ameliyat ile tatbik için demirleri döver ve eğelerdim.
Şu suretle tüfenk yapmasını öğrendim. Kendi elimle üç tüfenk
tıklarından iyi buldular. Ben böyle terakkīde devam ettikce
Abdurrahim Han’ın da vehm ü hasedi artıyor ilkaat-ı müzevviranede
yordu. Bir defa benim için şarab içmeye alıştı diye pederime
söylemiş babam da aslı olmayan bir şey dolayısıyla
beni tekdir etmişti.
Şu tekdir-i na-hak fevkalade gücüme gitti. Belh’den
kaçmaya ve Herat’a kayınpederimin yanına gitmeye karar
verdim. Hafiyyen firar hazırlığında bulunduğum esnada
maiyyetimden bazıları pederime haber vermişler. O da tahkīkatta
bulunmuş mes’elenin sıhhati anlaşılınca Abdurrahim
Han’ın isnadatı hakīkat telakkī edilmiş. Bunun üzerine
pederimin emriyle mahbese atıldım ve tamam bir sene zencir-bend
olarak mahbus yattım.
* * *
– Kaziri’nin beyanına nazaran
Abdülmelik tarih-i hicrisinde Kurtuba’da irtihal eylemiştir.
Filhakīka Abdülmelik bütün ma’nasıyla bir ansiklopedist
addolunabilir. Şuabat-ı fünunun kaffesine dair asar-ı mühimme
te’lifine muvaffak olmuştur. Müellefatının mikdarı
bini mütecaviz olduğu iddia olunuyor. Yalnız fenn-i tıbba
dair yetmiş cild kitap yazmış olduğu Doktor Lüsyen’in taht-ı
tasdik ve i’tirafındadır.
– Miladın tarihinde Kurtuba’da
sayılmıştı. Felsefe ve tıbdaki ihtisası umum muasırlarının
taht-ı i’tirafındadır. Fen ve felsefede ta’kīb ettiği metod usul;
nazariyat ve müşahedatı vak’aları tecrübelerle te’yidden
– Bu zat cidden bir harika-i
edebiyatta asrının feridi idi. Endülüs’de ulum-ı riyazıyye ve
mat için –o vakitler cihan-ı medeniyyetin Paris ve Londrası
hükmünde olan– Bağdad’a kadar icra-yı seyahat eylemişti.
sine pek ziyade hadim olmuştur. Muhakemesindeki rasaneti
karihasındaki cevdeti fikrindeki vüs’ati hep bu seyahate
medyundur. Tarih-ı vefatı hicretin . senesine tesadüf
eder. Yahya tarih-i fünunda İbni Semine lakabıyla ma’rufdur.
– El-Hakem
devrinin derin düşünücülerinden ulvi simalarından biridir.
Kurtuba’da ihtiyar-ı ikamet eylemişti. Ulum-ı tabiiyye ve
fenn-i tıbba dair de pek ciddi tetebbuatta bulunmuş ise de
en ziyade badi-i iştiharı olan şu’be-i fen; riyazıyat ve ilm-i
hey’ettir. Mesleme Avrupa mehafil-i ilmiyyesinde pek ma’ruf
bir isimdir. Batla[m]yus Stéolémé’in meşhur el-Me cisti’
sini şerh ve tenkīd eylemiştir.
rasadat ve tedkīkatta bulunmuştur. Netice-i rasadatını daima
düsturat-ı riyazıyye ile te’lif ve te’yide çalışırdı. Usturlab
hakkında yazmış olduğu bir eser Avrupa erbab-ı ilmi arasında
pek ziyade iştihar eylemiştir.
vanlı eserinde el-Battani’nin ziclerini icmal ve Muhammed
bin Musa ziclerini şerh ve seneleri Arabi’ye tahvil eylemiştir.
Riyazattan Kitabü’l-Muamelat’ ı ilm-i hesaba aid bilcümle
kavaid ve nazariyat-ı adediyyeyi cami’dir.
Mesleme kevakib-i sabite hakkında pek çok rasadatta
bulunmuş ve burcların mevakiini musavvir ve mükemmil
bir harita-i sema tanzimine muvaffak olmuştu. Paris Kütübhanesi’nde
“el-Kimya”ya dair de bir kitabı bulunduğu Doktor
Lüsyen tarafından ityan edilmektedir.
Bodleyn Bodleienne Kütübhanesi’nde suhur ve ahcar-ı
zi-kıyem hakkında pek mühim bir eseri mevcuddur.
mahfuz olan bir eserinde tenasül-i hayvanata dair şayan-ı
dikkat ma’lumata tesadüf olunuyor.
Mesleme Abdurrahman-ı Salis ve el-Hakem devirlerinin
şa’şaa-i irfanını i’la eden eazımdan biridir. Miladın “ ”
tarihine kadar ber-hayat olmuştur. Endülüs maarif-i İslamiyyesi’nin
müessislerinden bulunan bu dahi-i irfanın halka-i
feyzinde tenevvür eden bu zevat asr-ı atinin en büyük simaları
derecesine irtika eylemişlerdir. İbni Sem’ Ebü’l-Kasım
Sıbğ bin Muhammed İbnü’s-Saffar Ebü’l-Kasım Ahmed
bin Abdillah ve biraderi Muhammed bin Saffar ez-Zehravi
el-Kirmani Ebü’l-Hakem Amr bin Abdurrahman İbni Haldun
gibi dahiler Mesleme mektebinde perverşyab-ı kemal
olmuşlardır.
– Tuleytula’da tedrisat-ı ilmiyye ile
meşgūl idi. İlm-i tıb ilm-i hey’et ve ulum-ı riyazıyyede bihakkın
yesinde bir gülbün-i irfan halinde idi. Yetiştirdiği şakirdan
miyanında pek ma’ruf ekabir vardır.
– Muhammed bin Abdurrahman devrinin
en hazık tabibleri en mütebahhir alimleri arasında bariz
bir sima-yı irfan arzeden Yunus; şarktan Endülüs’e hicret
eden eazım-ı erbab-ı fendendir.
Tertib-i edviye ve teşhis-i maraz hususunda cidden haizi
maharet olduğu rukabasının bile taht-ı i’tirafında idi.
“El-Mugīsü’l-kebir” namıyla suret-i terkibi yalnız kendince
ma’lum bir mualece ihtiraına muvaffak olmuş ve bu
sayede pek çok servet cem’ eylemişti. Bilahare bu ilacın
tarz-ı terkibini içinde bulunan mevadd ü anasırı mübeyyin
bir eser neşrederek ihtiraından muasırlarını haberdar ve bu
suretle alem-i tababete mühim bir hizmet ifa eyledi.
– Salifü’z-zikr Yunus
el-Harrani’nin necl-i necibleri olan bu iki genç Abdurrahman-ı
Salis devrinde yani . sene-i hicrisinde bera-yı tahsil
Bağdad’a azimet ve on sene kadar tabib-i şehir Sabit bin
Sina’nın derslerine mülazemet eylemişlerdi.
Şuabat-ı saire-i ulumu da ayrıca Bağdad’ın meşahir-i
erbab-ı fenninden tahsil ve daha bir çok yerleri ziyaret ettikten
sonra tarihinde Endülüs’e avdetle halifenin hizmet-i
tababetine ta’yin olundular.
Ahmed bilahare fevkalade iştihar eylemiştir. Hanesi
adeta bir darülfünun halinde idi. Dairesinin bir kısmını
laboratuvar haline ifrağ etmiş olduğundan on kadar kimyager
gece gündüz burada tahlilat ve tertib-i edviye ile meşgūl
olurlardı.
Ahmed marza-yı fukaraya lazım gelen ilacları laboratuvarından
meccanen i’ta ederdi. Bununla beraber vefatında
yüz bin altından ziyade serveti zuhur etmiştir ki erbab-ı fenn
ü iktidara karşı gösterilen rağbet ve teveccühün bir mikyası
sayılabilir.
Ahmed tababetin bilhassa kehhallik kısmında harikanüma
muvaffakiyetler göstermiştir.
– Emir Abdurrahman en-Nasır li-Dinillah
zamanında Endülüs’e muhaceret eden ekabir-i erbab-ı
kemaldendir.
nüdeması sırasına geçirmiş ve bilahare bununla da iktifa
etmeyerek uhdesine rütbe-i vezaret tevcih ve bil-fi’l idare-i
umura iştirak ettirmişti. İbni Ebi Usaybia’nın rivayetine nazaran
Yahya fenn-i tıbba dair beş cildden mürekkeb bir
eser-i mühim te’lif eylemiştir.
Hükema ’da Yahya’nın fenn-i cerrahideki ihtisasına dair
garib bir hikaye zikrediliyor.
– Emir Nasır devrinde
kati müsül-i saire hükmünde idi.
Ulum-ı tabiiyyeye dair pek derin tetebbuat pek esaslı
tetkīkatta bulunmuştur. Muasırini bulunan ulema deha-yı
Süleyman’a karşı samimi bir meveddet perverde ediyordu.
Daima fazilet-i ilmiyye ve ahlakıyyesini takdir ve sitayişlerle
yad ederdi hakkındaki teveccühünü uhdesine “Saduna”
Valiliği tevcihiyle tetvic eylemiştir.
Darülfünun Osmani edebiyat son sene şakirdanından
Kırimizade İsmail Sıdkı Efendi tarafından Ramazan bayramında
Silistre’de Bayraklı Cami’-i şerifinde okunan Türkçe
hutbedir.
Ey insanlar! Bizi yoktan halk eden Hazret-i Allah niçin
yarattı?
Zat-ı uluhiyyetini
bir bilip ibadet etmek için değil mi?
mü’min olup iyi amel ederse dü-cihan mes’ud
olur aksi takdirde kendi gaybeder.
Ey müslümanlar! Cenab-ı Hak ebü’l-beşer Hazret-i Adem’den
zaman-ı Ahmedi’ye gelinceye kadar bir çok peygamberan
gönderdi her kavmi her milleti daire-i hakk u
adalete da’vet etti. İcabet edenleri mes’ud etmeyenleri har
u zelil eyledi; bu suretle nevbet-i tulu’ afitab-ı Cenab-ı Habib-i
Hazret-i Muhammed sav’e geldi. Vahşet zulmet içinde
bulunan insanlar nur-ı İslamiyyet ile bütün cihanı gördü
yirmi üç sene zarfında nur-ı mübin-i Ahmedi bütün cihanı
şa’şaadar ve ziyadar buyurdu.
Eğer İslamiyet üzere Cenab-ı
Hakk’a itaat edecek olursanız Hazret-i Allah İslamiyet’i i’la
edecek aksi takdirde size nusret etmeyecektir.
Ey mü’minler! İnsanlar bir çok sınıf üzere halk olundu.
Kimi mü’min kimi kafir kimi nafi’ kimi muzır kimi deni
kimi ulvidir. Kim ki iman eder dinini tanır milliyetini sever
yardım ederse o; iyidir kim ki dininden bi-haber milliyetinden
azade ise muzırdır o fenadır.
Babanız Adem valideniz
Havva’dır. Aranızda kavim ve kabile ile olan fark
yekdiğerinizi tanımak içindir. Yoksa iyi biliniz ki sizin büyüğünüz
dinini milliyetini seven ve Allah’dan korkandır bilatefrik
hepiniz hepiniz mü’min hepiniz kardeşsiniz kardeşliğinizi
tekbir ile isbat ediniz.
Ey ma’şer’-i İslam! Bugün Fıtır bayramıdır yalnız giyinmek
koklanmak için değil fukaralara infak bütün mü’minlerin
agūş-ı uhuvvetine atılarak hakk u hukūku helal etmek
ve o fırsat ile Cenab-ı Hakk’ın rıza-yı Bari’sini kazanmak
li saadetli bayramlarımız vardır. Maatteessüf cehalet milliyetimizi
unutturmuş bayramlarımızı alem-i nisyana atmış
yalnız iftar etmek için id-i fıtr et yemek için kurban bayramı
kalmıştır. Bayramlarımızı biliniz izhar-ı şadmani ediniz kin
ü adavet bırakmayınız unutmayınız ki siz müslümansınız
müslümanlara üç günden ziyade kin tutmak haramdır.
Ey mü’minler! Bayramları kumarbazlık ile Yehudilere iş
ü işret ile Nasranilere benzetmeyiniz. Bunlar müslümanlara
yakışmaz. Böyle mübarek günlerde İblis aleyhi’l-la’ne musallat
olur sizi iş ü işrete sefahete fuhşiyata sevkeder zinhar
aldanmayınız.
şeklinde yazılmıştır.
Ey Allah’ın kulları! Bütün alem-i İslamiyyet birbirimizden
hizmet bekliyor: “İmdad imdad ey müslümanlar!
Artık yeter mezheb kavgalarını bırakınız kavmiyeti unutunuz.
El ele veriniz; nur-ı mübin-i Ahmedi’yi bütün küre-i arzın
karanlık yerlerine en hücra köşelerine saçınız şa’şaa-i
diyor. Niçin neden iftirak ediyoruz? Ne için kuvvetlerinizi
” ayet-i kerimesini bilmiyor musunuz? Bari artık insaf
ediniz ittifak u ittihad ile alem-i medeniyyette hatve-endaz-ı
terakkī olmaya çalışınız.
Emin olalım ki bu uğurda çalışacak olursak pek
çabuk ilerleyecek İslamiyet’i i’laya muvaffak olacağız aksi
takdirde helak muhakkaktır.
Teşrinievvel’in birinci Cumartesi günü küşad olunan
Meclis-i Umumi’de kıraet olunan nutk-ı hümayun suretidir:
Muhterem a’yan ve meb’usan
Dördüncü devre-i ictimaınızın resm-i küşadını dahi icraya
beni muvaffak eden Cenab-ı Hakk’a hamd-i na-mütenahi
eder ve a’za-yı meclise beyan-ı hoş-amedi eylerim.
Meclisin üçüncü devre-i ictimaında kabul ve tasdik olunan
kavaninin mevki’-i icraya vaz’ı ve bu cümleden olmak
üzere vatanımızın peyderpey i’marı ve maarif-i umumiyyenin
terakkīsi ve ahalimizin tezayüd-i saadet ve servetine
lazım olan demir yollarla sair turuk-ı umumiyye ve hususiyyeden
lenlerinin inşası ve bazı mahallerde ticaret limanları te’sis ve
menafi’-i servetimizin ihyası hususlarında mazinin teseyyübat-ı
adide ve ihmalat-ı medidesinin peya-pey telafisi esbabına
tevessül edilmekte olduğu bir sırada İtalya Hükumeti
Trablusgarb kıt’asına tecavüz için tasavvur ve tehiyye ettiği
esbabı metalib-i muhıkka şekl ü suretine ifrağ ederek bir
ültimatom vermiş ve hükumetimiz canibinden müddet-i
muayyene zarfında cevap i’ta olunarak İtalya’nın şayan-ı
kūk ve haysiyeti ile mümkinü’t-te’lif metalib-i iktisadiyyesinin
nazar-ı i’tibara alınacağı te’min ve derhal müzakerata
girişilmek üzere metalib-i mezkure neden ibaret olduğu istizah
edilmiş iken cevaben verdiği notada te’minat ve istizahat-ı
vakıayı nazar-ı i’tibara almayarak Hükumet-i Osmaniyye’ye
Hükumet-i müşarun-ileyha muhasemata hatta kendisinin
ta’yin ettiği yirmi dört saatin inkızasından evvel ibtidar
edip bir tarafdan Trablusgarb’a taarruz ve diğer tarafdan da
Adriyatik sevahilindeki sefain-i harbiyyesine tesadüf eden
ve i’lan-ı harbden bit-tabi’ haberdar olmadıkları cihetle dost
devletler sefain-i harbiyyesine icrası kavaid-i bahriyyeden
olan merasim-i ihtiramiyyeyi ifaya müsaraat eyleyen torpidolarımızı
ansızın üzerlerine ateş açarak tahrib ile kavaid-i
mer’iyye-i beyne’l-mileli ihlal ve memalik-i Osmaniyye’nin
Adriyatik sevahilinde kain bazı noktalarıyla Trablusgarb ve
Bingazi kıt’alarına ve harbden bi-haber olan sefain-i harbiyye
ve ticariyye-i Osmaniyye’ye taarruzzata devam ettiğinden
Meclis-i Umumi’nin vakt-i mu’taddan evvel küşadına
lüzum görülmüştür.
Hükumetimiz düvel-i muazzama-i mütehabbeye derhal
müracaatla kavaid-i düveliyyeye ve şiar-ı hakkaniyyete muhalif
ve sulh-ı umumiyi muhafaza için her tarafdan izhar
olunan amal-i halisaneye mübayin olan bu harbe hukūk-ı
meşrua ve mukaddesemiz ve şeref-i millimiz ile te’lifi kabil
olacak bir surette nihayet verilmesi için vesatat-ı sulh-perveraneleri
taleb edilmiş ve devletlerden alınan cevaplar üzerine
devam edilmekte olan teşebbüsat-ı siyasiyye-i muslıhanenin
neticesine intizaren hukūk ve menafi’-i meşruamızın
müdafaa ve muhafazası için icab eden tevessülattan da geri
durulmamakta bulunmuştur.
mugayir olan ve bil-cümle akvam-ı mütemeddineyi duçar-ı
hayret ü teessür eden tecavüzat-ı nagehanisi bir tarafdan
devletlerin niyyat-ı sulh-perveranesine bil-iştirak idame-i
müsalemet için uhdesine terettüb eden vezaif-i mühimmeyi
ve terakkıyat-perverisinden bil-istifade tekemmülat-ı
medeniyyesini vakt ü nakdin müsaadesi dairesinde istihsale
bezl-i makdur eyleyen devletimizin ikdamat-ı sulh-perverane
ve terakkī-cuyanesini haleldar etmiştir. Hukūk ve menafi’-i
meşruamızın muhafaza ve müdafaası hususunda gerek
hükumetimizle Meclis-i Milli’mizin gerek bilumum ahalimizin
uhde-i hamiyyetlerine düşen vezaif-i mühimmeyi
kudret-i beşeriyyenin tealluk edebildiği derecede hüsn-i ifaya
bezl-i gayret eyleyeceklerinden mutmainnim.
Milletimizin terakkī ve tealisi ve vatana vukū’ bulacak bu
gibi tecavüzatın müdafaası için labüd olan kuvvetlerin ehemm
ü akdemi ittihad olduğunu beyana hacet yoktur.
Bil-cümle Osmanlıların beyninde uhuvvet ü ittihad tekemmül
ettikçe fevaidi tezayüd ve memleketimizin her cihetinde
ammenin hükumet-i meşruaya irtibatı tezauf eder.
Meclis-i Umumi’nin üçüncü devre-i ictimaiyyesini müteakıben
vaki’ olan seyahatimde Kosova ve Manastır ve Selanik
vilayetlerinde gördüğüm asar-ı uhuvvet-i Osmaniyye ve anasır-ı
muhtelifeden ictima’ eden yüz binlerce vatanperveran
tarafından gerek Kosova meşhed-i mübarekinde gerek
cihat-ı sairede izhar olunan measir-i milliyeden cidden mütehassis
ü müftehir oldum.
Vatanın saadet-i hali için akdem-i vesait olan bu uhuvvet
ve ittihadı mertebe-i kemale isale bütün Osmanlıların
sarf-ı makderet eylemeleri ehass-ı amalimdir.
Heyet-i Meb’usan ve A’yanımızın dahi gerek ahval-i hazıraya
müteallık mübahesatta gerek nazar-ı tedkīklerine vaz’
olunacak levaih-ı kanuniyyenin müzakeratında hakīkī ve
ciddi gayeleri hedef ittihaz ederek vatanımızın selamet ü saadetini
te’min edecek mukarrerat ittihaz edeceklerinden eminim.
Diğer düvel-i muazzama ve hükumat-ı mücavire ile olan
münasebatımızın kema-kan dostane ve halisane olduğunu
maa’l-me[m]nuniyye beyan ederim. Hukūk-ı gayra tecavüz
etmemek ve hukūkumuzu muhafaza eylemekten ibaret olan
mesleğimizde sabitiz.
Meslek-i halisimizden ümidvar olduğum terakkiyat ve
saadetimizin husulü için masruf olacak himem-i akılane ve
basiretkaranenizde mazhar-ı muvaffakiyet olmanızı Cenab-ı
Hak’dan temenni ile Meclis-i Umumi’nin açıldığını beyan
ederim.”
* * *
Meb’usan ve a’yan nutk-ı hümayunu kaimen istima’ ettiler.
Nutk-ı hümayun kıraet edildikten sonra Nakībü’l-eşraf
hazretleri tarafından birer dua tilavet edilmiştir. İsmail Hakkı
Efendi hazretlerinin okudukları dua mahzuzıyet-i şahaneyi
mucib olmuş ve bir sureti elde edildiği cihetle ber-vech-i zir
derc olunmuştur.
ud-ı millimizi devlet ve milletimiz hakkında bais-i teali-i şevket
ü şan badi-i tevali-i füyuzat-ı bi-payan eyle ya Rab!
Meşrutiyet-i mübeccelemiz sayesinde ba-irade-i seniyye-i
hazret-i mülukane huzuruyla şeref-yab olduğumuz bu
resm-i küşad-ı mebruru karin-i yümn ü mes’adet-i firavan
eyle ya Rab!
Bu sene-i mübarekede vukū’ bulacak müzakerat ve mükalematımıza
bir kat daha kesb-i intizam ettirerek netayic-i
hasenesini kesirü’l-feyezan eyle ya Rab!
Bil-cümle a’za-yı kiramı mazhar buyurulacakları hüsn-i
measir-i fahirelerin averde-i elsine-i şükran eyle ya Rab!
Her türlü müşkilat-ı dahiliyye ve mu’dılat-i hariciyyenin
hall ü iktişafını tevfikat-ı Rabbaniyyenle kuvve-i teşriiyye ve
kuvve-i icraiyyemiz beyninde husul-pezir olacak ittihad-ı
tam sayesinde sehl ü asan eyle ya Rab!
Ed’iye-i hayri[yy]e-i Hilafet-penahileri her an ü zaman
uhde-i acizanelerimize vecibe-i lazımü’l-iz’an padişah-ı zişevket
ü şan şehenşah-ı ma’ali-ünvan es-Sultan ibnü’s-sultan
es-Sultan Mehmed Reşad Han halledallahü hilafetehu
lerini ile’l-ebed serir-ara-yı şevket ü şan revnak-feza-yı makam-ı
kudsiyyet-nişan eyle ya Rab!
Bil-cümle encal-i kiramını kaffe-i erkan ve hanedan-ı
saltanatını sahn-ı zindeganide hemişe şadan eyle ya Rab!
Ruhaniyet-i celile-i Risalet-penah-ı a’zam’ı makam-ı akdes-i
hilafet-i uzmalarına ale’d-devam meded-resan selamet-feşan
eyle ya Rab!
Ordu-yı mefahir-meşhun-ı Osmani donanma-yı hümayun-ı
milli ve bil-cümle asakir-i berriyye ve bahriyye-i şahanelerini
her zaman mazhar-ı inayet-i Rabb-i Yezdan ve nusret-gerde-i
nişe[s]tegan eyle ya Rab!
Kaffe-i vükela-yı devleti ve cemi’-i me’murin ü müstahdemin-i
hükumeti cadde-i istikamet üzere rast-revan eyle ya
Rab!
Bu sayede bil-cümle memalik ü büldan-ı Osmaniyanı
manend-i gülzar-ı cinan-ı gülistan-ı umran ve tecelligah-ı
emn ü eman eyle ya Rab!
Dinimiz devletimiz efrad-ı milletimiz ecza-yı memalikimiz
ve Meşrutiyet-i idaremiz aleyhinde sarf-ı mesai eden
bedhahanı anasır-ı Osmaniyye’miz beynine ika’-ı tefrika ve
çah-ı hazelan eyle ya Rab!
Ve ale’l-ihtisas bi-gayri hakkın ve bila-mucib bize karşı
eden a’da-yı hak-sarı makhur u perişan her türlü arzu ve
emellerini karin-i haybet ü hüsran eyle ya Rab!
Arzolunan daavat-ı ihlas-gayatımızı karin-i amin-i kerrubiyan
ve bu sayede cümlemizi bütün akvam-ı Osmaniyanı
mesrur u handan eyle ya Rab!
Sübhane Rabbike Rabbi’l-izzeti ilh.
Trablusgarb meb’usları tarafından sabık kabineden izahat
talebini havi verilen takrir suretidir:
Efendiler
Bugün Trablusgarb ve Bingazi bir düşman-ı adl ü insaniyyetin
savlet-i akūranesi ile hak-i pak-i vatandan ayrılmak
tehlikesine ma’ruz bulunuyor.
Trablusgarb ve Bingazi ile vatan-ı aziz ve mukaddes vücudunun
bir rub’unu millet-i mübeccele-i Osmaniyye iki
milyona karib evladını; saltanat Afrika’daki hakimiyetini
makam-ı mualla-yı Hilafet ise Afrika kıt’asındaki doksan
milyonluk İslam ile rabıta-i maddiyyesini gaib ediyor.
Dünya medeniyet ve insaniyetperverliği ile müftehir!
Fakat bütün bu müddeayat-ı kazibe ile beraber el-an
hakkın kuvvetten başka bir şey olmadığını anlamak ve görmemek
Bunun için bizler kalblerimiz kan ağlayarak biliyorduk
ve hükumet ile sizlerin nazar-ı dikkatlerinizi celbe uğraşıyorduk
ki Osmanlı kuva-yı hazırası mülk-i vesi’-i Osmani’den
payitaht-ı saltanattan baid ve müfrez muvasalatı azim kuvve-i
bahriyyeye muhtac ve müftekır Traslusgarb ve Bingazi’yi
böyle ahval karşısında kat’iyyen müdafaa ve muhafazaya
kudret-yab olamayacaktır.
Bu kıt’anın ağyar-ı mütecavire tasallutat ve tecavüzatından
muhafaza ve istihlası Osmanlılığın onlar derecesinde
kavi Osmanlı bahriyesinin hiç olmazsa onlarınki kadar mehib
olmasına mütevakkıfdır.
nane ihmal etmesi yüzünden maatteessüf böyle bir kuvvetin
birkaç sene zarfında ikmal ü itmam edemeyeceği de ma’lum
ve musaddaktır.
Bununla beraber bütün dünya ve vicdan-ı millet i’tiraf
eder ki bedbaht vatanın müdafaa ve istihlası düşmanların
teşebbüsat-ı istila-cuyanelerinin ta’vik u te’hiri hiç olmazsa
Osmanlı şeref-i millisinin muhafaza ve sıyaneti için işbu
kuvvetler haricinde daha birtakım tedabir-i siyasiyye ittihaz
ve tatbiki labüdd ü mümkin idi.
Trablus ve Bingazi gibi bir kıt’anın muhafaza-i hukūk u
menafii yalnız kuvve-i bahriyye-i devlete değil aynı zamanda
metin ve vazıh bir siyaset-i hariciyyeye muhit-i memlekete
muvafık teşkilat-ı dahiliyye ve iktisadiyye yine mevkiin
hususiyetiyle mütenasib tertibat-ı harbiyyeye istinad ve ittika
eder.
Mülk-i mukaddes-i Osmani’nin temamiyet-i mülkiyyesini
bugüne kadar mevcud muahedat-ı kazibede olduğu gibi
yalnız lafzan te’min ve tasdik değil kuvve-i harbiyye ve
bahriyyesiyle te’yid ve tevsikı deruhde eden devletlerle akdi
Trablusgarb ve Bingazi muhit-i mahsusu teşkilat-ı idariyye
ve iktisadiyyesinin vaz’iyyet-i coğrafya ve milliyyesiyle
mütenasib ve müterafık olmasını istilzam eder. Ve bunun
liyyeye malik milli ve mahalli teşkilat-ı askeriyyeye de son
derecede muhtac ve müftekır bulunuyordu.
Evet donanmamızın amal ve arzu-yı millet nisbetinde
bir sür’atle ikmali mümkün olamıyordu. Fakat şu arzettiğimiz
teşebbüsata ibtidar etmek de acaba kabil değil midir?.
Hayır biz ne siyaset-i hariciyyemizle ne teşkilat-ı maliyyemizle
ne terakkıyat-ı askeriyyemizle uğraştık. Trablusgarb
ve Bingazi’yi umum devletlerle vifak u ittifak politikasının
netayic-i mütereddide ve meş’umesine terkettik. Kendi sulhperverliğimizi
safdilane dünyaya dünyanın muhteris devlet
ve diplomatlarına ta’mim ü tevcih ile kendi kendimizi aldattık.
Teşkilat-ı mülkiyyede bugün vatan sevgili vatan uğrunda
kanlarını dökerek hamiyet-i milliyye-i Osmaniyyelerini
gösteren Trabluslu kardeşlerimize memalik-i Osmaniyye’nin
cihat-ı sairesindeki bir çok vatandaşlarımız gibi i’timadsızlık
emniyetsizlik göstermek suretinde atalet ve cehalete pek
muvafık bir meslek-i sakīm intihab eyledik. İş görmedik. İhtilaller
harb-i dahililer icadıyla cism-i vatanı za’fa giriftar
ettik. Mali hiçbir tedbir ittihaz edilmedi. Hazine-i Maliyye’yi
milyonların bar-ı sakīli altında bıraktığımız gibi Trablusgarb’ı
aç ve sefil inlettik inlettik de orada bir muhit-ı acz u za’f
vücuda getirdik.
Nihayet büyük bir gaflet ve terahi ile bugüne kadar ne
asker ne vesait-ı tedafüiyye-i milliyye hiç hiçbir şey hazırlamadık.
Lakin biz bu tedabir-i metine ve ciddiyenin ittihazından
da vazgeçtik. Hakkı Paşa Kabinesi bunlardan sarf-ı nazar
letler ataletler irae etmek bedbahtlığında da bulundu.
Ez-cümle Trablus’un ve Bingazi’nin istilasına muhterisane
nasb-ı enzar etmiş olan düşmanlarımızı tedhiş ile teşebbüsat-ı
kuvve-i berriyyemizin efrad mühimmat ve erzakının suret-i
daimede kafi mikdarda bulundurulmasını bile düşünemedik.
Biz Trablus meb’uslarını ahval-i ma’ruzadan başka
Hakkı Paşa Kabinesi’nin sırf Trablusgarb’a karşı ihtiyar eylediği
siyasi ve idari hatiatını kanlar ağlayarak arz ve ta’dad
mecburiyet-i elimesinde bulundurdu. Şöyle ki devr-i sabıkta
bile oralardaki kuvve-i berriyyenin mevcudu hemen daimi
surette on beş bin ile yirmi bin raddesinde bulunmakta olduktan
başka hin-i iktizada kuvve-i nizamiyyeye yardım etmek
üzere kırk elli bin silahşörü teşkil eden kul-oğlu ocaklarını
tertib ve emr-i müdafaada istihdam olunabilecek bir hale
getirilmek üzere ta’lim-i askeri ile terbiye edilegelmekte
olduğu halde bunu nazara almadıktan maada bütçesinde
Trablusgarb’da nefer istihdamı kanunen kabul edilmiş
bir mikdar-ı mühimmi Yemen’e sevk ile iade edilmedi. Bu
gönderilmedi ve öteden beri oradaki kuvveti iki alaydan
alaylar oraya mahsus iken bu da bir alaya tenzil edildi. Binaenaleyh
fırka mevcudu bugün beş binden noksan bir
mertebeye indirildi.
Saniyen: İ’lan-ı Meşrutiyet’i müteakıb meb’uslukla buraya
geldiğimiz günden beri halkımızın memleketlerini bu gibi
tecavüzattan sıyaneti için kemal-i iştiyakla arzu ve intizar ve
hatta defeatle arz-ı mahzarlar takdimiyle icrasını taleb ettikleri
ahz-ı asker muamelesinin hemen tatbikine mübaderet
edilmesi için tahriren ve şifahen vaki’ olan müracaatımıza
ve bütçesinde Trablus ve Bingazi Ahz-i Asker
Şu’besi’ne me’muren bir kaim-makam ve bir alay katibi ve
dört yüzbaşı ve on üç mülazım-ı evvel ve yirmi başçavuş
tahsisatı kabul edilmiş olmasına rağmen teşkilat-ı mezkureye
ancak bu sene yani bundan dört mah mukaddem yalnız
Trablusgarb’da başlandı. Maatteessüf bu da memleketin ihtiyacıyla
mütenasib bir şekl ü surette yapılmadı. Çünkü esnana
dahil olan efrad on altı binden ibaret iken bunlardan
yalnız üç bin dört yüz nefer alındı. Mütebakīsiyle gönüllü
sıfatıyla müracaat edenler kabul edilmedi.
Halkımızın böyle kemal-i hahişle askerliğe duhule vaki’
olan rağbetleri şu suretle kesr edildiği gibi memleketimizin
esbab-ı müdafaasını bi-hakkın te’min için kur’a efradından
gayri redif teşkilatına olsun ehemmiyet verilmedi.
Salisen: Devr-i sabıkın hin-i iktizada vilayetin esbab-ı
müdafaasını bi-hakkın te’mini için ahali-i mahalliyyeden
kuvve-i muavine suretiyle alınacak kul-oğlu asakir-i milliyyesinin
teslihine mahsus olarak kemal-i i’tina ile ihtiyaten
hıfzettiği kırk bini mütecaviz martin ve şınayder tüfenkleri
yeni sisteme tebdil etmek vesilesiyle buraya aldırılarak yerine
o mikdarda silah yetiştirilmedi.
Devr-i sabıkta oralara top gibi mühimmat-ı nariye-i sakīlenin
sevki her nasılsa ağyarımızın türlü türlü i’tirazlarına
hedef olageldiğinden pek ihtiyatkarane ve seyrekçe yetiştirilmekte
uğurunda sarfedilmek üzere Harbiye bütçesinde hiçbir fedakarlıktan
kaçmadığı halde düşmanlarımızın matma’-ı enzarı
bulunan şu biçare kıt’alara hiçbir şey gönderilmeyerek pek
mensi ve mühmel bir halde bırakıldığı gibi istihkamat-ı mevcudenin
ta’mirine bile lüzum görülmedi.
Rabian: İtalyanların bu kıt’alar hakkında besledikleri amal-i
leri bir hükumet-i icraiyyece değil çocuklarca bile ma’lum
ve böyle bir halin vukūunda kuvve-i muavine suretiyle
asakir-i nizamiyye ile hareket ettirilmesi lazım gelen yerli
asakir-i milliyyesinin başına geçip kendilerine kumanda
verebilmek üzere oralarda istihdam olunan zabitanın velev
kısmen behemehal lisan-ı mahalliyi ve arazisinin usul-i tabiiyye
ve askeriyyesini bilmesi ehemm ü elzem iken Mekteb-i
Harbiye’den me’zun umum yerli zabitan ile tul müddet
oralarda istihdam edilip lisana ve arazinin vaz’iyyetine kesbi
vukūf etmiş olan diğer zabitan hemen kamilen kaldırıldı.
Yerlerine pek noksan olarak gönderilenlerde ise lisan-ı mahalliye
aşina olanlar aranmadı. Ve bu sebeble şu aralık oralarda
yerli ahalinin de memleketlerini düşmanların tecavüz
ve muhacematından muhafaza emeliyle silaha sarılmış olanları
emr-i kumandaniyi tefhim ve harekat-ı harbiyyeyi
gösterecek emirlerden mahrum edilerek biçareler gayet elim
bir azab ve ye’s içinde bırakıldı.
Hamisen: Esbab-ı müdafaası ber-vech-i ma’ruz tenkīs
ve hemen mefkūd bir halde bırakılmış olan şu kıt’ada düşmana
karşı müdafaa-i vatanda bulunacak biçare halkta mütevaliyen
dört seneden beri yegane medar-ı taayyüşleri olan
mezruattan mahrum olarak fevka’t-tasavvur şedid bir kahta
mübtela olduğu iki seneden beri müteaddid defalar meclis-i
alinizde acizleri tarafından tahriri tekarir ve şifahi beyanatımızla
erkanı tarafından ifadatımız tasdik u i’tiraf buyurulduğu
halde biçare halk zaruret ve ihtiyac-ı şedid içinde bırakıldı.
Meclisin ta’til-i müzakeratı müteakıb daire-i intihabiyyemize
avdetimizde kahttan son derece muztarib kalan ahaliden
maişeti için Tunus ve mahall-i saireye hicret ettikleri ve
meşy ü hareketten aciz olan ihtiyar alil etfal nisvan takımından
olmak üzere dört bin kişinin tese’ül ile sedd-i ramak
yalnız Mart’dan Haziran nihayetine kadar dört mah zarfında
kişi açlık beliyyesiyle teslim-i ruh ettiklerini beyan ile
geçen devre-i ictimaiyyenin sonunda hükumetçe madde-i
muvakkate-i kanuniyye tanzimiyle tahsisi taleb edilen ve
meclisce tahsisat-ı gayr-ı melhuzadan sarfı tasvib olunan on
bin liradan mütebakī sekiz bin liranın tesri’-ı irsali makam-ı
Sadaret’e Temmuz sene evailinde telgraf ve tahriratla
arzedildiği halde yine bir şey yapılmadı. Ahiran muhtacin-i
halka tohumluk ve yemlik namıyla karzan tevzii hükumetçe
takarrur ederek esmanına aid tanzim olunan madde-i muvakkate-i
kanuniyyesi tasdik-ı aliye iktiran eden altı yüz bin
kile şairin yetiştirilmesi gerek makam-ı vilayetten ve gerekse
buraya avdetimizde bizzat tarafımızdan ta’kīb edilmiş iken
daki ihmal ü tesamuhuyla zaten ber-minval-i ma’ruz kuvve-i
nizamiyyeden tecrid edilen bu kıt’anın halkı müdafaaya
tasallutat-ı bi-rahmanesine ma’ruz ve mahkum edildi.
Sadisen: Düşmanlarımızın amal-i siyasiyyelerine ma’ruz
bu gibi nazik mahallerde istihdam edilecek me’murin-i
mülkiyyenin dahi behemehal lisan ve ahval-i mahalliyyeye
vukūflarıyla beraber emr-i idarenin hüsn-i tedvirine elverecek
müstesna yerlerde eşraf-ı mahalliyyeden ve erbab-ı nüfuzdan
ta’yini ilcaat ve zaruriyyattan iken her nasılsa Hakkı
Paşa Kabinesi bunu külliyyen ihmal ederek birtakım mültemesler
ta’yin edildi. Ve şu suretle böyle fevkalade ahvalde
ahali-i mahalliyye me’murin-i idareden fevka’l-had bir hizmet
Sabian: Ehemmiyet ve nezaketi ta’rifden azade
olan işbu vilayet hiçbir zaman birgün olsun valisiz kumandansız
bırakılmadığı halde İtalyanların vaki’ olan müracaatları
üzerine azledilen İbrahim Paşa’nın yerine vali kumandanlığına
ta’yin olunan zevat oraya muvasalat etmeden evvel
müşarun-ileyh İbrahim Paşa buraya aldırıldı. –İtalyanların
oralara hücuma kemal-i ciddiyet ve faaliyetle tedarikatta
bulundukları ve hemen bir buçuk maha kadar imtidad eden
bir müddet-i hadde esnasında bile i’zamlarında iltizam-ı
tereddüd ile– her iki mühim makam oraya yeni giderek
henüz lisan ve ahval-i mahalliyyeye kesb-i ıttıla’ edemeyen
mübtedi bir defterdarla bir miralayın vekaletine terkedildi ve
bit-tabi’ ahval-i ma’ruzanın o havali halkı üzerine azim bir
su’-i te’siri ve adeta hükumetin o kıt’aların idaresinden vazgeçerek
ağyarımızın öteden beri cahil ve halkımızın zihnine
birisi de “devlet memleketinizi satıyor” yolundaki sözlerin
sıhhatine kail olacak ahvale sebebiyet verilerek halkın kuvve-i
ma’neviyyeleri tamamen za’fa düşürüldü.
Bütün bu ahval yetişmemiş gibi İtalya donanmasına
mukabele ile memleketi müdafaa edecek yegane vasıta bulunan
Binbaşı Vahid Bey de İstanbul’a celb edilip yerine diğer bir
kumandan gönderilmedi. Bu suretle şehrin esbab-ı müdafaası
bütün bütün kuvvetten düşürülmüş oldu.
Saminen: İtalyanların Trablusgarb ve Bingazi kıt’alarına
karşı bir hayli senelerden beri besledikleri amal-i istila-cuyanelerini
saklamayarak fırsat düştükce bütün milele bilhassa
Osmanlılara i’lan u beyan eyledikleri umumun ma’lumudur.
aliyet vererek hemen vakt-i müsaidi kemal-i tayakkuzla intizar
edegeldiklerini Hakkı Paşa hazretlerinin Roma Sefareti’nde
bulunduğu hengamda yakından tedkīk eylemeleri
vazife-i lazımeden idi. Bu cihetle herkesden ziyade kendisi
bu hali takdir etmesi lazım gelirken ne kendisinin müşahede
ve ıttılaatına ne Meclis-i Meb’usan’da kendisine vukū’ bulan
müteaddid iş’aratına ehemmiyet vermediği gibi İtalyanların
müterakkıb oldukları fırsat-ı tam Fas mes’elesi olduğuna kanaat
ederek Trablusgarb hakkındaki emellerini tervicde devletlerle
müzakerata giriştikleri bir sırada ve hatta istila için
donanma ve ordusunu ihzara başladığı bir zamanda kendisi
burada seyirci kalması daha garibi şurasıdır ki bu mes’ele
had bir şekle girdiği bir zamanda bile Avrupa’daki süferamızın
yerinde bulunmayarak öteye beriye dağılmalarına
müsaade etmesidir. Bunun felaketimizin tehaddüsüne ne
derece meydan ve imkan bıraktığı edna mülahaza ile anlaşılır.
Tasian: Düşmanımızın hücum ve tecavüze hazırlandığı
bir sırada dahi hiç olmazsa oralardaki kuvve-i cüz’iyye-i
nizamiyye ve mahalliyyenin bir müddet mukavemet edebilmesi
esbabını istikmale sarf-ı mesai etmesi lazım gelirken
kat’iyyen buna da i’tina edilmedi ve hatta i’lan-ı harbe kadar
oraya bir ta’limat veya ihtar u inzarda bulunulmadı.
Emr-i müdafaanın mütevakkıfun-aleyhi bulunan nukūd-ı
kafiye bile yetiştirilmeyerek kuvve-i mevcudesiyle müdafaası
teshil edildi.
Osmanlıların miras-ı ecdad olarak Afrika’da malik oldukları
bu yegane kıt’a-i mübarekeyi her türlü vesait-ı müdafaadan
aciz askersiz silahsız fişenksiz zabitsiz valisiz kumandansız
zahiresiz ve parasız aç ve sefil İtalya’nın baziçe-i ihtirası
olarak terk ü teslim eylemiştir.
Tarih-i ümemde bu derece basiretsizlik bu kadar lakaydi
ve atalet bu mikyasda hubb-i vatandan mahrumiyet
görülmemiştir.
Biz Trablusgarb meb’usları müvekkillerimizin sada-yı
vicdanlarına tercüman olarak şu felaket-i elimeden dolayı
Hakkı Paşa ve rüfekasını muvacehe-i millette itham ediyoruz.
Hakkı Paşa Kabinesi’nin harici dahili mali ve harbi basiretsizliği
Kanun-ı Esasi-i Osmani’nin bu muazzam üss-i
devlet ve Meşrutiyet’in ilk maddesini ihlal etmiştir.
Biz Meclis-i Meb’usan’ı işbu feryadımızla ifa-yı vazifeye
da’vet ediyoruz.
Trablusgarb meb’usları Kanun-ı Esasi’nin otuz birinci
maddesine tevfikan haiz bulundukları salahiyeti bil-isti’mal
şeklinde yazılmıştır.
şu teşebbüsleriyle istikbal-i vatanı tehdid eden mühlik bir lakaydiden
Osmanlılığı tahlis ile hiss-i mes’uliyyet ve lüzum-ı
mücazatı te’min ve te’sise muvaffak olurlarsa umum vatana
belki bir hizmet olmak emeliyle müteselli olacaklardır.
Efendiler
Hayat-ı siyasiyye ve ictimaiyyesinin dördüncü sene kongresini
dahi bi-mennihi’l-Kerim bugün idrak eden Osmanlı
sek ve yüksekliği nisbetinde en mes’uliyetdar bir hey’eti sıfatıyla
sizleri selamlayarak bir sene zarfındaki muamelat ve
vukūat ile bunlardan aldığımız tecrübelere müsteniden müstakbele
aid temenniyatımızı arza ve duş-i tahammül ü mes’uliyyetimize
aldığımız şahsiyet-i ma’neviyyeyi Cenab-ı
Hakk’ın inayetiyle ve bütün haysiyet ve samimiyetle eyadi-i
salahiyetinize teslime muvaffak olduğumuz için kendimizi
bahtiyar addederiz.
Efendiler! Gayet kısa bir mukaddime olarak hey’et-i
aliyyenize arzederiz ki geçen sene kongresinin emniyetine
seza gördüğü bu kardeşlerinizin yegane meziyeti hüsn-i
niyyet ve hiss-i fedakarileridir. Bu iki hissi ta’ziz etmek şartıyla
hey’etinizin münasib göreceği en şedid muahezat ve
Raporumuzu bütün tafsilatıyla dinlemenizden ve ruhlarınıza
belki de biraz kelal vermezden evvel kalblerimizi evvel
be-evvel bu mübarek vatanın şa’şaalı ümidleriyle imla etmekliğimizi
ricaya müsaade ediniz.
Bilirsiniz ki bir milletin en büyük kuvveti kuvve-i maddiye
ve ma’neviyyesine olan i’timadıdır “İttihad ve Terakkī”
Osmanlılığın sinesinde memleketin damarlarına daima ruh-ı
celadet isale eden bir kalb-i feyyazdır. İttihad ve Terakkī
bayrağı afak-ı vatanda i’tila ve iltima’ ettikce –ki ebediyyen
edecektir– milletin kuvvet-i kalbine zerre kadar vehn ü halel
gelemeyecektir. Bilhassa bu kongremize nik-binane atf-ı
enzar-ı dikkat edenlerle beraber bin türlü bedbinlikleri icad
ü ihtiraıyla kuvve-i ma’neviyyemizi haleldar etmek isteyenlerin
de mevcudiye[ti]ni hissediyoruz. Fakat bizler mübeccel
kongremizden istikbale aid bi-payan ümidlerimizi kalblerimizde
daima ta’ziz edecek ve az zaman içinde dünyanın en
kuvvetli ve en müterakkī bir milleti olacağımıza yakīnen
niz. Zaten bu seneki Merkez-i Umumi dahi mütehalif ve
maksada göre binlerce işkal irae eden nazarlar karşısında
şahsiyet-i ma’neviyyenin safvet-i ruhiyyesini muhafaza ve
onu sıyanet için işte böyle bir aşk ve iman ile çalışarak hakka
vusul emrinde alemde ıktiham edilemeyecek hiçbir müşkilat
olamayacağını isbata çalıştı. İstikbal hakkında nik-bin
olmakla beraber haldeki fena cereyanları görerek muhit-i
bazen işlere endişe gözüyle dahi bakmaya lüzum gördü. Ve
fakat hiçbir zaman insaf ve hasafeti elden bırakmamayı gaye-i
meslek ittihaz eyledi.
Efendiler! Hey’etimiz geçen bin üç yüz yirmi altı senesi
Teşrinisanisi evailinde “Millet-i muazzama-i Osmaniyye’nin
adalet ve saadete mazhariyetini idame ile vatanın şeref-i
uzma-yı tarihisini vikayeden başka maksad ve menfaate
malik olmayan büyük ve muhterem Cem’iyet’imizin emel-i
nezih ve gaye-i hamiyyetini lekesiz bir surette muhafaza etmek
Cem’iyyet’e mensub her ferdin vazife-i vicdaniyyesidir”
mukaddimeli bir ta’mim ile işe mübaşeret ve hürriyet ve
Meşrutiyet’i bütün kalb-i selim ile te’sis ve te’yide hasr-ı
mevcudiyyet edeceğine din ve namus üzerine tekeffül eden
ekser-i mevaddını ta’dil ve tevsi’ ile yeni nizamnameyi tasnif
ve tab’ ile tevzi’ oldu. Çünkü cem’iyyet gibi bir hayat-ı müşterekenin
rabıtası mevcudiyet-i hariciyyesinin bir intizam-ı
tam tahtında medar-ı kıyamı nizamnamesi idi. Hayat-ı
müşterekenin te’min ettiği vahdet ancak nizamname ile
tefhim ve fikr-i hürmet ve itaat ancak bunun ahkamına riayet
etmek ve ettirmekle telkīn olunabilirdi ba-husus ki
Cem’iyet’imize mensub kulüplerin ibtida-yı meşrutiyyetten
beri İttihad ve Terakkī gayelerinin te’mini hususundaki hidematına
vüs’at ve inkişaf vermek için yukarıdan aşağıya
doğru bazı teşkilat yaparak onlara selim cereyanlar vermek
kulüplerdeki efrada terakkiyat-ı fikriyye ve ilmiyyemize ihtiyacat-ı
medeniyye ve siyasiyyemize aid hakayıkı neşr u ta’mim
edecek esbab ve vesaiti ihzar eylemek hey’et-i idarelerini
bu nokta-i mühimmeyi teemmül ve mülahaza edecek
zevattan intihaba efradı teşvik ederek bu hususda mafevk
hey’etlere de bazı salahiyetler vermek elzem idi.
Biz nizamnameyi tab’ ile beraber müteaddid ta’mimnamelerimizle
kanunumuzun ruhunu tefsir ve izah ettik. Ve
kulübümüzü cidden vatana nafi’ yegane müessesat halinde
raber kulüplerin müdir ve nazımı hükmünde olan vilayet
hey’et-i merkeziyyeleri teşkilatına en mühim hisse-i mesaimizi
tefrik mecburiyetinde bulunduk.
Ma’lumunuzdur ki geçen sene in’ikad eden kongre
Cem’iyet’in sıfat-ı resmiyye ve meşagıl-i hususiyyeden azade
bir hey’et-i fa’ale-i daimesi bulunmasını istiklal-i cem’iyyet
nokta-i nazarından derece-i vücubda görerek Merkez-i
Umumi murahhaslarını tavzif ve vilayet ve müstakil liva murahhaslarının
mi’ye tevdi’ ve bu murahhasların tavzifi hususunu da Merkez-i
Umumi’nin takdirine ta’lik etmiş idi. Cem’iyyet müstakil
bir fikir ordusu halinde çalışabilmek ve vatanın kaffe-i
aksamında aynı efkar ve hissiyyatı neşr u telkīn ederek yekruh
u yek-emel bir Osmanlı milleti te’sisine muvaffak olmak
olması ve bu muvazzaf murahhaslara ta’limat-ı tahririyye ve
şifahiyye i’ta olunarak Merkez-i Umumi’nin bütün nikat-ı tezahürünü
temessül ettikten sonra daire-i faaliyyette işe başlattırılması
ve bir vilayetin yalnız ahyanen devr u teftiş tarikıyla
değil suret-i muttasıla ve müstemirrede mukarrerat
ve muamelata vukūf peyda edilerek iş görülmesi velhasıl
her türlü tefeyyüzata müstaid olan kuva-yı milliyyemiz
mürşid ü münebbihlerin fıkdanından dolayı hal-i muattaliyyette
kalmış olduğundan mevcudiyet-i siyasiyyemiz gibi
mevcudiyet-i ictimaiyyemizin de dirilmesi için azimkar kardeşlerimizin
rical-i millet sıfatını iktisab ederek mahalli erbab-ı
hamiyyet ve iktidarından tefrik olunacak istişare hey’etleriyle
birlikte uruk-ı millete hulul eylemesi cem’iyyetimizce
ve bizi tevkil eden kongremizce husulü mültezem olan
tekamül esaslarından addolundu ve inkılabın safahatına bilfi’l
rih-ı muhtelifede Selanik İstanbul Trabzon Kosova Manastır
Adana Haleb Çanakkale ve Karesi Cezayir-i Bahr-i
Sefid İşkodra Eskişehir ve Kütahya Canik Sivas Yanya
Van Erzurum ve Bitlis vilayet ve sancaklar merakizine
Hey’et-i Merkeziyye murahhas-ı mes’ulleri ta’yin ü tavzif ve
bunların bulundukları vilayet dahilinde daima kulüpleri teftiş
ve efradı ikaz u irşad eylemeler[i] de tavsiye ve ihtar edildi.
Ve henüz murahhas gönderilemeyen yerlere aid revabıtı
te’min ve tevhid için de nizamnamenin verdiği salahiyete
binaen yine evsaf-ı matlubeyi bi-hakkın cami’ müfettişler
ta’yin olundu ve teceddüd-i ictimaimizin ne gibi esaslara
müstenid olduğunu murahhas ve müfettişlere izah için kendilerine
matbu’ ve mevzu’ bir de ta’limatname tevzi’ kılındı.
Merkez-i Umumi’yi teşkil eden kardeşlerinize bu izahnamede
mai isimleriyle ikiye ayırdılar. Ve teşkilat-ı siyasiyye i’tibariyle
“İttihad ve Terakkī”ye fırka dediler. Yukarıda da arz
ettik. İttihad ve Terakkī memleketin bütün uruk u a’sabına
riyet-i azimesi İttihad ve Terakkī’yi sever ve onu kendisine
bir nuhbe-i siyaset ittihaz eyler. Şu halde İttihad ve Terakkī
Fırkası’nın efradı Osmanlılığın ittihad ve terakkīsini seven ve
Biz İttihad ve Terakkī Cem’iyeti’nin teşkilat-ı siyasiyyesini
üç tabakadan terekküb etmiş gördük.
Birincisi: Hey’et-i Müntehibe’dir ki hakk-ı intihaba malik
olan ve Osmanlılığın ittihad ve terakkīsini düşünen bütün
Osmanlı vatandaşlar[ı]dır.
Cem’iyeti’nin teşkilat-ı intihabiyyesidir.
Üçüncüsü: Hey’et-i Müntehabe’dir ki Meclis-i Meb’usan’daki
hey’et-i meb’usanımızdır.
Hey’et-i İntihabiyye intihab edenler ile intihab olunanlar
arasında bir hadd-i mutavassıttır. Cem’iyet’in hey’et-i fa’alesini
temsil eden Merkez-i Umumi dahi İttihad ve Terakkī
meb’uslarıyla ekseriyet-i millet arasında bir vasıta-i tefhim ü
tefehhümdür.
şeklinde yazılmıştır.
Efendiler! Biz taksimat ve teşkilatı geçen sene kongresinin
bizim için çizdiği hatt-ı hareketinden iktibas eyledik.
Bilirsiniz ki bir aralık Cem’iyet’e yalnız ictimai bir mahiyet
vererek onda bir şemme-i siyaset bile bırakmak istenilmedi.
Bu gayet garib bir vaz’iyet idi.
Bu takdire göre Meclis-i Meb’usan’daki İttihad ve Terakkī
Fırka-i siyasiyyesini hem murakıb hem amil ve haricde
dahi efkar ve hissiyyat-ı milleti tedkīk ve idare külfetlerine
mütehammil farzetmek lazım geliyordu. Kezalik haricde –
hey’et-i umumiyyeler siyasi– teşkilata istinadı olmayan ta’bir-i
diğerle bir asla istinad etmeyen bir fırkanın bir fer’in
nasıl beka-pezir bir mahiyet iktisab edeceği düşünülmüyordu.
Fakat maksad bunları düşünmek değil; Cem’iyet siyasi
yor suretindeki işaatı bila-tahlil iskat veya idare etmektir.
Bunun için zaten mevcud ve hadd-i zatında pek tabii olan
teşkilata bir mecra-yı intizam verilemedi. Geçen sene kongre
bu cereyan-ı mantıkīyi bir dereceye kadar açtı. Biz de
onu tevsi’ ve izahdan başka bir şey yapmamış olduk.
Biz diyoruz ki Cem’iyet intihab zamanlarında hakk-ı intihaba
malik olan ittihadcı ve terakkīperver vatandaşları yani
teşkilat-ı siyasiyye i’tibariyle fırkası efradını tenvir u irşada
mecburdur. Ve bu vatandaşlar arasında kulüplerden birisine
resmen ve muhallefen girmiş olmayanların bulunmasında
dahi hiçbir mahzur yoktur. Cem’iyyetin teşkilat-ı intihabiyyesi
bu vazifesini ifa etmekle Meclis-i Meb’usan’da “İttihad
ve Terakkī” fikrine hadim bir ekseriyet husule getirir ve bu
halde Cem’iyet “İntihab Komitesi” suretinde çalışmış olur.
Meclis-i Meb’usan’daki İttihad ve Terakkī ekseriyeti de
müşterek hedefine vüsul emrinde intihabcılarla kezalik arasında
bir hey’et-i mürşide menzilesinde kalan Merkez-i Umumi
zahürat-ı milliyyeden istifade eder. Meclis-i Milli’nin hayat-ı
teşriiyyesine bir cereyan-ı intizam verir. Bunu söylemek veya
yapmakla Cem’iyet hiçbir vakit gayr-i mantıkī bir vaz’iyette
bulunmuş olmaz. Filhakīka Cem’iyet inkılab-ı siyasinin
bu inkılabın hiss-i tarihiyi ihmal etmeksizin mütun-ı kanuniyye
şeklinde kütüblerini[?] Meclis-i Meb’usan’daki ekseriyetine
ve bu kanunların şüphesiz ki ruh-ı inkılaba tevfikan
tatbikine de o ekseriyetin mu’temedi olan kabineye tevdi’
eyledi.
Cem’iyet kendinden doğan bu iki kuvvete müzaheret ve
muavenet-i daimesini diriğ etmemek mecburiyet-i tabiiyyesinde
kalmakla beraber nizamnamesinin birinci maddesinde
ta’yin ettiği maksad ve mesleği muhafaza ve müdafaa için
daimi ve aynı zamanda siyasi bir nigehban ve murakıb olmak
vaz’iyetinden hiçbir vakit azade tutulamazdı.
Cem’iyet inkılab-ı ictimainin icrasını da uhde-i hamiyyetine
aldı: Biz bu izahnamede teşkilat-ı ictimaiyyemize kuvve-i
müteşebbise namı verdik.
Fırka namıyla esasat-ı siyasiyye vaz’ eden cem’iyetinin
kuvve-i müteşebbise namıyla vesait-ı iknaiyye ve irşadiyye
şirketleriyle muavenat-ı şefkatkaranesiyle ruh-ı enama hulul
ederek ve sireten adil ve müşfik ve ahlakan necib olan
milliyet-i Osmaniyye’yi iktisaden fa’al fikren hür bir hale
getirmeye çalışmakla mükellef olduğunu isbata çalıştık.
Cem’iyet inkılab-ı siyasi ile şekl-i idareyi ve kanunları
değiştirdi fakat inkılab-ı ictimainin semerat-ı mes’udesi iktitaf
edilmedikçe şekl-i idare ile kanunların tebeddülünden
büyük bir faide istihsal edilemeyeceğini tafsilen anlattık. Ve
madiyen çalışılmasını kulüplerimize tavsiye ve ihtardan hemen
bir an hali kalmadık. Bir cihetten memnuniyetle diğer
cihetten teessürle beyana mecburuz ki teşkilat-ı ictimaiyye
riyle olan münasebatımıza nisbeten daha mes’ud semereler
bahşeyledi.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ekim
Yedinci Cild - Aded:
Vücudun künhüyle mutasavver binaberin kesbi olduğunu
bahse dair bir takım münakaşat vardır. Bu münakaşat sırf
nazari olduğu cihetle bazı efkara göre haiz-i ehemmiyet değilse
de bilinmesi her halde faideden hali değildir. O kitaplarda
münakaşa şu suretle yürütülüyor: Vücudun bedaheten
tasavvuruna kail olanlar diyorlar ki vücudun bedaheten
tasavvuru kabul edildiği takdirde ya ta’rif-i haddi yahud
resmi ile ta’rifi mümkün olduğunu kabul etmek de zaruri
olur. Vücudun had ile ta’rifi cihetine gidilse onu eczasıyla
ta’rif iktiza eder; halbuki vücud basit olduğundan onu eczasıyla
ta’rif mümkün değildir. Vücudun mürekkeb olduğu
farzedilecek olursa iki ihtimal muvacehesinde kalınır; yani
ya vücudun eczası da kendisi gibi birtakım vücudattan olan
yahud vücudattan olmayan şeylerden olmak lazım gelir.
Eğer ecza-yı vücudun kendisi gibi birtakım vücudattan olduğu
farzedilecek olursa mahiyette cüz’ün külle müsavatı iktiza
eder şu halde ta’rife esas ittihaz edilebilmek için başka bir
mahiyetten istianeye ihtiyac mess eyler.
zadan terekkübü ihtimaline gelince o eczanın ictimaından
hasıl ve bizce ta’rifi mültezem olan zat-ı vücudun eczası
üzerine bir emr-i zaid olması lazım gelir. Zira o vücudattan
olmayan ecza-yı vücud bir yere geldiği zaman onların üzerine
bir emr-i zaidin inzımamı farzedilmeyecek olursa o zaman
asla vücud tahakkuk edemez. O eczanın üzerine bir
emr-i zaidin inzımamı farzedildiği takdirde inzımam eden o
emr-i zaid vücudun yani ta’rifi iktiza eden hakīkatin kendisi
olmuş olur ve bu suretle tahakkuk eden bir şeyin de ecza-yı
vücuda arız ve onların ictimaından mütehassıl olması iktiza
eder. Mes’ele bu surete iktiran edince ecza-yı mefruza “vücudun”
tan olmadıkları farzedilmiş olan ecza kendi mahiyetinin zıddı
bir mahiyete yani vücuda nasıl illet olabilir?
Vücudun mürekkeb olması faraziyyesinde ikinci bir
mahzur daha vardır. Zira ecza-yı vücud üzerine inzımam
eden emr-i zaid o eczanın ictimaından mütehassıl o eczaya
arız olduğu için aynıyla vücud demektir. Şu hale nazaran
terkib-i mefruz vücudun failiyle kabilinde tahakkuk ederek
yine kendisinde tahakkuk etmez. Ve terkibin kendisinde adem-i
tahakkukuna binaen vücudda ta’rif-i haddi ile ta’rif
edilmiş olmaz.
Vücudun ta’rif-i resmisine gelince ta’rif-i resmi muarrefin
künhüdür bir şey bildiremez. Bize lazım olan muarrefin
yani vücudun kendidir. Bir şeyin ta’rif-i resmisi için vücudu
muktezi olan esasların muarrefden daha ziyade bilinmiş anlaşılmış
şeylerden olması ta’rifin şeraitindendir. Halbuki
mefhumat içinde vücuddan a’ref bir mefhum yoktur ki hatta
vücudun ta’rif-i resmisi için esas ittihaz edilebilsin.
Mütekellimine gelince onlar vücudun hadden ta’rifi
mümkün olduğuna kaildirler. Vücudun bu suretle ta’rifi
kabul edildiği takdirde bahis ma’kūlattan ziyade mahsusat
daha doğrusu maddiyat dairesine geçer. Onlar diyorlar ki:
Her şeyin vücudu kendi hakīkatinden ibarettir. Hakayık-ı
eşya ise mütehalifdir. Vücudat-ı sabite vücud-ı mutlakın ecza-yı
muhtelifesi demek olduklarından hakīkatleri i’tibariyle
kendilerinden mürekkeb olan şeye de muhalif olabilirler. Şu
halde cüz’ün külle mahiyette müsavatı kaydından mütevellid
mahzur müntefi olur. Vücudun kesbi yahud bedihi olması
bahsine gelince bu bahisdeki münakaşat onun mefhum-ı
vahid-i müşterek olması faraziyyesine göredir. Bundan sarf-ı
nazar olunursa münakaşaya mahal kalmaz. Çünkü vücudun
hakayık-ı eşyadan ibaret olduğu farzedildiği takdirde o
hakaıktan bazısının daha doğrusu kaffesinin kesbi olduğunu
kabul etmek de zaruri olur. Zira hakaik-ı eşyadan hiç biri
künhüne vukūf i’tibariyle bedihi değildir. Şu halde vücudun
eczası da kendisi gibi birtakım vücudattan ibarettir demek
evla olur. Ve böyle denildiği surette mahiyette cüz’ün külle
müsavi olması lazım gelmez. Zira vücud mefhumunun eczayı
vücud hakkında sadık olması sıdk-ı arazidir. Şu halde bir
şeyin küllü hakkında sadık olan bir mefhumun eczası hakkında
da sadık olması müstehil olmamak lazım gelir.
Eczanın ictimaı halinde onların üzerine bir emr-i ahar
yı vücud üzerine inzımam eden o emr-i ahar mecmuun kendisidir
ve mecmuun kendisi olmak haysiyetiyle de ayn-ı
vücuddur.
Eğer bu mecmuun eczası vücudattan değilse terkib vücudun
kendisinde tahakkuk edip fail ve kabilinde tahakkuk
etmez.
Mütekellimin vücud hakkındaki yukarıki münakaşayı
yürüttükten sonra te’yid-i müddea için bazı misaller irad
ediyorlarsa da onların buraya naklinde bir faide yoktur. Hülasa
mütekellimin bu mebhasde hükmen ta’bir-i umumisiyle
yad ettikleri ehl-i nazarla birleşerek: Vücud mutlak bir mefhum-ı
küllidir. Mefhumat-ı külliyye zihinde mütehakkık olup
haricde mütehakkık değildir vücud-ı mutlakın tahakkuk-ı
haricisi de mevcudat-ı gayr-ı mütenahiyyenin tahakkuk-ı
haricisiyle kaimdir. Yani vücud-ı mutlak onlardan başka bir
şey değildir; diyorlar.
münakaşa edildikten sonra o münakaşatın hey’et-i mecmuası
sıfırda karar veriyor ve münakaşa edenler dönüp dolaşıp
eski mevki’lerine yani mebde’-i münakaşalarına rücua mecbur
oluyor.
Mütekelliminin i’tiraflarıyla da sabit olduğu vechile zaten
vücud hakkındaki tedkīkat-ı nazariyye mefhum-ı vücudun
mefhum-ı vahid-i müşterek olması faraziyyesine göredir. O
faraziyyeden sarf-ı nazar edilecek olursa mevcud ile vücudun
aynı şeyden ibaret olduğu kabul edilerek vücud hakkındaki
münakaşaya da mahal kalmaz.
Zira bahsin bu suretle bir şekilden şekl-i diğere intikali
yalnız vücudun mevcuddan mevcudun da vücuddan ibaret
olmasını tekrardan başka bir şeyi istilzam etmez. Ve ta’rif-i
haddi ile ta’rifi mümkün gibi görülen vücudun mevcuddan
durur. Halbuki asıl bilinmesi lazım gelen cihet yani zat-ı vücud
–mevcuda inkılabı ve bu suretle nazarlarda bir kat daha
ta’yiniyle beraber– yine sütre-i mübhemiyet altında kalmaktan
kurtulamaz.
Hülasa vücud ister zatına ister müteallakı olan mevcuda
nazaran ta’rif edilsin mahiyeti i’tibariyle ne haddi ne de resmi
bir ta’rif ile ta’rif edilemez; edilse bile o ta’rif sadra şifa
verecek bir ma’na ifade eyleyemez.
Umumiyetle Avrupa ulema üdeba ve siyasiyyunu bizim
mıyorlar daha doğrusu bizim adam olmamızı ve iş görmemizi
rürlerse hemen bila-tereddüd İslamiyet’e isnad eder çıkarlar
kendilerinde aynı haller ve daha ziyade fazaih sudur
etse de tefsir ve te’vilat ile örtmeye çalışır ve mutlaka bir
tevcih-i vecih bulurlar. Bu ise onlarca bir düstur-ı amel olmuştur
diyecek olursan caiz olur. Hıristiyan uleması ve bilhassa
kesb-i vukūf ettim zannında bulunanlardan ekseri diyanet-i
lakis bir çok fezail müşahede ederek kör körüne inkar etmekten
sıkılmışlar da “Esas-ı İslamiyet Hıristiyanlık’tan me’huzdür
Hazret-i Muhammed sav İslamiyet’i kable’n-nübüvve
bir rahib-i Nasraniden telakkī etti” gibi sözler dahi
söylemişlerdir.
Yani hakk u hakīkati hiçbir vakit doğrudan doğru i’tiraf
etmek istemiyorlar. Hatta bu kere Trablusgarb mes’elesi
meydana çıkar çıkmaz Avrupa matbuatında Türkiye ahvalinden
bahsettikleri sırada ekseri Türk kelimesi yerinde
müslüman kelimesini isti’mal ederek bazen da iki kelimeyi
çizgi ile “Türk-Müslüman” birleştirerek kullanıyor Trablusgarb
mes’elesiyle mahlut leh ve aleyhimizde bir çok şeyler
yazıyorlardı.
Rus matbuatında haftalık jurnallerden biri Türk-Müslümanların
adem-i isti’dadından bahsettiği sırada sözü on
Temmuz ve otuz bir Mart inkılablarına naklederek diyordu
ki:
“Bu inkılab fi’l-hakīka fevkalade bir muvaffakıyet ve
mahareti haiz ve calib-i dikkattir tevarihde naziri bulunamaz.
Fakat bunun dahi esasını Makedonya’da ıslahat
ve jandarma vazifesine ta’yin olunmuş Avrupalılar kurmuştur
yoksa Türk-Müslümanların fikrinden doğmuş bir şey
değildir.”
Bir adam ortalıkta güneş yoktur derse buna mukabil
Biz ancak diyebiliriz ki: Fırsat bu fırsattır her ne söylerseniz
hakkınız var bütün alem nazarında makbul ve mu’teber
olan kanunları çiğnemekte asla tereddüd etmeyip de
bilahare yine mehakim-i medeniyyet ta’bir ettikleri mehafilde
haklı görülür ve takdir olunurlarsa kim ne diyebilir?
Maamafih gizlice kulaklarına söyleyebiliriz ki:
“Gecenin karanlığı ne kadar devam ederse etsin sabahın
olacağı muhakkaktır bir gün gelir hak yerini bulur.”
Hıristiyan ulemasından hakīkate karşı acib bir ahval-i
ruhiyye var. Hiçbir vakit hakkı i’tiraf etmek istemezler. Bu
hal adeta kendilerinde bir tabiat olmuştur. Hatta bunlar miyanında
kendini Türk muhibbi zannedenler dahi Türk akvamını
medhedeceği sırada:
“Türkler efrad i’tibariyle birer birer gayet güzel adamlardır
fakat mecmu’ i’tibariyle ve idare-i memleket nokta-i
nazarından donmuş ölmüş bitmiş bir millettir bunlar
memleket idare edemezler. Alem-i medeniyyetin selameti
Demekten de zerre kadar çekinmezler. Daha biraz tavzih
edecek olursak bunların bize en muhib olanları bize karşı
doğrudan doğru yüzümüzü yırtmak istemezler. Diğer tarafdan
da kendi desais-i menfaatkarilerinde kat’iyyen ihmal
etmezler. Hiç şüphe yoktur ki mes’ele-i hazırada Almanya
elinden gelmez.
Şimdi hakīkat-i hal böyle iken bizim ümena-i milletimizin
gece gündüz koşarak keşkül be-dest sefarethane kapılarını
çalmaları ve onlara karşı bir hayır ümid edercesine
çözülerek ihtiyar-ı tezellül etmeleri zannederiz ki fazla bir
sade-dilliktir.
Eğer dostluk gösterilmek istenirse devletlerin yekdiğerine
olan dostlukları “Bizim şimdilik beynimizde yekdiğerimize
mukabil av’avemiz yoktur” demek kadardır. Yoksa
ortalıkta bu kuvvetler mevcud iken hiçbir devlet diğerine
mukabil samimi dost zannıyla gafil bulunamaz. Cüz’i gaflet
ettiği gibi bütün menafii haleldar olur.
Bizim evliya-i umurumuz ise –ah ah!– dostluk der hep
feda eder. “Diplomat” kelimesinin ma’nası külliyen hatırından
çıkar. Bu da bizde pek eski bir illettir. Şapkaya perestiş[li]k
neticesi olarak adeta bir hastalık olmuş.
Zannederim en büyük diplomatlarımız dahi vicdanlarına
müracaat ederlerse şapka karşısında pek sade-dilane bulunduklarını
Bazı siyasiyyunumuz dostlarımıza müracaat etmezsek
neyimize güvenelim diyebilirler. Ben de onlara ber-vech-i
ati iki misal göstermekle iktifa ederim.
Japon-Rus muharebesinde Ruslar kendilerini Japonlardan
kat kat kuvvetli zannederlerdi hatta Kuropatkin kumandan
ta’yin olunduğu zaman Petersburg’dan müfarakati
esnasında idare-i akdah olunurken ehibbasından birine hitaben:
“Mikado’ya sulh mukavelenamesini Tokyo’da imza ettireceğime
emniyetim ber-kemaldir” tarzında sözler sarf etmişti.
Bu adamın Petersburg’dan hin-i müfarakatinde maiyyetinde
müteaddid kiliseler tarafından kendine terfik olunmuş
en mukaddes ikona tesavirden yüzlerce suret bulunuyordu.
Ve esna-i rahda evkat-ı mahsusasında bunlardan istimdad
ederdi. Ve derdi ki “Benim bütün i’timadım bunlaradır.”
Amiral Makarof dahi aksa-yı şark filosuna ta’yin olunduğu
günün ferdası “Granştad’da Kronştad meşhur Papaz
rof’u on dört sene müddet ile ruhani sigorta ederek hayatını
te’min etmiş ve maiyyetine de ayrıca mukaddes bir suret
terfik ederek bu suret Makarof’un maiyyetinde bulundukça
kendine düşman mukavemet edemeyeceğini ayrıca tavsiye
etmişti.
Şimdi de gözümüzün önünde İtalya kendini bize nisbetle
hiç şüphesiz kat kat kuvvetli görüyordu ve bilhassa
donanmasına i’timadı ber-kemaldi. Maamafih donanmanın
en büyük kuvveti gemilerin sancak direklerine asılmak üzere
Papa tarafından gönderilmiş mukaddes tesbihler addolunarak
büyük i’timad ile gazetelerinde yazılmış olduğunu Rus
matbuatı da iktibas ediyordu.
Şu halde bizim de bir derece ma’neviyata i’timad etmemiz
Timurlenk demiş ki “Muharebe için on şey lazım: Biri
sipahi dokuzu tedbir” ben acizane demek isterim ki: Bizim
maz.
Bazı büyük diplomatlarımız dahilerimiz meydanda
mevcud iken fikirlerinden bil-istifade mütevekkilen ala’llah
ruhaniyet-i Peygamberiden istimdad ederek bütün mevcudiyetimiz
ten sabr u tahammülden başka bir şey düşmez. Lede’l-icab
açlığı dahi iltizam ederiz.
Trablusgarb ve Afrika’da bulunan kardeşlerimiz de fi’len
mukavemet ederek üç beş ay nihayet sekiz ay muharebeyi
devam ettirebilirsek emin olalım İtalya evliya-yı umuru
Trablusgarb’da değil Roma’da nasıl barınabileceklerini düşünmeye
mecbur olacakları gibi Avrupalı dostlarımız da o
zaman bizim keşküllerimizi aramaya çıkarlar da bulumazlar
biz de o zaman biraz gözlerimizi açacak olursak onların öz
keşküllerine kapitülasyonlarını doldurup gönderebiliriz.
Bu da gayet basit bir şeydir. Bunun için bize yalnız bizim
aklımız ile iş görmek icab eder. Yoksa sefaret tercümanlarından
Mister Steed’den bilmem kimden akıl toplayacak
olursak artık olup olacağımız “Erken olmayan geç olmaz.
Geç olmayan da hiç olmaz” misaline mısdak olmaktır.
Şimdi artık tecrübe olunduysa olundu bize bizim aklımız
selam.
Yine pür ateş-i gayzım açılınca basarım
Şu’le-i berk oluyor hüzme-i nur-ı nazarım;
Pare-i ahkere dönse dağılıp zerrelerim
Hasmıma değmeyecek dane-i kemter-şererim!
Çekil ebhar önümden varayım ağyare
Dönmesin katrelerin ebhire-i zehhare!
“Mütefekkir”
Bir tarafda koca bir ordu denizle mahbus;
Sular üstünde Girid boynunu bükmüş me’yus;
Mısır’a Hind’e Fas’a İran’a kol atmış kabus!
Ey zaiflerde kalan hak medeniyet namus!...
Dalgalar hande-i nefrin bu yaman ruzgare
Yol açın sille-i kahr indireyim hunhare!
* * *
şeklinde yazılmıştır.
Medeniyyet mi?... Deniyyet bu kuduz tuğyanlar
Ey dişi pençesi ruhunda nühüfte kaplan!
Döktüğün hak kanıdır ki silemez ummanlar;
Akdeniz vahşetine dalgalarıyla bürhan!
Dalgalar ki eder isal-i peyam edvare
Çiziyor facianı nasıye-i ebhare!
“Gazub”
Şarkın afakına bak ey mütehevvir canavar!
Yıldırım parlatıyor kinimi gök haykırıyor;
Boş bulup Akdeniz’i kendini sanma kahhar
Bir adım at karaya gör: Kim imiş kim makhur?
Yok ise elde tüfengim kalamam biçare
Sökerim kalbimi! Kalkan tutarım hemvare!
* * *
Kılıcın berk-ı şerer-bar ise cismim ahen;
Ra’d sıytınsa sükutum gazab-ı ru’b-şiken;
Kurşunun olsa şehab-pare topun seyyare
Kalb-i puladıma asla olamaz ra’şe-figen!
Savletinle vatanım dönse de ateş-zare!
Söndürür hunüm ile benzetirim gülzare!
“Semaya Nazra-günan”
Kızar ey vech-i sema vech-i ter-i illiyyin
Altı bin yıldır akan demlerin aksiyle kızar!
Bu kızıl katreleri görmelidir lemh-ı nazar:
Ruh-ı safında birer nokta-i zül! Karha-i şin!
Ne durur berklerin ra’dlerin avare?
Gürle in hande-i la’net kesilip yekpare
“Arkaya Bakar”
Ruzgarlar ey esen nefha-i devvare-i har!
Geliyor düşmanınız işte olun ateş-bar;
Ey yürür kuhlar ey tude-i rik-i seyyar!
Çekiniz pişine bir silsile-i ahker-zar;
Fırlayın mermi-i niran olarak ağyare
Benzesin badiyeler mezhere-i hun-zare!
“Müteneffir”
Yadıma gelse ne dem nam-ı “İtalyan” lerzan
Umk-ı ruhumda olur gayz u gazab ra’d-efşan;
Her kılımdan açılıp kırmızı bir fevvare
Çıkmak ister gibi şiddetle kanım pür-galeyan…
Ey İtalya bana açtın ebedi bir yare
Onu ensal-i müselsel geliyor izhara!...
F. Sacid
Yıkandı bahr u sema… Son reşaşe-i rahmet
Geçip gidince bulutlar dağıldı cevv-i kebud
Pür-inbisat edip izhar-ı çehre-i safvet
Bütün halavet-i ruhuyla oldu hande-nümud.
§
şeklinde yazılmıştır.
O rütbe saf ü münevver ki bir güzide-revan
Kadın sabahati var mübtesim likasında.
O rütbe neş’eli ki mai gözlü bir afacan
Çocuk şetareti perrende incilasında.
§
Deniz de gösteriyor iltifat-ı mihr-i besim
Gunude mevceler üstünde bin tebessüm-i nur
Kucaklıyor gibi her zerre-i beşuş-ı nesim
Bir iltima’-ı sürur
§
Değil sipihr ile emvac-ı lem’a efsürde
O inşirahın içinde bakılsa her yerde
Latif ve nazra-nüvaz
Bir ibtisam-ı kebudi eder gibi pervaz.
Maiyyetimdeki Arab süvarileri bu sade da’veti işitir işitmez
–bir ecnebi misafirinin hizmetine me’mur oldukları hatırlarına
bile getirmeyerek kemal-i serbesti ile– atlarından indiler;
salat-ı asrı –cemaatle– eda etmek üzere derhal saflar
teşkil eylediler.
Ben şöyle bir tarafa çekildim. O dakīka-i i’tizalimde yerlere
geçmek istiyordum! O geniş mantolara bürünmüş olan
safların bir vaz’-ı ihtişam ü azametle birden eğildiklerini:
Rüku’ ve sücudlarını görüyor ve –her tebdil-i vaz’iyyette–
tekerrür etmekte olan:
Zemzeme-i ulviyyesini işitiyorum.
Bu na’t-ı azamet-i İlahiyye; bu vasf-ı ezeli-i kibriya vicdanımı
o kadar titretiyor ruhumu o derece tehyic ediyordu
ki te’sirin bu rütbe-i i’caz-nümununu okuduğum felsefe kitaplarının
fevka’t-tabiiyye bende böyle bir te’sir husule getirmedi.
Hicab-ı vahdetimden öyle bir kabus-ı ıztırab altında eziliyordum
ki mümkün değil ta’rif edemem.
Demin nazarımda en küçük emrime amade bir sürü hizmetkar
addeylediğim bu Arab süvarilerinin şimdi bana karşı
ulvi bir tefevvukla iftihar eylemekte olduklarını adeta hissediyordum.
Hemen onlara “ben de sizin gibi mü’min ve muvahhidim.
namaz kılmasını ibadet etmesini bilirim!” diye
bağıracağım koşup aralarına gireceğim geliyordu!
O ne veleh-bahş ulvi manzara o ne dil-firib aheng-i vifak
u ittihad idi ki yapağıdan ma’mul elbiselere bürünmüş
olan o Arablar gösteriyordu!
O horun o haşarı hatta binicilikteki iktidar ve maharet-i
fevkaladeleri şöhretgir-i alem olan o Arabların bile güçlükle
zabtedebilecekleri derecede haşarı olan atlar; yanıbaşlarında…
Hepsi toplu! Hepsi ses[si]z; hareketsiz başları önlerinde
dizginler yerlerde!
Sanki bu atlar efendilerinin kılmakta oldukları namazlarını
tebcil ve takdis ediyorlardı.
Bu hayvanlar “Cenab-ı Peyamber-i a’zam efendimiz
hazretleri”nin rükub-ı saadetleriyle şeref-yab olan at cinsinden
rine Cenab-ı Peyamber-i a’zam aleyhissalatü vesselam efendimiz
hazretleri mübarek pirahenlerinin ucuyla lutfen burun
deliklerini silmişler!
Sahralıların bu payansız ufukları içinde vücuduna yapışmışcasına
gayet dar ve münasebetsiz bir kisve-i askeriyyeyi
labis tek bir ben bulunuyor idim.
Ruhun ihtisasat-ı ulviyye-i diniyye içinde istiğrakına i’tilasına
pek müsaid olan şu sahrada Cenab-ı Hakk’a o kadar
saf o kadar ulvi namaz kılmada rüku’ ve secdelerini mütevaliyen
tekrar eylemekte olan bu Arablar karşısında ben –
bilhassa bu vaz’iyyet-i bi-edebanemle– bir idraksiz hayvanı
! –daha doğrusu– bir köpek!??i taklid ediyordum!
Vaktaki tenezzühden avdet edip vahdetgahıma çekildim.
Vicdanımı ruhumu istila etmiş olan teessürat bütün
bütün galeyana başladı. Bir derecede ki zabtında cidden
müşkilat çekiyordum.
mun hissiyyat-ı sevad u garamım bir seyl-i münhadir gibi İslamiyet’e
doğru akıp gidiyordu.
Bana öyle geliyordu ki: Cenab-ı Hakk’a layık hakīkī
takdisat ve tahmidat arzeden adamları ilk defa olarak şu
sahranın hür ve azade hayat-ı bedaveti içinde görüyor ve
“hakīkī ibadet varsa işte ancak müslümanların şu azametli
namazları şu ulvi rüku’ları şu kudsi secdeleridir!” diyorum.
Bir de o dakīkada kilise ayini hatırıma geldi; namaz ile
yekdiğerini mukayese etmek istedim nerede…! İbadet namı
altında yapılan bu ayinler sırf dinsizlikten ilhaddan
Okusunlar! Okusunlar da –eğer zerre kadar akılları zerre
kadar vicdanları zerre kadar insafları; eğer damarlarında
zerre kadar Türk kanı zerre kadar kalblerinde İslam hissi
varsa!– başlarını elleri arasına alıp Renan’ın i’tirafatını nedametlerini
Kont hazretlerinin ihtisasat-ı ulviyye-i
hakperestanesinin esbabını düşünsünler!
Sübhanallah! Sübhanallah! Bir kere daha Sübhanallah!
Şu sahifeleri –hin-i tercümede– bilmem kaçıncı defadır ki
okuyorum her okuyuşumda vicdanımdan bir sada-yı hayret
ve istiğrab kopuyor; samiamı çınlattırıyor! Adeta gözlerime
Biz; şevketli dinimizin bu mukaddes hakīkatü’l-hakayık-ı
ezeliyyenin –a’dasına karşı– müdafaasını o mütefennin !
mütefekkir ! ilim ve irfan da’vasıyla göklere çıkmak isteyen
gençlerimizden beklerken bütün fazileti bütün meziyeti
kisve-i mukaddese-i şer’iyyesine münhasır bazı sigacılara
Zeyd ile kıyam arasındaki nisbet-i hayriyye arasına sıkışmış
kalmış mütehassıslara cevami’-i şerifede evet evet cevami’-i
şerifede ders-i hakīkat ve fazilet vererek şu zavallı ümmet-i
Muhammediyye’nin gözlerindeki bağı çözmeleri kulaklarındaki
pamuğu çıkarmaları lazım gelirken bu zavallılar hey’et-i
rılıyorlar. İslamiyet’e hayat-ı ictimaiyye ve milliyye-i İslamiyyeye
kat’iyyen bigane bir unsur halinde kalıyorlar! Öteden
Fransız doğmuş Fransız büyümüş bir Kont çıkıyor
hakk u hakīkat namına İslamiyet’i takdis İslamiyet’i –düşmanlarına
karşı– bütün kuvvetiyle müdafaa ediyor! Hiç olmazsa
bari Avrupalıların bu gibi asar-ı celilesini okusalar da
tercüme etseler! Hayır! İslamiyet’i zulmen tahkīr eden asar-ı
mel’uneyi tercüme daha hoşlarına gidiyor!!!
var-ı füyuzat-ı İlahiyyenin tecelligah-ı şa’şaa-nisarı!
O; bir Ka’be-i insaniyyettir ki içine giren Renan gibi en
büyük düşmanlarının bile kalblerindeki gayz u kini –velev
bir lahza için olsun– susdurur! Çarpılmış vicdanını düzeltir!
Ruhuna kuvvet verir.
nedametler o i’tiraflar aynıyla o sarsıntılardır. O bir mataf-ı
medeniyyettir ki taif ü akiflerini libas-ı unsuriyetlerinden
kisve-i kavmiyyetlerinden tecrid eder. Ruhlarını yoğurur bir
kütle-i diyanet bir vücud-ı İslamiyyet yapar. Her biri bir zerre-i
nur! Her biri bir katre-i ziya! Yirmi dört saatte beş defa
gelen mü’minlerinin ayine-i vicdanlarına her iki ictima’ arasındaki
fasılalar içinde konan gubar-ı infialat ve ihtirasatı siler.
Daima mücella ve musaffa bulundurur dargınları barıştırır
birbirine yaklaştırır. Öpüştürür halalleştirir. Zalemenin
cebabirenin mezalim ü i’tisafatını –isimlerini yada tenezzül
etmeksizin– yüzlerine çarpar. Mazlumları nefrin makhurları
tesliyet eder. Hey’et-i celile-i İslamiyyenin ma’nen ve maddeten
bütün revabıt-ı ictimaiyye ve milliyyesini daima tevsik
eder.
En ufak en adi görünen bir rabıtanın inkıtaına imkan
bırakmaz. Hepsi bir can! Hepsi bir vücud! Öyle “bünyanun
mersus” sitayiş-i Kur’aniyyesinin memduh-ı mücessemi
mevsuf-ı zi-hayatı olan bir kal’a-i ahenin-i ittihad vücuda
getirir ki değil onun kapılarını kırmak değil onu feth u teshir
etmek hatta en ufak bir taşını bile yerinden oynatabilecek
ne bir İskender tasavvur olunur ne de bir Dara….!
harb-i celilidir. Sultan-ı tevhid henüz
payitaht-ı ittihadını te’sis ediyor henüz serir-i kudsiyet-masiri
üzere –birkaç yüz kişiden ibaret olan– muvahhidlerine
ref’-i cemal ederek ezhar-ı ibtisam saçıyordu. Bir Mekke kafile-i
ticareti Şam’dan avdet ediyor Medine-i Münevvere civarından
geçmek üzere bulunuyordu.
Cibril-i Emin geldi; seyf-i cihadı cenab-ı eşcau’l-enbiya
aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin miyan-ı
mübareklerine kuşattı.
Kafilenin ta’kīb buyurulduğunu Mekke haber aldı. Derhal
bin kişilik bir kuvvetle imdadına koştu. Kafile ise henüz
hudud-ı ta’kīb dahilinde mahkum-ı şikar bulunuyordu.
Revha’ mevkiinde bulunan ordu-yı hümayun kafileye
yetişmek üzere yola çıkmış Safra’ denilen mahalle yaklaşmıştı;
bir de Kureyş ordusunun gelmekte olduğu haber
alındı. Şeref-sadır ola[n] irade-i kudsiyye-i Risalet-penah-ı
a’zami aleyhissalatü vesselam üzerine derhal Meclis-i Şura
Zat-ı akdes-i hümayun –kafile elimizin altında fakat Kureyş’in
de ordusu geliyor. Bu iki taifeden birini şüphesiz Cenab-ı
Hak size va’d ediyor. Kafileyi mi istersiniz yoksa Kureyş
Meclis – Ba’de’l-istişare Kureyş’le harbi ya Resulallah!
Hazret-i Faruk –Ya Resulallah Kureyş şimdiye kadar izzet
ve şevketiyle yaşadı. Zillet görmedi. Elbette yolunuza fedayı
cana Kureyş ile harbe amadeyiz.
Hazret-i Mikdad – Ayağa kalkarak Ya Resulallah! Allah’ın
emrini infaz buyurmanızı istirham ederiz. Biz hepimiz
yolunuza güle güle feda-yı cana teşneyiz.
Zat-ı hümayun-ı Risalet-penah-ı a’zamilerine Beni İsrail’in
Cenab-ı Musa hazretlerine:
Harun ile beraber git! Harb et! Biz burada otururuz
dedikleri gibi biz; –haşa! Söylemeyiz. Biz; emir buyurunuz
maiyyet-i
hümayunlarıyla
Yemen’e
kadar
götürseniz
gitmekte zerre kadar tereddüd etmeyiz.
Hazret-i Sa’d İbni Muaz –Vallahi ya Resulallah! Kölenize
öyle geliyor ki bizi Ensarı murad buyuruyorsunuz!
Zat-ı akdes-i hümayun –Evet….!
– Biz; zat-ı akdes-i hümayunlarına bütün samimiyet-i
kalbimizle bütün safvet-i vicdanımızla bütün ismet-i
ruhumuzla iman ve Cenab-ı Hak’dan getirdiğinizi tasdik
eyledik. Yolunuza bin canımız olsa feda edeceğimize ahd ü
misak ettik. Emr u irade zat-ı akdes-i hümayunlarınındır
Zat-ı akdes-i Risalet-penah-ı a’zamilerini meb’usün bi’l-hak
buyuran Allahu ekbere kasem ederim ki “Şu denizi karşıdan
karşıya geçiniz!” diye ferman buyursanız bizden Ensar’dan
zerre kadar tehallüf edecek geride kalacak bir ferd bulunmaz.
A’damızı istikbalden asla korkmayız! Meydan-ı harbde
sabur u sadukuz!
Me’muldür ki Cenab-ı Hak bizden memnun olacağınız
hidemat-ı mebrureyi zat-ı akdes ü a’lalarına gösterir.
Allah … Bu nasıl ulüvv-i vicdan!
Allah … Bu ne aşıkane iman!
Allah… Bu melek mi ya ki adem
Vicdan bu sual önünde ebsem
Ebsem nice olmasın ki söyle:
Tarihde misali var mı böyle?
Deryaya atılmak bi-mehaba
Vermek buna aşikare imza
Hayret… Buna bi-nihaye hayret!
Ya sen ne sanırsın kim bu dini
Te’sis eden mücahidini
Kim her biri bir cihan-ı iman
Bedr-i Kübra muzafferiyet-i azimesini “La Martin” Tarih-i
Osmani ’sinde şöyle vasfediyor: “İşte size yanar dağlar
gibi feveran eden ve kainatı –Keyhüsrevlerin Napolyonların
milyonlarca ordularından daha müdhiş bir surette– zir ü zeber
etmek üzere meydan-ı hamasete atılmaya hazırlanan bir
ordu! Bir ordu ki deruhde ettiği harbin ehemmiyet ve azametiyle
mevcud-ı adedisi arasında nisbet tasavvur olunmaz.
Bu; bir ordu değil ancak onun taliası piştarı olabilir.
“Bir milyon cengaver bir haris-ı cahın amal-i fatihane ve
sevda-yı şöhretperestane uğrunda mahvolarak yeryüzünde
kemiklerinden başka bir eser bırakmazlar!
“Üç yüz on dört kişilik şu bir avuç şir-i nerler ise sırf i’layı
kelimetullah fikr-i ulvisiyle a’da-yı müşrikine karşı sıyırdıkları
kılıçlarına küre-i arzın –ila maşaallah asırlarca zir-i
pa-yı satvet ü şehametlerinde bulunacak– bir sülüsüne baş
eğdirdiler!
“Artık nazarları a’dadın kesretiyle eslihanın dehşeti arasında
mahsur kalan zamanemiz maddiyyununun en alim
geçineni ne derse desin dinleyemem. Muzafferiyet; adedin
kesretinde değil belki muzafferiyet; Allah’ın ve Allah için
akaid-i batıla erbabına karşı sell-i seyf-i cihad eden zat-ı
“kudsi-sıfat”ındır. Cild sayfa ” İşte bu şevketli mücahidinin
bu azametli müessisin-i dinin sitayişi hakkında bir
Fransız filozofunun fikri! İ’tikadı! Vicdanı!
Bizde müslüman namını –bi-gayri hakkın– taşıyan ve
tefennün namına -şüphesizdir ki– tecennün etmiş garb medeniyet-i
hayvaniyyesinin perestişkarları çılgınları görsünler
de La Martin’e hande-i istihfaf u istihzalar fırlatarak din-i
celil-i İslam’a biganeliklerini masonluklarını ilhadlarını tebrikler
etsinler!
Bizce La Martin gibi Kont gibi; Lavale ve emsali fudelayı
garb şarkın bu mütefessih müslüman!larından bu
müteaffin dimağlarından pek kıymetdar; pek ulvidir!
Çünkü i’tibar hatimeyedir. Onlar dinimizi tebcil ü tekrim
ünvan-ı İslam altında İslamiyet’i tahkīr ederek kalbimize
hançerler saplıyorlar! Sonra da –ne tuhaf!– vatan-ı İslam’a
millet-i İslam’a intisab ve muhabbet da’vasına kalkışarak
guya hey’et-i ictimaiyye-i İslamiyye içinde hakīkī bir mevcudiyetleri
varmış gibi din namına her şeyimize burunlarını
sokuyorlar! İctihad-ı frenganeler yürütüyorlar! Daha garibi
şu ki otuz milyon Osmanlı müslümanını kendileri gibi frengi
rüyorlar!
Cinnetlerini rezaletlerini yüzlerine çarpanlara ateşler
alevler püskürüyorlar!
“Hem yakarsın berk-i şemşir-i sitemle alemi
Hem yine dersin ser-i kuyumda feryad olmasın”
Lavaleler La Martinler öldülerse Kont Dukasteriler sağdırlar.
Gitsinler! Gitsinler de dinsizliklerinin frenkliklerinin
takdirnamelerini Kontlardan istesinler!
Baksın o Kontlar takdirnamemi verecekler yoksa başlarına
avuç avuç tahkīrler nefretler istikrahlar mı yağdıracaklar???
Biz; yine sadedimize gelelim:
Ordu-yı hümayun; Safra’dan kalkıyor. Bedir’e müteveccihen
yola çıkıyor. Birkaç saat sonra Bedir sahası görünüyor.
Fakat düşman ordusu daha evvelce gelmiş su menbaını
zabtetmiş. Ne gam “Rahmeten li’l-alemin” beraberlerinde
değil mi? Cenab-ı Habbab diyor ki: “Susuzluktan
hayli ıztırabda idik. Birden ufuklarda bulutlar göründü. Yükseldi.
Mükemmel bir yağmur! O kadar ki vadi bir nehr-i cari
şeklini aldı. Kana kana içtik; hayvanlarımızı da suvardık.
Kablarımızı doldurduk. Bulunduğumuz meşy ü harekette
zahmet çektiğimiz kumluk yer kesb-i salabet etti. Artık ayaklarımız
batmıyor. Rahatca yürüyorduk.
Vadinin yüksekce bir mevkiinde zat-ı akdes-i Risalet-penahlarına
aleyhissalatü vesselam mahsus bir ariş
gölgelik yapıldı. İki ordu karşılaştı; harb başladı.
Muhacirin-i kiram hazeratı karşılarında pederlerini amucalarını
biraderlerini amuca ve halazadelerini görüyorlardı.
Daha dün bir hane ailesi bir aile bir sülale efradı iken
birbirinden i’tikaden ruhen ayrılmış ve o akīde-i tevhid şeref-i
alü’l-aline hicret etmiş olan bu kahramanların o dakīkadaki
hissiyatları ne idi. Acaba aile sevdası karabet muhabbeti
vicdanlarını sarsıyor nedamet kalblerine girebiliyor
muydu? Asla! Asla!
Onların nazarında aile varsa aile-i diyanet karabet varsa
dinde uhuvvet…! Hepsinin pederi veliyyü’n-ni’meti ruhu
hayatı cihanı zat-ı akdes-i cenab-ı Resul-i kibriya!
onların bütün asabiyetlerine amir-i mutlak idi.
hayrete düşüren ittihad-ı dinin bu derece-i bala-terini bu
rütbe-i i’cazıdır. Bunlar; Allah’ın birliğine Resul-i zi-şan
aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin sıdk-ı risalet
ü nübüvvetine imanlarını işte böyle hadd-i i’caza vardırdıkları
Sultanü’l-enbiya aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin
saha-i Bedir’de hayme-i saadetleri içinde bütün
alem-i melekutu sarsan:
Dua-yı müstecabı nasıl bir sayha-i ruh bir ruh-ı ulviyyet
bir ruh-ı heyecan olduğunu biraz düşünen masru’lar
gibi yerlere yuvarlanır! Saatlerce kendine gelemez! Kolay
mı? O dakīkada din ya teessüs ediyor ya….!
Onun içindir ki bu Bedr-i kübra arslanlarının kadrleri
şeref ü haysiyetleri ondan sonraki gazalarda bulunanların
hepsinin fevkınde idi.
Onun içindir ki Cenab-ı Hak onlara sevgili Peyamber-i
a’zamı lisanından:
Artık istediğinizi işleyebilesiniz ben sizi afvettim! gibi
emsalsiz bir iltifat-ı cihan-derecatına mazhar buyurdu.
Hazret-i Muallim Naci merhum bu şir-i nerleri şöyle vasf
u tebcil ediyor:
“Piş-i çeşmimdedir ol cünd-i cihangir henüz
Guş-i canımdadır ol gulgul-i tekbir henüz
Aradan bin bu kadar sal mürur etmiş iken
Dil-i hassasda hakimdir o te’sir henüz
Seyf-i İslam’a değil saika ta’biri seza
Öyle bir saika indirmedi takdir henüz
Nazm-ı Kur’an gibi ey encüm-i rahşan-ı hüda
Sizi üstad-ı felek etmedi tanzir henüz
Bi-basiretler ederler size isnad-ı uful
Ediyor şa’şaanız alemi tenvir henüz”
– Edebiyatta şöhret-şiar bir hanedanın
necl-i nebilidir. Kendisi fünuna daha ziyade mütemayil
olmakla beraber te’sir-i muhit ve veraset kanunlarının
la-yetegayyer ahkamından tamamıyla kurtulamamıştır.
Fi’l-hakīka bu büyük mütefennin de; bütün ailesi gibi
rikkat-i hissiyle mümtaz nezih bir şair idi. Biraderzadesi Ahmed
bin Muhammed bin Abdürrabihi ile tarih-i edebiyatta
meşhur olan müşaareleri üslub-ı ali ve müzeyyen için bedianüma
birer misal teşkil eder.
Said asrının mümtaz ü hazık etıbbasıyla hem-ayar sayılıyor.
Ulum-ı tabiiyyedeki vukūf u tebahhuru ise zerrin kalemlerle
hakkedilmeye layıktır. Bilhassa hadisat-ı cevviyyeye
dair pek mühim tecarib ü müşahedatta bulunmuştur.
– Emir Nasır’ın nüdemasından
muştur. Endülüs’de ikmal-i tahsil ettikten sonra tevsi’-ı ma’lumat
maksadıyla Mağrib’e kadar bir seyahat icra eylemişti.
O vakitler bir çok eazım-ı erbab-ı ilme mecma’ olan Kayrevan
şehrinde altı ay kadar ihtiyar-ı ikamet ve İbni Cezzar’ın
derslerine müdavemet eyledi. Avdetinde üstadının Zadü’lMisafir
namındaki eser-i meşhurunu dahi birlikte Endülüs’e
götürmüştür.
şarını te’min hususunu hidemat-ı mühimme ifasına muvaffak
olan eazımdan ve nadir zekalardandır. Ne çare ki pek
genç iken irtihal eylemiş olduğu cihetle namı tarih-i fünunda
layık olduğu mertebe-i bülend ü iştiharı ihraz edememiştir.
– Emir Nasır ve Mustansır Hakem
devirlerinde iştihar eden bu zat her iki hükümdarın da
musahibleri miyanında ta’dad olunuyor. Edebiyat ve fünunda
yed-i tula sahibi olduğu mervidir.
Hakem tarafından meşhur Kurtuba Cami’-i şerifi tetimmatının
bedayi’da gösterdiği nezahet halifenin fevkalade
memnuniyet ve nazar-ı istihsanını celbeylemiş ve mazhar-ı
takdir ü sitayiş olmuştu.
lemiştir.
– Fünunda mütebahhir zekada
harika bir nadire-i fazilet bir timsal-i ahlak idi. Asrının
en büyük ulemasından tederrüs eylemiş ve hepsinin mazhar-ı
teveccühü olmuştu.
Ebu Abdullah’ın devre-i tahsili esnasında Kurtuba Darülfünunu’nda
da Muhammed bin Abdun Ömer bin Yunus el-Herrani
Hakim-i Şehir Ahmed bin Hafsun Ebu Abdullah Muhammed
bin İbrahim en-Nahvi Ebu Abdullah Muhammed bin
Mes’ud en-Nehri Ebu’l-Kasım bin Necm Said es-Serkasti
ve Mesleme gibi bülend nasiyeler görüyoruz.
Bu büyük dahiler vüs’at-i ma’lumat ve ihata-i ilmiyyeleriyle
hayret-bahş birer ansiklopedist oldukları gibi her biri
aynı zamanda şu’be-i ilmiyyeden birinde de kesb-i ihtisas
eylemişlerdi.
Yine bu devrin eazım-ı erbab-ı ilmi miyanında Ebubekir
Ahmed bin Cabir Ebu Abdülmelik et-Takifi Harun bin Musa
el-Asri Muhammed bin Hamdun el-Adevi gibi alimler
yetişmiştir.
Muhammed bin Hamdun tıb ve edebiyatta kazandığı
şöhret kadar ulum-ı riyaziyyede dahi sahib-i ihtisas ve melekedir.
sene-i hicrisinde şarka seyahatle bir müddet Basra
taraflarında ihtiyar-ı ikamet eylemişti. Şarkta bulunduğu bu
müddet zarfında asrının en büyük alimleriyle kesb-i ünsiyyet
etmiş ve birçoklarının derslerine mülazemette bulunmuştur.
Endülüs’e avdetinde bi-hakkın iştihar eyledi. O vakitler
Kurtuba’nın en hazık etıbbasından sayılıyordu.
Et-Teksir ünvanlı eseri fevkalade şöhret bulmuş ve büyük
bir rağbetle istikbal edilmişti.
Muhammed bin Hamdun ulum-ı riyaziyyeye aid de bazı
asar te’lifine muvaffak olmuştur.
– Meşhur etıbbadan
ve Endülüs nebatiyyunundandır. İktifa ünvanlı eser-i
tıbbisi ile Kitabü’l-Kemal ve’t-Temam namındaki te’lif-i güzini
meşhur ve ma’rufdur.
Endülüs’de neşv ü nema bulan nebatatın evsaf ve havassından
– İsmi Ebu Davud Süleyman bin Hassan
olup tarih-i ulumda İbni Cülcül lakabıyla ma’rufdur. Tevellüd
ve vefatı tarihlerine dair bibliyoğrafilerde bir kayda tesadüf
olunamıyorsa da onuncu asr-ı miladinin nısf-ı ahirinde
hükümran olan Halife Hişam’ın hizmet-i tababetinde bulunmuş
olduğu mevsukan beyan edildiği cihetle dördüncü asr-ı
hicri erbab-ı fenni miyanında ta’dad olunabilir.
nakl ve tercüme hususunda pek büyük bir iktidar ve maharet
göstermiştir.
Hükema-yı kadimeden Diskuridis nam zatın eser-i te’lifi
olan ilm-i nebatata dair bir kitaba İbni Cülcül tarafından
yazılmış olan zeylde nebatiyyun-ı kadimece külliyyen mecşeklinde
yazılmıştır.
hul bir çok nebat isimleri görülüyor. İbni Cülcül’ün ilm-i
nebatata dair tetkīkat ve tetebbuat-ı amikada bulunmuş olduğu
zeyl-i mezkurun mütalaasından anlaşılmaktadır. İbni
Cülcül fenn-i tıbba dair yazdığı asardan başka Hişam devrinde
Tarih-i Etibba namı altında bir kitap daha te’lif eylemiştir.
cül’den istişhad eylemektedir.
Tarih-i Etibba ’da dördüncü asr-ı hicride Endülüs maarif-i
duğu için İbni Baytar dahi bir çok hususda eser-i mezkuru
me’haz olarak kabul eylemiştir. Bu miyanda coğrafiyyun-ı
ü’l-Mesalik ve’l-Memalik ünvanlı eseriyledir ki Avrupa’da
şöhret-i şayia kazandı. Esasen maskat-ı re’si Musul’dür. Fakat
üç yüz elli tarih-i hicrisinde beray-ı seyahat Endülüs’e
azimet eylemiş olduğu cihetle dördüncü asır Endülüs uleması
miyanında ta’dad olunabilir.
Kitabü’l-Mesalik ve’l-Memalik garaibat-ı akvam ile mali
bir kitab-ı pür-iberdir. İbni Havkal medid seyahati esnasında
uğradığı memalik ahalisinin i’tiyadat mezahib ve ahval-i
hususiyye-i garibelerini yakından tedkīk etmiş ve görüp anladığı
şeyleri ibret-bin bir kalemle eserinde tasvir eylemiştir.
– Endülüs’ün bu harika-i irfanı en
meşhur etibbadan olup bilhassa fenn-i kıbale ve ilm-i teşrihde
en büyük mütehassıslar derecesine irtika eylemiştir.
de mahfuz bir eseri Avrupa mehafil-i ilmiyyesinde fevkalade
mazhar-ı takdir ü sitayiş olmaktadır. El-Katib Mustansır
devri yani dördüncü asr-ı hicri evahiri eazımındandır. Escorial
Kütübhanesi’nin sine-i ihtiramında gizlenen kitab-ı meşhurunda
fenn-i kıbalenin en dakīk mebahisi tevlid-i cenin
ve hamile kadınlarla nev-zadın tarz-ı tedavilerine aid mesail-i
gamızayı rengin bir kalemle tasvir u beyan eylemiştir. Bir
çocuğun veladetinden i’tibaren sinn-i rüşde vasıl oluncaya
kadar geçireceği edvar-ı müteakıbede terbiye-i cismaniyye
ve ruhaniyyesi için kabul ve tatbik edilmesi lazım gelen
kavaid-i esasiyye bu kitabda tamamıyla gösterilmiştir.
Eser-i mezkur on beş baba münkasemdir. Birinciden beşinci
baba kadar cürsume a’za-i tenasüliyye-i cinsiyye ve
tevellüdat tedkīk ve mütalaa edilmiştir.
Altıncı babda haml ve müddet-i hamlden yedincide hamile
kadınların suret-i tağdiyye ve muhafazalarından sekizincide
vaz’-ı hamlden dokuzuncuda irza’dan ve onuncu
babda dahi tesennün-i etfalden bahsedilmiştir.
Müteakıb bablarda ise bir çocuk sinn-i rüşde vasıl oluncaya
kadar ta’kīb edilmesi lazım gelen tarz-ı tağdiye ve terbiyeden
bahsolunmuş ve nihayet on beşinci babda dahi
sinn-i rüşd icabatı nazaran tedkīk ve mütalaaya alınarak vakitten
evvel yetişmiş olan cinseyn hakkında pek amik mülahazat
yürüdülmüştür.
Bakrat Galiyen Calinus ve Aristo Aristotales’nun terbiye-i
etfal hakkındaki fikirlerini tenkīd ettiği gibi Hind hükemasının
da bu hususdaki mütalaalarını tezkar etmeği unutmamıştır.
Altıncı babda hamile iken vefat ederek alelacele defnedilmiş
olan iki kadının kabirde vaz’-ı haml eylemiş olduklarına
dair iki vak’a-i garibeden bahs ve bu vak’alardan birinin
kendi zamanında yani senesinde vukūa gelmiş olduğunu
Vaz’-ı hamlden bahsederken kabilenin her halde tecrübe-dide
ve sahib-i maharet olması lüzumunu tezkar ve icab
eden alat u edevat ile mücehhez bulunmasını da ihtar ediyor.
Usret-i tevlidi mucib olan esbaba dair de ayrıca tafsilat
veriyor.
Etfalin edvar-ı hayatiyye-i evveliyyelerine tahsis ettiği
onuncu babdan on beşinci baba kadar olan sahifelerde unfuvan-ı
sabavetin her devrinde çocuğun ma’ruz olabileceği
emraz yegan yegan ta’dad ve tavsif edilmiştir.
Escorial Kütübhanesi’nde mevcud ve kataloğun . numarasında
mukayyeddir.
yı irfan olarak arzeden asardan birisi de te’lifine muvaffak
olduğu Kitabül-Enva’ ünvanlı almanaktır. Bu eserin İbrani
hurufuyla yazılmış bir nüsha-i Arabiyyesi Paris Kütübhanesi’nde
mahfuz ve numarada mukayyeddir. Latince tercümesi
de yine aynı kütübhanenin . numarasında
mahfuz ve mukayyeddir.
miş olduğu dibacesinden anlaşılıyor. Yine bu mukaddimede
eserin muhteviyatı hakkında epeyce ma’lumat mündericdir.
Kitabü’l-Enva’ adeta bir takvim-i sal gibidir. Şuhur sırasıyla
zikredilirken her ay ibtidasında o aya mahsus şuunata
dair ma’lumat-ı umumiyye dercedilmiş olduğu gibi nihayetlerine
doğru da ziraat ve mevasim-i hasadiyyeye dair mütalaat-ı
mühimme yürüdülmüştür.
Eser-i mezkurun hem aslı ve hem Latince tercümesi
Mösyö Dozi Dozy tarafından neşredilmiştir.
– Müverrih-i şehir İbni Ebi Usaybia bu zatın
Hacib Muhammed bin Ebi Ömer’in muasır ve muhibbi olduğunu
vayat pek muhtelifdir. . sene-i hicriyyesinde irtihal eylediğine
dair olan rivayet sıhhate karibdir.
dekkık bir alim münekkıd bir mütefekkir olarak tasvir ediyor.
Fenn-i tıbdan Kitabü’l-Edviyeti’l-Müfrede ünvanlı eseri
meşhurdur.
– Riyazi-i
şehir Mesleme’nin mekteb-i irfanında perverişyab-ı kemal
olan eazımdandır. Gırnata’da tevellüd etmiş ve senesinde
yine orada azim-i gülşen-saray-ı ukba olmuştur.
nından biridir. Ulum-ı riyaziyye ve hey’iyyedeki vüs’at-i
ma’lumatı muasır rakībleri tarafından bile tasdik u i’tiraf
edilmektedir. İbni Samah’ı yalnız bir riyazi-şinas olarak tanımamalıdır.
Bu büyük zat müdekkık bir riyazi olduğu kadar
aynı zamanda ulum-ı tabiiyye ve tıbbiyyede dahi vukūf-ı
tammı vardı. İlm-i hesabın gavamiz ve nazariyat-ı esasiyyesini
cami’ olan Kitabü’l-Muamelat ’ı riyaziyattaki vukūf ve
vüs’at-i ilmiyyesini gösteriyor.
Tabiatü’l-Aded ünvanlı kitabı teşekkül-i a’dad nazariyesiyle
a’dad-ı asliyyeye aid havas ve deavi-i mühimmeyi
cami’dir.
Medhal ile’l-Hendese namındaki şerhle El-Kitabü’l-Kebir
fi’l-Hendese ismindeki eseri kütüb-i mu’tebere-i fenniyyedendir.
nin halli hususunda kendine mahsus bir usul-i mantıkī
ta’kīb eylemiştir. Ekser-i mesail-i hendesiyyeyi evvel emirde
halledilmiş gibi nazar-ı i’tibara alarak mütalaatına bir esas
usul-i hallerini istihrac eylemektedir.
Fenn-i hey’etten Kitabü’t-Ta’rif bi-Sureti San’ati’l-Üstürlab
namındaki eseriyle Zic ala Mezahibi’l-Hind ünvanlı kitabı
zamanında pek ziyade mazhar-ı rağbet olmuşlardı.
– Bu
zat dahi Mesleme mektebinin yetiştirdiği nadir zekalardan
biridir. Hayli müddet Kurtuba’da tedrisatla iştigal eylemiş ve
Endülüs’de ulum-ı riyaziyyenin neşr u ta’mimi için hidemat-ı
mühimmede bulunmuştur. İbnü’s-Saffar ulum-ı riyaziyyeden
bilhassa hendesede mütehassıs idi. İlm-i hey’et ve
üsturlaba dair de iki eseri vardır. Ebu’l-Kasım’ın biraderi de
san’at-ı üsturlabda iştihar eden eazımdandır. Bu iki birader
san’at-ı üsturlabın nazariyat ve tatbikatında bi-menend addolunurlar.
– Zehravi tarih-i
ulumda fenn-i cerrahinin İslamlar arasında derece-i
terakkīsini temsil eder. Bir nadire-i irfan olup Avrupa
asar-ı ilmiyyesinde Albukazis Albucasis namıyla yad ü tezkar
edilmektedir. İsminin şöhret-i şayiasına rağmen Zehravi’nin
tarihçe-i hayatı –maatteessüf– tamamıyla mazbut ve
mukayyed değildir.
Tarih-i viladeti suret-i kat’iyyede ma’lum değilse de Abdurrahman-ı
Salis tarafından sene-i miladisinde nedime-i
meşhuresi Zehra’ namına Kurtuba yakınında inşa
edilen saray civarındaki kasabada mehd-ara-yı alem-i şühud
olduğu muhakkaktır. Hatta kendisine ez-Zehravi lakabının
verilmesi de bundan neş’et eylemiştir.
Meşhur Kaziri Zehravi’yi on ve on birinci asr-ı miladi
eazım-ı erbab-ı [fen] miyanında ta’dad ediyor. Leon Afriken
ediyor. Katib Çelebi ve ez-Zehebi hicret-i Nebeviyye’nin
dört yüzüncü senesinden sonra irtihal-i dar-ı beka eylemiş
olduğunu zikr u beyan ediyorlar.
Şu muhtelif rivayetlere nazaran Zehravi’nin dördüncü
ve beşinci asr-ı hicri ulemasından olduğuna hükmedebiliriz.
Zehravi ekser bibliyoğrafi kitaplarında Sahibü’t-Ta’rif
lakabıyla yad edilmektedir. Esasen bu büyük zat Şark’da olduğu
kadar Garb mehafil-i ilmiyyesinde dahi iştihar eylemiştir.
Fenn-i cerrahideki iktidar u ihtisası zamanı etıbbasının
mazhar-ı takdir u sitayişi olduğu gibi bu fenne dair
yazdığı asar da senelerce Avrupa fakültelerinde tedris edilmiştir.
Fenn-i cerrahi esas ve terakkīsini Zehravi’ye medyundur.
Kitabü’z-Zehravi ismindeki eseri makbul ve mu’teberdir.
Fakat Zehravi namını şöhretgir-i afak eden eser-i muazzam
otuz babdan mürekkeb olan et-Tasrif li-Men Acez
ani’t-Te’lif ünvanlı kitab-ı la-yemuttür ki bütün ma’nasıyla
bir tıb ansiklopedisi sayılabilir. Defeatle Latince’ye tercüme
edilmiş olduğu gibi her babı için Avrupa’da bir çok şerhler
haşiyeler ve tenkīdler yazılmıştır.
Et-Tasrif ’in hey’et-i mecmuası pek ziyade kıymetdar
olmakla beraber bilhassa fenn-i cerrahiden bahis olan kısımları
hayret-bahş bir tekamüle maliktir. Mesela tertib-i edviye
hakkındaki babda edviyenin yalnız suret-i tertibinden
bahs ile iktifa edilmemiş belki tarz-ı muhafazaları ve hatta
mi’yarları bile zikr u ityan olunmuştur.
Paris Kütübhanesi’nde e t-Tasrif’ in müteaddid Latince
tercümeleri mevcud olduğu gibi yazma nüsha-i Arabiyyesi
de mahfuzdur. Kitabın metn-i Arabiyyesi on sekizinci asırda
Oxford’[d]a İngiltere’de neşredilmiştir.
Et-Tasrif’ in fenn-i cerrahiden bahis olan kısmı başlıca üç
baba ayrılmıştır.
Birinci babda iktiva’ dağlamadan ikincide alat-ı cerrahiyye
çıkık ve kırıkların suret-i ilsakından bahsedilmiştir.
Et-Tasrif’ in kıymet-i fenniyesini i’la eden esbabdan birisi
de cerrahlıkta müsta’mel alat ü edevatın şekillerini havi
olmasıdır. Eserine ilk defa olarak alat ve echize-i fenniyye
eşkalini derc u ilave eden zat Zehravi’dir. Et-Tasrif’ de iki
yüzden ziyade eşkal mevcuddur. Fenn-i cerrahinin üssü’lesası
bir vukūf metin bir ifade ile şerh u izah edilmiş ve bu miyanda
fından yapılan ameliyelerin badi olduğu na-kabil-i telafi
felaketlere dair bir çok vak’alar serdedilmiştir. Zehravi bu
eserinde fenn-i cerrahinin esasını pek metin bir surette vaz’
u te’sise muvaffak olmuştur. Esasen kitabın kıymet ü ehemmiyeti
ve terakkıyat-ı fenniyyeye olan olan hizmeti bütün
erbab-ı ilmin taht-ı tasdik u i’tirafındadır.
Quy Doşolyak Quy Derrchauliac eserlerinde et-Tasrif’ i
esas ü me’haz ittihaz eylemiştir.
Fabris Fabrice Zehravi’nin kudret-i ilmiyyesinden müellifinin
kıymet ü ehemmiyetinden bir lisan-ı sitayişle bahse
mecburiyet hisseyliyor.
Haller –Hutut-ı akıde-i şerayiniyye’nin– Amber ve Ezpare
Ambrse eparee’den hayli zaman evvel –Zehravi tarafından
tasvir u beyan edilmiş olduğunu isbat eylemek[de]dir.
Portal enfde hasıl olan polipleri ihrac için ilk defa kroşe
lerde bir çok mütalaat ve tenkīdat yürüttükten sonra kendisini
fenn-i cerrahinin müessisi olmak üzere tasvir ediyor.
Lithotme ameliyesinden birinci defa bahseden Zehravi
olmuştur. Bu büyük zatın la-yemut eseri; tarih-i fende; ilm-i
teşrihe ibtinaen cerrahlığı bir fenn-i müdevven haline koyan
Şenniğ Cahnning e t-Tasrif’ in fenn-i aslisini Latince tercümesi
ve Escorial kütübhanelerinde et-Tasrif’ in yazma bir nüsha-i
Arabiyyesi mevcud ve mahfuzdur.
Bir sene sonra Şir Muhammed Han vefat etti. Abdurrahim
Han onun yerine geçeceğini umuyordu. Fakat hakkında
pederimin pek de hüsn-i nazarı olmadığından umum
kumandanlığa Abdurrauf Han’ı intihab eyledi.
Abdurrauf Han müteaddid muharebelerde bulunup
Kandehar cenginde maktul olan ve Kandehar hükümdarı
Şah Hüseyin Gulicani’nin veziri Ca’fer Han evladından olduğu
mervi bulunan “Ca’fer Han”ın oğlu idi.
Bu zat pederimin teveccüh ve intihabına teşekkürle beraber:
Bir seneden beri hapisde yatan ve şimdiye kadar gördüğü
ceza kafi olan mahdumunuz dururken benim kumandanlığım
münasib değildir. Layık olan Şir Muhammed
Han’ın yerine onun şakirdini ta’yin etmektir dedi. Pederim
Abdurrauf Han’ın sözünü kabul eylemeyecek olduysa da
etrafdan vukū’ bulan reca-yı musırrane üzerine beni celb ve
Yüzümü yıkayıp uzayan saçlarımı kesdirmeden hapsolunduğum
günden beri arkamda duran elbiseyi değiştirmeden
ayağımdaki zincirle divana gidip babamın huzurunda
durdum.
Peder; beni bu halde görüncü şefkat-i übüvveti galeyana
geldi gözleri yaşla doldu.
– Niçin böyle münasebetsizliğe kalkışmıştın? diye sordu.
– Ben bir şey yapmamıştım. Uğradığım şu beliyyenin sebebi
kendisini size hayırhah olmak üzere tanıtan bazı nakeslerdir;
dediğim sırada Abdurrahim Han da divana girdi.
Onu görünce:
– Beni zincirde bırakan işte bu haindir. Artık hangimizin
muhti garazkar olduğu anlaşılmalıdır dedim.
Abdurrahim Han sözlerimden fena halde bozuldu. Ne
yapacağını ne söyleyeceğini şaşırdı.
Pederim huzurundaki ashab-ı menasıba tevcih-i hitab
– Bu deli oğlumu size sipehsalar ta’yin ettim dedi.
Huzzar:
– Allah saklasın mahdumunuz neden deli olsun? Biz
pek iyi biliriz ki o akıl ü mütefennin bir gençtir. Siz de
anladınız ki onu nazarınızdan düşüren birtakım kafir-i
ni’met heriflerin isnadatıdır.
Cevabını verdiler. Bundan sonra pederim beni hapisden
nanlar tekrar hizmetime koştular ve nail-i saadet oluşumu
tebrik eylediler.
Ertesi günü umur-ı askeriyyenin idaresini uhdeme aldım.
Evvel-emirde fabrikalarla Tophane’nin ıslahını düşünüp
o vakit Tophane zabiti olan muahharan da tarafımdan
Hindistan Vekili bulunan General Ahmed Han’ı Fabrikalar
Riyaseti’ne ve Muhammed Zaman Han’ı Tophane Riyaseti’ne
Serdar İskender Han’ı da Umum Piyade Taburları Kumandanlığı’na
ta’yin ettim. Bu İskender Han sonraları
Ruslarla Buhara emirinin ettiği muharebede şehid oldu. Biraderi
Gulam Haydar Han hala Kabil sipehsalarıdır.
Kendim askerin ahval-i umumiyyesi hakkında düşünüp
mülahazatımı hergün rapor şeklinde pederime takdime başladım.
Babam gittikce benden hoşnud oluyor asker de ale’ttedric
terakkī gösteriyordu. Bu terakkīnin esbab-ı adidesinden
biri ve belki birincisi rüesa-yı umurun değiştirilmesi idi.
Çünkü evvelkiler gevşek ve ten-perver oldukları Şir Muhammed
Han zamanında rüşvet almaya da alışmışlar ve
bit-tabi’ hiçbir iş görememişlerdi. Kema kale eş-Şeyh Sa’di:
Benim ta’yin ettiklerim ise müstevfi maaşlarını muntazaman
aldıkları cihetle hallerinden memnun ve irtikab ü irtişadan
muhteriz olup uhdelerindeki vezaifin hüsn-i ifasına
çalışmakta idiler.
Fazl-ı İlahi’den me’muldür ki akval ü ef’al-i nasıhanemle
milletim mütenassıh olarak derece derece tarik-ı terakkīde
§
Pederim hidemat-ı hasenemi müşahede edince umur-ı
mülkiyye ve maliyyeye kendisi nezaret eyleyerek umur-ı askeriyyeyi
tamamıyla bana bıraktı ve bu hususda salahiyet-i
vasia verdi.
Biraz sonra babam Taşğırğan’a gitti. Ben de maiyyetimdeki
asakir-i hassa ile kendisini ta’kīb ettim. Oraya varınca
Mir Atalık’ın biraderi bazı hedaya ile gelip görüştü. Pederim
müşarun-ileyhe ikram u ihtiram göstermekle beraber
avdetinde:
– Memleketiniz “Katagan” Ceyhun sahilinde ve Afganistan
kurbünde vaki’ olmasına rağmen kendinizi Buhara emirinin
mahmisi addediyorsunuz. Bundan böyle Afganistan’ın
taht-ı himayesine girip hutbede Emir Dost Muhammed
Han’ın namını okumalısınız… Tavsiyesinde bulundu.
Biraderinin getirdiği haber üzerine Mir Atalık’ın canı sıkılıp
kardeşini hapsetmek istedi. Fakat müşarun-ileyh hapsolunmazdan
evvel Taşğırğan’a müteveccihen kaçtı. Ta’kībine
çıktılar ve “Ebdan” denilen mevki’de yetişip yakaladılar.
Bu hadiseyi işittiğimiz anda bir mikdar asker gönderip müşarun-ileyhi
kurtarmak istedik. Bizim askerimiz Ebdan’a vasıl
olmazdan evvel Mir Atalık’ın askerleri emirlerinin kardeşini
öldürmüşlerdi. Bizimkiler asakir-i muakkıbeyi ric’at ü
hezimete mecbur eyledikten sonra dönüp geldiler.
Mir Atalık askerinin duçar-ı inhizam olması üzerine beray-ı
şekva Buhara hükümdarı Emir Muzaffer’in nezdine
gitti. Emir ise o sıra tahta cülus etmiş ve memleketi iğtişaş
kayat-ı vakıaya tedabir-i vahiyye ile mukabele etti. Mir Atalık
tedabir-i Emir’i kafi görmüş olmalı ki bize meydan okurcasına
haberler yolladı.
Pederim müşarun-ileyhin tehaddisini ceddime
bildirdi. O da münasib mikdar askerle Katagan’a gidilmesini
ve oraların zabt u teshir edilmesini pederime emreyledi.
Emr-i vaki’ üzerine pederim biraderi Muhammed A’zam
Han’a haber gönderip nezdine da’vet etti.
evvel ikmal-i intizam için düşünüp taşınmak fikriyle altı gün
müsaade bir tarafdan da babamın mütalaat-ı mücerrebanesinden
Pederim; ihtimamat-ı intizamkaranemi takdiren mücehhez
bir at müzehheb bir eğer murassa’ bir kılıç ihsan ederek:
–Git; Allah muinin olsun seni Huda’ya emanet eyledim
dedi. Müteşekkiren elini öptüm.
lığı tekarrur etmesiyle kumandasına tabi’ olmak üzere hareket
ettim.
Taşğırğan’a vusulümde ahalisi karşı çıkıp ikram u ihtiramda
bulundular. Namazgah ittihaz olunan sahada orduyu
kurdum ve izhar-ı memnuniyyet için eşraf-ı beldeyi ziyafete
da’vet ettim.
On beş gün kadar geçince amcam maiyyetiyle geldi birlikte
Hibek’e doğru yola çıktık. Orada üç gün zarfında Kal’ai
Guri’ye muvasalat ettik.
Kal’a-i Guri Mir Atalık piyade ve süvari askeriyle muhafaza
olunuyordu. Yirmi bin neferden ibaret askerimi kırk
topla kal’anın karşısına ta’biye ettikten sonra mahfuz ve
münasib bir mevki’de ordugah te’sis ve ümera-yı askeriyyeden
bazılarıyla görüşüp top yerleştirilecek noktaları ta’yin
eyledim ve gecenin karanlığından bil-istifade siperler istihkamlar
yapılmasına dair de emirler verdim.
Ertesi günü öğleden sonra Emir Atalık kırk bin süvariyle
dağın tepesinden bir nümayiş yapıp kal’adaki askere kendini
gösterdi ki maksadı mahsurinin kuvve-i ma’neviyyesini
tezyid eylemekti. Ben de iki bin süvari on iki katır topu ve
dört tabur piyade ile müşarun-ileyhin üzerine bağteten bir
hücum yaptırdım. Birden bire toplara ateş verdim. Mir Atalık
maiyyetimin azlığını bilmediği için sebat ü mukavemet
göstermedi.
Düşmanın hezimetinden sonra ordugaha avdet ederek
gece yarısına kadar bazı tedabir ittihazıyla meşgūl oldum.
Ba’dehu müretteb karakolların dikkatle muhafaza-i mevki’
eylemekte bulunduklarına emniyet hasıl edince çadırıma gidip
yattım.
Sabahleyin güneş doğarken üç fersah ileride karakol
beklemek üzere üç bin nefer gönderdim bunlar oradaki levazım
ve eşyayı bekleyecek şayed düşman tarafından bir
hücum vukū’ bulursa müdafaa etmekle beraber bana da
haber vereceklerdi. Üç gün sonra dört fersah mesafede vaki’
Çeşme-i Şir ismindeki mevkie yirmi bin süvarinin gizlendiği
ve ordugahımıza gelen eşya ve mühimmata hücum ile
zabtedileceği ihbar olundu. Derhal dört bin süvari iki topla
Gulam Muhammed Han Poplezai’yi ve Muhammed Alem
Han’ı yolladım. Bunlar ufak bir musademe neticesinde Katagan
süvarilerini kaçırdıktan ve iki bin neferini de esir
aldıktan sonra dönüp geldi düşman askerinin bakiyyetü’ssüyufu
da Bağlan’daki ordugahlarına doğru kaçtı.
Şu haber Katagan’a vasıl olunca oradan dört buçuk
fersah mesafede ordu kurmuş olan Mir Atalık Kunduz tarafına
çekildi.
Çeşme-i Şir’e sevkeylediğim süvarilerden bin neferi de
Bağlan’a gidip feth u teshir etti. Amcam bu müsademede
şecaati görülenleri taltif eylediği gibi tehavünde bulunanları
cezalandırdı.
Mekatib-i resmiyyede din ve i’tikadiyat nasıl bir mevki’dedir?
Mekteplilerimizin i’tikadı sağlam olarak yetişmesine
dikkat ediliyor mu? Maarif Nezareti’nin din hakkındaki
programı nasıldır?
Bu suallere cevap vermezden evvel tedrisat-ı diniyyenin
nasıl cereyan ettiğini tahkīk etmek icab eder. Mekatib-i
hususiyyeden bahsetmeyeceğim çünkü bu mekteplerin millet
nazarındaki mes’uliyeti resmi mektepler derecesinde olmadığından
ve zaten hususi mektepler programlarını resmi
mekteplere göre tanzim ettiklerinden mekatib-i resmiyyedeki
din tedrisatını tedkīk etmek kifayet eder; o halde tedrisat-ı
diniyye bu mekteplerde nasıl gidiyor? En kısa ve kestirme
cevap olarak: “Ezbercilik usulü” diyeceğim. Anlamadan
ezberletmek. İ’dadilerde din ve i’tikadiyat namına
bir iki zatın eserini okutuyorlar. Bu kitaplar ezbercilik usulünün
ta’miminden başka bir şeye yaramıyor. Abdestin müstehabları
kaçtır? Abdest duası nasıldır? Kuyuları nasıl tathir
ederler? Namazın mendubları kaçtır? Sıfat-ı sübutiyye nelerdir?
olduğundan talebe aynen ezberliyor anlayamıyor. Hatta o
derecede ki bir çok muallimler sahife kenarlarına sualler
yazdırıyor. Talebeyi isticvab ederken kitabın suallerini okuyarak
soruyor. Talebe de kitabın muğlak ibarelerini sırasıyla
ezber okuyor. Sual başka bir tarza çevrilerek sorulacak olursa
talebe cevap veremiyor. Anlamıyor bile imtihanlar daha
beter.
Öyle imtihanlar bilirim ki talebeden sual namına yalnız
bir “abdest duası” soruluyor. Talebe ezberden tamamen
okumaya muvaffak oldu mu artık başka suale hacet yok.
On numara kazanıyor okumazsa dönüyor. Acaba on
numara kazanan talebeden abdest duasının ma’nasını sorarsak
cevap verebilir mi? Muallim anlatmış mı? Hayır hayır.
Ne muallim anlatmış ne de müteallim anlamış. Kuru bir
ezber. Mekteplerde Arabi’ye verilen ehemmiyet zaten ma’lum!!
Hele i’dadide bir muallim bilirim ki akaid namına
talebeye bütün kış esnasında - sahifeden ibaret bir şeyler
yazdırıyor. İsticvablarda alenen okunmasını istiyordu. İ’dadiler
böyle olursa ibtidai rüşdi mekteplerin nasıl olacağı
kendi kendine belli olur: Muzaaf ezbercilik.
Meşrutiyet’den sonra hükumet tedrisat-ı diniyyenin ıslahına
acaba çalıştı mı? Muallimler değiştirildi mi? Kat’iyyen...
Maarif Nezareti her dersin ıslahına bir dereceye kadar çalıştı.
Yeni dersler ilave edildi; muallimler azl ve tahvil olundu.
Fakat ulum-ı diniyye tedrisatı haliyle ibka edildi ne muallim
değiştirildi ne de usul-i tedris. Belki daha fena bir hale geldi.
tep tamamen teceddüd etti iktidarsız muallimler kapı dışarı
edildi yerine iktidarlıları getirildi. Fakat bu ıslahat miyanında
ulum-ı diniyye tedrisatına kat’iyyen ilişilmedi. Başka yere
gitmeye ne hacet. İşte Darü’l-muallimin bu mektebin ıslahına
bütün kuvvet ile çalışılıyor. Evvelki Darü’l-muallimin
muallimin ıslah edilmiş mektepler arasında mümtaz bir
mevki’ ahz ediyor. Acaba bu ıslahat miyanında ulum-ı diniyye
tedrisatına dikkat edilmiş mi? Müfid bir hale konması
belki sıfırdan aşağı menfi bir kemiyettir. Mekteplerde ulum-ı
diniyye tedrisatı böyle! Bunu bir tarafa bırakalım da başka
mes’eleye geçelim: Acaba başka muallimler talebeye din
hususunda ne gibi bir fikir veriyorlar? Karilerimin müsaadesiyle
benim bildiğim iki kat’i vak’a arzedeceğim: Resmi
bir rüşdiye mektebinde ma’lumat-ı fenniyye muallimi ikinci
sınıf talebelerine bakınız ne cevherler saçıyor: “İnsan maymundan
tekamül etmiştir. Öyle insan olarak halk olunmamıştır”
Bunu kendince izaha da çalışıyormuş. Hayret! Bizim
Şark milleti çabuk terakkī etti Avrupa’da feylosoflar nadir
yetişir iken bizim rüşdiye muallimleri çarçabuk feylosof oluyorlar.
Rüşdiye talebesini de feylosof yetiştirmeye gayret ediyorlar.
Darwinizm Avrupa’da bir nazariye faraziye halinde
kalmışken hatta bu son zamanlarda tezelzüle de uğramışken
bizim muallimlerimiz talebeye bir hakīkat-i müsbete
halinde adeta kat’iyyet-i fenniyyeyi haizmiş gibi yutturuyorlar.
Teaccüb! Ve hayret edilecek mesele! İşte Darwinizm
tarih-i tabii mütehassısları beyninde münakaşalı bir nazariye
olduğu halde bizim rüşdiye çocuklarının zihninde “iki kere
böyle aşılana dursun acaba mezkur rüşdiye mektebinde
ulum-ı diniyye muallimi nasıl okutuyor nasıl davranıyor?
Kısaca diyeceğim ki: Mesail-i diniyye hakkında sorulan suallere
cevap vermiyor. Senin haddin değil çok karıştırırsan
gavur olursun diye kesip atıyor. İşte ifrat ve tefritin mücessem
numunesi: Birisi bir faraziyeyi hakīkatmiş gibi izaha
çalışıyor. Diğeri hakayıkı izah ve isbattan çekiniyor soranı
tekfir ile tehdid ediyor.
Bu zikrettiğim vak’anın kat’i olduğu hiç şüphe götürmez.
katini celbederim.
Şimdi ikincisine gelelim: Dersaadet resmi i’dadilerinden
birinde tarih-i umumi muallimi talebesine bakınız ne gibi
fikirler veriyor: “Edyan insanların Adem aleyhisselamdan
münteşir olduğunu söylüyor kütüb-i mukaddesede böyle
yazılı halbuki fen bunu kabul etmiyor. Bence böyle siz de
düşünün tarih-i tabii muallimlerinizden sorunuz hakīkati
anlayınız…” diyormuş.
Daha nice bunun gibi vekayi’ var! Talebenin din hususundaki
den ibaret bir şeyler. Halbuki bu ezberin yanına diğer tarafdan
talebenin zihnine nazariyeler müsbet bir hakīkat gibi
yerleştiriliyor.
yor ki: Aksi tarafdan hafif bir ruzgar esdi mi elinde tuttuğu
cevher-i i’tikad ruzgarla beraber fezaya karışıyor elindeki
giran-kıymet ni’metten mahrum kalıyor; sahrada yolunu şaşırmış
bir serseri gibi dolaşıyor. Bence bir dinsiz sahrada
yolunu şaşırmış bir serseriye veya furtunalı bir zamanda deniz
ortasında kalmış bir kayığa benzer nereye gideceğini
bilmez. Nihayet bir kayaya çarpar veya dalga ile alt üst olur.
çoğu ni’met-i i’tikadlarını bir tarafa atıyorlar. Bu bir hakīkattir.
Fakat acıdır. Gizlemekte bir faide yoktur. Şimdi mühim
bir sual var: Türkiye’nin mukadderatını ellerinde tedvir
eden zevatın “din ve mektep” hakkındaki fikirleri nedir?
“Din ile fen birleşemez din cahil ahaliyi boyunduruk
altında tutmak için bir vasıtadır. Fen terakkī ettikce din fikri
yavaş yavaş zail olur” fikrini mi ta’kīb ediyorlar. Yoksa “dinsiz
bir millet yaşayamaz dinsizlik ahlak ve fezaili ortadan
kaldırır. Din-i İslam ile fen arasında hiçbir tearuz yoktur. din
lar layıkıyla tebeyyün etmelidir. Zira milyon İslam bütün
nazarlarını bütün ümidlerini buraya dikmişler. Her şeyi buradan
bekliyorlar. Bu suallerin cevapları efkar-ı umumiyye-i
muhtemeldir.
Maarif Nezareti’nin din hakkındaki programı nasıldır?
Avrupa ve ale’l-husus Fransa mekteplerinin programını mı
ta’kīb ediyor mekatib-i ibtidaiyyeden ta mekatib-i aliyyeye
varıncaya kadar tedrisatı talebesi bir nazar-ı tedkīkten
geçirilecek olursa Maarif Nezareti’nin programı hakkında
tahmini olarak birkaç söz söylenebilir. Mekteplerde ulum-ı
diniyyeyi haliyle bırakmak ulum-ı diniyye okunmuyor
denmemek için programa vaz’ etmek talebeye ezberden başka
bir şey öğretmemek ruh-ı İslamdan haberdar etmemek.
Böylece bir çok seneler geçer nihayet bir zaman gelir ki
din binasının esasları çürür gider.
Şimdiki gidiş ile bu tahminimin doğru olduğuna hükmetmeye
mecburum. Eğer iş başındakilerin fikirlerinde böyle
şeyler yoksa esaslı tedbirlere müracaat etmelidir. İslamın
ruhunu fezailini felsefesini talebeye telkīn etmeli. Bu ıslahat
ne kadar gecikirse alem-i İslamın çekeceği zarar da o
nisbette artar. Mekatib-i ibtidaiyye ve taliyyede din namına
okunan kitaplar maksadı te’min etmez. Belki uzaklaştırır. Bu
mekteplerde okunmak için muktedir zevatı eser tahririne
teşvik etmeli müsabaka açmalı encümenler teşkil etmeli.
Muallimlikler için de böyle. Diğer tarafdan Maarif Nezareti
talebenin zihnine birtakım nazariyeleri hakīkat gibi telkīn
etmemeleri için muallimine tenbihatta bulunmalı. İ’dadiden
yetişen talebe esaslı bir i’tikada malik bulunulmalı; ta ki mekatib-i
aliyyede veya çıktıktan sonra birtakım nazariyeler ile
karşı karşıya geldiği zaman bina-yı i’tikadı sarsılmasın alem-i
Bu hususda esaslı tedbirlere müracaatta gecikmemek
sailerini tevhid ederek ciddi ıslahata teşebbüs etmeleri şayan-ı
temennidir.
Geçen sene kongresinin bize çizdiği üç nokta-i esasiyyeden
biri –ki kulüplerin birer amil-i temdin ü terakkī olması
hakkındaki emele daha derin ve daha vasi’ bir cereyan verebilmek
maksadıyla dünkü nesle gece dersleri; nesl-i cedide
mektepler küşadıyla hizmette devam edilmesi kararıdır.
Hemen bil-cümle kulüpler tarafından mebsuten mütezayid
bir azm ü mücahede ile kema-kan tatbik olundu. Ve yalnız
bununla da iktifa olunmayarak pek çok kulüpler kuvve-i
riyle muavenat-ı şefkatkaraneleriyle memlekete cidden nafi’
hizmetlerde bulundular. Fakat geçen sene kongresinde
tezekkür olunan üç nokta-i esasiyyeden ikincisi –ki hukūk-ı
ekalliyete riayetle beraber Meclis-i Milli’nin hayat-ı teşriiyyesine–
bir cereyan-ı intizam vermek vazife-i ulviyyesini duş-ı
fırkasıyla cem’iyyet arasındaki münasebat ve revabıt-ı tabiiyyenin
tahkim ve ta’yini emrindeki mukarrerat ve mevadd-ı
nizamiyedir. – Bunlar sizin ve bizim isteyeceğimiz bir
mahiyette semeredar olamadı.
Açılan müzakerat safahatının tetkīkından ve daha
Kanu[n]ıevvel tarihinde merakize yazdığımız çünkü
Meclis-i Meb’usan’ın küşadıyla ta’mimnameden anlaşılacağı
vechile ekseriyet fırkası için geçen seneki kongrenin aksa-yı
temenniyatı olan hayat-ı teşriiyyeye bir cereyan-ı intizam
vermek vazife-i ulviyyesi hakkıyla tecelli edemedi. Ekseriyet
fırkasıyla haricindeki efrad-ı meb’usanda vatan ihtiyacatı
ne olduğunu bilir fedakar ve hamiyetli olanlar da
mevcud olup insanları menafi’-i şahsiyyeden ihtirasat-ı nefsaniyye
ve hatiat-ı adiyye ile ictihadat-ı gayr-i musibeden
kamilen tahlis u tenzih dahi mümkin değil ise de bu sene-i
hatalara duçar olacakları hiç de zannedilmezdi.
Milletin binlerce ihtiyacı bir deva-yı tatmin bekler iken
meclisin aziz günlerini gaib etmemesi fırkada kuvve-i irtibatiyye
ve metanet-i fikriyyenin mevcudunu fi’liyyat ile isbat
edilmesini hamiyet ve fedakarlık gösterilmesini rica eyledik.
Bir vahdet ve salabet-i gayr-i mütezelzile ibraz ve irae edememeye
başlayan kuvve-i teşriiyyedeki ekseriyetin bu keşmekeş-i
ef’al ü etvarı arasında bit-tabi’ geçen sene kongresinin
temenni ettiği millet ve memleketin pek ziyade muhtac
bulunduğu ve Osmanlılık ve hayat-ı siyasiyyenin suret-i
mıntakada [mutlakada!] istilzam eylediği esasat-ı ictimaiyye
ve medeniyyeyi yed-i adaletle te’sis ve te’min edecek adil
ve kuvvetli bir hükumet-i meşruta vücuda getirmek maksadı
dahi tahsil edilemedi. Hükumetler kuvve-i teşriiyyenin
tezahürat-ı mütehalife-i ruz-merresine tabi’ olarak kat’i ve
ciddi icraat göstermekte daima mütereddid bulundular.
Hey’etimiz bugün vukūat-ı mühimmeye vesait-i mümkine-i
mevcudesiyle kendiliğinden nigehban olmaya çalıştı.
Ahval-i umumiyyeye dair edindiği ma’lumat ile Meclis-i Milli
hal-i ictima’da iken fırkasını müzakeratın ta’tilinden sonra
kabinedeki efradını re’sen ikaz ve tenvire gayret etti. Muhaberat-ı
cariyye tedkīk olunursa görülür ki fırka ile münasebatımız
hele ibtidalarda ve belki de ahkam-ı nizamiyyeye
henüz alışılamamak ma’zeretiyle pek sathi cereyan eyledi.
Meclisin hin-i küşadında ekseriyet teşkil eden ihvanımızın
bir senelik vekayi’-i cariyye ile beraber Girid mes’elesini
ve ahiran serzede-i zuhur olan Trablusgarb gailesini salahiyet-i
vasia-i siyasiyyeleriyle tedkīk ve muhakeme edeceklerinden
ve muhterem kongrelerince dahi dört sene müddet-i
resmiyyeye malik olan fırka ile onu tekrar ve daima intihab
ettirecek cem’iyyet arasındaki revabıt ve münasebatın bihakkın
tecelli ve idamesine müteferri’ kuva-yı te’yidiyye
le zannediyoruz ki kuvve-i icraiyyede görülen endişe ve tereddüdlerin
hiyyesinde aramak ve her şeyden evvel ekseriyet fırkamızda
mücahidane ve fedakarane bir vahdet-i fikriyye ve hissiyye
te’min eylemek iktiza eder. Geçen devre-i ictimaiyyenin
bu i’tibar ile pek müşevveş geçtiğini tafsile hacet
görmeyiz.
Eğer hey’et-i muhteremeleri dahi geçen kongre hey’eti
gibi adil ve kuvvetli bir hükumet-i meşruta vücuda getirmek
maksadını muhafaza edecek ise re’s-i iktidara gelecek kabinelerin
kuvvet ve nüfuzunu artırmak ve bunun için de
Hey’et-i Meb’usan’ın lede’l-iktiza feshi salahiyetinin doğrudan
doğruya zat-ı Hazret-i Padişahi’ye i’tasıyla Hey’et-i A’yan’ın
muvafakati kaydını Kanun-ı Esasi’den çıkarmak elzemdir
bu takdirde nüfuz ve salahiyet-i gayr-i müşevveşeye
malik olan bir kabine hakkında kanunun vaz’ ettiği mes’uliyet-i
vükela nazariyesi daha şedid bir surette tatbik olunur.
Binaenaleyh gelecek devre-i intihabiyye için bu ve emsali
mevaddın nazar-ı dikkate alınmasını hey’et-i muhteremenizden
rica ve bu devre-i ictimaiyyede vazife-i vataniyyelerini
hükumete endişe ve muvazenesizlik vermeyecek surette
ve intizar eyleriz.
Geçen devre-i ictimaiyyede duçar olduğumuz teşettüt
yalnız kuvve-i icraiyye ile kuvve-i teşriiyye arasındaki muvazenesizliğin
mahsulü olan tereddüdlerden endişelerden ibaret
kalmadı.
Ekseriyet fırkasının sinesinde dahi ictihad ihtilafı şeklinde
tefrika ve inhilal cerihaları ru-nümun oldu ki biz vatanın
selamet-i umumiyyesi namına en büyük tehlikeyi burada
gördük.
Yalnız bizim değil bütün alem-i Osmaninin enzar-ı terakkī-cuyanesi
fırkamıza in’ıtaf ediyor ve her feyz ü bereket
ondan bekleniyordu. Geçen Nisan’ın onuncu günü idi ki
Meclis-i Meb’usan’daki İttihad ve Terakkī Fırkası a’zası iki
hizbe ayrılmış ve bir zemin-i i’tilaf ü ittihad bulmak emeliyle
çalışan efradının inzimam-ı himematıyla ihtilaf-ı vaki’ on
maddelik bir programın kongreye irsali şartıyla kabulü tarzında
mübeddel-i i’tilaf olmuş idi.
Merkez-i Umumi lehü’l-hamd bu hadisede dahi kendisine
düşen vazifeyi ifa etti ve cem’iyyetin makasıd ve mesalik-i
mukaddesesinden fedakarlık edilmesine ve milletin
yegane nokta-i istinadı olan bir fırkada inhilal vukūuyla
hükumetin ve memleketin anarşiye doğru yol almasına
mani’ oldu ve nihayet gazetelerde de manzurunuz olduğu
vechile kısa bir beyanname neşrederek fırkayı yine kitle-i
vahide tanımaya ve hizib teşkili fikrinde ısrar edenleri ihrac
etmeye karar verdi ve hizb-i cedid ve hizb-i atik kelimeleri
Osmanlılığı ve İslamiyet’i tefrikaya düşürmek isteyen düşmanlar
tarafından icad ve su’-i isti’mal edilmekte olduğundan
bu gibi cereyanlara nihayet verilmesini taleb ve fırka
a’zasını vazife-i ittihada da’vet eyledi. Zaten fırka dahi i’tilaf
u ittihadı resmen i’lan etmiş bulunuyor idi.
Sırf ictihadi bir ihtilaf mahiyetinde kalan hadise böylece
on maddelik bir programın hey’et-i muhteremenize takdimi
kararıyla ber-taraf oldu maddelerin zahiren delalet ettiği
ma’nen hiç de esasen bir fırkayı ikiye ayıracak bir kıymet ü
ehemmiyette bulunmadığı hey’et-i muhteremenizin tedkīki
Zira İttihad ve Terakkī Fırkası’nın muhafaza ve idamesi
Devlet ve milletin ünvan-ı resmisi Kanun-ı Esasi’nin
ekser maddelerinde “Osmaniye” suretinde musarrahdır. Tamamiyet-i
vataniyye ve vahdet-i Osmaniyye Kanun-ı Esasi
madde
Devlet-i Osmaniyye’nin dini Din-i İslam’dır. Kanun-ı Esasi
[madde]
Devlet-i Osmaniyye’nin lisan-ı resmisi Türkçe’dir. Kanun-ı
Esasi [madde] .
Kavanin ve nizamatın tanziminde muamelat-ı nasa evfak
ve ihtiyacat-ı zamana evfak ahkam-ı fıkhiyye ve hukūkıyye
telifeye verilmiş olan imtiyazat-ı mezhebiyyenin kema-kan
himayesi Kanun-ı Esasi [madde]
Saltanat-ı seniyye-i Osmaniyye Hilafet-i kübra-yı İslamiyyeti
haiz olarak sülale-i Al-i Osman’dan usul-i kadimesi
vechile ekber-i evlada aiddir. Madde
Sülale-i al-i Osman’ın hukūk-ı harbe ve emval ü emlak-i
zatiyye ve madame’l-hayat tahsisat-ı maliyyeleri tekafül-i
umumi tahtındadır. Madde
Hukūk-ı mukaddese-i Hazret-i Padişahi madde
Şeyhü’l-islamın doğrudan doğruya taraf-ı şahaneden
Kanun-ı Esasi’nin söylediğimiz maddelerine müracaat
edilirse Osmanlılığın tamamiyet-i vataniyye ve vahdet-i milliyyenin
Din-i İslam’ın lisan-ı Türki’nin fıkh-ı şerif ve adab-ı
nenin ve şehzadegan ve selatin hazeratının makam-ı Meşihat’in
kaffe-i hukūku mahfuz ve müeyyed olduğu görülür.
Şu halde İttihad ve Terakkī Cem’iyyeti bu esasat-ı tarihiyyenin
muhafazası şartıyla esasat-ı inkılabiyyeyi kabul ve
esaslar bunlardan da ibaret değildir. Merkez-i Umumi’yi teşkil
eden kardeşleriniz yukarıda da beyan ettikleri tevzin-i
kuvaya müteallık ta’dilattan başka gelecek devre-i intihabiyye
programımızda bu esaslara müteferri’ daha bazı ta’dilat teklifinde
bulunmaya da karar verilmiştir ki teşkil buyurulacak
encümene sırasıyla arzolunur. Bununla beraber Osmanlılığın
temelleri demek olan bu gibi esasların muhafazası İttihad
ve Terakkī Fırkası’nı terakkīperver bir fırka mahiyetinden
tecrid edemez.
Muhafazakarlık ve terakkīperverlik mesleklerinden biri
suret-i mutlakada
Trablusgarb hadisesinden dolayı mallarıyla canlarıyla
namına an-samimi’l-kalb teşekkürler ederiz.
Şüphesizdir ki bu gibi bir suale diplomatlar şimdiden
cevap veremezler. Fakat gazete sütunlarında mütalaa olur
meydan açıktır. Diplomatların vazifeleri umur-ı cariyyeyi ta’kīb
ederek ahval-i siyasiyyede iltizam ettikleri kavanine riayet
ve ihtiram etmek mukteza-yı meslekleri ne ise ona tabi’
olmaktır.
Hiçbir memlekette hiçbir diplomat komitecilik ile resmen
alakadar olamaz. Şu halde bizim siyasiyyunumuz da Trablus
mes’elesinde bidayet ve nihayetinde ta’kīb edecekleri
yol ve meslek tarik-ı diplomasiden başka bir şey olamayacağını
beyana lüzum yoktur. Rical-i devlet ve siyasiyyunumuz
elbette elbette işi diplomasi bir sulh ile velev muvakkat
olsun velev bizim ziyanımıza olsun bağlamak isterler.
Fakat biz diyebiliriz ki bütün dünya her ne gibi mesail-i
siyasiyye olursa olsun ibtida-yı emirde ağleb komitecilikten
meydana gelir bilhassa şarkta ve bilhassa şark-ı karib dedikleri
mes’elenin bütün esası komitecilik üzerine kurulmuştur.
Her kim olursa olsun Trablusgarb mes’elesini dahi tedkīk
ederse böyle olduğuna kanaat eder. Ve herkes der ki:
Şarkta zuhur etmiş ve etmekte olan mesail-i mütevaliyye
hep komiteciler tarafından tevlid olunmuştur. Hiç tereddüd
olunamaz ki Trablusgarb mes’elesi dahi esasen komitecişeklinde
yazılmıştır.
lerin semere-i sa’yleridir. İtalya komitecileri kim bilir kaç senedir
Trablusgarb’da çalıştılar nihayetinde arzuları olan kan
deryalarını döktürebildiler. Bugün de muvaffakıyetleriyle iftihar
ediyorlarsa nedametleri de gelecektir.
Komitecilik mes’elenin tevlidinde nasıl te’sir edebilirse
hallinde dahi bi-aynihi te’sir edeceği şüphesizdir. Diplomatlar
varsınlar kanunlarına riayet etsinler onlar mes’eleyi o
nokta-i nazardan düşünsünler ama bizim için o kanunların
hiç ehemmiyeti yoktur. Biz
kanununa
Şu halde milletin nokta-i nazarı hükumetin nokta-i nazarından
mesleğinden büsbütün başka demektir. Hükumet
varsın kendi mesleğini ta’kīb etsin millet de kendi vazifesini
bilir.
Biz rical-i hükumet ve diplomatlarımızın nazar-ı i’tibarlarını
yalnız bir noktaya celbetmek isteriz:
Devlet-i Aliyye Avrupa devletleriyle münasebat-ı siyasiyyeye
başladığı tarihden i’tibaren şimdiye kadar Avrupalılara
karşı kaç defa mağlub olmuş ise hep siyaseten diplomasi
suretiyle mağlub olmuştur. Hatta en şanlı ve şerefli Kırım
muharebesinde dahi siyaseten mağlub olduğu cüz’i mülahaza
olunursa meydandadır.
Çok uzağa gitmeyelim. Şu devr-i Meşrutiyet-i hazırada
dahi siyaseten az mı mağlub olduk?
Son iki sene zarfında mağlub olduğumuz vekayi’-i siyasiyyeden
en ufağı “bundan bir buçuk sene mukaddem”
bizim valimiz olan bir adamı makarr-ı hilafette kral sıfatıyla
kabul ederek mihman-nüvazlık gösterdikten maada
lüzumundan fazla ihtiyar-ı tezellül etmemiz en adi diplomatların
bile idrak edebileceği derecede bir mağlubiyet olduğunu
hatırdan çıkarmamalı.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Kasım
Yedinci Cild - Aded:
“Diplomatlık aldanmak değil aldatmaktır” bu noktaya
dikkat etmeli.
Milletin vazifesine gelince balada dediğimiz gibi
kaidesine riayeten mes’elenin temdidi her neye
tavakkuf ederse onu yapmaktır. Lede’l-icab komiteciliğe
kadar varmalı arzu-yı umumi-i milli hilafında Hükumet-i Seniyye
sulh edecek olsa bile millet kendi hakkını müdafaa
etmeli ister Trablusgarb ve Bingazi’de ister Derne’de ve
sair sevahil-i Afrika-yı Osmani’de mücahidin-i İslamiyye namına
her suretle mukavemete göğüs germeli gece baskınları
hücumlar ve süngü muharebelerine tevessül suretiyle
etmeli Makaronacı dostlarımız[ı] şu [suretle] iki üç kere denize
dökmeye de muvaffak olursak hiç şüphe yoktur ki yalnız
cektir. Şimdiye kadar çektiğimiz acı mağlubiyetlerin intikamını
da bu kere çıkarmaya muvaffak olacağız. İşte şu hedefe
doğru yürümek için siyaset-i hariciyyemizi ashab-ı iktidara
ve ehline tevdi’ etmenin ne kadar ehemmiyeti olduğu
anlaşılır.
Millet de vazifesinde sebat ederse diplomatlarımız milletin
metanetinden bil-istifade bu kere İtalyanlara alem-i siyasette
bir meydan okumuş olurlar.
Biz bu fedakarlığı iltizam edersek emin olmalı ki bizimle
tan sonra hazinelerini dahi açacaklardır.
Biz ne yapıp yapıp İtalyanları Afrika turab-ı mukaddesinden
koğmalı denize dökmeli buna da şüphe etmemeli ki
öper ve denize doğru da kendileri açılırlar. Hiç şüphe yok
bu olacaktır. Bizim için yalnız sabır ve tahammül lazım.
Bundan sonra merkezin alacağı vaz’iyet ve tutacağı
meslek tamamıyla sabır ve tahammülden ibarettir. Trablusgarb’da
olanların da vazifeleri kemal-i metanet ile mukavemet
ederek neticede bu hain Makaronacıları Afrika sevahilinden
tard u teb’id etmedikce sulh u silmi dahi tanımamaktır
ve bu babda matluba mugayir hiçbir şey kabul etmemektir.
yanımızı tazmin etmeli.
Hem de İtalyanlar şunu iyice bilmelidirler ki tazminat
olarak para değil zırhlı alacağız. Çünkü elhamdülillah üç
yüz milyon hey’et-i müttehide-i İslamiyye sayesinde paraya
runda canlarını kanlarını fedaya amade olan bu millet-i
muazzama lede’l-icab mallarını mı fedadan çekinecekler?
büyük hayırlar göreceğiz.
miyye politikasını da rical-i siyasiyyemiz takdir etti. Hayır ve
zafer bizdedir.
Şimdi bize lazım olan
yalnız ittihad u ittifak cesaret ü metanettir.
şeklinde yazılmıştır.
Harbiye Nezareti’nden varid olmuştur:
Teşrinievvel’in on üçüncü gecesi Trablus üzerine kuvayı
nizamiyye ve gönüllü kıtaatıyla icra edilen baskında merkez
hücum kolunun düşmanın tuttuğu hatt-ı müdafaayı bazı
mahallerinden kırarak muhacimlerden bazılarının hurmalık
arasından şehre kadar yaklaştığı ve sağ cenah kolunun o
gün saat dörde kadar devam eden muhacemat-ı şedide ve
fedakarane sayesinde düşmanın mezkur hat üzerindeki tekmil
hutut müdafaasını yararak mahallat hududuna kadar
püskürtmeye muvaffak olduğu gibi düşmanın ayın on beşinci
gecesine kadar taht-ı işgalinde bulundurdukları Seyyid
Mısri ve Hani istihkamatı üzerine icra kılınan dilirane hücumlar
üzerine de düşman artık sebat edemeyerek istihkamat-ı
mezkureyi bit-tahliye firar ettiği cihetle asker ve gönüllülerimiz
tarafından mevakı’-i mezkure işgal ve firarilerin ta’kībi
de bulunan düşmanın açtığı mikras ateşine inzimam eden
seri’ ateşli cebel bataryalarıyla müteaddid mitralyözlerin ve
siper derunundaki piyadelerin şedid ateşine rağmen her şeye
göğüs gererek bi-perva hücum eden asker ve gönüllülerimizin
düşmanın bütün bu vesait-ı müdafaasını yalnız tüfenk
ateşiyle iskat ve iskata muvaffak olarak namdar sancağımızın
şanını bu kere de i’la eyledikleri ve işbu muharebede
düşmanın zayiat-ı azimesi olduğu muhakkak ise de henüz
mikdarı anlaşılamadığı ve zayiatımızın kırk elli kadar şehidle
yüz elli kadar mecruh tahmin edildiği Trablusgarb Kumandanlığı’ndan
Biri ruh-ı iman diğeri kalb-i İslam. Biri mu’lin-i tevhid;
diğeri mücib-i temcid. Biri vücud-ı İslamın bazu-yı şirefgeni
diğeri pençe-i ahen-şikeni.
Mihr-i münir-i İslam şa’şaa-paş-ı tulu’ olmazdan evvel
kesif bir zalam-ı cehaletle mestur olan Hicaz hak-i pakini
kendi kanlarıyla ıslatmaktan; her tarafda na’şlarından kemiklerinden
yığınlar ehramlar vücuda getirmekten; hayvanat-ı
müfterise ile rekabetten başka bir fikir beslemeyen bir
emel bir maksad taşımayan gıdaları sayd ü şikardan –onu
da bulamayınca– yılandan çıyandan başka bir şeyi olmayan
kabail-i Arab o vahşet-perver o sefalet-güster karanlıklar
o hurşid-i cihan-efruz doğduktan sonra nur deryasına dalmış
sanki bir daha yed-i hilkatten geçip beşeriyetleri melekiyete
tahavvül etmiş feriştehler idi.
Bu derek-i esfel-i safilin-i hayvaniyyetten arş-ı a’la-yı insaniyyete
san tarih-i İslam’ın bu şanlı bu şevketli bu lahuti sahifeleri[ni]
okurken medid sekte-i idrak içinde mebhut kalır. “Acaba
bunlar; onlar mıdır?” diye şekk ü tereddüdden kendini
men’ edemez.
Zerre kadar mübalağa etmiyorum. Maatteessüf nesl-i celil-i
Arab’dan da değilim ki hissiyat-ı vicdaniyyeme mağlub
olayım. İşte tarih! O söylüyor. Ben tercüman-ı hakk u hakīkatim:
Arnavud olsam ne gam dinim Arab ruhum Arab
Unsurum hak-i fenadır ruhum amma sermedi
Aşkı sensin ruhumun sevdası sen! aramı sen
Sen ki insaniyyetin ma’nada şahenşahısın
Asman-ı mefharette bedre girmiş mahsın
Sultan-ı ekalim-i Risalet aleyhissalatü vesselam efendimiz
hazretleri bu iki unsur-ı insaniyyeti bu iki cevher-i medeniyyeti
birbiriyle kardeş yaptılar.
feyz-i insaniyyetin bir seyl-i huruşan gibi sinelerden nasıl
taştığını görmeli idi!
Vatanlarından mehcur emval ü emlaklerinden mahrum
baş açık yalın ayak kalmış olan Muhacirin-i izamı Ensar-ı
kiram sağnaklı bir yağmur gibi teessür yaşları dökerek kolları
arasına sarmaları sine-i şefkat ü muhabbetleri üzerine
bastırmaları her türlü tasvir ü tasavvurun fevkınde denilmeye
seza bir manzara-i ulviyyet idi. Tarih-i insaniyyet bu
şevketli bu saadetli muahat ile bu hakīkī kardeşlikle bu
şanlı medeniyetle bütün maziye bütün istikbale karşı iftihar
ederdi.
Fıtrat-ı beşerin ulviyet-i mutlakasına en parlak delil olan
o büyük kalblerin ihtisasat-ı ma-fevka’t-tabiiyyesi melekleri
hayretler gıbtalar içinde bırakıyordu.
Allah Allah …. Bir Medinelinin Mekkeli bir hicret-zedeyi
sevdavi bir iştiyak-ı vicdan bir garam-ı ruh ile:
!
diye der-agūş etmesi bütün ma-melekinin yarısını o din
kardeşine vermesi ona hicretin meraretlerini unutturmak
onu bir Medineli yapmak için fedakarlığın son nokta-i imkanına
kadar koşması ne ilahi bir ulviyet-i ruh ne hıred-fersa
bir feyz-i insaniyyettir!
Bugün bir babanın sulbünden gelmiş bir ananın rahminden
düşmüş iki kardeş gösteriniz ki değil ma-meleklerini
tansif edip yekdiğerine bağışlamak hatta baba mirasının
taksiminde birbirine müsaadekarane davransın!
Melekiyet işte o dakīkada insaniyetin tefevvuk u tealisini
görüyor ona ezhar-ı takdirat u tebrikatını takdim ediyordu.
Sual-i valihanesinden bir daha rücu’ bir daha nedamet
bir daha taleb-i afv u mağfiret ediyordu.
Gazevatta ele geçen ganaimin sülüsanı Muhacirin-i kirama
sandan dolayı eşk-i şükran ü mahmidet döküyordu.
Bu uluvv-i istiğnanın nezd-i celil-i Risalet-penah-ı a’zaşeklinde
yazılmıştır.
mide aleyhissalatü vesselam husule getirdiği mahzuziyet-i
kudsiyyeyi şu ayet-i celile şu iltifat-ı İlahi tetvic ediyordu:
Medine-i Münevvere’yi o mehcer-i ebediyyü’l-iştihar-ı
Muhammedi’yi aleyhissalatü vesselam o mehbit-ı imanı o
menba’-ı irfanı –kable’l-hicre– kendilerine me’va ittihaz etmiş
olan kiram-ı Ensar o uluvv-i haslet erbabı o sümüvv-i
Mekke-i Mükerreme’den Allah yolunda Resulullah uğrunda
bütün mallarından emlaklerinden vazgeçerek hayatı
dünyanın bütün ezvakından saadetinden nefislerini tecrid
ederek çirkab-ı şirk içinde kalan bütün akrabalarını hatta
pederlerini bırakarak elim ciğer-suz bir ihtiyacın bar-ı sakīli
altında –mütevekkilen alallah– Medinetü’s-selama can atan
hicret-zedeleri harr ateşin bir muhabbetle severler.
….
O Hak kurbanlarına o Resulullah fedailerine ganaimden
verilen hisse-i zaideden dolayı vicdanlarında kalblerinde
zerre kadar bile bir iğbirar u infial bulmazlar.
Belki onları kendi nefislerine –ihtiyac ve zaruretleri olsa
bile yine– tercih ve takdim ederler Bütün emelleri onların
tehvin-i [ihtiyac] ve zarureti! Bütün arzuları onların terfih-i
maişeti! Onların Mekke’de terkeyledikleri mallarının teessürat-ı
zaruriyye-i beşeriyyesini unutturmak! Onlara hicretin o
acı o elem-efruz derdlerini hissettirmemek! Onları iva ve
yorgandan birini bir bahçenin nısfını keselerindeki nakdin
yarısını takdim ü ihda etmek! Gördünüz mü? İşte hakīkī tevhid
böyle olur! Ruhi ittihad buna denir!
Bu la-yetezelzel bünyan-ı mersus-ı ittihadı vücuda getiren
ma’na-yı ezeli-i tevhiddir tevhid-i hakīkī ve şuhudidir.
Bütün o muhteremler lisanlar kalblerinin ruhlarının tercümanı
olmak üzere huzur-ı akdes-i cenab-ı Peyamber-i a’zamide
aleyhissalatü vesselam
!
diyorlardı.
Bu sevdalar bu aşk u garamlar bu fedalar bu hamd ü
senalar
Buhari : Kitabü’l-İman .
Sizden hiçbiriniz ta ki ben kendisine pederinden evladından
bütün cihan-ı insaniyyetten daha sevgili olmadıkca
Hitab-ı celilü’l-kadrinin cevab-ı icabeti oluyordu.
Yine her yer beyaza puşide
Yine her şey pür-incila şeffaf;
Uyuyor vecd içinde hep etraf
*
Akıyor şi’r içinde hep eşya;
Sanki bir seyl-i sermedi-i ziya
Geçiyor cuşiş-i hamuşide!
**
Cevv-i piruz içinde bir nevvar
Gümüş avize-i cila-fevvar
Döküyor saf hande-i sim-ab..
*
Asman bir fesiha-i revnak
Deniz altında havza-i zibak
Dalgalar raks-ı cevherin-i müzab..
**
Mavera-yı kazaya ükşade
Bir büyük sukbe-i müdevverden
*
**
Renkler nur içinde yaykanıyor;
Gölgeler lem’alarla çalkanıyor;
Her taraf iltima’-zar-ı serab..
*
Zerreler rize-dane-i billur;
Katreler necm-pare-i mensur;
Cuyler selsebilden mizab..
**
Nefehat-ı heva bile nevvar;
Esiyor işte refref-i envar;
Yine evrakı ra’şelendirdi:
*
Su be-su bir yığın zerrin kelebek
Parlıyor cünbüş-i cenah ederek;
Yine dallara baş eğdirdi..
**
Bahçeler lem’a-zar-ı şi’r u şegaf:
Şimdi güller şükufeler yer yer
Hande-i zer tebessüm-i cevher;
*
Berkler zümrüdin leb-i mebhut;
Laleler bir piyale-i yakūt;
Jaleler dürr-i şu’ledar-ı necef!
– Dördüncü
asr-ı hicride liva-yı muazzam-ı İslamiyyet altına sığınan biladın
her tarafında i’tila eden efkar-ı fenniyye –memleketi
herc ü merc ve merkez-i sikleti sık sık değiştiren ihtilallere
rağmen– beşinci asırda sarsılmaksızın yine terakkī ve inkişafına
devam eylemiştir.
Tafsilat-ı zaideye girmeksizin bu asrın en ziyade göze
çarpan hutut-ı esasiyyesini tersim edelim:
Hulefa-yı Abbasiyye evvelki debdebe ve daratlarını gaib
ettikten başka vazife-i asliyyelerini de unutarak Bağdad’a
kapanıyor ve ümera-yı mütegallibenin zir-i sıyanet ü vesayetlerine
Her tarafda tavaif-i müluk başgösteriyor ve memalik-i
Büveyhilere halef olan Selçukīler şu herc ü merci muvakkaten
teskine muvaffak oluyorlar. Bin elli beş sene-i miladisine
müsadif dört yüz kırk dördüncü sene-i hicriyyesinde
Alparslan muzafferen Bağdad’a giriyor ve bu tarihden i’tibaren
halifelerin nüfuz ve saltanatları kamilen emirü’l-ümeralara
nuyor. Fakat her şeye her türlü karışıklıklara rağmen neşr-i
ulum ve himaye-i erbab-ı fünun vazife-i mukaddesesi bu
defa da emirü’l-ümeralar tarafından kemal-i ciddiyyet ü
gayretle ifa edildiği görülüyor.
Al-i Büveyh’den meşhur Adudüddevle Bağdad’ı i’mar
ve şöhretgir-i afak olan Maristan-ı Adudi’yi inşa ve te’sis
ediyor. Alparslan Nizamülmülk gibi bir zatı makam-ı vezarete
meziyyet ü reviyyetini gösteriyor. Halefi ve Selçuk hanedanınının
en büyük en necib bir sima-yı ma’alisi olan Melikşah
da Alparslan’ın isrini ta’kīb fazilet-i ahlakıyyesinde bulunarak
emaneti ehline tevdi’ yani Nizamülmülk’ü makam-ı
vezarette ibka ediyor.
Nizamülmülk yalnız müdebbir bir vezir sahib-i reviyyet
bir hükumet adamı muhibb-i maarif bir sahib-i basiret gibi
mezaya-yı aliyye ibrazıyla iktifa etmiyor aynı zamanda asrının
en büyük eazım-ı erbab-ı ilminden ma’dud olduğunu da
bil-fi’l gösteriyor.
Herat Isfahan ve Basra’da bir çok medaris müteaddid
mekatib inşa ettiriyor.
Fakat bu müessesat miyanında birinciliği Bağdad’da i’la
ettiği meşhur Medrese-i Nizamiyye ihraz ediyor. Burada İshak-ı
Şirazi gibi asrın en büyük dahileri tedrisat-ı ilmiyyede
bulunuyorlar. Nizamülmülk bu tarafda bütün gayret ve fetanetiyle
neşriyat-ı ilmiyye ve medeniyyeye çalışırken diğer
tarafda Hasan Sabbah kendi ders refiki olan bu u’cube-i hilkat
kalblere vicdanlara hakim olmaya çalışıyor cihanı herc
ü merc etmekten çekinmiyor. Nihayet bu iki dahiye-i fıtrat
çarpışmaya mecbur oluyorlar.
Hasan Sabbah derviş kıyafetine soktuğu bir sefil yediyle;
Nihavend’e giderken Nizamülmülk’ü hançerletiyor aşeklinde
yazılmıştır.
lem-i İslam’ın bevvab-ı müşfikıni şehid ettiriyor!... Şark Gaznevilerin
zuhuruyla parçalanıyor ve bu suretle merkezin
kuvveti büsbütün zail oluyor. Maamafih Sultan Mahmud-ı
Gaznevi refakatinde Ebu’r-Reyhan el-Biruni ve Firdevsi-i
Tusi gibi eazımı bulundurmakla iftihar ediyor ve erbab-ı ilm
ü irfanı müstağrak-ı atıfet etmeye çalışıyor.
Mahmud-ı Gaznevi nam-ı irfan-penahı şöhretgir-i afak
olan İbni Sina’yı da merkez-i saltanatı olan Gazne’ye da’vet
ediyorsa da koca hakim hürriyet ve istiklalini muhafaza
etmeği vezarete tercih ediyor.
Mısır istiklalini muhafaza kaydıyla enva’-ı mesaib içinde
yuvarlandığı görülüyor. Pek ahmak bir hükümdar olan Hakem
bir tarafdan erbab-ı ilmi himaye gayreti gösteriyorsa da
diğer tarafdan muarızlarını birer birer i’damdan çekinmiyor.
Mustansır’ın devre-i medide-i hükumeti taun kaht gibi
afat-ı semaviyye zengin kütübhanelerin yağma ve tahribi
misilli felaket-i ilmiyyelerle geçiyor ve nihayet vezir-i şöhret
şiar Bedreddin Cemali Mısır’da asayiş ü refahı takrir ü iadeye
muvaffak oluyor.
dahiliyye arasında Emeviyye Hanedanı sönüyor ümera
da’iye-i istiklale düşüyor Endülüs gibi bir gülbün-i ma’rifet
parça parça ediliyor. Kanlı melhameler müdhiş yangınlar
esnasında pek kıymetdar kitaplar mahvoluyor.
Maamafih bütün bu facialara rağmen gerek şark ve gerek
garb İslamları arasında ulum u fünun seyr-i feyyazında
duçar-ı tevakkuf olmuyor harika-nüma bir sür’atle muttasıl
Bu asırda ulum-ı tabiiyye ve tıbbiyye ve riyaziyye ile
bilhassa felsefenin bir istikamet-i muayyene ta’kīb ettiği ve
bir nevi’ hususiyet-i tekamüliyye kazandığı görülüyor yalnız
şeklen değil esas i’tibariyle da dördüncü asrı gölgede bıraktıracak
müellefat-ı azime intişar ediyor. Bu eserler arasında
tesadüf olunuyor.
Beşinci asır terakkiyat-ı fikriyye riyaset ve piştarlığında
deha ile fen ve felsefeyi daha metin esaslar daha rasin
metodlar üzerine bina etmeye çalışıyor ve muvaffak oluyor.
ediyor.
Razi’nin el-Havi ’sinden daha vasi’ bir plan ta’kīb eden
Kanun daha sıkı bir metod tahtında fenn-i tıbbın bütün
şuabatını havza-i tedkīka alıyor ve tababetin ta ruhuna icrayı
te’sir ediyor.
Kanun yalnız alem-i İslam’da değil Garb’da bu cihan-ı
Hıristiyaniyet’te bile pek büyük bir tahavvül-i ilmi
husule getiriyor ve nihayet tababet-i cihanın hakime-i yeganesi
olmak mertebe-i bülendine i’tila ediyor.
Şark darülfünunları bu eser-i muazzamı tedris ve şerh u
tefsir ile uğraşıyor. Garb ise Latince’ye tercüme ettikten sonra
tedrisat-ı tıbbiyyeye esas ittihaz ediyor.
ler medid gulguleler gürültülü münakaşalara sebebiyet veriyor.
Bu münakaşatın aks-i sadası bir tarafdan Maveraünnehir’de
diğer tarafdan Nil sahillerinde ve Cebel-i Tarık şevahikı
arkalarında tanin-endaz oluyor. Riyaziyun-ı İslamiyye
asr-ı sabıka nisbeten daha metin ve daha klasik eserler
meydan-ı intişara vaz’ ediyorlar.
Beşinci asr-ı hicride alem-i İslam’ın yetiştirdiği eazımı seri’
bir nazarla gözden geçirelim:
feyafi-neverd halinde şehirden şehre kasabadan kasabaya
gezip dolaşır. Uğradığı mahallerde tetebbuat ve tedkīkat-ı ilmiyyesine
devam ediyor. Asya-yı ulya baştan başa İbni Sina’nın
lemeat-ı irfan-nisarıyla bir kişver-i ma’rifet halini alıyor.
Alem-i İslamın en zeki gençleri en büyük alimleri koca
hakimin etrafına toplanarak fikr-i bi-payanından tenevvüre
çalışıyorlar.
Uzakta bulunan ulema ve bilhassa el-Biruni gibiler de
muhaberat-ı ilmiyye ile teati-i efkar ediyorlar.
Bağdad’da İbni Butlan İbni Cezele Ebü’l-Ferec bin
Tayyib gibi dahiler görülüyor. İbni Butlan ve İbni Cezele tababet
ve hıfzussıhha fenlerini klasik bir şekle ifrağa muvaffak
oluyorlar. Ebü’l-Ferec ise bilhassa felsefe ile iştigal ediyor
tıb ve felsefeye dair asar-ı mühimme te’lifiyle uğraşıyor.
Kehhal-i şehir Ali bin Isa da bu asırda iştihar ediyor.
Suriye gelecek iki asırda ifa edeceği büyük rollere hazırlanıyormuş
gibi yavaş yavaş uyanmaya başlıyor.
Mısır’da ihtilalat ve teşevvüşat-ı siyasiyye ve idariyyeye
rağmen ulum u fünun büyük bir gayret ü himmetle ileri
götürülüyor. Her yerde hususi ve umumi gayet zengin kütübhaneler
te’sis olunuyor. Bir halde ki; değil umumi kütübhaneler
eazımdan bazılarının konaklarındaki hususi kütübhanelerde
bulunan asar ve müellefat-ı aliyyenin adedi binleri
tecavüz ediyor.
Camiü’l-Ezher menşe’-i a’zam mertebe-i refiasını ihraz
ediyor cihanın her tarafından Mısır’a koşan gençler Ezher’in
sakf-ı irfan-nisarı altında perverişyab-ı kemal olarak aktar-ı
alem-i İslam’a dağılıyorlar vüs’at-i ma’lumatıyla cihanı
hayrette bırakan riyazi-i şehir İbni Heysem bu asırdadır ki
Ezher’in agūş-ı irfanından kemale eriyor.
Fenn-i kehhalide mümtaz Ömer bin Ali ile hakim-i şehir
Ali bin Süleyman da aynı zamanda iştihar ediyorlar.
den şakirdan bütün gayretleriyle ulum-ı tabiiyye ve fünun-ı
riyaziyyenin neşr u ta’mimine çalışıyorlar. Bunların arasında
coğrafiyyun-ı İslamiyyeden meşhur el-Bekri ile ilm-i ziraat
mütehassıslarından İbnü’l-Haccac gibi parlak nasiyeler de
görülür.
Aksa-yı şark-ı İslamide elma’i-i şehir el-Biruni Hind lisanını
tahsil ve Sanskrit asarını Arabca’ya nakl ü tercüme ediyor.
Mes’ud Mahmud Gazan namına ithaf eylediği Kanunü’l-[Me]s’udi
ünvanlı eser-i muazzamı neşrettiği gibi bir
tarafdan da hikmet-i tabiiyye ve tarihiyyeye aid kıymetdar
kitaplar te’lifine çalışıyor.
Bağdad’da Ömer Hayyam riyaziyatı i’laya sa’y ediyor.
Melikşah namına ithaf ettiği Tarih-i Celali denilen meşhur
takvimi tanzim ediyor. Aynı zamanda Nizamülmülk tarafından
te’sis edilen Bağdad Rasadhanesi’ni idare ve rasadat-ı
heyeiyyeye devam ediyor. Mısır’da İbni Yunus uful ederken
yerine Ebu Heysem gibi alem-i İslamın cidden medar-ı
Medrese-i Nizamiyye riyasetini ihraz ve bütün şa’şaa-i kemaliyle
neşriyat-ı felsefiyye ve ilmiyyeye çalışıyor.
Fakat bir müddet sonra bu büyük dahinin tefekkürat-ı
amika-i tasavvufiyye ile mest ü medhuş olduğu görülüyor!
yaziyat mantık ve kelam…. gibi fünunun kaffesinde tebahhur
ediyor.
– Alem-i İslam’ın İran ve
Türkistan tarafları asr-ı sabıktaki şöhret-i ilmiyyesini –daha
ziyade şa’şaadar olmak üzre– beşinci asırda da muhafaza
eylemiştir. Razi’ye İbni Sina gibi bir dahi halef oldu.
Birbirlerinden farklı birer seciye ibraz eden birer deha
sahibi olan bu iki zat bazı hususda hemen hemen aynı
seviyeye i’tila eylemişlerdir. Razi tıbda tatbikat ve pratike
mütemayildi. İbni Sina ise bilhassa felsefe meclubudur. İbni
Sina’da bir deha-yı fenni görüyoruz. Tedkīkat ve taharriyat-ı
dir. Razi’nin el-Havi ’de vaz’ ettiği usulü İbni Sina Kanun ’da
Asya-yı ulya baştan başa İbni Sina’nın cevelengah-ı
olduğu gibi Asya-yı ulya’da da muayyen bir merkez-i irfan
görülmüyor.
te’sis etmişlerdi. Fakat topluca bir merkezde tecemmu’ edememişlerdir.
Bunlar miyanında İbni Ebi Sadık el-Aylakī
Şerefüddin Ebu Abdullah el-Mendevi meşhurdur.
Beşinci asr-ı hicride ulum u fünunun Asya-yı ulya’daki
derece-i terakkiyat ü intişarını anlamak için İbni Sina tarafından
aktar-ı alem-i İslamda bulunan eazım-ı muasırinine
yazılan muharrerat ve mekatib-i ilmiyyenin kesret ve ehemmiyet-i
mündericatı nazar-ı i’tibara alınmalıdır.
* * *
Müşarun-ileyh hazretlerinin zaman-ı cahiliyyette ismi
Abd-i Şems olup hal-i İslamında Abdurrahman idi. Bir gün
eteğinde bir kedi olduğu halde giderken fahr-i alem ve
nebiyy-i muhterem efendimiz hazretleri kendisini görüp o
nedir? diye sual buyurduklarında kedi olduğunu haber vermeleri
üzerine “Ente ebu hüreyretin” buyurmuşlar idi ki
“Sen kedicik babasısın” demektir. Ondan sonra sahib-i tercüme
hazretleri bu künye ile şöhret bulmuşlardır. İsm-i şeriflerini
ta’yinde otuzdan ziyade akval olup esahhı Abdurrahman
bin Sahr olduğudur. Ebu Hüreyre namı kendisine
taraf-ı risaletten verildiği için indinde pek mergūb olup kendisini
herkesin o nam ile yad etmelerini ister idi. Zat-ı sütude-simatları
ashabın meşahirinden olup İslam’ı Hayber
senesindedir ki feth-i Mekke’den bir sene akdemdir. Gazve-i
Hayber’de guzat-ı müslimin ile beraber bulunmuş ve ondan
sonra Ashab-ı Suffa’ya mülhak olup Hazret-i Fahr-i dücihandan
ayrılmamıştır. Hazret-i Ömer radıyallahü anh zat-ı
mübareklerini Bahreyn valisi etmişler ve sonra azleylemişlerdir.
Ba’dehu yine istihdam etmek istemişler ise de cenab-ı
Ebu Hüreyre imtina’ edip Medine-i Münevvere’de sakin
olmuş ve yetmiş sekiz yaşında olduğu halde tarihinde
Medine’de irtihal-i dar-ı naim etmiştir. hadis-i şerif rivayet
eylemiştir Sahihayn’da mezkurdur. ’de İmam
Buhari ’da İmam Müslim münferid bakīsinde ikisi
müttefiktir. Sahih-i Buhari ’de kendilerinden menkūl olarak
mezkurdur ki “Halk benim rivayatımı istiksar edip: Ebu
Hüreyre pek çok rivayet-i hadis ediyor dediler. Eğer Kitab-ı
Kerim’de
ayetleri olmasa ben bir hadis bile haber vermez idim. Bizim
Muhacirinden olan ihvanımızı ticaretleri ve çarşılarda olan
alışverişleri ve Ensar’dan olan ihvanımızı ziraatleri ve hurmalıkları
meşgūl eder idi. Ben ise karın tokluğuna Hazret-i
Resulullah’a mülazemet edip onların bulunamadıkları vakitlerde
nezd-i Resulullah’da bulunur ve onların hıfzetmediklerini
hıfzeder idim” demiştir ve yine kendilerinden mervi olarak
Buhari ’de mezkurdur ki kuvve-i hafızalarından şikayeten
“Ya Rasulallah ben sizden bir çok şey işitiyorum da
hıfzedemiyorum demiştim. Bana: Dameni yay buyurdular.
Damenimi yaydığımda iki avuçlarıyla bir şey atar gibi yapıp
ba’dehu: Yum buyurdular. Ben de eteğimi toplayıp yumdum
bir daha bir şey unutmadım” demişlerdir.
Kütüb-i usulde Hazret-i Ebu Hüreyre ashabın fıkıh ve ictihad
kin tahrirde İbni Hümam’ın: Ebu Hüreyre fakihdir onu bu
kısma idhal etmemek sahih olamaz demiş olduğunu İbni
Nüceym merhum beyan etmiştir. Hazret-i Ebu Hüreyre’nin
zaman-ı ashabda fetvası zahir idi ki o zaman derece-i ictihadı
haiz olmayanlar ifta edemezler idi. Kendilerinden sahabi
ve tabii[n] sekiz yüzü mütecaviz zevat ahz ve rivayet
eylemişlerdir. Hazret-i Ebu Hüreyre radıyallahu anh benden
ziyade hadis bilen Abdullah bin Amr’dır. O yazar idi ben
yazmaz idim buyurmuşlardır. İbni Kuteybe’nin beyanına
göre Ebu Hüreyre hazretleri omuzlarının mabeyni geniş ön
dişleri seğrek ve latifeci bir zat olup kendisinin iki örgü saçı
dahi var imiş. Validesinin mazhar-ı hidayet olması için dua
buyurmalarını Hazret-i Nebiyy-i ekremden niyaz-mend olmakla
valide-i hazret-i Ebu Hüreyre’nin dua-i hazret-i Hayrü’l-beraya
Ebi Hüreyre faslında mezkurdur.
Sahib-i tercüme Ebu Hüreyre hazretleri Kur’an -ı azimü’ş-şanı
arzan Übey bin Ka’b hazretlerinden ahz ü telakkī
etmişlerdir. Zat-ı mübareklerinden dahi a’rec lakabıyla meşhur
fukahadan ve eimme-i kurradan Abdurrahman bin
Hürmüz ve Ebu Ca’fer bi-tarikı’l-arz ahz etmişlerdir. Ebu
Ca’fer ve Nafi’ kıraetleri müşarun-ileyh hazretlerine müntehidir.
Radıyallahü anh.
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Abdullah olup
künyeleri Ebü’l-Haris’dir. Pederlerinin namı Ayyaş bin Ebi
Rebia’dır. Zat-ı mübarekleri meşahir-i tabiinden olup Fahr-i
alem efendimiz hazretlerini gördüğü mervidir. Kıraeti bi-tarikı’l-arz
Übey bin Ka’b hazretlerinden ahzetmiş ve Ömer
ma’ eylemiştir. Ebu Ca’fer Yezid İbni Ka’ka’ ve Şeybe bin
Nassah Abdurrahman bin Hürmüz Müslim bin Cündeb
Yezid bin Ruman gibi zevat Kur’an-ı kerim i zat-ı ali-kadrlerinden
bi-tarikı’l-arz ahz u telakkī etmişlerdir. Bu beş zat
eimme-i kurradan İmam Nafi’in şeyhidirler.
Sahib-i tercüme hazretleri ehl-i Medine’nin ilm-i Kur’an
’da imamı olup sene-i hicriyyesinde azm-i gülşen-saray-ı
alem-i ukba buyurmuşlardır.
Müşarun-ileyh hazretlerinin ism-i şerifleri Şeybe olup
pederlerinin namı Nassah bin Sercis’dir. Zat-ı ali-kadrleri
Medine-i Münevvere’de ilm-i Kur’an ’da imam-ı yegane ve
mevsuku’r-rivaye bir zat-ı kemalat-nisab idi. Ezvac-ı tahire-i
Nebeviyye’den Hazret-i Ümmü Seleme’nin abd-i mu’takı
olup hazret-i müşarun-ileyha bu zatın başını eliyle mesh ile
hakkında dua-yı bil-hayrda bulunmuştur.
Hafız Ebu’l-Ula bu zat hakkında ashab-ı kiram hazeratını
mü’minin Hazret-i Aişe ve Ümmü Seleme radıyallahü anhüma
validelerimizin şeref-i idrakiyle müşerref ve dualarını
ahz ile kamyab oldu demiştir.
Hazret-i Ümmü Seleme kari-i müşarun-ileyhi kıraet-i
Kur’an ’a teşvik etmiş ve Medine-i Münevvere Kadisı
Ebu Ca’fer Ali’ye damad olmuştur. Hazret-i Hüseyin radıyallahu
anh efendimizin kerime-i muhteremeleri Sekine radıyallahü
anha irtihal-i dar-ı naim buyurdukta kıraet-i Kur’an
’daki fazileti ve hüsn-i edası cihetiyle cenaze namazını kıldırmak
hususunda pek çok kibara takdim olunmuştur. İlm-i
kıraeti Abdullah bin Ayyaş bin Rebi[‘a]’dan ahz u telakkī
etmiş olduğu muhakkaktır. Bazı müverrihin Abdullah bin
Ayyaş’ı Abdullah bin Abbas zannıyla kari-i müşarun-ileyhin
Abdullah bin Abbas yahud Ebu Hüreyre’den ahz ve kıraet
eylediğini beyan etmişler ise de kari-i müşarun-ileyhin Ebu
Hüreyre hazretlerine yetişemediği sabittir. İmam Zehebi
der ki: Eimme-i kurradan Nafi’ bin Ebi Nuaym Süleyman
bin Müslim İsmail bin Ca’fer Ebu Amr bin el-Ala müşarun-ileyh
mişlerdir. İlm-i kıraette ibtida kitap tasnif eden kari-i müşarun-ileyh
olup kitabı meşhurdur. veya tarih-i hicrisinde
şeklinde yazılmıştır.
O gün ikindiye doğru siperleri gözden geçirmek için
gittim. Üzerlerinden kal’adaki mahsurine hitab ederek:
– Siz de müslümansınız biz de. Emiriniz mağlub oldu.
Bundan sonra mukavemetin faide vermeyeceğini bihude
ölüp öldürmenin müslüman kanı dökmekten başka bir şey
diğiniz şeraitle musalaha yapalım. Dedim. Dinlediler fakat
cevap vermediler.
O gece sabahleyin bir yürüyüş yapılması hakkında emir
verdim. Fakat hücum başlamazdan evvel düşmanı korkutmak
fikriyle kal’a duvarlarını toplarla döğdürdüm. Kuşluk
zamanı askerin bir mikdarını kal’anın cihat-ı muhtelifesine
hücum ettirip asıl girilebilecek bir noktayı serbest bıraktırdım.
Çünkü o noktaya hücum edilmediğinden oradakilerin
de nikat-ı saire ile meşgūl olacakları bedihi idi.
Muhafızları başka cihetleri müdafaa için ayrılınca bizim
askerin kısm-ı küllisi hemen o noktaya yürüyecek bir duvara
tırmanıp çıktıktan sonra bir defa “Ya çar yar” diye bağıracaktı.
Keşfim doğru çıktı ve planım tamamıyla tatbik edildi.
Neticesinde de düşman dış kal’adan iç hisara çekilmeye
mecbur oldu.
Dış ve iç kal’alar arasında on zira’ umkunda yirmi üç
zira’ arzında bir hendek vardı ki askerimiz kamıştan örülmüş
bir köprü vasıtasıyla üzerinden geçti. “Bu köprü bir arşın
derinliğinde bağlı olup suyun safveti ve ümeranın dikkati
sayesinde görülmüştü.” Geçer geçmez hisarın duvarını delmeye
ve içeride bulunanlara ok atmaya başladı.
Bu sırada kal’anın hakimine bir kağıd yazdım. Teslim-i
nefs ederse canı malı askeri emin olacağını ve kendilerinin
raiyyem gibi muamele göreceğini bildirdim. Mektubu üseradan
biriyle kal’a dahiline yolladım. Artık ok ve tüfenk atılmasını
da men’ ettim.
Mektup içeriye gidince hakimle rüesa dışarıya çıktı. Teklif
ettiğim şeraiti bil-kabul kal’a kapılarını açtılar. Bölük bölük
çıkan ahaliden bazılarını amcama gönderdim. Hepsine
evlerine iade etti. Afganlıların harekat-ı zalimanesinden kulakları
dolmuşken duçar-ı esaret oldukları halde böyle salimen
ve mutayyeben hanesine dönenler gördükleri şefkatten
şaşırdılar. Bizim korktukları gibi olmadığımıza emniyet kesbettiler.
§
Mir Atalık vefadar adamlarından bazılarıyla Katagan’dan
çıkmış Rastak’da Bedahşan beylerinin yanına iltica eylemişti.
Bu haberi alır almaz Gūri’den kalktık Mir Atalık’ın
payitahtı olan Bağlan’a gittik. Oranın eşraf u a’yanı istirhamnameler
takdim ettiler. Kendilerine teselli ve te’minat
verdik. Rüesadan bazılarını ibka bazılarını tebdil eylemek
ve hakimler kadilar ta’yin etmek suretiyle icraatta bulunduk.
Ba’dehu hareket ve Hanabad’a muvasalat ettik.
Şehir civarında ve nehir kenarında vaki’ mürtefi’ bir
noktaya ordu kurduk. Ora[da]n iki tabur piyade bin nefer
Özbek süvarisi beş yüz nefer Afgan süvarisi beş yüz nefer
hassa askeri tertib ederek altı katır topuyla Talihan’a sevkeyledik.
Emir Dost Muhammed Han’ın oğlu Muhammed Emin
Han bu fırkaya kumandan ta’yin olundu. Nehri atlarla geçtikten
sonra Talihan’a gitti. Az zaman içerisinde kal’asını harab
etti.
§
Bu müddet zarfında amcamla birlikte Hanabad’da lazım
gelen ıslahata çalışıyorduk. Yaptığımız işlerden biri de nam-ı
ceddimin hutbelerde yad olunmasıydı.
Biraz sonra İndirab ve Host ahalisi Mir Atalık ile Bedahşan
beylerinin tahrikatına kapılıp tuğyan ve hakimlerine karşı
Serdar Muhammed Ömer Han kumandasında olmak
üzere dört yüz neferden ibaret bir kuvvet tertib ve İndirab
hakiminin imdadına tesrib ettim. Ceddim de Kabil’den Serdar
Muhammed Şerif Han kumandasıyla iki tabur piyade
bin nefer hassa askeri bin nefer süvari ve altı top
yolladı. Her iki asker de Bizdere denilen mevki’de birleştikten
sonra güruh-ı usata hücum ederek cem’i[yye]tlerini dağıttı.
Maktul ve mecruh olarak iki bin asi cesedi meydan-ı
harbde kaldı. Ba’de’l-feth hakimin yanına beş yüz nefer
muhafız bırakarak Muhammed Ömer Han Hanabad’a geldi.
Muhammed Şerif Han da Kabil’e döndü.
§
Mir Atalık Talihan’ın tahrib edildiğini işidince Rastak’dan
kalkıp Ceyhun Nehri’ni geçti ve Kılab’a gelip emirine
O vakit Mir Sohrab Bey Kılab emiri idi –ki muahharan
Buhara emiri müşarun-ileyhi mecbur-ı firar etmiş o da
Kabil’e gelip nezdimde haiz-i ihtiram olmuştu– ve Mir Atalık
on bin süvari terfik eyledi. Bedahşanlılar da on bin süvari
yetiyle bizim orduya karib mahallata ve civardaki kal’alarla
Talihan’a hücum ederek yağmagerliğe başladı. Karakol
beklemeye me’mur olan süvarilerimiz daima bunlarla çarpışır
ve her musademede tarafeynden yüz iki yüz nefer
maktul olurdu. Tutulup getirilen esirleri top ağzına bağlamak
suretiyle itlaf ederdim. Üç sene süren iğtişaş esnasında
top ağzında can verenlerin adedi beş yüze yakın olduğu gibi
askerimiz tarafından öldürülenlerin mikdarı da on binden
fazla idi .
§
Muhammed Emin Han çalışmakta bulunduğu halde bir türlü
önü alınamaması üzerine Emin Han’ın bir mektubu geldi
ki Bedahşanlı düşmanla uğraşacak kadar askerim
yok. Ya imdad gönder yahud bil-mecburiye geleceğim” diyordu.
Buna cevap verilmedi. Lakin biraz sonra serdarın
Hanabad’a doğru hareketi işidildi.
Şu hadise üzerine amcamla meşverete başladık. Ben:
– Serdar Muhammed Han’ın yerine gitmeye hazırım.
Avn-i İlahi sayesinde altı katır topu ve beş bin süvariyle
– Bu iş hayli müşkildir. Sen gençsin daha sakalın da
yoktur. Belki kendini heder edersin. İhtirazında bulundu.
– Heder olmayacağımı size isbat edeceğim diyerek o
gün yola çıktım ve sür’at-i kamile ile Talihan’a vasıl oldum.
Asker beni görüncü sevindi. Serdar Muhammed Emin
Han’a yolda rast geldim. Amcazadem olduğu benden de
epeyce yaşlı bulunduğu halde cür’etsizliği için mülakatından
–Emir Dost Muhammed Han gibi muhterem bir pederin
bais-i arı oldunuz! dedim.
§
Vürudumdan iki gün sonra Rastak ve Bedahşan ahalisi
Mir Şah-ı Feyzabadi’nin biraderi Mir Yusuf Ali’nin tavsiyesi
mucebince iki üç bin süvarilik bir kuvvet tertib ederek bizim
ordunun etrafıyla Talihan civarında baskınlar yağmalar
yapmaya gönderdi.
Düşman süvarileri iki yüz hassa askeri ve elli nefer süvarinin
taht-ı muhafazasında bulunan erzak ve eşyamız üzerine
bağteten hücum etti. Bizimkiler mümkün mertebe müdafaaya
çalışmakla beraber bana haber yolladılar. Hemen
muavenetlerine yedi yüz nefer i’zam eyledim. Efrad-ı muavine
yağmagerleri fena halde bozdu ve levazım ve zehairimizi
kurtardı.
büsünde bulundu. Fakat bu defa da bize itaat etmiş olan
kal’aları yağmaya kalkıştı. derhal sevkettiğim asker cem’iyyet-i
a’dayı kaçırdı ve on esir ile iki yüz at iğtinam eyleyerek
geldi.
Şu suretle uğraşmamız üç ay olmuştu ki Katagan ümerasından
biri beni bir akşam yemeğine da’vet etti. Yanıma
nizamiye ve redif süvarisi alarak da’vetine icabet
eyledim ve bizim ordunun yarım fersah ilerisinde kain menziline
gittim. Bir tedbir-i ihtiyati olmak üzere ikametgahın
civarına muayyen fasıla ile yüz nefer ikame ettim. Mizbanımın
bundan haberi yoktu. Biraz görüşüp konuştuktan sonra
yemek ihzarıyla uğraşıldığı sırada süvarilerimden biri geldi
düşman askerinin hücumuna uğradıklarını azlık oldukları
cihetle yavaş yavaş ric’ate mecbur kaldıklarını haber verdi.
Yerimden fırladım. Ev sahibiyle oğullarını esir alarak süvarilerime
topun sür’atle i’zam olunarak mütebakī askerin de harekete
müheyya bulunması emriyle ordugaha bir süvari yolladım.
Asilerin adedini on bin kadar tahmin ettiğim cihetle maiyyetimdeki
efrad-ı kalileyi muayyen fasılalı sekiz kısma ayırdım.
Evvela birinci kısım; düşmana mukabele eyleyecek
mahsur kaldığı takdirde ikinci; üçüncü ilh … kısımlar da
yardıma gidecekti.
Tahmin ve ta’rifim gibi oldu. Son ve en büyük kısımla
ben de harbe iştirak eyledim. Kılıç kılıca döğüşürken çağırdığım
Nihayet düşman firara mecbur olarak sahne-i mukatelede
beş yüz yaralı bıraktı ki bilahare bunların yüzü vefat
etti bizim askerden de yüz nefer maktul oldu.
* * *
Saadet-i umumiyyeyi tekeffül eden siyaset nizam-ı ebedi-i
hadisatı bozmaya çalışan bir vasıta-i zulm ü şiddet olursa
artık o te’sir altında kalan halkın biçareliğini tasavvur ediniz.
Böyle bir milletin bağcısı şüphe yok ki bir vezirinden
daha müsterih ve akıldir! Çünkü fazla mahsul almak için
toprağı tedkīk eder her meyvenin mevsim-i husulünü bilir
menfaatini sektedar eden usulü reddeder. Bunun gibi; alem-i
siyasette cem’iyyat-ı beşeriyyenin mukadderat-ı tabiiyyeye
göre esbab-ı bahtiyarisini istikmale çalışmalı kendisini
faaliyetinde tabiat kadar muvaffak eden akīde-i asliyyeyi
yani ahlakı bil-mütalaa fezaili tefrik u temyiz etmeli batıl
fikirlerin! Cehlin modanın elinde kalan hissiyat-ı vicdaniyyeye
bir cereyan-ı salim irae eylemelidir.
Şimdi siyasiyatın ihtimam edeceği teferruat-ı fezaile girelim
evvela şunu söyleyelim: Siz bir hizmetkar alırsanız onun
şikem-perver tenbel yalancı hilekar olmasını mı istersiniz
yoksa mehasin-i ahlakıyyesini mi? Komşunuz halim
hak-perest hayırhah namuskar mı olsun? Yoksa sefih ayyaş
kavgacı mı? İzdivac ettiğiniz zaman çocuklarınızın su’-i
sadakate tercih eder misiniz?
Cevabınızı beklemem bile afif bir zevce sevgili çocuklar
arkadaşlar faziletli komşular vazifelerine mukdim hizmetçiler
nasıl bizi aile içinde mes’ud ediyorsa hayat-ı hariciyyemizi
te’min eden siyasiyat da saadetimizle bu derecelerde
alakadardır. Bugün fezail-i beytiyye istihfaf olunuyor;
fakat biliyor musunuz ki bu doğrudan doğruya kendi saadetimize
tecavüzdür. Başkaları hakkında düşündüklerinizi
kendinize tatbik ederseniz haksızlığınızı teslim eylersiniz. Emin
olun ki bir namuskar adamın yanında bir kahramanın
kıymeti hiçtir. Aile kucağında borçlu olduğu vazifeyi ifa etmeyenler
memleketi kurtarmak için da’va-yı hak edemezler.
Tevazua süfliyet ve meskenet nazarıyla bakılıyor. Evlerimizde
kanunun girip telkīn-i vezaif edememesinden memnun
oluyoruz. Halbuki kavanin-i cem’iyyetin tatbikından ilk
mes’ul: Evdir.
Aile ocağını ikad eden pederdir. Bir millet fezail-i umumiyyeye
fezail-i beytiyyesiyle ihzar-ı nefs eder. Ne zevc ne
peder ne komşu ne arkadaş olmayan; vatanını sevemez.
Ahlak-ı şahsiyye ahlak-ı milliyyenin esasıdır gayesidir. Ailesi
arasında ihtirasatını yenemeyen bir adam nasıl olur da
huzur-ı insaniyyette tavsiye-i akl eder!..
Lycurgus evvel be-evvel Ispartalıların hayat-ı ailelerini
koymuştur; namusun vikaye edildiği bir memlekette ne polise
ne de jandarmaya ihtiyac messolunmaz. Herkes fazileti
sayesinde vazifesi başına adeta sevk-ı tabii ile gider; halk
refah-ı umumiyi te’mini der’uhde edenlerin faziletine hürmet
etmeli ki serbesti-i harekat mümkün olabilsin; bir padişah-ı
adil istemek için adalet sevilmeli kanun kadar metin
rüesaya vücud vermek için kanuna mecburiyet-i itaatin
kıymeti takdir olunmalıdır. Fesad-ı ahlak başlarsa artık halk
ne padişahın ne de nuzzarın ahvalini tenkīde salahiyetdar
olamazlar. Hatta o zaman fenalıklarını müdahenelerle karşılayacak
bir reisi kendilerini kurtarmak isteyenlere tercih
ederler.
sefahet süs artınca “Atina”nın ahlakı bozuldu. Artık bütün
mübahesatı: Şenlikleri alayları eğlenceler teşkil ediyordu.
Süs heves ahaliyi o kadar boğuyordu ki bütün san’atlarda
nef’-i hakīkīyi değil hevesat-ı muzırrayı okşuyor ve terakkī
ediyordu. Atinalılar kendi babalarına “kaba adamlar” demeye
onların faziletine dudak bükmeye başladılar; bütün
bu teşevvüşe sebeb: Halkı iğfal eden bir Perikles’in mevcudiyet-i
hükümdaranesidir. Moda merakının tedricen ta’mimi
zenginleri zalim ve hôd-bin fukarayı namussuz ihtiyarları
me’yus gençleri zen-dost ve atıl bir hale koydu:
Servete hürmet ediliyor şıklık nazar-ı dikkati celbediyor;
pırlantalar inciler iktidarı zekayı düşündürmüyor herkesin
kıymeti mevcudiyet-i maddiyesiyle nisbet olunuyordu. Perikles’i
muhterisler çapkınlar ta’kīb etti. Fersiz gözlerin muhakemeleri
perişan kafaların karşısında bunlar utandılar mı?
Asla; me’muriyetlere hırsızları entrikacıları ta’yin ettiler; kanunları
kendi arzularına uydurdular bin kalıba soktular.
Bunları faziletkar adamlara nazik desiselerle unutturdular..
Ne için? Vahşiyane zulmetmek için!
Siyasiyat nazarında faziletin küçüğü olmaz; siyaset en
küçük fazileti de şayan-ı dikkat görür; devletin saadet ve asayişini
der’uhde eden bütün kanunların esasını bizim teferruat-ı
ahlakıyyemiz teşkil eder fena ve iyi hükumet yok fena
ve iyi insanlar vardır.
Polis kavaid-i ahlakıyyeye riayet etmeyenlerin cezasıdır.
Bana
– Hangi şekl-i hükumet iyidir? –diye sorarsanız size:
– İyiliği şekl-i hükumette değil insanlarda aramalı– cevabını
veririm; cumhuriyet ahlaksız bir milletin şekl-i hükumeti
ler! Adil bir hükümdarın taht-ı riyasetinde kemal-i faziletle
yaşayan halk isterse şekl-i hükumet “mutlak” olsun yine
bahtiyardır; çünkü adalet: İstilzam-ı saadet eder; kavanin-i
meşrutiyet de adalet gibi “mutlak”dır.
Buna riayet etmezsek tıbkı bir zalimin keyfi altında yaşarcasına
bütün emniyet-i hayatımızı gaib ederiz. Eflatun
Republik eserinde: “İhtirasata meydan veren her şekl-i hükumette
kanun emin bir halde bulunamaz” diyor.
adaleti yalnız o kendi amaline göre isti’mal ediyorsa idare-i
meşrutada sınıf-ı mümtazın kibir ve tamaı menafi’-i umumiyyeyi
kendi istifade-i şahsiyyeleri uğrunda feda ettiriyorsa
halkın arzuları hareket ediyorsa hiçbir vakit saadet teessüs
edemez saadet-i millet ancak kavanin-i ahlakıyye dairesinde
bütün bu eşkal-i idarenin yerine göre hüsn-i tatbikı
ve tevhid-i faaliyet esasına ibtinaen kuva-yı umumiyyenin
aksam-ı muhtelife tarafından mütekabilen i’tidal ve muvazenesiyle
mümkün olabilir.
Sokrat’ın şakirdi: Hükumetin yalnız ahlak ile payidar
olacağına kani’dir en ulvi en hikmetkar bir meşrutiyetten
fesad-ı ahlaka düşmüş bir millet ne anlar? Evvela: Kalb
sonra: Fikir! Lycurgus’un elinden çıkan Lacedemon Eflatun’un
tasavvur ettiği bir hükumet-i mu’tena idi.
Meclis ve halk bu iki kral muhtelif kuvvetlerle bir meşrutiyet-i
muhtelita vücuda getirmişler; her unsur yekdiğeri
hakkında aynı hürmeti hissediyordu. O zaman hayretlerle
takdir olunan bir müessese-i ictimaiyye vücuda geldi.
nazaatından intizamsızlıklardan hilekarlıklardan vareste
kalmıştır. Sonra Lysander mağlub ettiği halkı bir yığın gaayimle
vatanına sokar sokmaz Isparta evlerinin serveti artınca
o vakte kadar güç hal ile teskin olunan hırs u tama’
Babalarının ilk önce pek sevimli görünen sadegi-i hali
“kabalıkla” tavsif olundu.
Milletin arasına düşen bir fenalık ya hemen mahvolur;
yahud çoğalır. Tek başına muhafaza-i mevcudiyyet edemez.
Nihayet yavaş yavaş faziletler ehliyetler i’tibardan sukūt
etti onların yerini para işgale başladı çünkü para ehliyetsizleri
liyakatlendiriyor; sahibine teveccühler bezlettiriyordu.
Artık fakr [u] zaruret istihkar olundu; evin gözünü doyurmak
titreyen zenginler Lycurgus’un inkısam-ı kuvvet fikri
aleyhinde kıyam ettiler kendi keselerini müdafaa etmek
tarafdan ahali: Gah sefil ü zelil; gah küstah ü bi-edeb sürükleniyordu.
Neticede ne oldu? Bir zamanlar: Hükümdarı
meclisi halkı taht-ı inkıyadına alan kanunların yerine –
önüne geçilemeyecek kadar müdhiş– hırs hased kin ve tama’
cereyanları ruh-ı milleti paraladı; çünkü onlara bahş-ı
hayat ve kuvvet eden fazilet sarsılmıştı.
Şu cereyan vesait-i hususiyye ile vaktinde men’ edilmez
buna mani’ olmak salahiyetinde bulunanlar kanuna itaatsizliğe
başlarlarsa memleket bir yabancı düşmanın şikarı
oluncaya kadar ne padişahdan ne kabineden ne de halktan
ümid-i necat bekler!
Muhakematınızda tereddüd etmeyiniz: Roma’da da
böyle oldu. Patrisyenler’le Plebeiuslar arasında münazaa
sırf servet ve imtiyaz da’valarından tehaddüs etti. Ahlak-ı
zatiyye ve ahlak-ı umumiyyenin nüfuz-ı ıslah-perveranesi
esnasında Romalılar her işte adalet ve i’tidal gösteriyorlardı;
kuva-yı milliyyenin Konsül’ler Sena[!] Tribün ve Halk arasında
hüsn-i taksimi müsavat-ı hakīkıyye teessüsüne yardım
ederek saadet-i umumiyyeyi inkişaf ettirmişti; fakat Roma:
Muzafferiyatıyla mağlub ettiği halkın servetiyle tekebbüre
başlar başlamaz fenalıklar iyilikleri sükuta da’vet etti; hulus-ı
niyyetle hizmet eden rüesa-yı devlet biraz sonra ihtirasın
pençesinde hukūk-ı milleti gasbettiler. Artık kanunlar kendilerine
etmek için etrafı soyan bir yığın vatanperver!den bekliyor;
net ettirdiği kanlı imparatorlar bu aralık meydana çıktılar
fazilet munkarız olunca Roma barbarların hücumuna ma’ruz
kaldı.
Şurası muhakkak ki: Ahlaksız hürriyet mutlaka haddin
tecavüzüne ve tecavüz-i had ya zulme yahud bir ecnebi
kuvvet elinde esarete müncer oluyor.
Ahkam-ı ahlakıyyenin kuvve-i inzibatiyyesine Medeniyet-i
Mısriyye de en büyük misallerdendir. Orada hükümdarlar
adeta esatir gibi telakkī olunur hak-şinas olan bütün
emirleri na-kabil-i ibtal kavanin-i mukaddese sırasına geçer
ve herkes taht-ı padişahi önünde kemal-i sükunetle zanube-zemin-i
hürmet kalırdı! Bir adamın eline verilen gayr-i
mahdud bir kudretin dehşet-nak bir hal almak isti’dadı
varken Mısırlılar efendilerini kendi ahlaklarıyla mütenasib
buldukları için tevdi’-i kuvvetten hiçbir netice-i meş’ume
görmemişlerdi. Zira bu kadir-i mutlak hükümdarlara ne tama’kar
olmak ne atıl yaşamak ne israf etmek ne sefihane
vakit geçirmek müsaadesi verilmiyor her günün meşagıl-i
şahanesini büyük vazifeler teşkil eyliyordu; biraz boş vakit
bile kütüb-i mukaddesin hakayıkını dinlemekle geçerdi..
Biçareganın şikayetlerini istima’ etmek tebeanın da’valarına
bakmak hiçbir su’-i isti’malata meydan verilmemesi
müfid müesseseler vücuda getirmek vesaire vesaire.. Bütün
tebyin olunmuş; yıkanmak gezinmek yemek yemek saatleri
ta’yin edilmişti.
Sofra kanaat ve sadeginin bütün safi[ye]tiyle kurulur
her şey ölçülür biçilir fazla bulunmaz ziyan edilmezdi.
Saraylarda bile tebeaya nümune olmasın diye debdebeden
hükümdar olmak şartıyla sanki büyük bir aile idi. Kral
sa’yinin daimi ve mevkūt intizamını ihlal edemez fikri programla
harekete alışmış nasbettiği nuzzarın harekatını teftiş
eder murakabe altında bulundurur. Onların hatalarına kat’iyyen
müsamaha göstermezdi. İhtirasat kalbinden tamamıyla
silinmiş bütün arzuları hayır ve hakīkate masruf kalmıştı..
Daima adil ve bi-taraf olan kanunları –bir kişi tarafından
yapılsa bile– herkes müsavaten sever ve ihtiram ederdi.
ve hükema-yı kadime orasını “mehd-i hikmet” tevsim eylemişlerdir.
Siyasiyat boş ehliyetsiz haris adi adamların eline geçerse
tabii hilelere entrikalara vasıta olur.
Anlaşılıyor ki kanunun esası ahlaktır. Ve ahlaksız bir
hükumetin metanetine hiçbir vazı’-ı kanun emniyet edemez..
Saadet faziletin mükafatı nekbet seyyiatın refikasıdır.
Şimdi belki: “Acaba servetlerini zulüm üzerine bina
etmiş hükumetler yok mu? Niçin bunlar mahvolmuyor? Bir
müstebid senelerce esir-i ihtirasatı olan halkın sayesinde şad
ü müftehir yaşıyor da sonra bir Sokrat kendini tesmime
mahkum eden hakimlerin karşısında bulunuyor?!” diyeceksiniz.
Dikkat ediniz bu bir hükm-i akli değildir; böyle düşünürsek
saadetin servetle debdebeyle tehakkümle vücud
bulduğunu kabul etmiş oluruz; halbuki o faziletin mükafatıdır
demiştik; bahtiyarlık geçici neş’elerden terekküb etmez.
Saadet: vatanı için fedakarlık eden onun mes’udiyetine
muvaffak olmak için her şeye teşebbüs eden faziletkar
adamların telezzüz-i ruhisidir. Saadet: Sükunet-i vicdandan
reket etmekle müyesser olur. Zalimler ikbalperestler o bir
yığın halkın hayretlerle kucakladığı herifler emin olun ki
kendi hususiyetlerinde azab-ı kalbden inlerler ezilirler boğulurlar
endişelerle yırtılan ciğerlerini delseniz: Hased kin
tama’ nedamet çirkefleri sıçrar.. Ekseriya şerrin bezendiği o
zahiri mes’udiyete aldanmayınız; fenaların kesb-i rif’at
etmesi aynı zamanda onları yere çarpacak bir desise-i tali’dir.
Halka saadetin yalnız fazilete merbut olduğunu anlatır;
Sokrat’ı zehirleyen kadeh ebediyyen o adamları telvis ettiği
halde büyük hakimin istirahat-ı vicdanını ihlal edememiştir.
Onu mahveden alçaklar kendi cinayetlerinden Sokrat’ın
ma’sumiyetinden emin idiler; çünkü o hiç ses çıkarmadı
rar teklifini reddetti; i’dam kararının tebliğinden icrasına kadar
geçen bir ay zarfında şakirdlerini ta’limden vazgeçmedi:
Onlara ebediyet-i ruhdan fazilete istinad eden saadetten
bahsetti. En müdekkık nazarlar kendisinde sükuneti muhill
hiçbir ra’şe-i havf göremediler; o mevte bizim gurub-ı afitabı
seyrettiğimiz gibi baktı; ihtiyarlığın tahammül-suz derdlerini
Cenab-ı Hakk’a teşekkürler etti; o zaman musibet-zede
muhtazar yalnız Atina idi: Sokrat’ın ahı birer birer çıktı.
Adil olmayan zelil ü bi-din olan hükumetlerde ihtimal-i
beka yoktur. Hırs zulüm ve hile şiddet haydi büyük imparatorluklar
yükseltsin... Bu azamet-i gasıbanın ne faidesi
var? Bir esas-ı metin kurulmazsa saadet-i millet teessüs edebilir
mi? İstikbali hal-i hazıra feda eden bir siyasetten hayat
umulur mu?
Eğer vatanınızı seviyorsanız onu izmihlal ve harabiyete
sürükleyecek en küçük hareketten bütün kuvvetinizle ictinab
ediniz.
Memleketi yalnız servet ne mes’ud eder ne de taht-ı
emniyyette bulundurur. İran bütün Asya’yı kendisine ram
etmekle ne kazandı? Cesim fakat zaif bir hükumet! Zira
Ajezilas bir avuç askeriyle ta Babilon’a kadar her tarafı titretti…
Bu hakīkat başka misallerle de tevsi’ edilebilir. Şu sözüme
ehemmiyet veriniz. –Kendisinden daha ahlaksız bir
milleti mahveden bir başka millet muvaffakıyetinden sonra;
geç aynı te’sir altında kalır. Hudud haricindekiler için kullanılan
vesait-ı tegallüb dahilen de tatbika başlanırsa kal’alar
ordular ne kadar sağlam olursa olsun ne kadar ihtiyatkar
davranılırsa davranılsın su’-i niyyet anlaşılır anlaşılmaz
nefret-i umumiyye evvelki muvaffakıyetleri alt üst eder..
Hakīkatin kuvveti safsataların hepsini mecbur-ı sükut edeceği
ve husumet tamamıyla ortadan kalkmalıdır. Bu iki hiss-i
menhus düşmanları –haklı bir surette– teksir ve takribden
başka bir işe yaramaz. Kendimizde fuzuli bir hakk-ı tehakküm
farzedersek mehalik artar kuvvetimiz azalır.
Tezyid-i servet maksadıyla didine didine harabe-zara
dönmüş milletlerin tarihini tekrar tekrar okuyalım.. İfrat –
riyatı arasında ezer.
hırs u tama’ zanneder misiniz ki millete bir ufk-ı hayyizkar
küşade edecek! Sesostris’in yalnız Mısır’a hükmetmekten
memnun olmayan hırsı Asya fütuhatı fikriyle: Sakin kanaatkar
fa’al halkı teslih ettiği gün bir medeniyetin mebde’-i
yiatıyla temas etmiş ve alışıvermişti:
Memleketlerine ganimetlerle beraber reziletleri de getirince
bu kadar servet ü samanı gören ahali birden bire
evc-i saadete nailiyetlerine zahib olarak her şeyi unuttular…
Kalblerde tezelzül eden fazilet sahiblerinden büsbütün
ayrılmak için zemini pek müsaadekar buldu. Vaveyla-yı
zevk u zafer arasında Mısır’ın mücazatı başlamıştı. Hodpesendane
bir ihmal: Hayat-ı hükumeti tedvir edemiyordu.
Bütün müessesat-ı kadime ihtirasat uğrunda harab edildi..
Sesostris’in menfur muakıbları artık servete gına getirdiklerinden
eğlenmek için hem halka zulmediyorlar hem de
rehavetle sefahetle zaruretle servetle alçak ve terbiyesiz
bir hale gelenlerin düşmanları güldüren isyanlarından korkuyorlardı!..
Tarih buna mümasil daha binlerce levha-i inkıraz
sayıp döker…
Hırs u tama’ saikasıyla muvaffak olmuş milletlerin akıbeti
hep böyledir. Atina’nın da za’fı aynıdır; Filib Makedonya’nın
Sesostrisidir. Eğer bu hükümdar vazifelerini tanısaydı
onları kendi varidat ve haşmetine tercih etmeseydi
hem kendisi hem de memleket müstağrak-ı refah olurdu..
pek çok şayan-ı fahr u tebcil bir meziyet-i tarihiyye iktisab
eylerdi efrad beynine nifak serpeceğine ittihad ettirseydi:
Bütün anasır-ı milleti düşmanlara karşı yekvücud siperlenen
bir kütle-i meveddet ü hulus şeklinde tecelli ettir[ir]di. Lakin
tabii gaib eder. Bu aralık mücavir bulunanlarda gözlerini
açar tasalluta hazırlanırlar.
bir devlet efradını şüpheden azade bırakacak bir hatt-ı
hareket ta’kīb etmeli; ve halk da kendisine en ulvi rehber-i
necat olan kavanin-i akliyyeyi tanımalıdır. Hatta kalbimize
dikkat etsek fenalığa karşı müfekkiremizden evvel çarptığını
duyarız. İhtirasatı hissiyat tevlid ettiği halde ilk önce o bile
fenalık karşısında müteessir olur.
*
Üçüncü musahabemizi: Bir hükumette tahkim-i fazilet
eden usul-i siyaset teşkil edecektir. Bu günlük bu kadar
yetişir: İnsanı hakīkat de yormamalı.
Muhafazakarlık ve terakkīperverlik mesleklerinden biri
suret-i mutlakada doğru olabilmek için eskilik ve yenilik
mefhumlarından birinin ale’l-ıtlak iyi olması iktiza eder.
Halbuki adetin makbul ve merdudu olduğu gibi bid’atin de
makbul ve merdudu vardır. En doğru yol adet-i makbule ile
bid’at-i makbuleyi kabul etmek adet-i merdude ile bid’at-i
merdudenin her ikisini de reddeylemektedir.
Üç yüz seneden beri cehalet ve istibdadın tahakkümüyle
en necib measirimiz ve en güzide şeairimiz münderis olarak
yerlerine Bizans ruhunun sefih ve sefil mahsulatı kaim olduğunu
bilip dururken muhafazakarlık daiyesinde bulunmak
eser-i hasafet addolunabilir mi? Mesela hayat-ı siyasiyyemizi
nazar-ı dikkate alarak görürüz ki eslafımız gayet sathi bir
ya ferdlerle temas edeceğine halkı birtakım kütleler aşiretler
cemaatler vesaire halinde bırakarak yalnız bu zümrelerin
reisleriyle münasebette bulunmuş ferdleri aşiretleri cemaatleri
yurdluk ve ocaklıkları idare-i nim-müstakılle dairesinde
terketmişlerdir.
Bugün o eski hataların neticesi olarak hükumet doğrudan
doğruya efrad ile temasda bulunamıyor efrad ile hükumet
arasında aşiret reisleri cemaat reisleri müteneffizan
namlarıyla birtakım şahs-ı salisler girmişlerdir. Meşrutiyet’in
gayesi ise ferd ile hükumet arasındaki bu şahs-ı salisleri kaldırmaktır.
Muhafazakarlık mesleğini tercih ederse tarz-ı idaremiz
değişmeyecek demektir. Bu halde mü’lim ve sathi bir
Fikrimizce Osmanlılık siyasi ve ictimai olarak iki türlüdür:
Osmanlı hey’et-i siyasiyyesi aynı hukūk-ı siyasiyyeye
malik ferdlerden mürekkebdir. Osmanlı hey’et-i ictimaiyyesi
birtakım müessesat-ı ictimaiyyeye malik cemaatlerden mürekkebdir.
mükellefiyet-i askeriyyenin ferdlere raci’ olması birinci esasa
müsteniddir. Hiçbir hukūk-ı siyasiyyeye malik bulunmayan
cemaatler nüfuz-ı ictimailerini tevsi’ ile nüfuz-ı siyasi haline
getirmeye meyyal olduklarından daima hükumetle mücadeleden
hali kalmazlar. Arnavudluk Yemen Kerek Irak Kürdistan
hadiseleri Makedonya gürültüleri hep aşiret ve cemaatlerin
ması demektir. Bir cemaat ne şekilde olursa olsun bir cemaat-i
siyasiyyeden ibaret olan devletin rakīb-i daimisidir.
Bünye-i ictimaimiz taifeleri aşiretleri kafileleri hizbleri kabileleri
cemaatleri ve sair bin türlü gizli ve aşikar hey’etleri
muhtevi iken muhafazakar olmak eski idare-i sakīmeyi ta’kīb
etmek ne kadar vahim olduğunu düşünmelidir. Çünkü
bu halde memleketimizde fi’len mevcud olan ictimai adem-i
merkeziyyeti siyasi bir adem-i merkeziyyet haline kendimiz
Maamafih terakkī iki suretle olur. Birincisi tekamül ikincisi
fazakarlıktan maksad terakkī-i ictimaimizin tekamül tarikıyla
vukūunu taleb etmekten ibaret ise arada ihtilaf yok demektir.
Eğer maksad yukarıda saydığımız esasat-ı tarihiyyenin
muhafazası ise yine arada ihtilaf yok demektir. Yok eğer
muhafaza karlıktan maksad eskiden kalan fena adetleri
muhafaza ise bu fikrin adem-i kabulü zaruridir.
kat’inin ta’yini hey’et-i muhteremenize aid bir salahiyet olduğundan
mevadd-ı aşere-i ma’lume ile siyasi programın
esna-yı müzakere ve tahririnde bu cihetlerin tedkīk buyurulacağına
emin bulunduğumuzu arzeder ve on maddelik
program hakkındaki efkar ve mütalaatımızı madde madde
müzakere olunduğu sırada bast ü beyan eylemek salahiyetini
muhafaza eyleriz. Bu esasatın ta’yini zamanı gelmiştir.
Çünkü Cem’iyet Meşrutiyet’i i’lan ettiği zaman düşündüğü
vatanın muhafaza-i vahdeti ile Meşrutiyet sayesinde milletin
mazhar-ı terakkıyat olması idi. Bütün İttihadcılar bu iki esas
etrafında toplanmışlar idi.
Hayat-ı teşriiyyede devam ettikce tecrübeler gösterdi ki
yalnız asıl olan bu İttihad ve Terakkī esasları bir fırkanın ruhunu
temsil edemez. Bu iki esasdan müteferri’ siyasi ve ictimai
bir çok esasların da ta’yini ve bu esaslarda bütün fırka
efradının ittihadı elzemdi. Cem’iyet’in siyasi ve ictimai bütün
esasları vazıh bir surette ta’yin olunarak bir meslek-i ilmi
ve felsefi haline ifrağ olunmadığı için gerek kabinede ve gerek
Meclis-i Meb’usan ve A’yan ve Cem’iyet teşkilatında
bulunan ihvanımız tasrih olunmayan hususlara ictihadlarına
müracaatta kendilerini salahiyetdar addediyorlardı. Gerek
kabine ile fırka arasında ve gerek fırkanın cüz’leri miyanesinde
ve gerek Cem’iyet’le kabine ve Fırka miyanında zuhur
eden ihtilafların menbaı bu esasat-ı mühimmenin fıkdanından
hasıl olan ictihad ihtilafları olduğu suretinde müdafaa
edilirse müşkil bir vaz’iyette kalınacağı da cay-ı inkar değildir.
Bu seneki kongrenin bu yokluğu ikmal edeceğine
şüphemiz yoktur. Çünkü üç senelik Meşrutiyet tecrübelerinin
bu esasat-ı lazımeden bir çoklarının tezahürüne hizmet
etmesi ve bu tecrübelere fi’len iştirak eden Meclis-i Meb’usan
ve A’yan a’za-yı kiramının daha çok mikdarda kongrede
esbabdandır.
Hizb-i Cedid mesaili ile tev’em olan bazı dedikodular ki
–İttihad ve Terakkī Cem’iyeti’nin İslamiyet’e ve esasat-ı tarihiyye
ve milliyyeye ehemmiyet vermediği ve mevcudiyetinin
Mason teşkilatıyla bel’ edildiği ve Siyonistliğin mürevvici
bulunduğu yolundadır– bu işaat ve iftiraatı cem’iyyetin
hey’et-i fa’alesi sıfatıyla reddeylemeyi vazifemizden addeyleriz.
Bizce İttihad ve Terakkī Cem’iyeti’nin gayesi –ki usul-i
Meşrutiyet’in tatbiki ile müttehid ve müterakkī bir Osmanlılık
te’sis etmektir– unsur-ı İslam Meşrutiyet’in tazummun
ettiği hakimiyet-i milliyyede ekseriyete aid olan hakk-ı
hakimiyeti haiz olduğu gibi fatihlik ve muhafız-ı vatanlık ve
nisbet-i Hilafet dolayısıyla bir de hakimiyet-i tarihiyyeye
malik olduğundan İttihad ve Terakkī Cem’iyyeti İslamiyet’i
Osmanlılığın ma-bihi’l-kıyamı addeder ve mevcudiyetini bu
kuvve-i ma’neviyyeye istinad ettirir ve yukarıda da arzettiğimiz
vechile esasat-ı tarihiyyenin muhafazası onun umde-i
siyasetidir.
Kezalik Cem’iyet’in nizamname-i dahilisi mucebince efrad-ı
Cem’iyet’ten hiç biri diğer cem’iyyat-ı siyasiyyeye dahil
olamaz. Mason Cem’iyeti de bir cem’iyet-i hafiyye ol-duğuna
göre Cem’iyet’in programına mugayir bazı siyasi gaye-i
hayalleri ta’kīb etmesi melhuz olduğuna binaen İttihad
ve Terakkī Cem’iyeti Mason teşkilatını da kendisine rakīb
addeder ve Siyonizm ve sair buna mümasil ve selamet-i
memlekete muzır cereyanlara mümanaat etmeyi de kendisine
vazife bilir. Sadık Bey mes’elesine dair yazdığımız tahrirat-ı
umumiyye ile murahhas ve müfettişlerimize verdiğimiz
bu mesail hakkındaki şu ictihadatını ne yolda neşr u ta’mime
çalıştığı anlaşılır.
Bu kabil ithamat Cem’iyet’in maksad u mesleğini bilenler
Altı yüz senelik tarihimiz tedkīk olunursa bu ana kadar
hükumeti iz’ac eden gaileler ya aşiretlerin yahud cemaatlerin
seviye-i ictimaiyyelerinin duniyetiyle cem’iyet-i umumiyyeden
ayrılmış birtakım hey’etlerdir. Cemaatler mezhebi lisani
ve kavmi hususiyetlerle biribirinden müteferrik zümrelerdir.
Memleketimizden ayrılan küçük hükumetler hep birer
cemaatin zamir-i ihtirasından doğduğu gibi Kafkasya Badiyetü’l-Arab
ve Afrika’daki bazı memalikimiz de hep aşiretlerin
asi ve gayr-i kabil-i temeddün vaz’iyetlerinden dolayı
yabancıların eline girmiştir.
Milletler bünye-i ictimaisine göre tasnif olunursa Fas ve
Avusturya’nın kavimlerden ve sair Avrupa milletlerinin sınıflardan
mürekkeb olduğu gibi Osmanlı milletinin de birinci
derecede cemaatlerden ikinci derecede aşiretten mürekkeb
olduğu anlaşılır.
Osmanlı hükumetinin esaslı bir siyaset-i dahili ta’kīb
edebilmesi aşiretlerin müslim ve gayr-i müslim cemaatlerin
teşkilat-ı ictimaiyyesini tedkīk etmekle cem’iyetler mitingler
sendikalar ictimai enmuzecler hakkında yaptığı gibi aşiretler
ve cemaatler için birer kanun-ı mahsus tanzim eylemekle
kabildir. Yemen ve Irak gaileleri ancak aşiretler kanunuyla
hallolunacak mes’elelerdir.
Şimali Arnavudluk’da Yemen’de Cebel-i Düruz’da
Kerek’de Müntefik’de Kürdistan’da zuhur eden isyanların
kavmiyet fikriyle hiçbir alakası yoktur. Bunlardaki yegane
amil aşiretlerin teşkilat-ı adliyye ile imtizac edememeleridir.
Aşiretlerde ırken cari olan mes’uliyet-i müştereke esasına
müstenid bir kanun yapılarak da’vaları hususi mahkemelerde
rü’yet olunur. Ve emr-i idarelerinde de kavaid-i ictimaiyyeleri
esas tutulursa bütün aşair mes’elelerine
nihayet verilmiş olur. Cemaatlerin de siyasi nüfuz vermemek
şartıyla ictimai müesseselerinde serbest bırakılması
bunlardaki hissiyat-ı hususiyye temayülatının mecari-i selime
derununda cereyanına bais olur.
Hükumet ictimai enmuzecleri tedkīk ederek bunların
beraber memleketin umur-ı nafia ve ziraiyyeye umur-ı sıhhiyye
ve ahlakıyyeye aid ihtiyacını da mütehassısları ma’rifetiyle
tedkīk ettirerek bunların da tatminine çalışması labüddür.
Yalnız Cem’iyet-i İlmiyye-i İslamiyye’nin eyyam-ı ahirede
bir beyannamesi intişar etti ki siyaset-i dahiliyye-i devlete
alenen müdahaleyi mutazammındır. Ulema-yı kiram vicdanların
mürebbisi olmak i’tibariyle ümmetin ma’nevi hakimleri
olduklarından fırka ihtilaflarının intihab mücadelelerinin
fevkınde kalmaları verese-i enbiya sıfatını siyasi mücadelelerin
netice-i tabiiyyesi olan şahsi hücum ve taarruzlardan
masun bulundurmaları kendileri için bir vecibe-i
diniyyedir. Bundan başka sınıf-ı ulema hemen umumiyetle
hazine-i milletten muvazzaf me’murin-i resmiyyeden ma’dud
olduklarından siyaset-i devlete icra-yı te’sire kalkışmaları
doğru olamaz. Nihayet ulemanın Meclis-i Meb’usan ve
A’yan haricinde icra-yı siyasetle Otuzbir Mart ve emsali hadiselerde
olduğu gibi maazallah Meşrutiyet’in ve vatanın izmihlaline
badi netayic-i vahime tevlid edeceği de nazardan
dur tutulamaz. Merkez-i umumisi İstanbul’da olup Rumeli’nin
bazı mahalleriyle Hüdavendigar Vilayeti dahilinde
merkezleri bulunan Muhacirin-i İslamiyye Cem’iyeti’nin İttihad
ve Terakkī aleyhine çalışmakta olduğuna dair vukū’
bulan istihbarat üzerine sırf muhacirinin iskan ü ivasına muavenet
ve etfal-i muhacirinin teallüm ü terbiyesine dikkat
gibi hayırlı ve ictimai perdeler arkasında ızmar edilen makasıdın
bu cem’iyete dahil olan efrada tefhimiyle oradaki
namuskar zevatın cem’iyetimize rabtı ve Muhacirin Cem’iyeti’nden
fekk-i irtibatları ve bu suretle Cem’iyet-i mezkurenin
za’fa düşürülmesi İstanbul Hey’et-i Merkeziyyesi tarafından
taleb ve teklif edilmiş idi. Merkez-i Umumi Edirne ve
Gümülcine ve Bursa hey’et-i merkeziyyelerinden mütalaa
sormuş ve bunlardan en ziyade teşkilatı olan Edirne Vilayeti
merkezi muhacirin kulüplerinin daima maksadımıza hizmet
edeceğinden Merkez-i Umumi’nin emin olması lüzumu
beyan hatta geçen seneki kongrelerinde Edirne Kulübü’nden
gönderilen meb’usun himmetiyle merkez-i umumilerindeki
ahali fırkası meb’uslarından Ahmed Şükri Efendi’nin
hey’et-i idareden çıkarılmasına muvaffakıyet hasıl olduğu
da dermiyan kılınmıştır. Diğer merakizden dahi alınacak
cevap üzerine İstanbul Hey’eti’nin mütalaatına karşı ittihaz
olunan tedabirin teemmülü tabiidir.
Geçen devrenin en mühim hadise-i mes’udesi de zat-ı
hazret-i padişahinin Rumeli’ye vaki’ olan seyahat-i hümayunlarıdır.
Ve cem’iyyet bu seyahat-ı mübeccelenin hüsn-i
suretle idare ve ikmalinden dolayı ne kadar iftihar etse yeri
vardır. Seyahat-i hazret-i padişahi bütün tebea-i Osmaniyyeyi
dilşad etmekle hadisat-ı siyasiyye ve iktisadiyye ve
seneyi kazandıracak semerat-ı bergüzide ıktitafına vesile
vermiştir. Seyahat-i hümayun vukū’ bulmazdan üç ay evvel
Merkez-i Umumi a’zalarından ikisi güzergah-ı hümayun ile
havalisi merakizini dolaştılar ve istikbal-i padişahi için kemal-i
hahişle teşebbüs olunan hazırlıkları gördüler. Cem’iyet
hakkındaki muhabbet ve samimiyetlerini her vesileden bilistifade
samimi tezahürat ile irae-i mevcudiyyete şitaban olan Hey’et-i
Merkeziyye ve kulüp hey’et-i idareleriyle efradı cidden
takdire seza muvaffakıyetler gösterdiler. Şehir ve kasabalar
şöyle dursun hemen her köyden İttihad ve Terakkī bayrakları
çıkarılmış mektepler suret-i mahsusada i’mal edilen elbise
ve tezyinat ile müzeyyen talebesiyle saf-beste-i ihtiram
olmuştu. Kulüplerin emr-i maarifdeki tezahüratı bilhassa
mahzuzıyet-i padişahiyi mucib olmuştur. Merasime iştirak
etmek ve Merkez-i Umumi namına icra buyurulacak resm-i
kabulde Memalik-i Osmaniyye’nin her noktasından a’za-yı
Cem’iyet bulundurmak fikriyle Selanik’e getirilen Anadolu
ve Rumeli ve Arabistan merakizi murahhasları nail-i izz-i
müsul ve iltifat oldukları gibi seyahat buyurulan vilayatın
umum kulüblerinden i’zam olunan hey’et-i murahhasa dahi
suret-i mahsusada huzura kabul buyurulmuştur.
Padişahımızın bu merasim-i kabul esnasında Cem’iyetimiz
namına sarf buyurdukları cümel-i takdiriyye cidden
ma’nidar ve hakimanedir. Hilafet-penah efendimiz bu takdirat
ve taltifatlarını maddeten dahi izhar ederek Cem’iyet’e
beş bin lira gibi mühim bir meblağ ihda buyurmuşlardır.
Mekteplerimizin intizam ve mükemmeliyeti ile bu hususda
masruf olan hıdematımız o derecede mazhar-ı takdir olmuştur
ki Dersaadet’e avdetlerinden dört ay sonra mülakat
buyurdukları bir İngiliz muharririne Arnavudluk hakkındaki
dan mürekkebdir. Cümlesi cesur ve sadık adamlardır. Yalnız
noksanları maarifsizliktir. Buna da bir tarafdan hükumet
diğer tarafdan İttihad ve Terakkī çalışıyor. Bu himematı da
gözlerimle gördüm” suretinde irad-ı kelam buyurduklarını
nail-i şeref-i mülakat olan katib-i umumimize bizzat ifade
buyurmuşlardır.
Osmanlılık ve vahdet-i Osmaniyye namına pek büyük
kıymeti haiz olan Meşhed-i Mübarek’teki Cuma namazı hakkında
serd-i mütalaayı zaid addeder ve yalnız Kosova Hey’et-i
Merkeziyyesi’nin teşebbüsüyle bundan sonra Haziran
aylarının ilk Cuma’sının bir yevm-i mahsus şeklinde ta’ziz
olunması ve umum vatandaşların iştirakini te’min için orada
üç günlük bir panayır kurulması esasının Kosova Vilayeti’nce
takarrur ettiğini arzedelim ki Cem’iyet seyahat-i padişahinin
selamet-i icraiyyesinde fevkalade alakadar bulunduğundan
Huda-nekerde her ihtimale karşı nefs-i hümayunu
muhafaza için muhit-i padişahiden bir an ayrılmamak
üzere fedakar efradından hey’etler teşkil etmiş bulundukları
şehir ve kasaba me’murin-i inzibatiyyesine muavenet ü
muzaheret etmeyi de kendine vazife bilmiştir. İhvanımızın
bu hususda gösterdiği measir-i fedakari ve gayret dahi
cidden takdire sezadır.
Geçen sene kongresinin ta’yin ettiği esaslardan biri de
anasır-ı muhtelifenin lisan ve kavmiyetine hürmet unsurları
birbirine bağlayan tarihi revabıtı takviye hiçbir unsuru
Osmanlılık aile-i ictimaiyyesine bigane görmemek ve tezahürat-ı
muvakkateye aldanmamak ittihad gayesini unutmamak
şeklinde bir hatt-ı hareket çizmiş idi.
Merkez-i Umumi bir program dairesinde harekete çalıştı.
Fakat bu hatt-ı hareketin en mühim noktaları hakkında
derece-i matlubede fi’liyyat görülmedi ve gösterilemedi.
Biz bu hususda dahi birkaç söz söylemek isteriz. Meşrutiyet’in
had-ı anasır” mes’elesi muhtelif zihinlerde başka başka telakkīler
husule getirmiş ve bu ihtilaf-ı nazardan dolayı Meşrutiyet’den
sonra Osmanlılığın alacağı şekil hakkında yekdiğerine
taban tabana zıd tefehhümler ortaya atılmıştı. Bazıları
“telahuk” fikrini ileri sürerek Osmanlılığı; siyasi hukūka
malik kuvvetlerin ve cemaatlerin iltihakından teşekkül etmiş
“federatif” bir devlet addettiler.
Bazıları da “Zeveban” gayesini ta’kībe kail olarak Osmanlılığın
yalnız ferdlerden mürekkeb olduğunu ve Osmanlılığın
vahdetini istikmal için bu ferdlerin dahil bulundukları
cemaat ve hey’etlerin Osmanlılık kütlesinde erimesi lazım
geldiğini kabul ettiler.
Osmanlı İttihad ve Terakkī Cem’iyeti birincisini hasafet-i
siyasiyye ikincisini ictimaiyyeye münafi gördüğü için her ikisini
de reddetti. Bizce İttihad ve Terakkī’ye nazaran iki türlü
Osmanlılık vardır. Birincisi siyasi Osmanlılıktır ki hukūk-ı siyasiyyeden
mahrum ve fakat ictimai müesseselere malik cemaatlerden
mürekkebdir.
Fikrimizce Osmanlı İttihad ve Terakkī Cem’iyeti bu nazariyeyi
kabul etmekle hem Osmanlılığın muhtac olduğu
vahdet ve tamamiyeti te’yid hem de unsurların ve cemaatlerin
mevcudiyet-i ictimaiyyelerini lisan mezheb edebiyat
gibi hususi müesseseleriyle taarruzdan masun bir hale ifrağ
etmiş olur.
den husule gelen ve geçen seneki kongrece de esasen kabul
edilen bu fikir yanlış tefsirlere uğradığı için bazıları tarafından
kabul olunmadı. Fakat hakīkatin kuvve-i iknaiyyesi zihinlerin
ezeli ve ebedi hakimi olduğu için bu fikrin er geç bir
kanaat-i umumiyye haline geleceği şüphesizdir. Bu nazariye
muhterem kongrelerince dahi tasvibe mazhar olursa Cem’iyet’in
nizamname veya siyasi programına bu esası natık bazı
maddeler ilave ve i’lanı anasırın itmi’nanını ve ittihadın
teshil ve tesriini mucib olur.
Maamafih biz ittihad-ı anasır hakkındaki nazariyyatın
gayr-i müslim vatandaşlar indinde cay-ı kabul bulmasına intizar
etmeyerek inkılab-ı siyasi ile beraber ta’mirat-ı ictimaiyyeyi
de der’uhde eden fedakar Cem’iyetimiz’in gayr-i
müslim vatandaşlarımızın bize tekarrübünü te’min edecek
surette çalışması lazım geleceğini pek eski bir zamanda başlayarak
zaman zaman klüplerimize yazdık ve her klüp
dahilinde beşer kişiden mürekkeb birer Uhuvvet-i Osmaniyye
Encümeni teşkil edilmesini tavsiye eyledik. Bu encümenler
cins ü mezheb tefrik etmeksizin muavenet ve şefkate
muhtac bulunan bütün efrad-ı mazlume ile temasda bulunacak
bir tabib-i müşfik gibi derdlerini soracak bir hakim-i
hayırkar gibi hallerini anlayacak ihkakı uhde-i hükumete
raci’ olan haksızlıkları Cem’iyetimiz’in ta’kīb ettiği usul ve
kavaid dairesinde merciine arzedecek tatyibi duş-ı cem’iyyete
yükleten sefaletleri teavün-i ihvan ile izaleye çalışacaktır.
A’zasından birkaçının gayr-i müslim ihvanımızdan bulunması
da başkaca tavsiye edilen bu encümenler bazı yerlerde
teşkil ve hizmetlerinden semerat-ı hasene ıktitaf edildi.
Velhasıl Cem’iyyetce ve Hükumetce adalet-i ictimaiyyenin
tatbikine masruf olan mesai eseri olmak üzere komitelerin
Makedonya’da asakir ve me’murin ve ahali-i İslamiyyeyi
liam zemini hazırlamak ve bi’n-netice Avrupa müdahalesini
da’vetle Makedonya’nın ilhakına veya muhtariyetine çalışmak
maksadıyla teceddüd eden harekatına karşı gayr-i
müslim vatandaşlarımız sabıkına nisbetle nazar-ı dikkati
celbedecek derecede bigane kaldılar. Devr-i sabıktan beri
bu havalide şöhret-i fevkalade kazanan Vardar Güneşi Apostol
köylerinde ruy-ı kabul göremediklerinden kemal-i muvaffakıyetle
Geçen seneki kongrenin bize tahmil ettiği vazifelerden
biri de Selanik ve İzmir’deki İttihad ve Terakkī mekteplerinin
darü’l-muallimine kalbiyle bunlara zamimeten münasib
bir mahalde başkaca bir darü’l-muallimin küşadı keyfiyeti
tahvilindeki usret ikinci derecede bırakılarak ameli bir surette
bu kararın tatb[i]kı vesaili düşünüldü. Selanik ve İzmir
mekteplerinin küşadlarını müteakıb ibtidai ve rüşdi sınıfları
açılarak üç seneden beri tedrisatta devam edilegelmiş olmak
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Kasım
Yedinci Cild - Aded:
Kahraman-ı hürriyyet Enver Bey ile Senusi Şeyhi hazretleri
tarafından Harbiye Nezareti’ne keşide olunan telgrafdan
anlaşıldığına göre şehr-i halin on beşinci Cuma gecesi
Derne Nizamiye Taburu’nu teşkil eden gazanferlerle Senusi
mücahidin-i kiramından dört kabileden mürekkeb bir kuvvet
şedid bir azm ile Derne kasabasına hücum ederek gayet
hun-rizane bir müsademeden sonra inayet-i Sübhaniyye ile
şehri istirdad eylemişlerdir.
Esna-yı müsademede limanda bulunan İtalya sefine-i
harbiyyesi tarafından top atışıyla İtalyanlara muavenet olunmak
te’siri olmamıştır. Bu müsademede düşmandan telefat
olduğu gibi birçok da mecruh vardır. Bakīsi de kamilen esir
edilmiştir. Osmanlı fedailerinden yalnız seksen şehidle birkaç
mecruh vukū’ bulmuştur. Emval-i ganaim miyanında
kıt’a isti’male salih top mevcud olduğu gibi merkezden gönderilmese
bile asakir-i muvazzafa ve muavineye birçok zaman
kifayet edecek kadar esliha ve mühimmat ve erzak
vardır. Bu hücum da Cebel-i Ahdar Senusi meşayıhından
Zaviye-i Beyza Şeyhi Seyyid el-İlmi[?] ve Seyyid Derufi[?]
ve Seyyid Hasıl el-Ehceri ve Muhammed Gazzali ve Seyyid
Abdülkadir Kırkaş Seyyid Abdullah el-Yusuf Seyyid Abdullah
Kırkaş Seyyid el-Marzi Kırkaş bin Abdillah Seyyid
Muhammed Ebu Far Seyyid Muhammed bin Hevl[?] Seyyid
Hamid bin Afr[?] Seyyid Senusi bin Şübbani nam bahadırlar
bil-fiil ibraz-ı gayret ve fedakari eylemişlerdir.
* * *
Bu muzafferiyet hak-i pay-ı şahaneye arz olunmakla
fevkalade mahzuziyet-i seniyyeyi mucib olmuş ve asker evladları
kıyetleri temenniyatı tekrar buyurulmuştur.
§ Derne’de düşman gülle ve kurşunlarına bi-muhaba
göğüs gererek Osmanlı varlığını pek şanlı bir surette irae
eden asakir-i muzaffere ve urban-ı muhtereminin şan-ı Hükumet-i
Seniyye’den olduğu üzere taltifleri icra kılınacağı
haber alınmıştır.
§ Derne muzafferiyeti makam-ı Sadaret’den Hıdiv-i Mısır
Dahiliye Nezareti’nden bilumum sefar[a]t-ı Osmaniyyeye
Harbiye Nezareti’nden de kaffe-i ordu-yı hümayunlar kumandanlıklarına
tebşir ü iş’ar kılınmıştır.
* * *
Tibu Hakimi’nin külliyetli gönüllü ile bizzat sahne-i harbe
gelerek Osmanlılarla birlikte harbe iştirak ettiği merciine
vurud eden telgrafdan anlaşılmıştır.
§ Bütün memalik-i İslamiyyede ale’l-husus Mısır Hindistan
ve Afrika-yı Cenubi’de İtalyalılara karşı şiddetle boykotaj
muamelesi tatbik edilmekte bu yüzen birçok İtalya
fabrikalarının sekte-i ta’tile uğramakta olduğu ma’lumat-ı
varide-i telgrafidendir.
§ Kalküta’deki Hind müslümanları Times gazetesine bir
telgrafname keşide ederek Trablusgarb’da İtalya me’murin
ve askerleri tarafından katledilen inas ü etfalin kıtaline İngiltere
kralı ile kavminin mümanaat etmesini insaniyet
ve medeniyet namına istirham eyledikleri Londra Sefaret-i
Seniyyesi’nden bildirilmiştir.
§ Times gazetesinde okunduğuna göre Londra’da mukīm
Hind müslümanları Kalküta ve Bombay’da bulunan
dindaşlarının isrine ıktifaen Trablus’da mecruh olan Trabluslulara
Türkler namına cem’-i ianeye karar vermişlerdir.
rekesinde bulunacaktır. Mezkur sandığa ilk evvel Ağa Han
hazretleri tarafından dört yüz İngiliz lirası verilmiştir.
§ Hindistan’ın her tarafında kemal-i tehalük ü gayretle
cem’ edilmekte olan iane-i harbiyyenin mühim bir yekuna
baliğ olmak üzere bulunduğu ve asakir-i Osmaniyyenin her
haber-i muzafferiyeti istibşar olununca ahali-i İslamiyyenin
koşarak tekrir-i daavat-ı hayriyyeye mübaderet eylemekte
oldukları ahbar-ı varide-i telgrafidendir.
§ Çin’de aksa-yı şarkın sair memalik-i İslamiyyesinde
Cava ve Sumatra adalarında bulunan ahali-i İslamiyye muzafferiyat-ı
Osmaniyyeye dair muntazaman tebşirat intizarında
bulundukları cihetle bu babda diriğ-i lutf buyurulmamasını
Hükumet-i Seniyye’den telgraflarla istirham eylemişlerdir.
Eskişehir’de münteşir Hakīkat gazetesine San’a’dan Yemen
muhabir-i mahsusu tarafından yazılan mektubdur:
Asir’deki harekat-ı ihtilaliyyeyi basdırmak üzere oraya
gidileceğini yazmıştım; ve Asir’e gitmek için her türlü nevakısını
geldi; bu musibet haberi bütün Yemen arazisinde sakin kabail
ü aşaire Neccablar vasıtasıyla bildirildi. İmam Yahya’ya
dahi neccab-ı mahsus ile yazıldı. Bir sür’at-i berkıyye ile
müşarun-ileyh tarafından İzzet Paşa’ya valiye hitaben hamil
olduğu iki mektubu diğer bir refikı ile getirdi. Muharebe
havadisinin şüyuunu müteakıb Yemen’de İmam’la hallolunamamış
bazı mesail-i muallaka müşarun-ileyhin muvafakatiyle
derhal faslolundu. İmam’dan gelen mektuplarda “elli
bin” kişilik müsellah urbandan müteşekkil bir ordu ile hemen
harekete amade olduğu ve tarafından bil-cümle ehl-i
men’in; bu hıtta-i vesianın her cihetinden ekabir-i urban taraflarından
yer yer nutuklar irad olunmuş ve İslamiyet’e bir
darbe-i mühimme vurmak isteyen İtalya ile bil-cümle İslamiyet
düşmanlarına i’lan-ı cihad edilmiş ve akabinde kaffe-i
ahali silah ve cebhanelerini hamilen muhtelif mahallerde ictima’
etmişlerdir. Nefs-i San’a’da dahi ahali cevami’-i şerifede
umumi bir ictima’ yaparak halkı fi sebili’llah harbe teşvik
ettiler; bir halde ki bunun tasviri gayet müşkil olmakla beraber
biraz izahat vermeye çalışmayı faideden hali addetmiyorum.
Evvela: İtalya tarafından İslamiyet aleyhine i’lan-ı
harb edilmiş olduğundan bil-cümle ehl-i İslamın Cami’-i Kebir’e
toplanmaları i’lan olundu. Ba’dehu ahali Cami’-i Keşeklinde
yazılmıştır.
bir’e fevc fevc gelmeye başladılar. Ahaliden her gelen kafilenin
önlerinde beyaz bayraklar üzerinde kırmızı yazılarla
cümleleri yazılı olduğu gibi cihad
hakkında mevcud daha birçok ayat-ı kerime ve ehadis-i şerife
muharrer bayraklar temevvüc etmekte idi. Bu bayrakların
uzun iki sırık ortasına gerilmiş kırmızı bir bez üzerinde beyaz
ve gayet celi bir yazı ile ibraz-ı mehabet eden “Lailahe illallah
Muhammedün Resulullah” levha-i mübarekesi idi; umum
ehl-i İslamın cihet-i camiası olan bu levha-i mukaddese
kardeşlerimiz dahi kelime-i tevhid zikrederek cami’a toplanıyorlardı.
Namazı müteakıb hatib efendi minbere çıktı. Artık
Türklerin hükumeti evamir-i İlahiyyeye tebean meşveretle
lam Mehmed Han-ı Hamis hazretlerinin evamirine itaat farz
ve lazım olduğunu gayet fasih bir lisan ile kemal-i belağatla
beyan ettikten sonra sözü İtalya’nın haksız olarak i’lan ettiği
harb mes’elesine intikal ettirdi. Umum ehl-i İslam üzerine
farz olan bu cihada Yemen’de sakin bil-cümle kabaili “Ya
ma’şere’l-Müslimin; ya ma’şere’l-Arab ya ma’şere’l-Acem
ya ma’şere’l-kabail” nidalarıyla da’vet etti ve adet-i Arab
üzere hutbe-i mübarekede her kabilenin şecaat ve hamasetinden
bahsederek hemen işbu harbe hazır olmalarını umum
ahaliye din ve mezhebleri üzerine yemin ettirdi ve
sözleriyle bütün ahaliyi galeyana
getirdi. Bu suretle bütün ahaliyi ağlayarak bir daha
hükumet-i İslamiyyeye hıyanet etmeyeceklerine yemin ile
feryad ettirdi. Bundan başka umum ehl-i İslamın bilhassa
böyle bir zamanda ittihad etmesi farz olduğundan taraf-ı
mektup yazılmasını ve daire-i ittihada girmedikleri halde
evvel-emirde İmam’ın ihzar ettiği elli bin kişilik ordunun Asir
üzerine tevcihi karargir oldu. Hülasa şu münasebetle Yemen
kendi kendine bir daha isyan etmek ihtimalinden uzak
bir halde kaldı. Ma’lum ya Yemen demek İmam Yahya demektir;
o rahat durduktan sonra başkalarının kat’iyyen
ehemmiyeti yoktur. Bil-cümle kıtaat-ı askeriyye alınan emir
üzerine Hudeyde’ye gidiyorlar.
Bu mektup münasebetiyle Hakīkat gazetesi ber-vech-i
ati beyanatta bulunuyor:
Sırr-ı celilinin bu kadar ulvi bir surette tecelli edişi mukadderat-ı
furkaniyyedir. Alem ne tahmin ediyordu netice ne
oldu! İtalya harbi uzviyet-i İslamiyyenin baygın vücuduna
şırınga edilmiş bir münebbih hizmetini görmüştür. Aynı
zamanda da İslamiyet’in medeniyetle ne kadar imtizaca
kabiliyetli bulunduğunu hakīkī medeniyet İslamiyet demek
olduğunu cihana karşı isbat etmiştir. Alem gördü ve inandı
ki: Tevhid kelimesi etrafında bütün din kardeşleri pek ciddi
pek azimkar bir hiss-i diyanetle toplanabilirlermiş. Cins ü
mezheb tefrik etmeksizin umum Osmanlılar da haksızlığa
karşı bir hiss-i hakperestane ile muttasıf imişler. İşte bu hakşinas
değil aynı zamanda insanlığı da müdafaaya çalışıyorlar.
Buradan yükselen insaniyet avazesi umum dünyanın medeniyet
derin bir akis uyandırdı. İslamiyet’in adalet ve nezaheti
hakīkī medeniyetin şekl-i hazırıyla o kadar samimi bir musafahada
bulundu ki: Bunun vakt-i merhunu şöyle müheyyic
bir zamana tesadüf edeceği her türlü ihtimalatın haricinde
şey ve şu ahvale karşı vereceği hüküm: Ahir zaman peygamber-i
zişanının ahir zamanda gösterdikleri bir mu’cize-i
garradan ibaret olabilir. Buna bir başka ma’na vermek ihtimali
yoktur!.
San’a gazetesinden:
“Bismillahirrahmanirrahim
Telgrafınızda izhar olunan azm ü himmet hakk-ı şerifinizde
müstekır olan i’timad-ı halisimi te’yid etti. Devletimiz
def’-i gaile esbabına müteşebbisdir. Müstahıkk-ı tahsin olan
sebat ü safvet-şiaranenize hassaten beyan-ı memnuniyyet
eylerim. Ve minallahi’t-tevfik
Mehmed Reşad”
“Yemen Kuva-yı Umumiyesi Kumandanı İzzet Paşa hazretlerine
Balaya naklolunan telgrafname-i hümayunun serian
Sadrazam Said”
Sadrazam Said
Yemen İmamı Seyyid Yahya bin Muhammed Hamidüddin
hazretleri tarafından zat-ı hazret-i Hilafet-penahiye
ve makam-ı Sadaret-i uzmaya çekilen telgrafnamenin
suretidir:
el-Mütevekkil alallah Yahya
Tam sene evvel idi ki merkez-i İslam olan Medine
şehr-i mukaddesi fevkalade bir heyecan içinde kalmıştı.
Çünkü: İrtihal-i peygamberi te’sir-i elimiyle inleyen kalbler;
çarpıntıya uğramış ağlayan gözler adeta dumanlanmıştı.
Bir tarafdan –beşeriyet muktezasınca– meyl-i riyaset
peyda olarak tarafdarlık hilaf-girlik gibi meşağil meydana
çıkmaya diğer tarafdan yeni imana gelmiş ve hakayık-ı İslamiyyeti
layıkıyla idrak edememiş bazı kuteh-nazaranın irtidadı
misilli gavail esas-ı nevin-i dini bayağı yıkmaya başlamıştı.
O halde ki Darü’l-hilafe’de halife-i bil-hakka isyan teşvikı
yapıldığı halde tekmil Ceziretü’l-Arab’da dinden imandan
sıyırılmak suretiyle tuğyan ediliyor bu tağilerin kimi
da’va-yı nübüvvete kalkışan şarlatanlara tabi’ oluyor kimi
bütün bütün gemi azıya alıp hal-i kadim-i vahşete dönüyor
kimi de namaz kılarsa da zekat vermemek garabetini gösteriyordu.
sürülerinden hal ve mevki’ nezaket kesbetmiş ve bilad-ı İslamiyye
hemen hemen duçar-ı tehlike olmuştu. Peyderpey
vürud eden haberler işin ehemmiyet ü vehametini anlatıyor
bil-cümle mütefekkirin-i ashabı derin derin düşündürüyordu.
Zira sebatkar-ı iman olanların aded ve kuvvet cihetiyle
daire-i İslamdan huruc eyleyenlere mukabele ve galebesi
maddeten gayr-i mümkin görülüyordu.
Bu mütalaayı te’yid ediyormuş gibi güruh-ı a’danın kesretli
bir takımı Medine civarına kadar gelmeye ve hatta metalib-i
menfaat-perestanelerini halifeye anlatmak üzere mükaleme
me’murları göndermeye cür’et eylemişlerdi.
Bit-tabi’ tekalif-i batıla şanlı bir surette red murahhaslar
Şu muamele-i dilirane üzerine cenab-ı Ebubekir derecesinde
azm-i Huda-pesendi bulunmayan bazı kimseler işin
tatlıya bağlanması daha muvafık olurdu! Tarzında
söylendiklerini işiden halife hazretleri zemin ü zamanı titreten
bir mekanetle minbere çıktı ve: “Ey nas! Her kim Muhammed’e
perestiş ediyorsa bilmiş olsun ki o irtihal eylemiştir.
Her kim Allah’ı ma’bud ittihaz eylemişse anlasın ki o
hayy-i la-yemuttür. Ey nas! Kendi azlığınıza mukabil düşmanın
çokluğundan mı şeytan böyle dalınıza bindi nam-ı
Hak bu dini edyan-ı saireye galib kılacaktır. Madem ki bunu
taahhüd etmiştir sözü haktır va’di doğrudur. Belki biz hakkı
batıl üzerine atarız da hak batılı müzmahill ü zail eyler.
Kalil bir cemaatin kesir bir fi’eye bi-iznillah galebe ettiği çok
defalar görüldüğü gibi Allah sabr u sebat edenlerle beraberdir.
mealindeki
!
hutbe-i celilesini okudu.
Ruhlarını takviye ve ma’neviyetlerini tenmiye eylediği
erbab-ı iman ile de ertesi sabah Medine haricindeki Ashabı
Ridde’ye şiddetli bir hücum edip cem’iyet-i bağıyanelerini
dağıttı. Ondan sonra da taraf taraf asker i’zam eyleyerek
ehl-i küfranı tedmir ve bilad-ı tuğyanı teshir etti.
§
Eslafımızın şanlı vekayıı bizim için ibret alınacak ne
kadar bedayii havidir. Tarihin cüz’i fark ile tekerrür-i vekayi’den
lerdir.
Bugün biz de sene evvelki felakete ma’ruz bulunmuyor
muyuz? Dahilden dinlenmez çekilmez fırka ihtirasatıyla;
haricden bitmez tükenmez düşman tecavüzatıyla uğraşıp
durmuyor muyuz? Bunların hemen hepsi bir külah
kapmak bir yağlı kuyruk elde etmek için çalışıp uğraşmıyor
mu? Vatanımıza tahatti edildiği; kadınlarımız çocuklarımız
canavar pençelerinde can verdiği hade bazılarımız mukavemet
göstermenin cinayet olacağını söylemedi mi? Buna
rağmen de Halife-i İslam hazretleri vatandan bir karış toprağın
bile terkine razi olmadığını beyan ile ehl-i İslama sebat
ü metanet tavsiye buyurmadı mı? Merkez-i Hilafetin kavlen
biçare Trablus’daki şiran-ı hamasetin fi’len sebat ü metaneti
ve cansiperane ibraz-ı şecaati sayesinde nusret-i İlahiyye de
zuhura başlamadı mı?
Madem ki bunlar oldu atisinin de zuhura geleceğine ve
halimizin nusret ü zafer i’tibariyle devr-i Sıddikī’ye benzeyeceğine
lutf-ı Rabbani’den ümidvar olarak sabr u sebat
edelim. Maddeten bir şey yapamıyorsak da hiç olmazsa metanet-i
ma’neviyyeyi bozmayalım. Allah’dan ümidimizi kesmeyelim.
Çünkü Kur’an-ı hakim :
büşra-yı uzmasıyla
sebat ü sabrın neticesi fevz ü felah olduğunu haber veriyor.
* * *
Afrika tarihin yetmiş bin inkılabına binlerce harb ü
esfarına medar-ı hunin oldu; encam-ı kar İslam diyarı İslam
gibi oraya birtakım Katolik veya Protestan papazları gibi bedevi
di. Nur-ı İslam onlara min tarafillah mülhem görüldü.
Bugün Avrupa medeniyetinin canavar kisvesine bürünerek
ebatil-i tarihi ihya edercesine vukū’a getirdiği tecavüzatı
karşılayan o batılı yerden yere çarpan enzar-ı medeniyyete
kan can hayat-ı milli izhar eden harikalar harbi
mu’cizeler gösteren nur-ı ulvi işte o ilham-ı Rabbani’dir o
Allah nurudur.
Kuvvetini Avrupa medeniyetinden alan üç buçuk Roma
piçi Afrika’da İslam’ın son medar-ı temevvücü olan bu toprağa
mülevves ayaklarını atıp ehl-i İslamı ebedi bir esaret
mezarına gömmeyi kasdederken o ruh-ı ulvi bugün canlanmış
bütün Afrika’nın hayat-ı cihadını temsil ediyor. Bugüne
kadar ölmüş farz edilen ruhların dirildiğini te’min eyliyor.
Buna kainat hayretler içinde!.
Napolyon Bonapart Mısır’ı çiğnerken Firavun tepelerini
göstererek “Kırk asırdan beri bu tepelerden vürudunuza
din-i İslam tarafından Mısır’da ve Akka’da kendi çiğnenmiş
ruh-ı İslam Napolyon gibi bir deha-yı harbi bile titretmiş bir
zaman o koca zekayı bile ebedi zaferlerin te’mini için müslüman
ruhuyla nurlanmaya özendirmiş idi. Emin olalım ki
Trablusgarb’da din ve millet aşkına can veren hun-ı ma’sumunu
merdane bir surette isar eyleyen mücahidin-i İslamın
uluvv-i cenabı da bugün bütün dünyanın rical-i askeriyyesini
hayran ediyor enzar-ı takdir-i alem muttasıl bu ruhu
tedkīka koşuyor. Zira görüyorlar ki Asya’nın göbeğinden
kalkıp da Afrika’da can veren arslan yürekli bir Türk Mehmed’in
ruhuyla hazret-i Fahr-i kainatın nesl-i necibinden
mütevellid bir kavm-i Arab’ın ruhu bir kalb olmuş “Ey ümmet-i
Muhammed ey alem-i medeniyyet asırlardan beri bu
dakīka-i cihad-ı mukaddes sizi bekliyordu” nida-yı ulvisini
ebedi var. O hayat gün günden büyür… Haza min fazli
Rabbi!..
Local Anzeiger gazetesinin Trablus’da bulunan muhabiri
kında mensub olduğu gazeteye atideki ma’lumatı i’ta eyliyor.
ferruatına kadar mevsuk olduğunu iddia ile cümlesini
hikaye edeceğim:
Bir Arab bahçesini sulamak maksadıyla yakındaki vahadan
su almak için bir re’s öküzü ile yolda giderken İtalyan
asakiri tarafından süngü ile şehid edilmiştir üç a’ma birbirinin
elini tutarak ve duvarlara dayanarak yollarına devam
etmekte oldukları esnada karşılarına birkaç piyade avcı askeri
çıkarak a’maların üçünü birden katletmişlerdir. A’maların
cesedi akşama kadar cadde üzerinde kalmıştır.
Üç çocuk vahadan çıkarak hurmalığın cenub cihetinde
şeklinde yazılmıştır.
kain Seydi el-Mısri’nin kabrine gelirler. O tarafda nöbet
beklemekte olan İtalyan askerleri en büyüğü sekiz yaşında
olan bu üç çocuk üzerine şiddetli bir ateş açarlar. Çocuklar
meyve tüccarından Hamd bin Kadeş’in mahdumları idiler.
Bu çocukların pederi dahi İtalyanlar tarafından tevkīf edilerek
Ali Karayer nam şahsa taarruz etmişlerdir. Kasap bir koyunun
derisini yüzdüğü esnada İtalyanlar gelerek kendi satırı
Muhammed Mansuri nam şahıs akşam çarşıdan avdet
etmekte olduğu sırada bit-tevkīf üzeri taharri olunmuştur.
Cebinde bulunan birkaç para gasb edildikten sonra şehid
edilmiştir.
Sukara nam mahalde yirmi kişiden mürekkeb Ebu Sef
et-Tarhuni ailesi kamilen itlaf edilmiştir. Muma-ileyh Şibh
nam mahallin eşraf u mu’teberanından bir zat idi.
dilmişlerdir.
Diğer bir kadın feracesini çıkarmak istemediğinden Bumeliyane
Kuyusu cihetinde katledilmiştir.
Bir dilenci bir kabristan kenarında tese’ül ederken İtalyanlar
gelerek ve kendisine bir kurşun sadakası vererek ihtiyar
dilenciyi katletmişlerdir.
Şibh mevkiinin haricinde on iki yaşlarında bir çocuk
kuyu ağzında su içmekte iken İtalyanların kurşunu ile maktul
olmuştur.
“Sagazlı” namında bir şahıs İtalyanlar tarafından bilamerhamet
kendi hanesi önünde mecruh olunca hemen hanesi
kapısından adamlarını çağırarak İtalyanlara karşı bir
ateş açmıştır. Sagazlı’nın yedi adamı tarafından açılan bu
ateşte İtalyanlar firara mecbur olmuşlar ise de birkaç dakīka
sonra maiyetlerine diğer başka asker alarak ve mezkur hane
önüne gelerek hücum etmek istemişler ve Sagazlı’nın müdafaat-ı
şedidesi üzerine firara mecbur olarak Arablar ailelerini
taht-ı te’mine almaya muvaffak olmuşlardır.
Sukü’l-Cum’a nam mahalde bir kadın şehid olan zevcinin
başı ucunda cadde üzerinde ağlarken bir İtalyan gelerek
bir kurşun ile mezbureyi zevcinin yanında yere sermiştir.
Zeit gazetesi İtalyanların duçar oldukları hezimetlere dair
yazdığı bir makale-i mahsusada diyor ki:
“İtalyanlar nice senelerden beri irtibat ve münasebette
bulundukları Trablus ahalisi ve ahvali hakkında lüzumu kadar
sahih ma’lumat istihsal edemediklerini vukūat gösteriyor.
lerinden memnun olacaklarını farz ettikleri Arablar bugün
her türlü ihtilafatı unutarak hasm-ı can addettikleri İtalyanlar
aleyhinde olarak pek heyecanlı dakīkalar geçiriyorlar. İtalyanlar
dinin zeval-na-pezir bir rabıta-i daime olduğunu ve
Arabların din uğrunda her şeyi göze aldıracaklarını hesab
etmemişlerdir. İtalyanlar aczlerinden köpürerek ma’sum ahaliye
karşı enva’-ı mezalimi irtikab etmişlerdir.
Filhakīka İtalyanların irtikab ettikleri i’tisafat sebebiyle
bütün vicdanlar i’lan-ı isyan ediyor. İtalyanın eşkiyalık politikası
şu asr-ı medeniyyet için bir ayıbdır. Bir tarafdan yüzlerce
ahalinin i’damı diğer tarafdan nefy edilmesi a’za-yı
vücudunun katli mecruhine işkence edilmesi medeni bir
millet için alçaklıktır.
Bu mezalimden dolayı Avrupa bugün bir vazife-i medeniyyet
karşısında bulunuyor. Devletlerin bi-gayri hakkın i’lan
edilen bu harb ile onun neticesi olarak İtalyan vahşilerinin
Fakat devletlerce icra edilecek teşebbüs lafz-ı medeniyyeti
lekelemiş olan İtalya’nın muvaffakıyeti ile neticelenmemelidir.
Fakat Osmanilerin İtalyanlara karşı gösterdikleri şecaat
ve mukavemet Balkan hükumetlerine bir ders-i ibret olmalıdır.
Çünkü donanma cihetinden zaif görünen Türkiye’nin
bahren kuvvetli olan İtalya’ya karşı gelebilecek kadar kuvvet
Zahirde zaif görünen Türkiye’nin bugün gösterdiği kuvvet
fikr-i beşerin bir şeyi evvelce keşfetmek hususunda ne
derece aldandığını isbat ettiği gibi birçok muhteris ve aç
gözlü Balkan hükumetlerinin hırs u tama’larını da söndürecektir.
Türkiye ile oyun oynamaya gelmez. Çünkü Türkiye
kuvvetli bir orduya malik olduktan maada her zaman hissiyat-i
diniyyenin tahriki ile askerliğe elverişli birçok menabi’
elde edebilir.
Trablusgarb muharebesinden istihsal olunacak en birinci
ders işte budur.”
senesinde Lahey’de in’ıkad eden konferansda düvel-i
ahide murahhasları milislerle gönüllü hey’etleri
hukūken “ordu” tesmiyesine dahil olacaklarından maada
düşmanın takarrubü üzerine kuvve-i muhacimeye karşı muharebe
bulmadan kendi ihtiyarlarıyla silaha sarılan ve memleketleri
henüz işgal edilmemiş bulunan ahalinin dahi alenen silah
taşıdığı ve kavanin ve adat-ı harbiyyeye riayet eylediği takdirde
muharib gibi tanınacağını suret-i mahsusada kararlaştırmışlar
menin birinci ve ikinci maddeleri
Diğer tarafdan aynı maddeye müteallık mülahazat sırasında
düvel-i akıde “kaffe-i ahval ve hususata şamil mukarrerat
edilmemiş olan ahvalin takdirini ordu idare edenlerin muamele-i
keyfiyyesine terk etmeyi de kabul etmediklerini beyan
etmişler ve binaen-aleyh taraflarından kayd ve istidlal
edilmiş bulunan ahvalde ahali ile muhariblerin milel-i mütemeddine
arasında teessüs eden teamülattan münbais hukūk-ı
düvel ahkamıyla kavanin-i insaniyyet ve vicdan-ı
umumi mukteziyatının zir-i himayesinde kalacaklarının beyanını
münasib görmüşlerdir. İmdi İtalya Trablusgarb ve
Bingazi’de yalnız bu hukūk-ı düvel ahkam-ı hazırasını ve
kavanin-i insaniyyeti istihkar etmekle kalmamıştır. Bila-sebeb
ve sadece arzu-yı teshir sevkıyla i’lan-ı harb ettikten
sonra vilayat-ı mezkure sekenesiyle muhariblerine karşı muamelatında
niyyete karşı suret-i mahsusada kabul eylediği esasları paymal
eylemiştir.
Bitaraf şühud taraflarından neşredilen tafsilat ve bütün
cihanın vicdan-ı umumisi canibinden yek-zeban ref’ olunan
avaze-i nefret İtalya me’murin-i askeriyyesinin irtikab eyledikleri
mezalim ve i’tisafatın zat-ı alilerine tafsilen ta’dadından
bizi vareste kıldığı cihetle İtalya’nın marru’z-zikr birinci
ve ikinci maddeler ahkamını ihlal ederek vatanın müdafaası
tarafından eli silah tutar adamları teslih edilmiş olan Trablusgarb’a
mücavir kura halkını bila-tefrik-ı cins ü sinn muhasara
ettiğini ve bi-rahm ü eman kurşuna dizdirmiş olduğunu
bazı vatanperveran-ı Osmaniyyenin müstahlısı orduya muavenet
etmek istediği bahanesiyle İtalyan erkan-ı harbiyye
hey’eti bütün sekene-i ma’sumeye karşı icra-yı dehşeti ilkayı
mevti emreylemiş genç ihtiyar bir hayli kesanı yalnız bir
şübhe üzerine ve bila-sebeb külle yevmin kurşuna dizdirilmiş
ve dizdirmekte bulunmuş kadınlar çocuklar itlaf veya
mahbeslere ilka edilmiştir. Bir hayli mahallat eşirra-yı askeriyyenin
yedine terkolunmuş ihrak bi’n-nar edilmiştir binlerce
biçaregan ailelerinden hastegan balin-i ıztırablarından
kaldırılarak guna-gun mahrumiyetlere fena-yı muhakkaka
ma’ruz oldukları halde diyar-ı baideye sevkedilmek üzere
yığın yığın vapurlara irkab olunmuşlardır.
Afrika’da neşr-i medeniyyet edeceği iddiasında bulunan
bir hükumetin enzar-ı cihana vaz’ eylediği manzara-i elimeye
kıyasen Hükumet-i Osmaniyyece şiddetle ihtiyar edilen
ve Lahey mukarreratı esasına tamamıyla tevafuk eden tavr
u hareket-i müstakīmane ve vakūraneyi tebliğe hacet var
mıdır? Bu esasları paymal etmiş bir düşmana karşı Hükumet-i
Osmaniyye dahi kendini bunlardan vareste addedebilir
kumet tebeasının müctemian tard u teb’idi gibi Lahey Konferansı’nca
suret-i kat’iyyede men’inden sarf-ı nazar olunan
bir tedbiri bile ittihaz etmekten ictinab eylemiştir. Binlerce
ma’sum Osmanlılar katl veya ta’zib edilmekte iken her sınıfa
mensub on binlerce İtalyan tebeası Memalik-i Osmaniyye’de
kavanin ve zabıta-i Osmaniyyenin zir-i himayesinde
kendi tebaamızla rekabet ederek yaşıyorlar. Bizzat düşmanı
maları Trablusgarb ve Bingazi üzerine ateş açtıkları hengamda
oradaki me’murin-i Osmaniyye bilad-ı mezkurda
bulunan müteaddid İtalyanların hayatını bi-hakkın galeyan
ve heyecana düşmüş bir halkın tecavüzatından masun bırakacak
tedabir ittihaz etmiş hiçbir İtalyan rencide edilmemiştir.
Halbuki ma’ruz-ı istila bulunan vatanın halasına
şitaban olan ve bi’n-nisbe faik bir kuvvetin ateşleri altında
vatan uğrunda feda-yı cana hazırlanan gönüllüler el-yevm
Trablusgarb’da te’sis-i karargah etmiş olan İtalya erkan-ı
harb hey’etinin hiçbir vakit dermiyan edemeyecei bir ma’zereti
serdedebilirler idi. El-hasıl Hükumet-i Osmaniyye Afrika’daki
ordu-yı Osmani zabitlerine İtalyan üsera-yı harbine
karşı hukūk-ı düvel kavaidine tevfikan muameleye devam
etmelerini ve hatta vatanlarını müdafaa etmek istedikleri
ahali-i mahalliyye tarafından rencide edilmelerine mahal bırakılmamasını
dahi tavsiye eylemiştir.
Hususat-ı meşruhaya binaen Hükumet-i Osmaniyye
gerek muharib ve gerek Lahey’de vücud-pezir olan measir-i
medeniyyetin müşariki sıfatıyla konferans mukavelatına
vaz’-ı imza etmiş bulunan devletlere arz u ihbar etmeye
hakkı olduğunu ve bunu bir vazifeye addettiğini beyan eder
ve mezkur konferans mukarreratına mugayir ola[ra]k kendi
tebea ve muharibleri üzerinde irtikab olunan mezalim ve kıtali
şiddetle protesto eyler.
Hükumet-i Osmaniyye bu vechile yalnız bir müdafaa ve
tahaffuz-ı hususi vazifesini ifa etmeyip keyfiyetin bir tehlike-i
müştereke muvacehesinde yekdiğerini zamin bulunan bütün
akvamın vicdanına tealluk ettiği için daha vasi’ ve daha
ali bir vazifeyi ifa ediyor. Bu tehlike-i müştereke ise medeniyet-i
hazıranın bir lafz-ı bi-ma’na hükmünde kalmasını te’min
eden esasların ma’ruz-ı fena olmasıdır.
Kahire’de çıkan el-Alem refikımiz Mısırlı kardeşlerimizin
Trablusgarb hadisesinden dolayı göstermekte oldukları fedakarlıkları;
hususiyle hanımların kendi aralarında iane
cem’iyetleri teşkil ederek Trablus felaketzedeganına imdad
gün dostu olduklarını hamiyet-i İslamiyye ve Osmaniyyelerini
tamamıyla muhafaza etmiş bulunduklarını en vazıh
en kat’i berahin ile isbat ederek bütün alem-i İslamın gönlünü
aldılar. Var olsunlar.
El-Mansure hanımları tarafından te’sis edilen iane cem’iyeti
hakkında el-Alem ’de gördüğümüz satırları mücmelen
nakledelim:
Cem’iyetin reise-i fazılası bir kere da’vetine icabetle gelen
hanımlara teşekkür etmiş; sonra maksad-ı ictimaın Devlet-i
Aliyye ile İtalya arasında hadis olan harbe karşı vatanını
seven her Mısırlı kadın için Trablus’daki biçare hemşirelerine
miştir. Bunun üzerine İbrahim Efendi’nin kerimesi Vecihe
Hanım şu nutku irad etmiştir:
Hanımlarım
Sizin şahıslarınızda tecelli etmekte olan mürüvvet ve
ziletperver hanımın vatan için en mübrem bir iş hakkında
müzakere edileceğine dair olan da’vetnamesini aldığım zaman
derhal hatırıma geldi ki bu emr-i mübrem şübhesiz
Trablus’daki felaketzede kardeşlerimize imdad etmek olacaktır.
Hayırlı işler çoktur bunların her nev’ine çalışmak meşkurdur.
Lakin bu mesai arasında en meşkur en me’cur
olanı rıza-yı İlahiyi diğerlerinden ziyade celbedebileni hiç
şübhesiz şu zavallıların imdadına koşmaktır ki onlar insaniyetin
nasiyesini lekedar eden katılaşmış yürekleri merhamet
melekesinden külliyyen bi-haber bulunan zalim bir milletin
tecavüzüne ma’ruz kalmıştır.
Bu alçak millet ne kadar ana kucağındaki çocukları yetim
bıraktı; ne kadar zavallı kadınları şerik-i hayatından
ebediyyen ayırdı; ne kadar ihtiyarları bi-günah olarak sefaletin
pençesine teslim etti. Evet bu zavallıların hiçbir günahı
yoktu. Lakin behimi bir hırs cehennemi bir tama’ bu
bir mel’un harekete sevketti. Ona hak adalet haysiyet hislerini
külliyyen unutturdu. Şimdi bu hadise-i azimeye karşı
bizim uhdemize düşen vazife-i kavmiyet lisan din hususlarında
kardeşlerimiz olan Trabluslulara yardım etmektir. Zira
bilirsiniz ki hadis-i şerif mucebince mü’minin mü’mine
karşı vaz’iyyeti bir bünyan-ı mersus meydana getiren perçin
edilmiş taşların vaz’iyyeti gibidir. Öyle ise onların işine yarayabilecek
nemiz varsa feda etmekten geri durmamalıyız.
Vecihe Hanım’ın bu nutkunu müteakıb Sa’diye Hanım
şu nutku irad etti:
Hanımlar sizi bu da’vete icabet etmeye saik olan hissiyat-ı
aliyeyi tebcil ederim. Bilmez değilsiniz ki hasenat seyyiatı
giderir.
Burada Tahir Beyefendi’nin haremi hanımın riyaseti altında
olmak üzere bir cem’iyet teşekkül etti. Maksad Trablusgarb’da
felakete uğrayan kadınlara muavenettir. İndallah
ecr-i azime mazhar olmak için bu pek büyük bir fırsattır.
Hanımlar sizi ianeye teşvik için fazla söz söylemeye lüzum
görmem. Trablus felaketzedeganına imdad için dakīka fevt
etmeyiniz.
Daha sonra Doktor Ahmed Fehmi Bey’in kerimesi Naime
Hanım şu sözleri söyledi:
Hanımlar Sadr-ı İslam’da Arablar milletlerin en satvetlisi
en hatırlısı idi. Bütün Ceziretü’l-Arab Arabların taht-ı hükmünde
distan’a girdi Mısır’ı feth etti Endülüs’e Cezayir’e müstevli
oldu. Fransa üzerine yürüdü. Garblılar ulum u fünunu bunlardan
öğrendi. Ma’rifet ü medeniyetteki tekaddümleri de
Arabların sayesindedir. Arablar bir zamana gelinceye kadar
efradı en kuvvetli bir ittihad ile müttehid bir millet-i kaviyye
radı düşmanlar kendisine tağallüb ederek memleketlerinin
kısm-ı a’zamını gasbetti. Nihayet şu gördüğümüz zaif millet
haline geldi. A’da bugün elimizde kalan memleketleri de
gasbetmek istiyorlar; büsbütün ma’sum olduğumuz halde
bizi guna-gun mahrumiyetlere uğradıyorlar.
Garblıların bu kadar hücumuna karşı biz yapacağımızı
unutuyoruz da en adi işlerden necat umuyoruz. Halbuki
teavünden ittihaddan başka bir suretle kurtuluş yoktur. Niçin
ebna-yı milletimizle birleşmiyoruz? Niçin muhasarlara
malımızla kuvvetimizle muavenette bulunmuyoruz? Hak
sübhanehu ve teala bize cihadı farz ittihadı emretti. Mısırlılar!
Biz ne zamana kadar uyuyacağız? Gözünüzü açınız zira
uyuyanlar uyanmıştır!
mücahedesinde bulunduğu için kadınlarını da zinet namına
neleri var ise satarak iane verdiler. Nazarlarında menafi’-i
milletin hakīkī bir kıymeti olmayan mücevherata kat kat faik
olduğunu bize gösterdiler. Evet biz Mısır kadınlarına gösterdiler
ki dört tarafından musibetle felaketle kuşadılmış olan
vatana karşı vazifemizi eda etmeyi düşünmüyoruz da gunagun
müzeyyenat yükü altında salınıp duruyoruz! Hem bilmem
esarete ma’ruz olduktan sonra o müzeyyenatın ne faidesi
olabilir?
Artık cehalet zamanları geçti; artık herkesin gözü açıldı.
Önümüzde mecd ü şeref için birçok yollar varken neden hiç
birini tanımıyoruz da dalmış bulunduğumuz bu atalet bu
meskenet uykusunda devam edip gidiyoruz? Öte tarafda
müslüman kardeşlerimiz düşman muhasara sı altında
aç susuz bir halde inleyip dururken bizim mücevherat içinde
hıram etmeyi içimiz götürmeli midir? Allah müslümanlara
kendimize müslümanız diyebilir miyiz?
Trablus’da muhasara altına alınıp mezalimin fecayiin
her türlüsüne ma’ruz tutulan şu biçarelere karşı dest-i imdadı
uzatacak kadar kalbimizde şefkat yok mudur? İtalya
kıt’ası zelzeleden dolayı alt üst olduğu zaman İtalyanlar bizden
muavenet istemişti. O zaman Mısırlıların bir çoğu bu
da’vete icabet etti şimdi ise kardeşlerimiz bizden imdad
bekliyor.
Adedce bize faik bulunan düşmana galib gelişimiz üzerine
Cenab-ı Hakk’a arz-ı şükran ederek i’lan-ı meserret eyleyerek
tuttuğumuz üsera miyanında Rastak hanlarından on
olana atıp tutuyor ve:
– Afgan asakir-i müstahfıza reisinin maiyyetindeki kuvvete
kafi asker verirseniz reisi tutar size yollarım diye ümeramıza
mektup yazmıştı diyorlardı. Anlaşılan beyler de bu
ümid ile muavenete kalkışmışlar. Fakat iş göremeyen askerin
bir kısmıyla sergerdelerinden bazıları benim elime giriftar
olmuşlardı.
§
Ordugaha avdetimden sonra bir rapor yazdım. Bilhassa
bu fıkrayı derc ettikten sonra amcama verilmek üzere
Hanabad’a yolladım.
Mecruh esirleri tedavi için cerrahlar ta’yin ettim. Yaraları
salıverdim ve:
– Vatandaşlarınıza nasihat ediniz: Yağmagerliği bıraksınlar.
Ümeranıza da söyleyiniz: Çarpışmak istiyorlarsa merdane
meydana çıksınlar. Bir tarafdan Tahtapul’a sefir gönderip
pederime izhar-ı meveddet eylemek bir tarafdan da
onun askerine muhalefet ve mukavemet göstermek suretiyle
yaptıkları hilekarlıktan vazgeçsinler. Bilmiş olsunlar ki pederimin
arzu ettiği takdirde Bedahşan’ı taht-ı tasarrufa alır.
Oranın beyi bana altı saat karşı duramaz. Dedim.
Kataganlı üserayı tevkīf ederek Buhara’ya hicret eylemiş
olan hemşehrilerine “vatanınıza dönmediğiniz halde bütün
esirleri öldüreceğim” diye haber gönderdim. Teşvikim üzerine
üserada bu haberi te’kid ve hemşehrilerini te’min eyledi.
Biraz sonra Katagan ulemasından birkaç zat mükaleme
– Afganistan Devleti’ne muhalefette bulunmaz ve sadakat
ü istikametten ayrılmazsanız kendi raiyyem hakkındaki
takayyüdatımdan siz de nasibedar olursunuz. diyerek ifademi
kasem billah ile te’yid ettim.
Murahhasların mutmainnen azimeti üzerine iki bin hane
muhacir vatana avdet ederek Talihan’a yerleşti.
§
Üsera vasıtasıyla tebliğ ettiğim sözlere karşı Mir Yusuf
Ali aldırmadı çapulculuğa devam etti. Birkaç hafta sonra
Katagan ve Kalab beyleri ve biraderi Mir Şah ile müşaverede
bulunup maiyetlerindeki askerin müttefikan Talihan ve
Çal üzerlerine hücum ettirilmesini ve galebenin ancak bu
suretle kabil olabileceğini söyledi.
Çal’da bizim nizamiye ve hassa askerimizle
süvarimiz ve dane topumuz vardı ki Serdar Muhammed
Alem Han namında şeci’ ve mücerreb bir zatın kumandasında
Bir müfrezesi bizim hayvanat üzerine hücum eyleyecek
ve şu suretle kendilerinin muntazam asker olmayıp yağmager
bir çete bulunduğunu zannettirecekti. Mir Atalık’ın
amcazadesi Mir Ali Veli’nin taht-ı idaresinde bulunacak
süvari de gece gelip Talihan bağlarında gizlenecekti.
Ertesi sabah düşman süvarisinden yüz nefer hücum ederek
otlamaya götürülen bizim develerden yüz danesini
sürmüş ileri karakolları kumandanı da bunların istirdadı
Bu haberi işittiğim gibi askerin harbe hazırlanmasını
emrettim. Çünkü karakol civarındaki hayvanata yüz süvarinin
hücuma kalkışamayacağını anlamış mutlaka orada
mühim bir kuvvetin gizlenmiş olduğuna hükmeylemiştim.
Hükmüm doğru imiş. Asker hazırlığı ikmal ettiği sırada
evvelce gönderilen iki yüz süvarinin yüz altmışı düşmanın
şiddetli hücumundan kaçıp geliyor kırk bin kadar süvari de
onları da ta’kīb ediyordu. Ben ihtiyata riayeten evvelce topları
mandamı almayınca ateş açmamalarını emretmiştim.
Sağ tarafdan bin sol cihetten beş yüz neferi pusuya yatırdıktan
sonra mütebakī süvari ve piyade ile düşmana karşı
şeklinde yazılmıştır.
çıktım. Müsademe başladığı esnada topcularla pusudaki askerlere
gülle kurşun yağdırmalarına dair emir verdim. Kendim
de olanca kuvvetimle cepheden hücum e[t]tim. Düşman
fena halde şaşırdı dokuz saat uğraştıktan sonra üç bin
maktul vermek suretiyle bozuldu. Bizim tarafdan yüz nefer
kadar maktul ve mecruh vardı. Altı yüz esirle beş bin
at alınmıştı. Düşmanın gözünü yıldırmak için kesilen başlardan
bir kule yaptırdım ve bu feth-i azimin tafsilatını havi
bir rapor israsıyla amcamı tebrik ettim.
Çal tarafına giden ve on iki bin kişiden ibaret olup Mir
Baba Big ve Mir Sultan Murad’ın kumandasında bulunan
düşman fırkası cüz’i bir müsademeden sonra yüz maktul
verip mecruh u perişan bir halde savuştular hatta sergerdeleri
Mir Baba Big attan düşüp ayağı kırıldı. O halde alıp
götürdüler.
Muzafferiyat-ı vakıa üzerine Afganistan’ın ta’lim görmüş
muntazam askeriyle başa çıkamayacaklarını Bedahşan beyleri
anladıkları için karşı karşıya cenk etmekten çekindiler ve
hilekarane çapulculuktan başka bir şey beceremediler.
§
Bu sıralarda Buhara Hakimi Emir Muzaffer de Afganlıların
şevket ü satvetini tecrübe etmek emeliyle Ceyhun’u
geçti ve nehrin beri sahilinde tevakkuf eyledi. Pederim şu
hareketten endişeye düştü. Çünkü maiyyetinde kadar
asker vardı bununla Buhara emirine mukabele edemeyeceği
zannıyla amcama bir mektup yazıp idaresindeki
askerden ’ni nezdinde alıkoymasını mütebakī ’i
benimle beraber imdadına göndermesini tavsiye etti ki bu
kuvvetle muharebe ve icabında vilayeti muhafaza eyleyebilecekti.
Zira dahildeki Özbeklerin cinsiyet cihetiyle Buhara
emirine münasebetleri olduğundan birden bire ayaklanmaları
hatıra geliyordu.
Amcam bu mektubu alınca fena halde korktu. Derhal
Talihan’ı bırakıp askerle beraber Hanabad’a gitmeme dair
bana bir emirname yolladı. Ben burada kalıp icab-ı hale
göre hareket etmek daha muvafık olduğunu ve birçok zahmetle
elde edilmiş bir vilayeti askersiz muhafazasız terk etmenin
doğru olamayacağını cevaben yazdımsa da amcam
sözümü dinlemedi. Bila-teenni hareketim hakkında te’kiden
emir verdi.
bah yola çıktık. Levazımı tamamıyla yükleyecek hayvanat
olmadığından yerde kalan cebhane ve mühimmatı askere
tahmil ettim. Hepsi götürebileceği kadar yüklendi. Hanabad’da
yiyecek tedarikinin müşkil olacağını bildiğim cihetle
yüz nefer süvariyi Artapuz ahalisinin koyunlarını yağma etmeye
gönderdim.
Bundan sonra askeri üç kısma ayırdım. Birincisine Serdar
Muhammed Emin Han’ın oğlu Serdar Şemseddin Han’ı
kumandanlığıyla pişdara ikincisini –ki redif nizamiye piyade
ve süvarisi ile dört toptan ibaret idi.– vasata topcu piyade
ve süvari bakiyyesi bulunan üçüncüsünü de dümdara
ta’yin ettim.
Koyun toplamak için gönderdiğim süvariler Hace Çengel
Kal’ası’nda bize yetiştiler bulabildikleri kadar koyunları
sürüp getirmişlerdi.
Talihan ahalisi bizim bağteten hareketimizden cür’et aldılar.
Ve beş altı bin süvari olarak arkamıza düştüler. Bunların
cür’etlerini kırmak ve gözlerini yıldırmak için bir tabur
sevkettim. Bu tabur yol kenarında vaki’ olup bin arşın kadar
derinliği bulunan bir mağaraya saklandı. Muakkıbler oradan
geçerken bir yaylım ateşi edildi. Tüfenk sesi işidilince
bizim askerde geri dönüp akībgirlere hücum gösterdi.
Herifler fena halde sersemlediler ve can korkusuyla etrafa
dağıldılar. Hatta bazıları kendisini nehre attı bazıları da dağa
doğru kaçtı. Neticede içlerinden dört yüzü hak-i helake
serildi. Artık taarruza uğramaksızın yolumuza devam ettik.
Gece nehri geçerken toplarımızdan biri suya düştü.
Topçular birçok uğraştıkları halde çıkaramıyorlardı. derhal
attan indim. Birkaç neferle beraber suya girip topu sahile
çamaşır değiştirmek de mümkin değildi. Askerlerim
ormanın yaş ağaçlarını yakmak suretiyle esvabımı kuruttular.
Ertesi günü takriben öğleden iki saat sonra Hanabad’a
yaklaştık. Fakat yaklaşır yaklaşmaz müdhiş top sadaları işittik.
“Serdar Şemseddin Han:
– Bu toplar Özbek süvarilerinin olmalı. İhtimal ki amcanızın
ordusunu yağma etmişlerdir. Şu halde biz burada durmayalım
Kabil tarafına kaçalım dedi.
– ’de İngilizlere karşı vukū’ bulan muharebedeki şecaatinizi
de bulundum. Mahcubane sükut etti.
Teftiş-i ahval için amcamın ordusuna altı süvari sevkettim
ve:
– Ordudan top sesleri işidiyorum icab eden tarafa hareket
ve düşman üzerine savlet için emrinizi bekliyorum diye
haber yolladım. Bir saat sonra koşarak biri geldi ve: Buhara
Emiri Busaka’dan kaçıp Ceyhun’u geçti o münasebetle şenlik
yapılıyor müjdesini getirdi.
Meğerse pederimin bendeganından Gulam Ali Han –ki
gayet bahadır ve muharib bir zat olup Ceyhun sahilindeki
karakolların kumandanı ve Senehir kıt’asının hakimi idi–
Bekriki ve Beşaka serhadlerini teftiş için iki bin süvari ile
çıkmış dolaşırken Buhara emirinin süvarilerine rast gelmiş.
derhal iki tarafdan ateşe başlanmış. Cüz’i bir müsademeyi
müteakıb Buhara süvarileri emirin ordusuna doğru kaçmışlar
emir ise bu haberi işidir işitmez çadırlarıyla içindeki
eşyayı bırakmış hemen memleketine can atmış.
Kalan emval ü eşyayı Gulam Ali Han iğtinam ederek
eşyayı askere dağıtmış çadırları da haber-i zaferle pederime
Şu müjde üzerine alelacele kalkıp amcamın nezdine
gittim ve nail olduğumuz saadet-i muvaffakıyetten kendisini
tebrik ettim.
– Şarkın bu
dahi-i ekberi bir harika-i zeka bir nadire-i irfandır. Tarih
mağları nadiren kaydeylemiş ve bu gibi zekaları bir harika
olarak tasvire mecbur olmuştur.
Ebu Ali yorulmak bilmez bir dimağ metin ü bi-payan
bir müfekkire keskin ve cevval bir zeka hayret-bahş bir hafıza-i
harika-nüma ile mümtaz idi.
Herkes gibi İbni Sina da birçok muallimlerden ders görmüştü.
Fakat mualliminin takrirleriyle şakirdin öğrendiği
şeyler arasındaki nisbet; bir adedle kuva-yı mütereffiası beynindeki
nisbet gibidir. İbni Sina’nın cihanı hayrette bırakan
vüs’at-i ilmiyyesi sırf cevdet-i kariha ve tetebbu’-ı zati mahsulü
olduğu vareste-i iştibahdır.
asla alaim-i ta’b ü kesel göstermezdi. Bazen olurdu ki bütün
gece mütalaat veya te’lifatla uğraşır ve bu suretle sabahı
bulurdu.
Fıtratın pek müstesna yarattığı bu dahiye okuduğu öğrendiği
şeyleri temsil etmek hususunda şayan-ı takdir bir iktidar
göstermiştir.
Daha ünfüvan-ı şebabında atiyen nasıl bir nadire-i ruzgar
olacağı simasında mütecelli nafiz ve keskin nazarlarında
nümayan idi.
Henüz yirmi yaşında iken mahafil-i ilmiyyede en yüksek
mastaba-i sadrı işgale hakīkī bir tahrir iktidar ve mezayasını
masın!... Kendine mahsus bir deha-yı nazımla mebahis-i
felsefeyi telfik ve tıbbı yeni baştan te’sis edercesine tanzim ü
tertib ederek bir fenn-i müdevven haline getirebildi.
Müddet-i hayatı mütemadi bir seyahatle geçmiş ve şuunat-ı
guna-guna ma’ruz kalmış olduğundan sergüzeşti ibret-amiz
garaible mala-maldır.
Ünfüvan-ı sabaveti Asya-yı ulyada geçirmişti. Bir müddet
sonra İbni Sina’yı Irak-ı Acem’de görüyoruz. Koca Hakim
bu zamandan i’tibaren hayat-ı cihan-neverdiye atılmıştır.
Esna-yı seyahatte bazen bir şehir veya bir kasabada
vakfe-gir-i istirahat olduğu görülür. Fakat bu tevakkuf hakīkat-i
halde istirahat maksadıyla olmayıp ya bir eser te’lifine
mübaşeret veya derdest-i te’lif bir kitabı ikmal etmek içindir.
doğmuş Asya-yı ulyanın sert ve müessir muhitinde devre-i
nadca vasıl olmuş Çin hududlarında bile ihtiyac-ı dimagīsini
tatmin edebilecek büyük zekalara tesadüf eylemiş birçok
alimlerle hem-bezm-i ülfet olabilmişti.
O vakitleri cihan-ı medeniyyetin merkez-i irfanı olan
makarr-ı hilafetin Bağdad-ı bihişt-abadın neşrettiği huzemat-ı
da İbni Sinalar gibi dahiler yetiştirebilecek derecelerde feyyaz
ve zi-kuvvet idi. Bu hal merkez-i hilafetin derece-i temeddününü
takdir için pek güzel bir mikyas olabilir.
Hiçbir şey hiçbir hal koca hakimin ruhuna sükun-bahş olamamış
bütün müddet-i hayatı bir teheyyüc-i daimi içinde
güzeran eylemiştir.
müddet sonra idare-i umur-ı hükumetle muvazzaf bir vezir
ertesi gün bir mahbus bir müttehem mevkiinde görüyoruz.
Fakat o dershanesinde olduğu gibi idare masasında da
hapishane köşesinde de muttasıl tetebbuat-ı ilmiyye ve te’lifat-ı
nafia ile meşgūl oluyor; cihanlara sığamayan zekasını
cimcimesinden taşmak isteyen dimağını teheyyücat ve ıztırabat-ı
acz ile inleyen ruhunu; ancak bu suretledir ki teskine
çalışıyor.
Safahat-ı hayatiyyesine aid şuunat-ı elime izlerinin –bazen
hafif bazen da göze çarpacak bir surette– eserlerinde
teressüm etmiş olduğu görülüyor. İbni Sina felsefesinin sırf
akli ve mantıkī olması esbabını geçirmiş olduğu hayat-ı haşine
te’siratında aramalıdır.
Bu dahiye-i fıtratın tercüme-i halinin ünfüvan-ı evveliyyesine
aid parçaları bizzat kendi lisanından dinleyelim.
Belh şehrinden imiş. Nuh bin Mansur zamanında Buhara’ya
hicret eylemiş bir müddet sonra Buhara köylerinden
Afşana namındaki karyeye çekilerek orada teehhül eylemiş.
Ben ve biraderim Ebu’l-Haris bu köyde doğmuşuz.
Biz biraz büyüdükten sonra pederim tekrar Buhara’ya
avdet eyledi. Ve bizi de birlikte götürdü.
Buhara’da hizmet-i ta’limiyyeme ta’yin edilen zattan
Kur’an-ı Kerim ve mukaddemat-ı ulum-ı diniyye ve ahlakıyye
teallüm eyledim. Henüz on yaşımda iken Kur’an-ı Ke rim
’i kamilen hıfzetmeye ve ahkam-ı diniyyeden birçok şeyler
öğrenmeye muvaffak olmuştum. O vakit herkesin mucib-i
beni bir tüccar nezdine gönderdi. Bu zat hesabat-ı Hindiyye’ye
pek ziyade vakıf idi. O esnada Buhara’ya Ebu Abdullah
en-Natili namında bir alim gelmişti. Pederim; hizmet-i
ta’limiyyemde bulunmak üzere; bu zatı hanemize kabul eyledi.
Kendisinden ilm-i mantık okudum. Kitabü’l-Hukema
’da okuduğu eserin İsagoci Risalesi olduğu tasrih ediliyor.
Mantıkın ruhunu anlamaksızın yalnız kavaidini ve ıstılahatını
öğreniyordum. Şerhlere müracaat ederek kendi
kendime tetebbuata koyuldum.
Aynı suretle Öklidis’in kitabını da tamamen mütalaa eyledim
ve öğrendim. Muallimden beş altı bahis okur ve sonra
kitabı muallime ihtiyac kalmaksızın kendi kendime ikmal ederdim.
Muallime ruhsat verildiği zaman e l-Mecisti ’ye başlamıştım.
Bu esnada tıb tahsiline de ibtidar ettim. Tetebbuatımı
hastalar üzerindeki müşahedatımla ikmal ediyordum. Tecrübe
ve müşahededen kütüb-i tıbbiye mütalaasından ziyade
diyen çalışır ve bir bahsi anlayamaz isem cami’e giderek
dergah-ı uluhiyetten istimdad ederdim.
Geceleri ise ya mütalaa veya bir şey yazmakla geçirirdim.
Uyku basarak yorulduğumu hissedince bir bardak şerbet
ve meşgaleme koyulur.
Uyku esnasında bile zihnim yine mütalaatımla meşgūl
olurdu. Ekser günler uykudan uyandığım zaman birçok
mesaili halet-i nevmde halletmiş olduğumu anlardım.
Fenn-i münazara hikmet-i tabiiyye ve ulum-ı riyaziyyeye
tamamıyla vukūf peyda edinceye kadar bu suretle çalıştım.
Ba’dehu ilm-i kelam ve hikmet-i nazariyye tedkīkine giriştim.
Ne çare ki bu fenden bahis olan kitabı hemen kırk
defa tekrar ettiğim ve elfazını kamilen ezberlediğim halde
bir türlü bir ma’na çıkaramıyor ve bir şey anlayamıyordum.
Bu hal beni pek me’yus ediyordu.
Birgün bir kitabcı dükkanına uğramıştım. Bir kitap müzayede
olunuyordu. Baktım kitap o zamana kadar anlayamamış
olduğum bir fenne hikmet-i nazariyyeye aid idi. Bu
fen anlaşılmaz ve hiçbir şeye yaramaz diye kitabı iade ettim.
Kitabcı ısrar ve sahibinin paraya ihtiyacı olduğu cihetle pek
ucuz hatta üç dirheme kadar verebileceğini beyan etti. Kitabcının
Bu kitap hikmet-i nazariyyeye aid Farabi’nin bir eseri
ladım.
Kitabı ikmal ettiğim zaman evvelce ezberleyip de anlayamamış
olduğum mebahisi kamilen öğrenmiştim.
Artık meserretime payan yoktu. Sevincimden secde-i
şükrana kapandım ve birçok sadaka verdim.
Şehzade Nuh bin Mansur hastalanmıştı. Tedavisi için
beni çağırdılar. Bu vesile ile sarayın zengin kütübhanesini
tedkīka yol bulabilmiştim.
On sekiz yaşımda iken bütün bu fenleri –hafızamda şimdikinden
ziyade mesail bulunmak üzere– tamamen ikmal
eylemeye muvaffak olmuştum.
Bu fenlere bugün bile daha fazla bir şey ilave edemedim.
nakdar bulunduğu bir sinde yazmış olduğundan malik olduğu
kuvve-i zeka va hafızanın insanı hayretlere bırakmaması
kabil değildir.
Komşularımızdan Ebü’l-Hasan el-Larudi şuabat-ı fünunu
cami’ bir eser kaleme almamı rica eyledi. Mecmua isminde
bir kitap te’lif ettim. Ebubekir namında diğer bir zat
Mecmua ’ya bir de şerh yazılmasını teklif etti. Yirmi cildden
mürekkeb bir kitap yazdım. Bu esnada yirmi bir yaşımda
Pederimin vefatı üzerine ben de bir vazife ile Buhara’yı terke
mecbur oldum. Cürcan’a çekilerek Emir Şemsü’l-Meali
Kabus’a intisab eyledim. Fakat bu zat bilahare tevkīf edilerek
mahbesde vefat ettiğinden ben de Dihistan’a gittim. Burada
ağırca hastalandım. Sonra yine Cürcan’a avdete mecbur
oldum. Ve Ebu Ubeyd el-Cürcani tarafından hüsn-i kabul
gördüm.”
şeklinde yazılmıştır.
ma’lumat bundan ibarettir. Hayatının kısm-ı mütebakīsine
aid vukūatı da Cürcani ber-vech-i ati tasvir ediyor:
“Ebu Muhammed eş-Şirazi namında muhibb-i maarif
zengin bir zat İbni Sina’ya bir hane iştira eyledi. Ben Cürcani
her gün e l-Mecisti ’yi tederrüs etmek üzere bu haneye
gider gelirdim. İbni Sina mantık el-Evsat ve hey’ete dair
bazı asar ile Kanun’ un mukaddimesini ve Muhtasarü’lMecisti
burada te’lif eyledi.
Hazret-i üstad bilahare Cürcan’dan Rey kasabasına
nakl-i mekan eyledi. Re’y’de Mecdüddevle’nin hizmetine
girdi. Mecdüddevle “melankoli” hastalığına mübtela olmuştu.
devle bu “daü’l-merak” hastalığından kurtuldu. Cenab-ı
Şeyh Şemsüddevle’nin vüruduna kadar Rey’de ihtiyar-ı ikamet
eyledi. Kitabü’l-Hilkat ve Kitabü’l-Haşr ’ı burada yazmıştır.
Fakat bir müddet sonra Kazvin’e ve oradan da Hemedan’a
çekilmeye mecbur oldu.
Bu esnada Şemsüddevle hastalanmış olduğundan İbni
Sina’yı Rey’e da’vet eyledi. Şeyh icabet etti ve tedavisi sayesinde
şifayab olan Şemsüddevle kendisine rütbe-i vezaret
tevcih eyledi.
Fakat az bir müddet sonra isyan ederek İbni Sina’nın
hanesini muhasara ve katlini taleb eylediler. Şemsüddevle
askeri teskin için bu dahi-i irfanın nefy ü iclasını irade eyledi.
Hazret-i üstad Ebi Said namında bir muhibbinin hanesinde
kırk gün kadar ihtifaya mecbur oldu.
Fakat Şemsüddevle’nin tekrar hastalanması şeyhin ufk-ı
taliini küşad eylemişti. Emiri tedavi için yine İbni Sina’nın
hazakatine müracaat olundu. Emir şifayab oldu ve
mükafaten koca hakimi defa-i saniye olarak makam-ı vezarete
Bu esnada vazife-i resmiyyenin kesreti sebebiyle hazret-i
üstad ancak geceleri te’lifatla meşgūl olabiliyordu.
Şemsüddevle Bahaüddevle ile ettiği bir muharebede
vefat eylediğinden yerine geçen mahdumu İbni Sina’yı makam-ı
vezarette ibka etmek istemiş ise de müşarun-ileyh kabulden
mişti. Maksadı Alaüddin nezdine azimet etmekti. Tacü’l-müluk
muhaberata kesb-i vukūf eylediğinden İbni Sina’yı bir
kal’aya kapadı. Fakat hazret-i Şeyh tebdil-i kıyafetle buradan
firar teşebbüsünde bulundu ve benim Cürcani’nin
muavenetimle Isfahan’a kaçabildi. Ve orada Alaüddevle tarafından
hüsn-i suretle istikbal edildi.
retine şitab ederlerdi. Bu esnada hazret-i üstad Şifa’yı ikmale
muvaffak olduğu gibi mantık hendese hesab ve muşeklinde
yazılmıştır.
sikiye dair de müteaddid asar-ı ceyyide te’lif eyledi. Bir
müddet sonra Alaüddin refakatinde Hemedan’a rıhlet ve
orada emir-i müşarun-ileyh tarafından rasadat-ı heyeiyye
bahiyyeye fart-ı mağlubiyyeti bütün menabi’-i kuvasını duçar-ı
za’f eylemişti. Hemedan’da veca’-ı batni ile müterafık
sar’a nöbetine tutuldu. Tedavi sayesinde biraz iktisab-ı afiyet
eder gibi olmuştu. Fakat idame-i sıhhatine lazım geldiği
kadar i’tina etmediğinden hastalık tekrar nükseyledi. Artık
ümid kalmamıştı. Bu hali kendisi de anlayarak duçar-ı ye’s
ü nevmidi olmuş ve etrafında bulunanlara hitaben: “Hayatımın
kuvve-i nazımesi artık çekilmeye başladığını hissediyorum.
Fima-ba’d her türlü tedavi faidesizdir.” Sözleriyle bu
acı hakīkati i’tirafa mecbur kalmıştı.
Filhakīka bir iki gün sonra yani senesinde miladın
bin otuz altıncı senesine müsadif bu harika-i irfan cihan-ı
faniye ebediyyen veda’ eyledi elli sekiz senelik bir hayat-ı
teheyyüc-alud değil bir cihan-ı ilm ü irfan sönmüş şarkın
şu’le-i nevvaresi ebediyyen intıfa-pezir olmuştu. Na’ş-ı mağfiret
nakşı Hemedan’da defnedildi.”
Cürcani’nin sade bir ifade ile hutut-ı esasiyyesini tersim
ettiği şu hayat-ı heyecan-amiz İbni Sina’nın ruhunda dimağında
pek derin izler bırakmıştır. Eserlerinde bu izlere aid
pek haşin muhakemeler görülüyor.
Hemedan’a kadar ihtiyar-ı seyahat etmiş olan Mösyö
Şimmer İbni Sina’nın inzivagah-ı ebedisini ziyaret ettiğini
beyan ediyor. Şimmer diyor ki: “Şarkın bu büyük hakiminin
makberesine yaklaştıkça kalbimde derin bir hiss-i ihtiram
yükselmeye başladı. Kabir –maatteessüf– harab ve perişan
bir halde idi. İbni Sina’nın garbdaki emsaline ilticagah-ı ebedi
olan “Panteon” gibi muhteşem mebani-i aliyyeyi tahattur
edince bu harabiyi ilim ü fenne karşı bir tahkīr gibi
addediyordum.
Şimmer’in şu mütalaası bizi pek çok düşündürmelidir.
Filhakīka senelerce hakime-i efkar-ı beşeriyyet olan bir nadire-i
dehanın matmure-i ebedisini harabe-zar bir halde bırakmak
alem-i İslam ve bilhassa mensub olduğu Türk unsuru
Son zamanlarda alem-i İslam’da meşhud-ı basıra-i ibtihac
olan nehza-i fikriyye şübhe yok ki bir gün bu yıkık mezar
üzerinde hazret-i üstadın şan-ı bülend-irfanıyla mütenasib
muazzam bir türbe yaptırtacak Belh’de Rey harabeleri
üstünde Hemedan’da nam-ı zi-ihtişamını tebcilen abideler
rekz ettirecektir.
Bu yevm-i mes’udun geldiği zaman cihan-ı medeniyyetin
bir şekl-i nevin arz edeceğinde şübhe yoktur.
Çünkü Belh’de Buhara’da Hemedan’da yükselecek olan
bu abideler alem-i İslam’ın ba’sü ba’de’l-mevt tecelliyatına
mazhar olduğunu cihan-ı beşeriyyete i’lan edecek ve
necm ü hilalin artık şa’şaa-i celaletini ebediyyen muhafazaya
karar verildiğinin birer timsal-i daimisi olacaklardır.
Bugün yalnız mazileriyle iftihar eden İslamlar işte o zaman
hal ve istikbalin de hakime-i medeniyyeti olmak şerefini
Ebü’l-Ferec ve İbni Ebi Usaybia İbni Sina’yı ihtirasat-ı
bahiyyeye fart-ı inhimakle tağtie ve bi’n-nisbe na be-mevsim
olan irtihalini de bunun te’sirine hamlediyorlar. Fakat;
aynı zamanda düşünmelidir ki; bu koca dahi bir zeka-yı
harika-nüma ile mücehhez bulunuyordu. Dimağı vaktinden
evvel inkişaf eylemiş aram-na-pezir bir faaliyetle muttasıl
hırpalanmış vücudu ise medid bir hayat-ı sa’y ü tetebbuun
nagehani hadisat-ı heyecan-bahşanın merhametsiz tazyikatı
altında yıpranmıştı acaba bu halatın da şu na be-mevsim
ufulde bir te’sirleri yok mudur?
Şübhe yoktur ki İbni Sina’nın ıztırab-alud bir hayat-ı velveledar
halledat-ı metrukesi cidden bir harikadır. Ebu Ali şuabat-ı
fennin her kısmına dair tedkīkatta bulunmuş her şu’be-i
fende derin bir vukūf u iktidar göstermiştir.
kıd bir mantık-şinas zeki bir riyazi mütehassıs bir ulum-ı tabiiyye
alimi sahib-i reviyyet bir siyasi metanet ve fezail-i
ahlakıyye ile mütecelli bir harika-i beşeriyyet idi.
Avrupa lisanlarında İbni Sina’nın nam-ı bülendi Avisen
“Avicenne” suretinde iştihar eylemiştir.
Şarkta ise Şeyhü’l-ulema ve Reisü’l-ulema ünvan-ı mefharetlerini
* * *
Bir meşhed-i ulvi duruyor samit ü nazan
Ta işte uzaklarda pür ez hali ma’ali..[?]
Bir meşhed-i ulvi ve mukaddes ki: Huruşan
Hisler döküyor kalbime şükran ile mali…
Fikrimde büyük hatıralar canlanıyor hep
Bir hatıra: Nalende müheyyic ve müdavim
Bir velvele-i haif ü müdhişle müsadim
Bir ma’reke… Bir mahşer-i heyca-yı müdebdeb…
Bir mahşer-i heyca ki evet sıyt ile meşhun
Bir silsile-i şan ü zafer hep… Ve nihayet:
Bir facia… Her kalbi eden hasir ü pür-hun
Bir facia-i haile-engiz-i şehadet..
Karşımda bugün işte o heycan-ı elimin
Bir hatıra-i zarı olan meşhed-i kudsi
Bir hüzn-i müheyyicle durur samit ü ulvi…
Bir hüzn-i müheyyicle eder kalbimi gamgin…
Lakin sen ey Osmanlılığın namını her dem
Ta göklere yükselten o ulvi ve mükerrem
Bir zatı der-agūş eden ey merkad-i nevvar!
şeklinde yazılmıştır.
Artık o hazin tavr-ı mükedderle bugün sen
Me’yus u gamgin durma; bugün bak.. Ebedi şen…
Herkes; ebedi sur ile her cebhe emeldar…
Bir yanda büyük neslinin en şanlı hafidi..
Bir cebhe-i şahane mualla vü mükerrem
Bir ceddini şadan u fahur etmeye gelmiş…
Artık bu büyük sur ile pür-neş’e vü lerziş
Bir sur-ı müdebdeble gülerken bütün alem
Raksan u huruşan onun avaz-ı medidi…
Vermez mi senin hüznüne bir parça sükunet?
Ey meşhed-i rahşende ey agūş-ı mehabet!
Artık bu umumi ve büyük sur ile sen de
Gül bir ebedi hande-i kudsiyle… Melekler:
Bir tabiş-i rengin ile açsın üzerinde
Bir şehper-i nazan ü pür-ezhar ü münevver!..
* * *
Yüzünden akmada bir nur-ı sermedi-lemean
Gözünde parlıyor envar-ı ateşin-i zeka
Bülend nasiyesi ma’kes-i şua’-ı deha
Eder cebinini tetvic imame-i hadra
Hüzal ü za’fa bürünmüş sevimli bir çehre
Bugün budur bu diyorlar şeref veren dehre
Başında zıll-i gurur-ı hayat-ı ilmisi
Durur büyük ve beyaz bir imame halinde
Güzeştegan-ı selef zir-i şahbalinde
Tahakküm etmede ahlafa her makalinde
Gururu saklayamaz an-ı infialinde
Yüzünde vak’ u salabet peyinde bir iclal
Gelir hayale düşündükce böyle bir timsal
Yazar kitablara şerh ü havaş ü ta’likat
Nazarlarında menasıb serab-ı hülyadır
Nebud u budu cihanın misal-i rü’yadır
Riyaz-ı hatırı ezhar-ı ilme me’vadır
Measiriyle dolarken cihan o na-peyda
Sükun u uzlet içinde bulurdu ömrü fena
Herat’a rayet-i ikbali oldu mevce-fiken
Duyardı tantana-i sıytını bütün afak
Dikerdi geçtiği yerlerde bir muazzam tak
Bu sıyt ü şanına Sa’d’ın zavallıcık Timur[?]
Olurdu tav’-ı zeval na-pezir ile bir sur!...
numaralı cüz’ünde garib olduğu kadar da anlaşılmaz ve
müfteriyane bir mülahazada nazar-ı dikkat ve haysiyetimizi
celbe şayan fikirler dermiyan olunuyor. Gençlerimizin bahusus
Avrupa’daki gençlerimizin dinsizliğinden açık
lisan ile bahsolunarak üç senelik Meşrutiyet’imizde her ne
yapıldı ise gençlerimizi dinsizleştirmek esası gözedildiği ve
bugün şu felaket-i siyasiyye ve milliyyemizin esbab-ı asliyyesi
bu nazik mes’elede aranıyor.
Avrupa’da tahsilde bulunan bir genç Türk ve müslüman
sıfatıyla o müfteriyane makaleden müteessir olarak alem-i
olan muhterem risalenize şu birkaç söz dercini rica eylerim.
“Mısır Matbuatının Alem-i İslama Hizmeti” ünvanıyla
Fransızca bir gazeteden tercüme edilmiş birkaç sahifeyi ta’kīb
eden o “mülahaza”yı okurken aklıma Mart’ın Volkan
’ları gelmemek kabil değil! Hürriyet-i matbuatın bizdeki
bu her zaman ele geçmeyecek “me’zuniyet”-i vesiası arasında
binlerce şayialardan en mühimmi addettiğim ve Meşrutiyet’imize
en mühim darbenin hissiyat-ı diniyyemizi okşayarak
vurulduğu emsaliyle sabit olan bu tarz mülahazat başımıza
birçok belalar getiren diğer hüsn-i niyyetler gibi acemilikle
yazılıyor yahud yazı yazmış olmak üzere ortaya atılıyor.
Densizliğin eseri olduğu tasavvur edilmiş olsa bile yine
bu neticelere destres olacak zemin-i mütalaat güç bulunurdu!
Avrupa’daki Osmanlı talebelerinin dinsizliğine ceffe’l-kalem
hükmeden muharririn ahval-i i’tikadiyyesini ef’al-i zatiyyesiyle
kıyasa hacet görmeden reddettiğimiz o sakīl mülahaza
ne böyle kendi canımızla uğraştığımız bir sırada asl u
esası olmadığı halde mu’tena bir gazetede yer bulmak isti’dadını
haizdi ve ne de esasen alem-i İslam’a karı [tari] olan
kara günlerimizde hiç yoktan mes’ele çıkarmak ehemmiyet
ve mahiyeti ibraz ediyordu.. Ma’ruz kaldığımız hezimet-i siyasiyye
ne orada söylenen ve asl u hakīkati olmayan esbabdan
neş’et etmiş ve ne de “efkar-ı frenge tebeiyyet yeni çıktı”
gibi Ziya Paşa’nın beyitlerinin fi’l-hal revac-ı mündericatından
hasıl olmuştur. Belki bugüne kadar Avrupa ile kıllet-i
dar asar-ı medeniyyeden istifade etmenin yolunu bilmediğimizden
gün gözleri kamaştıran ilm ü ma’rifetlerini tahsil etmek neden
dinsizliği mucib oluyormuş!!.
En hafif bir terbiye-i i’tikadiyye almış bir genç bile Avrupa’nın
dine olan riayetinden utanmayıp da nasıl kendi
dinini rahnedar edebilir?. Bugün en kaviyyü’ş-şekime devletler
dinlerine riayet ederler. Hürriyet-i vicdaniyyeyi takdis ederler…
“Dinsiz millet pusulasız gemiye benzer” diyen Büyük
Napolyon’un bu sözüne benzeyen daha nice akval ü ef’al
vardır. Bundan başka biz dinimizi bir alet-i siyaset olduğu
sever ve i’tikad ederiz.” Avrupa’daki talebeden hemen hiç
biri ne milliyetini nisyan etmiştir ne de dinsiz olmuştur. O
muharrir beyden biz böyle umumi iftira edeceğine o dinsiz
dediği efendilerin esamisini taleb ederiz hiç olmazsa bize
onlardan bir tanesini söylesin. Yoksa öyle eline kalem alan
böyle rast geldiğini yazacak milletin pek ziyade hizmet
beklediği milletin ati ve istikbali olan gençleri lekeleyecek
ağzına geleni söyleyecek olur ise öyle kalemi kırmalıdır.
Onlar:
Milliyeti nisyan ederek her işimizde
Efkar-ı frenge tebeiyyet yeni çıktı
Beytlerini:
“İç bade güzel sev var ise akl ü şuurun
Dünya var imiş yahud yok imiş ne umurun”
Kabilinden addederler.
Ecdadımızın bize miras olarak bıraktıkları bu felaketlerden
musibetlerden mes’ul ol[ma]dukları halde içleri kan ağlayarak
çalışan o gençler memleketlerinin ati-i şa’şaadarını
ümid ü hayal ediyorlar. O ufk-ı mer’iden o fecr-i mes’uddan
gün nur-ı ma’rifetle ziyadar olmasını istiyorlar. Asırlardan
beri sakit ve habide kalan alem-i İslam’ın artık uyanarak insaniyete
fenn ü ilme san’ata ihtira’lar takdim edecek büyükler
yetiştirmesini ilk İslam kaşif ve fuzelasının ihyası namına
vesile olacak asar-ı medeniyye bekliyorlar. İşte o zamandır
ki alem-i İslam bu hakaretlerden esaretten kurtulacak
asar-ı ümran u medeniyyeti düşmanlarının elinden
alarak ayn-ı silahla mukabeleye imkan görebilecektir.
Binaen-aleyh şuradaki bir avuç gençlerimizi na-hak yere
ve na-be-mahal böyle lekeleyerek milletle arasında derin
hufreler açacaklara beyan-ı teessüf ederiz. Ve muharrir-i
makale isim beyanıyla buradaki dinsizleri bildirmez ise mütalaatıma
bihı böyle münasebetsiz yazı yazanların vicdanlarını itham
edecektir.
Bu hususda daha ziyade icale-i kalemi zaid görerek
Ebuzziya Velid Bey’den bu mes’eleyi iyice izah etmesini rica
ki size de riayet edilsin.
Kırkkilise alay müftüsü fuzela-yı asırdan Fahreddin
Efendi Eskişehir İttihad ve Terakkī Kulübü’nün bahçesinde
bütün ahaliye karşı Cuma gecesi bir mev’iza-i diniyye ve
vataniyye irad buyurmuşlardır. Samiin pek büyük bir
cemm-i gafir idi. Söylenen sözlerin belağati karşısında herkes
mebhut idi. Böyle büyük dindarları vatanperverleri Cenab-ı
Hak bu mukaddes vatana bu ma’sum millete bağışlasın
Surette bu kararın tatbikı vesaili düşünüldü. Selanik ve
nıfları açılarak üç seneden beri tedrisat[a] devam edilegelmiş
olmak i’tibariyle bunların yalnız darü’l-muallimin olmak
üzere tecridi ve bilhassa kısm-ı leylide yine geçen seneki
kongre kararıyla meccanen ve nısf ücretle tedris edilmekte
olan talebenin iadesi muvafık görülememekle beraber ayrıca
bir şu’be te’sisi ile ve yine darü’l-muallimin ünvanı altında
mekatib-i i’dadiyye tahsili görmüş talebenin intihab ve
cem’i ile iki sene müddet bunlara ulum-ı ictimaiyye ve hikemiyyeden
ve tevarih ile desatir-i inkılabdan muntazam dersler
göstererek mekteplerimize müdir-i murahhas olacak unsurlar
yetiştirilmesi tensib ve ihsan-ı padişahiden dört bin
liranın buraya sarfolunarak muktezayatının ifasına teşebbüs
olundu.
Zaten İzmir’deki mektebin i’dadi derecesinde bir ticaret
mektebine kalbi dahi arzu-yı mahalli cümlesinden bulunmakla
yalnız muallim yetiştirmek için te’sisi hakīkaten pek
münasib olan bir darü’l-mualliminin de hey’et-i muhteremelerince
verilecek tahsisata göre ve arzu buyurulan mahalde
te’sis ve küşadı hey’etimizce münasib görüldü.
Maamafih Merkez-i Umumi bu sene cem’iyyetin emr-i
maarife aid hidemat-ı mebruresiyle iftihar edebilir. Çünkü
geçen seneye nisbetle pek çok mahallerde mektepler açılmış
şebab-ı mütefekkire selim cereyanlar vermek için encümenler
teşkil ve matbuat ve neşriyat[ı] himaye Merkez-i Umumi’de
Encümen-i İlmiyye ve oldukca zengin bir kütübhane
teşkil ve te’sisiyle tetebbuat-ı müfidede bulunularak matbuata
ve kulüplere faideli cereyanlar i’tasına çalışmak ve lisanı
resminin ağırlığı nazar-ı dikkate alınarak gayr-i resmi bir
şekilde maksad ve meslek-i cem’iyyeti ta’mim ve müdafaa
muştur.
Ekseri çiftçi olan halkımıza usul-i ziraati gayet sade bir
lisan ile ta’rif ü ta’mim için geçen sene kaleme aldırılan eser
dahi bu sene zarfında tab’ ile bera-yı neşr ü tevzi’ ihzar
kılındığı gibi terbiye-i diniyyenin ne kadar büyük bir amil
olduğunu takdir eden Merkez-i Umumi Halim Sabit Efendi’nin
Amel İlm-i Hal ismindeki kitabını tedkīk ederek Fetvahanece
mazhar-ı takdir olduktan sonra Maarif Nezareti’nce
programa idhal edilen ve gayet kolay ibarat ile bir
şekl-i muntazamda ma’lumat-ı kafiye-i diniyye te’min eden
bu kitabın hukūk-ı te’lifiyye ve tab’iyyesini mübayaa eylediği
gibi ikinci kitabını da tahrir ettirerek bunu da kendisine
mal etmiş ve birinci kitaba aid ve muallimlere mahsus kısmından
nüsah-ı kafiyeyi köy muallimlerine meccanen tevzi’
edilmek üzere Hey’et-i Merkeziyye’ye göndermiştir.
Keza geçen seneki kongreye a’za sıfatıyla gelen Sivaslı
Mustafa Nakī Efendi biraderimizin İlmihal-i Dini ismindeki
kitabı dahi Merkez-i Umumi’nin delaletiyle tab’ olunarak
neşr ü ta’mimine hizmet edilmiştir.
Bundan başka Avrupa’nın mahall-i muhtelifesinde müteşekkil
talebe cem’iyyetleriyle bil-muhabere burada efkar-ı
selime cereyanlarından onları haberdar etmek ve oradaki
cem’iyetlerle talebenin ne şeylere muhtac bulunduğunu
anlayarak Merkez-i Umumi’ye bildirmek ve Avrupa’ya talebe
göndermek için teşebbüsatta bulunarak teshilat-ı lazıme
olan talebeye karşılığı dairesinde muavenet-i maddiyyenin
Talebe-i Hariciyye Encümeni teşkil olunmuştur.
Ve bu uğurda sarf olunmak üzere hamiyetmendan-ı
len tahsisat ile bi-mennihi’l-kerim “dört” talebenin mazhar-ı
muavenet olması te’min olunmuştur. İanat ve tahsisatın
vüs’ati derecesinde bir hizmet dairesinin tevsii kabil ve lazımdır.
Çünkü halen Avrupa’da tahsilde bulunup atiyen
memlekette sa’y ve amel veya ilim [ü] deha tevziiyle me’mur
ve mükellef olacak olan şübban-ı vatanın cidden nasih
ve mürşidliğini deruhdeye ve muhtaclarını himaye[ye]
cem’iyetin mecburiyet-i ma’neviyyesi vardır. Bu hususda
kongremizin dahi fi’liyyata müstenid arzular izhar edeceğine
eminiz.
Bunlardan başka büyük bir muhitin bütün ihtiyacat-ı
ma’rifetini tatmin ve te’min edecek vüs’at ve cesamette inşa
olunup ikmali kuvve-i karibeye gelen Ohri Mekteb-i İ’dadisi’ne
dokuz yüz lira tahsisat verildiği Edirne İttihad ve Terakkī
Mektebi’yle Erzurum’da derdest-i inşa bulunan İttihad
ve Terakkī Mektebi’ne tahsisat-ı fevkaladeden üç yüz lira
bin lira Van Trabzon medarisine ve Taşlıca İttihad ve Terakkī
Mektebi’ne Akka Suriye maarifine ve ihvanımızdan
şehid Emin Ali Bey’in ruhunu ta’ziz için onun namına izafeten
Köprülü’de inşa edilmekte olan mektebe tahsis ve mahallerine
derdest-i irsal bulunmuştur.
Vatandaşların nısf-ı mühimmini teşkil eden inasın terbiye
ve ta’limini de nazar-ı dikkate alan cem’iyet muhtelif mahallerde
kız mektepleri küşadına ihtimam ettiği gibi Meclis-i
Meb’usan Reis-i muhteremi Ahmed Rıza Bey kardeşimizin
Dersaadet’de te’sisine teşebbüs ettiği İnas Sultanisi’ni kemal-i
fahr u şükranla sela[mla]maya müsaraat eylemiştir.
kez-i Umumi’nin hey’et-i iktisadiyyesine mukabil olarak vilayet
merkezlerinde teşkili teklif olunacak olan iktisadiyat
encümenleri bu hususa hasr-ı ihtimam eyleyecektir. İttihad
Seyr-i Sefain Şirketi’ne mümasil zirai sınai ticari büyük şirketler
te’sisine çalışmak ve bu hey’etlerin vazifesini dahilinde
olduğu gibi İstanbul’da te’sis ve hüsn-i netice ıktitaf
olunan terbiye-i esnaf şu’belerinin de her tarafda teşkili bu
hey’etlere raci’ bir vazifedir.
Merkez-i Umumi:
Geçen seneki kongrenin umur-ı nafia ve ziraiyyeye aid
teşebbüsat-ı milliyyeyi teşvik ve himaye etmek hususundaki
temenniyatına mütabaaten bir İttihad Seyr-i Sefain Şirketi
te’sisine masruf olan teşebbüsatı bütün kuvvetiyle teşvik ve
himaye eylemiştir. Klüplerimiz namına muharrer senedatının
müntesibin-i Cem’iyet’le efrad-ı Osmaniyye arasında
tevziine bi-hakkın çalışmaktadırlar. Marmara havzasında küçük
seferler yapmak üzere Bursa Hey’et-i Merkeziyyesi’nin
delaletiyle Hüdavendigar Seyr-i Sefain Şirketi de şayan-ı
kayd ü zikr measir-i milliyyemizdendir.
Kulüblerimiz:
kīb ettikleri meslek-i teşvik u tergībde devam ediyorlar.
Kulüblerce mazhar-ı teşvik ü himaye olan sınai ve iktisadi
müesseselere gelince hamdolsun bunların mikdarı dahi
yevmen fe-yevmen tezayüd etmektedir.
Hasılatı bir darü’l-muallimin te’sisine medar olmak üzere
ve tab’ıyla iştigal edilmiş ve merakize numunesi bit-ta’mim
bunlardan ne mikdarının sarfına muvaffakıyet elvereceği
sorulmuş olmakla alınacak cevaba göre hareket olunmak
tabii ve maamafih bundan pek büyük fevaid beklememek
ve mektep te’sisi gibi bir mühimme için böyle basiti ve acil
karşılıklara bel bağlamamak lüzumu da bedihidir.
Doğrudan doğruya Merkez-i Umumi taht-ı himaye ve
nezaretinde bulunan Selanik İttihad ve Terakkī Mektebi inşaatına
geçen sene kongresinin verdiği iki bin beş yüz lira
tamamen sarfedilmiş ve meccanen ve nısf ücretle talebe için
tahsis olunan dokuz yüz lira dahi tesviye olunmuş ise de
mektebin şerait-i matlubeyi bi-hakkın haiz olabilmesini te’min
rarıyla yerleştirilen meccani ve nısf ücretli talebe için verilen
tahsisat ile bu talebenin te’min-i idaresi kabil olamayacağı
kat’iyyen teayyün etmesi ayrıca daha üç yüz kırk lira sarfına
zaruret hasıl olduğunu arz ederiz. Mektebin bilumum hesabatı
yapılıp masarıf-ı inşaiyye ve tedrisiyyeden açık kalan
mikdar ta’yin edilecek ve önümüzdeki sene için meccani ve
nısf ücretli talebe tahsisatına aid bütçenin bir mahiyet-i hakīkiyye
gösterecek surette tanzimiyle mektep açığının Cem’iyete
nisbeten daha az muavenet-i nakdiyye tahammülüne
meydan bırakılmaksızın kapadılması çareleri mektep müdiriyetince
Tedkīk-i Hesabat Komisyonu’na tafsilen arz u beyan
olunacaktır.
Geçen kongrenin vilayat layihalarının tedkīkat üzerine
fırkaya havalesini Merkez-i Umumi’ye tefviz ettiği mevaddın
dahi sırasıyla ve nizamname dairesinde icabatı icra olunduğu
arz ile beraber bu sene bilhassa mesail-i ümraniyye ve
bilumum müracaatın mühim olanları hakkında teşebbüsat-ı
nizamiyyede bulunulduğunu ilave eyleriz.
Üstad-ı muhterem Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretlerinin
“ Külliyat” ünvanıyla neşredilmekte olan asar-ı fazılanelerinin
birinci kitabını teşkil eden işbu eser-i mühim bugün
e r-Risaletü’l-Hamidiyye nam eser-i fahıre bir misli kadar
tavzihat-ı lazıme ve tezyilat-ı mühimme zamm u ilavesiyle
uluhiyet-i sübhaniyye ve nübüvvet ü risalet-i Muhammediyye
ve mebani-i erkan-ı celile-i İslamiyyenin havi olduğu
measir ü mezaya-yı aliyyeyi berahin-i akliyye ve delail-i felsefiyye
ve her türlü evham u zünun-ı batılenin önünü almaktadır.
Fiyatı buçuk kuruştur. Merkez-i tevzii Babıali Caddesi’nde
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Kasım
Yedinci Cild - Aded:
Şeriat-meab!
Geçen sene ceraid-i İslamiyye ile nazargah-ı ali-i Fetvapenahilerine
yorum. Hem de mülk-i Hilafet-i Muhammediyye’nin vatan-ı
pak-i İslamiyyet’in bir cüz’-i mühimmi olan Trablusgarb’a
ansızın tecavüz eden gayr-ı muntazar bir düşmanın
binlerce hüdat-ı İslamı binlerce ihvan-ı din Arabı evladlarıyla
zevce ve maderleriyle kurşuna dizdiği; vahşiyane
müfterisane yaraladığı [paraladığı!] bir hengame-i felakette…!
Bu mazlum dindaşlarımızın çeşmeler gibi akıtılan hun-i
şehadetlerinin her katresi alem-i İslamın nasıye-i felaket-didesine
sıçramakta ferda-yı kıyamette mahkeme-i kübra-yı
ma’delette mes’uliyet ve mücrimiyet lekeleri vücuda getirmekte
Girid’de akıp durmakta olan müslüman kanlarının
teşkil etmekte olduğu güçlükler elvermiyormuş gibi bir de
Trablugarb’ın İslam mezbahası oluşu İslamiyet namına ne
büyük ne hevl-engiz ne hıred-suz bir musibettir! İstifta-yı
acizanem: Zekat ve hac dahiyye ve sadaka-i fıtır gibi ibadat-ı
maliyyenin şerait-ı vücubu olan mesken ve esası elbise
ve hademesi miyanında bir de i’dad-ı kuvvet şart-ı
vücubisi bulunuşu bu şart-ı vücubi sarahaten gösteriyor ki
yalnız vatan-ı İslamın müdafaa ve muhafazasına değil a’dayı
hal ü istikbali kahr u tenkil edecek derecede kuva-yı lazıme-i
cebriyye i’dad ü ihzar olunmadıkca bu ibadat-ı maliyyenin
hiçbiri ifa olunamaz. La-siyyema i’dad-ı kuvvet
şart-ı –ihtiyari değil belki şart-ı vücubidir. i’dad-ı kuvvet:
Farz-ı acildir. İ’dad-ı kuvveti ferman buyuran ayet-i celiledeki
kayd-ı istitaat inde’z-zarure bütün muhatabin-i İslama
şamil olur. Şer’an fakīr sayılan bir mü’min o dem-i ıztırarda
gani addolunarak cebindeki on kuruştan beşi alınır. Kadınlara
bile silah verilerek düşmana karşı gönderilir. Mes’ele
vatanın hayat ü mematına müteallıktır. İstila-yı a’dadan
muhafazasına aiddir. Bu babda mümkinü’l-ifa herşey bila
mek kurban kesmek nasıl olur? Vatan-ı İslamın harabı İslamiyyet’in
namus ve hayat-ı istiklalinin livaü’l-hamd-i Muhammedi’nin
düşman ayağı altında terki çiğnenmesine
parçalanmasına milyonlarca ümmet-i Muhammed’in Salib’in
zencir-i kahr ü esaretine geçmesine hakimiyet-i
gösterilebilir? Sinesinde zerre kadar nur-ı imana malik olan
hangi mü’min tasavvur olunabilir ki vatanını perişan bir halde
bıraksın. Ahkam-ı celile-i Kur’an iyyeden bi-haber olanlardan
birçokları geçen sene bu hakīkati bu fariza-i mühimmeyi
görünce teessürlerinden gözyaşları döktüler. Bendenize
mektuplar gönderdiler. “Biz Kur’an ımızın bu kadar ulvi
bir kanun-ı medeniyyet bu derece kudsi bir düstur-ı insaniyyet
olduğunu bilmiyorduk” diye beyan-ı teessüf ü telehhüf
ettiler! Cenab-ı Kur’an-ı hakim i –haşa sümme haşa–
mani’-i terakkī vü tekamül gibi göstermek ümmet-i Muhammedin
bir kısmını kabus-ı cehalet altında bunaltmak
bir kısmını da İslamiyet’ten tebrid ü tenfir etmek ne
zulm-i azimdir!
Geçenlerde Ayasofya Cami’-i Şerifi’nde kürsi-i şerifi vücuduyla
tezlil eden bir cehl-i mürekkeb bir mevt-i zi-hayat
cevami’-i şerifedeki iane kutularını kiliselerdeki iane sandıklarına
benzetti. Hasbünallah ve ni’me’l-vekil!
Fetva-meab! Nedir bu dinin suçu! Nedir bu şeriatin günahı!
Tebuk Muharebesi için ihzar buyurulan yetmiş bin kişilik
ordu-yı hümayun dört beş günde hususiyle Ceziretü’lArab’ı
baştan başa istila etmiş büsbütün ebna-yı beşeri
mevt-i cu’ ile tehdid eden ma’sumları analarının kadid sineleri
üzerinde bir damla sütten mahrum memeleri ağzında
olduğu halde ağlayarak feryad ederek melekü’l-mevte
teslim-i can ettiren müthiş bir kaht içinde nasıl techiz buyuruldu?
Minber-i hümayun üzerinde:
tebşir-i celil-i Risalet-penah-ı a’zami şeref-efza-yı sünuh
u sudur olur olmaz hazret-i Sıddik-i a’zam derhal koşup
bütün ma-melekleri dört bin dirhem gümüşü huzur-ı
kudsiyyet-neşur-ı cenab-ı Rahmeten li’l-alemin’e getirmediler
mi? O minber-i mualladan:
sual-i şefkat-perverine
o mefhar-ı ashab:
cevabını
verince bais olduğu mahzuz-ı cihan-kıymetin aks-i envarı
çeşm-i basiret önünde hala lemean etmekte. O gün
minber-i hümayunun pişgah-ı kudsiyyetine sahabe-i kiram
hazeratının yekdiğerini müsabaka ederek yığdığı derahim-i
sim ü zer değil mi idi ki o yetmiş bin kişilik ceyş-i Resulullahı
derhal techiz ü ihzar etti. Ya şimdi bu vaız-ı cehl ü taassuba
hilafet-i celile-i Muhammediyyeye şu bakıyye-i saltanat-ı İslama
su’-i kasd değil de nedir? Cevami’-i şerifede iane
sandıkları te’sisi ümmete farz iken haricde kırk para veren
bir mü’minin cami’de Beytullah’da cuşan u huruşan olan
vereceği şübhesiz iken bundan bu mukaddes bir fariza-i diniyyeden
böyle hainane ve münafikane teşbihlerle ümmet-i
Muhammedi men’ etmeye çalışmanın cezası nedir? Cehalet
ervah-ı habise gibi hulul etmiş ete kemiğe bürünmüş o
muhterem o mukaddes imame-i dini kuruyası parçalanası
başına sarıp doğru kürsi-i dine çıkmış serir-i şeriate oturmuş!....
Kimi o kürsi-i irşad üzerinde: “Düşman
gelse de memleketi zabt u istila etse yine hacca
gidilecek! Yine kurban kesilecek!” Kimi: “Bizim kitaplarımızda
zırhlı yazılı mı?” diyor kimi de: “Deniz bizden uzak.
Biz Anadolu’nun bir kıyısındayız nemize lazım!” hezeyanlarını
savuruyor! Hem de zümre-i celile-i ulema arasına karışmış
olan bunlar bu hiss-i insani ve hamiyet-i İslamiyyeden
tamamen mahrum hissiz zavallılar alim fazıl vaiz geçiniyor!
Akl-ı selimi tezyif Kur’an-ı Kerim ’in ahkam-ı evamir
ü nevahisini tahrif ediyorlar!
Mülk-i İslamı –maazallah!– düşman istila etsin ne ırz u
namus kalsın hayat-ı din mahvolsun sonra hacca gitmek
ade niyaz eylesin! Bu tarz-ı naime şeytan bile teessür eder!
Düşman bile ağlar!
Fetva-meab! Bayram yaklaştı. La-ekal dört beş milyon
kurban kesilecek! Vatan-ı İslam tehlikede! Trablusgarb ölümle
pençeleşiyor. Oluk gibi İslam kanı akıyor. Bütün Osmanlı
sahilleri düşman donanması önünde bir vaz’-ı feci’-i
teslimiyyet almış! Yüzlerce mürailer hacılık ünvanı ihraz ve
yerine edatı ile: Tirmizi
bununla tefahura niyyet edenler tehlike-i vatan endişesini
namus-ı İslamiyyet kaydını unuttular. Denizi kapalı bulunca
karalara düştüler sürüne sürüne guya hacca gittiler. Eğer
şerait-ı vücubunu isticma’ etmiş olaydılar vallahi bu kadar
det değil riya. Muradı saadet değil musibet Kur’an ’ın emri
Allah’ın fermanı ta’cilen i’dad-ı kuvvet! Hıfz-ı din! Hıfz-ı
vatan! Hıfz-ı namus! İşte bu kadar mühim son derece müsta’cel
ve mübrem bir emr-i İlahiye arkalarını çevirdiler! Bu
dini yapmak değil temelinden tahrib etmektir. Salat-ı zuhru
bırakıp o vakit içinde ve hususiyle zuhrun vakt-i evvelinde
salat-ı asrı kılmak ? kadar sahih bir hac! İşte bu zavallılar
bu bi-haberler selamet-i tarikın fıkdanı namına olsun irşad
olunmadı bari kurban hususunda irşad olunsun! Esmanı
sin! Def’aten üç ve belki dört milyon altın toplanacak. Bunun
yalnız vücuda getireceği altun yığını a’da-yı din ü vatanı
tedhiş edecek intibah-ı dini ve millimize şanlı bir delil
olacak. Siyaset-i İslamiyyemize hayat ve kuvvet lisan-ı hakimiyyetimize
talakat ü metanet verecek. Ravza-i mutahhara
mahzuz Cenab-ı Hak memnun olacak. İraka-i dem ba’de’l-vücubdur.
Bunun şerait-ı vücubu yok i’dad-ı kuvvet
şerait-ı vücubi miyanında vücuben şarttır. Bu şart-ı vücubinin
ta’cilen ifa vü ikmali farz-ı ehemm ü akdemdir. Kurban
kesmek bu şart-ı vücubinin temami-i vücuduna mütevakkıfdır.
Bize i’dad-ı kuvvet namına tersaneler havuzlar sevku’lceyşi
hutut-ı hadidiyyesi esliha fabrikaları “ve ribat-ı hayl”
namına da haralar vücuda getirmek süvari topçu nakliye
hayvanları yetiştirmek farz-ı acildir. A’damızı kahr u tenkil
ramdır. İşte Ansaldo Fabrikası’na sipariş ettiğimiz zırhlı!
Düşman müsadere etti. Şimdi bize karşı ona hizmet ediyor!
Bizim tepemize şarapneller gülleler yağdırıyor. Haram da
bu demektir. Bari bu sene olsun Allah ve Resulullah aşkına!
Selamet-i din selamet-i vatan hürmetine şu kurban esmanının
hilafet-i celile-i Muhammediyyeye doğrudan doğruya
merbut olan kurban kesecek bil-cümle ehl-i iman
tarafından –bir defa için olsun– donanmaya verilmesi fetvayı
hak u hakīkati tastir buyurmalarını umum din kardeşlerim
namına müteessirane niyaz ü istirham eylerim!
– Ne olurdu müslümanlar bütün feraiz ü
vacibatı eda etmekle beraber aynı nisbette olsun vatan-ı
rimizce hacca da gitsinler kurban da kessinler fakat vatan-ı
cibler yanında
ferman-ı Sübhanisini de kemal-i
tehalükle ifa etsinler. İşte bu hususda müsamahakar davranıldığı
tereddüd ü i’tirazı mucib oluyor.
Fazilet-meab efendim
Makam-ı celil-i Meşihat-penahileri’nin pek ali ve kudsi
olduğunu ulviyyet ve kudsiyyeti nisbetinde de vezaif-i mukaddesesi
bulunduğunu hakkıyla bilen efrad-ı ümmet her
zamanda ale’l-husus devr-i dilara-yı Meşrutiyet’te ulema-yı
zevi’l-ihtiramın her türlü terakkī ve tealimizin pişva ve rehber
olmalarını arzu ediyorlar. Şübhesizdir ki bu arzuları da
bir hakk-ı meşru’dur. Çünkü
gibi pek çok ehadis-i Nebeviyye ile şan-ı
alileri beyan buyurulan ulemanın vezaif-i mühimmesinden
bir kısmı i’la-yı din saadet-i ümmet i’mar-ı memleket gibi
mevadd-ı umumiyyede maddi ve ma’nevi vezaif-i ictimaiyye
ve hususiyyede efrad-ı İslamiyyeyi irşad aksini iltizam
edenleri ihtar hayat-ı İslamiyyet’in beka-yı insaniyyetin devam-ı
beşeriyyetin muktezeyatından ila yevmi’l-kıyame ikazdır.
Fekahat-meab efendim
Muhabbet-i milliyye ve diniyyemin sevkıyle ve hüsn-i
niyyetle yazılan şu yazılarım ihtimal ki ashab-ı ifrat ve erbab-ı
tefritten olanların hoşlarına gitmeyebilir. Fakat erbab-ı
fazl ü kemal ve ashab-ı i’tidalden bulunanların memnun
olacaklarından alelhusus muhatab-ı fazilet-meabım olan
zat-ı ali-kadrleri gavamız-ı diniyyeye vakıf hakayık-ı İslamiyyeye
muttali’ ashab-ı i’tidalden bulunduğunuz cihetle
şurada arz edeceğim ümniye-i hayriyyemin hüsn-i neticeye
ahkam-ı celile-i İslamiyye felsefe-i hakīkiyyeyi terbiye-i ictimaiyye
ve hususiyyeyi bi-hakkın muhtevidir. Efrad-ı hazıra-i
dir. Avrupalılar ile ihtilatımızdan beri küşad ettiğimiz mekatibde
talebemiz için felsefe-i İslamiyyeye aid ma’lumat-ı
felsefe-i garbiyye mebahisinden tedris hatası medaris-i ilmiyyemizde
ulumu meşgūl etmek yani sarf nahiv meani beyan bedi’
gibi fünundan ifrat-perverane şerh ve haşiye tedris edilmek
bulunan gençlerimiz akaid-i İslamiyye ve sair hakayık-ı
diniyyeyi hakkıyla muttali’ ve tamamıyla vakıf olamamalarından
bi’z-zarur senelerce şübheler tereddüdler içinde imrar-ı
hayat ediyorlar. Şayan-ı teessür bir noksandır ki felsefe-i
garbiyyeden bahis bir kitap okuyan veyahud mütalaa
eden bir genç felsefe-i İslamiyyeyi de bilmek mecburiyyetinde
bulunuyor ise de Avrupa felsefesinin hatalarını red ve
tashih etmek üzere felsefe-i İslamiyyeye mahsus bir kitap
arıyor maatteessüf bulamıyor tanıdığı ulemaya müracaat
ediyor. Ulemanın da ekserisi lisan bilmemezlik sebebiyle felsefe-i
garbiyyeye dair yazılmış asarın mündericatından vaktiyle
haberdar olup da felsefe-i İslamiyyeye mugayir olan cihetlerini
cerh ü ibtal etmek maksad-ı alisine ibtinaen tetebbuat-ı
lazımede bulunmadıklarından hakkıyla cevap veremiyorlar.
yaşıyor.
Reşadet-meab efendim
Ma’lum-ı veliyyü’n-niamileridir ki beş yüz sene mukaddem
te’lif edilen kütüb-i kelamiyye ve felsefiyyenin muhtevi
olduğu mebahis ü mesail zamanımızda kafi değildir. Bugün
eski sofistaiyyelerin yerinde dehşetleriyle hükümlerini icra
eden maddiyyun ve tabiiyyun vardır. Vakıa dehriyyun
dediğimiz kimseler eskiden de mevcud ise de bugün onların
yerinde kaim olanların kabul ettikleri akaid başkalaşmıştır.
Vezaif-i mühimme-i ilmiyyedendir ki vaktiyle eslaf-ı kiramımız
asırlarında mevcud olan akaid-i batıla erbabına ikna’ u
yı hazıra zamanımızda mevcud akaid-i batılayı delail-i muknia
miyye i’tibariyle bu mebahisi havi kitaplar neşretmekle mükellefdirler.
Kemal-i fahr u mübahatla arz ederim ki felsefe-i
garbiyyenin hatalarını tashih hususunda piran-ı kiram ve
meşayih-ı izam hazeratı taraflarından te’lif edilen ve zamanımızda
kütüb-i sufiyye ve mutasavvıfa ünvanlarını alan
asar-ı mergūbe ve kütüb-i mu’teberede zikr ü beyan buyurulan
mesail-i felsefenin de pek büyük hizmeti olacaktır.
Ma’lum-ı reşadet-meablarıdır ki bu cihet nazar-ı dikkate alındığı
takdirde tekaya-yı şerife ile medaris-i ilmiyye ashabından
bazıları aralarında öteden beri devam eden niza’-ı
lafzi ve suri ref’ u izale edilecektir. Buna muvaffakıyyetin
kıymet-i kudsiyyesi de müstağni-i ani’l-beyandır.
Fazilet-meab efendim
Ma’lum-ı alileridir ki kaffe-i ahkamı adl ü i’tidal üzere
müesses olan evamir-i celile-i diniyye terbiye-i ictimaiyye
ve hususiyyeye dair mebahis ü mesailde dahi medeniyet-i
hakīkıyyenin medeniyet-i İslamiyye olduğunu a’daya
tasdik ettirecek hakayıkı muhtevidir. Hakīkat böyle olduğu
halde i’tiraf etmeye mecburuz ki gerek mekatibde gerek medarisde
bu hususa aid nazari ve ameli olmak üzere program
dairesinde muntazaman dersler tedris edilmek şöyle dursun
bu mebahise dair kaffe-i mesaili cami’ kitaplar henüz te’lif
edilmemiştir. Acizleri bu iki mes’ele-i mühimmeyi ümmet-i
ediyorum. Ve bunun için yegane çare olmak üzere arz ediyorum
ki ümmet-i necibeyi bu gafletten ikaz için medarisin
terakkīsi ulemanın ittihadı esbabını te’min ve bu iki mes’ele-i
mühimme hakkında mütalaat-ı fazılanelerinden istifade
etmek maksadıyla mülhakatta liva ve vilayet merkezlerinde
senede birer veya ikişer defa mü’temerat-ı ilmiler in’ikadı
edecekleri mukarrerat-ı umumiyye İstanbul’da fudeladan
mürekkeb bir encümen-i mahsus müzakeresinde ariz u amik
tahkīkat ve tedkīkat icra ettirildikten sonra gerek felsefe-i
siyye hakkında ahkam-ı kudsiyye-i diniyye hakkıyla beyan
kitaplar kaffe-i medaris ve mekatib ve medarisde birkaç senelere
taksim edilmek şartıyla tedris edilir ise bi-tevfikıhi teala
memat-ı ictimaiyye tehlikesinden halas olacağız. Ma’lum-ı
fazılaneleridir ki bu nevakısın ikmali ve esbabının istikmali
mensubiyetiyle müftehir ü mübahi bulunduğum makam-ı
ulya-yı Meşihat-penahinin vezaif-i mühimmesindendir.
Fekahat-meab efendim
Nazar-ı basiretlerinden dur olmayan bir şeyi de ilaveten
arz edeceğim: Kisve-i ilmiyye vezaif-i ilmiyye ve şer’iyye ile
muvazzaf ve talib-i ilm olanlara tahsis edilmemesi sebebiyle
gençlerden bir çoğu kisve-i ilmiyyeyi labis eşhasdan bazılarını
yani ulema sıfatında cühelayı hakīkī ulema-yı zevi’lihtiramdan
tefrik edememelerinden şübhelerini ekser-i ulemanın
Malum-ı fazılaneleridir ki bu zehabın da teessürat i’tibariyle
ehemmiyyet-i azimesi vardır. Binaen-aleyh kisve-i ilmiyyenin
ashabına tahsisi hakkında dahi bir çare bulunmakla
tahkīk ile taklidi avam-ı nasa tefrik ettirmek hususunda tedabir-i
saibane ittihaz buyurulmasını hamiyet-i diniyyem ve
muhabbet-i ilmiyyem saikasıyla istirham ve şu vesile-i hasene
bahat eylerim fazilet-meab efendim.
– Vaktiyle– senesi Ağustos’unda –
Şeyhülislam Efendi hazretleri de “Kütüb-i Kelamiyye’nin ihtiyacat-ı
asra göre ıslah ve te’lifi– Beyne’l-müslimin mezahib-i
muhtelifenin tevhidi– Medreselerde tedrisatın ıslahı”
ser-levhasıyla Sıratımüstakīm’in ve üncü nüshalarında
münderic konferans ile bu ihtiyacatı talebe ve ulemayı
kiramın nazar-ı dikkatlerine vaz’ etmişti. Madem ki ulema-yı
kiram tarafından da bugün bu ihtiyac takdir olunuyor
şu halde iş tatbikata kalmış demektir.
– İbni Sina metin bir tahsilin bahşedebileceği
her türlü fezail-i aliye ile muttasıf idi. Hamiyet-i milliyye ve
muhabbet-i vataniyyenin bi-hakkın bir timsal-i ma’ali-nümunu
addolunabilir.
Bütün hayatını memalik-i İslamiyyede neşr-i maarife
hasr ve gece gündüz müştakan-ı irfanın ta’lim ü tedrisine
vakf-ı vücud etmesi enva’-ı mesaib ü belaya içinde bile
te’lifat-ı ilmiyye [ile] meşgūl olması mütehalli bulunduğu şu
evsaf-ı mübeccelenin kendisinde ne derece esaslı olduğuna
en vazıh bir delildir.
yük bir dahisidir. Mezaya-yı ahlakıyyesi ilm ü irfanına gıbtabahş
olacak derecede ali idi.
Redaet-i ahlakıyyeleri icabatı olarak sıyanet ü adavetleriyle
kendisini enva’-ı mesaib ü felakete ma’ruz bırakan
bazı sefillerin denaet-i ahlakıyyeleri tezahür ettiği ve hazret-i
üstad ahz-ı sar edebilecek bir nüfuz ü kudrete malik bulunduğu
halde fırsat-ı iğtinamla intikam almaya teşebbüs etmek
şaibelerinden vareste kalmış bu derekelere düşmeye
vicdan-ı ma’ali-meşhunu tenezzül etmemiş bu ahlak düşkünlerini
afv ve hatta taltif ederek mahcub bırakmış ve bu
suretle fazilet-i insaniyyenin en mübeccel nümunelerini göstermiştir.
Tezvirat-ı adavet-karaneleriyle dört beş ay kadar mahbesde
kalmasına sebebiyet veren erbab-ı ağrazın tertib-i
mücazatı “Tacü’l-müluk” tarafından kendisine teklif edildiği
zaman İbni Sina ulüvv-i cenab ve şiyem-i cemilenin bahşettiği
şayan-ı tebcil bir metanetle bu gibi küçüklüklere tenezzül
edemeyeceğini emire işrab eylemişti!....
ü tecellüd göstermiştir. En büyük eserlerini ya hapishane
köşelerinde veya menfa izbelerinde yazmış olduğunu görüyoruz.
Cevval bir zekanın zinde bir dimağın en asude vakitlerde
bile idrak edemeyeceği mesail-i gamızayı böyle buhranlı
zamanlarda tedkīk ve halletmek her insana nasib olur
meziyetlerden değildir.
Hazret-i üstadın fenn-i tıbdaki ihtisas ve maharetine
Kanun la-yemut bir şahid-i muazzamdır. Kanun bütün
kurun-ı vüstada hakime-i tababet-i cihan olmuştu. Filhakīka
Kanun o vakte kadar yazılan asar arasında klasik ve
muazzam bir kitap olmakla mümtazdır.
Kanun Razi’nin el-Havi’ sinden ziyade Ali bin Abbas’ın
el-Meliki ’sini andırır.
Razi Ali bin Abbas ve İbni Sina tababet-i İslamiyyenin
en mümtaz en bariz simalarını temsil ederler.
Razi tıbbın pratik cihetinde mütehassıs olduğu halde İbni
Sina ve Ali bin Abbas nazariyyat ve tatbikat-ı tıbbiyyenin
her iki kısmında da mütebahhir idiler.
bir metoda tevfikan te’lif eylemişlerdir. Kanun ve el-Meliki
’de şuabat ve aksam bir tertib-i muayyene göre sıralanmıştır.
Halbuki Razi’nin el-Havi ’sinde bu meziyet görülemez.
Esasen İbni Sina eserlerinin kaffesinde muayyen bir
usul-i fenni ta’kīb etmekle teferrüd etmiştir.
Kanun’un saha-i tedkīkatı daha evvel yazılmış olan
asarın kaffesinden vüs’atli ve mükemmeldir. İbni Sina bu
kitabı neşr eder etmez kıymet-i fevkaladesine rağmen elMeliki
büsbütün eyadi-i rağbetten düşmüştü. Kanun ma’lumat-ı
umumiyye-i fenniyye mevadd-ı tıbbıyye emraz-ı hususiyye
emraz-ı umumiyye ve mebhas-i saydalani ünvanları
tahtında beş kısma ayrılmıştır.
Birinci kısım nazariyat ve ma’lumat-ı umumiyye-i tıbbiyyeden
bahis olup Külliyyatü’l-Kanun ünvanıyla ma’rufdur.
tıbbıyyeye dair en esaslı ma’lumatı cami’ ve takriben sekiz
yüz maddeyi havidir. Bu kısımda edviye-i cedideden bazılarına
dair ma’lumat-ı mühimmeye tesadüf olunduğu Avrupa
erbab-ı tedkīkı tarafından i’tiraf olunmaktadır. Üçüncü
kısımda her uzva mahsus emraz-ı hususiyye ta’dad edilmeden
evvel o uzvun teşrih ve vezaif-i fizyolojiyyesine dair
uzun uzadıya mütalaat serdedilmiştir.
Kanun ’un hey’et-i mecmuasına dair gerek şarkta gerek
garbda müteaddid şerhler yazılmış olduğu gibi her kısma
aid de ayrı ayrı şuruh u havaşi te’lif edilmiştir.
Kanun hacmen pek büyük olduğu için erbab-ı tahsile
bir sühulet olmak üzere muahharan bazı zevatın himmetleriyle
Bu muhtasar Kanun lardan en meşhuru İbnü’n-Nefis’in
Mucez namındaki eseri olup senesinde Kalküta’da
tab’ u neşrine muvaffak olunmuştur. Kanun’ un hey’et-i umumiyyesi
Gerard de Cremon ve Alpagus taraflarından Latince’ye
tercüme ve müteaddid defa tab’ edilmiştir.
Plempius namında bir zat da bazı kısımlarını ayrıca
neşreylemiştir.
Bu tercümeler sayesindedir ki İbni Sina Avrupa’da tanınmış
ve beş asırdan ziyade bir müddet zarfında tababet-i
garbiyyenin hakimesi makamını muhafaza etmiştir.
Kanun bu suretle Avrupa lisanlarına tercüme edilmiş olduğu
gibi senesinde metn-i Arabisi dahi Roma’da
neşrolunmuştur.
Roma’da neşrolunan bu kitab-ı muazzama İbni Sina’nın
bazı asar-ı felsefiyyesi de zeyl edilmişti.
Kanun İbrani lisanına da nakl ü tercüme olunmuştur.
Bu tercümelerden Paris Kütüphanesi’nde müteaddid nüshalar
mevcud ve mahfuzdur.
Fransızca Büyük Ansiklopedi Muhitü’l-Maarif Didot
tarafından yazılan teracim-i ahval kitabında Kanun’ un taksimi
garib görülmekte ise de Doktor Lucien Leclerc bu suretle
vukū’ bulan garabet isnadını şiddetle reddederek diyor
ki: “Eserin taksimat-ı umumiyyesinde hiç bir garabet yoktur.
Kanun’ daki taksimat İbni Sina’nın maksadına tamamen
muvafıktır. İkinci derecedeki taksimata gelince bunların
garabet neresinde olduğuna bir türlü akıl erdiremedik. Biz
bilakis bu taksimatta da bir metod usul bir vuzuh nişaneleri
görüyoruz. Kanun’ un kıymet-i tıbbıyyesini takdir edebilmek
kīdatı mütalaa olunmalıdır.”
Kanun ’dan sonra İbni Sina’nın tıbba dair en meşhur
eseri Urcuze’ dir. Kavaid ve nazariyyat-ı tıbbiyye bu kitabda
nazmen cem’ edilmiştir.
Urcuze Armangand Armenganb ve Alpagus taraflarından
“ Cantica” namı altında Latince’ye tercüme olunmuştur.
Urcuze ’ye İbni Rüşd tarafından kıymetdar bir şerh yazılmış
olduğu gibi Paris Kütüphanesi Suplemanının ’inci
numarasında mukayyed diğer bir şerhi daha vardır. İbni
Rüşd’ün şerhinden daha ziyade tafsilatı cami’ olan bu eserde
tıbba dair birçok ehadis-i Nebeviyye münderic olduğu
gibi nihayetine de kitabda ismi geçen etıbbanın teracim-i
ahvalinden bahis bir zeyl ilave olunmuştur.
Kitab-ı mezkurun ’inci sene-i hicrisinde Muhammed
bin İsmail namında bir zat tarafından te’lif edilmiş olduğu
dibacesinden anlaşılıyor. İbni Sina’nın Risale fi’s-Skencübin
nam eseri dahi Latince’ye nakl ü tercüme olunmuştur. Michel
Scot isminde bir zat İbni Sina’nın hayvanata dair bir
eserini Avrupalılara tanıtmıştır.
El-Kimya’ya dair olan asarı da kamilen Latince’ye nakl
ü tercüme olunmuştur.
münferid bir simadır. Meslek-i felsefiyyesi Meşşaiyyuna ve
Aristo mesleğine karibdir. Fakat kabul ettiği metod biraz daha
şiddetlidir.
şekle ifrağ etmek için pek çok himmetler sarfeylemiştir.
Şifa ’da fünunu üç kısma tefrik ediyor: -Fünun-ı aliyye
Metafizik ve Hikmet-i nazariyye -Fünun-ı adiyye Hikmet-i
tabiiyye - Fünun-ı mütevassıt Ulum-i riyaziyye
Fakat Aristo’nun gışave-i ibham ve tereddüd altında bıraktığı
mebahis İbni Sina tarafından vuzuh ve kat’iyyet-i tamme
Mösyö Munch İbni Sina’nın felsefesinden bahsederken
diyor ki: “İbni Sina felsefesi esasen Aristo felsefesine pek
yakındır. Fakat İbni Sina mesleğinde daha şiddetli ve daha
metin bir usul tatbik eylemiştir. İbni Sina ulum-ı felsefiyyeye
aid şuabat-ı muhtelife-i fenniyyeyi yekdiğerleriyle rabıtadar
etmeye çalışmış ve bu rabıtanın mevcudiyeti lüzumunu
göstermek için hayli uğraşmış ve muvaffak olmuştur.
Şifa ’da bu sa’y ü tetebbu’-ı medidin mürtesimatı hakkıyla
ve tamamıyla müşahede olunabilir. İbni Sina birçok
hususda Mütekellimin ile hem-fikirdir. Ebediyet-i alem
mes’elesindeki mütalaat-ı felsefiyyesi ise Tehafüt ’de Gazzali
ve İbni Rüşd taraflarından tenkīd ve tavzih edilmiştir.
esasiyye bulunduğuna kani’ olduğundan vahiy ve ilhamın
vukūunu suret-i kat’iyyede kabul eylemektedir.” İbni Sina
cüz’iyat ilm-i İlahinin ala vechi’l-külli müteallık bulunduğu
re’yindedir. Tagayyür-i zatiyi istilzam edeceği mahzurunu
nazar-ı i’tibara alarak doğrudan doğruya cüz’iyata ilm-i
beka-yı ruhun en kuvvetli mürevvicleri sırasına geçmiştir.
Ruh hakkında yazdığı kaside-i meşhuresini ber-vech-i ati
derc ediyoruz:
* * *
au’nun beyanat-ı atiyyesini dinleyelim:
“On ikinci asr-ı miladinin nihayetlerine doğru Jerar De
Karamun Kanun ’u Latince’ye nakl ü tercüme eylemişti.
Mösyö D. Gundisalvi ise İbni Sina’nın ruh-ı sema hakkındaki
den bahis diğer resailini Latince’ye nakleyledi.
Felasife-i İsrailiyye’den “Avendath” dahi birazını tercüme
eylemiştir. Hülasa on üçüncü asırda İbni Sina’nın bilcümle
asar-ı ilmiyye ve felsefiyyesi Latin lisanına nakl ü tercüme
olunmuştu. On dördüncü asırda bu eserler Venedik’de
tab’ edildiler. Bütün kurun-ı vusta imtidadınca Avrupa
mekteplerinde İbni Sina’nın eserleri tedris ediliyor ve pek
büyük bir rağbete mazhar oluyorlardı.”
kam-ı riyasetini ihraz eylemiştir. Eslafı arasında kendisiyle
mukayese olunabilecek yalnız el-Kindi ve er-Razi vardır.
Ahlafından ise İbni Rüşd’ü görüyoruz.
müellefat-ı azimesi değildir. Hazret-i üstad fünun-ı felsefeyi
muayyen bir metod bir nizam dahiline alabilmiştir ki en
büyük hidematından biri de budur.
olduğunu ve ulum u fünunun o zamanlar alem-i İslam’daki
derece-i terakkıyatını takdir edebilmek için müellefat-ı azimesinden
bazılarının isimlerini zikredilim:
mürekkeb
Münazarat: Ruh hakkında Ebu Ali Nişaburi ile aralarındaki
münakaşattan bahis.
mas la Kemiyyeten leha
Erzakihim ve Haraci’l-Memalik
ben yazılmıştır.
* * *
mekatib şeklinde daha birçok eserleri mevcud olup hepsinin
zikri istenilirse sahifeler doldurmak icab eder.
Maamafih hakim-i şehirin derece-i irfanını anlamak
Hazret-i üstad aynı zamanda edebiyatla da tevaggul
eylemiştir.
Yukarıda derc ettiğimiz Ruh Kasidesi gibi Arabi ve Farisi
birçok eş’ar u kasaidi vardır. Muhafaza-i sıhhat için şayan-ı
tavsiye gördüğü tedabiri mübeyyin kıt’a-i atiyyesi ne kadar
hikmet-amizdir:
Jeoloji İlmü’l-arz ve’l-Maadin fennin henüz ismi bile
tanınmadığı bir zamanda İbni Sina teşekkül-i cibal hakkında
gayet esaslı izahat vermiştir.
Hazret-i Şeyh’in bu babdaki mütalaatı tamamıyla fünun-ı
hazıraya mutabıktır. Yirminci asır jeologları bugün de
bu hususda İbni Sina’dan fazla izahat veremiyorlar.
siriyle kışr-ı arzın teraffuundan veya te’sirat-ı maiyye ve rüsubiyye
neticesi olarak tekevvün etmişlerdir. Ruzgarlar sular
yumuşak tabakatın dağılmasını mucib olurlarsa da sert
ve kuvvetli tabakalara icra-yı te’sir edemezler. Ekser-i cibalin
sebeb-i teşekkülünü teressübat-ı matiyede[maiyyede]
aramalıdır. Maamafih cibal-i rüsubiyyenin teşekkülü için
birçok devirlerin müruruna ihtiyac messetmiştir. Edvar-ı mütevaliyyede
suların ve ruzgarların te’sirat-ı i’tikaliyyesi bazı
cibalin kütlelerini de tenkīz edebilir. Tabakat-ı cibaliyye ve
bazı suhur-ı arzıyye derununda tesadüf olunan hayvanat-ı
maiyye müstehaseleri bunların teressübat neticesinde tekevvün
eylediklerine bir nişane-i daimidir.”
mavi”leri dahi izaha muvaffak olmuştur.
Avrupa efkar-ı umumiyyesi garib ve asılsız hurafeler
altında ezilirken şark İbni Sina gibi dahiler sayesinde nur-ı
hakīkate doğru koşuyor gencine-i tabiatın tutuk-ı serairini
birer birer açmaya çalışıyordu. Esasen fünun-ı İslamiyyenin
huzemat-ı nevvaresidir ki Avrupayı dairen ma-dar istila
eden sehaib-i cehaleti dağıtarak fikirlerde bir intibah-ı hakīkat-cuyane
uyandırmış ve Avrupalılara vasi’ bir ufk-ı fa’aliyyet
küşad eylemiştir.
Garbın bugün gözlerimizi kamaştıran terakkıyat-ı hayretnümununun
esasları İbni Sinalar gibi dühat-ı İslamiyyenin
mesai-i mübecceleleri sayesinde teessüs etmiş olduğunda
şübhe yoktur. Zaten bu hakīkat munsıf Avrupa hükemasının
da taht-ı i’tirafındadır.
Ertesi günü amcamın müsaadesiyle nizamiyeden bir
tabur piyade bir alay süvari ve iki top ile beş yüz nefer
redifi Talihan’a gönderdim. Maksadım şehri tahliye etmediğimizi
Talihanlılar’a anlatmak idi.
Kendim Hanabad’da oturup beş aydan beri göremediğim
askerin tanzim-i ahvaliyle uğraşmaya başladım.
§
Birkaç gün evvel çıkan askerin avdetini gören Talihan
ahalisi Afgan Devleti’ne isyan etmek ihtimali kalmadığını
görünce Mir Şah’ın amcası kızını bizim amcaya tezvic eylemek
teşebbüsünde bulundular. Amcam bu teklifi müştakane
kabul etti. Bu hususda hayli muhalefet gösterdim ve
birtakım gaddar herifler ile karabet ve sıhriyyet te’sisinin
mazarratı görüleceğini söyledim. Evvel-emirde Bedahşan’a
gidip tamamıyla teshir etmek ve daima rahatsızlık verecek
düşmanı bütün bütün tenkil eylemek için bana müsaade
ediniz dedim. Fakat amcam ihtaratımı dinlemediği gibi izdivac
merasiminin mukaddematını ifa bile etti.
Bedahşan beyleri işin bu rengi kesb eylemesinden müsterih
olarak bazı hedaya ve taahhüdatı hamilen Mir Yusuf
Ali’yi amcama yolladılar. Sefirin vürudu üzerine amcam Bedahşan’ın
teshirini hemen-dem zihninden çıkardı.
Bu sırada ahval-i umumiyyenin sükununu ganimet sayan
validem nezdine gönderilmem için pederimden recada
bulunmuş şu recayı kabul eden pederimden Tahtapul’a
gelmemi amir bir mektup aldım.
Askerle emr-i idaresini serdarlara tefviz eyleyerek dört
yüz nefer hassa askeriyle yola çıktım. Esna-yı rahda Taşkurgan’a
uğrayıp Şah-ı Velayet’in kabrini ziyaret ve gubar-ı
mukaddesini tutiya-yı çeşm-i basiret ettim.
Tahtapul’a vürudumda ebeveynimin huzuruna çıkıp ellerini
öptüm ve hayır dualarını aldım. İkisi de şükrane-i mülakat
olarak fakīrana sadakalar dağıttı. Bunlardan başka bana
muhabbet ve mensubiyeti olanlar da aynı suretle şükran
ve meserret gösterdiler.
Birgün istirahat ettikten sonra tophane ile fabrikaları
gözden geçirdim. Hepsini muntazam bir halde gördüğüm
bulunanlara da hil’atler giydirdim. Katagan’daki askere lüzumu
olan çadırlar ile sair levazımın fabrikalarda i’malini
emrettim. On beş yirmi gün zarfında tamamıyla hazırlanan
eşyayı Katagan’a gönderdim.
Bir sene kadar Tahtapul’da umur-ı askeriyye ile iştigal
ederek ilkbaharda Katagan’a müteveccihen hareket eyledim.
Yolda şu suretle garib bir vak’a geçirdim:
maşa etmek fikriyle dolaşmaya çıkmıştım. Maiyyetimdeki adamlar
da nasılsa uzaklaşmışlardı. Kendi kendime gezmekte
azgını üzerime saldırdı. Yanımda kimse olmadığı gibi ufak
bir hançerden başka kendimi müdafaa edecek silah da bulunmadığından
büyücek bir taşın etrafında devirler yapmaya
mecbur buldum. Ben kaçtıkca deve arkamdan kovalıyordu.
Nihayet bi-tab kalıp düşeceğimi anlayınca durdum
ve yakaladığım bir kaya parçasını devenin kulağı tözüne
vurdum. Bu darbenin te’siriyle deve yıkıldı. Sükūtundan bilistifade
hançerimi gırtlağına soktum. Üstüm başım kan içinde
kaldı. Gerek yorgunluktan gerek devenin nasıl can verdiğini
görmekten mütehassıl za’f neticesinde düşmüş bir saat
kadar bi-huş yatmışım. Aklım başıma gelince devenin bilahareket
yattığını gördüm. Adamlar hala meydanda yoktu.
Konak yerine avdetimde bunlardan beherine otuzar değnek
vurdurdum. Ba’dema da maiyyetimde bulunanlara azıcık
gaybubet edince derhal beni aramaya çıkmalarını tenbih ettim.
Katagan’a vusulümde beni gördüğü için gayet sevinen
askere bir nutuk irad ederek:
– Pederim sizi evladı mesabesinde tutmakta ve benim
hakkımda nasılsa size de o suretle şefkat ü muhabbetperverde
eylemektedir. dedim. Asker bu nutkun hitamında:
– Hepimiz pederiniz “Serdar Muhammed Efdal Han”ın
yolunda terk-i can etmeye amadeyiz. cevabında bulundu.
Sonra pederim tarafından amcama da ihda-yı selam ve isali
peyam eyleyerek ikametgahıma gittim.
Ahali o gece bana ihtiramen donanma ve şenlik yaptı.
Ertesi günü tophane ile cebhane ve levazım depolarını teftiş
ederek herşeyi muntazam ve mükemmel buldum.
Bir hafta ikamet ve istirahati müteakıb Talihan’a gittim.
Oradaki askerin de kemal-i intizamını görmekle memnun
oldum.
Geldiğimi haber alan Bedahşan beylerin altı köle ile
mücehhez on at on tulum bal iki tazı beş av kuşu hediye
getirdiler. Ben de onlara hil’at giydirdim ve mukabeleten
hediyeler verdim.
Biraz sonra “Evvelce Talihan’da bulunduğum esnada
bazı maadinin uhdeme devrine dair söz vermiştiniz. Hatta
bir dane seng-i Süleymani bir dane sarı yakūt beş dane
altun bir dane de firuze ma’deni bu miyanda idi. Amcamdan
öğrendiğime göre hala va’dini ifa etmemişsiniz” diye
Bedahşan ümerasına mektup yazdım.
Beyler mektubu alınca maadin-i matlubeyi tasarrufuma
teslim ettiler. Onların müstahsalatından birkaç kıymetdar taşı
pederime yolladım.
§
Zikre şayan bir vakıa olmaksızın iki sene geçti. Bu müddetin
sonlarına doğru ceddim Emir Dost Muhammed Han
amcam Muhammed A’zam Han’ı Kabil’e celb ile pederinin
amcazadesi “Abdülgıyas Han”ı Katagan hükumetine ta’yin
etti.
Abdülgıyas Han’ın oğlu Abdürreşid Han’ı ben sal-i
hicrisinde Celalabad Hükumeti’ne yollamışken teaddisinden
dolayı azleylemiştim.
Amcam Kabil’e giderek biraz ikamet eyledikten sonra
me’muriyet-i sabıkası olan Germühost eyaletine gönderildi.
Müşarun-ileyhin Katagan’dan hareketi esnasında ben de
Talihan’dan kalkıp Şuri menziline geldim. Orada kendisiyle
mülakat ettim. Şuri’de pederimin bir mektubunu aldım ki
Heybek’de görüşüp birlikte Belh’e azimetimizi bildiriyordu.
Bu emre ittibaen Heybek’e gittim pederimin elini öptükten
sonra maiyyetinde olarak Tahtapul’a geldim ve
tamamıyla kışı orada geçirdim.
§
Nevruz mevsiminde Serdar Abdulgıyas Han taundan
vefat etti. Herat cihetlerinde de bazı iğtişaşat zuhur eyledi. O
vakit Herat hakimi pederimin amcazadesi Serdar Sultan
Ahmed Han idi. Yanında da İran Şahı’nın me’murininden
biri vardı.
Bu şahsın Kandehar taraflarında çıkardığı iğtişaşı basdırmak
beraber Kabil’den Herat’a azimetle kal’asını muhasara etti.
Bahar ibtidasında fetih müjdesi Belh’e geldi. Hepimiz sevindik.
Bu meserretin şükranesi olmak üzere pederim Hanabad
hükumetiyle oradaki askerin riyasetini bana tefviz eyledi.
Mahall-i me’muriyyetime müteveccihen hareket ettim.
Bu esnada Katagan vilayetinin umur-ı idaresi pek
karışıktı. Me’murin rüsum-ı maliyyeyi tahsil edememişlerdi.
Serdar Abdulgıyas Han ise pek de idare adamı değildi.
Belki hükumetten ziyade tababete isti’dadı vardı. Zaten
ekser-i evkatını iştigalat-ı tıbbiyye ile geçiriyordu. İdaresizliği
o derekeye varmıştı ki bi-hakkın hapsedilen bir hırsızı Bedahşan
beylerinden birinin tehdidiyle salıvermişti.
Bu tehdidi eden Mir Şah idi ki bilahare vefat ile yerine
Mir Cihandar Şah ismindeki oğlu geçmiş Mir Şah’ın biraderi
yani Mir Yusuf Ali’yi ve biraderzadesi Mir Sayd Şah’ı
vürudumdan bir sene evvel öldürmüştü.
Mir Yusuf’un divane-meşreb afyonkeş müdmin-i hamr
bir oğlu vardı ki babasının katli üzerine ca-nişini olmuştu.
Kaşem Hakimi Mir Baba Big’in de Mir Şah’ın dul zevcesine
alaka ettiği ahali arasında şuyu’ bulmuştu.
Mir Cihandar Şah’ın bu şayiadan canı sıkıldığı için Kaşem’e
hücum eyleyerek Mir Baba Big’i esir ve hapsettikten
sonra ona rağmen ügey anasını nikahla kendisi almış ve
şenaat-i vakıasıyla iftihara kalkışmıştı.
Mir Baba Big ise mahbesden firar ederek Hanabad’a
Vilayete gelince anladım ki askerin geçen seneden sekiz
bu seneden de dört aylığı verilmemiş. İbtida bunların
tesviyesini nazar-ı dikkate aldım. Tesadüfen Talihan askerinden
ber Hanabad’da bulunuyordu. Bunlar hasılat-ı vilayetten
bir mikdarını –Abdulgıyas Han’ın gevşekliğinden bil-istifade–
kendi umur u hususlarına sarfetmişlerdi. Benim gelişim
haklarında hayırlı olmayacağını anladıklarından Kabil’e firar
eylemek üzere umum askeri ihtilale teşvik ettiler.
Abdulgıyas Han’ın Muhammed Aziz Han namında bir
oğlu vardı. Henüz on bir yaşında olduğu ve daha muallimleriyle
adamlarının taht-ı nüfuzunda bulunduğu halde
pederinin maiyyetindeki askerin sergerdeliğini haiz idi.
Bu herifler yani Muhammed Aziz Han’ın mensubini de
vilayetin filhakīka efendizadelerinin malı bulunduğu cihetle
Abdurrahman’ın hükumetini kabul etmek ve onun müdahalesine
meydan vermek hamakat olduğunu söyleyerek burada
ahmakca durmaktansa savuşup Kabil’e gitmek evladır
diyerek askeri tahrik ediyorlardı.
Bu sırada ceddim Emir Dost Muhammed Han’ın haberi
vefatı da vasıl olunca Talihan askeri bundan bütün bütün
cür’et alarak ikametgahımın etrafına toplandılar. Kocaman
taşlarla evimin der ü divarını tahrib ettiler. Fakat kendi askerimin
müdahale ve müdafaası üzerine dikiş tutturamayıp
mağluben savuştular.
ariza takdim ve “bizi zabitlerimiz teşvik etmişti” diye isti’fa-yı
kusur eylediler. Sizi teşvik eden kimlerse isimlerini söyleyin
onlardan maadasını afvedeceğim. Yok haber vermeyecek
olursanız yolunuz açıktır. Kabil’e kadar gidin cevabını verdim.
Bir pusula getirdiler ki üzerinde sekiz yüzbaşı ile Muhammed
Aziz Han’ın muallimi ve adamları ve daha sair
kimsenin isimleri yazılı idi. Yüzbaşıları top ağzına bağlamak
suretiyle i’dam ettirdim. Mütebakīsini de afv u ıtlak eyleyerek
Bu kere meydan-ı harbe gitmek üzere Teşrinievvel’de
Osmaniye Mısır postasıyla hareket etmiştim. Hüsn-i tesadüf
olarak vapurumuzda Sadr-ı esbak Kamil Paşa hazretleri
dahi bulunuyorlardı. Ma’lumdur ki Kamil Paşa hazretleri
Türkiye’nin pek meşhur ve ma’ruf pek eski diplomatları[nda]ndır.
Bütün cihan nazarında gayet muazzez ve muhterem
bir zat-ı ali-kadr olduğu gibi ilm ü irfan cihetiyle de
bilhassa fenn-i siyasette nazari ve ameli kemalatı havi ve
cami’ hakīkaten ism ale’l-müsemma denilirse sezadır.
Biz de fırsattan bil-istifade vakit buldukca vapurda ara
sıra kendilerini tasdia cesaretle huzur-ı alilerinde bulunarak
fikr-i alilerini bazı mes’elelerde istimzac eyledik.
Tabiidir ki Kamil Paşa hazretleri az sözlü bir adam
olduğu cihetle ancak sorulan mes’elelere cevap vermekte
şimdilik hepsini alem-i matbuatta neşretmekte ma’zurum.
Benim istimzac ettiğim mes’elelerden biri Şark Mes’elesi
bir cevap verdi dedi ki: “Rekabetler büyüktür tamamıyla
paylaşamazlar” Hiç şübhe yoktur ki bu böyledir. Şark Mes’elesi’ni
alem nazarında büyütmüşler. Düşündükleri gibi halledemeyecekleri
her hatvelerinde görülmüştür.
Diğeri: “Trablusgarb Mes’elesi idi burada dahi Kamil
Paşa hazretleri muhtasarca düşünmektedir; fakat ben bütün
aczimi i’tirafla beraber Kamil Paşa hazretlerinin kemalatına
asla ve kat’a iştirak edemiyorum.
Kamil Paşa hazretleri daha şimdiden belki mes’elenin
daha bidayetinden Trablusgarb’ı İtalyanlara vermiş de Bingazi
sancağını kurtarmak istiyor.
Bence müşarun-ileyh hazretlerinin bu
hususda fikirleri hatadır. Zaten bu eski siyasettir bir kıt’aya
taarruz ettikleri gibi onu feda edip de kalanını muhafaza
etmek miraren tecrübe olunmuş bir siyasettir. Artık tazesine
bakalım.
Bizim fikrimize göre alem-i İslam ne zaman ki tecavüzi
siyasetler ta’kīb ederdi hep muzaffer ve muvaffak olurdu ne
zaman ki tedafüi siyasetler ta’kīb etmeye başladı hep mağlub
oldu. Artık eski babalarımızın siyasetlerini biraz hatırlayalım
biraz da kendi aklımızı isti’mal edelim.
Filhakīka Kamil Paşa hazretlerinin fikirleri boş ve ma’nasız
fikir değildir belki müdellel ve muvafık ve mu’tedil bir
fikirdir. Müşarun-ileyh hazretleri: “Devlet-i Aliyye ittifak-ı
müselles karşısında duramaz. Üç büyük devlet neticede
müttefikan hareket edeceklerdir zaten müttefiktir. Şu halde
bunlara karşı mukavemet fikrinde bulunmak cinayettir”
demek istiyor. Zannederim bu babda muaraza olunamaz.
Fakat ben bir müslüman ve bilhassa ulema silkinden
dahi olduğum cihetle demek isterim ki:
Bizim akaid-i diniyyemizdendir.
Şu halde bir kere olsun tecrübe edelim artık iki kere öleceğimize
bir kere ölelim. Bugün diplomatlık diyerek Trablusgarb’ı
verecek olursak iki sene sonra İtalya haininin Bingazi’yi
çekip almayacağına kim kefalet eder? Kefalet etseler
dahi tecrübesi meydanda bizim tamamiyet-i mülkiyyemizi
düvel-i muazzama bil-ittifak kefalet ettiler kaç defalar muahedelerle
te’kid ettiler ne için muhafaza etmediler ve
ne için etmiyorlar? “Girid”de bizim hukūk-ı hükümranimizi
muhafaza edeceklerdi ne için etmediler? Bunları mülahaza
etmeyip de körü körüne sefirler lafına i’timad edeceğimize
bir kere olsun Allah’a i’timad edelim.
Artık yeter sefirlere çok i’timad ettik. Sefirler bize pekçok
va’dlerde bulundular fakat zannederim şu son yüz
sene zarfında bir kere olsun bizim menfaatimizi te’min etmediler.
Şu halde ben kaviyyen ümid ederim millet artık bu eski
fikirleri vakt-i ahara terkederek bu defa yeni bir siyaset
tecrübe etmeli. Biz biraz da kendimizi toplayarak kendi
fikrimiz ve kendi aklımızı isti’mal edersek Afrika çöllerinin
gazanfer evladları bize zahir olduktan maada bütün alem-i
Hiç şübhe yoktur ki cenab-ı Vacibü’l-vücud’un nusreti
ve hazret-i Peygamber’in imdadı bizim ile beraber oldukca
biz kayıklar ve zenbuklar ile İtalya zırhlılarına hücum ederiz.
Nasıl ki ettiler ve edeceklerdir. Zırhlı nedir on bin adam
hücum eder de her zırhlıya beşer adam atlayabilirse kafidir.
Evet ashab-ı fünun bu sözlere kahkahalar ile güleceklerdir
lakin şunu da unutmayalım ki bu suretle hücum edecekler
ashab-ı fünun değildir top ağzına tüfenk ile yürüyerek İtalyanları
firara kadar mecbur eden kuvvet fen kuvveti değildir.
Müslümanların en büyük kuvvetleri iman ve i’tikadlarıdır;
diplomatlarımızın pekçok hatalarını yüklendik bir kere
olsun ashab-ı amaim sözünü dahi sem’-i i’tibara alalım.
Hiç şübhe yoktur ki ben bu sözleri Kamil Paşa hazretlerine
acizane bir fikir beyan ediyorum.
Asakir-i Osmaniyyenin muzafferiyetleri havadisi Kahire’ye
akseder etmez gazete müvezzi’leriyle sair ahali tramvaya
binerek yollarda “Yaşasın Halife yaşasın Osmanlılar
gebersin İtalya” diye bağırışmaya başlamışlar apartmanlarda
atmak cür’etinde bulunmuşlardır.
§ Mısır Dahiliye Nezareti tarafından bir beyanname
neşrolunarak matbuat-ı Mısrıyyenin Osmanlı-İtalya muharebesine
dair heyecan-amiz beyanat ve ibarat neşretmeleri
men’ edilmiştir.
§ Alınan haberlere göre Mısır Hükumeti Lord Kitchner’ın
da inzımam-ı re’yi ile sekiz sahifelik yüz bin nüsha risale
tab’ına ve cami’lerde tevziine karar vermiştir. Arabca olan
bu risalede Osmanlı-İtalya muharebesinin Mısır’da husule
getirdiği hal ü mevki’den bahsedilmekte ve yerlilerin ittihaz
eyleyeceği meslek tezkar olunmaktadır. Beyanname muharebenin
adi bir muharebe olup cihad-ı mukaddes tarzında
bulunmadığını uzun uzadıya beyan eylemektedir.
§ Bingazi’den varid haberlere göre urban fevc fevc gelerek
orduya iltihak etmektedirler. Neşredilen bir beyanname
§ İkdam ’ın Trablusgarb muhabir-i mahsusu Tunus’dan
yazıyor: “Tunus kıt’asındaki umum İslamlar; Halife-i mü’minine
bir rabıta-i kaviyye-i ma’neviyye ile merbut olup Hükumet-i
Osmaniyye’nin daima terakkī ve tealisini kemal-i
hahişle arzu ve temenni ederler. Şu harbde muvaffak olmaklığımız
suretiyle hissiyat-ı hayır-hahanelerini fi’len de isbat etmektedirler.
Burada neşrolunan umum Arabca gazeteler Hükumet-i
Osmaniyye lehinde ve İtalya aleyhindedirler. Bu gazeteler;
Fransa’nın Türkiye’ye muavenette bulunmasını ve lazım gelen
teshilatı ifa etmesini temenni ediyorlar.
Her gün cami’lerde Türkiye’nin muvaffakıyatı için dualar
etmektedirler.
Türkiye’nin muvaffakıyatı hakkında iyi bir havadis geldiği
vakit ahali-i müslime yekdiğerini tebrik etmek suretiyle
Türk gördükleri zaman gözlerinde lem’a-paş olan sürur u
lebilir.
Nefs-i Tunus’da esna-yı harbde Türkiye’ye muavenet
etmek üzere bir cem’iyet teşkil edildi. Bu cem’iyete birçok
zenginlerle beraber ma’lumatlı pekçok genç dahil bulunuyor.
Bu cem’iyetin mürevvic-i efkarı olarak İttihad-ı İslam
namında Arabca bir gazete neşrediliyor.
Bu cem’iyet Mısırlılar gibi derc-i iane ile beraber bazı
hidemat-ı fi’liyyede bulunuyor.
§ Londra –Capetown’dan Reuter Telgraf Ajansı’na iş’ar
olunuyor: “Transval müslümanları Osmanlı-İtalya muharebesinde
kahramanane mücahede eden dindaşları için
* * *
kıt’a-i cesimesinin merkezi olan Durban Şehri Encümen-i İslam’ı
geçen gün bir ictima’-ı fevkalade akdiyle İtalya haydudlarının
Trablusgarb’a vukū’ bulan tecavüz-i şakavetkaraneleri
şiddetle protesto edilmiş ve hutaba-yı mahalliyyeden
bir zat-ı muhterem ber-vech-i ati ifadat-ı mühimmede
bulunmuştur:
“Muhterem kardeşlerim! Bugün size şu minber-i hitabetten
birkaç acı hakīkat söylemek istiyorum lakin kalbim
şiddet-i teessürümden çarpıyor ellerim ayaklarım titriyor.
Biz şu dakīkada öyle ciğer-suz öyle vahşet-engiz bir
manzara karşısında bulunuyoruz ki tarih onu bütün fecaatiyle
sahaifine kaydedecektir. Devlet-i Aliyye’nin afak-ı ismetinde
tekevvün ve tecemmu’ eden felaket bulutları emin
olunuz ki; yalnız o muhite münhasır olmayıp bütün alem-i
zine hedef olan Osmanlı Devleti’ne Durban’da mevcud bütün
kadar muavenet etmeliyiz. Ma’nen onlara zahir olmalı ve
nakden para göndermeliyiz. Fakat şunu da unutmamalıyız
ki; maddi muavenet bugün Türkiye’ye her şeyden ziyade
lazımdır. Şehrimizde birçok İslam encümenleri mevcud lakin
onlarda şimdiye kadar bir eser-i hayat müşahede edilemedi.
Ben bunu bu acı hakīkati maatteessüf ağlayarak
söylüyorum.
Şu dakīkada burada ictimaımız pek mühim bir işin
tesviye ve müzakeresi içindir. Bu mühim iş ise Devlet-i
Aliyye’ye nakdi muavenette bulunmak ona cem’ edebildiğimiz
kadar para göndermektir.
Muhterem dindaşlarım! Görüyorsunuz diğer akvam dinen
mensub bulundukları devletlere ne suretle muavenette
bulunuyorlar? Gerek harb ve gerek sulh u müsalemet zamanında
olsun onlara maddi ve ma’nevi yardım ediyorlar.
Tehvin-i ihtiyacları için ellerinden geldiği kadar çalışıyorlar.
Biz ise daima ateş saçağı sardıktan sonra işe başlıyoruz.
Bugün bizim dinimizin müdafii olan her türlü muzayaka
zamanlarımızda imdadımıza şitab eden ser-tac-ı ibtihacımız
Halife-i zi-şanımız değil midir? Bu böyle olduğu halde bizim
Osmanlı-İtalyan muharebesine bitaraf u bigane kalışımız
nasıl tecviz edilebilir? Hilal-i Ahmer Cem’iyeti ile Osmanlı
donanması bizim muavenetimize muhtacdırlar. Hilal-i Ahmer
Cem’iyeti yetim ve bi-kes kalan çocukları hakimiyet-i
Osmaniyye ve Hilafet-i muazzamanın muhafaza-i şanı için
muharebede seve seve can veren cesur ve fedakar askerlerin
dul kalan evlad ü iyalini sıyanet ve onların ihtiyacatını
teskin etmek mecruhlara bakmak ve daha birçok muavenette
bulunmak için teşekkül etmiştir. Böyle mukaddes bir
cem’iyete iane vermekte bir dakīka tereddüd edersek bu
bizim için pek bir büyük nakīsa teşkil eder.”
Bu zat-ı muhteremin pek hararetli samimi olarak irad
ettiği nutkun nihayetinde hazırunun gözleri yaşarmaya
başladı ve herkes Devlet-i Aliyye’ye muavenet-i nakdiyyede
bulunacağına dair söz verdiler. Bunun üzerine Davud Muhammed
nam zatlar kürsi-i hitabete gelerek ber-vech-i ati
“Daha dün sevgili kızımın vefat-ı nagehanisi beni dağdar-ı
ye’s ü elem etti. Fakat emin olunuz ki; kardeşlerim
dolayısıyla hasıl olan teessürümden ziyade beni müteellim
ve müteessir etti.” diyerek Hilal-i Ahmer Cem’iyeti’ne verilmek
üzere yirmi beş İngiliz lirasını vefat eden kızı namına
Bu nutuklar üzerine Encümen-i İslam İngiltere Hariciye
Nezareti’ne bir telgrafname çekerek Osmanlı Devleti’nin hukūk-ı
hükümranisinin muhafazasını ve devlet-i mezkurenin
bu muharebede bitaraf kalmamasını rica etmiştir.
Sadrazam paşa hazretlerine de çekilen diğer bir telgrafda
gizini şiddetle protesto ve Devlet-i Aliyye’ye her türlü muavenette
bulunacaklarını da ayrıca arz etmişlerdir.
Macarlı müsteşrik-i şehir Profesör Wambery geçen gün
Peşte’de alem-i İslama aid gayet mühim bir konferans vermiştir.
Muallim-i muhterem bu konferansında müslümanlara
azv ü isnad olunan liyakatsizliği reddederek müslümanların
da Avrupa tarzında memleketlerinde ıslahat icrasına müstaid
olduklarını ve hatta tabi’ oldukları Kur’an-ı Kerim ’in de
“İlmi Çin’de bile olsa arayınız” emrini verdiğini hülasa
Müslümanlığın kat’iyyen mani’-i terakkī olmadığını ve olamayacağını
ve bu iddiasının en büyük şahidi Bağdad ve
Endülüs ve Şam medeniyet-i İslamiyyesi enkazı bulunduğunu
uzun uzadıya bast ü temhid etmiş ve karn-ı hazırda görülen
bataetin karn-ı vustada müslümanlara her nasılsa arız
olan muhafazakarlığın su’-i isti’mal edilmiş olmasından
neş’et ettiğini beyan eylemiştir.
* * *
mes’elesi el-haletü hazihi yalnız bir Osmanlı Hükumeti
mes’elesi değildir. Bu mes’ele bir de bir “Müslüman mes’elesi”
olmuştur. İtalya eğer bütün harekatında mütemeddin
bir millete yakışır tarzda hareket etmiş olsa idi bu iş yalnız
kadın çocuk ehl-i İslamı şenaatin son mertebesine vararak
katliam etmesi fi’l-vaki’ ehl-i İslamı umumen dağdar edecek
bir harekettir. İtalya bu hareketiyle yalnız Osmanlı Hükumeti’nin
düşmanı değil belki Arablığın İslamiyyet’in dahi
en bi-eman en zalim bir hasmı olduğunu isbat etmiştir.
Mısır’da değil bütün kıtaat-ı İslamiyyede in’ikaslar peyda
etmiştir. Bugün farz-ı muhal olarak Devlet-i Osmaniyye
Trablus’dan elini çekecek olsa anasır-ı İslamiyye ve betahsis
Trablusgarb ve civarı ahali-i İslamiyyesi acz-i mutlak
haline gelinceye kadar İta[lya]lılar ile uğraşacaklardır. Bu ise
değildir. Bu işte bir gayret-i İslamiyye bir namus-ı İslam
vardır. Eğer İtalya Trablusgarb müslümanları hakkında reva
gördüğü gadrin cezasını alem-i medeniyyetten hiç
görmeyerek bu memlekete kolayca sahib olursa artık dünyanın
hiçbir köşesinde hayat-ı İslam taht-ı te’minde bulunmuş
olamaz. Binaenaleyh Trablusgarb mes’elesi –doğrusunu
söyleyelim– ehl-i İslam için bir hayat memat mes’elesidir.
Avrupa devletlerinden dahi hiçbiri iddiada bulunamaz
ki eğer Trablusgarb ahalisi ehl-i İslamdan olmayıp da Hıristiyan
bulunmuş olsalardı evvel-emirde İtalya Hükumeti şimdiki
mezalimi yapamaz saniyen yapacak olsa bütün Avrupa
devletleri başına çökerlerdi.
Trablusgarb ve Bingazi mücahidinine iltihak etmek üzere
havali-i mezkureye azimet eden kahraman-ı hürriyyet
Enver ve Basra Vali-i esbakı Mardini-zade Arif Beyler tarafından
urban u kabaile hitaben neşredilip bu kere payitaht
matbuatına beray-ı ihda nüsah-ı müteaddidesi idarehanemize
olunan Arabi[yyü’]l-ibare beyannamenin suretidir:
Eyyühe’l-ihvan!
ezerek vatan-ı azizimizin bir cüz’-i kıymetdarına Trablusgarb
kıt’asına tecavüz etti. Maksadı Osmanlıları bu havaliden
çıkararak Afrika alem-i İslamını tazyik ve enfas-ı hürriyyetini
takyid eylemektir.
Devr-i sabıkın seyyiatından olarak kuvve-i bahriyyemize
arız olan za’f yüzünden buradaki kardeşlerine muavenete
koşamayan ordu-yı Osmani bugün pek muztarib ve muhtenik
bir vaz’iyyettedir. Maahaza devletimiz son dereceye
kadar bu sevgili vilayetimizi müdafaaya ve düşmanın
savletini redde suret-i kat’iyyede azmetmiştir.
Evet biz bütün gayret ü ikdamımız ile düşman-ı deninin
buradan izale-i vücuduna çalışacağız. Bu yolda millet-i Osmaniyyeden
bir ferd sağ kalmayıncaya kadar uğraşacağız.
Herhalde alçak düşman ayaklarının bu arz-ı paki telvis eylemesine
şerefden şerefe zaferden zafere intikal ede ede
terk-i hayat eden ecdadımızın makabir-i muazzezesini çiğnemesine
meydan vermeyeceğiz.
Afrika-yı Osmani’de mütemekkin ihvan-ı muhterememiz
bütün ef’al ü hareketleriyle hükumetimizin azm-i ciddisine
müşarik olduklarını gösteriyorlar. Ey ihvan-ı muhterem! İyi
biliniz ki biz sizlerden ebediyen ayrılmayaca[ğı]z. Ölecek
ber yaşayacağız. Ey mücahidin-i muhtereme! Yekdiğerimizin
ellerini o kadar sıkı tutalım ve tarik-ı hakta o suretle
şerefimizi muhafazaya çalışalım ki düşmanımız da şanlı ecdadımızın
şerefli oğulları olduğumuzu anlasın da kırılasıca
elini bizden çekmeye mecbur olsun.
Cihanın her tarafında alem-i İslamiyyet İtalyanlar tarafından
kenaneye karşı fevkalade müteheyyic ve muztaribdir. Düşmanı
kahr u tenkil ettiğimize Hilafet-i şan-ı Osmaniyyeyi
kanımızla canımızla muhafaza eylediğimize dair her gün
bizden büyük bir sabırsızlıkla havadis-i muzafferiyyet bekler.
Şu halde Hilafet-i İslamiyye ve vatan-ı mukaddes-i Osmani
uğrunda dest-i celadetimizde meslul olan seyf-i satıımız ile
bize müteveccih amal-i İslamiyye ve Osmaniyyeye kemal-i
fedakari ile hizmet ederek asar-ı muvaffakıyyet ve muzafferiyyet
göstermek düşmanı kahreylemek üzerimize farz olan
en büyük bir vazifedir.
lar tarafından gösterilen asar-ı na-hoşnudi ve nefret İslamlar
sutlarda bulunmaya sevketmesi muhtemeldir. Ancak bu hal
bizim burada düşman-ı mütecaviz ve gaddara layık olduğu
ders-i intibah ü ibreti vermekliğimize mani’ değildir. Herhalde
bu düşmanı biz burada kahr u tenkil etmeliyiz. Vatan
uğrunda ölümden asla korkmamalıyız. Şanlı tarihimiz de
bizden bunu taleb eder.
Humus Bingazi Derne’de bulunan kardeşlerimiz mikdarca
çok olmadıkları halde düşmana karşı arslan gibi durarak
ümid ü tasavvurun fevkınde düşmanı ezmişler İtalyan
ordusunu donanmasını perişan etmişlerdir. Biz ki onların
kardeşleriyiz her an öyle bir savlet-i şirane ile düşmanı
tepelemeli ve onlardan bu mukaddes toprakta asla bir eser
bırakmamalıyız. Düşman o kadar alçak o kadar korkaktır ki
savlet-i mücahidanemize karşı duramaz.
Size tekrar ediyorum. Kanımızın son damlasına kadar
bu düşman-ı deni ile harb edeceğiz nusret-i İlahiyye elbette
zahirimizdir.”
lan-ı harb etmesi üzerine Yemen vilayetince dağıtılıp beyne’l-kabail
fevkalade te’siratı mucib ve a’da-yı vatan aleyhinde
pek ziyade nümayişlere badi olan beyanname suretidir:
Meclis-i Meb’usan’da bulunan İttihad ve Terakkī Fırkası’nın
bazı a’zası tarafından teklif edilip kabulü kongre kararına
ta’lik edilen mevadd-ı aşere mütalaa ariz u amik tedkīk
olundu.
Mevadd-ı mezkureden birincisi: “Meb’usların imtiyaz
ve sair menafi’ ta’kīb etmemeleri keyfiyetidir.” Fi’l-vaki’
Meclis-i Umumi’nin her iki hey’eti a’zalığıyla kabil-i te’lif
olmayan ahval hukūk-ı esasiyyede bir mebhas-i mahsus
olup bizden mukaddem usul-i meşrutiyyeti tatbik etmiş olan
Avrupa hükumat-ı meşrutası kavanin-i esasiyyesinden
bazılarında az ve bazılarında çok olmak üzere birtakım takyidat
kabul edilmiştir.
Meclis-i Umumi a’zasının haiz oldukları nüfuzu su’-i isti’mal
ederek menafi’-i umumiyye-i devlete mugayir menafi’-i
hususiyye te’min edebilmeleri taht-ı imkanda bulunduğundan
bu gibi ahvalin men’i hukūk-ı menafi’-i hükumet ve
ahalinin kuvve-i teşriiyye a’zasından bi-hakkın beklediği
hiss-i fedakari ve hasbiyet icabındandır. Binaenaleyh Kanun-ı
Esasi’nin bu noksanını ikmal etmek cümlenin arzu
edeceği bir keyfiyet olup esas i’tibariyle şayan-ı kabul görülmüş
ve ancak teklif vechile yalnız fırkaya mahsus olarak
programa vaz’ı husul-i maksadı kafil olamayacağından bu
memnuiyetin fırkaya dahil olan olmayan meb’usan ile
Hey’et-i A’yan a’zasına da şamil olacak surette Kanun-ı
Esasi’ye madde-i mahsusa dercinin te’mini ve bu seneden
olunmuştur.
etmemesi” hususu olup meb’usların bir me’muriyet istihsali
emelinde bulunmaları mükellef oldukları vazife-i murakabeyi
hakkıyla ifa etmelerine mani’ ve meb’usan arasında
hiss-i istirkab ve ihtirası uyandırarak me’muriyeti meb’usiyete
tercih gibi bir şaibeyi dai olmak bi’n-netice Meclis-i
Meb’usan’ın faaliyet ve intizamına ve haiz olduğu şeref ü
haysiyete halel getirmek ihtimallerine binaen meb’usun
me’muriyet arkasında dolaşmalarını men’ için meb’usluktan
riyet deruhde edememeleri hukūk-ı esasiyyede bir düstur
olarak kabul edilmiş ve ancak bu müddet mütefavit olup
bazılarınca bir sene ve diğer bazılarınca altı ay olmak üzere
ta’yin olunmuş olduğundan bu ikinci madde esas i’tibariyle
münasib görülerek umum meb’usana şamil olmak üzere
Kanun-ı Esasi’ye bir madde ilavesi ve müddetin Meclis-i
Meb’usan’ın takdirine bırakılması tensib edilmiştir.
Üçüncü Madde: ki “Meb’usların nazır olabilmesi hakkında
fırkaca re’y-i hafi ile ve aded-i mürettebin sülüsan ekseriyetiyle
kabul olunmak usulü takarrur ettiğinden nizamname-i
dahilinin ol babdaki madde-i mahsusası ta’dil olunacaktır”
metnindedir.
Sadrazamın deruhde ettiği vazifenin icabatından olan
mes’uliyet istediği rüfekayı intihab edebilmek salahiyetini
makam-ı Sadaret’e bahşetmiş Kanun-ı Esasimiz dahi bu esası
kabul eylemiştir. Binaenaleyh sadrazam Kanun-ı Esasi’nin
verdiği salahiyete istinad ederek ekseriyet fırkası haricinde
nazır intihabına ale’l-ıtlak muktedir olduğu halde bu
maddenin ruhuna ve suret-i tatbikına göre hükumetin mabihi’l-istinadı
olan ekseriyet fırkası a’zasından hiç bir nazır
nazırlık mes’uliyetini deruhde edecek iktidar ve nüfuz-ı siyasiyi
haiz olan bir meb’usun kuvve-i icraiyyeye iltihak edememesi
kabineyi muhtac olduğu kuva-yı istinadiyyeden ve
meb’usları daire-i ihtisasları olan meslek-i siyasette terakkī
ve tealiden mahrum eder. Bina-berin fırka nizamnamesinin
ol babdaki madde-i mahsusasının ta’dili talebini mutazammın
tur.
Dördüncü Madde: “Ahkam-ı kanuniyyeye tamami-i riayet
ve mes’uliyet-i vükelaya dikkat”dir. Bunlar meb’usların
en esaslı bir vazifesini ve fırkanın ruh-ı siyasetini tazammun
eder. Bazı meb’uslar tarafından böyle bir maddenin teklifi
Meclis-i Meb’usan a’zasının murakabe vazifesini bi-hakkın
bir maddenin derci meb’usların kanunen ve hamiyyeten
Çünkü Kanun-ı Esasi’nin meb’uslara zaten bahşettiği
salahiyet ve vezaifi ikmalde gösterilen tesamuhu men’
vezaifi meb’usların metanet ve fezail-i zatiyye ve ahlakıyyelerinden
beklemek daha muvafık olur. Şayet bu maddenin
teklifinden maksad vükelanın vezaif-i idariyyelerinden münbais
mes’uliyeti te’min ise bu da evvel-emirde bilumum
vükela ve me’murinin mes’uliyetini ta’yin için bir kanun-ı
mahsus tanzimi[n]e mütevakkıf bulunduğundan bu babda
hükumetten bir kanun layihası taleb edilerek sür’at-i mümkine
Beşinci Madde: “Kema-kan ittihad-ı anasıra çalışmak ticaret
ziraat sanayi’ ve maarifin terakkīsine derece-i ihtiyacına
göre gayret etmek”dir. İttihad-ı anasırı Cem’iyet esasen
hedef-i amal ittihaz etmiş ve hayat-ı siyasiyye[si]nin mebdeinden
beri bu yolda sarf-ı mesaiden hali kalmamış ve
zaten Cem’iyet’in siyasi programında münderic mevaddından
ve memleketin menafii icabatından bulunmuş olmağla
bu babda yeniden bir madde kabulü hasılı tahsil demek
olacağından bu hususda tezyid-i mesai ve faaliyet edilmesi
mütalaa kılınmıştır.
Altıncı Madde: “Ahlak ve adab-ı umumiyye-i diniyye ve
milliyyenin muhafazasıyla beraber Garbın terakkıyat ve tekemmülat-ı
medeniyyesinin memlekette inkişafına hizmet
etmek” keyfiyetidir. Ahlak ve adab-ı umumiyye-i diniyye ve
milliyyenin muhafazası Cem’iyet’in makasıd-ı ulviyyesi
cümlesindendir. Cem’iyeti teşkilat-ı siyasiyye ve ictimaiyyemizin
esası olan din-i mübin-i İslam’ın efrada telkīn ettiği
fezail-i ahlakıyyenin kuva-yı mukaddese-i milliyyenin en
mühimmi olduğunu takdir etmiş ve adab-ı umumiyye-i milliyye
ve İslamiyyenin tatarruk-ı halelden mahfuziyetini nuhbe-i
amal ittihaz eylemiştir. Binaenaleyh bir tarafdan adab-ı
umumiyye ve fezail-i ahlakıyye-i milliyye ve İslamiyyenin
muhafazası esbabını tehyie ve te’min etmek ve diğer
tarafdan memleketimizin Garbın terakkıyat-ı maddiyyesinden
çalışmak ehemm-i vezaifden olup hissiyat-ı diniyyeye riayetkar
olmayanlar hakkında geçen sene Ceza Kanunu’na
vaz’ edilen ahkam-ı şedide fırkanın ahlak ve adab-ı umumiyye-i
diniyye ve milliyyenin muazzeziyyetini ne kadar esaslı
bir meslek olmak üzere telakkī ettiğine en yeni bir
bürhandır. Merkez-i Umumi’nin kongrede kıraet ve bir kısmı
neşrolunan raporunda beyan edildiği vechile balada tafsilen
dermiyan edilen gayeye vusul için ittihaz edilmiş olan tedabir-i
müessire ve siyasi programa idhali teklif olunacak levayıh-ı
kanuniyye te’min-i maksada kafi görülmüştür.
Yedinci Madde: “Kanun-ı Esasi dairesinde an’anat-ı Osmaniyye-i
tarihiyyeyi idame ve muhafaza”dır. Ahlakın hürmetle
telakkī ettiği measir-i eslaf demek olan an’anat-ı makbule-i
tarihiyyenin muhafazası altıncı maddede zikrolunan
ahlak ve adab-ı umumiyye-i diniyye ve adat-ı müstahsene-i
milliyyeye riayet kabilinden bir emr-i tabii ve zaruri olmakla
beraber henüz bir devre-i inkılabiyyede bulunan İttihad ve
Terakkī Cem’iyeti’nin hayat-ı ictimaiyye-i millete hakim
kavanin-i sabiteye bu kavaninin icabatına hürmet ve sadakatle
siyaset ittihaz eylemiştir. Kanun-ı Esasi dairesinde an’anat-ı
Osmaniyye-i tarihiyye kaydına gelince Kanun-ı Esasi’nin
muhafazası Cem’iyet’in ve bil-cümle Osmanlıların ma-bihi’lhayatı
olduğu cihetle tazammun ettiği bil-cümle ahkamın o
dairedeki an’anatın kemal-i sadakatle muhafaza ve idamesi
bir emr-i tabiidir.
Sekizinci Madde: “Me’murinin ta’yin ve azline intizam-ı
kanuni vermek”dir. Hidemat-ı umumiyye-i hükumetin
hüsn-i cereyanını te’min için me’murinin erbab-ı reviyyet ü
tahab me’murinin muvaffakıyetleri ve me’muriyetlerini bilatereddüd
ve kemal-i salahiyetle ifa etmeleri için de hukūklarını
mahfuz ve istikballerini emin görmeleri öylece lazım
ve zaruridir. Herhalde me’murinin vezaifi kat’iyyen ta’yin ve
bu vezaif mukabilinde mes’uliyet esaslarının vaz’ edilerek
hüsn-i ifa-yı vezaifin terfi’ ve mükafat ve aksi halin azl ve
mücazata sebebiyet vermesi hikmet-i idare muktezayat-ı tabiiyyesindendir.
Mülahazat-ı mezkureye binaen me’murinin
ta’yin ve azline bir intizam-ı kanuni verilmesini muta-zammın
olan işbu maddenin ehemmiyeti derkar olup Meclis-i
Meb’usan İdare-i Vilayet Encümeni bu ciheti de takdir ile
me’murinin terfi’ ve terakkī ve azl ve tebdillerinin bir usul-i
salime rabtını hükumetten taleb eylemiş olmasına nazaran
bu babdaki layihanın bir an evvel kesb-i kanuniyyet etmesi
esbabının istikmali düşünülmüştür.
Dokuzuncu Madde: “Hukūk-ı mukaddese-i Hilafet ve
Saltanat’a mütedair Kanun-ı Esasi’nin bazı mevaddının kuva-yı
selase esasındaki muvazeneti teşyid edecek surette ta’dili”
teklifidir. Bir millette mevcud olan kuvvetler kuvve-i
teşriiyye kuvve-i icraiyye kuvve-i adliyye olmak üzere üç
kısma ayrılmıştır. İşbu kuva-yı selase arasında muvazenetin
lüzumunu inkar edecek bir ferd olamayacağı gibi zat-ı hazret-i
Padişahi’nin dahi o kuva arasında muvazeneti ihlal edecek
bazı mevad olması zaten Merkez-i Umumi’nin nazar-ı
dikkatine çarpmış ve Cem’iyet siyasi programının bu esasları
te’min edecek surette tanzimi mukarrer bulunmuştur.
Onuncu Madde: “Makasıd-ı hafiyye-i mahsusaya binaen
teşekkül eden cem’iyetlerin harekat ü amaline mümanaat”dır.
Makasıd-ı hafiyye-i mahsusa ta’kīb eden cem’iyetler
Siyasi olanlar devletin menafiine muhalif birtakım makasıd
ta’kīb edecekleri gibi ictimai olanları dahi adab ve ahlak-ı
umumiyye-i milliyye ve diniyyeyi hedef-i tecavüz ittihaz
edebilirler. Bu misilli cem’iyyatın men’i Cem’iyetler Kanunu’yla
Kanun-ı Ceza ve nizamat-ı zabıta icabatından olup
bunlar hakkında mutabassırane hareketle ve muktezayat-ı
kanuniyyenin tamami-i ifası hükumetin vazifesidir. Hükumete
bu vazifeyi hüsn-i ifa ettirmek Meclis-i Meb’usan’ın
hakk-ı murakabesi daire-i şumulündedir.
Adab-ı İslamiyye ve milliyye ve menafi’-i umumiyye ve
vataniyyeye münafi muzır cereyanların bir şekl-i ictimaide
diği vechile Cem’iyet’in siyasi ve ictimai programlarını kendisine
meslek-i siyasi ve ictimai ittihaz edenlerle hafi ve celi
başka bir cem’iyete intisab edememeleri zaruretiyle beraber
bu hususda mevadd-ı nizamiyye tedvin ve maksad-ı Cem’iyet
mücahedat ve irşadat-ı meşrua ile neşr ü ta’mim edilmektedir.
Mukarrerat-ı vakıa suret-i mahsusada teşkil edilen bir
encümenin bil-etraf icra eylediği tedkīkat üzerine kongre
hey’et-i umumiyyesince madde madde tezekkür ve tedkīk
olunduktan sonra ittihaz edilmiş ve fırkaca mucib-i tefrika
hiçbir hal kalmadığına müttefikan ve müttehiden karar
verilmiştir.
Üstad-ı muhterem Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretlerinin
“ Külliyyat ” ünvanıyla neşredilmekte olan asar-ı fazılanelerinin
birinci kitabını teşkil eden işbu eser-i mühim intişar
etmiştir. Bu eser-i ali aslı olan Arabiyyül-ibare er-Risaletü’l-Hamidiyye
nam eser-i fahire bir misli kadar tavzihat-ı
lazıme ve tezyilat-ı mühimme zamm u ilavesiyle uluhiyet-i
Sübhaniyye ve nübüvvet ve risalet-i Muhammediyye
ve mebani-i erkan-ı celile-i İslamiyyenin havi olduğu measir
ve mezaya-yı aliyyeyi berahin-i akliyye ve delail-i felsefiyye
edecek bir tarz-ı nevin üzere– isbat ve tenvir etmekte ve her
türlü evham ve zunun-ı batılanın önünü almaktadır.
Fiyatı buçuk kuruştur. Merkez-i tevzii Babıali Caddesi’nde
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Kasım
Yedinci Cild - Aded:
Almanya’da Osmanlı Tetebbuat Komisyonu rehberi ve
Stutgart şehrinde münteşir Nekar gazetesi [silik] muharriri
Doktor Ernst Jaeckh tarafından yazılıp idarehanemize gönderilmiştir:
______
Trablusgarb muharebesi hakkında Almanya’da efkar-ı
umumiyyenin ne merkezde bulunduğunu lütfen irsal buyurulan
mektuplarınızda benden sual etmiş idiniz. Buna cevap
olarak yalnız bir çift söz ile size diyebilirim ki: Hemen umumiyetle
Osmanlılar lehindedir. İbtida-yı muharebede fikirler
bi-karar iken yekdiğerimizden “Acaba Osmanlılar böyle
mühlik halden tahlis-i giriban etmek için ne gibi bir teşebbüsde
bulunabileceklerdir. Acaba şu dakīkanın kendileri için
ne ma’na ihtiva ettiğini takdir ile hayat için ölümü göze
aldırmak lazım geldiğini der-hatır ediyorlar mı?” diye istifsar
ederken; pek geç lakin pek de açık bir surette nihayet “Her
şey hatta hayatını bile namus ve şan ve şöhreti için terketmeyen
bir millet hiç bir şeye müstahak değildir.” Cevab-ı
kat’isi geldi. İşte bunun üzerine günden güne ve galebeden
galebeye şöhret ve şanınız cümlenin kalbini mütezayiden
Eğer bugün Salib-i Ahmer’in yanında bu kanlı muharebenin
o şeci’ kurbanları için burada bir de Hilal-i Ahmer
Cem’iyeti teşkil etmek arzu olunsa muavenete müheyya
pekçok kişilerin şitaban olacakları şübheden varestedir.
Bismark’ın “Türkler Şarkın centilmenidir” sözünü Genç
Türklerin inkılabı tasdik ve isbat eyledi ise de tarih ile müsbet
ve kendisine mahsus bir azametle münferiden gözönünde
duran böyle bir hakīkate kemal-i hayretle şehadet etmek
va-esafa henüz içimizde pek az kimselere nail olmuştur.
Her ne kadar Osmanlı Tetebbuat Komisyonu’nun Almanya’yı
seyahatlerinde Türklerin meziyatını ve fikirlerini
vatandaşlarıma tanıtmaya büyük bir vasıta oldu ise de kudret
kabiliyet ve tabiatınızın fevkaladeliğini görüp de bizzat
tasdik ettirmek için teessüf olunur ki şu vesileden hemen
pek az şehirler müstefid olabilmişlerdir.
Avrupalıların şimdiye kadar haklarınızda ettiği birtakım
esassız mukayesat ile kazib hükümlerin cümlesini şimdi esen
şu Trablusgarb ruzgarı süpürüp aldı götürdü. Yüzlerce kitapların
ve nutukların aleme i’lan edemediği bir hakīkati işte bu
muharebe meydanı üstündeki perdeyi kaldırarak bütün parlaklığıyla
aleme izhar eyledi.
Alman gazetelerinin Türk medeniyeti ve İtalya barbarlığı
namı tahtında doldurdukları sütunları bugün herkes görüyor
ve okuyor. Hatta kiliselerimizde bile papazlarımız “Roma
hıristiyanları celladlık ediyorlar” diye hissiyat-ı müteneffiranelerini
ahaliye ifşa ve bununla da celladlık muharebe demek
olmadığını anlatıyorlar.
Osmanlı İslam hocaları “Sakın himayemiz altında bulunan
o biçare İtalyanlardan intikam almak sevdasına düşmeyiniz”
diye cami’lerde va’z ediyorlar. Hele o Osmanlı İslam
Harbiye nazırı görülen fenalığa ivaz olarak yine
fenalıkla mukabele olunmayıp yaraya merhem vururcasına
kında ordulara evamir i’ta ediyor.
Türklerin metaneti ve müdebbirliği Memalik-i Osmaniyye’de
yaşayan altmış bin İtalyanlara taarruz ettirmiyor. İşte
bununla da Osmanlılar tekmil Avrupa’yı teshir ettiler.
Alman zabitlerinin tasdikıyla musaddak kalben mütedeyyin
son neferine varıncaya kadar muktedir ve kemal-i
hoşnudiyyet ve mesruriyyetle muharebeye can atan o Osmanlı
askerlerinin dünyada en birinci asker olduklarını ve
şanlı şöhretli namına nasıl kesb-i istihkak ettiklerini şimdi
herkes bizzat müşahede ediyor. Hele her biri birer mücessem-i
kabiliyet ve isti’dad denmeye seza olan o rehberleriyle
şimdi gerek adeden ve gerek fennen bin-nisbe pek ileride
bulunan bir orduyu nasıl icbar ettiklerini de görüyoruz.
Arnavudluk’dan bana mektup yazan bir süvari zabiti
diyor ki: “Kahraman süvarilerim; o kancık makaronyacı
düşmanla göğüs göğüse gelip de merdliklerini gösteremediklerinden
dolayı hissettikleri deruni acıdan ağlamaya başlıyorlar.”
Ey asker! Merhaba!.. İşte sen bu halinle tekmil Avrupa’yı
zabtetmiş bulunuyorsun!
Şimdi Osmanlıların müştakane ve meftunane yekdiğerleriyle
birleştiklerini hatta Osmanlı hanımlarının ve kızlarının
bile tezyinatlarına varıncaya kadar vatan için feda ettiklerini
herkes görüp işidiyor. Bu hallerin tekmili bizim tahlis-i hürriyyet
zamanında sahib-i vatanların da başından geçmiştir ki
siz zorba tekmil Almanları Hohenzoller’in hanesinde birleşmeye
badi olmuş idi. İşte şimdi İtalyanların şu şakīliği aynı
bizim gibi Memalik-i Osmaniyye’de mevcud milletlerin cümlesini
Osmanlı Sancağı altında toplanmalarına mecbur ediyor.
Bu halde umuma aid olan vatan müteferrik surette bulunmaya
heves eden birtakım fırkalara tegallüb ediyor. Bu
Osmanlıların en büyük Ali Paşa’sı bizim - senesi
muharebesinin vukū’ bulacağını hemen evvelden hissederek
bundan Prusya Almanya Avusturya’yı bir müttefik olarak
kazanacağını ve bundan ise Babıali için mezkur hükumetler
tarafından bir himaye kazanacağını alenen beyan
etmiş idi. Vakıa siz de böyle olduğunu biliyorsunuz. Her ne
kadar bidayet-i mes’eleden beri bu i’timad zail olarak onun
yerine bir emniyetsizlik kaim oldu ise de an-karib hakīkat
meydana çıkarak bunun da zail olacağı ümid-i kat’isindeyim.
bulunduklarından Berlin’in asla haberdar olmadığı muhakkaktır.
Yalnız Londra ve Paris bu keyfiyetten haberdar bulunduklarından
sarika yataklık etmekle tevellüd edecek
mes’uliyet Berlin’e değil doğrudan doğruya Londra ve Paris’e
raci’dir.
Halihazırda Avusturya ve Almanya’nın Balkan’daki asayişin
muhtel olmaması için Osmanlılara pek büyük yardımları
olmuştur.
Avrupa devletleri içerisinde yalnız bir Almanya Devleti’dir
ki ne memalik-i İslamiyyeden bir memleket zabt ve ne
de bir kavm-i İslamı ezmek fikrine düşmüştür bu da tarihle
müsbettir. Fas mes’elesi dahi bunu musarrahan tasdik eder.
Fransızların Fas’daki muamelelerini İtalyanlar taklid yolunu
ta’kīb ediyorlar. Halihazırda Ruslar otuz milyon ahali-i İslamiyyeyi
ezmekte İngilizler ise yüz elli milyon ehl-i İslam
temlekatından ma’dud olan Malta ve Kıbrıs adalarını gasb
ve bugün Arabistan ile Ceziretül-arab’da menfaat-perestane
planlar tertib ettiği cümlece ma’lumdur. Bunun içindir ki
tekmil ehl-i İslam memalikini gasbetmiş olan Avrupa hükumetleri
Türklerin kuvvetli olmasını hiçbir vakit arzu etmezler.
Çünkü Türkler kuvvetleştiği halde Türkiye’nin haricinde
bulunan İslamları bir mıknatıs etmiş gibi cümlesini kendisine
çekeceğini bildiklerinden Türkiye’nin daima zaif bulunduğunu
arzu ederler. Almanlar ise Türkiye’nin müstakil ve kuvvetli
olmalarına ve onların bu mertebeye irtika edebilmelerine
çalışıyor. Geçen sene Almanlar daha bazı zırhlılarını
satmak için ettiği teklifde İngilizlerin hatırına riayet etmek
gemilerin teslimi için daha bazı seneler beklemeniz lazım
geldiği cümlece ma’lumdur. Alman gemileri ise hemen teslim
olunarak aynı evvelkiler gibi hemen malınız olacak ve
şimdi de elinizde her emre müheyya ve isti’male salih gemiler
bulunacak idi. Hem de İtalyanlara karşı.
Bağdad hattının temdidini ta’cil askeri bütçesini kabul
ve bahriyenizi berriyeniz derecesine irtika ediniz. O vakit
Türkiye gayr-i kabil-i taarruz bir hale girer. Şu Trablusgarb
muharebesi Osmanlıların tealisi için bir menfaat te’min ediyor
ki Japon mes’elesinde olduğu gibi şimdi etrafda bulunan
seyirciler şu mes’elenin meydan-ı tezahüre çıkardığı
şeyleri bizzat kendileri Türklerden tahsile mecbur kalacaklardır.
dip büsbütün gözden gaib olduğunu beklemektedirler. Halbuki
Almanlar Hilal’i tulu’ halinde görür ve onun an-karib
bedir halinde ziyasını aleme neşredeceğine pek emindirler.
Ey şanlı Hilal! Yürü!.. Yüksel!. Ta’kīb ettiğin yolu bir
kahraman olarak kat’ eyle!..
Onun için sizi sadık bir dost olarak tebrik ve selam-ı
acizanemin kabul buyurulmasını rica ederim. Yaşasın vatan!..
* * *
Sıratımüstakīm – İlhak-ı İslam muhiblerine karşı
alem-i İslam namına açık mektubumuz gelecek nüshamızda
neşrolunacaktır.
Mir Atalık pederimin vefatını haber alınca oğlu Sultan
Murad Han’ı epeyce bir süvari ile Katagan’a gönderip ahalisini
ayaklandırmaya kalkıştı. Nizamiyeden üç tabur piyade
kuvvet teşkiliyle Muhammed Alem Han ol Serdar Gulam
Han maiyyetinde olarak bağīlerin üzerine yolladım. Kendim
de Şurab yolundan gidip Narin’de düşmana mülakī olmayı
kararlaştırdım. Bu hareketin bidayetinde müessif bir vak’a
hadis oldu. Serdar Muhammed Alem Han öteden beri iki
yüz süvari ile umum askerden ayrı ve ileri gitmeyi i’tiyad
etmişti. Kendisine sizin gibi bir kumandanın böyle muhataraya
atılırcasına hareketi hilaf-ı usuldür diye mükerreren
söylenilmişse de dinlemezdi. Bu sefer de ber-mu’tad iki yüz
süvari ile ileride giderken dağların arkasında gizlenmiş iki
bin Katagan süvarisinin hücumuna uğramış maiyyeti düşmanın
kesreti üzerine kumandanlarını bırakıp kaçmış yiğit
serdar ise teslim olmak denaetini irtikab etmediğinden kendi
gibi birkaç dilaverle maktul düşünceye kadar çarpışmış.
Bu acıklı haber orduya vasıl olunca bir alay süvariyi yolladım.
Bunların vürudu ve şirane hücumu üzerine Kataganlılar
mağlub olarak Narin cihetine kaçtılar. Ve meydan-ı
mukateleye üç yüz nefer yaralı ve maktul terkettiler.
Bu müsademenin ertesi günü Narin’de müdhiş bir mukatele
vukū’ buldu. Zira orada düşman askerinden kırk bin
süvari toplanmıştı. Tulu’-ı şems ile başlayan mukatele ikindi
vaktine kadar sürdü. Düşman dilarane davrandı ve kiraren
tecdid-i hamle eylediyse de nihayet firara mecbur oldu. Bizim
tarafdan otuz neferin mecruh ve Serdar Gulam ile beraber
maktul olmasına mukabil onların yaralısı ve maktulü
fazla idi. Bunun sebebi de bizim askerin muallem olması
karşıkilerin ise fenn-i harbden bi-behre bulundukları için
biraraya toplanması ve toplarımıza mükemmel hedef teşkil
eylemesi idi.
Ben o gün yetiştirdiğim askerin maharet ve muvaffakıyetiyle
cidden iftihar ettim.
§
Katagan’dan havadis almak üzere gönderdiğim bir casusu
Sultan Murad Han tutup hapsetmişti. Bizim muzafferiyet
havadisi duyulunca bazılarının muavenetiyle casus
mahbesinden kurtulmuş ve bir ata binip dört na’le sürmek
üzere yanıma gelebilmişti.
Biçare gelir gelmez düşüp bayıldı. Aklı başına gelince
her gün fena halde dayak yediğini anlattı. Cerrahlar soyup
vücuduna bakınca kömür gibi simsiyah olduğunu gördüler.
Zavallı biraz kendini toplar toplamaz Kataganlıların muhafaza-i
nefs fikriyle hep birden hareket edeceklerini söyledi.
Ben derhal Naib Gulam Han Derrani’yi –ki akıl fakat tenbel
bir adamdı– bir mikdar süvari ve topçu ile Bedahşan
Geçidi’ni tutmaya me’mur ettim.
Kataganlılarca ma’ruf ve muhterem olan “Kunduz kadisı
gönderdim. Ahali rah-ı firarın mesdud ve askere mukabele
sözünü dinleyerek afv ü atıfet istid’asıyla nezdime geldi.
Cevap olarak iki şartı havi bir i’lan neşrettirdim ki şart-ı
evvel: Ahalinin kendileriyle çocukları daima Afganistan
Devleti’ne sadık kalacaklarına ve ümera ve rüesasının tahrikatına
kapılarak devlet aleyhinde bulunmayacaklarına dair
Allah’ın ve Peygamber’in namına yemin etmeleri şart-ı sani
de: Hareket-i vakıalarının cerimesi olmak üzere rubiye
te’diye eylemeleri idi.
Şerait-ı mesrudeyi bil-ittifak kabul ederek bana ve evladıma
vefadar olacaklarını ve düşmanlarımla muharebeye
girişip hayatta kaldıkca hizmetimde bulunacaklarını taahhüd
eylediler. Ben de ale’t-takrib yirmi milyon rupiye değerindeki
emval ü eşyayı yine uhde-i tasarruflarında ibka ettim
ve yazılan ahidnameyi görmek üzere pederime yolladım.
Şu suretle asayiş te’min olunup ahali memnuniyetle imrar-ı
evkata başladı. Askerin teraküm eden maaşatı da bittamam
tesviye olundu.
* * *
Bedahşan tacirlerinden bazıları vardı ki Katagan ile Bedahşan’da
olarak gider gelirlerdi. Bunların zehab ü iyabı esnasında
mutlaka bir iki cinayet vukū’ bulur ve yolda vurulmuş cesedler
bulunurdu. Şu halin men’i için birkaç asker ta’yin
ettim. Ve yine askerden birkaçını ahali kisvesine sokup
yolda gezinmelerini ve bir hücuma ma’ruz kalırlarsa karakol
neferatını imdad çağırmalarını tenbih eyledim.
Tebdil askerler oralarda dolaşırken ma’hud tacirlerin
tecavüzüne uğramaları üzerine istimdad eylemişler. Karakollar
da yetişerek elli kadar tüccarı esir eylemişler ve ellerini
muhkem surette bağlamışlar. O halde huzuruma getirilince
silahlarıyla eşyalarını askerlere verdim. Atlarını tophaneye
yanlarındaki on bin rupiyeyi hazineye gönderdim. Esna-yı
la reh-zenlik ettiklerini i’tiraf eylediler ve beheri onar bin rupiye
fidye-i necat i’tasına razi olduklarını söylediler. Lakin
kabul etmedim ve bi-günah ahaliyi öldüren bu haydudların
top ağzına bağlanmalarına emir verdim.
Bu siyaset ordu pazar yerinde icra olundu. Laşelerinin
etlerini köpekler yediği gibi kemikleri de pazarın sonuna
kadar meydanda kaldı.
Defn-i izama teşebbüs edildiği sırada Mir Cihandar
Şah’ın mektubunu hamilen biri geldi ki bu herif Cihandar
Şah’ın tehdidiyle Abdülgıyas Han’ın mahbesinden salıverdiği
hırsız idi. Mürsil-i mektup Bedahşan tüccarının i’damına
vakıf olmadığı için reayasını nasıl bir cür’etle hapsettiğimi
soruyor ve mektubunu alınca onları hamil-i varakaya teslimen
göndermemi yazıyor olmadığı surette pederime ve
amcama şikayette bulunacağını bildiriyordu. Ben bu mektubu
yüksek sesle okuduktan sonra getirene:
– Mir Cihandar bu mektubu yazdığı vakit şuurunda
halel var mıydı? diye sordum.
– Benim padişahım Mir Sahib esir ettiğiniz eşhası alıp
bila-tevakkuf nezdine getirmemi emreyledi. Ve aksi takdirde
muhalefetinize kalkışacağını da söyledi dedi.
– Telaş etmeyiniz hiddet buyurmayınız! Tarzında idare-i
kelam ettimse de mütenebbih olmadı.
– Hangi cesaretle tebeamızı esir aldınız. Onları bana teslim
edin cür’etine kalkınca sakalıyla bıyıklarının yolunmasını
ve kaşlarına kadınlar gibi rastık çekilmesini adamlarıma
emrettim. Mucebince muamele olundu. Herifin yolunmuş
sakalını sırmalı bir kumaşa sardırdıktan sonra eline verip:
– Git efendine göster bunu yazdığı mektubun cevabı
saysın! Dedim.
Nizamiyeden iki tabur piyade iki bin süvari ile bin Özbek
süvarisi ve bin redif piyade ile on iki topu Muhammed
Zeman İskender Naib Gulam Ahmed hanların kumandasıyla
Talihan’a sevkettim.
Kumandanlar yanlarındaki Sefir Kenderiş’i oradan Mir
Cihandar Şah’ın nezdine yolladılar. Cihandar Şah sefirini
görür görmez –Niye üserayı almadan geldin? Diye söğüp
saymaya başladı. Sefir de yoluk yüzünü gösterdikten sonra
sakal boğçasını önüne attı ve: Senin ahmakça sözlerini
tebliğ etmenin neticesi budur. İhtiyatlı davranmazsanız başıma
gelen yakında sizin de başınıza gelecektir dedi.
Cihandar Şah’ın bu haberden fena halde canı sıkıldı.
Şimdi asker Hanabad’a müteveccihen yola çıksın emrini
verdi. Ne diyorsunuz? Afgan askeri Talihan’a girip ahaliyi
taht-ı itaate aldı dediler. Bunu da işidince dünya Mir Cihandar’ın
başına dar gelmeye başladı. Kurenası:
– Pederiniz yakasını kurtarmak fikriyle kızını bunlara tezvic
etmişti. Siz ise bila-teemmül haberler yolladınız! ta’rizinde
bulundular. O da:
– Siz pederimin de sebeb-i felaketi oldunuz. Şimdi ne
yapılmak lazım onu söyleyin? Dedi. Ba’de’l-istişare mir yanında
ümeradan yirmi zat olduğu halde kırk cariye ve kırk
köle ile birader-i Cihandar’ın bana gönderilmesine keza
Çin masnuatından ipekli kumaş ve halılarla kıymetdar evaninin
yollanılmasına keza Mir’in ma’zeret-amiz bir mektup
yazıp hemşirelerinden birinin yahud ailesinden bir kızının
bana zevce olmak üzere teklif edilmesine karar verdiler.
Emir naçar bu tedabiri kabule mecbur olup ma’zeretnameyi
tahrir ettiği gibi hedaya ile biraderini de yola çıkardı.
Bir tarafdan da bizim askerin kumandanlarına mektup gönderdi
ve biraderinin benimle görüşüp kendilerine yeni bir
emir gelinceye kadar harekat-ı askeriyyeye başlamamalarını
rica etti. Kumandanlar bu recayı kabul eyleyerek beni mes’eleden
haberdar ve bu hususda re’yimi istifsar ettiler.
Mir Cihandar’ın biraderi üç bin nefer askerle nezdime
vasıl oldu. Evvelki mektup biraderinin sarhoşluğu zamanında
yazıldığını ve kardeşinin sekr-i daimiye mübtela olduğunu
söyleyerek özür diledi.
Ben mütebessimane bir tavır ile:
– Fikrimce Mir Cihandar’ın bu özrü sahihdir dedim. O
sırada Talihan ahalisiyle uğraşmak da işime gelmediğinden
me’murin-i varideye şefkat ü re’fet iraesiyle hil’atler giydirdim
ve emirlerinin i’tizarını kabul eyledim. Yalnız Cihandar’ın
ailesine kız almak teklifini:
– Amcamın izdivacıyla husule gelen musaheret iki hanedan
arasında mukarenet teşkiline kifayet eder dedim ve
bu suretle Bedahşan iğtişaşının önünü aldım.
Ey hilkat-i mümtaz ala ahseni takvim!
Ey nüsha-i kübra ezeli mazhar-ı tekrim
Tekrim ne demek bilsen o teşrif-i İlahi
Kim yok o cihan-ı şerefe ufk-ı tenahi
Tahdid edilir mi? Sıfat-ı Rabb-i kadimdir
Güftarıdır hazret-i Kur’an-ı Hakimdir
Ebhar ona nisbet olamaz katre-i naçiz
Kur’an’ı bilen ehl-i dil etmez bunu tecviz
Zahirde bakıp sanma ki bir lafza-i adi
Bi-şek hezeyandır hezeyan kavl-i eadi
Ta ruz-ı kıyam etmede a’dasını da’vet
... diye mislinden onun aksar-ı ayet
Sensin bu cihanın şerefi izz ü alası
Zatınla senin fahr ediyor arz u seması
Arayişisin belki onun ruhu vücudu
Etmiş ne için Adem’e ta’zim-i sücudu
Sen olmasan o bud ü nebudu mütesavi
Bir mavtin-i vahşet ki olur mesken-i avi
Sen aslını bil aslını kim mazhar-ı “Levlak...”
Vallahi onun sayesidir hilkat-i Eflak
Kim zade-i aşk-ı ezeli ol ervah
Ser ta-be-kadem ma’ni-i nur ecmel-i eşbah
Zahirdir onun saltanat alemi zahir
“Adet bu ki ahirde gelir bezme ekabir”
Fıtrattaki sevda-yı hüsün dilde füruzan
Bir nim-nigahıyla onun ateş-i suzan
Yansın ebedi sinede ateş-i sevda
Aşkıyla onun ta olayım ruh-ı musaffa
– –
mir-i mayesi ma’na-yı aşk ile yoğurulmuştur; elbette her insanın
varlığında bu ma’nadan bir şerare olmak la-büddür.
Tecelli-i muhabbet herkese bir başka yüzdendir
Cihanda mazhar-ı aşk olmamış hiç kimse yoktur yok
– –
Şu “hüsn” lafzının lisanda husule getirdiği –o sihramiz–
te’sir nedendir? Niçin –bir seyyale-i ateşin gibi– derhal kalbi
dimağı ateşlendiriyor? Ruhu teshir ediyor? Aşk-ı maddi bu
kadar müessir bu derece sehhar olunca ya aşk-ı ma’nevi
sevda-yı ruhi garam-ı hakīkī nasıl olmak lazım gelir?
Aşkı sor pervaneden aya o bi-perva neden
Yanmadıkca ateş-i aşkı sükunet bulmuyor?
– –
Sahabe-i güzin hazeratının radıyallahü an aharihim o
ma’şuk-ı ezele o mahbub-ı İlahiye incizabları meftuniyetleri
aşk u sevdaları o derece-i balaterinde idi ki huzur-ı kudsiyyet-neşur-ı
hümayunlarında bir insilah-ı tam ma’nasını
gösterirlerdi.
Cenab-ı Ecmel-i alem sallallahü aleyhi ve sellem efendimiz
hazretleri bir mihr-i münir-i hüsn; onlar da o hurşid-i
cihan-efruzun envarı içinde gayb olmuş birer zerre...!
Sevda-zedegan-ı cemal-i Muhammedi’den biri mataf-ı
kudsiyyat olan Ravza-i Mutahhara ve Muattara ru-mal olduğu
dem-i vuslatta bakınız nasıl arz-ı temdihat ve temcidat
eder:
şeklinde yazılmıştır.
!
Aklın var ise gel onu sev! Ol ona aşık
Ma’şuk-ı yegane bu ki can vermeye layık
Öyle bir ulvi fıtrat öyle bir kudsi hilkat ki sanki zat-ı hümayun-ı
risalet-penah-ı a’zamileri aleyhissalatü vesselam
lihane tahmid!
Sultanü’l-aşıkīn Hazret-i Celal el-hakku ve’d-dinin aşk ateşleri
sevda kıvılcımları püsküren şu hitabe-i kudsileri ne
hired-suzdur:
!
munu! İşte bu: Ateş-i sevdanın –vücud-ı ma-sivayı yakıp hakister
eden– bir şerare-i füsunu!
Allah ... Allah!
Bu nasıl söz! Nasıl terkib! Nasıl ma’na!
Ey celal-i hakk u din ey tacdar-ı aşıkīn!
Meşrebimce sensin Allah’ın veliyy-i ekberi
!
! !
– –
Bu iki muhterem isim Medine-i Münevvere sükkan-ı aslisine
mahsusdur ki iki kabile iki birader ailesidir: Evsiler
Hazreciler.
Bu iki birader-zadeler arasında –zaman-ı cahiliyyette
birçok vekayi’-i hunin cereyan etmiş tarihin o vahşet-nümun
sahifeleri üzerine kanlı mersiyelerle kaydolunmuş olmak
cihetiyle– kadim bir adavet vardı. Din-i Hakk’a şerefyab-ı
mad-ı sükunete girmiş büsbütün sönmeye yüz tutmuştu.
Birgün aralarında cereyan eden bir mükaleme –gittikce şiddetini
artırarak– nihayet münazaaya münkalib olarak o şerare-i
adavet parlamış eller kılıçların kabzalarına konmuş
mukateleye ramak kalmış! Keyfiyet derhal hak-i pa-yı cenab-ı
Peygamber-i a’zamiye aleyhissalatü vesselam arz olunur;
teşrif-i hümayunlarıyla ateş-i fitne söner. Lütfen barıştırılır
öpüştürülür bu hadise üzerine şu ayet-i celile şerefbahş-ı
nüzul olur:
!
“Ey mü’min kullarım! Hablullahi’l-metin olan hazret-i
Kur’an-ı mübine hepiniz birden dört el ile i’tisam ediniz!
Sımsıkı sarılınız! Sakın ondan ayrılıp da her biriniz bir rah-ı
nar-ı fitneye gitmeyiniz! Onlar sizin düşman-ı ezeliniz olan
şeytan yollarıdır.”
“Allah’ın size ifaza ve ibzal buyurduğu ni’metini ni’meti
sohbet ü saadeti der-hatır ediniz! Der-hatır ediniz ki siz birbirinize
düşmandınız! Yekdiğerinizi hayvan gibi boğazlıyor
siba-ı müfterise gibi paralıyordunuz! Birbirinize zerre kadar
merhamet ve şefkatiniz yok idi. Fakīr ü zelil idiniz! Allah
sizin kalblerinizi te’lif etti. Sizi livaül-hamd-i tevhid altında
birleştirip barıştırdı öpüştürdü. Allah’ın şu ni’met-i uzması
sayesinde kardeş din kardeşi olduğunuz halde sabahu’lhayr-ı
fevz ü felaha dahil oldunuz! Siz müdhiş bir hizlan ü
hüsran uçurumu kenarında duzah-ı kahr u intikama yuvarlanıp
düşmek üzere iken Allah sizi yed-i yümn-i merhametiyle
çekip kurtardı. Siz bu azim lutf u ihsanın kadrini biliniz!
Kavlen fi’len ve amelen şükrediniz ki Allah da size ni’metini
ziyadeleştirsin!” İnsan düştüğü şu mazik unsuru içinde bazen
o kadar bunalıyor kendisinden o kadar geçiyor ki adeta
mevcudiyetini hayvaniyetinden ibaret görüyor. Fakat imdad-ı
saniyyetine ıs’ad ediyor. İşte bu hadise de bu kadarla geldi
geçti.
Bu ayet-i celilenin on dördüncü asr-ı hicri müslümanlarına
tarz-ı hitabını makalenin sonlarına bırakmayı muvafık
gördüm.
Bülend bir cebhe lahuti zi-mealiyle
Eder ilham-ı haşyet dilde ruh-ı kemaliyle
Odur bir muhterem fıtrat ki fikr-i imtisaliyle
Susar hengameler bir dem nigah-ı infialiyle
Yürür yalnız fakat: Bir mevkib-i kudsi celaliyle
Açılmış raz-ı hilkat piş-i irfan ü dehasında
Bırakmış arş-ı idraki nişib-i i’tilasında
Tulu’ etmekte rengarenk hakīkatler semasında
Gezer bir ruh-ı ulvi zir ü bala-yı hevasında
Okur esrar-ı mevcudatı subhunda mesasında
Ezelle ittihad etmiş ebed mevc urmada envar
“Nizamiyye” odur evreng-i ilmisi fakat: Na-kam...
Ona aram-bahş olmazdı işte en büyük bir tam ..
Sükun-i kalbini tarac ederdi şehper-i ilham
Nihayet oldu hamun-ı talebde hüccetü’l-İslam
Garib ü bi-neva avare bir derviş-i bi-aram
Fakat kalkmıştı artık didesinden perde-i pindar
Bu feyz-i akdesin mahsulü ... “İhyaü Ulumi’d-din”
Onun her safhası guya semavi levha-i tebyin
Lisan-ı gayb-ı hatifdir ki eyler dilleri teskin
Olur şehbal-ı Cibril’e suturu nakşe-i tezyin
Eder ilham-ı ruh-ı din-i İslam’ı verir temkin...
Nikab-ı istitarı çehresinden kaldırır esrar..
Sehab-ı alem-i bala: Başında leffe-i beyza
Yaşar fevka’l-beşer bir alem-i kudside bi-hemta
Onun pişani-i ulvisi nur-ı zata bir mecla
Hitab eyler beşer ser-germ iken bir ruh-ı müstesna...
Gazali namını yad eyledikce hiss-i hürmetle
Geçer timsal-i ulvisi hayalimden bu haletle
Muhterem Üstad!
Cihan-ı insaniyyet ve İslamiyyet’e ihda buyurduğunuz
Alem-i İslam namındaki eser-i alinizin birinci cildi hitama ereli
çok zaman oldu.
Eğer hafızam beni aldatmıyorsa seyahatnamenizin en
son nüshasında iki üç ay kadar zaruri bir fasıladan sonra
mezkur eserin ikinci cildinin de neşrine ibtidar edileceğini
Eseriniz pek parlak mündericatı ulvi alem-i İslam için
cidden faide-bahş idi.
Eserinizin birinci numaralı nüshası Edirne’mize bilhassa
Yeni Edirne Gazetesi İdarehanesi’ne gönderildiği zaman
Yeni Edirne Gazetesi Müdiri Şevket Bey Efendi’den gördüğüm
müsaade üzerine şu eser hakkında mezkur gazeteye
uzunca bir bend neşrederek eserinizi fevkalade alkışlamış
bir müslüman ve Osmanlı seyyahı kaleminden çıkan her bir
satırı Osmanlı[lı]k ve Müslümanlık için bir ders-i teyakkuz u
takan-ı ma’rifete işittirmek vazifesinden geri durmamış idim.
Görünüşe ve mütalaatımıza nazaran eserin mevzuu bu
kadar zamandan beri iltizam-ı sükut olunacak kadar fakīr
değildi. Daire-i cevelan pek vasi’ zemin-i ma’rifet pek zengin
müteammik bir müdakkık için herşey mebzul. Hele zat-ı
fazılanelerini Japonya’nın o feyyaz sahaları üzerinde dönüp
dolaşmaya sevkeden esbab o kadar balater ve kıymetli idi
ki eserin birinci cildinin hitamına kadar olan mütalaasından
da yakinen istidlal olunduğuna göre eserin böyle bir tevkīf
devresinde uzun müddet kalmasına ihtimal verilemiyordu.
Ruh-ı beşerin bir sa’y-i daimi ile yorulmaz bir ikdamla ne
derecelere kadar na-mağlub bir kuvveti olduğunu biz bu
eserde her türlü azametiyle gördük okuduk. Şuunat içinde
perde-puş-ı fena olan milletlerin tefsir-i ma’rifetle kametnüma-yı
kemal olmaya başladığını insanların hükumetlerin
ma’rifete kuvvete hürmetle başeğmeye mecbur olduklarını
yine bu eserde mütalaa eyledik. Şarklıyız Asyalıyız. Buradan
yükselen bu neyyir-i ma’rifetin bizde hasıl edeceği te’sir
başkadır. Her müşkil karşısında hissiyat-ı milliyyelerinden
Japonları o muhterem insanları biz bu eserde yakından
görmüş gibi tanıdık. Az zaman evvellerine kadar Avrupa
nazarında bir mevki’-i siyasisi olmak şöyle dursun sahaif-i
matbuatta isimlerine tesadüf edilmeyen Japon kavmini medaric-i
şeref kazandırdığını bir müslüman eseri olan bu eserde tanımış
olduk.
Bir kişver bir memleket halkının teşarük-i ef’al ü amal
müstaid bir saha üzerine saçmak istemekle fikirde azimde
vukū’ bulan bir kuvvete karşı olan maniadaki çürüklüğü
natık ahval-i ümem olan tarih Japonlar’da gösterdiği asar-ı
tekemmülat ile bize bir daha irae etmek lutfunda bulundu.
Hayat-ı milliyye ve kavmiyyenin bir nevm-i sübatiden
kurtularak tesri’-i asar-ı istikmal ve teşyid-i mebna-yı kemale
muvaffakiyetle izhar-ı tecellisi esbabı saadetle memzuc bir
hayat kazanmak arzusunu besleyen milletlere bir seyahatnamenin
sutur-ı rengini üzerinde havarık-nüma-yı ibret olur.
Zavallı beşeriyetin ruh-ı mevcudiyyeti bazı mesaib-i siyasiyye
bir inhitat-ı elim ile inbisat ü inkişaf cihetlerine doğru alacağı
şekl-i kat’iyyeti bir intibaha iktiran etmek suretiyle hissiyat-ı
milliyyeye musavver seyahatname sütunlarında görür. Artık
bundan sonra eğer uzviyet-i ictimaiyyenin hüsn-i idaresi ve
şeklinde yazılmıştır.
şerefle lamiadar olacak bir haletin sabah-ı infilakı devresi
yüzgöstermeye başlar.
Hakk u hakīkatin huzur-ı izzetinde:
gibi düstur ve avamil-i hikmeti husul-i makasıd-ı hakīkıyye
mağla mütehaşi ve muhteriz bulunan hey’et-i ictimaiyyenin
hasıl edecek sevaık yine bundan sonra bir saha-i imkan
üze[ri]nde tecelli-yab-ı kemal olur gider.
Üstadım-ı muhterem!
Hiç durmayınız! Siz hemen yazınız. Öyle zannederim ki
şimdiye kadar olan muvaffakıyatınızın iltizam-ı sükut ile
şaibedar olmasını bit-tabi’ istemezsiniz. Zira bir ihtilac-ı asabiyyetle
cuşiş-nüma-yı hayret olan ebna-yı zaman tarafından:
Vabeste bu alemde sükutun harekata
Mevta yakışır var ise rahat döşeğinde
Gibi bir hitaba mazhar olacağınızdan korkarım.
– Abdürreşid Efendi hazretlerinin intibah-ı
karlığın onda birini olsun her müslüman ibraz edebilseydi
bugün hayat-ı İslam başka türlü revnak-nümun olurdu. Biz
hazret ile görüşeli beri gördüğü işleri ta’dad edecek yazacak
olsak büyücek bir kitap teşkil eder. Hazretin saha-i mesaisi
pek vasi’dir. Kendisini biz hiçbir zaman kuşe-i istirahatte
gördüğümüzü hatırlamıyoruz. Alem-i İslam ’ın ikinci ve üçüncü
cildlere aid notlarını cem’ u te’lif etmek hususunda –
kari’lerin birinci cild hakkında gösterdikleri la-kaydiye ve bu
sebeble uğradığı zarara rağmen– pek çok çalışmıştır. Zira
Hindistan’daki bütün İslam mezhebleri hakkında birçok tetebbuat
ve tedkīkatı muhtevidir ve bu münasebetle bütün
dünyadaki mezahib-i İslamiyye-i hazıra hakkında da ma’lumat
verilmiştir.
Fakat bugün böyle büyük ve ciddi eserlerin neşri ne
kadar fedakarlığa mütevakkıf olduğu tecrübe edenlerce
ma’lumdur. Çünkü ciddi eserler halkımızca pek az rağbete
mazhar oluyor. Çok mühim ve nafi’ eserler vardır ki bugün
neşrine müellifleri cesaret edemiyorlar. Çok kişilerde ancak
hezeliyata faidesiz esassız şeylere inhimak görülüyor. Ciddi
eserler masraflarını bile te’min edemiyor. Müellifleri ye’se
duçar eden şevk ve gayretlerini kesr eyleyen işte bu gibi
hallerdir. Senelerce tetebbuatta bulunan birçok masraflara
duçar olan müellif üzerine bir de kağıd ve matbaa masraflarına
boğulursa –doğrusu– me’yus olmamak şevk ve
gayreti kırılmamak mümkün değildir. Ba-husus ki müellifler
hemen umumiyetle böyle fuzuli masraflara tahammül edecek
kadar paralı olmazlar. Onun için ciddi eserlerin saha-i
dir.
Dünyada herşey arz ve taleb kaidesine tabi’dir. Halkın
seviyesi temayülat-ı ruhiyyesi matbuatı üzerinde de hükümrandır.
Bizde matbuat-ı ciddiyye layık olduğu hürmet ve
müzahereti maatteessüf henüz göremedi.
Diğer milletlerde böyle değildir onlar ciddi ve sahib-i
meslek matbuatı o kadar fedakarane himaye ederler ki bu
hamiyet-i milliyyelerine gıbta etmemek mümkün olmuyor;
geçen gün bir arkadaşımız söylüyordu: Mahallelerinde okumak
bilmeyen bir Ermeni Kafkasya’da münteşir Ermenice
bir gazeteye abone olmuş.
“Okumak bilmediğin halde gazeteyi ne yapacaksın?”
sualine karşı verdiği cevaba dikkat buyurulsun; demiş ki:
“Vakıa ben okumak bilmem fakat bizim komşuya geliyor
ara sıra bana okuyor; milletimiz için çok güzel ve faideli şeyler
yazdığını gördüm. Hayatını te’mine medar olmak üzere
ben de abone oldum.”
fını düşünmezler. Bunun için o mektup Abdürreşid Efendi’ye
hitaben değil efrad-ı millete hitaben yazılsaydı daha
muvafık olurdu.
Abdürreşid Efendi muharebe-i hazıra münasebetiyle
şimdi Afrika kabaili arasındadır. İnşaallah avdetlerinde A lem-i
dan bir iane cem’iyeti teşkil edilmiş ve bu cem’iyet bervech-i
ati bir beyanname yazarak bunu muhtelif lisanlarda
bütün akvam-ı İslamiyye arasında neşreylemiştir:
Size şu satırlar pek büyük bir tehlike zamanında yazılıyor.
O yalnız bir tehlikedir. Fakat yarın mahvımızı mucib
olacak bir musibet şeklini alabilir.
Gaib edilecek hiçbir dakīka yoktur. Bu yazılan satırların
ehemmiyetini nazar-ı i’tibara alarak vaktinizi boş geçirmeyiniz.
Dünyanın her tarafında bulunan müslümanlar ellerinden
geldiği kadar hal-i buhranda ve tehlikede bulunan Osmanlı
Hükumeti’ne muavenet etmeye çalışıyorlar. İşte biz
de burada muhtelif memleketlere mensub İslamlar; şu aciz
tasavvurumuzu size arzediyoruz. Her ne kadar bizim isimlerimizde
mevki’-i intişara vaz’ olunacaksa da bu hakīkatte
hiçbir fikre müsteniden değil; bu yalnız her bir İslamın diğer
din kardeşlerinden edeceği mühim bir ricadır.
Tertib pek basittir. Fakat mühim bir netayic tevlid edeceği
bir daha kat’i surette gösterilir ki: İslamiyet bir hülya cansız
bir vücud değil fakat hakīkat adalatı hala kavi müdhiş bir
bazudur. Teklifimiz ve recamız önümüzdeki kurban bayramında
“Alem-i İslam’ın kurban bayramı Osmanlı Donanma
toplanmasıdır. Bu teklifimiz pek tabidir ki Türkiye’ye münhasır
kalmayacaktır. Hindistan’a Mısır’a İran’a ve daha birçok
yerlere bu mektubun aynı muhtelif lisanlara tercüme
edilip gazetelere gönderildi. Kendilerine göndermediğimiz
gazete sahibleri ise ictinab edemediğimiz bu kusurumuzu
afveder ve haberdar olur olmaz ceridelerinin ufak bir kısmını
teklifimize tahsis ederek büyük bir iyilik etmiş olurlar. İane
toplanmasında az çok bir intizam te’min edebilmek için
nazar-ı dikkatinizi atideki usule celb etmek isteriz.
Her bir cami’in cemaati imamla beraber istişare ederek
ram günü hemen namaz ve duadan sonra intihab edilen
zevat cemaati dolaşarak herkesin iktidarına göre verebileceği
berdar etsin. Ve üç tabaka kağıd alarak atideki vechile
lüzumu olan tafsilatı tahrir etsin:
Cami’in ismi; bulunduğu mahallin ismi; şehrin ismi;
memleketin ismi; iane toplayan zevat; imam şahidler… Yazılan
bu üç kopyadan birisi mevkiin mühim bir gazetesine
diğerisi İstanbul’da Donanma-yı Osmani Cem’iyyeti’ne
üçüncüsü de mektubumuzun nihayetinde bulunan
cem’iyet adresine irsal edilsin.
Artık burada bizim yapacağımız bir şey kalıyor ki o da
şu tasavvurun kemal-i muvaffakıyyetle icra olunabilmesi için
elinizden geldiği kadar muavenette kusur etmemenizi ricadır.
Yoldaki dilenciye beş on para atar gibi bu vazifenizde[n]
kaçmayınız. Veriniz! Çünkü bu verilen paralar sizin hayatınızı
hayattan daha mukaddes olan namusunuzu ve hepsinden
büyük olan İslamiyet’i kurtaracak çünkü bu dakīkada
hepsi tehlikededir. Esasen namussuz hayat yaşamaya
değmez. İşte biz size bu felaketleri bu tehlikeleri göstererek
vazifenizi der-hatır ettirmekten maada bir şey yapmıyoruz.
Ecnebi devletlerin elinde bugün birçok İslam memleketleri
vardır. İslamlara oralarda hürmet ve riayet edildiğini işitiyoruz.
Fakat emin olunuz ki İslamların haiz oldukları i’tibar
onların indinde İslam oldukları için değil lakin diğer din
kardeşlerinin dünyaya hakim devletler arasında elan mevcud
bulunduğu içindir.
Eğer İslam hükumetleri mahvolursa bizim de bir zaman
büyük fakat bugün düşen milletler sırasına sukūt edeceğimiz
pek tabiidir.
mukabele edilememesi Türkiye’nin bir donanmaya adem-i
malikiyyetinden ileri geldiği herkesce ma’lumdur. Bir Alman
gazetesi: “Osmanlıların elinde altı “Drednot” bulunsa idi
harbin safahatı büsbütün başka türlü olurdu” demesinde ne
kadar bir hakīkat gizlidir.
Artık yeter! Bu acizlik daha devam etmesin. Bugün İtalya
tecavüz ediyor. Bugün muvaffak olmasa bile biz böyle
kaldığımız halde yarın bir diğerinin tecavüz edeceği biiştibahdır.
Tanin ’in dediği gibi: “Avrupa devletlerince muahedat
hin-i hacetlerinde yırtılabilmek üzere icad edilmiş alat-ı
kizb ü hiledir.”
Osmanlılar hükumetlerini kuvvetlendirmeye çalışıyorlar.
Bir İngiliz gazetesinin İstanbul muhabiri şöyle ma’lumat
veriyor: En büyük vatanperverlik Türk kadınları tarafından
heratını ve zi-kıymet eşyalarını feda ediyorlar. Nüfuz sahibi
Türk muharrirelerinden biri hemşirelerine hitaben yazdığı
açık bir mektupta derin bir hiss-i vatanperverane ile diyor
ki: “Erkeklerimiz vatanı müdafaa için uzaklara gidiyor ateşlere
atılıyor. Biz neden burada vatanı muhafazaya gayret
etmeyelim? Mukaddes vatanın düşman ayaklarıyla çiğnendiğini
görmekten ise düşman kurşunlarıyla ölmek bizim için
daha evladır.” Bu his Türkiye’nin her köşesinde aynı te’siri
Ey İslamiyet! Bugünkü tehlike yalnız Osmanlılara yalnız
bir İslam hükümetine münhasır değildir. Asırlardan beri
payidar olan İslamiyet’e aiddir.
Osmanlıların hayatı İslamiyet’in hayatıdır ve onun inkırazı
kaddes tanıdığınız herşeyler ecnebilerin ayakları altında çiğnensin
memleketiniz harab olsun ve İslamiyet ebediyen
sönsün ve sonra herşeyin üzerinde mukaddes tanılan her
bir mahallin üstünde bir ecnebi bayrağının kanlı saçakları
temevvüc etsin? Hayır! Her zaman hayır! Elbet Osmanlılar
Çünkü ruh-ı İslam bunlara karşı hepimizi tehdid eden bu
tehlikelere karşı elbet la-kayd kalamaz ve kalmayacaktır. İşte
o kanaat-i vicdaniyye bize bu satırları yazdırdı.
Veriniz! Her zaman veriniz! Veriniz ki İslamiyet ilel-ebed
payidar kalsın!
Eğin İttihad ve Teavün Kulübü Dersaadet Merkezi’nin
Eğinlilere ve bütün vatandaşlara hitabesi.
Ey din kardeşler!
“Senevi yüz bin kuruşu mütecaviz olan tarik bedelatı
nısfının beş sene müddetle beher sene donanmamıza hamiyyeten
hamiyyetle hamiyet-i diniyye ve Kur’aniyye ile yazdığınız fi
Teşrinievvel sene tarih ve numaralı telgrafnamenizi
aldık derin bir hiss-i meserretle gözyaşları dökerek okuduk.
Başta makam-ı akdes-i Hilafet-i Muhammediyye olmak
üzere bütün cihan-ı İslamın selametine saadetine dualar
ettik.
Ey din kardeşler!
Biz sevgili peyamberimiz sultan-ı kişver-i levlak aleyhissalatü
vesselam efendimiz hazretlerinin ümmeti evladıyız
biz mefhar-i kainat aleyhi efdalü’s-salavat ve ekmelü’t-tahiyyat
ve ecmelü’t-teslimat efendimiz hazretlerini pederimizden
evladımızdan bütün kainattan hatta kendi canımızdan
ziyade sever ve uğur-ı hümayun-ı cenab-ı risalet-penah-ı
a’zamilerine güle güle feda-yı canı cihanlardan büyük
arş-ı a’ladan yüksek bir şeref-i bi-baha biliriz ve öyledir
de.
Lisan-ı akdes-i cenab-ı Resul-i kibriyadan şeref-efza-yı
sünuh u sudur olan “Sizden hiç biriniz imanın zevk-ı kemalini
tadamaz rütbe-i ulya-yı şühuduna vasıl olamaz; ta ki
ben ona pederinden evladından ve bütün cihan-ı insaniyyetten
sevgili olayım.” hadis-i şerifini
piş-i nazar-ı im’ana alalım. Bu öyle bir nefha-i vahy-i İlahi
öyle bir düstur-ı irşad-ı cenab-ı Risalet-penahidir ki hükmüne
Mü’minler eğer Veliyy-i ni’met-i hidayet aleyhissalavatü
vesselam efendimiz hazretlerini pederimizden evladımızdan
bütün kainattan ziyade sever ve uğur-ı hümayunlarına güle
güle feda-yı canın büyük pek büyük bir şeref olduğunu bihakkın
takdir edersek işte o dakīkada yaşamaya karar vermiş
oluruz.
Kelimetullah’ın azamet-i şanını risalet-i kübra-yı Muhammediyyenin
ulviyet-i ünvanını muhafaza emrinde bir
can bir ruh bir fikir bir emel bir vücud bir bünyan-ı mersus-ı
düşman yan gözle bakabilir? Hangi hasım meydan okuyabilir?
Ölümü gözüne almış hayır ölümü istihfaf ve istihkar etmiş
bir milletin –ki o da ancak millet-i İslamiyye olabilir–
meydan-ı fedakaride karşısına çıkacak kim tasavvur olunabilir?
Görülmez mi: Bir insan ölümü gözüne alıp da meydana
çıkınca bütün memleket halkını hayrette bırakıyor.
Yaşamak için ölmeyi gözüne almalı. İşte bu biz mü’minlerin
düstur-ı dini ve Kur’an isidir. Allah bize bu ihtisasat-ı
ulviyye-i diniyye ile mütehassis bu nusret-i kudsiyye-i
yor: Habl-i metin-i Kur’an ’a dört el ile i’tisam: Ebedi ittihad.
Resul-i zi-şanın aleyhissalatü vesselam isrine ahlaken ef’alen
biiyye-i diniyyenin za’fını mucib hilaflardan tefrikalardan
şikak u nifaktan be-gayet tevakkī ve ictinab.
Mü’minler cesed gibidir. Cesedin a’zasından herhangi
birine bir elem erişse de ağrımaya sızlamaya başlasa bütün
a’za-yı cesed derhal o elemi hisseder. O ağrıyı duyar.
“İşte mü’minler de yekdiğerine meveddet ü muhabbette
merhamet ü atıfette böyledir. Birinin veya bir kısmının
başına bir felaket gelince kısm-ı diğeri eşk-i teessür dökerek
derhal felaketzedelerin imdadına şitaban olurlar.”
“Mü’minler o envar-ı şefkat ü merhamet-i İlahiyyemden
mahluk has kullarımdır ki bir kısmı duçar-ı bağy ü zulm
olunca kısm-ı diğeri derhal onların yardımlarına koşarlar.”
Ey din kardeşler!
Allah’ımızın ezeli bir hitabı olan hazret-i Kur’an ebedi
bir hüden li’l-müttekīndir. Biz bu misbah-ı münir-i hidayeti
yed-i yemin-i takdis ü ihtiramımıza alır da sırat-ı müstakīm-i
hakka düzülürsek şübhesizdir ki ka’be-i amalimize amal-i
selamet ü saadetimize vasıl oluruz.
Fakat efsus ki almıyoruz. Efsus ki sırat-ı müstakīm-i hakka
düzülmüyoruz. Eğer almış olaydık hiç üç yüz milyon din
kardeşlerimiz Avrupa medeniyet-i kazibesinin zencir-i vahşetine
düşer miydi?
Habl-i İlahi’ye dört el ile sarılmış olaydık bugün değil üç
yüz milyon hatta üç kişi bile o pençe-i esaret altında inlemezdi
Din-i İslam’ın hayat-ı tıbbiyye-i [tabiiyye-i!] hakīkiyyesi
hürriyettir esaret değil. Hakimiyettir mahkumiyet değil.
Saadettir felaket değil izzettir zillet değil. Faaliyettir atalet
değil. Hayat-ı tıbbiyye-i [tabiiyye-i!] İslam bütün şümul-i
ma’nasıyla ulviyettir şevket ü azamettir. İkbal ü iclaldir.
laddan vahşi bir düşmanımız ansızın Trablusgarb’ımıza hücum
etti. Onu kanlı kanlı dişleri arasına aldı yutmak istiyor.
lışıyor işte bu Girid’in kalbimize açtığı derin yaranın üzerine
biber oldu. Fakat asıl dikkate alınacak mühim gayet mühim
bir hakīkat var ki o da ittihad emel-i mukaddes ü muazzezidir
bu emr-i celil-i Kur’an bu ferman-ı kudsi-i i’tisamdır.
et-i düveliyyesinin buna işaret-i muvafakati mücerred ittihad
ümidini kalbimizden silmek o emel-i mukaddes-i Kur’aniyi
ruhumuzdan çekip almak öldürüp Trablusgarb’da
gömmektir.
Buna karşı la-kayd kalmak ne demektir biliyor musunuz?
Ferman-ı celil-i i’tisamı Kur’an-ı hakimden silip kaldırmaktır.
Kur’an-ı hakimin bir harfine taarruz hepsine tecavüzdür.
Çünkü hazret-i Kur’an “Küll”dür “Külli” değil.
En basit akıllar da bilir ki hak kuvvetle kaimdir. Kuvvet
de hakla kaimdir. Bize Allah i’dad-ı kuvvetle ittihad-ı uhuvvetle
hıfz-ı din hıfz-ı namus hıfz-ı vatanla emr ü ferman
buyuruyor. İşte bugün Girid’imizin Trablus’umuzun duçar
olduğu felaketler mücerred donanmasızlık yüzündendir. Biz
donanmasız oldukca vatanımızı muhafaza edemeyeceğiz.
Böyle beladan belaya felaketten felakete yuvarlanıp duracağız.
Bu emr-i azim öyle ağır bir yüktür ki öyle birkaç yüz
birkaç bin birkaç yüz bin kişi kaldıramaz.
Kuvvet “yük”ün ağırlığına karşı olur ve illa “yük” kalkmaz
olduğu yerde kalır.
Şimdi hamiyet-i diniyye bu donanma yükünün ağırlığına
göre olmalı herkes her mü’min kendi varlığına kudretine
servetine göre din-i İlahiye yardım etmelidir. Bu babda
gayr-i müslim vatandaşlarımız da aynı bizim mevki’-i hamiyyetimizdedir.
Çünkü bu babdaki ehadis-i şerife mantukunca
hukukları hukukumuz namusları namusumuzdur.
Onların kalblerini zerre kadar kırmak incitmek bize
haramdır. Madem ki Cenab-ı Hak Kur’an -ı hakiminde beni
Adem’e tekrim ü teşrif buyurduğunu söylüyor. Madem ki
huvvet-i mutlaka dairesi içindedir.
Bizim dinimiz din-i ahlak din-i insaniyyet din-i medeniyyettir.
Cenab-ı mihr-i cihan-efruz-ı risalet aleyhissalatü vesselam
Efendimiz hazretleri buyuruyorlar ki:
Yani: Ben mekarim-i ahlakı itmam ü ikmal me’muriyet-i
kudsiyyesiyle ba’s olundum. Ve yine buyuruyorlar ki
“ Ahlak-ı İlahiyye ile tehalluk ediniz!” Bu
ne büyük söz! Ne ulvi hikmet!
bul etmez. İslamiyet güneştir. Güneş nur saçar zalamı kahr
ü mahveder. Kötü huy lekedir. Kötü huy zulmettir. Çünkü
kötü huy zade-i cehalettir. İslamiyet ise ilm ü irfandır. Ma’rifetle
cehalet; nur ile zulmet hayat ile mevt gibi birbirine
zıddır. Bir adamda İslamiyet’le cehalet bir yere gelmez gelemez.
mekarim-i ahlak ile anlaşılır. Çünkü ilm ü irfanın gayesi
gaye-i kemali terbiye-i nefsdir edebdir. Görülmez mi:
“ Rabbim beni mekteb-i hass-ı edebinde
gayet güzel terbiye etti” buyuruluyor.
Gayr-i müslimlerin da’vetlerine icabetin mütekabilen
onlara ziyafetin cevazına fıkhımızda fetvalar var. Ulviyet-i İslamiyye
etmek hiç yoktan düşman kazanmak İslamiyet’in ulviyyatını
cerihadar edecek onu münkirleri nazarında taassubdan
cehaletten vahşetten ibaret göstermektir ki bu cenab-ı
Kur’an’a karşı büyük bir cinayettir.
Biz İslamiyet’imizin büyüklüğünü mekarim-i ahlak ile
göstermeliyiz ta ki İslamiyet’i inkar edenler o güzel huyları
bizde görüp de vicdanları önünde İslam’ın büyüklüğünü i’tirafa
mecbur olsunlar!
Ey din kardeşler! Şuraya kadar dinlediğiniz sözleri güzelce
düşününüz iyice muhakeme ediniz! Donanmamızın za’fı
yüzünden çektiğimiz ıztırabı tasavvur ediniz.
Bizim donanmaya verdiğimiz vereceğimiz paralar dinimize
Kur’an ’ımıza yardımdan başka ne içindir. Cenab-ı
Hak “Eğer siz Allah’a nusret ederseniz Allah da size nusret
eder” Sure-i celile-i Muhammed aleyhisselam buyuruyor.
Allah celle şanühu yardıma ihtiyacdan münezzeh ü mütealidir.
Şu halde yardım bizim dinimize Kur’an ’ımıza namusumuza
canımıza malımızadır. Altın gümüşün kıymeti ancak
hıfz-ı din hıfz-ı namus hıfz-ı vatan hususundaki levazım ve
hiçbir kıymeti zerre kadar bir ehemmiyeti yoktur düşünelim!
kasa dolusu altınların gümüşlerin insan nazarında ne kıymeti
kalır? Onun içindir ki cenab-ı Kur’an buyuruyor:
Yani: Kim buhl ü imsak ederse nefsinden buhl etmiş
canından kıskanmış olur. Düşman gelir canını da alır malını
da peki o halde altınlar neye yaradı? İşte düşman seni
öldürdü onları da aldı. Sen o altınları düşman için mi kazandın?
Hiç para dinden vatandan ırz u namusdan ziyade sevilir
mi? Binaen-aleyh şu hakīkatleri sevgili vatan-ı hassımız
ahali-i muhteremesi gözönüne alarak din ve vatan namına
hararet-i diniyye bir müsabaka-i milliyye göstermelerini ve
bu babda bütün vilayatı gıbtalar içinde bırakıp en ulvi bir
nümune-i imtisal olmalarını görmek bizim için her türlü
tasvir ü tasavvurun fevkınde bir saadet bir bahtiyarlıktır.
Haydi ey dindarlar ey vatanperverler! İşte sinende taşıdığın
hamiyet-i diniyye ve gayret-i İslamiyye ve vataniyyeni gösterecek
gün bugündür. Bu; bu en büyük bir fariza-i Kur’aniyyedir.!
Tabiiyyet-i düvel-i efrenciyyede bulunan müslümanların
Osmanlı donanmasının ihyasına yardım etmelerini mürevvic
geçen haftanın Niyerist gazetesinde ve dünkü İstanbul
gazetelerinden birinde bir beyanname gördüm. Bu beyannameyi
olan Edinburg şehri darülfünununa mensub bazı müslümanlardır
bu zevatın gayretleri takdire sezadır. Osmanlıların
alem-i İslama hitaben ısdar olunan böyle bir beyannameden
tice-i teşebbüse göre teayyün eder.
Trablusgarb vekayi’-i istilaiyyesinin ibtida-yı zuhurunda
Londra’da bulunan memalik-i muhtelifeye mensub müslümanlar
uğratıldığımız bela-yı tecavüzden pek müteessir olarak
Devlet-i Osmaniyye’ye ne suretle yardım edilebileceğini
hırs-ı cah ile piş-i mülahazaya alışmışlardı. Umumi ve hususi
“miting”ler akdolundu. Hususi ictima’ların birkaçı da o
sırada Londra’da sakin olduğum apartmanda vukūa geldi.
“Boykot”un mühim bir silah-ı müdafaa bulunduğu nazar-ı
dikkate alınarak Trablus’da hukuk-ı Osmaniyye’ye riayet
vukūa gelinceye kadar İtalya’ya aid herşeyin boykot edilmesi
alem-i İslam’a tavsiye olunmak üzere taht-ı karara alındı.
Boykotun faide-i siyasiyyesi ile melhuz olan mazarrat-ı
babda zarar-ı maddiye faikiyeti umumiyetle teslim olundu;
ve her kes cebinden bir mikdar para vererek hasıl
olan aide-i cem’iyyet-i İslamiyye ile her tarafa telgrafnameler
çekildi. Bu “boykot” tavsiyesinden bir fikir daha husule
geldi ki o da bundan böyle Saltanat-ı Osmaniyye’nin hukūk-ı
tıbkı İtalyanlar gibi alem-i İslam’da bir cehd-i dini ile boykot
edileceğidir. Bu fikir dahi neşrolundu. Şu kadar ki istikbalen
bu kabil müzaheretler vukūu mazideki su’-i tedabirin en
adem-i tekerrürüne ve münasebat-ı hariciyyeyi tedvirin evvelki
gibi müşevveş eşkalde cari bulunmamasına vabestedir.
Tecavüz-i istila ile müteessir olan [efkar-ı] İslamiyye bir
de Devlet-i Osmaniyye’nin merkezi ile istilaya ma’ruz kalan
kıt’a-i memaliki arasında müvaredat-ı bahriyye icrasındaki
adem-i kudretinden dolayı duçar-ı hüzn oldu. Osmanlılar
donanmalarının ıslahına medar olacak ianatta bulunduklarından
Hicaz Demir Yolu inşasında olduğu gibi kuvve-i
bahriyye-i harbiyye tedarikinde dahi alem-i İslam’ın iştirak-i
muavenetine müracaat eylemek mes’elesi mevzu’-i bahs edildi.
Böyle bir teşebbüse hangi cihetten mübaderet olunabilecek
gelmiş zevata tesadüf olunur. La-cerem bu zevat arasında
ümem-i İslamiyyeye muhtas gibi olan bazı mertebe aheng-i
hissiyyat mevcuddur. Lakin amalin vahdeti her halde faaliyatta
maniyye’ye bu hususda muaveneti arzu eden zevatın bir
kısmı “Bütün Hindistan Müslüman Hizbi”nin Londra şu’besine
diğer bir kısmı da “İslamic Societiy” nam cem’iyet diğer
bir kısmı ise Hindli erbab-ı hukūktan Abdülmecid nam
zatın idare eylediği “Uhuvvet-i İslamiyye Terakkī Hizbi”
nam cem’iyete bazıları dahi Londra’daki Mısır Tullabı
Cem’iyeti’ne mensubdurlar.
Cümlesinin de maksudu bir ama iltizam olunan tariklarda
avarız u mevani’ mevcuddur. Bir zat aklı ahval-i alemi
kazancını Halife-i Müslimin’in donanmasına vermek fikrini
tervic etti; diğer bir zat tevhid-i teşebbüsat edip para toplanabildiği
halde yekunun Halife hazretlerinin emrine olarak
bir Avrupa bankasında tutulmasını ve çünkü Osmanlı İane-i
Bahriyye Cem’iyyeti’yle bu hususda münasebat-ı daimiyyede
bulunmak ecnebi müslümanları için külfet ve usreti
tevlid eyleyebileceği mülahazasını ileri sürdü. Gençlerden
birisi ümem-i müterakkiyyeden tecavüzde bulunanlara mukabele
edebilecek bir kuvve-i bahriyye-i Osmaniyye ihdası
uzun vakte ve külli nakde muhtac olacağından sevahil müdafaasına
bakmak daha mühim bir mes’ele olduğu ve
mehd-i İslamiyyet olan Arabistan ve ale’l-husus arz-ı mukaddes-i
Hicaz sevahilinin tahkimi için açılacak ianeye Osmanlı
olmayan müslümanların daha ziyade hevesle iştirak
edebileceklerini söyledi ve Panama Kanalı’nın medhalini
tahkim için Amerikalıların yirmi mil mesafeye kadar gülle
atacak toplar i’mal edebildiklerini misal tarzında zikreyledi.
Diğer bir genç zat dahi tayyarelerin ve süfün-i hevaiyyenin
muharebatta te’sirat-ı münhezime hasıl edebilecekleri bir
zaman hulul etmekte bulunduğundan Devlet-i Osmaniyye’nin
donanma kadar alat-ı muhribe-i hevaiyyeye dahi
şevvik bedayi’den bulunacağını beyan etti.
Hücre-i acizide vukūa gelen ictima’lar riyaset-i naçizide
akd olunmuşidi. Gösterilen hissiyat-ı uhuvvetkaraneye bir
Osmanlı sıfatıyla arz-ı şükran eyledikten sonra donanmamız
küllisini Hindistan’daki kitle-i azime-i müslimenin vereceğini
ve halbuki bu hususda celb-i ianatın mevani’-i nizamiyye ile
mukayyed kalabileceğini söyledim. Bu kuyud-ı nizamiyyenin
üzere İngiliz tabiiyetinde bulunan müslümanların verebileceği
akçenin Devlet-i Osmaniyye ile münasebat-ı dostanesi
pek kadim olan İngiltere’de inşa edilebilecek süfün-i harbiyye-i
Osmaniyye esmanına bilhassa kaydedilmesinin teşritını
tavsiye eyledim. Tevhid-i mesaiye ve binaenaleyh tervic-i
maddeye medar olacak teşebbüsatta bulunmak arzu ettim
lemiş idim. Ondan sonra cereyan eden müzakerattan henüz
haberdar değilim.
Gençlerin hissiyat-ı hamiyyetine halel getirecek her türlü
efkar serdinden kemal-i nefretle ictinab edenlerdenim. Maamafih
şurasını da nazar-ı dikkate arzetmek lazımdır ki herşey
gençlerin arzularına göre cereyan edebilse dünyanın
hali şimdikinden daha şenli bir surette bulunurdu. Kezalik
kısm-ı küllisi genç olan balada mezkur evlad-ı İslam’ın arzuyı
hamiyyetmendaneleri hayyiz-i husule gelebilmiş olsa idi
Hilafet-i İslamiyye’yi haiz olan Saltanat-ı Osmaniyye donanmasına
bad-ı heva olarak birkaç harb gemisi ilave eyleyebilirdi.
Alem-i İslam’ın muavenetine müracaat o kadar
güç bir iş değildir. Fakat o müracaattan istihsal-i netayic-i
fi’liyye olunabilmesi bir alay avarızın zevaline birçok müşkilatın
Alem-i İslam tabii surette makam-ı celil-i Hilafet’e müteveccihdir.
Alem-i İslam hakkında bil-mukabele buraca icrası
hissolunabilecek vezaif-i ma’neviyye ve maddiyyenin mertebesine
göre bu teveccüh artar. Maamafih alem-i İslam’ın
muaveneti maddesi birçok yerlerde serbesti-i icradan mahrumdur.
Bil-farz bugün Cezayir’de Tunus’da mevcud olan
fakr-ı ehl-i İslama bedel refah u saman hüküm sürmüş olsa
bile oralarda mevzu’ olan ahkam ve nizamat-ı Fransaviyye
muavenet-i ciddiyye istihsalini müciz olamaz. Hindistan dahi
fakīrdir eski masallardan öğrendiğimiz gibi el-yevm Hindistan’ın
ağaçlarından mücevherat bitmiyor sim ü zerden
olan dağları da tamamıyla kal’ edilmiş! Maamafih yetmiş
milyon halkı yine İslam’a nafi’ gördüğü ef’alde oldukca mühim
muavenet ibrazına kadir olabilir. Lakin ıttırad u temadi
üzere cezb ü iddihar-ı ianat için şahısları ma’ruf u mu’teber
zevattan mürekkeb taraf taraf cem’iyyetlerin bir veya iki
bankanın tekeffül-i hıfzıyyesi tahtında çalışmaları ve hükumetin
Hükumeti ianat-ı umumiyye maddesini nizamat ile takyid
eylemiştir.
Aligar Medresesi’nin darülfünuna tahvili ve Londra’da
cami’ inşası gibi Hindistan-ı İngilizi ahalisini pek ziyade alakadar
eden umur-ı hayriyyede bile cem’-i ianat için çekilen
müşkilat mucib-i ibret şeylerdir. Bilmem ki Osmanlı donanması
met ve ıttırad-ı mesaiye tevakkuf eder.
Haber alıyoruz ki büyük bir İslam ve Osmanlı donanması
vücuda getirmek için bütün alem-i İslam şiddetli bir
galeyana gelerek her müslümanın ianeye iştirakini te’min
edecek bazı teşebbüsler bazı tedbirler ittihaz olunuyor. Bu
azim teşebbüsün netayic-i fi’liyyesi görülürse hakīkaten
müslümanlar yaşamaya layık bir millet olduklarını cihana
let”i “hayat” ile “memat”ı takdir edemeyecek kadar hissiz
olduklarına inanamayız. Biz bütün kabahati bu perişan
kuvvetleri derleyip toplamayan aralarına nizam u intizam
sokmayan rüesaya haml etmek istiyoruz.
Yoksa emin olmalıdır ki bu büyük kuvvet bu harikulade
hamiyet sayesinde pek büyük işler görülebilir.
Artık hiçbir tarafın vehm ü hayalatına kulak asmayarak
bu yolda masruf olacak himmetleri mesaileri tevhid etmek
zamanı geldiğine kanaat etmelidir. Şark ve Garb’ı görmüş
efkarına vakıf olmuş bazı muktedir ve hamiyetperver muhterem
rical-i siyasiyyenin de bu babda çalışmakta olduklarını
görmek işitmek fevkalade memnuniyetimizi mucib olmuş
şevk u gayretimizi tezyid etmiştir. İnşaallah bütün müslümanlar
bu hususda bezl-i fedakari edeceklerdir.
* * *
Onlar çalışa dursun biz Osmanlı müslümanlar ve vatandaşlar
da burada başbaşa vererek donanmamız için menabi’-i
varidat te’min etmeye çalışmalıyız.
Bütün düşünebilenler bu babda sarf-ı efkar etmekle mükellefdir.
Düşünülür ve çalışılırsa pek çok menabi’-i varidat
bulunabilir. Bizim hatırımıza bir şey geldi; zahiren ehemmiyetsiz
gibi görünür fakat bütün gazeteciler muharrirler
müellifler ve kitabcılar bunu kabul ederse atiyen ehemmiyet
kesbeder.
Şimdiye kadar basılmış her kitap ve risaleden la-ekal
beşer ba’dema basılacaklardan da onar aded Donanma
Cem’iyyeti’ne ihda olunması ve gerek İstanbul’da ve taşrada
–yevmi gazeteciler ve gerek haftalık risale sahibleri de
senede bir gün gazete ve mecmualarını Donanma Cem’iyyeti
namına neşretmeleri tabi’ ve muharrirlerce kararlaştırılmalı
ve bu karar bir teamül hükmüne girmeli. Bu bir intizam
tahtında yapılırsa bir sene zarfında hayli kitap saha-i
matbuata çıkar basdırılan üç dört bin kitabdan beş on
danesini cem’iyyete ihda etmek muharrir ve tabi’ için hiçbir
şeydir. Fakat bu damlaların sene nihayetinde bir gölcük teşkil
edeceğine şübhe etmemelidir.
Efrad-ı ümmeti daima fedakarlık ibrazına sevkeden muharrir
efendiler şu küçük fedakarlığı diriğ buyurmazlar ümidindeyiz.
Sıratımüstakīm ve bazı muharrirleri şu birkaç kitabı donanmaya
yorlar. Bunu ilerletmek Donanma Cem’iyyeti erkan ve a’zayı
muhteremesinin himmet ü dirayetlerine mütevakkıfdır.
Donanma Cem’iyyeti’ne Teberru’ Olunan Risale ve Kitaplar
Yeni teşekkül eden Hürriyet ve İ’tilaf Fırkası’nın programında
münderic şu mühim fıkrayı şimdilik yalnız kayd ve
koskoca program içinde Hilafet-i mukaddese-i İslamiyye ve
mes’ele-i ehemmi hakkında hiçbir söz bulunmaması hususunda
müslümanların nazar-ı dikkatini celb ile iktifa ederiz:
Madde - Fırkaca ittihaz olunan esasa göre Hükumet-i
Osmaniyye’nin hukūk ve vezaifi Osmanlı sıfatını haiz olan
bilumum efrad u anasır hakkında seyyanen cari olacağına
ve cemaat-i gayr-i müslime öteden beri sırf kendilerine
aid umur u hususatı an-cemaatin rü’yet ve icra etmekte
bulunduklarına mebni Osmanlılar arasında müsavat-ı
kamile hasıl olmak ve şahsiyet-i ma’neviyyesi hükumetin
altında hiss-i teşebbüsden mahrum kalmış bulunan cemaat-i
cemaat-i saire ile aynı hukūk ve vezaifi haiz bir cem’iyet-i
Kanun-ı Esasi’nin inci maddesi bu esasa göre ta’dil olunacaktır.
Madde - Evkaf Nezareti Evkaf Müdiriyet-i Umumiyyesi
şekline vaz’ olunacak ve meclis-i idaresi Cemaat-i İslamiyye
tarafından bil-intihab ta’yin edilecektir.
Madde - Vilayat ve mülhakatı Evkaf müdir ve me’murini
Müdiriyet-i Umumiyye tarafından mansub olacak ve
fakat mahalleri Cemaat-i İslamiyyesi tarafından müntehab
birer meclis-i idarenin nezaret ve murakabesiyle ifa-yı vazife
eyleyecektir.
Madde - Evkaf ve varidat-ı vakfiyye-i mevcudenin
Haremeyn-i Muhteremeyn’e ve Kudüs-i Şerif’e ve İstanbul’a
ve sair bilad-ı cesimedeki cevami’-i kebireye velhasıl
bir mahaldeki varidatın diğer mahallerde bulunan muhtassun-lehlerine
merbutıyeti kema-kan bakī kalacak ve bu türlü
evkafın yalnız cibayet-i varidatı hususunun tanzim ü ıslahı
ve fakat hem varidat ve hem sarfiyatı mahallerine muhtas
olan vakıfların ez-her-cihet idaresi mahalleri evkaf meclisleri
ma’rifetiyle icra edilecektir.
Madde - Evkaf-ı İslamiyye’nin şu asla göre idaresini
te’min etmek üzere kaffe-i tafsilat u teferruatı şamil bir kanun-ı
mahsusun serian tanzim ve tatbiki fırkamızca mukarrerdir.
Madde - Mekatib-i hususiyye-i İslamiyyenin teşkil ve
tensik-i idaresi Cemaat-i İslamiyye’ye tevdi’ olunarak cemaat-i
saire gibi Cemaat-i İslamiyye’nin de terakkıyat-ı diniyye
ve edebiyye ve ilmiyyesini idare ve te’mine ıkdar olunacaktır.
Madde - Cemaat-i İslamiyye ile evkaf idarelerinin münasebat
u revabıtı derecesi balada beyan olunan iki kanunda
vazıhan ta’yin olunacaktır.
Madde - Cevami’ u mesacid-i şerife gibi medreselerin
dahi varidat ve sarfiyatını tanzim ve idarelerini tensik ve
talebe-i ulumun maişetlerini terfih ve tedris ü tahsili ihtiyac-ı
zamana göre ıslah etmek vazifesi Cemaat-i İslamiyye’nin
nezaret-i kanuniyyesi altında bulunmak üzere Evkaf Müdiriyet-i
Umumiyyesi’ne mevdu’ olacaktır.
Havadis-i kevniyyenin; hubb-i ataletten uyuşukluğa
meylinden neş’et eden ve erbab-ı hırs için bütün ebvab-ı
teneffu’ u iğtinamı küşade bırakan derin bir uykuya karşı ne
gizli dolablarından etrafında dönen şeytani entrikalardan
bir kere irşad-ı hadisat ile haberdar oldu mu damarlarına
dane ile sarsılır ve hemen meydan-ı cihada atılmak diliran-ı
hamiyyete iltihak etmek ister; bu galeyan-ı azm içinde düşmanlarına
hamle ederek hepsini masru’ ve haib bırakır.
Düşman da gurur-ı haybet-peymasından agah olarak hasmının
sükunetine aldandığını anlar.
lini de şu iki kelime hülasa eder: Rahat ve derin bir uyku!..
Garb; ehl-i Şark’ı bu halde görünce memleketlerini istilaya
başladı. Ellerinde avuçlarında ne varsa aldı ateş-i esaret
mezelleti görünce bunu nasıl delebileceğini vatanının zabtını
def’-i tama’ yolunda mübah gören medeniyet perdesi
hürriyet-i milel hud’ası altında ma-melekini çekip alan düşmandan
nasıl kurtulabileceğini düşünmeye başladı gafletten
kurtuldu o halde ki adeta Şark’ın mecd-i kadimini ihya
etmek üzere bulunduğu bile hatırlara gelmeye başladı.
Filhakīka Şarklılar; memleketlerinde bulunmayan mevadd-ı
mez bir bina-yı mecd ü izzet vücuda getirebilmeye müstaid
meydana getirebilmek tahkim edebilmek için Şark’dan ve
Şarklılardan o anasır-ı esasiyyeyi vaktiyle celb etmiş “tebadül-i
menafi’“ kaidesiyle amil olmuşidi. Şarkın bu kıyam u
türlü hesablara daldırdı!.. Hususiyle Osmanlı arslanlarının
feveran-ı ahir-i inkılabkarilerini gördükten sonra bütün bütün
kuşkulandı. Çünkü Avrupa bunu hesaba katmamış düşünmemişti.
Bu cereyan-ı intibahın akıbetinden korktu bu
hareketi durdurmak istedi. Kuvvet bulmaya meydan bırakmamak
devletlerinin gaye-i emelleri oldu.
Arnavudluk gaileleri Girid mes’elesi Havran kıyamı ve saire...
Hep bu hatt-ı hareketin asarıdır.
Bununla kalmadı. İtalya’nın o korsan çetesinin alçak
gönlü; Trablusgarb’ı istila etmek istedi. Vicdan-ı beşeriyyeti
sızlatacak çocukları ihtiyarlatacak facialarla o güzel
memlekete mülevves ayağı[n]ı soktu. İtalya Avrupa’nın ittifak-ı
hafisine güvenerek hayalperver emellerine yalancı rü’yalarına
aldanarak hemen Trablus’a donanmasını gönderdi;
o ne maşrıkta ne mağribde ehl-i İslamdan hiçbir müdafaaya
ma’ruz kalmayacak hiçbir ru-yı gazab görmeyecek
zannediyordu; Osmanlılarla sair milel-i İslamiyye arasında
bir ayrılık bulunduğuna yahud müslümanlar istiklallerine
tecavüz eden mal ve mülklerine göz diken canlarını uğrunda
fedaya her zaman hazır oldukları Hilafet-i uzma-yı İslamiyye’ye
terecek hayal-i hamına düşmüşlerdi!
raret-i akıbeti tatmaya başladı daha çok tatacaktır da! Nihayet
askerinin dökülen kanına ateş-i fakr içinde kavrulurken
sarfettiği milyonlara acıyarak bin defa nedamet göstererek
parmağı ağzında Trablus’dan bir ric’at-i kahkariyye ile
def’ olup gidecek sevgili Trablus’umuzun bir karışına bile
nail olamayacaktır.
Ne İtalya ne de diğer Avrupalılar düşünmüyorlar ki bütün
Şarklılar bilhassa ehl-i İslam arasında ruh-ı tezamun ve
edilen Hilafet-i kübranın havl-i mukaddesinde ehl-i İslam
yek-dil ve yek-amal saf-beste bulunmuştur. Avrupa bu hareketi
bu cereyanı ehemmiyetiyle mütenasib bir surette takdir
etmeli bihude yere önüne manialar koymaya uğraşmamalıdır.
Çünkü: Bu cereyan önüne geleni kasıp kavuracak bir
fırtına kuvvetindedir.
sefil hırs ve tama’lar arkasında koşmamaktır. Çünkü İslam’ın
tekeffildir!
Fas Hükumet-i İslamiyyesi; artık son günlerini yaşıyor
demektir.
Fransa bütün düvel-i müsta’mirenin yaptığı veçhile şuaradan
birinin dediği gibi: “İzzet-i cemad zillet-i ibad” için
uğraşacak toprağın kıymetini artıracak fakat kanı ucuzlatacak.
Evet; yollar açacak şirketler te’sis edecek servet-i
memleketi te’min eden bütün vesail-i umranı ihzar eyleyecek
zavallı Faslılar duçar oldukları bu felakete bu ceza-yı
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
edemeden seneler geçecek ve nihayet komşusu Tunus ve
Cezair’in başına gelenler bütün Fas’ın başına da gelecek..
Acaba İngiltere gibi Fransa’nın da Şimali Afrika’da milyonlarca
ehl-i İslamı etrafına celb ile bir Hilafet-i İsamiyye te’sis
etmek hatırına gelecek mi?
Biz Fransa’nın Emir Abdülkadir ile muharebesinde iddia-yı
Roşk’un eliyle çevirdiği dini fırıldakları hatırlıyoruz.
Matin gazetesinin Afrika hatt-ı kebir-i cedidisi hakkındaki
neşriyatını da tahattur ediyoruz. Biz deriz ki: Fransa
bu hattın itmamı müyesser olursa iktisaden müstefid olabilir.
Ancak o büyük hayalini tasavvurunu mevki’-i fi’le çıkarmak
hususunda hiç bir kıymet-i harbiyyesi olamaz.
Vakt-i harbde bu hattın muhafazası binlerle insana milyonlarla
mesarıfa tevakkuf eder.
Alem-i hayatta her ferdin taleb-i rızk hakkıdır ancak bu
hakkı kalb-i insaniyyeti samim-i hürriyyeti cerihadar eden
bir silah gibi kullanılmasını Fransa gibi hür bir millet için layık
göremeyiz velev ki sabıkı olsun... Çünkü: Hal ve istikbalin
hasenatı seyyiat-ı maziyi afv ettirebilir. Biz Fransa’nın
Fas’da ta’kīb edeceği hatt-ı harekete muntazırız.
Halecanlı dakīkalar tevalidedir. Düne kadar İtalya donanmasının
Adalar Denizi’ne ve sevahil-i Osmaniyye’ye taarruzundan
tevehhüm eden mehafil-i siyasiyye el-haletü hazihi
karanlık bir ati önündedir. Zira İtalya’nın canavarlığı ve
korsanlığı tarih-i asr için kat’iyyen na-be-me’mul bir hadise
olmağla beraber Osmanlıların ve alem-i İslam’ın göstermeye
başladığı hayat-ı intibah ve meyl-i cihad bütün Avrupa muvazenesini
sarsdı. Vaktiyle yağma Hasan’ın böreği veya el
çabukluğu ma’rifet diyerek zaif u na-tüvan müslüman hükumetlerini
birer birer esir etmeye alışmış olan Avrupalılar
bugün On Temmuz İnkılab-ı Osmanisi kadar nagehani bir
mişlerdir. Vaktiyle Fransız Tunus’a girerken sükunet ve hayretle
misafir karşılar gibi istikbale çıkan Tunus ahali-i İslamiyyesi
bugün komşusu bulunan ve Hilal-i mübarekin zir-i
zılalinde yaşayan Trablus ahali-i İslamiyyesi “Ya İstiklal ya
namus-ı vatan ya mezar!” feryad-ı millisinden mütehassis
olarak cebelleri sahraları aşıp din kardeşlerinin imdadına
koşuyor para can tebah ediyor onunla da hırsını yenemiyor
Tunus’da mukīm İtalyanlardan bile ahz-ı sare Tunus
sokaklarında bile İtalyan kanına tükürmeye kıyam ediyor.
Vaktiyle ecnebi tahrikatına kapılarak Hükumet-i Osmaniyye’ye
karşı ihtilaller ikaı suretiyle İngiliz esaretine düşen
Mısırlılar ise kıyametler koparıyor. Mısır hıttasında yedi
yaşından yetmişine kadar umum ahali-i İslamiyye ateşler
püskürüyor muhadderat-ı İslam ipekli çarşaflarına mücevherlerine
bornozlarına varıncaya satıp Trablus meydan-ı gazasındaki
din kardeşlerine et ekmek cebhane yetiştiriyor.
Bunlar da yetmiyor hayat-ı ticariyye ve iktisadiyyeleri
dünyanın her yerinden ve hatta İtalya’dan ziyade Tunus’la
Mısır hıttasına merbut ve muallak bulunan İtalyanlara dehşetli
boykotaj açıyor İtalya Hükumeti Türk ve Arab askerlerinin
hücumundan ziyade bu yüzden kan kusuyor...
Şu tezahürat karşısında beht ü hayrete düşen zannedilmesin
yalnız İtalya’dır. Alem-i İslamın bu dakīka-i intibahı
bütün dünyaya ders oldu.
Bugüne kadar Avrupa muvazene-i siyaseti namına takyid
ve takrir edilen nazariyat-ı hukūkıyye ve siyasiyye ma’lul
ü mefluc bir halde bulunuyor.
Avrupa’nın seri’ ateşli toplarından tayyarelerinden terakkıyat-ı
maddiyyesi ile balo salonlarındaki melahat perilerini
görmüş kadar müsahhar kalan bazı ince fikirli diplomatlarımız
sakın Avrupa müslümanların intibahından korkmasın
diye olabilir ki ber-mu’tad eğlenirler. Eğlenmeye de hakları
vardır. Safvet-i vicdanından imanından i’tikad-ı tamm
ü kamilinden Allah’ından ve seyf-i cihadından herhalde
büyük bir kalbinden başka silah-ı müdafaası olmayan milyonlarla
müslüman halkının intibah ü infialinden mütefennin
ve mücehhez Avrupa neden korksun bilakis birtakım
lümanlara ilişmezdi bile diyebilir. Bu fikirde bulunan hukūkşinasanımız
ve hatta fırkacı diplomatlarımız da az değildir…
Biz deriz ki bir meyve kemale meyletmeden taşlanmaz.
Tarih alem-i ensal-i beşerin bir zamanlar inkıraz ve sefalet
günlerine medar-ı hunin oluyorsa bir zaman geliyor ki şanlı
zaferler medeniyetler ika’ u ibdaına mecra buluyor. Bugün
kainata tahakküm ve istilaya çalışan milletler vaktiyle dünyaları
titreden Romalılardan İranilerden Yunanilerden de
mi muazzam ve kaviyyü’ş-şekimedirler?
yani bu dünyada herşey tahavvül ü teceddüde inkılab üzeredir
diyen İslam hikmetinden bugünün toplarına tüfenklerine
güvenen cebbar Avrupalılar gafil mi sanılıyor? Elli
sene evvel Afrikalı bir bedevi kadar cahil ve gafil yaşayan
Japonlar beş on sene evvel bütün Avrupa’yı “cins-i asfer”
tehlikesi ve tehdidi önünde az mı titrettiler? İnsanda ne var
nev-i beşer şu hayat aleminde nesine hangi varlığına hangi
varlığının ebediyetine mağrur olabilir?
Kim ne derse desin meşiyyet-i tarihde bir[?] takdir-i
ma’nevi de var. Mukadderatta inkılabat-ı semaviyyenin adalet-i
ben derim ki bugünün İtalya canavarlıkları şu Trablus hadisesi
de İslam’ın medar-ı intibahı ve istiklal-i İslam’a tealluk
eyleyen ayet-i kudsiyye-i İlahiyyenin sebeb-i tecelliyatı olmak
haysiyetiyle ümmet için kahr yüzünden inşaallah hayır
siyasidir. Fikir bir kere doğdu mu onun istikbali güneş gibi
ayandır. İm’an-ı beşere ilham olan fikrin nasıl ber-hayat olduğunu
bildikleri içindir ki Avrupa’nın duygulu mahafili
alem-i İslamın mazlumiyet-i vakıasına karşı Berlin’den Paris’den
Londra’dan dünyanın her tarafından insaniyet namına
nidalar i’la ettiler. Trablus’da İtalya korsanlarının doğradığı
eli silahsız ma’sum İslam kadınları ve çocukları nasıl
[hasıl!] oldukca derin aks-i sadalar peyda oldu. Filhakīka bu
nida-yı insaniyyet politika canavarlarını ve Avrupa’nın canavarlık
siyasetini yolundan inhiraf ettirmedi. Fakat şunu da
unutmamalı ki bütün Avrupa muvazenesi sarsılmış bütün
Londra Berlin Paris Petersburg Viyana kabineleri mütereddid
ve gayet muhteriz bir vaz’iyet-i müterakkıbede
bulunuyolar. Baştan başa bütün düvel-i muazzama kılı kırk
yarıyor İtalya canavarlığıyla patlak veren harb-i umumi
tehlikesi önünde tir tir titriyorlar…
Dün idarehanemize Şeyh-i fazıl Muhammed Merzuk erRafii
hazretlerinin henüz dokuz yaşında bulunan necl-i necibleri
Muhammed Efendi Züheyr geldi…. Ba’de’t-tahiyye
avucundaki doksan kuruşu önümüze bırakarak: Bu paranın
gündeliklerden biriktirdiği ma-meleki ayni olduğunu ve iane-i
milliyyeye teberru’ ettiğini söyledi. Bu teberruun sebebini
sorduk: “Kendim ve bütün ma-melekim vatanıma ve
devlete fedadır!” diyerek hiss-i ali-i vatanperverisini izhar
etti. Yaşasın hissiyat-ı necibe!..
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Kasım
Yedinci Cild - Aded:
Geçen nüshamızda derc edilen ve Osmanlı muhibbi Almanların
Osmanlılar müslümanlar hakkında perverde etmekte
oldukları amal efkar ve hissiyata tercüman olan
Jaeckh cenablarının mektubuna cevap vermek bir vazife-i
kadir-şinasidir.
Osmanlı-Müslüman muhibbi Almanlar emin olmalıdırlar
ki Jaeckh cenablarının mektubunda Osmanlılar hakkında
mazhar-ı takdir ü teşekkür olmuştur. Osmanlılar da Almanlar
kadar iki memleket arasında mevcud olan alaka ve revabıtı
takdir ediyorlar. Osmanlılarca da ma’lumdur ki Osmanlı
ve Almanya imparatorlukları yek-diğerine dost ve atiyen de
müttehid olacak bir vaz’iyette bulunuyorlar. Zira şu dostluk
yalnız hissiyat üzerine değil iki memleketin menafi’-i hayatiyyeleri
üzerine müsteniddir. Kavi ve muhteşem Almanya
Osmanlılığa lazım olduğu gibi müterakkī ve müteali bir
Osmanlı-İslam hükumeti de Almanya’ya lazımdır.
Zira biz biliyoruz ki Almanya şu son zamanlarda saha-i
terakkıyyatta öyle cesim hatveler atmıştır ki ister istemez
kendi dairesinden çıkmak mecburiyetindedir. Bismark’ın
Şark’ı bir nazar-ı la-kaydi ile gördüğü zamanlar çoktan geçmiştir.
Bugün Almanya beşeriyet-i medeniyyenin başına
geçmiş Almanya ulum u fünunu sanayi’ ve ticareti Bismark
gibi bir dahi-i a’zamın bile tahmin edemeyeceği kadar
geçmiş İngiltere’yi de hemen hemen geçmekte olan Almanya
elbette kendisi için bir mahrec yürüyecek vasi’ bir
meydan arayacaktır. Halbuki Almanya’nın gideceği yolun
kapısını açacağı meydanların anahtarları bizim elimizdedir.
Binaenaleyh Almanya’yı bize doğru sevkeden yalnız hissiyat
değil belki ilcaat-ı hayattır. Bu ise dostluk için en doğru
en metin bir zemindir.
Biz biliyoruz ki Almanya bizim kuvvetli müterakkī ve
müteali olmamızı istiyor. Zira biz böyle olmazsak bit-tabi’
Almanya’nın Şark’a doğru iktisaden yürümesi gayet güç ve
hatta gayr-i kabil-i icra olur. Almanya’nın kavi ve muhteşem
rakībleri aynı zamanda bizim etrafımızı da tutmuşlardır. Hiç
şübhe yoktur ki biz mahvolursak Şark’ın anahtarı Almanya’dan
ziyade rakīblerinin eline geçecektir.
Bize gelince Almanya ile aramızda hiçbir mes’ele-i muallaka
hiçbir temas-ı maddi olmadığı için Almanya’nın ihtirasat-ı
ceng-cuyanesinden tevehhüm edecek halde değiliz.
Bilakis bizi aled-devam tehdid altında bulundurmakta olan
kuvvetler aynı zamanda da Almanya’nın en müdhiş rakībleridir.
saslar!..
Fakat yalnız şu son zamanlarda yek-diğerini vely eden
yesinde Almanya’nın müslümanlara karşı samimiyeti hakkında
tereddüdler vücuda getirmek mahiyetinde idi. Alem-i
beliğadan ziyade icraata ehemmiyet vermesini arzu ederdi.
Biz isterdik ki memleketlerimiz bir düşman tarafından hücuma
uğradığı zaman Almanya hiç olmazsa nüfuz-ı ma’neviden
ki’de kaldığını da takdir ederiz. Almanya bugün İtalya’ya bir
ahidname ile bağlıdır. Fakat acaba ahd ü misak tanımayan
her nevi’ hakk u hukūku ayaklar altına almaktan
asla çekinmeyen şu alçak hükumetin bu ahidname üzerine
atmış olduğu imzadan Almanya Hükumeti ne hayır umuyor
ne menfaat bekliyor? Şimdiye kadar İtalya dostluğu ve
başka neye yaramıştır? Eğer Almanya bugün böyle bir dost
ya’nın rakīblerinin aguşlarına atılmamız gayet tabii olmaz
mı? Vakıa biz biliyoruz ki şu aguş pek müşfikane pek samimane
olmayacaktır ve belki de o aguşun tazyikı altında
birgün eziliriz. Fakat tehlike-i ani karşısında bulunan bir adam
atiyi düşünür mü?
dürmeye layık olan nokta budur. Alman muhiblerimiz emin
olsunlar ki Almanya Hükumeti hain ve alçak İtalya’nın yerine
gayur sadık ve merd Osmanlıları kazanırsa ma’nen ve
maddeten gaib etmemiş bilakis pekçok kazanmış olur.
Şark’ı muhafaza ve temdin etmek Şark’a doğru Osmanlılar
cevelangah-ı vasi’ yapmak... İşte kendisini bilen Osmanlı ve
Alman hükumetleri için cazib ve azim bir program!.
Bundan evvelki maka[le]lerde söylendiği vechile ulema:
“Mefhum-ı vücud ma’kūlat-ı saniyyedendir. Haricde tahakkuku
yoktur. Tahakkuk-ı haricisi efrad-ı gayr-i mütenahiyesinin
tahakkuk-ı haricisiyledir” diyorlar. Bundan anlaşılıyor
ki onlar vücud ile mevcuda şey’-i vahid nazarıyla bakıyorlar.
Mefhum-ı vücudun bi-tarikı’t-tecrid zihinde hasıl olan
ma’na-yı mevhumdan ibaret olduğuna kail oluyorlar. Nokta-i
nazar bu olursa vücud hakkında böyle bir fikir vermek
tabiidir.
Vahdet-i vücuda kail olanların bu mebhasdeki fikirlerine
gelince onlar vücuda tamamıyla başka ma’na veriyorlar; ve
bu ma’na i’tibariyle vücud –Allah’dan ibarettir diyorlar. Fakat
bu sözden muradları ma’kūlat ve mahsusattan ne varsa
hepsi “Allah”dır demek olmadığını da söylüyorlar. Halbuki
çok kimseler onların bu sözlerinden böyle ma’kus bir ma’na
çıkarıyorlar. Ehl-i vahdet lafz-ı vücuddan kaffe-i mevcudat
kendisiyle kaim olan hakīkati murad ederek diyorlar ki:
“Vücud birdir teaddüd tecezzi ve inkısam kabul etmez. Vücudun
kaffe-i mevcudatta hükmü nafiz tasarrufu caridir
alemde ne varsa ona tabi’ ondan sadır onunla kaimdir
vakıa esma’-i İlahiyye tevkīfiyyedir bu esma miyanında vücud
ukūl ve ezhanı suver-i tahayyülattan ancak bu vechile azade
kılabildik. Bizim vücuddan maksadımız iz’an-ı kasıraya mütebadir
olan ma’na değildir. Biz lafz-ı vücud ile kaffe-i mevcudat
kendisiyle kaim olan hakīkati murad ederiz. Onun
ondan daha muvafıkını bulmuş olsa idik onu ihtiyar eder
yettir. Kelime-i vücudun Cenab-ı Hakk’a sıfat vaki’ olması
hakīkī değildir. Mecazi ve i’tibaridir. Hakīkī olduğu kabul
edilecek olursa bu kabul zat-ı Uluhiyyetin vücud ile muttasıf
başka bir hakīkat olmasını bu da terkibi istilzam eder.
Ama sıfat-ı saire-i İlahiyyede bu mahzur yoktur. Zira onların
kaffesi vücud üzerine müterettibdir. Halbuki vücud onların
üzerine müterettib değildir.
Vücud havadisede sıfat vaki’ olamaz. Zira bu suret hem
devri hem de denilen emr-i muhali
müstelzimdir. Eğer vücud havadise sıfat vaki’ olaydı havadise
tabi’ ve kendisinden evvel havadisin sübutuna mütevakkıf
olur idi. Çünkü sıfatın tahakkuku bit-tabi’ mevsufun tahakkukundan
muahhardır.
Halbuki vücudun tahakkukunda emr ber-akisdir. Yani
havadisin ma-bihi’l-kıyamı olan vücudun sübutu sübut-ı havadisden
mukaddemdir. Bu suretle vücudun gerek Cenab-ı
Hakk’a gerek havadise sıfat olamamasına nazaran vücud
zat-ı Uluhiyyetin aynı olmuş olur.
Havadisden başka kaffe-i esma ve sıfat-ı İlahiyyenin de
vücud ile kaim olması bu müddeanın delil-i digeridir. Zira
esma ve sıfat-ı İlahiyye zevat-ı müstakılleden olmadıkları
Hakk’a mevcud demek hakīkaten değil belki mecazendir
çünkü kendisi ayn-ı vücuddur.
Hülasa-i kelam mahsusat ve ma’kūlattan mevhumat ve
tahayyülattan ne varsa hiçbiri nefsiyle kaim değildir. Hepsi
kıyamında vücuda muhtac ve müftekırdır.
Halk takdir tasvir gibi ahvalin kaffesi havadisin şanındandır;
havadisin ma-bihi’l-kıyamı olan vücud bu şevaibi
kabulden münezzeh ve la-yetagayyerdir. Eğer kabul etmiş
olsa mahluk olması lazım gelir idi. Halbuki vücud mahluk
değildir ve ona mucidin icadı tealluk etmemiştir. Tealluk etmiş
olsa idi evvela ma’dum bilahare mevcud olması iktiza
eder idi. Adem ise vücudun zıddı olup hilafı değildir. Bir
şey hilafına mülabis olur. Fakat zıddına münkalib olamaz.
Bina-berin adem de vücud olamaz aksi de böyledir. Vücudun
mahluk olduğuna dair Kitap ve Sünnet’te de bir kayıt
bir işaret yoktur. Cenab-ı Hakk vücudu halk etmiş olaydı
havadis kendisiyle kaim olan bir ilah-ı diger halketmiş olur
Eğer vücud mahluk olaydı havadis gibi mukadder
mahdud ve muhtelif olur idi. Halbuki vücud olmak haysiyeti[y]le
havadisin müsebbiti ma-bihi’l-kıyamıdır. Kendisinin
bizzat ve havadisin kendisiyle kıyamında tecellisi siyyandır.
Bir şeyde ziyade bir şeyde noksan değildir. Havadisde
emr ber-akisdir. Hülasa vücud takdir ve tasvirden
kuyud ve hududdan münezzehdir. Meratib-i zatiyyesi hazerat-ı
esma ve sıfatı cümlesinden olan ilmi kudreti iradesi iktizasınca
cemi’-i tasavir u takadirin hudud u kuyudun kaffesine
tecelli eylemiştir. Kaffesinin halıkı ve saniidir.
Muhakkık-ı kamil Sarı Abdullah Efendi hazretlerinin
Mesnevi-i Şerif Şerhi ’nden naklini mebahis-i atiyyeye cihet-i
teallukundan dolayı zaruri addeylediğim aşağıki satırlar
yukarıdan beri vücud hakkında söylenilen sözlerin hem
muvazzıhı hem de mütemmimi olacaktır. Fakat ondan evvel
Bizde asar-ı celile-i eslafın mütalaasına rağbet mefkūd
olduğundan birçok cevahir-i giran-kadr-i ma’rifet o hazain-i
tedkīka lüzum görmemiş. Daha doğrusu Garb felasifesinin
asarına müştakane bir incizab hükema-şı İslamiyyenin tedkīk-ı
asarına meydan bırakmamış.
Okuyabildiğim kitaplara bakıyorum Frenkler içlerinden
yetişen feylesofların sözlerini hırz-i can eserlerini onlar tarafından
vaz’ edilen düsturlarla tevşih ediyorlar. O sözlerin
nakīzını müeyyid bir hakīkat keşfedilmedikce onları nazar-ı
kabulden dur tutmuyorlar. Bizim halet-i ruhiyyemizde ise
garib bir başkalık var. Bir hakīkat ne kadar kat’i ne kadar
la-yetegayyer olursa olsun Şark mahsulü oldu mu dimağımızda
ca-yı kabul bulamıyor. Ona karşı cibilli bir nefret fıtri
bir husumet besliyoruz. Söz sırası gelince: “Adam sen de o
da söz mü!” demekten çekinmiyoruz. Hakayık-ı müdevvenenin
kıymet-i zatiyyelerini nazar-ı i’tibara almıyoruz. Daima
onlarda “menşe’ şehadetnamesi” arıyoruz. Birçok hakayık
olursa derhal ötekileri de nazar-ı i’tibardan iskat ediyoruz.
Halbuki Garblılar tedkīkat ve tetebbuatlarında asla bu
gibi kuyud u şuruta tabi’ olmuyorlar; metaın Şark’tan ya
Garb’dan çıktığına değil zatına bakıyorlar. Hatta memleketimizin
maddi menabi’-i servetinden nasıl istifade etmek istiyorlar
mek istiyorlar ve ediyorlar.
Bizim servet-i maddiyyemiz yer altında servet-i ma’neviyyemiz
de kitap sahifelerinde kalmıştır. Halimiz milyonları
havi bir definenin üzerine oturup önüne çanak koyan elleri
havada gözleri semada olduğu halde gelene geçene karşı:
“Allah rızası için beş para!” diye feryad eden bir dilencinin
halinden pek de farklı değildir.
Şarkın hazain-i samanında mahfuz olan giran-baha elmaslar
yakūtlar zümrüdler inciler nasıl Garba çekilmiş ise
hazain-i irfanda mevcud olan cevahir-i giran-kadr-i ma’rifet
de öylece Garba çekilmiş ve çekilmekte bulunmuştur.
Ne diyelim Allah bizi ikaz etsin!
“Hepiniz habl-i metin-i İlahiye yapışınız. Tefrikadan kat’iyyen
meyiniz. Gıybetten nemimeden kizb ü iftiradan son derece
hazer ediniz. Birbirinize daima muavenet ediniz. Fitne ve fesaddan
tevakkī ediniz. Fitne katilden eşeddir. Mü’minler ancak
kardeştir. Başka türlü olamaz” meallerinde olan nice ayat-ı
Kur’an iyyesiyle ve “Bil-fi’l iltizam olunmadıkca lüzum-ı
küfr küfr değildir.” Ve “Bir kimsenin küfrüne doksan dokuz
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
ve imanına da bir delil bulunsa iman ciheti tercih olunarak
onun imanına hükmetmek lazımdır.” Ve “Bir ehl-i kıbleyi
tekfir etmek caiz değildir” gibi pek çok kavaid-i i’tikadiyye
ve ahlakıyyesiyle diyanet-i celile-i İslamiyye bütün müslümanlara
medeniyet-i fazıla-i insaniyyenin esaslarını göstermiş
ve onları suri ve ma’nevi terakkī ve tealilerini te’min
edecek ahval-i seniyye ve ahlak-ı hamideyi iktisaba sevketmiş
ve İslamiyet’in bekasını tehlikeye ilka edecek her türlü
ahval-i sehife ve ef’al-i keriheden şediden men’ eylemiş
binin şu irşadat-ı aliyyesi hilafında hareket olunarak birtakım
menafi’-i hasise-i siyasiyye te’mini maksad-ı mel’anetkaranesiyle
din namına beyne’l-müslimin tefrika nifak şikak
miyye mahv u perişan ve birkaç yüz milyon ahali-i müslime
eyadi-i ecanibde duçar-ı hizlan olmuş ve nihayet bugün
dünyada mevcud bütün ehl-i İslam’ın istinadgahı olarak
yalnız Hükumet-i Osmaniyye kalmış ve fakat şu meslek-i
sakīm yegane melce’ ü penahımız bulunan hükumetimizi de
tehdid eylemekte bulunmuştur.
Meşrutiyet’in i’lanını müteakıb umum tarafından edilen
hulul etmiş olduğuna ve binaenaleyh beyne’l-müslimin din
namına ilka-yı nifak u şikakın bir daha avdet etmemek üzere
zevale yüz tutmuş bulunduğuna biraz ümid hasıl olmuş
ve asırlardan beri alem-i İslamı rahnedar eden ve diyanet-i
celile-i İslamiyye namına siyasi entrikalar çevirmek isti’dadında
bulunan bu suretle alem-i İslam’ın duçar olduğu felaketleri
kafi görmeyen pek çok eşhasın hala içimizde mevcud
oldukları suret-i kat’iyyede anlaşılmıştır. Otuz bir Mart hadise-i
elimesi buna pek büyük bir şahid-i alemdir.
Cenab-ı Hakk’ın inayet ve Resul-i zi-şanımızın imdad-ı
ruhaniyyeti ve şanlı ordumuzun himmetiyle hadise-i
mezkurenin izale olunması üzerine memlekette biraz sükun
ve i’tidal hasıl olduysa da bir müddet sonra o hal-i esefiştimalin
tekrar zuhuruyla kema-fi’s-sabık diyanet-i celile-i
nam-ı celile memleketin her tarafında nifak u şikak tohumları
saçıldığı ve mevaki’-i iktidarda bulunan herhangi bir
zatın mukaddesatına varıncaya kadar taarruz edilerek bu
yüzden te’min-i menafi’-i hasiseye çalışıldığı ve bu halin
emsali gibi hükumetimizi de o dehşetli uçurumlara doğru
sürüklemekte olduğu nazar-ı i’tibara alınmadığı ve hatta bu
sıfat-ı mekruhenin esas-ı mes’eleye asla tealluku olmadığı
halde mahkeme salonlarına kadar götürüldüğü ve bu vesile
kemal-i teessürle görülmüştür.
Ahval-i hususiyyemden bahsetmek meslek ve meşrebime
dair izahat vermek dünyada asla hoşlanmadığım ahvalden
vukū’ bulan taarruzlara karşı ihtiyar-ı sükut eylemek muvafık-ı
maslahat olamayacağından bu babda hülasaten bervech-i
ati beyan-ı hale mecburiyet hasıl olmuştur:
Bu aciz tahminen on iki yaşımda olduğum halde tarikat-i
celile-i ilmiyyeye salik oldum. Bi-avni Huda o zamandan
bu ana kadar kaffe-i ahval ü ef’alimi o meslek-i alinin
muktezayatına tevfik etmeye vüs’um yettiği kadar çalıştım.
Talebelik zamanımda daima ciddiyet ve istikamet ve iffetimi
muhafazaya muvaffak olduğum gibi ondan sonra da gerek
tedrise me’mur edildiğim esnada ve gerekse sair me’muriyetlerde
bulunduğum hengamda yine bi-avnihi teala mesleğime
şeyn verecek suri ve ma’nevi mucib-i itham olabilecek
halattan tevakkīye cehd ü ikdam eyledim ve hala da
etmekteyim.
Herkese karşı borçlu olduğum vazife-i insaniyyeyi bütün
kudretimle ifaya çalıştığım gibi Alimü’s-sırrı ve’l-hafiyyat olan
Cenab-ı Hakk’a karşı mükellef olduğum vezaif-i ubudiyyetimde
dahi mümkün olduğu kadar kusur etmemeye son
derece çalıştım ve hala çalışmaktayım.
Mücerred tevfik-ı Sübhani eseri olarak sinin-i vefireden
beri “Vudu’ silah-ı mü’mindir” mealinde olan hadis-i şerifle
amel ederek taharet-i zahireye i’tinada ber-devam olduğum
gibi yine birçok senelerden beri saliki bulunduğum “Tarikat-i
Aliyye-i Nakşibendiyye”nin bu abd-i acize bahşetmiş
olduğu füyuzat-ı ma’neviyye sayesinde hasıl eylediğim nezahet-i
kalbiyye ve safvet-i ruhiyyemi küdurat-ı beşeriyyeden
muhafazaya bezl-i makderet eylemekteyim.
Bu ahval-i acizaneme evvela Cenab-ı Hakk’ı saniyen
bizi yakından bilen ve hiçbir garaz u ivaz ta’kīb etmeyen
binlerce zevatı işhad eylerim.
Bi-inayetihi teala ulum-ı mürettebeyi kema-hiye hakkuha
tahsil ve bu ulumu gerek cevami’-i şerifede ve gerek mekatib-i
‘aliyye ve taliyyede ta’lim ettiğim gibi İlm-i Tefsir ve
an-ı Kerim ’in on cüz’üne aid olan ve henüz gayr-i matbu’
bulunan takriben üç bin sahifeyi havi bir tefsir-i şerif vücuda
getirdim. Hakayık-ı diniyyeye müteallık bir hayli asar-ı tasavvufiyyenin
tedris ve tercümesinde muvaffak olarak bu
sebeble lehü’l-hamd ve’l-minne nice dekayık-ı diniyyeye ve
esrar-ı Kur’aniyyeye kesb-i vukūfla İslamiyet’in fevkınde ve
ona müsavi hiçbir meslek ve hiçbir mezheb bulunmak ihtimali
olmadığına şühud derecesinde kanaat-i vicdaniyye
hasıl ettim. Bununla da bi-hakkın iftihar etmekteyim.
Bi-lutfihi teala iktisab ettiğim şu hakayık-ı diniyye ve füyuzat-ı
Muhammediyye sayesindedir ki bir çok senelerden
beri İslamiyet’in ulviyetini bütün cihana karşı bi-hakkın
el-an dahi ifadan geri durmadım ve inşaallahü’r-Rahman
geri durmayacağım. Buna da senelerden beri gerek tahriren
ve gerek takriren neşreylediğim makalat-ı diniyyem şehadet
eylemektedir. Binaenaleyh Din-i İslam’a muhalif olup da
bana isnad olunan herbir mezheb veya mesleği kemal-i şiddetle
reddeder ve selamet-i memleket ve sıyanet-i diyanet
namına bu gibi tesvilata asla ehemmiyet vermemelerini ve
o gibi ebatilı bütün kalbleriyle lisanlarıyla reddeylemelerini
bil-cümle ahali-i İslamiyyeye tavsiye eyler ve bu beyannameyi
neşirden maksad muhafaza-i mevki’ olmayıp ancak
hem bütün halkı duçar oldukları su’-i zandan halas etmek
hem de gerek bu acizin yerine gelecek zata ve gerek sair
mevaki’-i iktidarda bulunan ve bulunacak ekabir-i devlete
havale-i sem’-i i’tibar olunmamasının suret-i kat’iyyede lüzumunu
ve çünkü selamet-i din ü dünyanın ancak bu noktada
bulunduğunu halisane ihtar ederim.
Zilhicce ve Teşrinisani
Ber-vech-i …sın bir sima-yı ...rın ma’kes-i istikrah u
lem-i İslamı iğrendirecek bütün ehl-i imanı istifrağ ettirecek
birer levha-i müzahrafat! Medeniyet-i İslamiyye namına yazıp
Sıratımüstakīm ile neşrolunan mufassal makaleme akūrane
hücum etti. Neden? Çünkü o gayr-i kabil-i ta’riz makale
birçok ehl-i vicdan ve insafı düşündürecek minhac-ı hakka
ka’be-i hakīkate irşad edecek delail ü berahin-i satıayı
muhtevi. Dünya bir yere gelse yine o delillerin o bürhanların
bir harfini bile tağyir edemez. Avenesini dest-i iğfal ü ıdlalinden
kaçırmak tehlikesini gören şeytan-ı racim gibi bu da
telaşa düştü.! Çıldırdı! Kudurdu! Fakat cevab-ı ma-yelikını
da aldı. Bu mühlik darbenin te’siriyle sersemleşti muvazenesini
gaybetti. İşte yine ...ler kusmaya başladı. Sımsıkı yumduğu
çıkacak çeşm-i basireti gibi kör olacak.
Gözlerini bir lahza için açsa da hitab ettiği milyonlarla
erbab-ı tevhidin yağdırmakta oldukları şihab-ı la’netlerini
görse! Fakat –cevab-ı ma-yelikında– dedim ya: Utanmak
yok! Haya yok! Cenab-ı Hak çehresini mesh etmiş! Sanki
ca... ete kemiğe burünmüş de insan şekline girmiş!
düstur-ı celil-i irşadını oku! Sonra bir
de suretine bak! Bak da hayır ve meymenet um!
Nisvan-ı İslamın hukūkuna mevki’-i ictimaisine terakkī
ve tekamülüne balolarına ? danslarına ? valslerine ? tiyatrolarına
? ve daha bilmem nelerine dair .v.velerine
muhterem hemşirelerimiz bile Oşt! dediler utanmayışına
hiç de istiğrab etmem; çünkü hayasızlıktan yaradılmış! Bununla
nanmamıza verilmesi vesilesiyle makam-ı celil-i diyanet ve
şeriate karşı dişlerini sırıtıyor o makam-ı mualla ki bütün alem-i
vahhidin mataf-ı vicdanı! Makam-ı Celil-i Meşihat’in şahsiyet-i
ma’neviyyesi cenab-ı Kur’an-ı Hakim ’dir. Hiç şübhe
yoktur ki o mukaddes makama karşı sırıtmak Kur’an-ı Kerim
’e havlamaktır.
Mehtab -ı vekahat-meab bu savlet-i akūranesiyle Hilafet-i
celile-i İslamiyye serir-i arş-payesini de tahkīr ediyor.
Artık eğer bunun da –zerre kadar– kalbinde cevher-i imanı
varsa “mürted” kelimesi bir lafz-ı bi-ma’nadan başka bir şey
değildir!
Evet: Makam-ı Celil-i Meşihat’in şahsiyet-i ma’neviyyesi
cenab-ı Kur’an-ı Hakim ’dir. Zira: o zalam-ı küfr ü irtidad olan
Mehtab’ ın istihza ve istihfafına cür’et-yab olduğu
tafsiliyyesi Kitap ve Sünnet icma’-ı ümmettir. Bu istihza ve
müslime-i gayr-i Türkiye’yi Osmanlılara sımsıkı bağlayan
Osmanlılıkla iftihar ettiren işte o revabıt-ı
Kur’an iyyesidir. Allah göstermesin! Onlar çözülmesin!
Yoksa...! Ey…ller reisi! ....sizler emiri! Keşki şu sine-i mecruhuma
bir hançer saplamış beni gayz-ı akūranene savlet-i
müfterisanene kurban etmiş olaydın da şu bi-nazir cinayet-i
frenganeyi irtikab etmeseydin! Ey merdud-ı esfel-i safilin!
Hazret-i Kur’an ı sahibsiz mi sanırsın? Sen ona yumruk gösteren
diş sırıtan yezidlerin mel’anetleri cezasız intikamsız
mı kalır zannedersin?
Müslüman değilsen! İslamiyet’le cenab-ı Kur’an ile ne
alıp ne veremiyorsun?
Cenab-ı Kur’an-ı Kerim nam-ı akdes ü a’lasına har ateşin
yaşlar dökerek kendisinin birkaç misli a’da-yı İslamiyyet
ve bed-niyyeti medeniyet-i insaniyye düşmanlarını kıyamete
kadar rezil ü rüsva eden Trablusgarb mücahidin-i izamı
olsun seni utandırmıyor mu?
Bir mü’minin altmış ve hatta yüz İtalyanı köpek sürüsü
gibi önüne katıp kovalaması hangi millette görülmüş bir
kahramanlıktır? Şecaat ü satvetin bu derece-i hıred-fersasını
o mü’minin kalbine tevdi’ eden kimdir? Allahü ekberdir
Allahü ekber... Ya o celal ü azamet-i kibriyası tenahi şanından
olmayan yüz kişiyi bir kişiden kaçıran Allahü ekberin
Kur’an-ı hakim iyle istihza ve istihfafa seni hangi akl ü idrak
sevkediyor?
başka! Mevsuf sahte olmakla müddea sıfatın da sahte mi
olması lazım gelir.
Tababet bir sıfat bir sıfat-ı celiledir. Sen... tabib olmakla
biz de tababete sahte asılsız mı diyelim? Kurban kesmek
kasaplık oluyor öyle mi? Şu çaylağa şu ..bimarhane ...lisine
bakınız!
Ya Rabbi! Ya Rabbi! Bu dinsiz unsur bu ...illeti nereden
başımıza musallat oldu?
Zilhicce’nin onuncu günü ağniyanın –şerait-i vücubunu
tamamıyla isticma’ etmek üzere– kesmekle me’mur ve mükellef
olduğu kurban bir vecibe-i diniyye bir fariza-i ictimaiyye
ve medeniyyedir.
O mübarek günde –aylarla bir lokma et yüzü görmeyen
o ni’met-i hayat-bahşadan mahrum kalan– fukaranın yüzü
güler. Karnı doyar. Zengin de her gün sabah akşam rostolarla
pirzolalarla etin enva’-ı et’imesiyle mi’desini şişiren
ağniyaya karşı kalbini men’ edemediği hayat-ı iğbirar u
kadınlar a’malar kötürümler vatan-cüdalar sevinir.
Kurban; Cenab-ı Hakk’ın mü’min kullarına ne büyük
bir ni’meti! Ne azim ihsanı!
Sen ey hayvan-ı natık! Guya doktor da olacaksın!
Mevadd-ı gıdaiyye meydanında et kadar muğaddi neyi
gösterebilirsin? Göster bakalım da görelim! Kurban kesmek
kasaplık vahşet barbarlık ise kasapları men’ et! Kimse et
yemesin! Çünkü yamyamlıktır!?
Fakat ey ...illeti! sen etsiz sofraya oturur musun? Öyle
bir sofrada mi’den neş’edar olabilir mi?
Bilmediğin şeye ne karışırsın a... mücessem? Kurban
kesmenin şartları var. Bu şartlar ve hususiyle bunlar miyanında
a’da-yı din ü vatanı –hem de yalnız a’da-yı hali değil
husama-yı istikbali– kahr u tenkil edecek bir derece-i kemalde
kuvvet namına kaffe-i levazım ve mühimmat-ı harbiyye
gitmek; zekat ve sadaka-i fıtra vermek
anladın mı istihfafa yeltendiğin ’ nın kıymetini?!
fetva ile amel ederler. Bu da o beğenmediğin Hazret-i Kur’an
’dan şeref-sadır olur.
Bab-ı Celil-i Meşihat’in bu fetvayı vermek boynunun
borcu. Allah celle şanühu[nun] i’dad-ı kuvvet fermanı tamamıyla
şısında titremedikce mü’minleri sadaka-i fıtradan bile men’
ediyor. İşte o beş kuruşun da kuvvet i’dadına hem de fart-ı
ruyor.
Çünkü vatana zengini fukarası parasıyla her şeyiyle
kurban!!
Bu emr-i ehem icra olunmuyor buna karşı göz yumuluyor
dudak bükülüyorsa kabahat kimde? Ortada bir kanun
var fakat kimse ehemmiyet vermiyor.
Dur! Acele etme! Dahası var: Şu ma’den şimendüfer ve
sair bütün levazım-ı hayatiyyemizin ecnebilere verilmesi de
esliha ve sefain-i harbiyyenin a’dadan alınması da haramender-haram!
Bunların hepsi kuvvettir. Emr-i celil-i i’daddaki “kuvvet”
nazm-ı münifinin müsemmeyatı miyanındadır.
Allah Allah! Bunlar Ebucehil hilkatinde mi yoksa Yezid
fıtratında mı?
pa daru’s-sınaaları kapılarını üzerimize kaparsalar çırılçıplak
kalırız. Askerimize çakmaklı tüfekleri! Kaval! Balyemez topları
tevziine mecbur olur o dakīkadan i’tibaren teslim-i silah…!
Dünkü vahşi Japonya bugün medeni! O kadar medeni
ki aksa-yı Şark’ın İngilizi! Kırk senede adam oldu. Bütün
maharetiyle te’min ediyor.
Fakat milletine ahlak ve adab-ı milliyyesine perestiş ediyor.
Biz bu kadar parlak bir numune önünde kimimiz habide-i
cehl! Kimimiz masru’-ı taassub! Kimimiz de… meflucı
bi-dini!
Sorarım: O Fransız mürebbi ve mürebbiyeleriyle seviye-i
olmuş addettiğiniz Osmanlı Frenk madameleri bir dakīka
zevk ü sefahet-perestanelerinden ayrılıp da milletin derdiyle
vatanın alamıyla bir damla gözyaşı döktüler donanma
namına ilm ü irfanlarıyla !! mütenasib bir hamiyet-i milliyye
bir gayret-i mufrita-i vataniyye gösterdiler mi?
O Osmanlı ! misleri o Türk ! kontesleri her hafta bir
moda şekline girerler ve bu uğurda avuç avuç altınları Beyoğlu’nda
Bir lavanta şişesini üç! Bir tarağı dört beş mecidiyeye
alırlar. Her gün hususi balolarda!! Her gün umumi tiyatrolarda!
Talebe namıyla Avrupa’ya gönderilmelerini de istemeye
başladılar. Adab ve ahlak-ı milliyye nazarlarında bir vahimeden
bir taassubdan ibaretmiş!
Oh.…ne a’la! Sonra Avrupa’ya i’zamları cevazına dair
ulemadan fetva da istiyorlar. Onu Vatikan’dan alsınlar! Orası
la-yuhtidir !! alkışlarla verir!
Ulema-yı İslam’da fetva namına öyle cinayet yok! Şeriat-i
münezzeh ve mütealidir.
Bugün Trablus’a koşanlar senin o sefil diye vasfettiğin
ve sayelerinde nan u ni’metleriyle yaşamakta olduğun
müslümancıklardır. Sizin zümre-i bi-din ü bi-iman Tokatlıyan
Gazinosu’nda danesi yarım liraya şampanya bira şişeleri
patlatırlar kumarhanelerde ceplerini boşaltırlar. Bunların
saye-i sefahet ve rezaletinde Beyoğlu’ndan Yunan iane-i
bahriyyesine bir altın oluktur akar! Bu levha-i sefahet ü
fahşayı gören zavallı bi-haber müslümanlar “… darılıp oruç
yemek!” kabilinden i’dad-ı kuvvet emr-i İlahisini unuturlar.
Unuturlar da koca bir Trablusgarb’ı İtalya medeniyet-i hınziriyyesine
çiğnettirirler!
Ne o doktor yine darıldın mı?
Kadınları çocukları kıskıvrak bağlayıp koyun gibi boğazlamak
anasının kucağındaki şir-harı anasıyla süngülemek
sokakta dilenen alilleri eğlence makamında zehirlemek hasılı
ezmine-i kable’t-tarihiyye vahşilerinin bile yüzlerini kızartacak
vahşetler iftiraslar icad etmek; Hartum’da kadınları
saçlarından asıp işkenceler içinde öldürmek Cezayir’de Arab
evlerine cebren girip kızlarını oğullarını gasbetmek zavallı
kızları pamal-i şehvet ederek yıktıktan sonra umumhanelere
çerağ eylemek! Bedbaht yavrucukları Hıristiyan
terbiyesi üzerine büyütüp bir Katolik Arab yapmak! Bunlar
medeniyet-i insaniyye oluyor öyle mi?
Sonra bana karşı “la-yecuz-nüvis o kırılası kalemler medeniyet-i
hazırayı zerre kadar haya etmeden “Medeniyet-i
hayvaniyye” adlandıran o kırılası eller hazırladıkları ...” hakaretini
fırlatmak ha! Bu medeniyet-i hazıra [medeniyet-i]
ahlakıyye medeniyet-i insaniyye oluyor öyle mi? Siz bunu
takdis ediyorsunuz zahir? Fakat sizin hayanız kadınlarınızı –
ellerinizden gelse!– anadan doğma çıplak sokağa çıkaracak
derecede ali! Köpekleri tanziren Paris sokaklarını Berlin’de
hayvanat bahçesini teşbihen ...??? Utanmazsınız –ki utanmazsınız!–
diye sizi utandırmaya çalışayım!
Demek bu Avrupa medeniyet-i ruhiyyesini ! medeniyet-i
hayvaniyye dediğim için nazarınızda hayasız oluyorum!
Ya siz ey Frenk madamelerinizi kontesler meşreblerinizi
kolları omuzlarına kadar çıplak. Bütün gerdenleri açık
rezil menfur müstekreh bir tarz-ı mel’un tesettürle gezdirdiğinizden
bütün halkın enzar-ı şehvetini üzerlerinde
gördüğünüz halde –çünkü …yediğiniz için;– zerre kadar kıskanmak
hiss-i merdane ve namusperveranesini duymadığınızdan
dolayı hayalı oluyorsunuz o haya ne güzel alnınıza
yakışıyor!
Hani ya mecmua-i …let-penahın ’ıncı numarasında
“Müslümanlar her işlerini bitirdiler de yalnız tesettür-i nisvan
mes’elesine mi kaldılar?” diyor ve guya bunun mevzu’-i
bahs olmasına tarafdar görünmek istemiyordun? Ya neden
muttasıl hukuk-ı nisvana dair .v.ve-nameler neşredip duruyor
la-yenkatı’ muhadderatımızın tesettürüne karşı dişlerini
sırıtıyorsun?
Senin yapacak hiç başka bir işin yok mu? Yok mu ki o
kırılası kaleminle her hafta hey’et-i ictimaiyye-i İslamiyye
arasına zehirler döküyorsun?
Demek muhadderat-ı İslamiyye senin …keyfin için mutlaka
tesettürü atsınlar? Sen ve senin emsalin bi.. ve bi…lar
seyredesiniz değil mi???
Nisvanımızın hukūk ve mevki’-i ictimailerinin yüksekliğini
o zaman tasdik edersiniz öyle mi?
Biliyor musunuz bu sizin .v.ve-i laneniz dahili harici
alem-i İslamı ne kadar tasdi’ eder? Ne kadar gönül bulantısı
veriyor?
Zannediyorlar ki İstanbul o muhterem muhit o payitaht-ı
cihan-ı İslam o aram-gah-ı livaü’l-hamd-i Hilafet böyle
mevcudiyet-i frenganeden ibaret!
Böyle sanıyorlar da Osmanlılığa Türklere besledikleri o
sevda-yı uhuvvetlerinde soğukluk hissediyorlar!
Sizin gibi birkaç …bacının birkaç … beğinin yüzünden
koca Osmanlı milleti mutazarrır oluyor.
Fakat siz bunu nereden bileceksiniz? Nasıl takdir edeceksiniz?
Nasıl takdir edeceksiniz ki İtalya Katolik misyonerleri
mualliminiz! Rahibeleri mürebbiyeniz!
Siz sanki İstanbul’da fesad ve ihtilal çıkarmak için İtalya
alçaklarına ruhunuzu vicdanınızı satmış bir düşman müfrezesi!
Bir anarşist cem’iyeti!
O sizin istihfafa yeltendiğiniz
ahkam-ı Kur’an iyyesini almak için Avrupa ukalası
kam-ı akdes-i şeriat-i Muhammediyye kapısından girerken
şapkasını çıkarıp yerlere kadar indiriyor!
Bunların o makam-ı muallayı takdis ü tekrimlerinden olsun
Siz gerçekten insan sıfatında bir …sürü ervah… imişsiniz!
Elinizden gelse muhadderatımızın –sokak ortasında–
zorla çarşaflarını çıkartacaksınız!
Ey Hilafet-i mukaddese-i Muhammediyye ile mütetevvic
Kanun-ı Esasi-i Osmani! Seni tebcil ü takdis eden senin bekanı
kendi hayatlarından muazzez bilen bütün cihan-ı insaniyyete
karşı gösterdikleri mu’cize-i inkılabı senin şerefine
yapan milyonlarca ehl-i dini bütün alem-i İslam’ı dilhun eden
şu mürted parmakları kır! Şu mel’un kalemleri parçala!
Ne kadar mukaddes İslamiyet’e Ravza-i Mutahhara ve
Mu’attara-i Cenab-ı Resul-i Kibriya’ya aleyhissalatü vesselam
ne kadar perestişkar olduğunu bu dinsizlere nikab-ı
kahr u celalini kaldırmakla göster!
Göster o kanlı dişleri! Neredeyse gizleme
Çek pençeni kemin-i hafadan. Çıkar uzat!
Yırt vech-i müstearını muğfil nikabı at;
Üryan bırak hüviyyetini çeşm-i aleme!
Üryan bırak hakīkat-i fıtrıyyeni görün:
Pençende bir kırık kafa: Ağzın çekide -hun…
Korkunç iniltilerle akūrane fırla dön;
Olsun behimeler bile hevlinle ser-nigun!
§
Behimeden daha vahşi behimesin çünkü:
Zaife karşı behayimde bir terahhum var
Ki şir-harlara şirin taarruz etmediği
Bunun nişane-i vahşet-güdazıdır… Gaddar!
Düşünmedin mi ki biçare mümteli-agūş
Düşünmedin mi ki birlikte kalkamaz kollar…
Evet düşünmedin elbet düşünmedin canavar
Evet düşünmeye kadir değil dimağ-ı vuhuş!
şeklinde yazılmıştır.
Damarlarında gezen kan değil de cuşa cuş
Sümum-ı sayil-i akreb mi; ruh-ı senginin
Sevad-ı müncemid-i leyle-i şita mı haşin;
Rüsub-ı dudi mi yahud harikların hamuş
Ki acze karşı biraz merhametle kaynamadı
Ki acze karşı biraz müşfikane titremedi??
Ne oldu bilmem o kurşun kafanda patlamadı?
Ne vardı çeşmine dolsaydı zulmet-i ebedi!
Çıkar yüzündeki şekl-i beşer-hüviyyeti at
Girifte-muy ü siyeh-ruy bir ridaya bürün;
Çıkar da suretini ademiyyete fırlat
Çıkar nezzareye sima-yı fıtratınla görün!
Çıkar; behimiyyetin iftirasın aşkıyçin
Çıkar da çehre-i mahiyyetinle üryan kal;
Çıkar ki şekline şeklen müşabehet bana şeyn!
Çıkarma ister isen… Dur çıkarma insan kal
Bu intıba’-ı heyulamı ben değiştireyim
Behime olma sana benzemekten ulvidir;
Behimelik sana nisbet biraz semavidir;
Sen olmayım da hep eşkal-i vahşete gireyim!
Yetiş elindeki süngünle kurşununla yetiş
Gışa-yı çehremi yırtıp izam-ı vechimi kır
Seninle şarik olan vechi benliğimden ayır
Seninle hem-süver olmak vuhuştan muhiş!
Kudurmuş azgını cem’iyyet-i beşer çekemez…
Tüfengi süngüyü at hem-nevi’lerinle kavış
Cibalde kayalıklarda git sürü sürünüz
Haris akūr ser-azad bir hayata karış!...
§
Vaki’ ki ey zamire-siriştende-i hayat:
Te’sir-i kudretinle cemadat can bulur
Zerrat içinde dalgalanır şu’le-i şuur
Vaki’ ki her libasa girer cism-i kainat…
Bir müfteris fakat beşeriyyet siyabına
Girmek bu istihale-i hayret-vukū’ nedir?
Gerçek bu istihale-i fikret-füruz bir
Mu’ciz-nümun ilave mi dehr inkılabına?
§
Ey şefkatin şehidesi kanun-ı hilkatin
Aciz-şümul zulmüne kurban olan kadın!
Hurm oldu şefkatin sana cürm oldu şefkatin!
Öldün de çünkü yavrunu sinende sakladın…
Canilerin yatağı mıdır batn-ı maderi
Cani-i müttehem mi doğan tıfl-ı şir-har
Doğmak cürm müdür..? Bu ne eşna’ zulüm ne ar
Yirminci asrın ey medeniyet denileri?!
Sen öldürüldün ölmedin ah ey muhaddere!
Semt-i semadan iste bu zulmün cezasını;
Duymaz yerin kulağı zaifin sadasını!
Bir heykel-i tezallüm-i ağuşte-hun gibi
Yüksel derin semalara yırtıp sehabı;
Geç meş’al-i kevakibi kaldır o na-tüvan
Titrek kolunla beyni dağılmış gunude-can
§
Nevzad-ı hun-çekanını göster fezalara;
Haykır huruş-i zulmünü arzın semalara;
Seyyarelerde belki diğer zümre-i beşer
Meskun olur da sayhana doğru şitab eder
Haykır renin-i şirretini ademiyyetin..
Görsün bu kanlı faciayı sermediyyetin
Gavr-ı zalam içinde yanar köhne gözleri;
Her katre-i çekide kızartsın bir ahteri:
Kan tutsun asümanın uyun-i mücevheri
Kan tutsun izar-ı müzehheri;
Sima-yı lem-yezelden okunsun beşer nedir?
Seyyare-i kühen ne fecaatli sahnedir?!..
Teşrinisani
Yüksel sen ey bu toprağın pak şanlı bekçisi;
Yüksel bütün uzaklara göster cemalini;
Yüksel de çık semalara; Şark’ın Hilal’ini
Görsün o Garb!
Yüksel dağıt ufukları tazlim eden sisi
Yüksel kucakla al getir: Ümid şan zafer.
Ancak bu ağlayan vatan onlarla fahr eder..
Yüksel feza-yı izzete yüksel ki: Alçalır
Karşında Garb-ı haifin alçak emelleri…
Yüksel didikle kır çürüt artık bu elleri…
Sen yükselirsen ey Hilal düşmanların kalır.
Hüsranlı bir geceyle… Fakat müslümanları
Yüksekliğin sevindirir; kalmaz figanları…
“Fahr-i Razi” bu büyük nam; bu deha-yı mümtaz
Cevv-i fikrimde eder yad-ı bülendi pervaz:
Bir vakūr çehreyi telvih ediyor kur u siyah
Lihye. Çeşman ü sa’yindeki ma’na-yı nigah
Ruh-ı ulvi ve semavisine olmakta güvah
Bu büyük hilkate bir ses yaraşır kim: Gümrah…
Bu büyük hilkat olur merkez-i işrak-ı deha
Ki şuaat-ı zerrinile verir Şark’a ziya
Yazıyorken o muhalled eseri ruh-i zeka
Sur-ı kilkiyle maaniyi ederdi ihya
Mevkib-i muhteşem-i fazlı mesabih-i ukūl
Nice eşhas-ı mübeccel nice sima-yı fuhul
Bunların hame-i tevkīrine guya mahmul
Gibi evreng-i dehasında o sahib-mahsul
Mihr-i irşadına guya ki furuğ-ı ruşen
O lisanlar ki dehanında idi mevce-fiken
O lisanlardı yine batıla berk-ı hırmen
Ruh-ı faziliyle dirilmişti bu dünya-yı kühen
Yenilendikce zamanlarda asır ettikce mürur
Kalacak fevk-ı efazılda o nam dur-a-dur
Bu suver-hane-i imkanda müşa’şa’ bir nur…
Bu esnada garib bir hal vukū’ buldu ki kemal-i minnet ü
meserretle zikredeceğim. Birgün divan-ı hükumette otururken
bir postacı geldi. Kabil’de bulunan nişanlımdan mektup
getirdi. Lakin mektubun bizzat bana teslim edilmesi ve cevabının
yine kendi tarafımdan yazılıp mühürlendikten sonra
gönderilmesi tenbih olunduğunu söyledi.
Evvelce de söylenildiği üzere okumak yazmağı heveskarı
olmadığım için vaktiyle okuduklarımı unutmuş ve adeta
eşkal-i hurufu tanımayacak dereceye gelmiştim.
Böyle tarafımdan okunacak ve cevabı yine tarafımdan
yazılacak bir kağıdı alınca fevkalade me’yus oldum. “Ben atıp
tutuyorum adam oldum iddiasında bulunuyorum. Halbuki
okumak yazmak bilmiyorum. Demek ki hakīkaten insan
değilim” diye nefsime levm ettim. O gece yatmazdan
evvel birçok ağladım. Ervah-ı enbiya ve evliyayı şefi’ ittihaz
eyleyerek İlahi! Kalbimi tenvir et. Bana okumayı yazmayı
öğret. Beni halk arasında utandırma duasını ettim. Sabaha
karşı uyumuşum. Rü’yamda; orta boylu güzel yüzlü uzun
ve ince parmaklı nohudi sarıklı şal kemerli eli asalı bir zat
gördüm. Kemal-i mülayemetle:
– Abdurrahman! Kalk yaz dedi. Mütehayyirane uyandım.
Kimseyi göremeyince tekrar uyudum. İkinci defa aynı
şekil ve surette zuhur eden bu zat:
– Ben sana yaz diyorum sen uyuyorsun. Demesi üzerine
uyandım. Kimseyi göremeyince yine uyudum.
Üçüncü defada o zat hiddetli bir tavır ile:
–Bu sefer de yatıp uyuyacak olursan elimdeki asa ile
göğsünü delerim tehdidinde bulununca yataktan fırladım.
–Kağıd kalem getirin.
Diye seslendim getirdiler. Kalemi elime alınca mektepte
yazdığım kelimat adeta hayalimde tecessüm etmeye okuduklarım
yavaş yavaş hatırıma gelmeye başladı. Güneş doğuncaya
kadar meşgūl olarak yedi yüz satır kadar yazdım.
Sonra onları gözden geçirdim. Bazı kelimatın mukatta bazılarının
yanlış yazılmış olduğunu gördüm. Yazdıklarımı okuyabildiğimi
anlayınca son derece sevindim. Yazılı kağıdları
yırtıp yeniden yazdım.
Divana gidip arz olunan kağıdları açtım. Okuyacağıma
aklım kesince sevincim tezayüd etti. Kıraet-i ma’ruzat vazifesiyle
mükellef olunan münşiye:
– Muharreratı bugün ben okuyacağım. Siz yanlışlarımı
tashih ediniz dedim. Münşi mütebessimane:
– Efendimiz okuyamazsınız ki cevabını verdi. Ben zarflardan
birini açtım:
– Dinleyin de okuyabiliyor muyum okuyamıyor muyum
anlayın diyerek kıraete şuru’ eyledim. Nihayetinde:
– Cevabını şu tarzda yazın dedim. Münşinin hayret ve
teaccübü arasında iki yüz kağıd okudum. Yüz danesine de
cevap verdim. Birkaç gün sonra münşinin ianesine muhtac
olmayacak dereceye geldim. Mektupları kendim okuyup
kendim yazmaya ve Kur’an-ı Kerim ’i yeniden tilavet etmeye
muvaffak oldum.
Şu mevhibe-i İlahiyyeyi pederime yazıp bildirdim. İbtida
buna inanmayacak oldu fakat:
–Mahdumunuz aslı olmayan bir şeyi size nasıl yazabilir?
Vadisinde idare-i kelam edilmesi üzerine beş bin “tenge”
nakd ile kıymetdar hil’atler ve bizim için murassa’ kılıç müzeyyen
eğer on top ipekli on top yünlü kumaş gönderdi.
Cenab-ı Hakk’a takdim-i şükran pederime de terkīm-i teşekkür
eyledim.
§
Bedahşan ve Katagan vilayetlerinin emr-i idaresi yoluna
girdiği ve her tarafında asayiş ber-kemal olduğu halde “Kılab”
tarafından bila-fasıla duçar-ı işkal oluyordum. Oranın
emiri “Şah Han” bu defa da iki bin süvari göndermiş ve
Katagan ahalisinin kışın Ceyhun kenarında otlatmak üzere
götürdüğü on üç bin koyunu sürdürmüştü.
Şu münasebetsizliği duyduğum gibi koyunları istirdad
ve sahiblerine iade etmek üzere iki bin süvari i’zam eyledim.
Bizimkiler gidinceye kadar Kılab süvarileri Nehr-i Ceyhun’u
geçmişlerdi. Muakkıbler de nehrin sığ bir tarafından mürur
ederek öbür sahilde yağmagerleri yakaladılar beş yüz neferini
öldürdükten epeyce bir mikdarını da esir aldıktan sonra
mütebakīsini kaçırdılar. Koyunlarla beraber orada durup
Kılab’ı teshir etmek hususunda benden emir ve imdad beklediler.
Lakin bu babda pederimden bir hüküm telakkī etmediğim
lerine vermelerine dair haber yolladım.
Bu vilayette bir adet vardı. Yağma edilen bir mal istirdad
olunur da sahibine teslim edilirse onun sülüsü hükümran-ı
vilayete verilirdi. Şu adete ittibaan süvarilerim koyunların
altı binini benim namıma almak istedilerse de kabul
etmedim. Onlara mukabil verilen sekiz bin altundan üç binini
süvarilere dağıttım. Beş binini kendim aldım. Kılab emirine
de bir mektup irsaliyle “Eğer bu yağmagerlik tekrar ederse
vilayetini elinden alacağımı” iş’ar ettim. Mir-i müşarunileyh
meydan vermeyeceğine dair cevap gönderdi. Ve bazı hedaya
Bu meblağdan benim hisseme on bin altun düştü ki bununla
üç bin re’s beygir ve bin re’s deve satın aldım.
– Lügat-i Çağatay ve Türki-i Osmani: Eser-i Şeyh Süleyman
Buhari–
Bu vak’adan sonra vilayette tamamıyla emniyet ve asayiş
hasıl oldu. Pederimden Katagan’a gelmek fikrinde olduğuna
ve yola çıkmazdan bir ay evvel hareketini bildireceğine
dair bir mektup geldi. İnşaallah bi’s-sıhha ve’s-selame
teşrif buyurun diye cevap yazdım.
Ceddim Emir Dost Muhammed Han Herat’a hamle ettiği
esnada alilü’l-mizac olup evladından Serdar Şir Ali Han
pederinin hakkında sarf-ı evkat ederdi.
Serdar Muhammed A’zam Han Serdar Muhammed Emin
Han Serdar Muhammed Eslem Han gibi mehadim-i
sairesi ise onu biraderleri Şir Ali Han ile aralarında
buğz u adavet bulunduğundan ona rağmen Herat hakimi
yani babalarının düşmanı olan Sultan Ahmed Han ile ittifak
etmişler ve şu hareketleriyle pederlerini hayli incitmişlerdi.
Emir Dost Muhammed Han alem-i ahirete intikal eyleyince
na’şı Hace Abdullah Ensari kuddise sırruhu hazretlerinin
civar-ı mezarına defnolundu. Oğulları Afganistan saltanatına
nail olamayacaklarını anlayınca Serdar Şir Ali Han’ı
Afgan Emiri i’lan ederek müşarun-ileyhin ruhsatını almaksızın
kendi vilayetlerine azimet eylediler.
Emir-i cedid biraderlerinin kendini terkettiklerini görünce
oğlu Muhammed Ya’kūb Han’ı Herat Hakimliği’ne ta’yin
eyleyerek Kandehar’a gitti. Orada iken de biraderleri gelip
görüşmediler.
Hecde Nehr-i Belh Hakimi Serdar Muhammed Eslem
Han ile Kerem ve Huset Hakimi Serdar Muhammed A’zam
Han da bir fitne çıkarmak kasdıyla kalkıp Kabil’e gittiler.
Cedd-i merhum Kabil’e gittiği sırada Emir Şir Ali Han’ın büyük
oğlu Serdar Muhammed Ali Han’ı Kabil Hükumeti’ne
nasbeylemişti. Bu zat “Çabuk Kabil’e geliniz yoksa karışıklık
çıkacak” diye Kandehar’da bulunan pederine bir ariza
gönderdi.
Bunun üzerine Emir Şir Ali Han biraderlerine haber
vermeksizin Kabil’e azimet etti ki maksadı evvela üvey biraderi
Serdar Muhammed A’zam Han ile uğraşıp onu yola
getirdikten sonra li-ebeveyn kardeşlerini tenbih ü teskin eylemekti.
Gazneyn’e vusulünde amcam Serdar Muhammed A’zam
Han’a bir Kur’an irsaliyle “Siz Emir Dost Muhammed
Han’ın ekber-i evladısınız. Ben daima sizi büyük biraderim
tanırım. Binaenaleyh Gazneyn’e teşrif edin bir defa olsun
görüşelim” mealinde haber yolladı.
Serdar Muhammed A’zam Han bu haberi alınca Gazneyn’e
gelip biraderiyle görüştü. İki kardeş te’yid-i uhuvvet
mahdumu Serdar Server Han’ı emirin yanına bıraktı. Kendisi
mahall-i hükumetine avdet eyledi.
Dilimiz kadını gitmiş evlere benzemiş. Süpürülmemiş silinmemiş
pılısı pırtısı yerli yerine konulmamış.. Yiyeceklerimiz
giyeceklerimiz kullanacaklarımız tozlar topraklar içinde
kalmış…
Dilimize birçok şeyler yolsuz gelmiş yersiz girmiş.. Birçok
şeyler de yolundan ve yerinden çıkmış avare olmuş
yave olmuş. Biz bunları güdemiyoruz kullanamıyoruz. Lügatler
var ta’birler var.. Çarpık sakat yanlış doğrult düzelt!
Kabil değil kabil olsa bile makbul değil.. Bazen sakatlığı
görürüm fakat düzeltemem.. Çünkü sen müsaade etmezsin.
Bazen sakatlığı da görmem sen göstersen de beğenemem.
Sorarsan cevap veremem cevap versem beğenmezsin.
Acib bir şeydir ki bunda çok kere sen de ben de
ellerimizde ancak birer mikdar hak var ya ikimiz de haksızız.
Şübhesiz hepimiz i’tiraf ederiz ki hakka boyun eğmek
haklaşmak; haksızlığı ortadan kaldırıp uzlaşmak iyi bir şeydir.
Fakat evvelen hakkı meydana çıkarmalı bunun için de
şikayetleri da’vaları dinlemeli sormalı yoklamalı muhakeme
etmeli hakkı na-hakkı ayırıp kesip atmalı. Bu ise yalnız
senin benim yapabileceğimiz iş değildir. O sebeble bekliyoruz.
Ne vakte kadar? Kıyamete kadar mı bekleyeceğiz?
Hayır. Kıyamete kadar beklemeyeceğiz. Ben kuvvetle inanıyorum
ki Allah nereden gönderecek ise erler gönderecek
onlar derlenip toplanacaklar bu hak kırıntılarını derleyip
toplayacaklar.. Pürüzler ayıklanacak batıl gidip hak kalacak..
Bu böyle olacak. Ama ki beklemek için artık benim
sabrım yok ihtimal vaktim de yok. O sebeble telaş ediyorum
dedikodu ediyorum.
Çok kere hayıflanırım.. Şu üzüntülerden bir faide olsa
bir iz kalsa diye düşünürüm.. Şu emekler şu imiklemekler
denizlere boşu boşuna akan çaylar gibi heder olup gitmese
derim. İşte böyle düşündüğüm zamanlar kendimde büyük
cür’et bulurum.. Da’vaya kalkarım. Hakkımdır zannıyla birçok
şeyler isterim. Hem de benim böyle zamanlarım az
değil çoktur. Ben bu noktada o mazlum kimselere benzerim
ki ömürleri kapılan haklarını geri almak için koşmakla arzuhal
gezdirmekle yanmakla yakılmakla geçer.
Ya yalnız ben mi bu haldeyim? Öyle olsa bir şey değil..
Pekçok kimseler bu halde.. Hemen hemen bütün millet. Dilimizi
bağlayan sarmaşıklar içinde kıvranıyoruz. Vatanın bizden
hizmetler beklediğini görüp dururken birşeyler yapamayarak
çabalanıp gidiyoruz. Çokluk kıvranıyoruz ses çıkaramıyoruz.
Bazen ise kıvranamıyoruz bile. Bakılsa bunlara
kimse razı olmamalı.. Kimse razı değildir de.
Yazık ki hakkı hak edecek bir yer yok. Mahkeme ne
vakit açılacak? Tahkīkata ne vakit başlanacak? Hüküm ne
vakit verilecek? Daha ne vakte kadar bekleyeceğiz? Bekleyecekler
beklesinler.. Dedim ya benim sabrım vaktim kalmadı.
yerde toplamış ve saklamış olmak için şu sahifelerde hurda
sergisine benzer bir şey açıyorum.. Bütün bu mülahazaya
aid hurdalarımı burada yayıp sereceğim. Hurda sergisinde
teklif ve tekellüf sıra ve nizam aranmaz. Burada bir
lügat noktasının yanında bir edebiyat maddesi.. Bir imla
hurdasının yanında bin kavaid nüktesi bulunabilir. Bunlardan
bazıları yirmi yıl evvel yazılmış köhnemiş.. Bazıları
daha bu akşam söyleşilmiş dumanı üstünde turfanda.. Belki
de bazıları zarif bazıları turfa.. Bazıları zarif bazıları zırva!..
Bilirim bizim memlekette bizim dilde bu türlü hurdalar
üzerine çok gösterişler çok satışlar yapılmıştır. Korkarım
bunlar da onların sonlar kalmışlarındandır. Ne yapalım
haksızlıklar kaldırılıncaya kadar bu böyle gidecektir.. Ne
çare ağrısı olan inler. Keşke böyle şeyler yazılmasa böyle
yazılar okunmasa ben bunları okuyanlardan utanacağım..
Belki onlar da benden utanırlar da ödeşmiş oluruz.
* * *
“Dilimiz içinde.. Hurda şeyler” diyorum.. Eski gönlüme
uysam bunu “Lisanımız içinde.. Hurde şeyler” şeklinde satmak
mek varken “dilimiz” demek kabalık değilse sersemliktir.
Öyle ya biz hala bile “çocuklar” yerinde “etfal” deriz söylerken
“et” diye bilsek bile yazarken “lahm” yazarız bu bize
huy olmuş.. Biz böyle alışıkız... Sonra da “hurda” kelimesinin
mak cahillik değilse imla bilmemektir. Bu cahillik bu sersemlik
eski zamanlarda; faraza bundan on beş yıl evvel yapılsa
hurde-füruşlarının hıred-suz ve hıred-fersa birtakım ağır ve
ezici ta’riz ve taarruzları altında tehzil diye ad koydukları
yılan dişi maskaracılıkları ve maskaralıkları arasında hurd u
haş olması şübhesiz idi. Bunların te’siri hala bile üstümüzde
kaldığı için söylerken yazarken gönülde bir irkilme uyanıyor.
Bu irkilmeyi bir silkinme ile itivermek kolay olmuyor.
Bu kadar kaba sabalığa düşerek ifadeyi bu kadar bayağılaştırmak
bütün bütün lügat bilmemekten süslü ifade yolunda
beceriksiz olmaktan olmadığını ileri sürüp bir nefescik
aldıktan sonra sözü “hurda” ve “hurde” üzerine çevirebiliriz.
Evet “hurda” mı “hurde” mi? Yoksa “hurdavat”
veya “hurda” mı? Peşin şu da bilinsin ki maksad ne kitaplarda
yazılı “hurde” kelimesinin imlasıyla oynamak ne de
bunun ağızlarda yüz türlü tasarruf bulan nazlı haliyle gönül
eğlendirmektir. Cesaretim dilimizi hor görmek demek olan
bir halete karşı direnmek bu tecavüze karşı koymak içindir.
O sebebledir ki bu kelime üzerinde biraz çerezleniyorum.
Türk ağzında “hurda” olan bu Farisi kelime hep Farisi
halinde kalırsa bunda bir kibarlık bir yükseklik tevehhüm
olunur. Buna inanmak hemen hemen umumi bir tabiat olmuştur.
Mesela “kılıf” “kulübe” “para” “parasızlık” “zavallı”
diye söylediğimiz şeyleri yazarken “gılaf” “külbe”
“pare” “paresizlik” “zevallı” ve hatta “zevali” yapmaya
özeniriz. Bu özenme bazen “pırasa”yı “pürhassa” yapmak
derecesine kadar gider. Bugün velev ki bütün dünya “hava”
“hasta” “sahta” “softa” “halva” desin bunları her yiğit
mutlaka “heva” “haste” “sahte” “suhte” “helva” yazacaktır.
Niçin böyle oluyor? Çünkü bunlar hep kibar ve asil
şeylerdir bunların keyfine dokunmak olmaz. Ya Türkçe’nin
keyfine dokunmak Türkçe’yi kırıp ezmek? O ..yalnız caiz
değil belki lazımdır. Hülasa biz bu akla kulluk ederek deriz
ki: “hurde” kibar ve asil bir ta’birdir. Çünkü geldiği yerden
nasıl gelmiş ise öyle kalmış.. Bozulmamış bozmuş.. Türkçe’nin
yasakına boyun eğmemiş Türkçe’yi kendi kanununa
ser-füru ettirmiş. Demek ki bu ve bu gibi bize başka dillerden
gelen lügatlar hep hep pasaportlu birer ecnebidir. Bizim
memlekette ise; ecnebi olunca imtiyazlı ve asaletli olmak da
onun içindedir. Bakarız bu lügat nereden gelmiş? Geldiği
dilde nasıl kullanılır ve nasıl yazılır imiş? Hepsine uyarız
hepsine başımızı ağzımızı uydururuz. Bazen bunların asıl sahiblerini
bile geçeriz. “Salata” kelimesi Rumca’dır Rumca’da
sad harfi olmadığından bunu sinle yazmalıdır diyen
müellif bizde görülmemiş midir?
“Hurde”yi böyle kibar şekliyle kullandığımız vakit kendimize
de bir kibarlık payı çıkarmış oluruz. Sanki helva demesini
de bilirim halva demesini de bilirim diyen herif gibi
bir ağız şapırtısıyla şirin-kam olmuş damakımızı tatlandırmış
geçiniriz. Artık gelsin kibar ta’birler.. Bundan sonra
“dil” diyemeyiz “lisan” deriz “zeban” deriz “lisan-ı azbü’lbeyan”
deriz. “Uzubet-i lisan”dan “şirini-i sühan”den söz
açıp şapır şapır ederiz; “eşek” demeyiz “merkeb” deriz..
“Katır” demeyiz “ester” deriz.. “Köpek” demeyiz; “kelb”
deriz. Böylece bütün açlıkları doyurmuş bütün eksiklikleri
doldurmuş oluruz. Hey hey.. Bal bal demekle ağız tatlı
olmaz.. Lakin kim anlar kim dinler!
Bence “hurde” sureti kibar “hurde” ile bayağı “hurda”
şekillerinin ortasıdır vavsız “hurde” isteyenleri büsbütün darıltmaktan
korktuğum için kelimeye sade bir vav ilavesiyle
“hurde” dedim kaldım.. Şimdilik “hurda” demek kabalıkta
o kadar ileri gitmek olmaz ve uymaz. Ya “hurdevat”
nedir? Bu bir zırvadır ki “hurdevat” şeklinde olsa da te’vile
gelmez. Bu Farisi’den mi gelmiş yoksa Arabca’dan mı? Bu
bir kelime mi yoksa iki kelime mi? Bir kelime için iki kapı
çalmak sonra da onu iki kapının da tanıyamayacağı hale
koymak doğrusu hünerdir. Hünerdir ama bundan dilimiz
bir kar etmeyince neye yarar?
Artık bizi “Trk” ve “Etrak” şeklinde tanımasınlar.. Biz –
çomak gibi– vavlı “Türk”üz. Ama Arab ve Acem bizim adımızı
böyle tanımışlar böyle yazmışlar.. Bu onların bileceği
şeydir. Biz öyle yazmayız.. Bu da bizim bileceğimiz şeydir.
Onlar bize “Etrak” ve “Türkan” demişler. Elbette bu onların
haklarıdır. Elbette bizden edat alıp “Türkler” diyemezlerdi.
Onlar bize başka ad takmamışlar; bizi adımızla çağırmışlar.
Bu da bir hak gözetiştir. Bu hak gözetiş teşekkürlere layıktır.
Biz bunları görmeyip de adımızı kamusdan ararsak..
Orada nasıl yazmışlar; diye vehme düşer[se]k.. İz’ansızlık
bizimdir. Arab bu kelimeye kamusuna “Trk” suretinde
yazsın.. Farz edilsin ki bunu bir madde olarak kendine mal
etmiş de olsun.. Bu halde bile “Tereke yetrükü” yoluyla öz
malımızı özgelere terketmek için özenmek abesdir. Halbuki
Arab böyle de yapmamış.. Yapsa da bize bir şey terettüb
etmezdi. Böyle iken; bizim münasebetsiz bir gayretle bu
mübarek kelimeyi göz göre eksikli kusurlu yazmamız yollu
değildir.
Kavaidcilerden biri “nasıl” kelimesinin imlasını kesip
hükmederken “nasıl” yazmalı diyor; “nasıl” yazmamalı..
Çünkü bunun aslı “ne” ile “asıl”dır. Hoppala!... Bunun imlası
“nasıl” veya “nasıl” değil; “nasil”dir. Bu da aslı “ne asıl”
olduğu için değil kelime “na-sil” suretinde iki heceli olduğu
ve her hecenin bir saitle hakkı verilmek lazım geldiği içindir.
Böylece “Türk” kelimesinin sahih ve fenni imlası vavla olmak
gerektır.. Bu da Arab’ın kamusunda böyle yazılmış yazılmamış
ve Acem’in kullanışında böyle gelmiş gelmemiş olduğu
Bilgiçlerimizden biri de demiştir ki “Türk” kelimesi “Lisan-ı
Türki” ve “Kamus-ı Türki” ve “Akvam-ı Türkiyye” gibi
terkibler içinde vavsız ve serbest ve Türkçe kaldığı zaman
vavlı yazılmalıdır... İhtimal ey kari’! Sen de böyle düşünüyorsun..
Çünkü “Lisan-ı Türki” ve “Kamus-ı Türki” ve “Akvam-ı
Türkiyye” gibi şeyler Farisi tarzında terkiblerdir
Türkçe terkibler değildir. Binaenaleyh “Türk” kelimesi
Türk’ün töresine göre yazılamaz.. Evet bu anlayışla müftilik
sende kaldıkca vereceğin fetva budur. O halde ben de sana
sorarım.. Bu gibi terkibler Türkçe değilse bunları Türkçe
mesela “ihtimal değil” diyecek yerde “la-yahtemil” desem
“kabul etmem” yerinde “la-akbelü” desem dinler misin! Ha
gerçek sence o terkibler başkadır öteki sözler yine başkadır.
Bu sebeble bu noktada ben de susarım. Zaten ben kitap ismi
olduğu zaman bile “Kamus-ı Türki” gibi terkib yapmaya
pek özenmem “Türk Dili” der giderim.
Bize “Etrak-ı bi-idrak” diyenlere gelince onlara sorar..
Siz hangi “ba-idrak”lersiniz? Afvediniz; ama başkaları tevkīr
edeceğiz diye bizi tahkīr etmek hakkınız değildir. Artık insaf
ediniz Türk’ün Türkçe’nin hakkını veriniz. Yoksa hak yerde
kalmaz.
Her şeyden geçtik.. Türk’e kendi adını doğru yazmaya
olsun müsaade etmemek günahdır. Bizim adımız söylerken
de “Türk”dür yazarken de.
Şu dakīkada harita-i İslam piş-i nazra-i im’ana alınıp da
şark garb şimal cenub nikat-ı erbaasına atf-ı lihaza-i dikkat
olunsa ca-be-ca mülk-i İslam müdhiş volkanlar hüzn-engiz
fecialar ihtilaller içinde olduğu görülür mülk-i İslamın herhangi
nikatına bakılsa orada elem sefalet zillet idbar asarından
başka bir şey nümayan olmaz. Daima daima bir
ateş-i ihtilal canhıraş bir izmihlal ebedi bir felaket alaimi taban
olduğu dide-i hüzne çarpar kulub-i muvahhidini dağdar
eyler.
Sergüzeşt-i insaniyyet olan tarihin o kenz-i hakīkatin şehadetiyle
müsbet hakayıktandır ki her birerleri bir meşher-i
medine-i medeniyyet birer bazar-ı ilm [ü] ma’rifet olan büldan-ı
leri bugün birer harabe-zardır. Birer şiven-gahdır. İşte; bu
cihettendir ki dilhunuz ye’simiz derdimiz feryadımız hep
bu cihettendir.
Hırs-ı cah u menfaat yüzünden hak-i pak-i İslam ağyarın
baziçe-i tamaı olmakta menhus bir taliin sevk-i şuumuyla
kas kas kavrulup gitmektedir. İşte o menhus tali’ bizim cehlimizdir.
Hep bu cehalet yüzündendir ki her birerleri şevket
[ü] ikbal ile göklere reşk-endaz-ı meserret olan o timsal-i
medeniyyet İslam memleketleri bugün serapa cehl ile hırs-ı
mektedir.
Cehalet insanı insanlığından çıkaran beşerde din ü
bir şaibe bir lekedir. Bu leke cephemizde yer tutmuş adeta
mukadderatımıza hakim kesilmiştir. Evet bugün mülk-i İslam
cehalet içinde puyandır. Bu acı acı olduğu kadar
dilhıraş bir hakīkattir ki inkara asla gelmez. Yine tekrar ediyoruz
ki hep saika-i cehalet ve nifakladır ki bu mülk bir Kerbela’ya
bir matemgaha dönüyor. Biz ehl-i İslam gözlerimizi
bürüyen dud-ı cehaleti dağıtmaz ve bir azm-i cahidane bir
sa’y-i takat-ber-endazane hasılı bir mü’mine layık olacak
surette saburane fakat şekurane bir hal ile istikbale doğru
alel-husus aşıkı bulunduğumuz hayata hayat-ı İslama doğru
bir metanet ü sebatla yürümez isek mevcudiyetimizi
varta-i inkıraza sürüklemiş oluruz. Bu hususda misbahımız
din ü iman şahra[hı]mız selamet-i vatan olmalıdır. Çünkü:
hakīkati her an çeşm-i ibrete vurmaktadır.
din olmayan yerde vatan hissi beslenmez. Zira gıda-yı
vatan dindir din-i mübin-i İslam’dır. Her nerede müraat
edilmemiş ise orada asar-ı izmihlal başgöstermiş o yer nabud
olmuştur.
Kaşane-i dilde perverişyab olan muhabbetlerin birincisi
hatta en revnaklısı en şiddetlisi dine karşı beslenen muhabbettir.
Bu muhabbet pek alidir. Kalbin ta a’makında bulunur.
Oradan te’siratını arzeyler de dine olan ufak bir taarruza
karşı beşere hayatını saadetini kurban ettirir efkar-ı
millet üzerinde böyle bir te’sir icra eder. Selahaddin Eyyubi
gibi bir şir-i gazanferin birkaç bin dilaverle milyonlarca ehl-i
salibi hak-i helake serişi hep bu muhabbetin bu hiss-i alinin
semeresiyle olmuştur.
Hicretin ilk senesi harita-i İslam bir noktadan kevkeb-i
lerine şarkan Bahr-i Faris’e garben Şab Denizi’ne kadar tevessü’
etmişti.
Bu muhitin ufkunda şa’şa’-paş-ı şetaret olan rayat-ı İslam
Hulefa-i Raşidin devrinde Şam ve Irak kıt’alarında temevvüc
ediyordu harita-i İslam Emeviler zaman-ı saltanatında
Bahr-i Hazar sahillerinden Babü’l-mendeb’e Hindistan
hududundan memalik-i Mağrib’e Vadi-i Nil’e kadar yerleri
ve bütün Endülüs’ü Gol Kıt’ası’ndan Puatyasör[?] Borto
şehirlerini ihtiva eyliyordu.
Devr-i Abbasi’de ise bu haritanın vüs’ati şimdiki Avrupa’nın
şa’şa’ safhası budur. O zaman bu haritanın ucu Türkistan’ın
kısm-ı ulyasına Hindistan’ın Sind ve Pençap ovalarına;
Bahr-i Muhit-i Hindi sahillerine dayanıyor diğer ucu Afrika’nın
Sahra-yı Kebir’ini Bahr-i Muhit-i Atlasi’nin ma’i dalgalarını
Pirene Dağları’nın öte eteklerini aşıyordu. Evet aşıyordu.
Fakat bugün İslam memleketleri bela-yı cehl ile hırs-ı
çar harita-i İslam’dan birer birer koparılarak ecanibin düşman-ı
dinin yed-i bi-amanına giriyor. İşte bir vakitler selatin-ı
Hersekler Karadağlar Sırbistanlar Eflaklar Boğdanlar
Dobrucalar Bulgaristanlar Kırımlar Kafkasyalar… Daha …
Daha.. Kıbrıslar Tunuslar Cezayirler Faslar Rumeli-i Şarkīler..
Giridler Mısırlar.. Adenler.. Ahali-i İslamiyyesi duçar-ı
felaket oldu. Öyle iken biz ehl-i İslam intibah etmiyor
onların o dindaşlarımızın hal-i pür-melallerini görüyor işidiyoruz
da biraz olsun mütenebbih olmuyoruz. Bilmem bu
kadar felaketler elvermeyecek mi?
Ehl-i İslam çektiği bu kadar felaketler elvermiyormuş
gibi bir de on dördüncü asırda Trablusgarb felaketini görmekle
dil-hundur. Liva-yı Muhammedi’nin mevce-dar olduğu
her yerde her belde-i İslam’da Allahu ekber sada-yı bülendi
düncü asrın Avrupa tarih-i medeniyyetinde bir numune-i
vahşet siyah bir nokta-i la’net bırakan İtalya vahşileri tarafından
hunharane hunharane olduğu kadar vahşiyane
bir surette Trablusgarb’daki nisvan-ı İslama saçları bitmemiş
ma’sumlara ale’l-husus daha rahm-i maderde iken sille-i feleğe
uğramış a’malara karşı icra edilen zulümleri işkenceleri
gözönüne getirdikce derin bir hüzn ü eleme müstağrak
olmamak kabil midir?
Ah.. Felaket de teseyyübün cehaletin bir yadigarı bir
yadigar-ı bed-girdarıdır.
Trablus vak’ası dolayısıyla hissiyat-ı İslamiyye heyecanlar
nın yıldırımları biraraya gelse bir telini yerinden inhiraf edemeyecek
derecede rasin bir şiraze-i din ile merbut ehl-i kıble
bugün Trablusgarb’da yapılan zulümlere karşı la-kayd değildir.
Bunu bir harb-i hususi değil umum İslamlara karşı
açılmış bir harb olduğu i’tikadındadırlar öyledir.
Kim ne derse desin Trablusgarb bugün hukūk-ı düvelin
ta’rifi üzere iki devlet arasında açılan bir muharebeye değil
Arz-ı Filistin’i derya-yı huna boğan vukūat-ı salibiyyunun
yirminci asırdaki bir numune-i vahşet-averine saha olmuştur.
Ehl-i İslam’ı o saha-i Filistin’de muzaffer eyleyen tevfik-ı
bu diyarda henüz hurşid-i hürriyyetin tuluundan mukaddem
Makedonya’da gizli ellerle Avrupa paralarıyla yaptırılan
cinayetlere artık yirminci asır-ı medeniyyetin tahammül
edemeyeceğini i’lan eden Avrupa Ravel’de[?] zeval-i Osmaniyi
lusgarb’ın hal-i perişanını görüyorlar da –Trablusgarb’daki
birer timsal-i insaniyyet olan muhabirlerini ihbarat-ı hakīkiyyelerine
rağmen– i’lan ettikleri hal-i bi-tarafilerini muhafazada
ber-devamdırlar. Zihi medeniyet.. Zihi insaniyet!..
Varsın Avrupa bu acib hal-i bi-tarafilerinde devam ededursunlar.
Alem-i İslam’da kopacak seyl-i huruşana karşı
hiçbir Avrupa kuvveti ıktiham edemeyecek neticede
yine en ziyade mutazarrır olacaklar Avrupa devletleri olacaktır.
Artık alem-i İslam medeniyet kisvelerine bürünen barbarlardan
usandı bıktı. Bu Trablusgarb felaketi ehl-i İslama
bir ders-i intibah olursa bizimçün bu da bir muvaffakıyet
olacaktır. Şimdilik muzafferiyeti temenni edelim. El birliğiyle
çalışalım. Mevcudiyetimizi mevcudiyet-i İslamiyyemizi gösterelim
de düşmen-i bed-namımızın mülevves ayaklarını
ufkunda “Allahu ekber” sada-yı ruh-averi tanin-endaz olan
Trablusgarb’ın bir tude-i hakine bile basdırmayalım. Bu şüheda
makberinin ilelebed yed-i İslam’da kalmasına ahd ü
peyman edelim. Zira Avrupa bu vak’a dolayısıyla efkar-ı
umumiyye-i İslam’ı şiddetle ta’kīb ediyor efkar-ı İslam’ın
saha-i kainatta derece-i kuvvet ü kudretini anlamak istiyor
fırsat bu fırsattır..
Bugün bütün mütefekkirin-i İslamiyyenin nazım-ı efkarı;
kıble-i mücahedatı endişe-i istikbal-i İslamdır. Buna şübhe
yok. Bu kudsi ve necib endişe nüfus-ı mutmainne için alem-i
beşir ki aynı zamanda vazife-i inzarı da deruhde etmiştir!
Yine o muhterem mütefekkirler daman-ı istikbali müterakkī
milletlerin paye-i refi’-i irfanına vusulde buluyorlar. Şübhesiz
ki isabet de ediyorlar. Evet bizim için ümid-i necat
vasi’ mikyasda en emin planlarla hatta kavanin-i tekamül
caret ziraat sınaat kişverlerini bu cihad-ı mukaddes ile
fethedeceğiz ve nihayet ehl-i İslam’ın namus ve hayatını
mecd-i kadimini bu feth-i mübin ile iade edeceğiz. Bunlar
hep doğru hep güzel. Fakat mebde’-i hareketimiz ne olacak
çünkü bu saydıklarımız; hep birer “menzil-i maksud”dur
gayedir. İşe asıldan mebde’-i evvelden başlamazsak
lisan-ı şeriatin “Sünnetullah-takdirullah” ta’bir ettiği kavanin-i
tabiiyye ile mütevazin bir üsve-i hasene ta’kīb edememiş
oluruz. Bu mebde’-i evvel bu illet-i ula nedir? Terbiye.
Fi’l-vaki’ hakīkati “ilim”den başka
bir mebde’-i hareket tasavvurunu lüzumsuz gibi gösterir.
Fakat ilim na-mahdud bir fezadır. Bu gayr-i mütenahiyet
şad lazımdır ki işte “terbiye”den kasdımız da budur. Çünkü
“cehl dalalden ehvendir.”
Terbiye kelimesi bu mübarek kelime; senelerden belki
de asırlardan beri bizde ne kadar ihmale layık görünmüş ne
kadar tahkīr olunmuş ne derekelerde kahr u tedmir edilmiştir!
Biçare terbiyemiz; pek felaketzededir. Denebilir ki
bugün en mağdur tedavisine imdadına koşulmaya en şayan
bir kelimemiz “terbiye”dir. Çünkü: Terbiye! Kurtulursa
bu vatan bu “hayru’l-ümem”de kurtulmuş olacaktır. Çünkü:
Terbiye namına bugünün kafalarında gezen fikirler
ma’luldür marizdir hatta mahkum-ı memattır. Hayat-ı necat
emelleriyle terbiye-i hazıramız arasında pek derin uçurumlar
pek müdhiş adavetler vardır. Bugünkü terbiye ile
yine bugünkü fikr-i terakkī ve saadet; kabil değil uyuşamaz
müteazıd olamaz!
* * *
Temmuz inkılab-ı siyasisini müteakıb bu inkılabın
ancak ictimai bir inkılab ile yaşayabileceği pek muhıkk olarak
emdir. Nesl-i hazırın yed-i gaddare-i teseyyüb ü ihmal ile
kafalarda yerleşen dal budak salan eski terbiye-i mu’tadeden
kolay kolay yakayı sıyıramayacağını yana yakıla ister
müktesebe ve mevrusesini tanımaz ve ensal-i müstakbeleyi
kurtarmak için uhdesine terettüb eden vazifeyi ifa hususunda
da yine o zalim terbiyenin yed-i amya-yı i’tisafına
teslim-i inan-ı ihtiyar ederse artık bu sefer kendisi için mes’uliyetin
her türlüsünden kurtulmaya hiçbir çare kalmaz! Üç
senelik şuun içinde bu hususda ümid-bahş bir numune-i
gayret bile göremiyoruz. Gördüğümüz şeyler; bu zavallı neslin
olduğunu isbat ediyor. Ne yaptık terbiye-i umumiyye namına
ne gibi bir teşebbüsde bulunduk terbiyeye dair kaç cild
kitap te’lif değil tercüme edebildik mekteplerimizde terbiye
namına zikre değer bir inkılab mı husule getirebildik? Halkımız
yani hepimiz terbiyeden bilhassa terbiye-i iradeden o
kadar mahrumuz ki bugün kulub-i ümmette namına bir
abide-i minnet ve ihlas rekz ettirebilecek adam; ancak şu
sevgili vatanın terbiye ve tehzibine vakf-ı mesai edecek
olandır!
Bizi kurtaracak terbiye bir terbiye-i İslamiyyedir. Mukteda-yı
terbiyemiz Sadr-ı İslam olacaktır. Milel-i garbiyyenin
terbiye namına meydana koyduğu muhalledat-ı saliha-i asardan
çünkü böyle bir hareket pişvamız olan “Sadr-ı İslam terbiyesi”
“dalle” sahibiyiz ki doymak gaiblerimizi bulabilmek için her
kapıya baş vurmak en birinci vazifemizdir. Fakat bütün iktibasat-ı
sonra ca-yı tatbik bulmalıdır. Sadr-ı İslam’dan bir nümune-i
terbiye olmak üzere hatırımıza gelen şu vak’a üzerinde vakfa-gir-i
tenebbüh olalım:
Cenab-ı Ömer el-Faruk; bir sürü çocuğun oynadığı
bir sokaktan geçerler. Çocukların içinde Abdullah bin
Zübeyr de varmış. Cenab-ı Faruk’u görünce hep kaçışmışlar.
Abdullah bin Zübeyr kaçmamış. Hazret-i Faruk:
– Arkadaşlarınla küllen beraber sen de niçin kaçmıyorsun?
buyurmuşlar. Abdullah bin Zübeyr:
– Bir cürmüm yok ki senden korkayım da kaçayım; yol
dar değil ki müruruna hail olmamak üzere çekilmeye lüzum
göreyim.
Cevab-ı müeddebanesini vermiş.
sefle i’tiraf etmek lazımdır ki ehl-i İslam Sadr-ı İslam’dan uzaklaştıkca
bu asil ve hür terbiyeyi de gaib ettiler. Bütün
musibetlerimiz bu terbiye-i fazıladan mahrumiyetle beraber
başladı. O halde ey sevgili dindaşlar ey zümre-i mütefekkirin;
at lazım geliyor. Çünkü: O öyle bir mazidir ki bütün desatiri;
vaz’ u teşri’ olunmuştur!
Bakü’de münteşir Necat refikimizden aynen:
Trablus gailesi Türkler için büyük bir imtihan kıymetdar
bir tecrübedir. Alman imparatoru nice bundan evvel Baalbek’de
Salahaddin’in kabri üzerinde icra-yı nutuk ederken
özünü milyon müslümanın muhibb-i sadıkı dostu ve
hamisi diye nazara verdikten sonra fenalık namına acaba o
şey kaldı mı ki alem-i İslam’ın başına getirmesin? Potsdam
bu defaki İtalya muharebesinde ta’kīb ettiği iki yüzlü politika
madı mı? Bunu alem başa düştü bunu deliler mecnunlar
bile anladı. Fakat çe-sud ki Türk zimamdaran-ı hükumeti
bunu anlayıp başa düşemediler.
Bilmiyoruz ki müslümanlar ne vakte kadar maymun rolünü
Taklide bari ya bunlar kadar kabiliyetimiz olsa yine ne
taklid ediyoruz ki artık onlar Avrupa’nın üzerinde ez-hercihet
muzır hüküm ve menfaatten sakıt olmuş addediliyor
eğer biz müslümanlar ya bunlar kadar akıllı bir mukallid
olsa idik bugün Osmanlıların da düşmana karşı çıkarmaya
on dane olsun balonları olmuş olurdu.
Haftalık Mehtab ceridesinde “İctimaiyat” ser-levhası altında
ve tesettür-i nisvan aleyhinde yazılan makale muhteviyatı
Üsküb Meb’usu Said Efendi tarafından Alemdar
Gazetesi ’yle neşredilen açık mektupla tenkīd ve reddedilmiş
ve fi’l-hakīka birçok fevaid-i diniyye ve ictimaiyyeyi ihtiva
eden tesettür-i nisvan lazıme-i İslamiyyesi nusus-ı katıa-i
Kur’aniyye ve ehadis-i Nebeviyye ile mevzu’ u müesses mükemmilat-ı
umurdan olup bu babda gayet sathi muhakemata
müstenid olarak yazılan mütalaat-ı sehifenin hissiyat-ı
tağni bulunmuş olmağla ceride-i mezkure hakkında lazım
gelen muamelenin ifası hakkında makam-ı Meşihat’den
Harbiye Nezareti’ne tezkire yazılmıştır.
Hindistan’da Amritsar şehrinde intişar eden Vekil gazetesi
hey’et-i tahririyyesi tarafından el-Liva ceride-i muhteremesine
gönderilen mektuptan anlaşıldığına göre: Hindistan
havalisinde bulunan birçok tavaif-i İslamiyyenin iştirakiyle
bir cem’iyet tertib ve bir meclis-i umumi küşad edilmiş.
Afrika’da fi sebilillah cihad uğrunda her türlü fedakarlıktan
çekinmeyen ihvan-ı din için cem’-i ianata başlanılmıştır.
Mısır’da münteşir el-Liva ceridesi İdarehanesi’ne:
Cabir Siracüddin Efendi tarafından dört lira ile beraber
atideki mektup irsal edilmiştir: “Posta ile size dört lira gönderiyorum.
Bu meblağ bu sene üzerime farz olan zekatımdır.
Daima te’yidat-ı Sübhaniyyeye mazhariyete dua-han
olduğumuz Devlet-i Aliyye’mize iane-i harbiyye olmak üzere
takdimini zekatım için en münasib bir masraf buldum.
Sizden bu meblağın kabulünü ve erkan-ı hamse-i diniyyesini
eda eden dindaşlarımızın zekatını cem’ ile bugünlerde fi
sebilillah mücahede eden ihvan-ı dinimize tahsisi hususuna
delalet edecek bir cem’iyet teşkilini rica ederim. Hak muininiz
olsun.”
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Aralık
Yedinci Cild - Aded:
Hazret-i şarih eserinde diyor ki:
dir. Ve Hak sübhanehu ve tealaya illetü’l-ilel ıtlak edip vücud-ı
Hakkı akl-ı külle illet-i tamme kılıp akl-ı evvel Hak’dan
müfarakat etmez ve Hak teala dahi akl-ı evvele ifazadan
hali olmaz diye vücud-ı mutlakı mukayyed ve akl-ı evvele
Fütuhat-ı Mekkiyye ’nin bab-ı sanisinde buyururlar ki
Yani Hak sübhanehu ve
teala mevcudün-bi-zatihi ve mutlaku’l-vücud olup mukayyedün-bi-gayrihi
değildir. Ve bir şey ondan ma’lul ve ol dahi
bir şeye illet olmaz. Belki ol zat-ı ehadiyyet ma’lulat ve
künde vücud zaid ale’l-mahiyyettir derler. Ve Ebulhasen-i
Eş’ari vücud eğer vacibde ve eğer mümkünde ayn-ı zattır
deyip vücud-ı mutlakta her biri bir vecih beyan eder. Fe-lihaza
erbab-ı fikr u nazar derler ki: Icad hod fer’-i vücuddur.
Vücud sabık ayn-ı vücud lahik olsa şey kendi nefsi üzerine
tekaddüm etmek lazım gelir. Ve gayri dahi olsa vücudatta
teselsül veyahud bir vücuda müntehi olmak lazım gelir ki
ayn-ı zat ola. Vahidin vücudunda ise teaddüd muhaldir.
ve bir vecih dahi beyan edip derler
ki bi’n-nazar ile’z-zat ma’raz-ı vücudda olan herşeyden
vücud meslubdur. Zira mahiyet min haysü hiye gayr-i zat
olup zatiyat ondan meslubdur.
Şu halde Hak sübhanehu ve tealanın sübut-ı vücudu
zattan naşidir demek olmaz. Zira icad fer-i vücud olduğuna
akıl dahi hükmeder. Mahiyet min haysü hiye bila-şarti’lvücud
mucid olur demek değildir. Zira
mukaddemesi beyne’l-ukala mukarrer ve müsbettir.
Vücud-ı vacib kendi zatıyla kaim olup hem vücud ve
hem mevcuddur. Yani ma’na-yı vücud demek
olur ve bil-cümle bu babda erbab-ı fikr u nazar ebhas-i
kesire etmişlerdir. Kütüb-i kelamiyye tetebbu’ edenlerin
ma’lum-ı şerifleridir ve erbab-ı keşf ü ayan ve ashab-ı zevk-i
vicdan katında vücud-ı Hak ayn-ı zat-ı Hak’dır ve Hak’dan
gayri mevcud-ı hakīkī yoktur ve eşya-yı saire şuunat-ı zatiyye
olup vücud-ı mutlak müstağrak-ı cemi’-i mevcudattır.
vücud Hak’dan gayri
olmayıp Hak tebareke ve teala cümle cihattan münezzeh ve
vahid-i hakīkīdir ve vahdaniyet-i Hak’da la-zihnen ve la-haricen
ve la-aklen ve la-vehmen ve la-hakīkaten ve la-mecazen
vechen mine’l-vücuh kesret olmayıp cümle şeyden
ganiyy-i mutlaktır ve ta’rif ve ta’yin ve ıtlak ve takyid ve teşbih
ve ta’tīl ve bil-cümle i’tibarattan her ne var ise cümlesinden
münezzeh ve mukaddes olup vücud-ı gayrı mecazi ve
ve’l-mümkinü ile’l-vacib bi-hasebi’l-i’tibari ve’l-izafet mevcudlar
ve lakin bi-hasabi’l-hakīkat ma’dumlar olup mevcud-ı
hakīkī-i ezeli ve bakī-i ebedi-i sermedi Hak tebareke
ve tealanın vechidir ki ol vech onun zatı ve hakīkatidir ve
cümlenin ibka ve i’damına hüküm Hakk’ındır ve ba’de ifnai
zevatihim ve iskatı izafetihim cümle eşya Hakk’a raci’ olur.
Kema kīle “et-tevhidü iskatu’l-izafat” ve kale teala
tesmiye-i vücud-ı
mutlak vücuddan kaydı selb içindir ki ve illa bi’n-nisbeti
mertebe-i evvel ve gayb-ı hüviyyet derler ki hiçbir vechile
müşarun-ileyh ve hiçbir vasıfla mevsuf ve izafet ile mensub
ve mensubün-ileyh olmaz. Nitekim mukaddimede ve bazı
mahalde bunun zikri sebk etmiştir. Kıdem ve hudus ve vahdet
ve kesret ve bunun emsali evsaf ve i’tibarat meratib-i
ahkam-ı tenezzülattan olup min haysü’l-ıtlakı ve’t-te’siri ve’lvahdet
mertebe-i uluhiyyettedir. Ve illa öyle değildir ki mevcudatın
vücudu hakīkatte vücud-ı Hak’dan gayri vücud-ı
kaim bi-nefsihi ola. Zira kaim bi-nefsihi olan vücud-ı hakīkīdir.
yiddin radıyallahü anh
Zira ittihad ve hulul
mevcudiyetten hasıl olur. Vücudda ise vücud vahidden gayri
olmayıp eşya Hakk’ın vücuduyla mevcude ve kendi nefisleriyle
ma’dumedir. Kendi nefsiyle ma’dum ve vücud-ı
Hak’la mevcud olanda hulul ve ittihad tasavvur olunmaz.
Mesnevi-i Şerif şerhinde naklolunan yukarıki satırlar vücud
hakkında Ehl-i vahdetin fikirleri neden ibaret olduğunu
vazıhan göstermektedir. Onlar saha-i hakīkatte vücud-ı
vahidden başka bir şeyin sübutuna kail olmuyorlar!
Hulul ve ittihad vukūunu iki vücudun taayyünüyle meşrut
kıldıklarından vücud-ı vahidin sübutu takdirinde onun
vukūuna imkan görmüyorlar.
Görülüyor ki muhakkikīn-i Sufiyye:
Beytinin mazmunu vechile eşyaya mahz-ı adem cenab-ı
Hakk’a ayn-ı vücud diyorlar. Mütekellimin ile beynlerinde
tehaddüs eden niza’-ı müdhişin mebdei de bu oluyor.
Halbuki iyice dikkat edilecek olursa aralarındaki azim ihtilaf
şiyor. Belki bazı kimseler bu cihetin imkanına kail olmazlar.
Fakat her halde mes’ele iki fırkayı yekdiğerinden o kadar
cüda edecek nakli şime-i insafa pek giran gelen ağır sözleri
söyletecek kadar değildir.
Evet: Hicaz hak-i paki –kable’l-İslam– tasviri değil hatta
tasavvuru insanı tedhiş eden bir beyaban-ı vahşet bir muhit-ı
sefalet idi. Kesif bir zalam-ı cehalet altında kalmış olan
kabail-i Arab yekdiğerini paralamakta siba-ı müfterise sürülerini
tanzir ediyorlardı.
Gıdaları yılan çıyan ümm-i gıylan; hasılı: İnsan şeklinde
küme küme hayvan!
rer mefahir-i kahramani teşkil ediyor; üdeba ve şuaralarının
en beliğ kasidelerine bu kanlı zeminler bu feci’ makteller
birer muhteşem! mevzu’ oluyordu.
Zavallı kadınlar birer insandan ziyade canlı birer ev
mobilyası! Analığını kendine nikah edenler mi yahud mehrini
almak suretiyle diğerine satanlar mı istersiniz?
Meğer zavallı kadın evladlığının pençe-i vahşetine düşmeden
kendi ailesi halkının agūşuna can atmak bahtiyarlığına
nail olsun! Hele ah …. kız doğan bedbaht yavrucukların
–guya ar u hicab ve fakr u zaruret namına!– diri diri mezara
atılmaları ne faci’ ne hired-suz bir cinayet oluyordu. Bu
zavallı bu ma’sume kuzucukların günahı ne idi? Ne idi ki
rahm-i maderden şefir-i makbere sukut ediyor daha bir hava-yı
hayat teneffüs etmeden daha bir ibtisam-ı melekane
daha bir katre süt emmeden kara topraklara karışıyorlardı?
Bir valide hamil kaldığı dakīkadan doğuracağı ana kadar
geçirdiği halecanlı günler derd-efruz haftalar girye-ver
aylar onun için bir devr-i matem idi! “Acaba kız mı …? Eyvah
… ciğer-parem yüzünü görmeden babasının gayz-ı
nefretine tehevvür-i vahşetine kurban olacak?” diye inlerdi!
Bu ma’sumane cinayet-i takdirin faili olan analardan
bazısı veladetin evca’ u alamı içindeki –o nazar-ı şefkat ve
merhamete ateşin yaşlar döktürecek– hal-i mefluciyyetiyle
yerinden sıçrar kocasının ayaklarına kapanır:
Aziz başın için efendiciğim! Kıyma! Gömme!”
diye yalvarır ayaklarını gözyaşlarıyla ıslatırdı.
Guya o da bağışlardı. Fakat o inayeti ! cinayetini taz’if
etmek ona daha hevl-engiz bir dehşet vermek maksadıyla
ederdi.
Zavallı kızın saçmaya başladığı o melekleri gaşy eden ilk
ezhar-ı tebessümü pederine ! bir cadı bebeğinin gülüşü gibi
hiddet ve nefretini yerlerde yuvarlanması bir yılan yavrusunun
sürünmesi kadar istikrahını mucib olurdu. Nihayet
kız on üç on dört yaşına kadar yaşayabilirdi.
akrabası nezdine götürüp takdim edeceğinden bahisle sevgili
! kerimesini giyindirip süslenmesini validesine emreder.
Bedbaht ananın yüreği hoplar; “ah ….! Mutlaka hıyanet!
hıyanet!” sayhaları ta a’mak-ı ruhundan kopar. Yağmur
gibi sirişk-i me’yusiyyet döken gözlerini evladına ruh-ı
sanisine çevirir boynuna sarılır. Son el-veda’…!
– Peki efendiciğim! Fakat rica ederim emanete hıyanet
etme!
– Öyle şey mi olur? Akrabama götürüp takdim edeceğim.
Baba kız yola çıkarlar. Bir kuyu başına gelirler. Vahşinin
rengi atar siması bir şekl-i hun-hari alır. Gözleriyle bir kuyuya
bir de şikarına bakmaya bir şeyler mırıldanmaya başlar.
Bedbaht kız lerzeler giryeler içinde “Aman babacığım?
Kıyma bana! Valideciğimin son sözlerini unutma! Günahım
nedir ki beni kuyuya atmak evladını kendi elinle mahvetmek
bir aralık kalbinde bir şu’le-i şefkat füruzan olur fakat efsus…
ki derhal söner. Canavarlığın –bütün ma’nasıyla– bir
timsal-i zi-hayatı kesilir. Bir savlet-i akūrane ile atılır kızı tepesi
aşağı kuyuya atar.
Kızlığında kurbanı olan o şehide-i mazlume son nefes
son söz son hayat olmak üzere “Eyvah... Baba validemin
emanetine akıbet hıyanet ettin! Kız yaratıldığım için bana
kıydın! Yazık sana yazık!” diye medfen-i ebedisine iner!
şiyyeyi bile utandıran ağlatan hayatları!
–Ebu’r-Reyhan Muhammed bin Ahmed elBiruni
kemalat-şiarıdır hatta şuabat-ı fenden bazıları hakkındaki
vukūf ve tetebbuu İbni Sina’nın bile fevkındedir.
Nam-ı bülend-i irfan-penahı beyne’l-ulema “el-Üstad”
ünvan-ı mübecceli ile iştihar eylemiştir.
El-Biruni cidden bir harika-i zeka idi. Asya-yı ulya İbni
Sina ve El-Biruni gibi fıtratın pek nadir yetiştirmiş olduğu
dahilerle bi-hakkın iftihar edebilir.
mağın veleh-bahş tecelliyatı Biruni’nin eserlerinde metin ve
asil bir ifade ile pek rengin bir kisve iktisab eylemiştir.
Ebu’r-Reyhan Harezm mülhakatından Birun nam kasabada
mehd-ara-yı alem-i şuhud olmuştu. Mebadi-i tahsilini
mevlidinde görmüş bilahare o vakitler iştihar eden eazımın
derslerine mülazemet ederek üstadlarını bile hayrette bırakacak
kadar mütefekkir bir dahiye-i kemal olarak yetişebilmiştir.
Beşinci asr-ı hicride maarif-i İslamiyye’nin terakkī ve tealisi
uğurunda bezl-i mesai eden erbab-ı fenden bir kısmı İbni
Sina’nın muhit-i feyyaz-ı kemaline toplandıkları gibi bir
kısmı da El-Biruni’nin halka-i irfanına müncezib olmuşlardır.
Bir tarafda İbni Sina diğer tarafda ise El-Biruni iki
kutb-ı mıknatısi gibi alem-i İslam’ın mütefekkir ve zinde dimağlarını
saha-i irfanlarına cezb ediyorlardı.
Mesai-i cihan-pesendanelerini tevhid etmek ve birbirlerinin
efkar ve nazariyat-ı fenniyye ve felsefiyyelerinden haberdar
olabilmek için bu iki dahinin daima yekdiğeriyle muhabere
etmiş olduklarını görüyoruz.
Muhaberat-ı mezkureden zamanın dest-i bi-insaf-ı tahribinden
masun kalarak ahlafa kadar intikal edebilen bazı
parçalar bu iki nadi[r]e-i fıtrat arasında pek samimi bir hürmet-i
mütekabile bulunduğunu gösteriyor.
Yekdiğerinin mütalaat ve nazariyat-ı ilmiyyelerini tenkīd
hususunda gösterdikleri iktidar iltizam ettikleri nezahet-i ifade
erbab-ı irfana numune-i imtisal olacak kadar ulvi ve
asildir.
El-Biruni al-i Sebükte[g]in maiyyetinde Hindistan’a vukū’
bulan seyahatinden pek çok istifadeler etmiştir.
Hindistan’da uzun müddet imtidad eden ikameti esnasında
mehd-i beşeriyyetin kadim an’anelerini pek derin bir
surette tedkīk etmiş ve Sanskrit lisan ve edebiyatını bi-hakkın
tahsile muvaffak olmuştu.
Bu sayede Hind medeniyet-i kadimesinin en hurde noktalarına
kadar nüfuz etmiş; felsefe-i işrakıyyenin künhünü
ruhunu anlayabilmiştir. El-Biruni Hindistan’daki tedkīkat ve
tetebbuat-ı ilmiyyesi hakkında ahlafa kat’i ve vazıh ma’lumat
vermektedir.
Hind felsefesini alem-i İslam’a tanıttıran El-Biruni olmuştur.
Biruni bu babdaki kat’i vesikadar beyanatıyla Avrupa’da
dahi pek ziyade iştihar eylemiştir.
Hazret-i üstad felsefe-i Yunaniyyeyi dahi ciddi bir surette
tetebbua muvaffak olmuştu netice-i tedkīkatına dair müellefat-ı
mühimme neşr eylemiştir. El-Biruni hem mütebahhir
bir hakim hem de hazık bir tabib idi. Hikmet-i tabiiyye
felsefe-i ‘aliyye ulum-ı riyaziyye ulum-ı felekiyye fünun-ı
coğrafiyye ve tarihiyyeye dair pek mühim eserler te’lifine
muvaffak olmuştur.
Ebu’r-Reyhan şarkın ser-amedan-ı coğrafiyyunundandır.
Asya-yı ulya ve Hindistan’ın ahval-i coğrafiyyesine dair
yazdığı kitaplar Avrupa coğrafya cem’iyetleri nazarında vesaik-ı
mühimme gibi kabul edilmektedir.
El-Biruni şarkın Lamark’ı sayılır. Lamark tarih-i tabii
hakkındaki tetebbuat ve müellefatı ile bu fennin Avrupa’da
kat’i ve hakīkī temellerini atmış olduğu gibi şarkta da bu
vazife daha evvel Biruni tarafından ifa edilmiştir.
Biruni’nin tarih-i tabiiye olan hidematı el-hak şayan-ı
sitayiştir. Tarih-i Tabii-i Tıbbi si ile el-Acaibu’t-Tabiiyye ve’lGaraibü’s-Sınaiyye
ünvanlı eserleri muhalledat-ı ilmiyyeden
ma’duddur.
Ebu’r-Reyhan fenn-i tıbdaki iştiharını Tarih-i
Tabii-i Tıbbi ünvanlı eserine medyundur.
Sultan Mahmud Gaznevi’nin hafidi Şihabüddin bin
Mes’ud namına ithaf eylediği Kitabül-Ahcar ismindeki eser-i
muazzamı suhur ve maadin hakkında kıymetdar tedkīkat-ı
müsbete ile tevaggul etmiş olan e’azım-ı eslafın nam-ı irfanpenahilerini
minnet ve ihtiramla yad ve bilhassa el-Kindi’ye
karşı pek samimi tebcilat isar ediyor. El-Biruni ahcar ve maadini
tarih-i tabii ticaret ve sınaat nokta-i nazarlarından
tedkīk ve mütalaa eylemektedir.
Maadin ve ahcarın havass-ı tıbbiyyelerine dair bu kitabda
hayli tafsilata dest-res olunabilir.
Ebhar-ı Hindiyye ’de mercanların suret-i saydını musavvir
olan sahifelerde bugün erbabına pek çok istifadeler te’min
edebilecek usuller mündericdir.
Bilhassa madreyoridlerin suret-i teşekkülatından resiflerin
envaından ve atollerden bahis olan kısımlar jeoloji fennince
vesaik-ı mühimmeden ma’duddur.
Denizlerden istihrac olunan mercanların işlenilmesi hakkındaki
ehemmiyyet görülmektedir.
Hind ve Asya-yı ulyanın öteden beri evani-i turabiyye
dur. Zaten dest-i muhrib-i zamandan kurtularak bize kadar
bu hakīkati isbat eylemektedir. Biruni Kitabü’l-Ahcar ’da
porselen ve evani-i turabiyye i’malatı hakkında uzun uzadıya
tafsilat vermiştir.
Tafsilat-ı mezkurenin fen ve san’at nokta-i nazarından
haiz olduğu kıymet ve ehemmiyeti tezkar etmek zaiddir zannederim.
Biruni’nin ifadesinden ve bize kadar vasıl olabilen bazı
asar-ı atika parçalarından o vakit alem-i İslam’da porselen
len rağbetin de san’atın büsbütün ilerlemesini te’min edecek
derecelerde bulunduğu anlaşılıyordu.
Gazne’de on dinar yani bugünkü para ile takriben yüz
elli frank kıymetinde vazolar i’mal edilmekte olduğu Biruni’nin
cümle-i rivayetindendir.
Nakdin o zamanlardaki kıymet ve nedreti der-hatır edilirse
alem-i İslam’da san’ata karşı ne derecelerde bir hiss-i
rağbet mevcud olduğu hakkında bir fikir edinilmek kabil
olur.
Demirin salabetini tenkīs etmek ve daha yumuşak bir
hale getirebilmek için arsenikle bir mahlut yapılmasına dair
Kitabü’l-Ahcar ’da şayan-ı tedkīk bir usul tavsiye edilmektedir.
El-Biruni’nin yine bu kitabda i’malat-ı hadidiyye ve
bilhassa Hind ve Şam esliha-i katıalarına dair serd ettiği
mütalaat ve mukayesat haiz-i ehemmiyyettir.
Ebu’r-Reyhan mücevheratın o vakitki kıymetlerini mübeyyin
olarak Kitabü’l-Ahcar ’a iki kıt’a da cedvel derc eylemiştir.
Mündericatına dair yazılan şu birkaç sözle Kitabü’l-Ahcar
’ın haiz olduğu kıymet ve ehemmiyetin ne kadar büyük
olduğu takdir olunabilir. Ebu’r-Reyhan usturlabın tarz-ı i’malini
ve ne suretle isti’mal edileceğini müşerrih olmak
üzere Kitab fi’l-Usturlab ve Makale-i fi İsti’mali Usturlabi’lKüre[v]i
ünvanları altında iki eser te’lif eylemiştir.
Sultan Mahmud Gaznevi’nin mahdum ve halefi Sultan
Mes’ud namına ithaf eylediği Kanunü’l-Mes’udi ve ezZicü’l-Mes’udi
namındaki kitaplar hey’et-i felekiyyeye dair
te’lif olunan asar arasında kıymet ve ehemmiyetlerini daima
muhafaza etmişlerdir.
Biruni’nin el-Asarü’l-Bakıye fi’l-Kuruni’l-Haliye ismindeki
kitabı tarih ve ilm-i nücuma aid ma’lumat-ı mühimmeyi
cami’dir.
Hazret-i üstadın tercüme-i halini yazan müellifin tarih-i
vefatında ihtilaf ediyorlar. Bu muhtelif beyanat arasında
hicretin dört yüz otuzuncu senesinde irtihal eylediği hakkındaki
rivayet sıhhate daha karib görünüyor.
El-Biruni’nin asar-ı mühimmesinden bazıları ber-vech-i
atidir:
Kitabü’l-Ahcar
Kitabü’l-Cemahir fi’l-Cevahir
Kitabü’l-Azlal
Kitabü’s-Saydele
Kanunü’l-Mes’udi
ez-Zicü’l-Mes’udi
Kitabü’ş-Şümusi’ş-Şafiyeti li’n-Nüfus
el-İrşadü fi Ahkami’n-Nücum
el-Asarü’l-Bakıye mine’l-Kuruni’l-Haliye
Kitab fi’l-Usturlab
Makaletün fi İsti’mali Usturlabi’l-Küre[v]i
Makalidü’l-Hey’e
el-İstiab fi Tastihi’l-Küre
et-Tenbih ala Sınaati’n-Nemeviyye
Tecridü’ş-Şuaat ve’l-Envar
Biruni’nin şuabat-ı fünun-ı muhtelifeden bahis olarak şu
zikredilen eserlerden başka daha pek çok müellefatı bulunduğu
terceme-i halini yazan zevat tarafından beyan ediliyor.
el-Biruni’nin Gaznevilerin devre-i ikbalini şa’şaa-paş eden
eazımdan biri olduğu muhakkaktır. Ufk-ı irfan ve tetebbuu
hayret-bahş derecede vasi’ ve nevvar idi. Fünun-ı İslamiyye
el-Biruni’ye medyun olduğu minnetdarlığı ebediyen
muhafaza edecektir.
* * *
–Ebu Ali Ahmed bin Abdurrahman
bin el-Mendevi el-Isfahani lakabından da anlaşılacağı vechile
Birçok ümeranın hizmet-i tababetinde bulunmuş ve zamanındaki
etıbba miyanında hazakat ve maharetiyle iştihar eylemiştir.
Tarih-i viladet ve irtihaline dair ma’lumat-ı kat’iyyeye
dest-res olunamıyor. Katib Çelebi merhum bile mu’tadı
hilafına olarak irtihali tarihine dair hiçbir şey söylemiyor.
Kitabü’l-Hükema ’da zikredilen bir rivayete nazaran Maristan-ı
Adudi te’sis olunduğu vakit oraya ta’yin olunan etıbba
miyanında İbni Mendeveyh de bulunuyormuş. Herhalde
bu zatın İbni Sina ile muhaberatta bulunduğu maznundur.
Teracim-i ahvale dair yazılmış olan müellefatta İbni
Mendeveyh hakkında pek noksan ma’lumat verilmektedir.
Yalnız İbni Ebi Usaybia bu zatın kırk kadar te’lifatı olduğunu
müellifin zamanında iştihar etmiş olan ekabir ve ümera
namına ithaf edildikleri anlaşılıyor.
Meşrubatın te’siratına dair müteaddid risaleler yazmıştır.
Emraz ve tabakat-ı ayniyye ve bilhassa felc-i kuzahiyye hakkındaki
risalesi meşhurdur. Resail-i mezkureden bazılarında
mi’de ve emraz-ı mi’deviyye hüzalet-i külbeviyye romatizma
ve emraz-ı etfale dair kıymetdar bahisler mevcuddur. İbni
Mendeveyh felasife-i Yunaniyyenin ruh ve nefis hakkındaki
beyanatı[n]ı ayrıca bir risalede cem’ etmiş ve bu babda
mütalaat-ı mühimme serd eylemiştir.
Resail-i mezkureden maada asar-ı meşhuresi ber-vech-i
atidir:
el-Mugīs
Kitab fi’ş-Şarab
el-Kanunu’s-Sağīr
Kenaş
el-Medhal ile’t-Tıb
el-Cami’u’l-Muhtasar min İlmi’t-Tıb
Kitabü’l-Et’ime ve’l-Eşribe
Nihayetü’l-İhtisar
* * *
–Ebu’l-Hasan bin Tahir İbrahim bin Muhammed
bin Tahir es-Sincari. Nazariyat ve tatbikat-ı tıbbiyyede
haiz-i iştihar bir hekimdir. Hangi asırda ber-hayat
olduğuna dair teracim-i ahval kitaplarında kat’i bir ma’lumata
tesadüf olunamıyor.
El-Izah li Bünyeti’s-Salah ünvanı altında te’lif etmiş olduğu
kıymetdar bir kitabda fenn-i tedavinin gavamızına nüfuz
edecek bir iktidar ve meziyet göstermiştir. Sincari bu
eserini Kadi Ebu’l-Fazl bin Hemevi namına ithaf eylemiştir.
Sincari’nin ilm-i vezaif-i a’zaya dair tetebbuat-ı amikada
bulunmuş olduğu asarından istidlal olunmaktadır. Fusul-i
Bukratiyye namındaki kitab-ı meşhurunun bir nüshası Fransa
Kütüphane-i Millisi’nde kütüb-i Arabiyyeye mahsus suplemanın
’inci numarasında mukayyed ve mahfuzdur.
* * *
–Şerefüddin Ebu Abdullah Muhammed bin Yusuf
el-Ilakī beşinci asr-ı hicride Asya-yı ulyada tulu’ eden
nücum-ı nevvare-i irfandandır.
olmuştur.
Tarih-i fünun bu zatı mütefekkir bir hakim hazık bir
tabib müdakkık bir mütefennin olmak üzere kaydediyor.
ma’duddur. Üstadının ulvi fikirlerini derin vukūfla teşrih
eylemiştir. Ilakī İbni Sina Kanunu’nu ihtisar ederek Muhtasaru’l-Kanun
namıyla bir eser te’lifine muvaffak olmuş ve
bu kitabıyla üstad-ı zi-iştiharının bi-hakkın bir hayru’l-halefi
olduğunu gösterebilmiştir.
Muhtasaru’l-Kanun ’un bir nüsha-i Arabiyyesi Paris Kütüphane-i
Millisi’nde mevcud olup suplemanın ’uncu
numarasında mukayyeddir.
Es-Simnani Muhtasaru’l-Kanun’ a kıymetdar bir şerh
yazmıştır. Şerh-i mezkur dahi Paris Kütüphane-i Millisi’nde
mevcud ve mahfuzdur.
ünvanlı bir eseri daha vardır.
* * *
– Dördüncü
ve beşinci asırda yaşamış Asya-yı ulyanın bülend bir
nasıye-i şa’şaadarıdır. Tarih-i felsefede parlak bir mevkii olduğu
gibi tarih-i tıbda dahi ma’ruf bir sima-yı ma’ali-nisardır.
Nazariyat ve tatbikat-ı tıbbiyyede meleke ve rüsuhuyla
kesb-i iştihar eylemişti. Emir Adudüddevle’nin mahrem-i
esrarı ve hazinedarı olduğu mervidir. Hükema-yı kadimenin
asar ve mesleklerini derin bir surette tedkīk etmiş netice-i
tetebbuatını sade bir üslub ile izaha muvaffak olmuştur. Miladın
’uncu senesine kadar yaşamış bütün müddet-i
hayatını tetebbuat-ı ilmiyyeye hasreylemiştir.
Tahare ünvanlı eserinde mesail-i ahlakıyye ve ruhiyye
hakkında tetebbuat ve mütalaat-ı amikada bulunmuştur.
Eser-i mezkur Nasirüddin-i Tusi gibi eazım-ı erbab-ı ulum
taraflarından mazhar-ı takdir olmuş ve şayan-ı tedkīk ve
mütalaa asar-ı muhallede miyanına idhal edilmiştir. Asar-ı
tıbbiyyesi arasında müfredat-ı tıb meşrubat ve istihzar-ı
ağdiye hakkındaki kitapları şöhret kazanmışlardır. Müşarunileyh
bu eserleri ile büyük bir hıfzu’s-sıhha mütehassısı olduğunu
göstermiştir.
Felsefe ve tarihe aid müellefat-ı mühimmesinden: Uhuvvetü’l-Münzevi
Tecribetü’l-Akvam Kitabü’s-Selame ve Adabü’l-Fars
ve’l-Arab ünvanlı eserleri nam-ı faziletini ebe diyen
ve’l-Arab ismindeki kitabtan bir nüsha Oxford ve bir nüsha
da Leiden[!] kütüphanelerinde mahfuzdur. Uhuvvetü’lMünzevi
’de kısa kısa cümel-i hikemiyye sanayi’-i bediiyye
–
Beşinci asr-ı hicri mütefekkirin-i İslamiyyesinden olan bu
zat Isfahan’da kadem-zen-i alem-i şühud olmuştur. Tarih-i
vefatı miladın ’inci senesine tesadüf eder. Ahlafa yadigar
bırakmış olduğu müellefat miyanında Tıbbü’n-Nebi ve
Delailü’n-Nübüvve namındaki kıymetdar kitaplardan biri
tedavi-i merza hakkında şeref-sanih olan ehadis-i kavliyye
ve fi’liyyeden bahis diğeri de ilm-i kelam ve hikmet-i aliyyenin
dekayık u gavamızını cami’dir. Ebu Nuaym’ın fenn-i
tarihe de hidemat-ı mühimmesi sebk etmiştir. Tarih-i Isfahan
ve Kitabü’t-Tabakat ünvanlı eserleri hidemat-ı mezkur enin
kıymetdar mahsulleridir.
* * *
– Nişabur’da perveriş-yab-ı kemal olan İbni Ebi Sadık
kuvve-i nutkıyyesiyle mümtaz bir hatib-i beliğ mütefekkir
bir hakim-i münekkıd hazakatıyla ma’ruf bir tabib-i lebib
nuyor. Meşhur Galiyen Calinus’un asar-ı tıbbiyyesini şerh
ve tenkīd yolunda müteaddid eserler yazmıştır. Galiyen’in
vezaif-i a’za hakkındaki bir kitabına yazmış olduğu şerh
tarih-i tıbda pek büyük bir kıymeti haizdir. Müşarun-ileyh
şerh-i mezkuru hicretin ’uncu senesinde ikmal eylemiştir.
Bari[?] Kütüphane-i millisinde Şerhu Fusuli’l-Bukratiyye
ve Şerhu Mesaili’l-Haniniyye namında iki eseri mevcud ve
mahfuzdur.
Me’murin-i evkafdan fazıl-ı muhterem Ahmed Efendi
tarafından Kahire’de Me’murin-i Hükumet kulübünde emraz-ı
miş ve el-Alem ceride-i muhteremesinde neşrolunmuştur.
Ehemmiyetine mebni ber-vech-i ati iktibası münasib görülmüştür.
Fazıl-ı müşarun-ileyh irad-ı mukaddimeden sonra
buyuruyor ki:
“Efendiler;
Gittikce tevessü’ ve kesb-i ehemmiyet etmekte bulunan
emraz-ı ictimaiyyemiz pek çoktur. O kadar ki bizim kadar
emraz-ı ictimaiyye ile musab ve aynı zamanda menafi-i hakīkiyyesini
taharriden gafil bir ümmet tanımıyorum diyebilirim.
Kendi başına bütün mesaib-i ictimaiyyemizi tedavi
hususunu deruhde etmeye cesaret edecek bir hakim-i ictimai
bulunabileceğini de kestiremem.
Evet efendiler bugün milletimizin hali böyledir benim
beyanatım da bir enin-i müteellimaneden başka birşey değildir.
Fakat hal böyle olmakla beraber bize layık mıdır ki
caiz midir ki bütün bu alam-ı müstevliye-i ictimaiyyemize
karşı samit ve sakin kalalım cism-i milletin tehallül ve inkırazına
hatta teslim-i ruh etmesine sade bir temaşager sıfatıyla
bakalım biz bu cismin a’zasından değil miyiz onda
hüküm-ferma olan avamil-i kahr ü tedmire karşı mukabele
ve müdafaa bizden matlub değil mi?
Hayır kat’iyyen böyle değil. Kat’iyyen me’yus olmamalı
daima şu hakīkat-i aliyye ile nağme-sera olmalıyız:
“Ye’s ile yaşamanın ma’nası olmadığı gibi hayatta ye’sin
de ma’nası yoktur.”
Ye’s; emraz-ı ictimaiyyemizden biri belki de en ileri gelenidir.
Aklı başında olan nefsini bu derdden kurtarır tedavi
eder. Biz maraz-ı ye’si merhem-i sabır ve şecaat ile bir celadet-i
kahramanane ile tedavi etmeli bir an evvel bu müdhiş
düşmandan yakayı kurtarmalıyız çünkü o cahil hasud
bir düşmanımızdır. Vicdanımızla kendi aramızda korkunç
bir ma’reke ihzar eder. Arkadaşlar bu korkunç düşmana
mukavemet ediniz kanını dökünüz amel ve ictihadınıza i’timad
ediniz. Sabr-ı cemil ve emel-i nafi’ ye’sin iki mühim
devasıdır bunları tadınız acı bulacaksınız fakat akıbet tatlıdır!
Medeniyette en ileri giden en refi’ paye-i izz ü saltanata
dır. Cehl ü esaretin yırtıcı tırnakları[n]dan milletleri kurtararak
bir zindegi-i tamma bir tarih-i mecd ü şerefe nail eden
sebeb-i yegane bu daru-yı şifakardır!
Maraz-ı ye’s vatana hey’et-i ictimaiyyemize karşı daha
büyük günahların irtikabına sebeb olan diğer bir beliyye
doğurmuştur. Buna da aman vermemeli hemen öldürmeliyiz.
Bu derd nedir bilir misiniz? Bugünlerde ba-husus fetret
demlerinde intişara başlayan huzur-ı umumiyi ihlal gönülleri
muztarib eden “intihar” maraz-ı müdhişidir.
Efendiler; intihar; bizim yirminci asırdan yahud bazı
onun yalancı lezzetiyle sarhoş olanların dediği gibi bu “asr-ı
tenevvür ve terakki”den körkörüne teverrüs ettiğimiz korkaklıktan
mütevellid bir hareket-i mezmumedir. Müntehir;
ahlafa acıklı bir ders-i felaket veren tarih-i hayatını şer ile intiha-pezir
eden bir zavallıdan başka bir şey değildir. Bundan
başka müntehir yekun-ı ictimaiden “vahid”i eksiltecek bir
hareket irtikab etmiş olmakla vatana karşı da cani demektir.
Efendiler aramızda uzun müddet muhalasat-name hüküm
süren işlerine kalemine zekasına isti’dadına hayran
olduğum bir dostum vardı. Bu evsaf-ı mümeyyize şuara ve
sanaat-ı hayaliyye erbabı arasında dostuma yüksek bir
mevki’-i ebedi ve ictimai te’minine sebeb olmuştu. Böylelikle
ömrünün anat-ı ikbalini yaşarken birden bire birgün zavallı
dostumun intihar ve akabinde vefat ettiğini evrak-ı havadisde
görmeyeyim mi?
Efendiler dostumun korkaklara yaraşan bu akıbet-i
feciasına o kadar esef-nak oldum ki….. Fakat nihayet
arkadaşımın hatırası tufan-ı takbihatım arasında gömüldü
kaldı. Halbuki müntehir dostumun benden nasibi bu olmayacaktı.
Lakin ne çare ki hissiyatım vicdanım beni cenazesini
teşyi’den bile beni men’ etmişti. Anlaşılıyor ki müntehirlerin
hüsranı yalnız kendilerinde kalmıyor dostlarının hissiyat-ı
meveddetlerini de duçar-ı haybet ediyorlar.
Emraz-ı ictimaiyyemizden biri de efendiler Frenk mürebbi
ve hizmetkarlarıdır. Bunlar evlerimizde ahlak-ı İslamiyyeyi
mebadi-i diniyye ve adat-ı kavmiyyeyi berbad edecek
surette doldular. Bu bize zenginlerimizin büyüklerimizin
yüklettiği bir maraz-ı müzmindir ki körü körüne taklid
ve sirayet tarikıyla tabakat-ı mütevassıtaya kadar yayıldı. Bu
mürebbiyeler ile aramızda ahlak adat hürriyet din lisan
yemek içmek hatta ciddi ve mizahi sözlerde bile derin bir
mübayenet vardır. Çocuklarımızı ciğerparelerimizi nasıl olur
da bunların uhde-i terbiyelerine tevdi’ edebiliriz?... Çocuklarımızı
daha beşikte iken bu müdhiş mezara atmak bize haramdır!
Asılsız bir şehvet ve şerefe kapılarak bu çıkmaz yola sapanlar
unutmasınlar ki:
Evladlarına vatanlarına hal ve istikbale karşı bile bile
yahud kör körüne büyük bir cinayet irtikab ediyorlar erbab-ı
sınlar başlarını eğerek derin derin düşünsünler.
Emraz-ı ictimaiyyemizden biri de efendiler servet-i umumiyyeyi
rahnedar eden fakr u iflasa yol açan halkı kendi
memleketlerinde garib bırakan nihayet elinde avucunda
ne varsa hepsinden mahrum ederek parmağı ağzında perişanlığa
sevk eden faizciliktir.
Evet; faizciler duçar-ı fakr oldular. Çünkü sahife-i istikbalden
bir şey okumadılar nihayet zulumat-ı ihtiyac içinde
boğuldular kaldılar. Ey erbab-ı riba! Artık sarhoşluktan vazgeçiniz
uyanınız. Sizi musibet-i fakr u hasara duçar eden
bu “kör taklid”den artık vazgeçiniz. Lezzet-i hayat ile aranızı
açık bırakan bu fena i’tiyaddan yakayı sıyırınız. Bir lezzet-i
mevhumeye kapılarak hatar-nak bir yola sapmayınız siret-i
sabıka-i hasenenize ric’at ediniz ki elinizden çıkanlar tekrar
gelsin hayat ve mematta yüksek bir nasıye-i mecd ü şerefiniz
olsun
hakīkat-i Kur’aniyyesini
unutmayınız.
Masaib-i ictimaiyyemizden biri de efendiler kumardır.
Namus ile beraber herşeyden bizi sıfru’l-yed bırakan bu
ateş-nak oyundan hassasiyet-i vicdan keramet-i insaniyye
namına vazgeçmeliyiz. Ey gecelerini gündüzlerini bu uğurda
heba eden kumarbazlar galibi mağlubundan şerli olan bu
namussuz muharebeden sakınınız.
Levazımı; şeref-i insaniyyetiniz kendiniz ve evlad u
a’kabınızın bütün sizce aziz olanların hal-i istikbali ile tedarik
edilen bu kahir muharebeden uzak pek uzak bulununuz.
Efendiler bu kumar felaketi bir felaket daha doğurdu:
Erbab-ı servetimiz teşebbüsat-ı nafiadan yüz çeviriyorlar.
şeklinde yazılmıştır.
Efendiler mal memleket için bütün levazım-ı hayatiyye
ve zaruriyyeyi doğuracak bir kuvvettir. Mütemevvilin ise
şirket-i memleketin hafız ve eminidirler.
Memlekette ilmi edebi sınai iktisadi teşebbüsatı te’yid
etmelidirler ki hem kendileri hem vatandaşları refah ile yaşasınlar
tarih de zikr-i cemil ile isimlerini paydar etsin. Ecanibde
gördüğünüz hamiyet-i vataniyye bize numune-i imtisal
olmalıdır. Görmüyor muyuz? Varlarını yoklarını kemal-i
hahişle gönül hoşluğuyla vatanlarının mesalih-i aliyyesine
vakf ediyorlar insan için hizmet-i vataniyyeden şerefli değerli
bir hizmet daha görmüyorum. Ey zenginler vatanınızdan
yüz çevirmeyiniz. Ve hamiyeten milel-i saire ağniyasından
dun bir mertebede kalmayınız. Bahil olmayınız siz kerem
ü seha ile ma’ruf olan İslam evladısınız. Vatanın sadayı
ta vatana zahir olunuz. Fukara ve mesakin arasında neşr-i
maarife gayret ediniz ki memleket onların yüzünden müteneffi’
olsun. Ben efendiler fakīrin dostu ve bahil zenginin
düşmanıyım. Her his sahibi de böyledir.
Ey zenginler irtikab-ı buhlden vatandaş düşmanlığından
hazer ediniz. Ta ki hakkınızda şu beyit sadık olmasın:
Ey zenginler!
kavl-i kerimini hatırlayınız.
Zannetmeyiniz ki sail nan-pareye muhtac olandır talebkaran-ı
Efendiler emraz-ı ictimaiyyemizden biri de memleketimizde
kendini gösteren su’-i ta’limdir. Emr-i maarifde tuttuğumuz
yol milletin ne isti’dadına ne de umur-ı terakkīsine
hissiyatına tevafuk etmiyor. Millet bir ma’rifet-i müterakkiye
!
!
CİLD - ADED - SAYFA
!
!
!
!
!

sene evvel din-i fıtri-i İslam’ın Şari’-i Hakim’i
a’da-yı hakkın kör ve cahil nifakları sebeb olarak yine
Hakk’ın emriyle “Mekke”den Medine’ye doğru hicret ederken
bulundukları garda sahib-i fezail-mendi Cenab-ı Sıddik’a:
buyuruyorlardı.
Bugün o ulü’l-azm Peygamber’in ümmeti “gar-ı vatan”ın
kir’in buyurdukları gibi Hazret-i Muhammed öldüyse “Allah
bakīdir” Kur’an ’ı bakīdir lisanü’l-gayb-ı uluhiyyet bize aynı
hakīkati bugün de tekrar ediyor ve ile’l-ebed edecektir
evet bizde isr-i şerif-i Nebevi’ye ıktifaen birbirimize:
“Mahzun olma Allah bizimle beraberdir” diyelim diyelim
ama Allah’ın bizimle beraber olup olmadığını bu maiyyete
layık olup olmadığımızı derin derin düşünelim Adil-i Mutlak’ın
ne gibi evsafı haiz insanlarla ümmetlerle beraber olduğunu
yine elimizdeki kanun-ı bi-misil-i Uluhiyyet’den
araştıralım yine o Kitab-ı kerimin irşadıyla enfüs ü afakı
ayat-ı kainatı tabassur edelim ulü’l-elbab olalım i’tibar
edelim her ma’nasıyla Kur’an ’ı her ma’nasıyla “Ensar-ı
hak” olduktan sonra kemal-i i’timad-ı kalb ile doğru söylediğimizden
emin olarak “Allah bizimle beraberdir” hükmünü
verelim. Bunun için bugün Allah’ın bizimle beraber olduğunu
olmak korkusu vardır. Çünkü: Daima “Allah sizinle beraber
mi? Öyle ise pek zaif bir Allah’ınız varmış çünkü sizi himayeden
aciz!” yollu kuvvetli bir i’tiraz karşısında bulunmak
kendimize edelim ve biz bu halde kaldıkca bizim azimü’şşan
ve adil Allah’ımızın bizimle beraber olmaktan mütenezzih
müteali olduğunu tam bir müslümana yakışır metanet-i
aldatmayalım. Çünkü: Allah aldanmaz sünenu’llah
değişmez Kur’an değişmez; fakat biz kahroluruz bu kainatın
sahibi yerimize yaşamaya layık ve kendi kavanin-i adilesine
sadık bir nesil halk eder ahlafımıza da nasibe-i haşeklinde
yazılmıştır.
yatımızı
hülasa etmek kalır. Ahlafın bizim
hakkımızdaki vereceği hükmü; bizim bugün eslafımız hakkında
nasıl düşündüğümüzden istidlal edelim…
Ahlafın eslafın vereceği hükümler insan için en hafif
birer cezadır hatta “hod-endişi” bir felsefe ile düşünürsek
bu hükümlerin bu muahazelerin hatta bu tel’in ü nefrinlerin
hiçbir kıymet-i inzariyyesi olamaz hadi hayat-ı dünyeviyyede
uğradığı uğrayacağı mesaib-i züll ü esaret de bizim
kayd olalım dinimizin bizden kemal-i ehemmiyyetle istediği
te’min için birçok yollar gösterdiği “saadet”e karşı da yüz
çevirelim mes’ud olmayıverelim diyelim… Fakat bütün
bunların maverasında müdhiş bir hakīkat başka bir alem
bizi kurtaracağını umduğumuz bir “fikr-i mead” var ki o da
bizim zannımızı tekzib edecek cehlimizi yüzümüze vuracak
bütün mevcudata karşı bizi teşhir eyleyecek saadet-i hakīkiye-i
dünyeviyyeye istihfaf bize ahiret saadeti kapılarını da
kapamakla kalmayacak Mahkeme-i Uluhiyyet’in ta’yin
edeceği ağır cezalara uğrayacağız… Bazı dalalet-pişegan-ı
zamanenin tabi’ olduğu felsefenin –ki şu aşağıki kıt’ada
hülasa olunmuştur– bizi kurtarmaktan pek uzak olduğuna
da kanaat edelim:
“Dünyadan alakayı kesmeden her türlü lezzat ve huzuzu
alabileceğin kadar al dünya bir evdir ki oradan çıktıktan
sonra ondan iyisini bulamayacaksın” Bu yalancı nazariye
bu memlekete edebileceği zararı etmiştir hayatımıza hatime
vermekten başka artık elinden gelecek bir şey kalmadı. Eğer
buna da müsaade etmeyi göze aldırdıksa bilmem. Hiçbir
millet-i fazılanın ittibaına tenezzül etmeyeceği bu hayvani
felsefeden bilhassa gafil gençlerimiz kendilerini sakınsınlar
hem kendilerine hem bu memleketin saadetine kıymasınlar
bu düşünceler yaşamaya değil ölmeye hazırlanan bir
neslin ayat-ı izmihlalidir! Bugünkü “tabiat” ve “hadisat” ıstılahlarını
“sutur-ı kainat” ile pek güzel anlatan Cenab-ı
Şeyh-i Ekber Muhyiddin-i Arabi hazretlerinin:
Düstur-ı hikmetini bütün nüfuz-i idarenizle istibane edecek
bir demdeyiz. Eğer muhassala-i tecarib olan bu hakīkat
üzerinde uzun uzun düşünmezsek kim bilir sutur-ı kainat
levh-i mahfuz-ı şuuna bizim için ne acı menkabeler tesbit
edecektir!
Mısır’da fazıl-ı şehir Muhammed Reşid Rıza Efendi hazretlerinin
himmetleriyle te’sisini mukaddemen haber verdiğimiz
Darü’d-Da’veti ve’l-İrşad Medresesi’nin nizamnamesidir.
Birinci Madde: Darü’d-Da’veti ve’l-İrşad; darülfünunlarda
tedrisi mu’tad olan bütün ulum ve fünunun tedrisiyle beraber
terbiye-i diniyye ve ulum-ı İslamiyyeye ziyadesiyle i’tina
ve ihtimam eden bir İslam darülfünunudur. Aksam-ı
muhtelifesi ale’t-tedric tertib olunacaktır. Darülfünun İslam’a
da’vet ile iştigal edecek dailer ile ehl-i İslam’a icra-yı
va’z u tedris eyleyecek “mürşidler” yetiştirmeye mahsus bir
kısm-ı ‘ali ile ibtida edecektir. Maksad-ı esası da budur.
Cem’iyeti’ne tabi’dir. Darülfünun’un te’sisini Cem’iyet Meclis-i
Darülfünun müderrisin-i muvazzafa ve
me’murinini hey’etinin talebi üzerine Cem’iyet’in Meclis-i
Dördüncü Madde: Darülfünun’da lisan-ı tedris Arabca’dır
bundan maada Avrupa elsine-i ilmiyyesinden biri de teallüm
olunacaktır. Elsine-i şarkıyye ve garbiyyeden bir takımının
ve ba-husus “Türkçe Farisi Urdu lisanı Malayo lisanı
gibi ümem-i azime-i İslamiyyeye mensub lisanların tedrisi
dahi caizdir ancak bunun için Meclis-i İdare’nin Darülfünun
Hey’eti’yle ba’de’l-istişare [karar] vermesi lazımdır. Meclis;
bu nizamname maddelerinde mezkur olmayan bazı ulum
ve fünun veya elsinenin tedrisine ya kendi kendine yahud
Darülfünun Hey’eti’nin talebi üzerine karar verebilir.
Beşinci Madde: “Duat” ve “mürşidin” kısımlarında okunacak
bir fasılda beyan olunacaktır.
Altıncı Madde: Ders programlarını “Darülfünun Hey’eti”
vaz’ ve Meclis-i İdare takrir eder.
Yedinci Madde: Medresenin te’sisinde ibtida olunacak
olan kısm-ı ‘ali iki sınıfdır:
“Sınıf-ı Mürşidin” müddet-i tahsiliyyesi üç senedir.
“Sınıf-ı Duat” ki talebesi “Sınıf-ı Mürşidin” me’zunlarından
Bu suretle sinin-i tahsil altıya baliğ olur. İlk temhid senesi;
bu müddetten haricdir.
şeklinde yazılmıştır.
Sekizinci Madde: Darülfünun’ün talebeyi ilk seneye duhul
rülfünun’un sene-i temhidiyyede lüzum gördüğü müsamahakar
bulunması lazımdır.
Dokuzuncu Madde: Gerek Duat ve gerek Mürşidin kısımlarında
ta’lim ü tedris meccanidir. Darülfünun talebe-i
leyliyyeyi infak ve her türlü ihtiyaclarını te’min ettiği gibi ihtiyac
mamak üzere bir iane-i şehriyye verir. Nehari talebenin
emr-i infakını Darülfünun müteahhid değildir.
Onuncu Madde: Bir senede müddet-i tedris dokuz aydır.
On birinci Madde: Medrese derslerini üç yaz aylarında
ta’til eder. Zaman-ı tedrise tesadüf ettiği halde id-i fıtr ve id-i
adhadan birer hafta da eyyam-ı ta’tiliyyedendir.
On ikinci Madde: Talebe-i ta’tiliyye zaman-ı ta’tilde Darülfünun’da
kalmakla memleketlerine ve aileleri nezdine gitmek
arasında muhayyerdirler. Kalacak olanların Darülfünun’un
kendilerini mükellef kılacağı riyazat müdavemet-i
Kur’an mütalaa yazı yazmak suretleriyle meşgūl olması lazımdır.
On üçüncü Madde: Darülfünun’a teallüm ta’lim veyahud
diğer bir suretle hizmet için duhuliye taleb istid’anamesi;
nazıra takdim olunur. Nazır bu işe tealluk eden hususatta
Hey’et’e müracaat eder.
On dördüncü Madde: Darülfünun’un bir tabib bir “murakıb-ı
umumi” “zabıt” bir katib Darülfünun’un eşya-i
mevcudesini muhafaza levazımını iştira ve talebeye tevzi’
nin ihtiyaca göre birer muavini de olabilir.
On beşinci Madde: Darülfünun’da atide gösterilen enva’-ı
defatir bulunacaktır:
Darülfünun Hey’eti’nin karar ve muharrerat defteri.
Talebe-i leyliyye esamisini ve Darülfünun’da talebeye
müteallık hüsn-i hallerini havi defter.
Talebe-i nehariyye esamisini ve Darülfünun’a müteallık
hallerini muhtevi defter.
Umur-ı sıhhıyye defteri.
Darülfünun’dan ısdar olunan muharrerata mahsus
kopya defteri.
Evrak-ı varide ve sadıra defteri ki bunda evrak-ı
mezkurenin tarih mürsil ve mürselün-ileyhlerinin isimleri
mevzu’ları zikrolunacaktır.
Ta’lime müteallık alat ve edevat defteri.
Levazım defteri.
Medreseye aid teberruat ve hibat defteri.
Muallimin ve mualliminin devam ve adem-i devam
defteri.
Müstahdemin ve müstahdeminin devam ve adem-i
devam defterleri.
Muallimin ve müstahdeminin maaşat defteri.
Darülfünun kütübhanesinde gerek hediye ve gerek
defteri.
Erbab-ı fazl ü kemalden mektebi ziyaret edecek zevatın
hatt-ı destleriyle tebliğ-i hissiyat ve beyan-ı mütalaat
etmelerine mahsus “Şehadat Defteri”
On altıncı Madde: Talebe-i leyliyyenin şerait-i kabulü
ber-vech-i atidir:
Evvelen: Talibin muayene-i tıbbıyye ile sahihu’l-cism
ve’l-havas olduğu emrazdan salim olup tahsile kadir bulunduğu
sabit olmalıdır.
Saniyen: Darülfünun’ca şakirdin hüsn-i siret ve ahlak-ı
pakize ashabından bulunduğu diyanet ve şeref-i insaniyyeti
yet etmelidir.
Salisen: Yaşı yirmi ile yirmi beş arasında bulunmalıdır.
Rabian: Şakirdin birinci sınıf müddet-i tedrisiyyesi hitam
bulmadan evvel Kur’an-ı Kerim ’i bi-temamiha kolaylıkla
hıfzetmesine medar olacak surette Kitab-ı Aziz’den bir
kısmının hafızı bulunması lazımdır.
Hamisen: Nahiv Sarf ve Fıkhı te’min-i maslahat edecek
surette tahsil etmiş; hesabdan la-ekall a’mal-i erbaaya vakıf
yeyi hüsn-i suretle mütalaa edebilir olmalıdır.
Sadisen: Kadimü’l-İslam bir asla bir sülaleye
mensub bulunmalıdır.
Sabian: Darülfünun nizamatına muttali’ olduğuna bu nizamata
riayet ve Cem’iyet’e arz-ı inkıyad ederek ikmal-i
tahsilden sonra emrine amade bulunacağına dair bir vesika
Saminen: Nazıra hitaben bir istid’aname tahrir ve bunda
kendinin pederinin ceddinin aşiretinin beldesinin hükumet-i
metbuasının isimlerini ve yaşını beyan ile vesikaya
merbutan takdim etmelidir.
On yedinci Madde: Şurut-ı mezkureyi haiz olanlardan
fakīr ganiye; bir Avrupa lisanını bilen bilmeyene; Kur’an-ı
Kerim ’i tamamıyla hafız olan kısmen hafız bulunana tercih
olunur.
On sekizinci Madde: Darülfünun; talebesinin aktar-ı
muhtelifeden bulunmasını arar binaenaleyh duhule talib olanlardan
sede hiçbir şakirdin mensub bulunmadığı tarafdan olan diğerine
mektepte mensub olduğu tarafdan az şakird bulunan
Darülfünun’da hemşehrileri çok bulunana tercih olunur.
On dokuzuncu Madde: Şakirdandan her birinin salavat-ı
hams’i cemaatle eda etmesi sünnetleri de kılması; her
gün Kur’an-ı Kerim ’den tertil ile bir kısım okuması boş vakitlerinde
huzur-ı kalb ve neşat-ı dil ile zikrullaha müdavemet
etmesi me’murat ve menhiyyatta ahkam ve adab-ı
diniyyeyi mültezim bulunması ve ba-husus cidd ü hezlde
doğruluktan ayrılmaması lazımdır.
Bundan başka şakirdan beden elbisesi mekan ve firaşı
sair ellerinde bulunan kitab kalem gibi levazımın gayet
temiz bulunmasına i’tina nizamat ve adabı muhafaza nazıra
muallimlere mubassırlara itaat etmelidir. Nazırın talebeyi
münasib gördüğü bazı nevafil ile mükellef kılmak selahiyeti
vardır.
Yirminci Madde: Talebe toprakta çalışmak yüzmek
yürümek koşmak gibi riyazat-ı bedeniyyenin envaıyla iştigal
edecekler ve bu esnada bazı mualliminin nezaret ve mürakabesi
altında bulunacaklardır.
Yirmi birinci Madde: Talebeye tütün içmek hususunda
asla müsamaha olunamaz.
Yirmi ikinci Madde: Bir şakird için ancak bir özr-i makbule
binaen nazırın müsaadesiyle Darülfünun’dan çıkmak
caizdir. Eğer özür maraz ise avdetinde hastalıktan kurtulduğunu
ve her türlü emrazdan salim bulunduğunu Darülfünun’un
dır.
Yirmi üçüncü Madde: Talebeye siyasiyatla iştigal cem’iyyat
ve ahzab-ı siyasiyyeye duhul siyasi müzaheretlerde
bulunmak siyasi gazetelere yazı yazmak memnu’dur.
Yirmi dördüncü Madde: Talebeden hiç biri için ihvanından
birine karşı cinsen neseben malen mezheben iddia-yı
tefevvukta bulunmak yahud onlardan birini ta’yib etmek
caiz değildir. Aralarında mezahib-i ulemaya ve ulema arasındaki
usul ve füru’ ihtilaflarına dair ba-husus eimme ve
musannifin hakkında bir mübahese açıldığı vakit daire-i insaf
ve edebi tecavüz etmemelidirler.
Yirmi beşinci Madde: Talebe gerek Darülfünun dahilinde
ve gerek haricinde kelam-ı fasih ile mükellefdir.
Yirmi altıncı Madde: Darülfünun’ca talebenin efkar ve
adabca istiklali hürriyet-i kelam ve suali muhteremdir. Nazıra
mualliminden istedikleri zevata hatırlarına gelen dini
şübühata dair bile olsa hüsn-i edeb ve ta’bire riayet etmek
şartıyla tasrih edebilirler. Talebenin kalblerinin mutmain olmadığı
akıllarının kavramadığı hususatta ızhar-ı kanaat etmemeleri
mültezemdir.
Yirmi yedinci Madde: Nehari talebenin hüsn-i siret ve
adab sahibi temiz elbiseli ta’kīb edeceği dersleri anlamaya
Darülfünun’un i’timad edeceği bir tabibin şehadetiyle emraz
ve afattan salim bulunmaları meşruttur.
Yirmi sekizinci Madde: Darülfünun’un nehari talebesinden
olmak isteyen Nazır’a bir istid’aname takdim ve bunda
kendinin pederinin ceddinin belde ve hükumetinin isimlerini
sinnini beyan bulunacağı dersleri ta’yin Darülfünun’un
adab ve nizamatına tabi’ bulunacağını taahhüd etmelidir.
Yirmi dokuzuncu Madde: Darülfünun; talibinin kabul ve
redlerinde muhayyerdir.
Otuzuncu Madde: Her şakirdin mücelled bir defteri olacaktır.
Bu defterin evveline şakirdin ismi diğer sahifelerine
Darülfünun senelerinden her biri için programda gösterilen
ulum ve fünun ile beraber her ilmin yanına şakirdin dersine
müdavim bulunduğu üstadın ismi ve müşarun-ileyhin şakirdin
devam ve tahsili hakkında vaki’-i hale göre şehadeti
kaydolunacaktır.
Otuz birinci Madde: Muallimin-i muvazzafanın şehadat
veya te’lifat ashabından yahud kendilerine tevdi’ olunacak
fi’liyye gösterenlerden ahlak ve adab-ı diniyye ve ictimaiyye
babında siret-i hasene erbabından bulunmaları meşruttur.
Otuz ikinci Madde: Muallimlerden talebenin ta’limi terbiye-i
diniyye akliyye ve cismiyyesi matlubdur. Bu hususda
Darülfünun nizamatına tabi’ olmak şartıyla istiklal-i tamma
maliktirler.
Otuz üçüncü Madde: Muallimin umur-ı atiyye ile muvazzafdırlar:
A : Dersleri için muayyen olan zamandan beş on dakīka
evvel Darülfünun’da bulunacaklardır.
B: Fasih şevahid ve emsile ile muvazzah bir surette ders
vereceklerdir.
C: Ders esnasında mevzuun gayri ile iştigal etmeyecekler
hatırlatmak ihtiyacı olmadığı halde mesail-i ilmiyye ve
fenniyyeyi birbirine karıştırmaktan ihtiraz edecekler va’az
dersi müstesna olmak üzere istıtradları uzatmayacaklar.
D : Talebenin dersi anlayıp anlamadıklarını yoklayacaklar
bazı mesaili anlamayan varsa dersi üç defa
tekrar edecekler; yine anlamadığı halde dersden sonra anlatacaklar.
H : Talebeden her birinin her sualini kabul edecekler
bu sual dersin mevzuuna müteallık değilse cevabını dersden
sonraya bırakacaklar.
V: Talebenin istiklaline hürmet edecekler hatalarında
şeklerinde ma’zur görecekler rıfk ile muamele edip hiçbirini
etmeyeceklerdir.
Şakirdanı doğruluğa istiklale izzet-i nefse alıştırmak ve
bu yolda terbiye etmek için bütün kuvvetlerini sarfederek
Z : ’uncu maddede mezkur olan talebe defterlerine
her ilim için şakirdanın dersde bulundukları derece-i telakkī
ve istifadeleri hakkında şehadetlerini kaydedecekler.
: Şakirdana taam riyazet salat için ictima’larında
nezaret namazda imamet edecekler hususat-ı mezkure muallimin
arasında münavebe tarikıyla icra olunacaktır.
T : Muallimin ile talebe arasında kat’iyyen bir muamele-i
maliyye veya alaka-i hususiyye olamaz. Her bir muallimin
kendi çocuklarını terbiye hususunda nasıl müsavata
riayet ediyorsa şakirdanına karşı da aynı suretle lazıme-i
müsavatı gözetmesi derece-i vücubdadır. Evliya-yı tullabdan
biri mualliminden birine maaş tahsis etmek yahud başka
türlü bir muavenet göstermek teklifinde bulunursa bu
muallim derhal Nazır’a müracaat etmeli ve onun re’yiyle amil
olmalıdır.
Otuz dördüncü Madde: Bütün muallimler maaş cihetinden
farklı olsalar bile mertebeten mütesavidirler. Binaenaleyh
yekdiğerlerine karşı uhuvvet müsavat ve insaf asarı
[alacakları] ahlak adab ibadat ve muamelat-ı salihayı kendilerinin
de iltizam eylemeleri derece-i vücubdadır.
Otuz beşinci Madde: Darülfünun muvazzafininin Devlet-i
Aliyye’nin veya düvel-i sairenin siyaset-i dahiliyye ve
hariciyyeleriyle iştigal eylemesi bu hususda gazetelere yazı
yazmaları cem’iyyat ve ahzab-ı siyasiyyeye dahil olmaları
memnu’dur. Matbuata memnu’ olan umur-ı siyasiyyeden
maada bir hususa dair makale vermek isteyen bundan
Nazır’ı haberdar etmeli yazdığı şeyden muttali’ kılmalı ve
re’yiyle amil olmalıdır. Darülfünun’a veya “ed-Da’vetü ve’lİrşad”
cem’iyetine dair neşriyatta bulunmak isteyenlere gelince:
Bunların dahi bu babda Nazır ile istişare etmesi lazımdır
Nazır da ancak Meclis-i İdare’ye müracaattan sonra
Otuz altıncı Madde: Fahri muallimler; arzularını Meclis-i
misini muhafaza ile mükellefdir.
Otuz yedinci Madde: Darülfünun Hey’eti Nazır ile “edDa’vetü
ve’l-İrşad” cem’iyetinin Meclis-i İdaresi’nin a’za-yı
Cem’iyyet’ten ta’yin edeceği dört a’zadan mürekkebdir.
Otuz sekizinci Madde: Hey’et la-ekall her ay Darülfünun’da
ayyene-i ictimaiyyeden maada zamanlarda da ictimaa da’vet
edebilirler.
Otuz dokuzuncu Madde: A’za-yı Hey’et kendilerine bir
Reis-i Daimi intihab her celse için de bir reis ta’yin edeceklerdir.
Nazır’ın gayrı bir reis intihab olunduğu halde Nazır
hey’etin hususi kitabet vazifesini ifa eder.
Kırkıncı Madde: Celse Nazır ve Reis dahil olmak şartıyla
la-ekall üç kişinin vücuduyla in’ikad eder; bu halde celsenin
kararları ancak ittifak-ı ara ile sahih ve nafiz olur. Bu suretin
gayride hüküm mutlakan ekseriyetindir. Ara tesavide kalırsa
Reis’in bulunduğu cihetin re’yi nafiz olur.
Kırk birinci Madde: Hey’ete umur-ı atiyye muhavveldir:
A : Muallimin ve sair Darülfünun muvazzafininin intihab
ve maaşlarının takdiri.
B: Darülfünun’un senevi bütçesinin tertibi.
C: Darülfünun için kitab yazı ve riyazat-ı bedeniyye
edevatı bazı fünunun ta’limine muktezi alat ü echize esas
taam libas gibi levazımına atf-ı nazar ile bu babda karar
vermek.
D : İmtihanda ibraz-ı ehliyyet edenlere mükafat takdiri.
H : Darülfünun’un muhtac bulunduğu musannefat-ı
cedideye bu gibi asarın te’lifini deruhde edecekler ile bu
musannifine i’tası takarrur edecek mükafata Darülfünun’a
meslek-i ta’limine muvafık olarak arzolunacak musannefata
atf-ı nazar etmek.
V: Ders vakitleriyle mesail-i tedrisiyyenin tertibi.
Z : Talebenin imtihanlarına müteallık bütün umura
nezaret imtihanların evkat enva’ ve mesailinin ta’yini. Bu
nizamnamenin yetmiş ikinci maddesine muvafık olmak
şarttır.
: İmtihanlarda muvaffak olanların bir seneden öbür
seneye bir sınıfdan diğer sınıfa nakline nezaret.
T : Tedris ve mütalaa için kütüb-i nafianın intihabı.
Y: Erbab-ı faziletin Darülfünun’a ihda edeceği şeylere
mevzi’lerine vaz’larına nezaret.
K : Hademeden maada medrese muvazzafininden
uhdesinde mevdu’ a’malde taksiratta bulunanların muhakemesi.
L: Darülfünun’un terakkīsine müteallık cemi’-i umura
atf-ı nazar Darülfünun’da bulunan şeylerin hıfzı.
M: Derslerin teftişi.
N: Maraz ve saireye binaen talebe ve müstahdimine verilecek
ruhsatlar Bu nizamnamenin altmış beşinci maddesine
muvafık olarak.
Kırk ikinci Madde: Darülfünun Hey’eti Darülfünun’un
mayan umura atf-ı nazar eder. Hey’etin bu hususdaki kararlarını
da Nazır tasdik olunmak üzere “ed-Da’vetü ve’l-İrşad”
cem’iyeti Meclis-i İdare’sine takdim eder.
Kırk üçüncü Madde: Darülfünun bütçesi ve hey’etin sarfiyat-ı
maliyyeye müteallık vereceği kararlar; ancak Cem’iyet
Meclis-i İdaresi’nin tasdikine iktiran ettikten sonra nafiz
olur.
Kırk dördüncü Madde: Darülfünun Nazırı’nın ulemadan
erbab-ı istikametten ed-Da’vetü ve’l-İrşad Cem’iyeti’nin
maksadına karşı meyl ü rağbet ashabından bulunması ve
Cem’iyet’in bu nizamnamede beyan olunan terbiye ve ta’limden
garazı hakkında iz’anı bulunanlardan olması şarttır.
Kırk beşinci Madde: ed-Da’vetü ve’l-İrşad Cem’iyet’i
Meclis-i İdaresi’ne karşı Darülfünun nizamnamesinin tenfizinden
ve müessesenin ta’lim ve terbiyesinden mes’ul olan
Nazır’dır. Darülfünun Hey’eti kararlarını infaz edecek
ta’limat ve levaih-i dahiliyyeyi vaz’ edecek olan da odur.
Bütün Darülfünun’da bulunanların Darülfünun Hey’eti’nin
tasdikına iktiran ettikten sonra iş bu ta’limat ve levaih mucebince
amil olmaları lazımdır. Darülfünun’un bütün muvazzafini
Nazır’ın taht-ı idaresindedir.
Sünni ve Şii ecille-i ulemasının Necef-i Eşref’de büyük
bir ictima’ akd ile ahval-i hazıra üzerine icra-yı müzakerat
eyleyerek dünyanın her tarafında bulunan ümem-i İslamiyyeyi
tecavüz-i a’daya karşı ittihad ü ittifaka da’vet ettiklerine
Necef’de bulunan İran ulema-yı muazzamasının Trablusgarb’ın
müdafaası hususunda bütün müslümanları ianat
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
ve fedakariye da’vete karar verdiklerine dair Necef-i Eşref’den
Mısır gazetelerine gönderilen şu iki beyanname ehemmiyetine
mebni ber-vech-i zir derc olunur:
Bismillahirrahmanirrahim
Elhamdülillahi Rabbi’l-alemin vessalatu vesselamu ala
Muhammedin hatemü’n-nebiyyin ve alihi ve ashabihi’lmüntehibin.
Usul-i diyanete tealluk etmeyen bazı hususata fırak-ı İslamiyyenin
duçar-ı ihtilaf olması ve tabakat-ı müslimin arasında
şikak tehaddüsü; düvel-i İslamiyyenin inhitatına ve istila-yı
ecanib altında kalmasına sebeb-i mucib olduğunu
anladık buna binaen ümem-i İslamiyye arasındaki kelime-i
cami’anın muhafazası şeriat-i şerife-i Muhammediyye’nin
müdafaası için darü’s-selamda mukīm ulema-yı kiram-ı
ehl-i sünnet ile Şia-i Ca’feriyye’nin rüesası bulunan müctehidin-i
emr-i Sübhanisine
beyza-i İslam ile bütün memalik-i İslamiyye-i Osmaniyye ve
ne ve hecemat-ı mütesallitanesinden muhafazasının vücubu
hakkında ittifak-ı efkar hasıl olmuştur. Havza-i İslamiyye’nin
muhafazası hususunda bütün kuva ve nüfuzumuzun bezli
ve iki hükumet-i İslamiyye arasında her iki tarafın yekdiğerinin
zumuna dair aramızda ittihad-ı ara hasıl olmuş ve Devlet-i
ecanibden sıyanet ü himayesi hususunda teavünün vücubu
bütün Millet-i İraniyye’ye i’lan olunmuştur. Bundan başka
bütün ehl-i İslam’a taraf-ı İlahiden aralarında akd olunan
uhuvvetin levazımını ihtar ile şikak u nifakı mucib ahvalden
şiddetle muhteriz bulunmalarına ve ümmet-i İslamiyye arasında
asar-ı teavün ü teazud ittifak-ı efkar husulü babında
bezl-i cehd ü himmet eylemelerini tavsiye ve bunun derece-i
vücubda olduğunu i’lan ederiz. Ta ki rayet-i şerife-i Muhammediyye
masunü’t-tecavüz kalsın iki devlet-i aliyye-i
Abdülmuhsin Müderris el-Musarrif. Abdürrezzak Müfti
el-Cezire. Müfti-i Vilayet-i Basra Abdülmelik. Abdülvehhab
Haseni Hadimü’ş-Şeriati’l-Ahmediyye. Es-Seyyid Mahmud
Şükri Müfti. Abdurrahim Müderrisü Ebi Yusuf. Tevekkel
Müderrisü’l-İmam Busra. Muhammed Asım Naibü Merkez-i
Bağdad. Es-Seyyid Ali Vehbi Kadi el-Hanefi bi-Vilayeti
Basra. Es-Seyyid Abdülvehhab Müderrisü Samir es-Sani.
Es-Seyyid Talib min sadati’l-Hüseyni. Es-Seyyid Hasan
Nuhbetü’s-Sadati’l-Hüseyniyye. Muhammed Taha Müderris
es-Seyyid. Abdülvehhab Müfti-i Kerbela. Ahmed İzzet
el-Muhtari Müfti-zade Naib-i Samira Sadat- ı Biruz-i Yahidan[?].
es-Seyyid Abdülmuhsin Maderi Nakībü eşraf-ı Bağdad.
Abdullah el-Mazenderani. Muhammed Kazım el-Horasani.
Muhammed Hüseyin Cabiri. Nurullah el-Isfahani. İsmail
hammed Hasan Kazvini. Ali İbni eş-Şeyh Kaşani.
Camia-i diyanet altında bulunan Necef-i Eşref ulemasından
bütün müslimin-i muvahhidine:
Esselamu aleyküm ey himayet-karan-ı tevhid müdafiin-i
din hafizin-i şeriat-i garra.. Ma’lumunuzdur ki
müdafaa-i vatan vacibdir.
malik-i İslamiyyenin en büyük ve en mühimlerinden olan
Trablusgarb’a hücum ma’murelerini harab etti erkeklerini
kadınlarını çoluk çocuklarını kılıncdan geçirdi. Size ne oluyor
ki vatanın nida-yı istimdadına karşı samit duruyorsunuz
müslümanın feryadına kulak asmıyor hemen imdada koşmuyorsunuz.
Düşmanların Beytullahi’l-Haram’a Ravza-i
Mutahhara-i Peygamberi ve mekabir-i eimmeye kadar sokularak
bütün dünyada diyanet-i İslamiyye namına ne varsa
ortadan kaldırmalarını mı bekliyorsunuz.
daha zelil bir derekede kalacaksınız. Allah Allah Allah Allah
Ya Rabbi tevhidin risaletin kavanin-i dinin kavaid-i
şer’-i mübinin sen hamisi ol... Ey müslümanlar haydi el birliğiyle
farz-ı İlahiyi edaya şitab ediniz. İttifak ediniz sakın
tefrikaya düşmeyiniz kelime-i uhuvvetinizi cem’ emvalinizi
bezl ediniz.. Esbab-ı fevz ü zafer ile silahlanınız.
Denizlerde cenk gemilerimizin azlığı yüzünden Girid’in o
yirmi beş sene yüzbinlerce müslüman gençlerinin kanları
bahasına fetholunan tali’siz adanın ne hale geldiği on dört
sene evvel Yunan eşkıyasının kaç bin müslümanı hatır ve
hayale gelmedik ne eziyetler ile ne işkencelerle ne vahşetlerle
çoluk çocuklarıyla memedeki bi-günah ma’sumlarıyla
nasıl şehid eylediklerini cami’lere toplayıp nasıl cayır cayır
yaktıklarını gelinlik kızları saçlarından sürükleyerek ırz u
namuslarını lekeleyerek nasıl cebren Hıristiyan yaptıklarını
bilmeyen pek azdır.
dan İtalya –cenk gemilerinin zırhlılarının çokluğuna donanmasının
kuvvet ve şevketine güvenerek– Trablusgarb’a
hücum etti. Girid’e iki [yeni?] kanlı bir nazire bir örnek
yaptı. Sayelerinde müslüman olduğumuz din-i hakkı doğru
yolu bulduğumuz Arab kardeşlerimizden binlercesini karılarıyla
analarıyla hemşireleriyle süt emen ciğerpareleriyle
kurşuna dizdi. Bir kısmını zencirlere vurarak kendi adalarına
sürdü.! Irz u namus-ı İslam şehidlerin kanlarına karışarak
me-i kübraya gitti.
ran bu ruhları hüngür hüngür ağlatan felaket-i İslamiyye
donanmamızın gayet zaif düşmesinden –ağlaya ağlaya– kaçıp
Marmara’ya sığınmak ıztırarında kalan son derece zaif
bulunmasından ileri geliyor. Karalarımızdaki ordularımız
gibi denizlerimizde de kuvvetli donanmamız olaydı Trablus
bu hale gelmez binlerce Arab kardeşlerimizin na-hak dökülen
kanlarından bir kırmızı denize dönmezdi. İtalya şimdi de
diğer kıyılarımızdaki şehirleri ve kasabaları topa tutmak onları
da Trablus’a Derne’ye Bingazi’ye benzetmek istiyor.
Ve bugün Antalya’ya asker çıkarır. Altı gün sonra Konya ovasında
görülür. Antalya’dan Konya’ya kadar sağlı sollu ne
kadar şehir ne kadar kasaba ne kadar köy varsa hepsini
mahveder.
Bugün vatan-ı İslam tehlikenin son kertesindedir. Allah
celle şanühu bize en evvel düşmanlarımıza karşı onları
korkutacak onları kovalayıp kaçıracak derecede karada ordular
denizde donanmalar hazırlamaklığımız bütün paralarımızı
bu uğurda sarfederek daima düşmanlarımıza karşı
silah elde vatanımızı ve memleketlerimizi muhafaza eylemekliğimizi
Kur’an-ı Kerim ’inde emir buyuruyor. “Çabuk
olunuz! Çabuk olunuz ki fırsatı düşmanlarınıza kaptırmayasınız!”
buyuruyor.
Hac ve zekatın farz kurban ve sadaka-i fıtrın vacib olmalarının
en birinci şartı evvela vatan-ı İslamı düşmanlarımıza
karşı muhafaza edecek hücum ederlerse onlarla cenkleşecek
onları korkutup kaçıracak kadar kuvvetli olmaklığımızdır.
Vatanımızı düşmana vermemek Kur’an-ı Ke rim
’i cami’lerimizi mihrablarımızı minberlerimizi ve medreselerimizi
onların pis murdar ayakları altında çiğnetmemekliğimizdir.
Karılarımızı kızlarımızı onların kucaklarında
görmemek ırz u namuslarını lekedar ettirmemekliğimizdir.
Vatan-ı İslam öldükten zencir-i esaret boynumuza geçtikten
Kur’an-ı Kerim parçalanıp kadem-hanelere atılarak
necasetlere bulandıktan sonra haccın zekatın kurbanın sadaka-i
fıtrın ne faidesi ne sevabı olur? Sancaklarımız yırtılır
atılırsa askerimizin tüfenkleri topları alınarak mahkemelerimizde
düşmanlar hakim olursa din kalır mı?
sancağı yerine İtalyan bandıraları sallanıyor valiler kumandanlar
onlardan! Mahkemeler onların! Cami’lere minarelere
minberlere mihrablara medreselere bin türlü hakaretler
oluyor. İnsan oralarda bulunmalı da dinimizin ve Kur’ an
Trablus’da Bingazi’de Derne’deki cami’lerin vilayat-ı sairedeki
cami’lerden ne farkı var? Yoksa onlar başka bunlar
yine başka mı? Hayır din kardeşi hayır! Cami’lerimiz Mekke-i
Mükerreme’deki mukaddes ve sevgili Ka’betullah’ın
naibleri vekilleridir. Mekke-i Mükerreme’deki din kardeşlerimiz
beş vakitlerini Ka’be’de kılarlar. Biz de bulunduğumuz
zı cami’lerimizde kılarız. Cami’lerin birbirinden farkı yoktur.
Birinin yıkılması hepsinin yıkılması demektir.
Ya Girid’de Trablus’daki müslümanlardan bizim ne fazlamız
var? Hepimiz bir Allah’a tapmıyor muyuz? Bir Peygambere
bir Kur’an ’a inanmıyor muyuz? Onların namusu
bizim namusumuz onların felaketi bizim felaketimiz değil
mi? Düşman Trablus’u zabtederse sıra İzmir’e Şam’a daha
sonra Konya’ya gelir.
Yoksa düşmanın Konya’ya Eskişehir’e gelmesi Alaeddin
Tepesi’ni zabtederek bandırasını dikmesini müslüman
evlerine dalıp al kanlara bulamasını ırz u namusu paymal
etmesini mi bekleyelim hırsız kapıyı kurcalıyor sen uykuda!
Kapıyı açtı işittin fakat ehemmiyet vermedin iç kapı
zaten açık!
Merdivenden çıktı oda kapısını açtı boğazına sarıldı! O
zaman “Aman can kurtaran yok mu?” demek kaç para eder?
Zavallı zavallı! Yüz seksen sene evvelsine kadar Osmanlı
vatan-ı İslamının hududları dünyanın yarısını kuşatıyordu.
Macaristan Sırbistan Hırvatistan Dalmaçya Yunanistan
Bulgaristan Bosna-Hersek Cezayiriyle Tunus’u Mısır’ı
Kırım’ı Kafkasıyla hep o hudud içinde milyonlarca
müslüman kardeşlerimizle Osmanlı sancağı altında yaşıyordu.
Hepsi elden gitti. Şimdi sıra Edirne’ye Üsküb’e Manastır’a
Selanik’e Şam’a Anadolu’ya geldi. Aklımız var.
Deli değiliz. İşte Trablusgarb gözümüzün önünde vatanımızın
yarısını elimizden alan düşmanlarımız elimizdekini bize
bağışlamaz ya! Bu kalan parçayı alıp da Osmanlı hükumet-i
hissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin sancağ-ı şerifini
–maazallah– esir almadıkca rahat edebilir mi?
Avrupalıların Osmanlı Devleti’ni mahvetmek için bütün
kuvvetleriyle çalışmalarının asıl sebebini biliyor musunuz?
Hicaz hak-i pakini zabt ve müslümanları hacdan Ka’be-i
Muazzama’da toplanmalarından büsbütün men’ etmektir.
Fakat Hilafet-i mukaddese-i İslamiyye ile mütetevvic ve sancağ-ı
şerifi hamil olan Devlet-i Osmaniyye yaşadıkça bunu
yapamazlar.
Asıl korkuları “İttihad-ı İslam”dır maazallah Devlet-i
Osmaniyye munkarız olursa Avrupa hacca “paydos...!” diyecek
Avrupalıların taht-ı tahakkümünde bulunan üç yüz
bu kadar milyon müslümanın haccı Osmanlı Hükumeti sayesindedir.
Biz –maazallah– istiklalimizi gayb etmekle yalnız
kendimize değil bütün alem-i İslama kıymış olacağız. Kıyamete
kadar mel’un olacağız!
Onun için fırsat elde iken uyanarak her fedakarlığı yapmalı
ne yapıp yapıp donanmamızı kuvvetlendirmeye çalışmalıyız.
Trablusgarb ordugah-ı Osmanisinde mevcud muvahhidin-i
guzat yek-dil ü yek-vücud olarak azim bir cemaatle id-i
adha namazını bil-eda cümlesi birden bargah-ı ehadiyyete
ref’-i eyadi-i tazarru’ ile temenni-i fevz ü zafer eylemişler ve
hitam-ı duayı müteakıb yekdiğeriyle yalnız elleriyle değil
bütün vücudlarıyla musafaha edip kaffesi kanlarının son
damlası akıncaya kadar müdafaa-i vatan uğrunda çalışacaklarını
yeminler ile tekrar te’yid etmişlerdir.
Cenubi Afrika’da vaki’ “Natal” ahali-i İslamiyyesi tarafından
Dersaadet’deki Hilal-i Ahmer Cem’iyeti namına
lira kadar bir iane toplanılarak meblağ-ı mezkurdan şimdilik
lirası Dersaadet’e gönderilmek üzere Yuhannesburg’da
bulunan Osmanlı şehbenderine irsal kılınmıştır.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Aralık
Yedinci Cild - Aded:
Çoktan beri bu ünvan altında bir makale yazıp pek acı
ve müdhiş hakīkatleri meydana koymak ve ashab-ı insafın
nazar-ı dikkatlerini celb ederek çareler taharri olunmasını
zuma muvaffak olamıyordum yahud “es-Sabru miftahu’lferec”
mesel-i meşhuruyla müteselli olarak ben sabredeyim
elbet yakında mekteplerimizde ulum-ı diniyye tedrisatının
Meğer ben yanılıyormuşum. Bu gibi hususatta sabır miftahu’l-ferec
değil miftahu’l-mesaib imiş üç sene beklediğim
halde ara sıra –pek nadir olarak– gazete sütunlarına bu
babda yazılan bazı makalelerden başka fi’li birşey yapıldığını
mekteplerimizdeki na-ehil hocaları hiçbir kimsenin
hatırına bakmadan çıkarıp da yerlerine ehli olanlarının ta’yin
olunduğunu maatteessüf görmedim. Ama ıslah-ı medaris
çıldı Darülfünun İlahiyat şu’besinin ıslah olunacağı da söylendi
hatta o babda hey’et-i muallimin miyanında müzakereler
de cereyan etti.
Bunlar birtakım etti ve oldular ki meydanda hiçbirinin
kanaat-bahş bir eseri olmadığından tatlı bir hayal güzel bir
rüya derecesini geçemezler meydandakiler ise zerre kadar
fark olmaksızın yine eski hamam eski tasdan ibaret. Eğer
galat-ı hisse mübtela değil isem ben böyle görüyorum. Biri
çıkıp da bunu aksini iddia eder ve da’vasını da misaller ile
şeklinde yazılmıştır.
Çünkü ne varsa meydanda eğer bu babda ibraz-ı faaliyyet
eden gizli çalışanlar varsa onu bilmem.
Mekteplerimizde ulum-ı diniyye dersleri okunuyor. Fakat
çıkanların ekseri dinden bi-haber olarak çıkıyorlar. Bunun
sebebi ise pek zahir öyle öyle uzun uzadıya fikir yormaya
hacet yok: Mekteplerimizde okunan ulum-ı diniyyenin
tarih-i enbiya ile vezaif-i şahsiyyeden ibaret kısmına
münhasır kalması. Halbuki ulum-ı diniyyemizin en mühim
ve en adi aksamı miyanında bir de vezaif-i ictimaiyye vezaif-i
vicdaniyye kısımları vardır. Biz bunları setr ü ihmal
edip İslamiyet’i yalnız namaz kılıp oruç tutmaktan ibaret diye
telakkī ve telkīn etsek;
Ĕ
gibi hakayık-ı ulviyyeyi muhtevi olan ehadis-i şerifeyi ihmal
edip ibadat-ı şahsiyye hakkında birçoğu akval-i fukahadan
müsemmaları isimleriyle taban tabana zıd olan Dürr-i Yekolmaks
ta Tarih-i Ali-i Enbiya gibi fevaidi pek mahdud olan ibtidai
kitapları mekatib-i i’dadiyyede tedris etsek emin olalım bizim
mekteplerimiz Ebu’l-Ala el-Maarri’nin:
dediği gibi ikiye münkasem olurlar belki de olmuşlardır ve
böyle olmakta yerden göğe kadar hakları da var. Çünkü
mufassal tarih ve coğrafya okuyan ulum-ı tabiiyye tedris eden
fünun-ı riyaziyye teallüm eden ve bu suretle aklını tevsik
ve ma’lumatını tevsi’ ederek muhakemeye alışmış
olanlar sahifelik bir ibadat-ı şahsiyyeye müteallık mebahis-i
fer’iyyeyi “Ma’lumat-ı ‘aliyye-i diniyye” diye sellemehü’s-selam
kabul edemezler. Onlar muhakemeli bir tarih-i
enbiya müberhen ve mukni’ mebahis-i diniyye isterler.
Zira hürriyet-i aklın meziyetini ve o babda şeref-sadır
olan;
ʮ
Ĕ ʪ
đ
gibi ehadis-i Nebeviyyeyi ulum-ı diniyye hocalarının ağızlarından
şerefi elbette takdir ederler ederler de hiç bir zaman taklidi
tahkīka zannı ilme tercih etmezler ve böyle yapmalarıyla
Cenab-ı Hakk’ın
ayet-i kerimesine
tevfik-ı hareket etmiş olduklarından sezavar-ı takdir ü
tahsin olurlar.
Şimdi bu hal böyle devam ederse neticesi pek vahimdir
ki Fransa’da olduğu gibi münevver fikirlilerimizden ekserinin
dinsiz binaenaleyh ahlaksız olmalarıdır.
Bununla da kalmaz; eğer bu Din-i İslam hakkıyla ıslah
edilip mekatib cevami’ talebe ve ahaliye hakīkat-i İslamiyye
bütün hurafelerinden tecrid edilerek safvet-i asliyyesiyle
telkīn olunmazsa iki yüz seneye kadar yeryüzünde hiçbir
müslüman kalmaz. Hülasa ya bu din ve tedrisatı ıslah olunur
yahud dediğim gibi iki yüz seneye kadar mahvolur.
Benim kanaat-i vicdaniyyem bu merkezdedir. Benim bu
hükmü vermeye cesaret etmekliğim neticesinin uzak bir istikbale
aid olup tahakkuk etmediği halde mahcubiyetten
kurtulacağıma emin olduğumdan dolayı değildir. Zira benim
hakkımda tarihin aleyhime olarak vereceği hüküm yüzlerce
mahcubiyetten daha ağır bir cezadır. Belki bendeki bu
cesaret alem-i İslamda gördüğüm yüz binlerce şahidlerin
netice-i te’siridir.
Burada İstanbul mekteplerinde okunan ulum-ı diniyye
derslerinden başka bir şahid irad edeceğim ki o da Tanin
şısında bilhassa Maarif Nezaret-i Celilesi’nin altında bir harabe
bir türbe ve o türbenin üzerinde bir üfürükçünün bulunması
alenen ahaliyi aldatmakta devam etmesi ve biçare
cahil ahaliden hatta mekatib-i i’dadiyye talebesinden bazıları
merkūm üfürükçüye müracaat edip ondan istişfa’ eylemesidir.
Bu gibi halatın değil böyle İslamiyet’in merkezi bulunan
en hücra İslam köylerinden birinin en gizli bir bucağında
bile bulunması yalnız şayan-ı teessüf değil şayan-ı girye hallerdendir.
Bunlar hep İslamiyet namına icra ve o nam-ı mukaddes
lekeleniyor. Bu ve emsali hususatın bilhassa mekatibdeki
ulum-ı diniyye tedrisatının ıslahını her an düşündüklerinde
şübhe etmediğim üstad-ı muhterem Şeyhülislam
Musa Kazım ve Abdurrahman Şeref Beyefendi hazretlerinin
tasavvurlarının bir an evvel tatbikını İslamiyet’in en naçiz bir
uzvu sıfatıyla istirham ederek hatm-i kelam ediyorum.
Sıratımüstakīm ’in muhterem kari’leri geçen nüshaya
derc olunan Mısır efazılından zat-ı muhteremin muhadara
konferanssı üzerinde derin derin düşünmüş olmalıdırlar.
Fazıl-ı muhteremin buyurdukları gibi bizim ictimai hastalıklarımız;
o kadar ilerlemiş o kadar etrafa dal budak sarmış o
kadar müdhiş ve kahhar bir hal kesbetmiştir ki kimse bunların
müdavatı cür’etini kendinde bulamaz; bununla beraber
ye’se düşmek artık eceli gelmiş milletler sırasına geçtiğinize
kail olarak zamanın son latma-i ihlakine intizar etmek
de en büyük bir hastalık demektir. Nasıl ki muhadarada da
derd-i ye’s emraz-ı ictimaiyyemizin saff-ı evvelininde
zikrolunuyor.
Filhakīka ye’s efradda olduğu gibi cemaatte de hayatın
saadetin en büyük bir düşmanıdır; muhitin ye’s-aver tecelliyatına
karşı ahenin bir mukavemet ile müsellah olan efrad;
cem’iyyetin daman-ı bekasıdır. Ye’sin uyuşturucu dondurucu
te’siratından sıyrılmalı kavanin-i hayatiyyenin
rehberi-i sadıkına teslim-i inan ederek bütün emraz-ı ictimaiyyemize
karşı bir harb-i umumi i’lan etmeliyiz. Yeisden
necat bu harbde en büyük nişane-i zafer olacaktır. Şu kadar
ki geçenki makalede de arzedildiği vechile “Yeis”den
bizi kurtaracak birtakım avamil-i ibtidaiyye vardır ki evvelemirde
bunlarla tecehhüz etmeliyiz. Yeisden kurtulduk pürşevk
u şetaret emraz-ı ictimaiyyemize hücum ettik. Fakat silahsız
harb olur mu? Şübhesiz olmaz şübhesiz beyhude uğraşmış
oluruz. O halde hangi silah ile tecehhüz edeceğiz?
Topumuz kuvvetli asrın ilcaat-ı guna-gununu yıkmaya devirmeye
muktedir bir terbiye-i İslamiyye olacaksa tüfengimiz
son sistem son dimağların seviye-i tekamülüyle mütenasib
bir “ma’rifet-i muhita” olmalıdır. İşte biz bütün derdlerimizden
bu silahlarla kurtulacağız ve hamd olsun alem-i
meyi mütekeffil değilse bile her halde bu “Ka’be-i felah”a
doğru teveccühümüzü te’min edecek bir kuvvettedir.
lamın sekinet-bahş-ı kulubu olduğuna şübhe olmayan “edDa’vetü
ve’l-İrşad” Darülfünun-ı İslamisi Nizamnamesi İslam’ın
selamet-i istikbaline doğru atılmış kuvvetli bir hatvedir.
Bu yolda müessesat; yalnız Mısır’da değil memalik-i İslamiyyenin
her tarafında birer şems-i ümid gibi tulu’ etmeli
efkar-ı İslamiyyeyi nurlara gark etmelidir. Bir Darülfünun;
asrın na-kabil-i zabt u tedmir bir istihkamıdır. İslam hududları;
ne vakit böyle kıla’-ı ma’rifetle hıfzedilmeye başlanırsa
hiçbir kuvvet-i harice oraya yan bakmaya cür’et edemez.
Temenni edelim ki memalik-i İslamiyye az bir zaman
onun şa’şaa-i kemalinden yabancı gözler kamaşsın her
sakf-ı ma’rifette rayat-ı emn ü selam temevvüc etsin.
Fakat şunu da ilave edelim ki temenni bunların nihayet
nihayet bir lazıme-i ibtidaiyyesi olabilir fakat taşı toprağı;
erkan-ı te’sisiyyesi yerine geçemez. Onun için artık
kuru temennilerin; büyük bir kıymet-i ameliyyesi olmadığını
düşünerek her temenniyi; bir amelin ta’kīb etmesine selamet-i
vatan namına çalışalım. Alem-i İslam “Muhammed
Reşid Rıza” hazretleri gibi a’za-yı fa’ale yetiştirmeye mümessik
davranmamalıdır düşünmeliyiz ki vatan-ı İslam bir
sükun-ı camidane ile değil bir sekinet-i gayurane ile kurtulacaktır.
Payitahtın da ümid-bahş teşebbüsleri var. Medreselerde
ahiren görülen eser-i hareket her halde daima beklenilen
bir ayet-i salahdır. Medreselerin bu memleketin terbiye ve
tehzibi nokta-i nazarından müteahhid bulunduğu hisse-i ehem;
düşünülürse bütün mesai-i ıslahiyyemizin muhassala-i
kuvasını evvel-emirde o mehafil-i fuyuza tevcih etmek lazım
geleceği teslim olunur. Medreseler; bizim terbiyet-gah-ı vicdanımız
olacak bir paye-i ulviyyete namzeddir. Bu hasisanın
Bu dünyada ahval-i beşeriyyeyi nazar-ı tedkīkten geçirirsek
her halin vücudu bir ihtiyacın te’siriyle olduğunu
güzelce anlarız. O ihtiyac da ya tabii olur: Yemek içmek hususundaki
olur: Yemek içmek giymek gibi şeylerin istifası için yapılan
amellerin şekilleri nevi’leri gibi. Bunun için görüyoruz ki
yüre ma’ruz kalıyor.. Acaba din de insanlar için bir ihtiyac-ı
tabii mi.. Yoksa bir ihtiyac-ı i’tibari mi?
Bir feylosof insanı ta’rif ederek diyor ki: İnsan gözle
gören bir cisimden ve ayn-ı basiretle müşahede eden bir
ruh bir nefisden ibarettir. Demek oluyor ki feylosofun ta’rif-i
hakīkīsi üzere bir insan yemek içmek ve cesedine faide
verecek birtakım ihtiyacatın istifasıyla tabiat-ı beşeriyyenin
şeklinde yazılmıştır.
umum ihtiyacatını te’min edemiyor. Belki birçok ihtiyacları
da açıkta kalıyor. Onlar da insanın cüz’-i hakīkī veya zannisi
olan ruhun ihtiyacatıdır. Serd olunan nazariye mazhar-ı kabul
olur ise efrad-ı beşerin cümlesinin dine ser-füru ve inkıyad
etmeleri tabii olur. İnkıyad etmeyenler de meratib-i beşeriyyeden
haric ve meratib-i hayvaniyyeden daha münhatt
bir derekeye dahil olurlar. Onun için Cenab-ı Hak Kitab-ı
Celil’inde buyuruyor ki
Din lügaten
bü’l-Vücud’un azamet-i İlahiyyesine hudu’ ve evamir-i Sübhaniyyesine
münkad olmak demektir.
Halik-ı A’zam’ın kudret-i samedaniyyesi mükevvenatın
bütün zerratında tezahür ettiğinden nazar-ı ibretle o bedayi’i
kudrete bakmak insanlar için tevhide kafi bir saikadır.
Birgün badiyede yaşayan safha-i fikriyyesi her bir ma’lumattan
hali olan bir bedeviye Hak tealanın isbat-ı vücudundan
sual ettikleri vakit
eğer devenin
ba’resi “yani batından çıkan fazla-i gıza” deveye delalet eder
dar yerler gökler Cenab-ı Hakk’ın vücuduna delalet etmez
mi? diye cevap vermiş.
Bir bedevi bu kadar bilebilir. Ama safahat-ı fikriyyeleri
birçok ma’lumat-ı fenniyye ile memlu olan kimselerin ise
her birşeyde bin hikmet-i hilkat ve berahin-i vahdaniyyet
müşahede etmeleri şübheden varestedir. Bugün zamanın
teceddüdatı din-i mübin-i İslam’ın birçok metin esaslarını
te’yid etmiştir. Kur’an-ı Kerim ’in birçok ayat-ı celilesinin
medlulatını asr-ı medeniyyet ayanen tecelli ettirmiştir..
Buna dair olan birçok ayat ve ehadisin zaman-ı terakkī
hazretleri Tabayi’u’l-İstibdad nam kitabında güzelce tavzih u
beyan etmiştir. İsteyenler müracaat etsinler pek garib safhalar
okurlar. Zaten İmam Busiri:
Ayat-ı Kur’an iyye’nin ma’naları o kadar bi-hadd ü hasrdır
ki adeta emvac-ı deryanın ecza-yı ferdiyyelerine benzer
buyurmuştur. Üstad-ı muhteremim Seyyid Muhammed Hamid
hazretleri bunu okudurken tefsirinde diyordu ki: “Kitab-ı
vakt-i saadetten şimdiye kadar gelip geçen fuzela-i dur-bin
ve mir’at-ı basiretiyle müteellif olarak meaş ve meada layık
ve nafi’ fevaid ahz u iktibas eylemişlerdir.
ayet-i kerimesi de bunu te’yid eder.
Dikkat edilir ise görebilirsiniz ki: Kütüb-i semaviyye-i saire
üsluben Kur’an -ı azimü’ş-şan’a benzemez. Tedkīk ediniz
Tevrat’ı dünyaya tealluk edecek birşey bulamazsınız. Bakınız
göremezsiniz. Acaba Kur’an -ı azim’de neyi arayıp da bulamıyorsunuz
tanzim-i hayat-ı beşere dair hadden efzun ayetler
müşahede edersiniz. Ceraime dair cezalar iktisada bais
yollar ittihad u ittifakın semerelerini mübeyyin usuller müsavat
ve adaleti te’yid eden izahlar sa’y ü ameli tahsin eden
nasihatler ümem-i salifenin ahvalini temsil eden beyanlar
hülasa beşeriyeti hal-i sefalet ü şekavetten kurtarıp meaşen
ve meaden a’la-yı illiyyin-i terakkīye isal edebilecek her türlü
vesaiti havidir.
Kur’an-ı Kerim din-i mübin-i İslam’ı ilelebed hıfz u te’yid
edecek bir kitab-ı semavidir... Belagat ve fesahat-ı Arabiyyenin
en ‘ali bir devresinden şimdiye kadar meydan-ı
fesahatte müba[re]zeye her beliğ u fasihi da’vet ettiği halde
çıkmadı ve ilelebed bu halin devam edeceğini belagat-ı
Arabiyyeye vakıf olanlar yakīnen bilirler. Geçenlerde Avrupa
mütefekkirin ve ulemasından Mösyö Edmund diyordu
ki: Gayr-i müslim bir kimse Kur’an ’ın muhteviyatına inanmaz
ye kalkar ise pek büyük levme ma’ruz kaldığı gibi kendi
cehlini de ibraz etmiş olur. Mösyö Edmund[un] bu sözü
hasma karşı ne güzel bir cevab-ı ilzamidir. Ben de diyebilirim
ki bazı gayr-i müslimlerin Kur’an-ı Kerim ’in fesahat ü
belagatini idrak etmeyip de hal-i inkarda bulunmaları ehl-i
hakīkati düşündürecek bir mes’ele değildir.
Belki bazı müntesibin-i dinin takdir etmemeleri pek
ziyade düşünülecek bir mes’eledir. Birgün bir zat ile beraber
otururken dedi ki: “Siz müslümanlar i’cazı Kur’an’ ınıza tahsis
ediyorsunuz. Halbuki meşhur üdebalarınızdan İmam
Hariri de iki beyit söylemiş ve demiş ki bir kimse benim şu
beyitlerimi üçüncü bir beyit ile ta’ziz edemez asrında bulunan
o kadar üdeba ve büleğanın cümlesi ser-füru etmişler
ve hiç birisi de cevap verememiş. Demek oluyor ki i’caz
bazen insanların sözlerinde de olabilir. Binaenaleyh Kur’ an
’ın i’cazı kelam-ı İlahi olduğuna delalet etmez” cevabında
dedim ki: İmam Hariri’nin makamatında zikrettiği beyitler
şunlardır:
Filhakīka bu beyitler her ne kadar derecat-ı belagat ü
fesahatte en a’la derecelerde ise de bunlara nazire yapan
çok ulema vardır. Demek ki nazirelerini işitmemişsiniz? İşte
size o tarzda iki beyit daha:
Bakınız İmam Hafidi’nin Lamiye Şerhi ’ne bunun yüzlerce
nazirelerini ve bunlardan daha beliğ beyitler bulursunuz
ah hatırıma gelmiyor ki burada şimdi birkaçını daha
Peygamberden hasmı imtina’ u iltizam edecek birçok
mu’cizeler ayat-ı beyyinatlar sudur etmiş.. diye cevap verdim.
Kendisi dinsiz mutaassıb olmadığı için serdettiğim delilleri
kemal-i memnuniyyet ile kabul etti. Makaleme hitam
vermeden evvel yine Mösyö Edmun’un bir sözü var onu
söyleyip öyle hitam vereceğim diyor ki: Diyanet-i İslamiyyenin
ruhunu anlamadan garib düşenlere sırrına vakıf olmak
pek çetindir. Fakat künhünü anlayanlar ve hakīkati
bilenler için pek hoş cazibeli bir ruhdur. Onun için sırrını
edemez ve hiçbir vakitte ondan infisali mümkün değildir.
Evet! Feylosofun mütalaası pek ziyade musibdir. İşte bize
terettüb eden bir vazife var ise o da diyanet-i İslamiyyenin
ulviyet ve mezayasını bilumum müslümanlara ve hususan
yeni neş’et eden şübbanımıza telkīnatta bulunalım ki ruh-i
cazibedarını müşahede etsinler. Ve her vakit hayat-ı diniyye
diyanet-i mukaddese-i İslamiyyeye asılsız esassız birtakım
cühelanın telbis ettikleri eracif ü evhamı ref’ ile hakīkat-i İslamiyyet’i
her bir su’-i tefehhümden azade olarak tecelli ettirmekle
olur.
Nuşirevan’ın oğlu Hürmüz halet-i nez’de iken halefi
Şireveyh’e şöyle vasiyet etmişti:
Oğlum! Hangi işe azm ü niyet eyleyecek olursan evvela
o işte tebeanın istifadesi olup olmadığını düşün. Daima re’y
ve adalet muktezasınca hareketten geri durma ki icraatından
raiyyen duçar-ı ıztırab olmasın. Millet zalim bir hükümdarın
tabiiyyetinden kaçacağı gibi gittiği yerde onun nam-ı
sitem-ittisamını neşreder. Kimsenin rencide-dil ve ateş-i kalbinin
müştail olmasına meydan verme. Bir koca karının
nar-ı inkisarı bir cengaverin kılıcından ziyade te’sir gösterir
nitekim bir dul kadının devrilen kandilinden bir şehrin tamamıyla
yanması kabildir.
Dünyada adl ü insaf ile ittisaf eylemiş bir padişahdan
daha bahtiyar tasavvur olunamaz. O tacdar-ı ma’delet-perver
hayatında tebeasının hürmet ü muhabbetine mazhar
olduğu gibi vefatından sonra da raiyyesinin duasına nailiyyetle
kam-perverdir.
Evladım! Madem ki insanların iyisi de kötüsü de ölecektir.
Namın iyilikle yad olunması senin için ebedi bir hayat
demektir.
Ser-i kara geçireceğin kimselerin dindar ve perhizkar olmalarına
dikkat et zira erbab-ı takva memleketin mi’marıdır.
Halkın mazarratında senin menfaatini arayacaklar
hem senin düşmanın hem de milletin adusudurlar.
Zulm ü sitemlerinden eyadi-i halkı semaya tevcih edenlerin
eline zimam-ı hükumeti teslim eylemek pek büyük
bir hatadır.
Naklederler ki:
Adil bir padişah vardı. Libasın içi de dışı da astardan idi.
Birisi bu zata:
– Niçin böyle kisve-i dervişane iktisa ediyorsunuz? Dibayı
Çin’den elbise yaptırsanız dedi. Padişah da şu
cevabı verdi:
– Bu kadarı tesettür ve istirahat için kafidir. Fazlasına
kalkışırsam tezeyyün ihtiyar etmiş olurum. Halbuki ben tahtımı
tacımı süslemek emeliyle vergi almıyorum. Eğer kadınlar
gibi süse temayül eyleyecek olursam düşmana nasıl
merdane mukavemet edebilirim? Fi’l-vaki’ benim de amal
ve hevasatım vardır. Lakin hazine yalnız bana mahsus değil
Düşman bir köylünün eşeğini alır götürürse padişah
vergiyi ve öşürü ne sıfatla alır da yer? Eşkıya ahalinin malını
padişah da vergisini alınca o memlekette ve onun fevkindeki
tac u tahtta ne saadet ü haşmet kalır?
Zebun-küşlük etmek muhalif-i insaniyyettir. Kuşlar bile
aciz bir karıncanın ağzındaki daneyi kapmaya tenezzül etmez.
Tebea meyvedar bir ağaçtır ki hüsn-i suretle bakılırsa
arzu edildiği tarzda semeresi ıktitaf olunur. Zulm ile merhametsizlikle
onu kökünden koparmaya çalışmamalı efradı
milletin ıztırabına meydan vermemeli ve onların inkisar-ı
kalbinden çekinmeli.
Emir Şir Ali Han Kabil’e geldi. Emir-i müşarun-ileyhin
Gazneyn’e vürudunda Bamyan’da bulunan Serdar Muhammed
Eslem Han iyal ü emvalini bırakıp Belh’e kaçtı ve
pederime iltica etti. Ben “Serdar Muhammed Eslem Han
müfsid bir adamdır ona yüz veremeyiniz” diye pederime
yazdımsa da “Bana müracaat ve dehalet eyleyen bir zatı
reddetmek elimden gelmez” tarzında cevap aldım.
§
Emir Şir Ali Han amcamla olan muahedatını nakz ederek
üzerine Zernek’li Refikuddin Han kumandasında olmak
üzere asker gönderdi. Amcam ise bu kadar kuvvete
mukabelede bulunamayacağını anladığı için Hindistan’a
geçip İngiliz toprağına kaçtı amcamın firarından sonra Emir
Şir Ali Han pederimin mutasarrıf bulunduğu Kenedaz Zermet”
Luker mevakiini tasarrufa başladı. Bu mevki’ler pederim
tarafından –kendi perverdesi olan– Ahmed Keşmiri’ye
med Keşmiri’ye muhalif göründüğü için pederimi emir aleyhinde
kışkırtmaya çalıştı. Muhammed Eslem Han Abdurrauf
Han Muhammed Emin Han gibi serdarlar da Ahmed
Keşmiri’yi te’yid ettiler. Bunların hepsi de birtakım müfsid
herifler idi. Bu sırada pederim benimle görüşmek üzere
Hanabad’a geldi. Yanında mezkuru’l-esami serdarlar da
vardı. Vürudunu müteakıb Emir Şir Ali Han’ın mektubunu
hamilen Ahmed Keşmiri de varid oldu. Emir mektupta
“Türkistan hükumetini sizden almak fikrinde değilim size
karşı fevkalade hürmet ve muhabbetim vardır” te’minatında
şeklinde yazılmıştır.
bulunuyordu. Lakin bu Ahmed –kafir-i ni’met bir şahıs olduğu
me’mur edilmişti.
Pederim müşavirleriyle müzakereler yapıyor fakat beni
mecalis-i istişareden haric bırakıyordu çünkü muhaliflerinin
fikrine i’tiraz edeceğim biliniyordu.
Birgün pederimi “Kabil’in serdarları burada iken oranın
hükumetini kabul buyurun” diye iğfal ettiklerini haber aldım.
Ziyadesiyle canım sıkıldı. Pederim “Mir Atalık’ın vilayetini
Katagan askerini alıp Kabil’e yürümek” hususunda kandırılmış
Mir Atalık da buna dünden razi olmuştu.
Biraz sonra Emir Şir Ali Han’ın askerle Türkistan’a doğru
yürümekte olduğu işidildi. Pederim beni niyabeten Tahtapul’a
göndermek kendisi de emire mukabele etmek fikrinde
bulundu. Fikrini çelmek ve muharebeden çevirmek istedim.
“Sizin yerinize ben gideyim. Yorulacak olursam imdadıma
gelirsiniz fakat tali’ size müsaid davranmazsa o zaman
ben bir iş göremem” dedim.
Pederim sözlerimin doğru olduğunu anladı ve kabul edecek
gibi oldu. Fakat başındaki fesede: “Siz Kabil’in ahvalini
daha iyi bilirsiniz ve eşraf ü a’yan ile daha iyi müzakeratta
bulunursunuz” ifsadatıyla tereddüde düşürdüler. Nihayet
pederim onların re’yini kabul etti. Temenniyatımı reddile
beni Tahtapal’a[?] yolladı.
§
Hanabad hükumetinde bulunduğum esnada askerin
maaş ve masrafını te’diyeden sonra hasılattan rupiye
saklamıştım. Pederim bu meblağı yaptırdığı sandıklara
vaz’ ettirdikten sonra Kabil ile Belh arasında vaki’ Bacgah’a
müteveccihen hareket etti. Maiyyetindeki kumandanlar zevat-ı
atiye idi:
Gulam Ahmed Han Naib Muhammed Han Kernil
Sohrab Kernil Veli Muhammed Han. Pederim bunları bir
menzil ileri göndermiş ve etrafdaki tepeleri tutup kendisi
gelmezden evvel harbe başlamalarını ekiden tenbih eylemişti.
Evvelce de söylenildiği vechile Gulam Muhammed Han
Mevki’-i me’muriyyetine vasıl olunca vazifesini hemen icra
etmeyerek ertesi güne bıraktı. Lakin Emir Şir Ali Han’ın
Serdar Muhammed Refik Han General Şeyh Mir gibi kumandanları
Gulam Muhammed Han’ın bataetinden bilistifade
nikat-ı hakimeyi tuttular ve daha onun uyanmasından
evvel askeri üzerine ateş yağdırmaya başladılar.
Bizim asker derhal mukabele ve cansiperane muharebe ettiyse
de mağlub ve terk-i mevki’e mecbur oldu.
Şu inhizamı haber alan pederim imdad için hareket eyledi.
Lekenferekil[?] mevkiinde ric’at eden askere mülakī olarak
geri çekilmekten başka yapılacak bir şey kalmadığını
anladı. Binaenaleyh bir menzil geride bulunan Devab mevkiine
ric’atle toplarını ta’biye askerini takviye ile meşgūl
oldu ki buradan Emir Şir Ali’ye müdafaada bulunacaktı.
Mekr u hile ile pederimi böyle bir vartaya düşüren müfsidler
“Abdurrahman’ın ta’lim ettiği asker son derece muntazamdır
onlarla uğraşamazsınız en iyisi siyasetle idare-i
maslahat ediniz. Yoksa mağlub olursunuz” mealinde bir ariza
tahrir ve gizlice Emir Şir Ali Han’a tesyir ettiler.
Emir arizadaki nükteyi idrak ederek Serdar Köhnedil
Han Kandehari’nin oğlu Sultan Ali’yi Mushaf-ı Şerif ile pederime
gönderip “Serdar Muhammed Efdal Han’ı babam
makamında muhterem tanırım. Pederim Emir Dost Muhammed
Han’ın namını berbad etmemek için biraderimle
çarpışmaktan çekinirim” mealinde özürler diledi.
Pederim bu hileye aldandı ve Mushaf-ı Şerif’i yüzüne
gözüne sürdükten sonra kardeşinin ordusuna gitmeye kalktı.
Harbe devam hususunda ısrar ve ikdam eden askerin ricasını
kabul etmeyerek kalkıp Emir Şir Ali’nin ordusuna
gitti.
Pederim vürud eder etmez Emir Şir Ali karşı çıkıp büyük
biraderinin üzengisini öptü. Çadırına getirdiği sırada muharebe-i
vakıadan dolayı teessüfler etti. Pederimi müzeyyen
bir sandalyeye oturtup kendisi hizmette bulundu.
Safdil pederim biraderinin şu evzaını ciddi telakkī ederek
kiren ordusuna geldi ve mikdar-ı kafi zahiresi bulunmayan
biraderine yedi bin koyun ile iki bin çuval arpa gönderdi.
Ertesi günü iade-i ziyaret için Emir Şir Ali Han pederimin
ordusuna geldi. Tekrar görüşülüp konuşuldu. Avdetinde
Muhammed Refik Han’ı yollayıp Şahmerdan’ın kabrini
ziyaret için müsaade istedi. Pederim müsaade verdiği gibi
askerini de Dere-i Yusuf’dan Belh’e i’zam ederek maiyyetinde
üç bin hassa süvarisi olduğu halde Emir Şir Ali Han ile
yola çıktılar. Bizim asker Tahtapul’a geldiği gibi pederime
bir mektup yazdım ve “Askeri yanınızdan ayırdığınıza iyi
etmediniz” dedim. Yine sözüme kulak asmadı.
Emir Şir Ali Han Serdar Muhammed Ali Han’ı kendinden
evvel Mezar-ı Şerif’e göndermiş emir-zade de beni
oraya gidip istikbalinde bulunacak sanmıştı. Lakin ben gitmedim.
Kudumünü tebrik için bir kağıd yazdım. “Eğer zahmet
Serdar Muhammed Ali Han “Alelacele pederime mülakī
olacağım. İnşaallah bilahare görüşürüz” cevabını yolladı.
Vaktaki pederim Mezar-ı Şerif’e vasıl oldu. Koşup görüştüm.
“Emir Şir Ali Han size hud’akarane muamelede bulunmuştur.
Müsaade buyurun da hemen kendisini esir edeyim”
dedim. Pederim Kur’an-ı Kerim ’i eline alıp “Şu Kelam-ı
deyince “Göreceksiniz ki o çirkin hareketi amcam yapacaktır”
cevabını verdim.
Ertesi günü Emir Şir Ali Han geldi. Bir gece Mezar-ı
Şerif’de kaldıktan sonra Taşkurgan’a azimet etti. Pederim
Tahtapul’a avdetle biraderi için bazı hedaya hazırladı. Bunları
“Allaha ısmarladık” demeye geleceğim haberiyle Emir’e
gönderdi. “Artık Allah’a ısmarladık demeyi veda etmeyi bırakın
amcamın nezdine gitmeyin” diye çok yalvardım. Bermu’tad
sözümü dinlemedi kalktı Taşkurgan’a gitti.
Daha gelir gelmez zavallıyı amcam tutturup hapsettirdi.
Bizim asker bunu işittiği gibi Emir Şir Ali Han ile harb
eylemek üzere bana müracaat etti. Ben de müracaatlarını
bil-kabul muharebe kasdıyla Mezar-ı Şerif’e kadar geldim.
Çadırlar kurdurup askeri yerleştirdim.
Orada iken pederimden bir mektup aldım ki kat’iyyen
muharebeden sarf-ı nazar etmemi ve sözünü dinlemeyecek
olursam beni evladlıktan reddeyleyeceğini yazıyordu. Mektubun
mealini askere anlatınca hepsinin canı sıkıldı. Kemal-i
Yalnız kendi sadık beş altı yüz kadarı maiyyetimde kaldı.
O gece pederimden diğer bir mektup geldi bunda da
vefakar arkadaşlarıma Buhara tarafına gitmemi tavsiye ediyordu.
Ale’l-acele hareket ve sabaha kadar hududun hemen
nısfına muvasalat eyledik.
Devletabad’a vusulümüzde iki bin kadar süvari ile birçok
halkın dağ tepesinde toplanmış olduğunu gördük. Adamlarımdan
birini gönderip kimler olduğunu sordum. Meğer
Özbek süvarileri imiş. Hüviyetlerini öğrenince yanlarına
gittim. Bana selam verdiler ve düğün tedarikiyle meşgūl olduklarını
söylediler. Tepedeki süvarilerin kimler olduğunu
sual ettim. Afgan süvarileridir bize münasebetleri yoktur
dediler. O vakit bunların dün akşam benden ayrılan Naib
Gulam Ahmed ve Abdurrahim hanlarla maiyyetlerinden
derip yanıma çağırdım. Tahriren emir almayınca ve tamamıyla
mutmain olmayınca gelmeyiz demişler. Bir kağıd yazıp
yollayınca geldiler. Maiyyetime iltihak ettiler. Hep birlikte
kalktık Ceyhun Nehri’ne doğru hareket ettik.
Özbek süvarileri de benimle beraber gelmek ve icabında
bize muavenet eylemek istediler. Ben muavenetlerine muhtac
olmadığımızı söyleyerek geri dönmelerini söyledim. Çünkü
Özbeklerin Afganlılardan müteneffir olduklarını ve fırsat
buldukları gibi bize hıyanete kalkışacaklarını biliyordum.
Özbek süvarilerinin çekilmesini müteakıb Hecde
Nehr-i Belh’i geçtik. Artık yolumuz tamamen çöl olup hiçbir
kal’a ve ma’mure görülmek ihtimali yoktu. Nehir sahilindeki
bir tarladan ikişer kavun ve karpuz alıp heybelerine koymalarını
arkadaşlarıma tavsiye ettim. Çünkü yolda su bulamayacağımız
şübhesiz idi.
Bir müddet ilerledikten sonra rüfekadan ekseri karpuzlarını
yemek için atlarından indiler. Tevakkuflarına mani’
olmak istedim ve:
– Burası muhataralı bir yerdir atlarınıza bininiz hem
karpuzlarınızı yiyiniz hem de gidiniz dedimse de Naib Gulam
Ahmed Han:
– Siz isterseniz gidiniz. Biz burada istirahat eder ve güneşin
sıcağı zail olduktan sonra size yine yetişiriz diyerek
ağaçların altına kaliçesini yaydı. Sairleri de onu taklid eyleyerek
kaliçeleri üzerine uzandılar. Ben otuz süvari ile nakd-i
mevcudu alıp hareket ettim. Gulam Ahmed Han Nazır
Haydar Abdurrahman Kernil Sohrab Kernil Nazir Kemandan
ra ve zabıtan ile süvariyi orada bıraktım.
dörtnala gelmekte olduğunu gördük. Durup bekledik meğer
benim iade ettiğim Özbekler avdetle ağaçlar altında uyuyan
Naib Gulam Ahmed Han ile maiyyetine hücum
etmiş onlar da mukabeleye davranmakla beraber bana haber
yollayıp imdada çağırmışlar.
– Acaba bizim adamların aklı başında değil mi? Kaçıp
kendilerini kurtaracaklarına beni de çağırıp tehlikeye düşürmek
lazımdır. Ben üç yüz süvariyle muharebeye girişmediğim
halde otuz kişi ile nasıl girişebilirim dedim ve dönemeyeceğimi
söyledim.
Maiyyetimdekilerden Nusayr Han isminde bir zabit vardı
ki geride kalan Kernil Sohrab’ın biraderi idi. Kardeşinin
tehlikede bulunduğunu haber alınca gelen süvari ile imdada
gitti. Biz de Ceyhun tarafına müteveccihen azimet ettik. Biraz
sonra sahil-i nehre vasıl olduk. Arkadaşlarıma:
– Siz biraz meks ediniz. Ben etrafı dolaşıp kira ile bir
kayık bulayım. Kayıkcıların sizi görüp korkma[ma]ları için
hepiniz meydana çıkmayınız dedim ve yanıma bir adam
alıp yürüdüm.
Kullanılıp duran “Murabba’“ ve “Müka’ab” ıstılahlarını bırakıp
“dörtleme” “dörtlenmiş” “topuklama” falan gibi şeyler
yanşırmaya çalışmak tavsız ve tatsız olur. Bu sebeble
bunları böylece kullanmak daha uygun bir iştir.
Bir adedin murabba’ı nedir müka’abı nedir biraz biliriz..
Bir adedin hesabca murabba’ı onun kendi nefsine
darb edilmesiyle elde edilir. Mesela ikinin murabba’ı dörttür
dört.. Fakat sade dört değil.. Murabba’ haline gelmiş
dört. Üçün murabba’ı kezalik murabba’ halinde dokuzdur.
Şu halde iki metrenin murabba’ı murabba’ halinde dört
metredir. Üç metrenin murabba’ı murabba’ dokuz metredir.
Kezalik iki kilometrenin murabba’ı murabba’ dört kilometredir.
Üç kilometrenin murabba’ı murabba’ dokuz kilometredir.
Bir adedin müka’abı ise onu nefsine iki kere darb
etmekle bulunur. Mesela ikinin müka’abı müka’ab halinde
sekizdir. İki metrenin müka’abı da müka’ab sekiz metredir.
Bunlar riyaziyece hemen herkesin bildiği şeylerdir.
Hemen herkesin bildiği bu mes’elede hemen herkesin
yanıldığı bir nokta var. İnanılamayacak şey fakat hergün
görülen şey. Ağızlar kalemler alışmış... “Murabba’ metre”
“murabba’ kilometre” ve “müka’ab metre” “müka’ab kilometre”
diyecek yerde “metre murabba’ı” “kilometre murabba’ı”
ve “metre müka’abı” “kilometre müka’abı” deyip
gidiyoruz. Hesab kitaplarında coğrafya kitaplarında; şurada
burada en yeni eserlerde en yeni yazılarda bu sekamet
tedavül edip durmaktadır. Faraza Garb Trablus’u kıt’asının
mesahası ne olduğunu öğrenmek istesek.. Sorarız. Bir milyon
kilometre murabba’ı kadar diye cevap alırız. Fil-hakīka
bunu yazan kitaplarımızda hep böyle “kilometre murabba’ı”
diye yazmıştır. Böyle olsa yani kıt’anın toprağı dedikleri
gibi bir milyon kilometre murabba’ı olsa hesaba uygun
mesaha milyon kere milyon yani bir trilyon murabba’
kilometre olmak lazım gelir. Halbuki sahih ve hakīkī mesaha
ancak bir milyon murabba’ kilometre kadardır.
Kezalik Monako Prensliği’nin arazisi bizim kitaplarda
birbuçuk kilometre murabba’ı .. Bu ise hesabca iki bütün
ve bir rub’ murabba’ kilometre eder. Halbuki hakīkī
mesaha; yalnız bir buçuk murabba’ kilometredir ziyade değildir.
“Murabba’” ta’birindeki sakatlık hiç farksız “müka’ab”
ta’birinde de caridir. Mesela bu seneki Servet-i Fünun nevsalinin
Dicle Irmağı’nın Mart aylarında her saniye döktüğü su üç
bin metre müka’abıdır. Salnamede adet vechile “metre
müka’abı” denmiş müka’ab metre ma’nası murad olunmuş.
Yoksa bu ifade yanlış olmayıp da doğru olsa ve hesab
bunun doğruluğuna göre yapılsa üç bin metre müka’abı
yirmi yedi milyar müka’ab eder. Ne kadar azim bir fark?
Akıllar almayan bu azim fark nereden meydana geliyor?
Müka’ab metre yerinde metre müka’abı demekten mi? Şübhesiz...
Sakın [bu] işte bir vehim olmasın! Hayır işte vehim
yoktur. Hakīkat ve hesab vardır. Demir yollarında çelik dağ
parçaları gibi uçup giden o heybetli katarı çekip götüren
nedir? Böyle hiç görünen bir hakīkat değil mi?
yazıcıları büyük bir yanlışa sürüklemiş.. Bu mühim hatayı
şimdiye kadar gören ve gösteren olmamış mı? Olmuş. Ş.
Sami Bey merhum bunu ta Kamus-ı A’lam ’ının ilk cildinin
başındaki ihtarlar arasında gözlere göstermiş. Sonra Kamus-ı
Türki ’sinde de yerinde yoluyla işaretlemiş. Hiç bir va kit
“murabba’ metre” yerinde “metre murabba’ı demeyip
daima daima “murabba’ metre” demeyi iltizam etmiş lakin
aldıran olmadıktan sonra neye yarar?
kadar lakırdı fazladır. Fakat öyle adamlar var ki anlamazlar
ra ha Kara Hasan dediği gibi– ha metre murabba’ı ha
murabba’ metre ne ziyanı var? Diyecekler. Öylelere karşı
birkaç söz daha çaresizdir.
Onlara sorarız.. Mesela “çürük ayva” ile “ayva çürüğü”
arasında fark yok mudur? Yoktur diyemezler. Çünkü kimse
va”dır “ayva çürüğü” sözünden anlaşılan şey “çürük”dür
sözü biraz daha kısa ve biraz daha mübhem söylemek istese
va” ve “çürük” derdik. O zaman iki ta’bir arasındaki ayrılık
ve başkalık apaçık görünürdü.
Dil işlerindeki inceliklerle uğraşanlarca söz götürmez bir
hakīkattir ki “çürük ayva”da “ayva” ma’nası asıldır.. “Ayva
çürüğü” sözünde “çürük” ma’nası asıldır. Birincide “çürük”
ve ikincide “ayva” birer kayıddır eksik dolduran birer mütemmimdir.
Birincide anlaşılan şey ayvadır.. Nasıl ayva?
Şöyle ayva böyle ayva çürük ayva. İkincide anlaşılan ise
çürüktür. Ne çürüğü elma çürüğü değil başka şey çürüğü
değil ayva çürüğü. Aralarında bu kadar açıklık olan iki şey
nasıl bir olur? Yine sorarız.. Mesela “açık hesab” ve “hesab
açığı” desek ne anlarız? Birinciden hesab anlarız. İkincide açık
anlarız. Bunlarda başka başka şeylerdir. Bil-farz ortada
yüz liralık bir hesab var... Bunun doksan beş lirası yolunda
beş lirası yolunda değil eksik.. Bunu kapamak için konuşuyoruz.
“Açık hesab” denildikce yüz liralık hesabı anlarız
“hesab açığı” dendiği zaman ise eksik kalan beş lirayı anlarız.
Burada da hiçbir vakit hesab demek açık demek olamaz.
Böylece –biri tavsifi biri izafi– iki nevi’ terkib arasında
bir fark kabul edilince lisanca bir hakīkat olan bir şey kabul
edilmiş olur ve bu mahiyetteki terkiblerde de bu farka dikkat
etmek icab eder.
Tekrar edilmek abes olsa da lazımdır.. “Murabba’ metre”de
“metre” sözü asıldır “murabba’“ onu tavsif ve tetmim
eder bir sıfattır bir mütemmimdir. Metre.. Nasıl metre? Sade
uzunluk gösteren metre değil hem uzunluğu ve hem eni
gösteren murabba’ halindeki metre. “Metre murabba’ı” sözünde
de “murabba’“ ta’biri asıldır “metre” onu tamamlayan
bir kayıddır bir mütemmimdir. Murabba’.. Nenin
murabba’ı? Şübheli bir şeyin murabba’ı değil metrenin murabba’ı.
Şu halde “murabba’ iki metre” dendiği zaman
mevsuf ve ma’ruf yani murabba’ halinde metre anlaşılır.
“İki metre murabba”ı dendiği zaman ise murabba’ halinde
dört metre anlaşılır iki metre anlaşılmaz nitekim bu hakīkat
–üstad Sami Bey’in işareti vechile– Fransızca’da da böyledir..
murabba’ı ise e carre de deux metres suretinde gösterilir
bundan dört murabba’ metre anlaşılır iki murabba’ metre
anlaşılmaz.
Medeni bir dil medeni dillerin yattığı yollara yatmak ve
dil ilminin icabına boyun eğmek lazım gelir. Diyecek yok.
Fakat bu derece umumi hale gelen bir sakatı düzeltmek kabil
olur mu?
Burada hatıra birşey gelir.. Bazı ta’birler doğru yoldan
çıkmış başka bir yola doğrulmuş öylece gidip gidiyor..
Hatta bunlara “meşhur-ı galat” diye pasaport gibi bir ad da
verilmiş... Bu cümleden “vukūfiyet” “peşinen”
“mümkünsüz” “variyet” “sekr-i hal” “ceneral konsolosu”
gibi şeylere çaresiz göz yumuyoruz. Bu da onlar gibi meşhur-ı
galat sırasına geçiştiriliverse olmaz mı? Olmaz.. Çünkü
bir şeyin meşhur-ı galat sayılması onun bozuk ve fasid olmakla
kalmasıyla bozucu ve müfsid olmamasıyla kabil olur.
Bir de onları sözünü bilmeyen avam öyle kullanır. Yoksa
söze özenen sözün namusunu haysiyetini gözeten kimseler
bunlardan sakınır. Ba-husus ki metre murabba’ı diyenler oldukça
kalem ve ilim adamlarıdır. Bunlar için bu sakata düşmemek
kabildir ve kolaydır.
“Sekir hali” veya “hal-i sekr” yerinde “sekr-i hal” diyenler
serhoş gibi adamlardır. Kim ne derse desin “başkonsolos”
veya süslü lisan ile “şehbender” demek varken bunu
“ceneral konsolosu” suretinde yürütüp durmak yolsuzdur.
Bilmem ki ben buradaki “ceneral” kelimesinden mertebeli
bir asker anlamaktan güç kurtuluyorum. Yanlış daima yanlıştır.
Yanlışı bulunmaz bir Hind kumaşı gibi neye saklayıp
durmalı?
Uzun sözün kısası kullandığımız “metre murabba’ı” ve
arkadaşları yerinde ağzımızı düzeltip “murabba’ metre”
“murabba’ kilometre” “müka’ab metre” “müka’ab kilometre”
demek haysiyet ve hamiyet icabıdır. Buna muharrirler
muallimler mektepliler dikkat etse ne olur?
Faziletin insanlar arasında emniyet-i mütekabile te’sis
eden mukaddes rabıta olduğu seyyiatın da hukūk-ı umumiyyeyi
paymal ederek tefrikalara ihtilaflara sebebiyet
verdiği –ikinci musahabede– arz ve isbat edilmişti. Cem’iyet-i
beşeriyyeye müfid olmayan hiçbir fazilet yoksa da
tatbikat-ı siyasiyyede muvaffak olmak için mutlaka her ferd
hakkında aynı ihtimam ile iktisab lazım gelmeyeceği de
bedihidir; yani herkesin terbiye-i siyasiyyesi –muvazene-i umumiyyenin
husulü nokta-i nazarından– vazifesine göre ayrı
nisbetlerde bulunmak icab eder. Kalblerde inkişaf etmek
lur. Müstesna hilkatlarde ise tabii fezailin ziya-ı atisinden
korkulmaz.
Siyasetin kendilerine şeref-i takaddüm vereceği fazilet
üçtür: Adalet ihtiyat şecaat. Bütün insaniyetin arzu ettiği
keffül edeceğinde hiç şübhe olunamaz. Zaten maksad-ı siyaset
bu üç faziletin halk tarafından suhulet-i icrası[n]ı te’mindir.
Bir kere kalbler metanetleşince zulüm ve cebanet altında
ezilmek ihtimali düşünülmez; çünkü içimizde bu fenalık
artık yaşayamaz.
hukūk-şinasanın mesaisinden maatteessüf hiçbir netice çıkmamıştır.
Hatta her şahsın hukūkunu hadd-i kanūnisine
kadar ayrı ayrı ta’yin etmek bile boştur. Biraz sonra bir
yığın cür’etler o hukūku altüst eder en adilane kanunlara
karşı hilelerle desiselerle cezasız kalmalarla cesaret bulan
Hevesatın elinde hoppalaşmış bir millete –civardaki tehlikeleri
göstererek– istediğiniz kadar şecaat kanunları tastir
ediniz neye yarar? Uyuşmuş kalbler canlanmaz. Bütün Atinalılara
telkīn-i hayr eden kanun eğer sonraları bi-taraf
kalmasaydı: Sukūt u izmihlale mani’ olurdu! Adaletin hazm
ü tedbirin şecaatin hangi esaslar üzerine aşılanacağını bilmeyen
onları insanlara sevdirmeyen ifa ettiremeyen bir
vazı’-ı kanun nihayet ahkam-ı ulviyyesinin ne ferd ne de
cem’iyyet için faidesizliğini takdir eder.
Demek ki arzedilen üç evvelki fazilete üssü’l-istinad
olanlar da var. Bunlara adeta “Ümmü’l-fezail” diyebiliriz:
Kanaat hubb-i sa’y haysiyet ve Allah korkusu.
Kanaat: İhtiyaclarımızı sadeleştiren tenkīs eden tabiatın
muhafaza-i nefs için bezl eylediği ni’metlerle hoşnud olmaktır.
Azla mes’ud olmak san’atını öğrenmeyenler kadar bedbaht
var mı? Sokrat Otidem’e verdiği ders-i i’tidalde: “Şehevatın
kabil-i kıyas bile değildir. Müfrid bir adam harekatından letafet
duymaz: Mihaniki bir şiddetle yer içer. Halbuki bütün
zevk ihtiyactadır. Ve insanları fikren bedenen tekemmül
ettiren hep bu ihtiyacdır” diyor. Evet şehvetperest daima
mecnundur. Kendilerindeki hırsı teskine çalışanlar asıl zevk
denilen hissi gaib ederler. Şehvet esbab-ı hazzı o kadar derin
zararlarla öder ki... Sonra bu neş’enin kıymeti nedir? Elbette
saadet yahud lezzet-i hayat değil; ebedi derd ve sefalet!
Bu derekelere düşmüş bir halkı siyaset nafile bahtiyar
etmeye uğraşır!
Telezzüzat-ı ömrü şehvetten beklemek kadar ahmakça
teheyyüc etsin... Bu heyecan geçer geçmez nefret ve melal
başlar vicdan azabı bütün şiddetiyle ruhumuza çarpar.. İsraf
yeti unutturur. İran’ın bütün serveti Demoste’nin rakibi
Demadis’in gözünü doyuramamıştı. Ona ne Avrupa ne Asya
ne de Afrika kafi gelmiyordu! Vatanını namus ve şerefini
para uğrunda satıyordu. Hatta birgün mi’desindeki
su’-i hazma deva bulup onu tekrar faaliyete getirecek olana
hükumeti teslimi bile düşünmüştü. Şimdi karar veriniz:
Ezvak-ı nefsaniyyeden bitab bir hükümdar nasıl olur
da milletini ihtiyacatını düşünebilir? Bu mümkün mü? Bir
zaman gelir ki halk da hükümdara uyar tedricen infialatı
pıhtılanır artık hakīkatleri hissetmez olur. Ahlak-ı umumiyye
bu inhıtata uğrar uğramaz mütevassıt ahali de fakrını
doyurmak örtmek için vesait-i mülevveseye müracaatta
tereddüd etmez.. Diğer taraftan –ne olur olmaz– fikriyle
muttasıl kasalarını dolduran alçaklar o vakte kadar ellerini
alenen uzatamadıkları muharremata cür’et ederler: Mesela
kumar oynarlar resmi yalanlar takınarak gafiller arasında
son muvaffakıyetleriyle iftihar ederler. Artık her şey her
fazilet her hayır mahvolmuş demektir. Şekl-i hükumet –ne
olursa olsun– bir heyula-yı bi-taraf kalır. Tahkīr edilen
kanunların yerini vahşi ihtiraslar doldurur. Bu aralık
muhafaza-i ismet ve mekanete çabalayan birkaç saf kalbin
alemin kalbi seyyiat içinde boğulsa yine şehvet ve ihtiras
fikr-i adaleti kaide-i tedbiri adem haline getiremez; bütün
vücudlar fuhş u sefaletle kemirilse yine bir tarafta sabr u
sükunetle metanet ü ümidle çalışan bekleyen bir iki muhterem
vicdan necat-ı umumiye –velev büsbütün başka bir
nesle aid olsun– delalet edebilir. Acaba iş ü nuş içinde bihuş
gençler büyük bir müessirle ikaz edilemez mi? Zannetmem.
Memleketi mülevves bir ekseriyetten ziyade pak ü salim
bir ekalliyet halas edebilir ümidlerimizi temdid edebilir..
Babalarımızın bazularını bileyen oyunlar unutuldu.. Kollarımız
artık büyük eserleri taşıyamıyor... Ellerimizde erazil-i nasın
levsiyyatını gezdiriyor onları şurada burada mağrurane
okuyor alkışlıyoruz... Bilmeyenlere lekelenmemek ihtimali
olanlara tavsiye ediyoruz. En son katre-i iffeti silmek kurutmak
Lycurgus’un kanunlarını tetebbu’ ediniz.
Acaba hangisi saadet-i insaniyyeti tekeffül etmiyor? Bahusus
düsturları! Bunlar o kadar vazıh ve mübeccel hakīkatlerdir
ki... Fakat; ancak görenler ve işidenler için! O zamanlar
Lasedemon’da bir zaniye bir zaniyeye tesadüf olunmadı
zira vezaif-i aileye sadakatsizlik gösteren bir kadın için yaşamak
hakkı verilmemişti. Bir kadını sırf kendi şahsını kendi
hod-binliğini şımartmak için iğfale çalışan bir adamdan
erkekliğin haysiyyeti men’ edilmişti.. Zaten memleketi milleti
milliyeti harab ve mahvetmek isteyenlerin ilk matma’-ı
nazarı; kadınlardır kadınların ahlakıdır: Onun ifsadıyla tatmin-i
heves edilmiş olur.. Daha ziyade yorulmanın lüzumu
yoktur.. Kadın mahvolunca kadın sukūt edince bütün şiraze-i
hayat tarumar olur. İşte Lycurgus bu şirazenin ruh-ı muvazenetini
bulmuştu: “Bizim fena olmamamız için kadınların
validelerimizin iyi olması icab eder” dedi. Onlara vazife-i
ümüvvetin kudsiyetini bütün ulviyetiyle isbat etti. Hatta
Eflatun hülyasına göre tanzim ettiği Cumhuriyet ’in yedinci
kitabında kadınların askerlik vazifesi ile mükellef tutulması
fikrini bile serd etmiştir; madem ki vatan vardı; her
ferd –kadın erkek– vatanı kurtaracak vatanı yaşatacaktı!
Tabii kadınların askerleği müfrit bir iddiadır onlar bu vazifeden
tabiaten muafdırlar; fakat düşünülebilir ya.. Eflatun’un
o eserinde hayat-ı cem’iyyetle gayr-i kabil-i tevfik daha
bazı fikirler mevcuddur.
Lycurgus kanunlarının devr-i tatbikinde Ispartalılara fazilet
pek kolay geliyordu. Fazilet i’tiyad şeklini almıştı.. Kahramanane
teşebbüslere atılmak için herkes merd yetişiyordu..
Kalb seyyiatın esir-i cebini değildi. Kanaat –zaruri olarak–
servete ehemmiyet vermeyince ruh dai-i ıztırab olan
hoppa ihtiyaclardan vareste kalmış intizam-ı adalet her hareketin
rahber-i irşad-karı olmuştu. Şiddet-i ihtirasat tehaffüf
ederse fikir daha serbest daha hakperest düşünür.
Biz bugün bu hale ecdadımızın sadegi-i kalbisini unuta
unuta geldik artık hergün istediğimiz kadar kanun tasdik
edelim istediğimiz kadar kabine değiştirelim herkesi birer
birer tecrübe edelim.. Saadet-i umumiyyeyi mebzuliyet-i
kavanin tekeffül etmez belki bir tek kanun –kendisine hürmetle
durdurur.. Tarihin gerek edvar-ı kadimesine gerek a’sar-ı
cedidesine müracaat ederseniz buna dair pek çok misaller
bulursunuz. Bir fenalığın asarını değil esbabını müessiratını
aramalı onu ortadan kaldırmalı. Bugün bir muzır kitap neşr
[yasak] edilmekle onun sebeb-i neşri defedilmiş olmaz. Esbabı
tashih etmekse büyük bir terbiyeye vabestedir. Eğer o
eser sadece yasağ edilmekle iktifa olunursa biraz sonra bir
diğeri çıkar ve kanuna hakaret ettiğini bir kere daha isbat
eder. Sukūt etmiş kanunları ihyaya gayretten ziyade onları
sukūt ettirmemeye çalışmalıdır. Kavaid-i milliyyesi ifsad edilmiş
bir memleketin mukadderatı mütalaasız ellere tevdi’
edilirse kanunlar büsbütün su’-i isti’male uğrar; fesad: Dinç
hamiler bulur; ahlak-ı umumiyyenin tezelzülünden sonra
onu zaif vicdanlarla takviyeye çalışmak kadar abes tasavvur
olunamaz.
Bu hususda kat’iyyen müsamaha götürmeyen üç kaide-i
ameliyye vardır:
. Bir mevki’-i siyasiyi işgal eden adamın –sırf vazifesiyle
. Cem’iyetin tabiaten muhtelif ihtiyaclarına göre ve bu
olunması. Eğer hadd-i zatında ayrılması icab eden hususat-ı
siyasiyye bir adama tahmil edilirse o adam ya o mesaili
kalır yahud vasi’ selahiyetin su’-i isti’maliyle gayr-i meşru’
Yegane ve serbest bir ele muhtac olan müttehid
bir idare vezaifinin birçok müdir tarafından görülmesi ise
yekdiğerine mütenakız hükümlere sebebiyet vereceğinden
mütekabil bir imtizacsızlığın hudusüne vesile olur ki: Bu tezebzübden
mutazarrır olacak yine millet ve memlekettir. Ahval-i
fevkaladede ise menasıb-ı siyasiyyenin mutlaka müstesna
rical-i siyaset tarafından iş’ar olunması labüddür. Mesela
Romalılar hin-i hacette “diktatör” çıkarırlar büyük selahiyette
“konsüller” ta’yin ederlerdi.
Her halde görülüyor ki bütün bu teşebbüsler mehaliki
ba’de’l-vukū’ def’ etmek için memleketin ilk hakimi ve ilk
kanunu namus ve kanaat olduktan sonra muhatara-i mevcudiyyet
anılır mı? Millet kendi kendini idare eder. Lakin
kanunun hakk-ı müdahalesi hakk-ı ikazı da hiçbir vakit üzerimizden
eksilmemeli ihtirasatın uyanmasına meydan vermemeli.
Siyasiyat efrada muttasıl sevda-yı sa’yi telkīn etmeli.
Şübhe yok ki bu fazilet bizim en naçiz en basit mahzuziyetlerimize
muhterem bir kıymet bahşeder muhayyilemizi
teşviş etmez. Tabiat bezl ettiği ni’metlere sehavetkar
davrandığı halde yine lütfuna “sa’y” ile nailiyet kaydını terfik
eylemiştir. Ellerimiz toprağı inbat etmezse toprak ilelebed
çorak kalır. Ataletten hayat ummak dikilmeyen ağaçtan
meyve beklemeye benzer... Eğer siyasetin bize arzettiği
sa’y kuvvetlerimizle mütenasib değilse bize karşı beslediği
ümid: Beyhudedir. Mısır’da Sezostris’in muakıbları evvelki
hataları temizlemek için halkı tahammülün fevkınde yordular
adeta hepsini esarete mahkum ettiler nihayet bütün
eller oğuştu durdu o vakit dünyanın en fa’al memleketi
birden bire yıkıldı devrildi.. Hükumet aynı zamanda hem
zaruretin hem de sefahatin makarrı idi. Münevver fikirliler
bu halden ürktüler. Çünkü izale-i fütur maksadıyla halkın
fikrine göre Moris kanalının küşadına piramid’lerin inşasına
hep şu gayr-i muti’ halkın isyanından endişe: Sebeb
olmuştur halkı avutmak yoksa taali-i vatan hissi değil. Akıbet
ne oldu? Mes’ud Mısır sefaletlerle sürüklendi. Nil’in bütün
dar yaşamak için dağlar gibi yıkılmaz yer yapan hükümdarların
azametini yükseltmeye mahkum halk birgün karşılarında
düşman ordularını gördüler... Hududlar çoktan geçilmişti.
Şimdi bunlara hangi kol hangi yorgun kol kalkacaktı?
Firavunların ihtirasatını müdafaa ede ede kendi sefaletlerini
unutmaya çalışan zavallı millet izmihlal içinde boğuldu
gitti... Onları kimse kurtarmadı kurtaramadı. Tir’de
Kartaj’da da aynı hal aynı netice!
Mes’ud ve müsterih yaşar. Halbuki Tirliler Kartacalılar bir
nevi’ korsanlıkla geçiniyorlar pırlantalara zümrüdlere incilere
tapıyorlardı.. Bunları elde etmek için cinayetler irtikab
olunuyor.. Felaketlerle alın alına geliniyordu.. Halkı tesmim
eden hainler hazırladıkları hançer zehrinden kaçıp kurtuldular
mı? Asla!
Sevda-yı sa’y kanaatle temdid olunursa büyük fazilettir
yok bilakis Kartacalılarınki gibi bir eser-i hırs u tama’ olursa
yine imha-yı mevcudiyyetle neticelenir. Zira: Bu iki meş’um
seyyienin taht-ı te’sirinde didinen halk ya dolandırıcıdır ya
zalim! –Solon memleketin bitip tükenmeyen iğtişaşatını ancak
çalışmayı sevdiren kanunlar yaparak teskin edebilmişti:
Oğluna bir san’at öğretmeyen baba ihtiyar olunca ondan
hiçbir muavenet beklemeyecek ve görmeyecekti. Ebedi ve
gayr-i kabil-i ibtal vezaif-i aileye karşı gerçi bu kanun lüzumsuz
görünüyorsa da te’sisi ebeveyne şükran-ı ni’met
değil sırf atalete mümanaat nokta-i nazarından elzem idi...
Sonra her ferd vatanı meşagil-i meslekiyyesi hakkında Aeropaj
meclisi huzurunda ma’lumat verir hesabını temizlerdi.
Herkesin rast geldiği ataleti kudretince cezalandırmak vazifesi
keyfine göre bir meşgale hem de sefil bir meşgale bulmasına
münkalib oldu. Niçin? –Solon şu kaideyi ancak Lasedemon’luların
esirlerini teşkil eden Eylot’ların tarz-ı idareleri
maksadıyla vaz’ etmişti. Bu kaideyi umumiyet kabul edince
mes’elenin rengi değişti. Artık Maraton ve Salamin meydanları
cihangir ecdada makīs kahramanlar göremediler.
Gitgide bütün Yunanlılar zafer ve hürriyetten vazgeçerek
Militad’ın kumandasında sürünmeye müstahıkk oldular. Atina’nın
hukūken Demokratik idaresi harekat-ı siyasiyyede
tamamıyla istibdada tahavvül ediyordu. Pisistrat-zadelerin
zulmünden henüz kurtulmuş olan millet Militad’ın eline geçer
geçmez Maraton sahrasında İranileri mağlub ettiyse de
onu ta’kib eden bir Aristid bir Temistokl bir Simon iktidar
ve irfanlarıyla Atinalıların emniyetini ba’de’l-celb herkesi
kendileri gibi düşünmeye mecbur tuttular.
Bu bir vahdet-i nüfuz başlangıcı idi. Nihayet Perikles
büsbütün hod-re’y hareket edince ileri gelenler arasında o
mevki’-i muhteşemi elde etmek için hırs-ı mugalebe alevlendi.
Halk kamilen unutuldu. Menfaat-i hususiyye artık menfaat-i
umumiyyeye tahakküm ediyordu. Sabahleyin fevkalade
cebin olan ihtiraslar akşam üstü küstahlaşıyor... Cür’etkar
vaz’lar alıyor ve karanlıklarda muvaffak oluyorlardı..
Millet ne kuvvetlerini ne za’flarını ne de menafi’-i hayatiyyesini
tedkīk edemiyordu. Tehlikeler el altında her tarafı
letin ihtiyatın ulüvv-i cenabın lüzum-ı vücudu için de her
zaman mu’cize göstermek icab etmez ya?!
namuskardır ve erbabı muhafaza-i namus edenlerden ibarettir.
San’atkarlar hayadan silkinir silkinmez ellerindeki
eşyaya değerinden fazla bir kıymet verir halkı bu kıymetsizliği
çar-na-çar kabule teşvik ederler Safiyet-i ibtidaiyye
ruhlardan nihan olunca zengin sırf keyfi için yaşar ve
alemi kendi keyfi için yaşatır.. Yani bütün memleket tegallüb
ve mahkumiyet acılarını çeker.. Kendilerini bilemeyenlerin
kendilerinden başkalarını düşünmeyenlerin esir-i zevki
olur.. Gayr-i ahlakī icadlar mutlaka bir ihtiyac-ı sefili bir ihtiyac-ı
gayr-i tabiiyi bir ihtiyac-ı arıziyi tatmin ederek para
kazanmak fikriyle doğar. Lycurgus Lasedemonlular’a alet-i
san’at olarak yalnız keser ve destere vermişti.. Sonra birgün
gayr-i müfid san’atlar yüzünden bunlar ellerden atıldı.. Eflatun
Mizo ma’bedindeki resimler karşısında işmi’zaz hissini
yenemez bu bi-ma’na levhaların halka maksad-ı asliyi
unutturduğunu onu putperest hayalperest ettiğini söylerdi.
Yine Lasedemon’da: Mesai-i umumiyyede te’sis-i müsavata
çalışan kanunlar bir servet-i irsiyye içinde müreffeh
yaşayanları bile boş bırakmaz onlara istikbali istikbalin vatan
müdafi’lerini ihzar ettirirdi. Her sinnin her cinsin her
zamanın kendine göre hususi bir meşgalesi vardı: Saatler
Buraya kadar beşeriyetin giriftar olduğu za’flara sefaletlere
ve bunların esbabı az çok izaha çalışıldı; usul-i siyasetin
daima insanları menafi’-i şahsiyyesinde alakoyan hırsları
yenmeye çabalaması lazım geleceği anlatıldı. Zikredilen
faziletleri belki pek naçiz buldunuz; hiç birinde ihtirasatın
şiddeti yok fakat tedkīk edilirse onların da birer hırs müddet
kavi muharrik oldukları meydana çıkar. Kalblerde muhafaza-i
sükunet eden hubb-i şeref ve haysiyet harekete
Şübhe yok ki ruhun en büyük sebeb-i muvaffakıyyeti:
Hubb-i zaferdir. Hubb-i zafer bütün mevanii yıkar devirir
meydan-ı mübarezede bir tak-ı muzafferiyyet rekz eder.
reddedenler zarureti iltizam eyleyenler! Bütün iyi kal[bl]iler
fedakar ölümler meftunu olurlar. Bırakalım kahramanları
Sokrat’ı düşünelim: O büyük adam kalb-i beşeri herkesden
yaşamaya tercih ediyordu. İhtirasat bazen belki faziletten
daha beliğ söyler yalnız bu sözler yalnız bir an-ı hazırın telezzüzatına
aid[di]r. O aralık hakīkat düşünülmez insan da
mağlub olur. Halbuki daima müteyakkız müdakkık ve muti’
bulunmak için gönlümüzden hubb-ı şerefi gaib etmemeye
çalışmalıyız. Emin olunuz ki dumanın ilk sebeb-i sükūtu
ruhlardaki hiss-i melharatin ziya’ı ve o hissin barbarlarda
maatteessüf siyaset ondan lazım olduğu kadar istifadeyi
beceremez. Medik muharebatı esnasında Teb’liler az kal[s]ın
ar-ı havf izhar edeceklerdi. Epaminondos birden bire
kalplerde sönmek üzere bulunan heyecanı galeyana getirdi.
Siyasetin ahlak ile münasebetini anlamasaydı İran’da uçurumlara
yuvarlanacaktı. Evet siyaset cem’iyetin milletin
hakīkaten şayan-ı hürmet anasır-ı faaliyetini tanıyıp tefrik
edince hem kendi hayatını kurtarmış hem de hayat-ı umumiyyenin
aheng-i menafiini taht-ı emniyyette bulundurmuş
olur. Elindeki i’tibarı israf etmezse i’tibardan düşmez muzafferiyyatın
şerefin çoğu da tenezzül-i kıymete badi olur.
Mükafat nadir olmalı ki ona nailiyeti herkes arzu etsin. Kıymet-i
hakīkiyyeye hürmet ancak bu suretle teessüs edebilir.
Yoksa büyük küçük bütün göğüsler donanırsa artık onlara
ehemmiyetsiz bahanelerle kesb-i liyakat edileceği tezahür
eder..
Bir milletin fazileti: Kendisine müfid ehliyetler aramasıyla
anlaşılır. Faziletle yekvücud olmayan ehliyetlerin ayrı
ayrı mazarratları vardır. Bunlar seyahatleri aldatıp girdablara
düşüren parlak fosfor danelerine benzerler. Eğer Epaminondos
memleket her ikisinden bir faide görmezdi. Temistokl menfaat-i
umumiyyeyi nef’-i hususiye takdim için halka: Salamin’e
gidecek gemileri kendi evlerinin döşeme tahtalarından
yapmalarını tavsiye etmişti!.. Bu büyük adamın emeği
sonra ne oldu? Ahlaksız müfsid iki adam Aristid’le Simon
hem hükumeti hem de memleketi mahvettiler. Bütün tasavvurlar
hulyalar dağıldı.. Zira Temistokl’ü büyük adam
eden İranililere galebe ettiren ahlak-ı umumiyyenin namusu
Hubb-i haysiyyet hamiyyet-i vataniyye: Hırs ve zulme
yumruklar sıkıyordu.. Festeres Yunanistan’ı tehdide başlayınca
yekdiğerinin muarızı olan Aristid’le Temistokl hayr-ı
vatan önünde ittihad ettiler hatta Perikles bile Simon’u
menfasından getirterek o gün için onun lüzumunu teslim
eylemişti.
Fenalık ahmakça olursa pek o kadar mühlik görünmez
def’i kolaydır lakin ehliyet şeytanetle elele verince memlekete
müdhiş darbeler indirir.
– Bir adam ne yapabilir ki?– zannında bulunmayınız.
Bir adam gördüğü bir ufacık lekeyi mütemadi taarruzuyla
büyültebilir ve neticede harabeler üstünde yuva yapmaya
kalkışan vuhuş gibi barınmak isterse de muvaffak olamaz.
su’-i isti’mal edenlerin akıbeti! Okuyunuz; tahkīk ediniz biraz
doğru müfekkire: Hakīkati tezyif edenler bütün vuzuhuyla
görür! Kanunları ortadan kaldıranlar kanunları nihayet
efkar-ı umumiyyeyi kendi aleyhlerinde şübhe ve ittifaka düşürürler.
* * *
Kırk altıncı madde: Darülfünun müstahdeminini ta’yin
eden Nazır’dır bunların azl ve te’dibi hakkı da Nazır’a aiddir.
Kırk yedinci madde: Darülfünun’a duhule izin vermek
ve duhulden men’ etmek salahiyeti Nazır’ındır Darülfünun
yabancı olanlardan yahud Cem’iyet meclis-i idaresinden
hiçbir kimse Nazır’ın izni olmaksızın dar-ı mezkura giremez.
Kırk sekizinci madde: Nazır Darülfünun muvazzafininden
birine dar-ı mezkura aid mebaliğin hıfz u sarfı vazifesini
tevdi’ edebilir. Bu halde Nazır o zatın mesaisini teftiş ve laekall
mukabil bir iş deruhde edecek zata münasib surette mükafat
edebilir.
Kırk dokuzuncu madde: Nazır her celsenin in’ıkadından
la-ekall yirmi dört saat evvel “Darülfünun Hey’eti” a’zasına
Ellinci madde: Nazır; Darülfünun’un bütçe layihasını
tertibde sene-i tedrisiyye evahirinde dar-ı mezkur Hey’et’ine
takdim eder. Bundan başka Hey’et-i mezkureye sene-i atiyyede
talebenin ne mikdarda tezayüdü mütehammil kütüb
ve edevat-ı tedrisiyyede icrası lazım gelen tağyirat ve ilavat
muvazzafinin maaşlarına icra olunacak zamaim hakkında
re’y ve mütalaasını beyan eder.
Elli birinci madde: Nazır’ın her sene nihayetinde Darülfünun’da
mevcud bulunan kütüb-i tedrisiyye ve edevat-ı
ta’limiyye ve saire hakkında Darülfünun Hey’eti’ne ma’lumat
vermesi lazımdır.
Elli ikinci madde: Darülfünun Hey’eti’nin; duhul imtihanını
müteakıb Darülfünun’a gireceklerin kabulü senevi imtihanından
sonra bir seneden diğerine birinci sınıfın son imtihanından
sonra bir sınıfdan diğerine Darülfünun’un muhtac
olduğu muallimleri intihab etmek üzere bir imtihan icrasıyla
şehadet-i ‘aliyye ve ulya ashabından erbab-ı liyakatin
ta’yini hakkında vereceği kararları bina etmek üzere
Nazır’ın Darülfünun’da icra olunan her imtihanın neticesini
Hey’et-i müşarun-ileyhaya beyan etmek lazımdır.
Elli üçüncü madde: Nazır’ın mürşidin için olan şehadet-i
‘aliyye ve duat için olan şehadet-i ulya imtihanlarında
muvaffak olanların ve bunlardan Darülfünun hey’etince ta’lim
rin ta’yini diğerlerinin da’vet ve irşad ile meşgūl olmak üzere
arzu olunan mahallere irsali için– Cem’iyet Meclis-i İdaresine
takdim etmesi lazımdır.
Elli dördüncü madde: Darülfünun Hey’eti’nin her celsesini
müteakıb verilen kararları görmek ve tenfizi tasdikine
mütevakkıf olanları tasdik etmek üzere Cem’iyyet Meclis-i
Elli beşinci madde: Murakıb; ancak Darülfünun Nazır’ından
telakkī-i emr eder.
Elli altıncı madde: Darülfünun Murakıb’ının vezaifi bervech-i
atidir:
A : Darülfünunda muhafaza-i intizam sıyanet-i levazım
B: Müstahdeminin hizmetleriyle meşgūl olmalarına bahusus
emr-i nezafete nezaret
C: Ders yemek riyazat vakitlerini ihbar
D : Talebeyi huzurda hal-i ictima’ ve iftirakta yemek
yerken ta’lim esnasında namazda ve uykuda murakabe
H : Tabibin ziyaretinde hazır bulunmak ve evamir-i
sıhhıyyeyi infaz etmek
V: İdare me’muruna medrese levazımatının ihzarında
muavenet
Z : Nazır’ın kendisini mükellef edeceği bütün Darülfünun
umuruyla iştigal.
Elli yedinci madde: Darülfünun’un icra-yı mücazat edeceği
kabahatler; iki nevi’dir: Darülfünun’a müteallık kabahatler
ki ona aid bazı levazım ve edevatı telef etmek bir
şakirdin veya müstahdeminden birinin Darülfünun nizamname-i
umumisinin veya rüesasının –muallimin ve Murakıb
mükellef kıldığı bir hususu terk etmesi gibi talebeden hiçbiri
üstazına veya Murakıb’a medrese müstahdemininden biri
Nazır’a isyan edemez.
Elli sekizinci madde: Darülfünun’da bütün şikayat Nazır’a
takdim olunur. Bunlardan kendi hakkında olanları Nazır
re’yini ve yaptığını beyan ederek bir haftayı tecavüz etmeyen
bir müddet zarfında Cem’iyyet Meclis-i İdaresi’ne
takdim eder bu müddeti tecavüz ettiği halde şikayet sahibi
nazır kendini ikna’ etmediği halde kendi kendine Meclis’e
müracaat eder.
Elli dokuzuncu madde: Medreseye aid eşyadan birini
kendi eser-i taksiri olarak telef eden onun semenini öder.
Altmışıncı madde: Şakirdan kabahatlerine göre suret-i
nezihede gizlice sonra da dersde veya hal-i ictima’da ta’zir
olunmak dersde ayak üzeri tutmak veya daha ziyade defa
riyazattan mahrum etmek esna-yı riyazatta bazı a’mal-i nafia
miyet yahud arkadaşlarıyla beraber yemek yemekten mahrum
kalmak bir veya iki defa muhassasa-i şehrisini kat’ etmek
yaz ta’tilinden mahrumiyet kısm-ı leyliden ihrac Darülfünun’dan
tard suretleriyle tecziye olunurlar. Bu cezalardan
Talebeden hiçbirinin bir ukūbet-i bedeniyye ile veya dersden
mahrum bırakmak –dersde uygunsuzluk ederse muallim
ziyesi kat’iyyen caiz değildir.
Altmış ikinci madde: din ve şerefi ihlal eden bir kabahat
Kabahatin en şiddetlilerinden biri yalancılıktır. Yalancılık ettiği
ve yalanını inkar ettiği sabit olan bir defa olsa bile
Darülfünun’dan tard olunur. İ’tiraf i’tizar ve tevbe ile beraber
üç defa yalancılığı sabit olan üçüncüsünde Darülfünun’dan
tard olunur. Bundan sonra şiddetli kabahatlerden
olarak talebeden birinin diğerinin mezhebi hakkında ta’n etmesi
asabiyet-i mezhebiyye ve cinsiyyenin tehyici gelir ki
bunlar kendinden mükerreren sadır olanlar tard olunurlar.
Altmış üçüncü madde: Nazır’ın Darülfünun’dan tarddan
maada suver-i te’dib ile şakirdanı te’dib hakkı vardır. Tard
olur. Bu hüküm de ancak Cem’iyyet Meclis-i İdaresi’nin tasdikine
Altmış dördüncü madde: Nazır; evkat-ı mesaide Darülfünun’dan
nihayet üç gün gaybubet edebilir. Bundan fazla
ruhsatla ihtiyacı olduğu halde Cem’iyet Meclis-i İdaresi’nden
nun muallimlerinden veya hey’etinden bir vekil intihab ile
keyfiyeti Cem’iyet Meclis-i İdaresi’ne ihbar eder.
Altmış beşinci madde: Bilumum medrese muvazzafini;
Nazır’dan taleb-i ruhsat eder. Nazır üç gün için ruhsat i’tasında
müstakildir. Bundan fazlasını Darülfünun Hey’eti’ne
arzeder.
Altmış altıncı madde: Fahri muallimler müstesna olmak
üzere muallimlerden hiçbiri bir özr-i sahiha müstenid olmadığı
halde ders vaktinde gaybubet edemez; dersinde bulunmayacak
olan muallim ma’lumat hasıl olmak üzere Nazır’a
bu hususu ihbar etmelidir.
Altmış yedinci madde: Medrese muvazzafininden hastalığa
binaen gaybubet edenleri; Nazır Darülfünun’ca i’timad
edilebilecek olan bir tabibden tıbbi bir vesika getirmekle
mükellef kılar. Hastalık özrüne binaen müddet-i gaybubet
üç günü tecavüz ettiği halde hastalığa ve hastalığın ifa-yı vazifeye
mani’ olduğuna dair bir vesika-i tıbbiyye takdim olunmazsa
Nazır ya Darülfünun tabibini veya diğer bir tabibi
ücretle bile olsa hastanın ziyaretine gönderir ve bu tabib
kesb-i şifa edebileceğini zanneylediği müddeti takdir eyler.
Nazır da ba’dehu keyfiyeti Darülfünun Hey’eti’ne ve Cem’iyet
Meclis-i İdaresi’ne ihbar eder.
Altmış sekizinci madde: Muvazzafinden hastalık özrüne
müstenid olmayarak üç günden ziyade gaybubet edenleri
nazır Darülfünun Hey’eti’ne arzeder Hey’et de mumaileyhi
müsta’fi addile yerine bir diğerini intihab edebilir.
Ba’dehu Nazır Hey’et’in diğer kararı tasdik olunmak üzere
Hey’et [Cem’iyet] Meclis-i İdaresi’ne arzeder.
Altmış dokuzuncu madde: Evkat-ı mesaide Darülfünun
muvazzafininden veya muallimin müdevvenininden hastalık
özrüne ibtina etmeyerek ale’l-ıtlak gaybubet edenlerle hastalığa
binaen on beş günden ziyade devam etmeyenlerin
gaybubet ettiği müddetce veya daha ziyade yahud daha az
bir müddet zarfındaki maaşının kat’ı hususuna da Darülfünun
hey’eti karar verebilir.
Yetmişinci madde: İmtihan; üç nevi’dir: Darülfünun’a
duhul medresesi her sene orta ve nihayetinde “ihtiyar imtihanı”
“şehadet-i dirasiyye imtihanı” “me’zuniyet imtihanı”
bunlardan her biri şifahi ve tahriri olarak icra olunur.
Yetmiş birinci madde: Leyli talebe; tederrüs ettikleri
ulumun bütün mevaddından imtihan olunurlar. Talebe-i
nehariyyenin muvazabet ettikleri derslerin mevaddıyla devam
etmedikleri derslerden imtihanına talib bulundukları
dürusun mevaddından imtihanları icra olunur.
Yetmiş ikinci madde: Duhul imtihanlarıyla sene-i
tedrisi[yy]e esnasında ve nihayetindeki imtihanların icrasını
Nazır’ın taht-ı riyasetinde olarak muallimler deruhde eder.
Şehadet imtihanlarını ise Cem’iyet Meclis-i İdaresi’nin reisi
de beraber olarak ta’yin edeceği bir hey’et müteahhiddir.
Nazır; sene nihayeti imtihanlarında Darülfünun’dan haric
bazı zevatı Darülfünun-ı mezkur esatizesinin de iştirakiyle
da’vet edebilir.
Yetmiş üçüncü madde: Sene ve şehadet imtihanlarında
derecesinde iktidar göstermeye mütevakkıfdır:
Yetmiş üçüncü madde: Birinci sınıfın imtihan-ı ahirinde
muvaffak olana “Şehadet-i İlmiyye-i Aliyye” i’ta edilir ve
bunda “Mürşid” diye telkīb olunur. Bu şehadet; sahibini
müslümanları va’z u ta’lim ile irşada ve ed-Da’vetü ve’lİrşad
Cem’iyeti’nin “Darü’d-Da’veti ve’l-İrşad”da bulunan
Duat sınıfından maada sair medarisinde tedrise ehil kılar.
Yetmiş dördüncü madde: İkinci sınıfının imtihan-ı ahirinde
muvaffak olana “Şehadet-i İlmiyye-i Ulya” i’ta edilir
ve bunda “Dai İla’llah” diye telkīb olunur. Bu şehadetnameye
sahib olan; İslam’a da’vet ve İslamiyet’i müdafaa ve
Darü’d-Da’veti ve’l-İrşad’ın sınıf-ı a’lasında ve Cem’iyet’in
diğer medarisinde tedris ehliyetini ihraz eder.
Yetmiş beşinci madde: “Darü’d-Da’ve”den şehadet-i
‘aliyye ve ulyanın her ikisini haiz olanlar dar-ı mezkurda ve
Cem’iyet’in medaris-i sairesinde ta’lim hususunda diğerlerine
tercih olunurlar ve Cem’iyet’te a’za-yı amileden olurlar.
Yetmiş altıncı madde: Bu iki şehadetten birinin imtihanında
bazı dürusdan ehliyet-i matlubeyi gösteremeyerek
muvaffak olamayanlar hakkında Darülfünun Hey’eti ehliyet
gösteremediği dersden sene içinde imtihanının iadesine ve
muvaffak olamadığı senenin bütün derslerinde hazır bulunarak
sene nihayetinde o sene talebesiyle tekrar imtihana
dahil olmakla mükellef olmasına karar verebilir.
dığı dersden tekrar imtihan olunmak üzere az müddet ta’yin
olunur üçüncü defada da muvaffak olamayınca şehadetnameden
mahrum olur.
Bu imtihan şehadet-i ulya imtihanı ise şehadet-i ‘aliyye
sahibi o sınıf mürşidinden olmakla kalır. Yok şehadet-i ‘aliyye
talebe ile beraber ikinci sınıfın bazı yahud bütün derslerine
devam edebilir ve o nevi’ talebe ile imtihan olunabilir.
Yetmiş yedinci madde: Leyli talebeden biri şehadetname
rında bazı derslerinde ibraz-ı ehliyyet etmemek ve bazılarında
etmek suretleriyle muvaffak olamazsa Darülfünun Hey’eti;
bütün o sene derslerini iade etmesine ve muvaffak olamadığı
ye dahil olmadan evvel ve ders-i mezkurdan tekrar imtihan
vererek muvaffak olduğu halde sene-i taliyyeye karar verilir
muvaffak olamadığı halde Darülfünun Hey’eti kısm-ı leyliden
de etmesini kabul etmek arasında muhayyerdir.
Bir şakird; bir sene derslerini iki defadan ziyade iade
edemez.
Yetmiş sekizinci madde: Su’-i ahlak veya serkeşlik dolayısıyla
olmayarak kısm-ı leyliden ihrac olunanların; kısm-ı
nehariye kabulleri caizdir.
Yetmiş dokuzuncu madde: Suret-i mutlakada son sene
mani’-i ıztırariye ma’ruz kalırsa Darülfünun; mezkur şakirdi
bulunduğu senenin yukarısında senenin derslerine şuru’ olunmadan
evvel imtihan etmekle o senenin bütün derslerini
Sekseninci madde: Bazı ulumun imtihanlarında muvaffakıyet
ve bazılarında adem-i muvaffakıyyet gösterenlere
Darülfünun’un muvaffak olduğu derslere has olarak bir şehadetname
da haiz-i ittifak olanlara buna dair şehadetname verilir.
şeklinde yazılmıştır.
Seksen birinci madde: Darülfünun Hey’eti’nin re’yini aldıktan
sonra olmak şartıyla Cem’iyet Meclis-i İdaresi; bütün
a’zasının üç rub’unun ittifakıyla işbu nizamnamenin ahkamını
ta’dil edebilir.
Trabzon’dan idarehanemize çekilen telgrafdır.
Ey ihtirasat-ı şahsiyye yüzünden vatanı izmihlale doğru
sürüklemeden lezzet alan zevat-ı ma’lume! Hazret-i Padişahın
amaline vatanın ihtiyacatına milletin efkarına muhalif
olarak ortalığı velveleye vermekten artık vazgeçiniz. Mukaddesat
namına herşeye taarruz ettiğiniz artık illallah. Keyfiniz
cağımızı şiddetle ihtar ve bu halin devamını vatana ihanet
addederiz. Fitne uykudadır uyandırana la’net olsun.
Müfti Hamid Ulemadan Süleyman Katolik Murahhasası
Kuçuryan Belediye Reisi Vekili Mustafa Tüccardan Ahmed
Debbağlar Şeyhi tüccardan Rif’at Esnaf Kethüdası
Tüccardan Sabri Tüccardan Hurşid
ahali-i İslamiyyesi Teşrinisani’nin on birinci akşamı cami’-i
şerifde toplanarak eda-yı salattan sonra halife-i zi-şanları
Sultan Mehmed Han-ı hamis hazretlerinin izdiyad-ı ömr ü
mazhariyyeti ve Hükumet-i Osmaniyye’nin i’la-yı şan ü
şevketi hakkında ed’iye-i mefruza tilavet etmişlerdir. Ba’dehu
Hilal-i Ahmer Cem’iyyeti Reisi David Muhammed tarafından
bir nutk-ı beliğ irad olunarak İtalyan asakiri tarafından
müdafaa-i nefsden aciz olan kadın ve çocuklara karşı
reva görülen harekat-ı vahşiyaneyi takbih ve teşni’ ve kendine
medeni sıfatını veren bir millet tarafından bu gibi barbarlıklara
karşı izhar-ı nefret ve la’net ederek demiştir ki:
“Bu miting İtalya asakiri tarafından Trablus’da bi-günah
etfal ü nisvana karşı mezalim icra kılındığına dair neşrolunan
haberleri la’net ü infial ile okumuş olduğundan kendine
bi-gayri hakkın sıfat-ı medeniyyet isnad eden bir millet tarafından
der.”
Abdullah Hacı Adem muma-ileyhin beyanatını te’yid edip
kadın çocuk ve ihtiyarların hayatı mazhar-ı himaye olmak
her din ve mezhebce matlub u mültezem olduğu halde
Hıristiyan olacak İtalya asakirinin bu esas u kavaid-i insaniyye
hilafına hareket-i cinayetkaranede bulunduklarını makam-ı
tenfir ü tel’inde beyan eylemiştir.
Mister Adem Muhammed asakir-i Osmaniyyenin şecaat
ü besaletinden intizam u mutavaatından meşakk u mezahim-i
seferiyyeye karşı sabr u tahammülünden uzun uzadıya
bahisle muharebede şehid olanların dul ve öksüz çocukları
namına iane cem’ini teklif eylemiştir.
Baladaki nutuklar kemal-i dikkatle istima’ kılınmış ve
Hükumet-i Osmaniyye’nin muzafferiyet ve muvaffakiyeti
hakkında tekrar ed’iye-i lazıme yad olunarak ictimaa hitam
verilmiştir. Mekke-i Mükerreme ahalisinden Seyyid Muhammed
Sıddik bin Abdillah ve Hindistan’da kain Surat şehri
ahalisinden Abdülkadir Edrusi hazıruna mensub oldukları
din-i celile ve halife-i a’zamlarına karşı mükellef oldukları
vezaifi ta’dad u tezkar eylemiştir.
Durban Hilal-i Ahmer Cem’iyeti Katibi Osman Ahmed
nutkunda demiştir ki: “Biz burada Trablus’daki din kardeşlerimizin
karşı şiddet-i infialimizi izhar etmek ve meydanda hiçbir
sebeb olmadığı halde i’lan-ı harb eden ve hatta i’lan-ı harb
etmezden harekat-ı harbiyyeye de başlayan İtalya’ya protesto
eylemek üzere burada toplanmışız. İtalyanlar tarafından
Arab’ın müsellah olduğunu gazetelerde okuduğumuz
sırada buna inanmak istemedik ve mübalağaya haml
ettik. Fakat bu babdaki haberler bugün bi-taraf menabi’den
teeyyüd ettiğini nefretle müşahede ediyoruz. İtalya’nın bu
gibi harekat-ı adalet-şikenane ve şenaatkaranede bulunduğundan
dolayı kalbimiz hakīkaten parçalanıp İngiltere’de
birçok erbab-ı insaf ve ashab-ı insaniyyet tarafından bu harekat-ı
mezbuhaneye karşı protesto mitingleri tertib olunduğunu
maa’l-memnuniyye haber alıyoruz. Şimdi milyonlarca
tebea-i İslamiyyeye malik olan İngiltere kralı ve Hindistan
terettüb eden vezaif cümlesindendir. Türkiye’de bulunan
Hilal-i Ahmer Cem’iyyeti’ne yardım etmek üzere bir iane
komisyonu teşkil ettiğimiz ma’lumunuzdur. Bu komisyon teşebbüsünde
fevkalade muvaffakiyete mazhar olmuş
lirayı mütecaviz bir meblağ cem’ ederek Yuhannesburg
Başşehbenderi Ohannes Bey ma’rifetiyle lira Dersaadet’e
gönderilmiştir. Umum İslam cem’iyyetleri bu vadide
sarf-ı mesai ediyorlar ve edeceklerdir.”
Türk Yurdu arkadaşımızın ikinci sayısı çıktı. Birinci sayısının
ri’lerimize ayrıca tavsiyeden bizi müstağni ediyor. İkinci sayısında
Türk Yurdu levhalarındandır. Siyaset kısmında “Büyük Milli
Emeller”in maba’di ile Ahmed Agayef Bey’in mutlak her
müslüman Türk tarafından okunulacak “Türk Alemi” var.
ceridemizin bahsetmediği Türk esnafın haline nüfuz edilmek
yıyı tezyin eden makalelerden birisi de Türklerin büyük muharriri
aid mühim makaleleridir.
Büyük kıt’ada sahifelik bu mecmuanın fiatı ancak
altmış paradır. Abone bedeli altı aylığı kuruş seneliği
kuruş olup muallim ve müteallimlere yüzde on tenzilat yapılır.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Aralık
Yedinci Cild - Aded:
Nitekim İmam-ı Gazzali İhyaü’l-Ulum ’unda “Vücud-ı
mümkin daima haliktir” yani ma’dumdur demiştir. Hazret-i
dan mertebe-i hakīkate irtika eden urefa alem-i vücudda
Cenab-ı Hak’dan gayrı mevcud olmadığını ondan başka
ne varsa hepsinin halik yani ma’dum hükmünde bulunduğunu
muallak değildir. Belki eşya ezelen ve ebeden ma’dumdur”
diyor. Akıl vehle-i ulada hazret-i imamın: Cenab-ı Hak’dan
gayrı mevcud yoktur sözünden bizim mevcud namını verdiğimiz
eşya-yı hariciyyenin kaffesi Allah’dır gibi ma’kus bir
ma’na çıkarabilir. Halbuki Gazzali’nin bu sözden maksadı
bu ma’na olmadığını söylemek bile zaiddir. Onun bu sözünden
maksadı bizim mevcud namını verdiğimiz şeylerin kaffesi
hakīkatte ma’dum hükmündedir. Alemde Cenab-ı
Hak’dan başka mevcud-ı hakīkī yoktur demektir.
Fıtratın nadir yetiştirdiği havarık-ı ma’rifetten Gelenbevi
li’nin bu sözü vahdet-i vücuda dairdir diyerek şu mealde
hülasası şudur:
“Hakīkatte mevcud zihinde vücud kendisiyle kaim olan
şeye ıtlak olunur. İster o vücud –hükemanın vacib Eş’ari’nin
hem vacib hem mümkün hakkındaki i’tikadları vechile–
o şeyin zatından müntezi’ olmakla zatının aynı ister cumhur-ı
mütekelliminin zehabları üzere zatı üzerine zaid bir vasıfdan
müntezi’ olmakla zatının gayrı olsun.
Haziz-ı mecazdan mertebe-i hakīkate irtika eden mutasavvıfe
bu ma’na i’tibariyle Allahü tealadan başka bir
mevcud-ı hakīkī olmadığını şükuk ü şübühattan gayr-ı hali
olan nazar tarikıyla değil belki bedahet tarikıyla müşahede
eylemişlerdir. Mümkinata mevcud ıtlakı alaka-i mazhariyyet
kaim müteaddid vücudlar yoktur. Yalnız bir vücud vardır ki
o da Cenab-ı Hak’dır. Mümkinat mevcuddur demek vücud
onlarla kaim demek değildir. Mümkinatın hakīkati kendi
zatından ibaret ve kendi zatıyla kaim olan Vacib tealaya bir
nevi’ teallukla intisabları demektir. Bu tealluk Cenab-ı
Hakk’ın a’yan-ı sabiteye tecellisi anında hasıl olur; a’yan-ı
sabite de kabız basıta rahim kahir gibi esma’-i mütekabile-i
miyye-i ilahiyyedir.
Bu tecellinin nasıl vukū’ bulduğunu Allah’dan başka
kimse bilmez. Zat-ı vacib için lazım ve isti’dad i’tibariyle
mütehalif olan a’yan-ı sabite tecelliyat-ı ilahiyyenin mezahiridir.
Cenab-ı Hakk’ın zatı ve sıfatı o mezahirin isti’dadları
vechile onlarda zuhur ederek isti’dadların tehalüfünden dolayı
mevcudat-ı mütehalife suretinde nümayan olur. İmdi
tekessür isti’dadattan neş’et eder. Mesela bir çok ayineler
olur. Onlara bir adamın hayali akseder. Ayinelerin isti’dadına
göre o adam kiminde eğri kiminde doğru kiminde enli
kiminde boylu kiminde küçük kiminde büyük görünür.
Halbuki hayali ayineye akseden adamda bu evsaf ve a’razın
biri yoktur. Vücud-ı hakīkī bir olmakla beraber tecelli
esnasındaki zuhuruyla mümkinat-ı mevcude üzerine
münbasıt olur.
Fakat mümkinat ile ihtilat ve onlara hulul etmez; bu tealluk
bakī kaldıkca alaka-i mazhariyyet i’tibariyle o şeye mecazen
mevcud denir; tealluk münkatı’ olduğu anda ne hakīkaten
ne de mecazen mevcud ıtlak olunamaz.
Mümkinat-ı mevcude tecelliye mazhariyet şartıyla a’yan-ı
sabiteden ibaret olup kendileriyle kaim vücudları yoktur.
Bina-berin onlara hakīkaten mevcud ıtlak olunmaz; onlar
ezelen ve ebeden ma’dumdurlar işte bundan dolayı a’yan-ı
sabite rayiha-i vücudu şemm etmemiştir denilmiştir.
Vahdet-i vücud ile sofistai mezhebi beyninde iki vechile
fark vardır. Sofistailer vacib olsun mümkün olsun ala ıtlak
vücudu münkirdirler. Mutasavvıfe vücud-ı vacibi inkar etmezler;
belki vücudu ona hasr u tahsis ederler. İkinci farka
gelince mutasavvıfe mümkinatın vücudunu zevat-ı mümkinata
kıyas i’tibariyle inkar ederler zat-ı vacibe kıyasen inkar
etmezler onlar mümkinattan bir şey mevcud değildir demezler
mevcud olan bir mümkünün vücudu kendi vücudu olmayıp
belki başka bir mevcudun o mümkünde zuhur eden
vücududur derler. Sofsataiye her suretle münkir-i vücuddur.
Mutasavvıfe bu mezheb hakkında: Aklın ma-verasındadır;
hakīkatine ancak keşf ile vusul mümkündür; keşfin akla nisbeti
de aklın vehme nisbeti gibidir demişlerdir. İmam-ı Gazzali
buna işaretle: İlm-i zahiri Tur-ı akıldan baid bir şey görmek
mümkün olmayan alçak bir yere benzediyor; hatta
Tur-ı akıldan baid olan o şeyin rü’yeti için evasıt-ı ilm-i
batını bile kafi görmüyor. Emr-i rü’yeti ilm-i batının müntehasıyla
meşrut kılıyor. Gazzali urefa-yı ümmetin halini gayet
uzak bir yerde olan bir şeyi iyice görmek için bin türlü
müşkilat ile yüksek bir dağın tepesine çıkan kimsenin haline
teşbih ve ilm-i zahiri mecaz ile tavsif ediyor. Zira alaka-i
mazhariyyet i’tibariyle mümkinata mecazen mevcud ıtlak
olunduğu halde ilm-i zahir erbabı ilm-i batın ehlinin hilafına
olarak mümkinata mevcud ıtlak eylemektedirler. Bu mezhebe
göre halik hakīkaten ma’dum ma’nasınadır onda asla
mecaz yoktur. Böyle olması tecelli ile hasıl olan teallukun
Erbab-ı hakīkatin i’tikadına göre zaten ma’dum olan eşyaya
nasıl adem tari olabileceği hakkında varid olan i’tiraz
yukarıki kayd ile mündefi’ olur. Mebhas-ı vücuda aid diğer
bir mezheb daha vardır ki öteki gibi ihata-i akliyyeden haric
değildir. Sahib-i makasıdın muhtarı olan mezheb de budur.
Bu mezhebe göre mevcud gibi vücud da çoktur; yalnız salik
bir mertebeye vasıl olunca nazarında vücud mümkinat ve
belki kendi vücudu bile muzmahil olur.”
* * *
Dersaadet’de Ermenice münteşir Azadamard gazetesinin
Teşrinievvel sene tarihli nüshasının “Hem faidesiz
hem muhataralı” ünvanlı başmakalesi vatan-ı Osmanide
bir kütle-i müttehide-i müdafaa halinde bulunan akvam-ı
Osmaniyye arasında bir tefrika-i diniyye tarafdarı bulunduğunu
bize bildirmekte ve bu sarih tarafdarlığın bilhassa resmi
bir gazete lisanından işidilmesi efkar-ı Osmaniyye üzerinde
garib bir teessür ü teessüfü mucib olmaktadır. Binaenaleyh
makale-i mezkureyi fıkra fıkra aynen yazarak hissiyat-ı
Osmaniyyeden mahrum olduğunu gösteren bu zavallı vatandaşa
Osmanlılığın kendisinin hayal ettiği fikr-i taassubdan
pek ali olduğunu bildirmek isterim:
Bakınız koca Osmanlı gazetesi ne diyor:
“Matbuatta ve erkan-ı idare mehafilinde cihad yahud
muharebe-i diniyye hakkında muhtelif şayi’alar deveran etmektedir.
Senusilerin şeyhi İtalyanlara karşı i’lan-ı cihad
etmiştir. Kumlu beyabanlarda serseri dolaşan bir Arab kabilesi
şeyhinin şu fevkalade faidesiz ve tehlikeli hareketinden
dolayı Osmanlı hamiyetperveranından bazıları izhar-ı
mesruriyyet etmektedirler.”
Azadamard cihad; yahud muharebe-i diniyye ta’birinden
acaba ne anlıyor? Bu ta’birden tevahhuş ettiğine göre
eğer müslüman olanların birleşerek müslüman olmayan her
kavim ve her millet üzerine ale’l-ıtlak icra-yı muhasemat ve
muharebat etmesi gibi bir ma’na telakkī ediyorsa bu ma’na
böyle bir harb-i dini İslamiyet’de mevcud değildir. İslamiyet’in
henüz tulu’ ettiği zaman-ı saadette ve edvar-ı evvelininde
bile hükumet-i İslamiyye bir çok gayr-ı müslim akvam
kumetler ile de hal-i sulh ve i’tilafda idüğü tarihen müsbettir.
Misal olarak arzedeyim ki hatta zaman-ı sa’d-iktiran-ı
Nebevide hizb-i müslimin o vahşi müşrikler ile uğraşırlar
bat devam etmekte ve Rumların Sasaniler üzerine galebesi
beyne’l-müslimin mucib-i sürur u şadmani olarak bu babda
bir ayet-i celile-i Furkaniyye bile şeref-nazil olmakta idi.
Asr-ı ashabda Sasaniler ile muharebe olunurken Rumlardan
bir çokları ordu-yı İslama iltihak ederek meydan-ı
harbe atılmış ve İslamiyet bu iltihaka mani’ olmamıştır.
Azadamard ’ın tahayyül ettiği o taassub Din-i İslam’a evvel
ve ahir asla girmemiş ve belki İslamiyet taassubu kırmak
O taassubun alem-i Hıristiyani arasında şiddetle hükümran
olduğu zamanlarda umum Avrupa hükumat-ı Hıristiyaniyyesi
Hıristiyanlık namına birleşip de İslamiyeti guya
batırmak üzere memalik-i İslamiyyeye akın ettikleri milyon
milyon Ehl-i Salib ordularına karşı bile İslamiyet i’tidalini
gayb etmemiş o muhacimlerin ancak ayak basdıkları yerlerin
müslümanları o vahşetlere karşı insaniyet dairesinde
müdafaat-ı meşruada ve galib olduğu düşmanlarına bile
rahm ü şefkatle muamelede bulunmuş ve İslamiyet’in mahvına
azm eden bu ittihad-ı Hıristiyani esnasında bile
müslümanlar kendi içlerinde bulunan tebaa-i Hıristiyaniyyeye
zerre kadar haksızlığı reva görmemiştir.
Ne hacet! En vazıh ve en müfrit bir misaldir ki garbda
müslümanlar hakkında engizisyonların vahşi canavarlarca
bile tecviz olunamayacak vahşetlerin icra olunduğu İslam
namına bir ferd bırakılmadığı bir sırada şarkta en kuvvet ü
şevketiyle hükümran olan devlet-i İslamiyye memalikinde
hıristiyanlar kemal-i refah ü itminan ile oturmakta ve hatta
biz o derecesini tecviz etmezsek de bir çok hıristiyan hükumetlerine
fevka’l-hukūk imtiyazlar kapitülasyonlar verilmekte
Azadamard İslamiyet’te olmayan kendi hem-dininin
gayrıyı mutlaka mahva mevzu’ olan bir cihad tahayyül ediyorsa
böyle bir cihadın matbuatta ve mehafil-i Osmaniyyeden
hangisinde mevzu’-ı bahs olmuş olduğunu irae ve isbat
etmesi lazımdır. Bize kalırsa Azadamard ’a bu fikr-i taassub
kendi memleketi olan Osmanlı toprağından değil bayraklarına
papalarının tesbihini asan cihad-ı Hıristiyani i’lan eden
Senusiler ve sair Trablus ve civarı Arabları –ki bugün bir
uzv-ı mühimm-i Osmaninin pençe-i gadr-ı düşmandan
tahlisine hayatlarını her varlıklarını feda ediyorlar– bunlara
kıyamete kadar medyun-ı şükran olmak; vücudlarında bir
lokma Osmanlılık gıdası olan vicdanlarında zerre kadar bu
toprağa meyl ü muhabbetleri bulunan her Osmanlının ve
hatta canavarcasına vaki’ olan İtalya muhacematına insanca
müdafaayı elbette tasvib etmesi lazım gelen her ecnebinin
lazıme-i zimmeti iken o vatan müdafi’lerini tezyif ü
tahkīre cür’et eden sahib-i makaleye Osmanlı değil hatta
ecnebi bir insan bile değil ancak bir İtalyan demelidir.
Siyasi Azadamard görünüz daha neler yazıyor:
“Serseri bir kabile reisinden siyasi dur-endişlik beklenilemez.
Fakat Dersaadet’deki mehafil-i siyasiyyeden erbab-ı
vukūf u tefekkür olan zevat-ı hamiyetperverandan azıcık
dur-endişlik ve ihtiyat beklemekte behemehal hakkımız vardır.
Faidesiz ve muhataralı evham ü hayalatı meydana atıp
da bu bedbaht memleketin mukadderatıyla oynamakta
onların hiçbir hakk u salahiyeti yoktur. Cihad yahud muharebe-i
diniyye fikrini meydana atmak değil ondan bahsetmek
bile caiz değildir. Zira faidesiz olduktan maada ba-husus
tehlikeden de hali değildir.”
Ey sahib-i makale! “Cihad” gibi ıstılahat-ı şer’iyyeden
olan bir kelimeyi yazacak ve onun medlulünden bahsedecek
dan azıcık olsun okumak anlamak veya ma’nasını bilmediğin
kelimeden bahsetmemek lazımdır.
Cihad– Müslüman olmayanları mutlaka öldürmek
mahvetmek için değildir.
Cihad– Dinin vatanın milletin i’tilası ve tecavüzattan
muhafazası için dinin emrettiği bir muharebedir ki bir çok
şerait-ı insaniyyet ve müsalemetkaraneye tabi’dir. Ma’ruz-ı
tecavüz olan bir vatanda elbette din de hissedar-ı ziya’ olur.
Bunun için bütün avamil-i medeniyye ve vataniyye miyanında
din ile daha ziyade mütehassis olan bir kısım halk da
dinin emrettiği cihad kelimesiyle uruk-ı hamiyyet-i vataniyyeleri
tahrik olunmak isteniliyor. Ve binaenaleyh matbuat-ı
Osmaniyyeden bazılarında “cihad” ta’biri de arada sırada
Bir müslüman anasır-ı saire ile oturdukları vatana karşı
edilen tecavüzden dolayı müdafaaya şitaban olur ve bu
müdafaasını cihad ta’biriyle dini dahi kendisine emretmekte
bulunursa bu müslümanın bu azm-ı mücahidanesi alem-i
Muharririn hayal ettiği bir taassub Senusilerden ve Osmanlılardan
ziyade İtalyanlara atfedilmek lazım gelir ki tevsi’-i
memalik için kendisine daha yakın istilası daha sehl
olan Yunanistan ve saire gibi bir Hıristiyan hükumetine caiz
şeklinde yazılmıştır.
olmayan ve muvaffakiyeti yüzde bir derecede müstahil olan
Trablusgarb’a tecavüz etmiştir.
Muharrir cenabları:
“Bu fikir el-yevm vatan-ı umumi uğrunda fart-ı gayretle
çalışmakta olan Rumların Ermenilerin Bulgarların ve sair
Hıristiyan ahalilerinin tereddüdünü intac edecektir” diyor.
Müslümanlar cihad ta’birinden gayr-ı müslim ve kendisine
gayr-ı mütecaviz devletlere ve kendi vatandaşlarından
olan gayr-ı müslimlere karşı tecavüz ma’nası kat’iyyen olmadığı
halde yalnız cihad ta’birini isti’mal edenler mi yoksa
bu ma’nayı işrab eder surette tevcihat-ı muzırrada bulunanlar
mı anasır-ı Osmaniyye arasına bürudet ilka eder?... Düşünmelidir.
Vatan-ı Osmaniyi tecavüzat-ı ecnebiyyeden kurtarmak
vet ettiği gibi Osmanlılık dahi hem müslümanları ve hem de
anasır-ı saire-i Osmaniyyeyi vatan menfaat namına liva-yı
Osmani altına da’vet eder. Rumların Ermenilerin Bulgarların
din-i mahsusları dahi bu müdafaa-i meşruaya iştirakten
bu da’vet-i müşterekeye icabetten kendilerini men’ etmez
zannederim. Çünkü onların dahi kavmiyet ve menfaatleri
din ve mezhebleri İtalyanlardan ziyade Osmanlılar arasında
mahfuz olur ve olmuştur. Anasır-ı gayr-ı müslime-i Osmaniyye
dahi bunu takdir ederler zannederim. Ancak Azadamard
ve hem-efkarı bazı müstesnaları enzar-ı Osmaniyana
arzetmek isterim ki bunlar ordu-yı Osmani arasında Trablus’da
bulunsalardı acaba silahı Senusilere mi yoksa İtalyanlara
mı atacaklardı?..
Ey muharrir
“Avrupa “sosyalist” cem’iyetleri tarafından İtalya’nın
aleyhinde Türkiye’nin lehinde olarak mitingler akd ve nümayişler
tertib ve icra edilmektedir. Bu ahval muharebe-i
hazıranın diyanet ve kavmiyete müteallık hiçbir mahiyeti olmadığına
delalet etmiyor mu?” diyorsunuz.
Evet sosyalistler ve sair insaniyet ve medeniyet hadimleri
elbette iyi takdir ediyorlar. Onlar ecnebi iken sizin gibi
fart-ı taassuba tabi’ olup muzır ma’nalar aramıyorlar.
“Şu sırada akd-i musalaha temayülatında bulunan düvel-i
muazzama cihad hakkındaki sözleri işidip de
kendileri de Hıristiyanlık namına İtalyanlara muavenet etmeye
kalkışacak olurlarsa…”
Diye endişe etmeyiniz. Biz henüz ortada Müslümanlık
Hıristiyanlık kavgası görmüyoruz ve Avrupa da görmemek
lazım gelir. Sizin gibi kej-binler var ise onlara karşı da
deriz.
Ey Azadamard ! Cür’et-i taassubkaranenizi o derece kabardarak
diyorsunuz ki:
“Yirminci asırda cihad adeta bir hamakattir. Çünkü sancak-ı
şerif ed’iye-i diniyyeye istinaden krup toplarıyla mitralyözlerin
karşısına çıkılamaz.”
Evet sizin kail olduğunuz ma’naya göre cihad bu asırda
değil her asırda hamakattir. Cihad-ı İslam ise öyle deşeklinde
Buhari
ğildir. Ale’l-husus İslamiyet ma’neviyata mu’tekid ve müstenid
olmakla beraber maddeten i’dad-ı kuvvet ve ihzar-ı esbab-ı
şevket ile amirdir.
Bugünkü müslümanların hal-i za’f ü inhıtatı ise İslamiyet’in
münbaisdir.
ma’kūl işittiğimiz serzenişler ma’ruz bulunduğumuz felaketler
ve hakaretler bizlere bir ders-i ibret olur da medeniyet-i
hakīkiyye ve insaniyet-i mahza demek olan İslamiyet’e dört
el ile sarılırız. Ve mina’llahi’t-tevfik.
Edvar-ı salifede cihanı serapa istila eden zulm ü i’tisafı
çirkab-ı şenaati ref’ u nez’ edip o saha-i vesia-i vahşeti bir
dar-ı adalet ü medeniyete tahvil eden mehabet ü şecaat-i
adilanesiyle bütün küre-i arzı lerze-nak eyleyen İslamiyet
şimdi o vahşetin o cinayetin o şenaatin o zulm ü i’tisafın
kurbanı olup gidiyor. Halbuki İslamiyet ahkamına riayet
olunmak şartıyla her vakit zulm ü i’tisafın savlet-i akūranesini
dafi’ ve bütün düşmanlarının muhacemat-ı zalimanesine
mukavemet kuvvetini hamil ü cami’dir.
Fakat İslamiyet’in ahkam-ı mübeccelesine adem-i riayet
badi-i izmihlal ü nekbettir.
Tarih-i İslamiyyet tedkīk olunursa şu hakīkat bütün vuzuhuyla
tahakkuk eder.
Evvelce müslümanlar bütün kainatta şecaate necabete
adalete numune olur zulm ü i’tisafdan şahsi ihtirasdan
nefs ü hevaya mütabaattan ictinabla ma’aliyat ve ciddiyat
faza İslamiyet’i müdafaa ve şan-ı mukaddes ve muazzezini
da ölümü pek şanlı ve tatlı görürler idi. Görürler idi de bütün
kainatı emirlerine hükümlerine ram etmişlerdi.
Şimdi gönüllerine dünya muhabbeti yerleşmiş sefahetin
behimiyetin lezaiz-i faniyye ve menhusesine inhimak etmiş
mühlike-i şehevata dalmış ahkam-ı mübeccele-i İslamiyet’ten
yor her nevi’ mezellet ü istihkara razi oluyor nefislerindeki
buhl kalblerine za’f cebanet iras ettiği cihetle dini vatanı
milliyeti muhafaza ve müdafaa için fi sebili’llah mücahededen
kaçıyorlar ve bu suretle evamir-i ilahiyyeye ahkam-ı
himayesinden mahrum kalıyorlar; işte bu fırsattan istifade
eden ve düşman-ı İslam olan Avrupa bütün ecanib namus-ı
beşeri tağyirle asıl ma’nası saadet-i beşeriyye olan
şeklinde yazılmıştır.
medeniyeti fi’len vahşet ve cinayetle tavsif ederek şu yirminci
asırda Firavunlara Nemrudlara Neronlara bütün azlem-i
ler icrasına yekdiğerini mahza İslamiyet’i alem-i İslam’ı
mahv için bil-ittifak edvar-ı salife-i vahşeti olanca şiddetiyle
Koca bir İslam memleketi olan Fas’ı eydi-i istilaya aldılar
rid’i himaye bahanesiyle bi-gayrı hakkın zabt ettiler oradaki
müslümanların malını canını ırzını namusunu mahv için
çalışıyorlar Bosna ve Hersek’i gasb ettiler oradaki nesl-i
nezihi tağyire uğraşıyorlar. Rumeli-i Şarkī’yi aldılar. Bütün
cevami’ u mesacid-i şerifeye bütün maabid-i İslam’a salibler
ta’lik ettiler. Şimdi Makedonya’da Hıristiyaniyet’in terakkīsi
ler mekteplerin açıyorlar ikinci üçüncü pederlerinin isimleri
Muhammed Ali Hüseyin olanların şimdi esma’-i nasraniyetle
müsemma oldukları halde kendileriyle tevhid-i mesai
etmelerine muvaffak olmuşlar. Geçende devletin başına bir
gaile çıkaran Malisörlerin ekserisi işte bu kabilden imiş.
nıyor Rusya yazik[?] Rus memaliki diye Kızılırmak’a kadar
çizdiği haritayı mektep çocuklarına gösteriyor ve öğretiyor
Avusturya Selanik’i memaliki kıt’asından addederek herkesden
kıskanıyor. Afrika alem-i İslam’ını mahvetmek Hilafet-i
ecanib bil-ittifak Trablus ve tevabiini işgal ettiler. Orada o
biçare müslümanları cihan cihan olalı bir mislini daha görmediği
vahşetler cinayetler canavarlıklarla itlaf ü imha ediyorlar
ve’l-hasıl Şark Mes’elesi dedikleri fecia bütün dehşetiyle
kükreyip duruyor. Gözler görüyor kulaklar duyuyor da
hala müslümanlar Hazret-i Kur’an ’ın ferman buyurduğu
hukūk-ı uhuvveti tepeleyerek beynlerinde şahsi ihtilaflar
tefrikalar icadıyla yekdiğerini ızrar u imha eylemek servet-i
şahsiyyelerini vatandan dinden ziyade muhafaza etmek
ölümden kaçmak behimiyeti beslemek şahsi ihtirasat
ve menafiini te’min etmekle uğraşıyor. Bu da yetişmiyormuş
gibi içimizden bir takımı da Avrupa’nın insanı iğfalde
şeytanla müsabaka eden yaldızlı yalancı medeniyetine aldanarak
an’anat-ı diniyyemizi terk ve Avrupa adatını kabul ettirmek
mak istiyor böylelikle giriftar olduğumuz şu ahval-i hevl-engiz
hep kendi günahımız asarıdır. İşte delili: Hazret-i Fahr-i
Kainat aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri buyuruyorlar
ki “Ey cemaat-i müslimin! Yaklaşıyor ki üzerinize düşmanlarınız
taam yiyen kimselerin yemek kabı üzerine ictima’ları
gibi toplanacak her tarafdan hücum edecektir. Bu
da müslümanların azlığından değil o zaman ahkam-ı diniyyede
mübalatsız mekarim-i ahlakıyyeden vareste ulum u
fünundan bi-behre bulunmuş su üstündeki çör çöp gibi
ehemmiyetten ari olacaksınız ve böyle kuvvet ve kudretten
kıymet-i maddiyye ve ma’neviyyeden tecridiniz hasebiyle
Allahu azimü’ş-şan düşmanlarınızın kalblerinden sizin havf
ve mehabetinizi kaldıracak bilakis sizin gönüllerinize bir za’f
neş’et edecektir.”
Ahkam-i diniyyede bu suretle mübalatsızlık devam ederse
kat’iyyen emin olmalı ki netice inkırazdır.
Vatan ve din için malen bedenen mücahede bize farz-ı
kat’i iken ağniyamız vatan uğrunda mallarını vermekten
ulemamız dinin muhafazası için sarf-ı mesai etmekten ictinab
ediyorlar.
Siyaset-i umumiyyede müslümanların müttehiden sarf-ı
mesai etmesi ahkam-ı diniyyeden olduğu halde bütün ricalimiz
Yekdiğerimize teavün ve tenasur emr-i ilahi icabından
olduğu halde müslümanlar hep kalblerinde birbirine husumet
besliyor; bir din kardeşine muavenet şöyle dursun muavenet
ve nusretlerini kendi nefislerinden bile saklıyorlar.
Korkarım ki bu hal ile bir gün gelir kasalardaki paralar
düşmanların yed-i zabtına geçer kınlarında paslanan kılınçlar
hançerler düşman eliyle ciğerlerimize saplanır. Allahümma’hfazna.
dan Hilal’i kaldırmak için karar verdiler.
Lakin hep bu ittifaklar bu muahedeler; bu kararlar
nakş-ber-ab gibidir. Ta ki müslümanlar dinde mübalatsızlığı
aralarındaki ihtilafı terk ederek ahkam-ı şer’iyyeye temessükle
bil-ittifak din vatan milliyet için çalışmaya azmedeler.
böyledir. Hazret-i Kur’an ’la müeyyeddir.
Şimdi bizim vaz’iyetimiz bir sürü kurd arasına düşmüş
bir kuzu gibidir; kurdlar hücuma hazırlanıyor ciğerlerimizi
çıkaracak biz hala def’-i cu’ maksadıyla birkaç ot parçası
daha koparmak için yekdiğerimizi kıskanarak uğraşıyor;
başımızı kaldırıp da etrafımızı ihata etmiş olan o canavarları
görmüyoruz.
Biz zenginiz; fakat paralarımızı dinimizi namusumuzu
kurtarmak için sarfetmekten imtina’ ediyoruz.
Biz sahib-i zekayız; fakat menafi’-i şahsiyye te’mini sevdasıyla
zekavetimizi su’-i isti’mal ediyoruz.
Biz ali bir dine mensubuz; fakat o ulviyeti o kudsiyeti
takdir edemiyor yahud etmiyoruz.
Bizim nüfusumuz dünyada her kavimden fazladır; fakat
Hep bunların başlıca sebebi dinde mübalatsızlığımızdır.
Bir defa o habl-i metine sarılalım bir defa ahkam-ı Kur’an
hulusla ittiba’ edelim işte o vakit bütün alem-i İslam rayet-i
beyza-yı İslamiyetin zıll-ı cenah-ı adalet ü merhametinde
nail-i emn ü eman olur. İşte o vakit aktar-ı cihan bütün milel-i
muhtelife mehabet ü satvet-i İslamiyyenin karşısında
kemal-i tezellül ile boyun eğerek tekrim ü ta’zim eyler işte o
vakit Avrupa fısk u fücurdan müteşekkil o ifrit-i bi-insaf
titrer yerlere kapanır.
Zaman müsamaha ve teenni zamanı değildir. İ’dad-ı
kuvvet için dinimizi namusumuzu kurtarmak için bütün varımızı
verelim emr-i ilahiye ve dinimizin hükmüne itaat edelim
kalbgahımıza havale edilen o pençe-i ciğer-suzu kırmak
o zulm ü i’tisafı cihandan kaldırmak avdet eden o
vahşe[t]i beşeriyetten nez’ etmek için hayatımızı istihkarla
merdane şeciane gülerek ölüme karşı gidelim. Zira müslümanların
libası şecaat gıdası ölümdür. Haydin kardeşler
bütün lahutiyan tabl-ı cihad vuruyor korkmayalım inayet-i
Hak bizimle beraberdir.
Vatan şu hal-i felakette sızlıyorken siz
Unutmak isteyerek her felaketi gamsız
Bütün mücadeleye hasredip de sa’yinizi
Acıklı hale getirmek yazık değil mi bizi!
Bak işte düşmanımız eski derdleri deşiyor;
Görüp bu ayrılığı sizde hepsi birleşiyor
Bu fikr-i tefrikadan ihtilafdan ne çıkar?
Esas-ı devleti bu tefrika belası yıkar.
Cenab-ı Hak bize ayrılmamakla emrediyor;
Kitabımız sarılın habl-i i’tisama diyor.
Evet o “Ümmetimin ihtilafı rahmettir.”
Hadisine deniyor bi-esas ü sıhhattir.
Bütün hadis-i şerif ittifaka da’vet eder
Dururken ümmetini o Cenab-ı Peygamber
Bugün şu gördüğümüz ihtilafa hiç da’vet
Eder mi; hem denilir mi bu hale hiç rahmet?
Eğer hadis ise o fırka ihtilafı bugün
Garaz neticesi olarak hep intikam belası bütün
Bu fırkalarda hayır vahdet-i emel yoktur;
– Bu def’a biz geçelim re’s-i kara sen bak dur!
– Hayır o mevkii biz vermeyiz emin değiliz!
– Fakat bizim size hiç i’timadımız yok siz
Değilsiniz bunun ehli!
–Evet bunun ehli
Biziz.
–Hayır. Tarafeynin muradı besbelli
Yazık ki işte bu sandalye kavgasıyla vatan
Delik deşik oluyor; ah ağlıyor al kan!
Bu hale Hak acaba hiç rıza verir mi ne der?
Bu ihtilafa mı ruh-ı Resul razidır?
Bu ayrılıkları Peygamber aşkına bırakın!
Yazık şu boynunu bükmüş vatan ne halde? Bakın!
Biraz da toplanıp el birliğiyle hizmet edin
Teali-i vatan u dine sa’y ü gayret edin.
Bu bahis için bir mukaddime lazımsa bu mukaddime;
bugün tedrisat-ı diniyyemizin; yalnız bu nevi’ tedrisatın değil
bütün tedrisatın bir üslub-ı semeredar ta’kīb edilen tarz-ı
tedris ve terbiyenin akīm olduğunu isbat ve teşrih yolunda
yazılmış olmayacaktır. Çünkü bu lüzumu kadar değilse bile
epeyce söylenmiş ve yazılmıştır. Ba-husus göz önünde hayli
netayic; bu anda artık tutulan yolun mehazirinde eşkalinden
ve saireden ziyade bir an evvel bu sübül-i na-hemvarın
terkiyle yerine küşad edilmesi lazım gelen şeh-rah-ı müstakīmden
bir lisan-ı fenni ile bahsetmek lüzumunu gösteren
en büyük sevaıktandır. Daha geçen hafta Sıratımüstakīm ’de
bu yolda bir enin-i şekva vardı. Bu tezahüratın bu şekvaların
nida-yı irşadı; şübhesiz bütün İslam kalblerinde bütün
muvahhid fikirlerde bir ma’kes-i teessür ü intibah buluyor
ve bulmalıdır. Bu babda hemen bu kadar bir işaret ile iktifa
ederek kendi sözümüzü kendimiz nakzetmeden maksada
şüru’da isti’cal edelim: Mevzu’-ı bahsimiz için mukaddime
olarak ünvan-ı makaledeki “usul” “usul-i tedris” kelime ve
terkiblerini intihab ediyoruz bunlar üzerinde epeyce uzun
bir vakfe-i şerh ü izah yapmak lazımdır. Denebilir ki bizim
bugün en ziyade muhtac olduğumuz şey en sadık rehberimiz
şu “usul” kelimesinin kişver-i vesiinde hükümran olan
ma’na-yı amik-i halaskardır! Usul nedir? Bu sualin cevabını
vermeden yani usulü ta’rife girişmeden ufak bir istitradla
kariin-i muhteremenin zevk-i istiksasını okşayacağız:
Lisanımızda Fransızca “méthode” kelimesinin mukabili
olarak “usul” şayi’ olmuştur. Daha bir kaç frenk ıstılahları
amafih méthode bir fazıl-ı muhterem tarafından “nahv”
cem’inde “enha” diğer bir üstad-ı fazıl tarafından da “üslub”
cem’inde “esalib” ile tercüme olunmuştur. Biz de burada
üslubu kullanacağız bu suretle Mantık’ın fasl-ı sanisini
teşkil eden “La logique appliquée” “mantık-ı tatbikī”nin ünvan-ı
diğeri olan:
“Méthodologie” kelimesi de “fenn-i üslub” yahud “fennü’l-enha”
tirmekten maksadımız; – “İlim nedir?” “Usul nedir?” suallerine
cevap vermekle mükellef olan meto[do]loji üzerine bilhassa
ta’lim ve teallüm ile meşgūl olanların enzar-ı dikkatini
celb etmektir. Çünkü bu mühim fen; bizim lisana darülfünunun
feyz-i mesaisiyle daha yeni intikal ediyor.
“Üslub”u fenn-i esalib şöyle ta’rif ediyor:
Üslub usul nahv; nefs-i natıkanın hakīkate varmak
Ve sonra her üslubda evvela onu terkib eden a’mal-i
zihniyyeyi saniyen a’mal-i zihniyyenin suret-i tertib ve teakubunu
tedkīk etmek lazım geleceğini söyleyerek bunların
tedkīkine girişiyor. Biz; “üslub”u terbiye ve tedris nokta-i
nazarından mütalaa edeceğimizden pedagoji kitaplarının
“üslub” hakkındaki bahs-i mücmellerini iktibas ile iktifa edeceğiz.
Binaenaleyh me’haz-ı esasimiz olan pedagoji kitabında
“üslub”un daha vazıh daha ameli olan ta’rif-i atisiyle
ma’lumat-ı müteferriayı iktibas ediyoruz:
Bir hakīkate vasıl olmak için yahud bir azmi kuvveden
fi’le çıkarmak için efkarda veya harekette ta’kībi ta’mim
olunan tertib-i hususiye “üslub” denir:
Üslub yalnız bütün maarif-i sahiha ve hadisat-ı
mütevazinenin şart-ı esası olmakla kalmaz vikaye ve idame
eder tertib ve tanzim eder keşf eder. Üslub tarik-ı ilm üzerinde
bulunan menazil-i zaruriyyeyi göstererek bu menzilleri
suret-i muntazamada bila-tereddüd ve tehlikeye uğramaksızın
ta’kībde bizi serbest bırakır. Dekart: “Bir iyi fikir
sahibi olmak kafi değildir iş onu iyi kullanmaktadır.” derdi.
Gerek tedris ve gerek tederrüsde üslub; bizzat ma’lumattan
daha kıymetdardır.
Lisan-ı terbiyyede pek müsta’mel olan bu üslub kelimesinden
bazen “alimlerin bir hakīkat-i fenniyyeyi tefahhus ve
keşf hususunda ta’kīb ettikleri kavaid” anlaşılır bazen da
bununla tefahhus La recherche’dan takrir-i üstazaneye geçilerek
“ta’lim ve tedrisin eşkal-i umumiyyesi” ile yahud
ma’lumatın tertibine göre “ta’lim ve tedrisin suver-i hususiyyesi”
Esalib-i tefahhus Méthode de recherche : Kavaid-i erbaası
silsile-i tasavvuratta olduğu gibi her maddenin mütalaasında
da pek kıymetdar olan “Dekart üslubu”nu birinci
mertebede ta’dad etmek lazımdır.
Bu dört kaideden birincinin gösterdiği “iştibah üslubu”
üslubda iştibah Le doute méthodique bütün ma’lumat-ı
sahiha ve fünun-ı müstakıllenin damanını deruhde eder.
de “usul-i terkib” te’lif L a synthèsei vaz’ eder. Dördüncü
kaide de efkarımızın istikametini ta’yinde serbest bırakan
“muayene-i tamme dénombrement comblet üzerine ibtina
ederek bizi iki büyük üslub-ı tefahhusa isal eder ki biri
“induction” istidlal-i ani diğeri “déduction” ta’lil istidlal-i
limmidir. Fi’l-hakīka bunlar; efkar-ı cüz’iyyeden efkar-ı külliyyeye
tertib ve tanzim-i fikir onun iki tarz-ı mahsusudurlar.
Üslub-ı istikrai methode inductive ; hakayık-ı cüz’iyyeden
hakayık-ı külliyye intiza’ eder. Üslub-ı ta’lili methode
déductive ise daha külli olan diğer hakayıktan hakayık-ı
külliyye istintac eder.
Birinci yani üslub-ı istikrai; icad ü ibdaa daha müsaiddir.
Bu tefahhusun üslub-ı ibtidaisidir: Bunda hadisat ancak
yegan yegan tanınmış ve bu suretle bir alimin kavanine
kadar irtikasına medar olan üss-i muhkemi teşkil eylemiştir;
bu kanunlardan da müteakıben diğer bir takım hakayık-ı
cüz’iyye istintac olunur ki bunlar kavaninin sıhhat ve mevsukiyetinin
tahakkuku ile mütenasibdir.
Üslub-ı ta’lili daha ziyade burhan ve takrir-i üstazaneye
hasdır. Bu halde ta’lim ve tedrisin tertib-i efkarın esasına
müteallık olmak üzere ancak iki tarik var demek olur ki bunlar
da üslub-ı ta’lili ve üslub-ı istikraidir.
Tatbikat: Bu iki üslub; isti’malde ne müttehhid ne de
müfteriktir. Hemen daima alim ve muallim; her ikisini de
münavebeten istihdam ve birini diğeri vasıtasıyla murakabe
eder. Maamafih her fennin –mevzu’-ı hususisine göre daha
muvafık olmak için– tercih ettiği bir üslub vardır. Ulum-ı hikemiyye
ve tabiiyye; üslub-ı istikraiyi isti’mal eder: Bu ilimler
hadisat-ı mütebassırun-fiha hadisat-ı mücerrebe hadisat-ı
musannaa üzerine teessüs ederler ve tabassurlarını
tecrübelerini istibane-i sahihalarını ta’mim ederek kanuna
kadar irtika ederler.
Üslub-ı ta’lili bilhassa ulum-ı riyaziyyenin üslubudur:
Hesab hendese cebir gibi ki müsellemat tesmiye olunan
hakayık-ı külliyyeden başlayarak bunlardan infial-i fikri vasıtasıyla
hakayık-ı cüz’iyyeyi istintac ederler. Maamafih bu
ne olursa olsun ve hangi üslubu tercih etmiş bulunursa bulunsun
yalnız bir üslub ile iktifa etmez.
Coğrafya tarih ahlak gibi hadisat-ı maddiyye ve ma’neviyyenin
muhtelit bulunduğu fenlerde münavebeten
üslub-ı istikraiye de üslub-ı ta’liliye de müracaat lazımdır.
Muallimler; şakirdlerine esbab-ı tefahhus ile te’nis etmelidirler.
Şakirdanın mektepten çıkınca daha doğrusu tahsilde
miş olmaları lazımdır. Mektep çocuğa hakayık-ı tabiiyye ve
be olunacağını bir şehadetin nasıl tenkīdi lazım geldiğini
ta’mim ve istintac usullerini hasılı nefs-i natıkanın iki şehrah-ı
azimini gösterecek ve bu suretle onu ileride de hataya
efkar-ı batıla ve hurafat içinde şaşırıp kalmaktan kurtarmış
olacaktır. Buraya kadar “üslub”dan mutlak olarak bahsettik;
bu da bizi hedef-i aslimize musil olan mebhas-i ta’lim
ve tedrisin bir medhal-i tabiisi idi şimdi de işte o bahs-i
mühimme nakl-i kelam ediyoruz:
Esalib-i ta’lim:
Méthode d enseignemente üslub-ı tefahhus ve istiksa
allimin kendi bildiklerini şakirdlerine bir tarz-ı tebliğ u beyanı
vardır ki işte buna “üslub-ı ta’lim” denir.
Üslub-ı ta’lim; tertibat-ı muhtelifeye tevafuk edebileceğinden
bu hususda epeyce uzun bir cedvel-i usul tertibi pek
kolay ise de bütün bunların üç üslub-ı esasiye ircaı mümkündür:
Bu üç üslubun mahiyetlerini fevaid ü mehazirini hangi
nevi’ fenlerde muvaffakiyetle kabil-i tatbik olduklarını ve
yekdiğerlerine nisbetle olan mevki’lerini ve nihayet tedrisat-ı
diniyyede bunlardan ne suretle istifade olunmak lazım geldiğini
mina’llahi’t-tevfik.”
şeklinde yazılmıştır.
Sahilde ancak bir kayık vardı. Türkmen tacirlerden birkaçı
kayıkçılarla pazarlık ediyordu. Bunlardan biri kuru üzüm
ve badem yüklü develerinden on danesini kayığa sokmuştu.
Piyade olarak kayığın içine girdim. Kayıkçılar Türk lisanıyla;
kimsiniz? Diye sordu. Ben de Türkçe olarak tüccardanım
dedim ve yanımdaki adamı yollayıp arkadaşlarımı
çağırttım. Kayıkçılarla konuşup dururken yoldaşlarım gelince
gerek kayıkçılar gerek tacirler şaşırdılar kayığı kurtarmaya
yani beni kayıktan çıkarmaya kalkıştılar. Elimdeki tüfengi
doğrulttum.
– Bir adım atarsanız kurşunu yersiniz dedim. Gerilediler
ve adamlarımdan benim kim olduğumu sorup öğrenince
ederek arkadaşlarımı ikiye ayırdım. Bir kısmı atları da beraber
olduğu halde benimle gelecek öbür kısmı da sahilde
kalıp kayığın avdetini bekleyecekti. Kalanlara:
–Kayıkçılardan kazma kürek gibi şeyler alıp kendinize
siper inşa ediniz tenbihinden sonra hareket ettik. Bir müddet
sonra karşıdan bir kayığın gelmekte olduğunu gördüm
yüzme bilen birini gönderdim. Giden geldi. Kayıkta Buhara
emirinin sefiriyle “Abdurrahim” namında bir hadim bulunduğunu
söyledi. Kayıkları yanaştırıp biraz görüştük.
Hareketimizden altı saat sonra ve öğleye iki saat kala
sahile takarrübla Buhara toprağına ayak basdık.
Kayıkçılara on altın verip bizim için yiyecek atlarımız
sıyla on dane koyun üç yüz ekmek hazırlamalarını tenbih
eyledim. Çünkü ertesi günü öbür sahilde kalan arkadaşlarımız
gelecekti. Biz de burada onları bekleyecektik.
Buhara Hükumeti’ne tabi’ olan Şirabad hakimine vürudumu
yazdım iki yüz süvari sevkiyle karşıdaki arkadaşlarımın
takviyesini rica ettim.
Hakim metalibimi kabul ile sabahleyin erkenden dört
yüz süvariyle birkaç kayık göndereceğini bildirdi.
Tulu’-ı fecr ile patlayan birkaç tüfenk sesinden uyandım.
Yanımdakilere:
– Bu sesler arkadaşlarınızla kayığa binmelerinden mütevellid
şenlik sadaları olmalı dedim. Kayıkçıları çağırıp:
– Benim için yirmi kayık hazırlayınız. Kayık başına ellişer
altın vereceğim va’dinde bulundum.
– Karşı tarafda muharebe oluyor. Oraya gidip kendimizi
muhataraya sokamayız dediler. Birkaç dakīka tefekkürden
sonra “Hasan” ismindeki hizmetciye yanındaki kiseyi getirerek
– İstediğim kayıkları hazırladınız bunların hepsi sizindir
dedim. Biraz daha nazlandıktan sonra razi oldular. Alelacele
hazırlanan otuz dane kayığa bindik. Sür’atle hareket ederek
macerayı anladık ki: Orada bıraktığım arkadaşlar uykuda
uğraşa nehrin kenarına kadar çekilmişler. Özbekler akşam
olduğunu sahilde de binilip kaçılacak kayık olmadığını görünce
ferdası günü gelip hasımlarını esir almak fikriyle ateşi
kesmişler. Benim erkenden işittiğim sesler sabahleyin başlayan
müsademede atılan tüfenklerin tarrakası imiş. Bizimkiler
kumdan yaptıkları siperler arkasından müdafaaya başlamışlar;
kayıkların gelmekte olduğunu müşahede edince de
müdafaalarını arttırmışlar. Nihayet Özbekleri kaçırmaya muvaffak
olmuşlar. Bu zavallıları kayıklara doldurup salimen
nehri geçtik. Beri tarafdan ısmarladığım yemeklerle ekmekler
müheyya idi yeni gelenler otuz altı saatlik açlığın verdiği
bir istekle sofraya saldırdılar. Yemeği müteakib kayıkçıların
evlerinde ikindiye kadar istirahat ettik. Ondan sonra Buhara’ya
müteveccihen yola çıkıp “Aliabad”ı menzil ittihaz eyledik.
Şirabad hakimiyle rüesa-yı vilayet orada istikbalimize
geldi. Hakimin hazırladığı bir haneye mihman olup on gün
kadar oturdum.
Bu esnada Buhara’ya gidip kendisiyle görüşmem hakkında
emirin bir da’vetnamesi geldi.
Bil-icabe atideki menzilleri tayy ile Buhara’ya muvasalat
ettik:
fizan -Karaşeyh -Gazzar - Gedükli -Karaşi. Burada beş
gün tevakkufdan sonra Hoca Dekkakan’a oradan da Buhara’ya
geldik. Kuşbigi Buhara’nın sadr-ı a’zamı ile Kütüval
Zabtiye nazırı gibi büyük bir me’mur ve bazı ümera
“Gagan” denilen mevki’de bize karşı geldiler ve beni
mahsusan ihzar edilen bir konağa götürdüler. Mihmandarlığıma
ta’yin olunan zat gelip kendisini takdim etti. Dokuz
günlük mihmanlıktan sonra emir tarafından bana bir hil’atle
on bin tenge ümera-yı maiyyetime de keza birer hil’atle
biner tenge ve ikinci derecedeki zabitan ile neferata beşer
ve ikişer yüz tenge yollanıldı. Bunlardan başka bineceğim at
Ben de bil-mukabele emir için altun kabza bir kılıç ile bir
at takımı –ki on iki bin eşrefi kıymetinde idi– altun bir hançer
bir kemer yaldızlı İngiliz eğerleriyle iki re’s Arab atı ve şal
kumaş zerduz külah gibi şeyler takdim ettim.
Emirin hediyeleri miyanında kendi çamaşırından üç kat
da gömlek ve don vardı ki donların kırmızı beyaz menekşe
yeşil renkli dört parçadan dikilmiş olduğunu hayretle
müşahede ettim. Ne ise gerek ben gerek ümera-yı maiyyetim
bu libasları giyindikten sonra bir me’mur gelip emirin bizi
huzuruna kabul eyleyeceğini haber verdi. Kalkıp yola
çıktım. Saraya vürudumda Kuşbigi istikbal ederek odalarından
birine götürdü. Buhara emirleri büyük bir odada otururlar.
Yanlarında sevdikleri güzel çocuklardan iki üç danesi
bulunur. Ümera ve rüesa da odanın etrafına dizilir iki dane
derban da kapının dibinde durup emirin işaretine hasr-ı
nazar eder. Bir işarette bulunursa ikisi birden koşar aldıkları
emri geri geri yürümek şartıyla çıkıp hodaçı mabeyn müdiri
gibi bir me’murya tebliğ eylerler.
Ben otak-ı emire yaklaşınca derbanlar koştular sonra
dönüp hodaçıya tebligatta bulundular. Hodaçı yanıma gelip:
– Emir hazretleri hedayanızı kabul buyurdular. Şimdi
takdim etti[ği]niz atların dizgininden tutup altun kisesini
omuzunuza yüklettikten sonra ihtiram göstermeniz lazımdır
dedi. Ben de:
– İhtirama gelince Allah’dan başka kimseye secde edemem
cevabını verdim. Kimseden işidilmeyen bu sözler
hayli teaccübü hatta tağayyürü mucib oldu. Nihayet Kuşbiginin
tavsiyesi üzerine hodaçı huzura geldi ve:
– Emir hazretleri kendi adetiniz vechile resm-i selam
Ben odaya girip ale’l-mu’tad selam ve musafaha için emire
elimi uzattım. Yanıbaşında bir yer gösterdi. Müeddebane
oturup ihtiramkarane sohbet ettim. Bir saat kadar görüştükten
sonra müsaade istihsaliyle menzilime avdet eyledim.
– Emir hazretleri size karşı pek müteveccihdir. Layık olan
kendilerine bin altun nakid ile maiyetinizde bulunan kölelerden
üç dane güzel yüzlüsünü takdim etmelisiniz! Teklif-i
garibini etti.
– Kölelerim evladım mesabesindedir. Para cihetine gelince
diğim vakit resm-i mu’tadı ifa için naçizane bir mikdar takdim
ettim. Artık emir hazretlerinin benden beklemesi değil
benim kendilerinden ümidvar olmam lazım gelir cevabıyla
herifi savdım.
– İslamların terakkıyat-ı ilmiyye
ve medeniyyelerinden bahis tarih-i ulum sahifeleri karıştırılmak
değildir. Bağdad üçüncü dördüncü ve beşince asırlarda
maarif-i İslamiyyenin en rengin safahatına meşher olmuştur.
Bu menba’-ı irfanın neşrettiği huzemat-ı ma’rifet; beşinci
asr-ı hicride dahi iki evvelki asırların şa’şaasından az kuvvetli
değildi.
Fi’l-hakīka Bağdad beşinci asırda da satvet ve şöhret-i
Adudü’d-Devle’nin an’anat-ı umran-perverisi bu asırda
mevki’an ve siyaseten kendisinden küçük fakat ma’nen ve
fikren pek büyük olan bir zatta temessül eylemiştir.
Nizamülmülk’den bahsetmek istiyoruz. Maarif-i İslamiyyenin
terakıyat-ı hayret-bahşasından bahsederken Nizamülmülk’ü
unutmak bu vezir-i ebediyyü’l-iştihara ilm ü ma’rifet
namına isar-ı tebcilat etmemek pek büyük bir kadir-na-şinaslık
olur.
Nizam gençliğinde pek ciddi bir tahsil görmüş zamanının
en mütebahhir ulemasından tederrüs eylemişti. Fıtratının
nümaya malikti. Bir halde ki her hususda bütün ma’nasıyla
zamanının bir dahisi addolunabilir. Mu’zamat-ı umura karşı
yılgınlık göstermek fart-ı meşağilden bi-tab kalmak Nizam
bahşettiği metin ve cihan-şümul bir reviyyet ve siyasetle;
uzun müddet Bağdad’da Alp Arslan ve Melik Şah’ın hizmet-i
vezaretlerini kemal-i şa’şaa ile idare eylemiştir. Bu iki
büyük hükümdar; bütün şan ü şöhretlerini; fedakar vezire
medyundurlar.
Nizam en müşkil zamanlarda en karışık anlarda bile
metanet ve rezanet-i fikriyyesini asla gaib etmemiştir.
Tarih-i siyasi de haiz olduğu mevki’-i bülend-i ihtirama
zamimeten tarih-i ulum da kendisini ayrıca büyük bir alim
zi-nüfuz ve feyyaz bir hami-i ilm olmak üzere kayd ü tebcil
eylemektedir.
Nizamülmülk ders refikleri olan Ömer Hayyam ve
Hasan bin Sabbah gibi harika-i hilkatlerle birlikte İmam
Muvaffak-ı Nişaburi’nin halka-i irfanında ikmal-i tahsil eylemişti.
Bu üç refik-ı tahsilden Hasan Sabbah bilahare ma’neviyet-i
etmek cem’iyet-i beşeriyyeyi herc ü merce düşürmek gibi
teşebbüsat-ı denaetkaranede ne kadar bir şeytanet ü iktidar
göstermiş ise Nizamülmülk de insaniyetin inkişafat-ı fikriyyesini
te’min saadet-i atiyyesini tehyie ve bilhassa bünyad-ı
de şümullü bir deha-yı reviyyet şayan-ı tebcil bir dirayet ü
meziyyet göstermiştir.
Bağdad Isfahan ve sair bilad-ı İslamiyyede i’la ettiği
müessesat-ı ilmiyye Nizam ismini tarih-i medeniyyetin en
rengin sahayifine zerrin kalemlerle hakkettirmiş ve bu namın
mesine sebeb olmuştur.
Kanlı bir katilin Sabbahilerden mel’un bir serserinin
hançer-i gadrına kurban olan büyük Nizam’ın Bağdad’da
te’sisine muvaffak olduğu darülfünunun –ki Medrese-i Nizamiyye
namıyla meşhurdur– sakf-ı irfanı altında perverişyabı
kemal olan eazım miyanında mütebahhirin-i İslamiyyeden
pek bülend simalar görülmektedir.
Beşinci asr-ı hicride bu abide-i irfanın riyaset-i tedrisiyyesinde
Gazzali ve emsali bir tarafda tefsir hadis fıkıh ulum-ı
miyye tedris ederken diğer tarafda Ömer Hayyam gibi erbab-ı
fen de ulum-ı tabiiyye ve riyaziyyenin mebahis-i muğlaka
ve desatir-i ‘aliyeleriyle iştigal ediyorlardı.
Ulum-ı tabiiyye ve tıbbiyye mütehassıslarından Ebu’lFerec
bin Tayyib ve İbni Cezele ise serair-i tabiatın nevamis-i
hikmet-nümununu keşf ile uğraşıyorlar ve fenn-i tıbbın
te’min-i terakkıyatına çalışıyorlardı.
cami’ ve erbab-ı tahsil için pek nafi’ klasik eserler Takvimü’l-Ebdan
gibi tıb ve hıfzu’s-sıhhaya aid mecmualar neşrediyordu.
şeklinde yazılmıştır.
edildiği vakit Avrupa’da pek ziyade iştihar eylemişlerdir.
Çünkü şekl-i te’lifleri iktizası olarak bu eserler tedrisat hususunda
pek ziyade suhulet-bahş oluyorlardı.
Beşinci asr-ı hicride Irak etibba ve erbab-ı fenni arasında
Ebü’l-Ferec bin Tayyib Harun bin Sa’d ve Ebü’l-Hasan
bin Butlan gibi gayr-ı müslimlerin de şöhret kazanmış
oldukları görülüyor.
* * *
– Müdekkık bir riyazi gibi zeki bir hey’etşinas
derin düşünücü ve rind-meşreb bir hakim vasıflarına
bir de şair ve edib sıfatları ilave edilirse Ömer Hayyam’ı nazarımızda
temessül ettirebiliriz.. Ömer Hayyam Hicret’in
tarihlerine doğru Asterabad mülhakatından Dehistan’a
tabi’ Del’ak nam karyede mehd-ara-yı alem-i şühud olmuştur.
Medid bir hayat-ı gam-alud geçirdikten tam bir asrın
bar-ı mesaibi altında ezildikten yıprandıktan sonra nihayet
“ ” tarihinde Nişabur’da alem-i fenaya veda’ eyledi.
Asıl ismi Gıyasüddin Ömer bin İbrahim’dir. Pederi hayme
verilmiştir.
Hayyam’ın pek ibret-amiz olan ser-güzeşt-i hayatı –
maatteessüf– bir zulmet-i mechuliyet altında ihtifa ediyor.
Bazı müverrihinin beyanatına nazaran Hayyam ünfuvan-ı
şebabını Nişabur’da geçirmiş İmam el-Muvaffak’ın mektebi
Rüfeka-yı tahsilinden Ebu Ali Hasan-ı Tusi bilahare Nizamülmülk
namıyla rütbe-i vezareti ihraz eylediği gibi diğer
refikı Hasan Sabbah da İsmailiyye Mezhebi’ni te’sis eylemiştir.
Guya bu üç refik hengam-ı tahsilde aralarında bir
ahd ü misakta bulunmuşlar. Yani rüfekadan her hangisi atiyen
bir mevki’ sahibi olursa diğer arkadaşları hakkında himayet
ü muavenette bulunmağı taahhüd eylemiş imiş.
Nizamülmülk ümera-yı Selçukiyyeden Melik Şah’a vezir
olunca ahd-i mazisini der-hatır ederek Hasan Sabbah’ı emirin
kurenalığına ta’yin eylemiş. Fakat Hasan tinetinde meknuz
denaet hasebiyle velini’metini istirkab etmiş olduğundan
bilahare me’muriyetinden tard edilmiş. Rind-meşreb
Hayyam ise hayat-ı serbestaneyi ebvab-ı ümerada tekapu
den fıtraten müteneffir bulunan eazımdan olduğundan Bağdad
Rasadhanesi’nde tetebbuat-ı ilmiyye ve felsefiyyeye
müdavemeti her türlü me’muriyetlerin fevkınde görmüş ve
onunla kanaat eylemiş.
Maamafih bu rivayet –ekser-i müverrihinin beyanat-ı
müttehidesine rağmen– bazı zevat nazarında şayan-ı tereddüd
görülmektedir.
Ömer Hayyam Riyazi – Hayyam riyaziyyun-ı İslamiyyenin
ser-amedanındandır. Kitabü’l-Cebir ünvanlı eseri daha
o vakitler Melik Şah’ın bile fevkalade mazhar-ı takdiri
olmuştu ve uhdesine Bağdad Rasadhanesi Müdiriyeti tevcih
edilerek kadri tebcil edilmişti.
Hayyam bu me’muriyeti esnasında Melik Şah namına
nisbet edilen meşhur zic ve takvimi tanzime muvaffak olmuştur.
Hayyam muasırı bulunan ulema nazarında sahib-i kemal
ve mümtaz bir feylesof gibi telakkī ediliyordu. Hatta
kendisini İbni Sina ile hem-ayar addedecek kadar ileri gidiliyordu.
Garibdir ki bir gece Hayyam İbni Sina’nın felsefeden
bahis meşhur Şifa ’sını mütalaa ederken vefat eylemiştir. Nişabur’da
medfundur. Mezarı; vefatından hayli müddet sonra;
tilmizanından Nizami tarafından bulunarak üzerine bir
türbe yaptırılmıştır.
Nizami’ye bu hususda rehber olan şey Hayyam’ın: Ve
kabrim “Bad-ı sabanın hazan-dide güller altında gizleyebileceği
bir yerde olacaktır.” Mealindeki kıt’ası idi.
Ömer Hayyam şarkın büyük riyazilerindendir. Şayan-ı
teessüfdür ki diğer eazım-ı İslamiyyenin müellefatı hakkındaki
la-kaydimizi Hayyam’ın eserlerine de teşmilden kendimizi
kurtaramamışızdır.
Hayyam’ın riyaziyata aid kitapları on sekizinci asra kadar
Avrupalılarca da mechul kalmıştı. tarihinde Leonard
Meerman[?] neşrettiği bir eserinde ilk defa olarak;
Hayyam’ın Leiden[!] Kütübhanesi’nde mahfuz olan Kita bü’l-Cebir
’inden bahseylemiştir.
Bilahare Montukla Montucla ve Garc Gartz dahi bu
kitaba dair bazı ma’lumat verebilmişlerdi.
Nihayet tarihinde Mösyö Deebak Hayyam’ın Kitabü’l-Cebir
’ini Fransızca’ya tercüme etmeye muvaffak oldu
ve bu sayede Avrupa mehafil-i ilmiyyesi bu meşhur kitabın
mündericatına dair hakīkī bir fikir edinebildi.
Kitabü’l-Cebir beş babdan mürekkeb olup her bab
mebahis-i atiyyeyi muhtevidir.
’inci bab: Dibace. Ma’lumat-ı ibtidaiyye-i cebiriyye
halli matlub muadelat cedveli.
’inci bab: Birinci ve ikinci derece muadelatının suret-i
halleri
’ncü bab: Üçüncü derece muadelatının suret-i teşkil ve
bil-hendese tersimi.
’ncü bab: Mahreclerinde mechulün kuvasını havi olan
muadelat-ı kesriyye münakaşatı
’nci bab: Mebahis-i cebiriyyeye dair ihtarat-ı mütemmime.
Ömer Hayyam kitabında hall-i adedi ve riyazileri daima
tersimat-ı hendesiyye ile irae etmek usulünü kabul ve tatbik
eylemiştir.
Kitabü’l-Cebir ’de kemmiyat-ı mantıka ve kemmiyat-ı asamme
hakkında dahi esaslı ma’lumat verilmiştir. Hayyam’ın
Öklid tarafından dermiyan edilmiş olan mütalaatı da nazar-ı
Hayyam’dan daha evvel yani tarihinden tarihine
kadar ber-hayat olan Ebü’l-Vefa-i Buzcani tarafından
Hippark’ın bir eserine yazılan şerhde de ikinci derecede
muadelatına dair mütalaat-ı mühimme serdedilmiş olduğu
muhakkaktır.
Ebu’l-Vefa’nın bu eserini de gözden geçirmiştir. Ebü’l-Vefa
ve Zicü’ş-Şamil unvanlı la-yemut eserleriyle ulum-ı riyaziyyedeki
eserinden istifade etmiş olması istib’ad olunamaz.
Fakat üçüncü derece muadelatının teşkilatı sırf Ömer
Hayyam’ın eser-i dehasıdır. Hayyam bu hususda evvela sistematik
bir nazariye vaz’ u te’sis eylemiş ve bilahare bu nazariyeyi
tahlilat-ı tatbikiyye ile de te’yide muvaffak olmuştur.
Mübadelat-ı müka’abiyyeden ilk defa bahseden riyazinin
Hayyam olduğunda bütün erbab-ı fen müttefiktir.
ve be-hatve ta’kīb edilirse bu babda en büyük muvaffakiyetlerin
Hayyam’a aid olduğunu i’tiraf etmek icab eder.
Filhakīka bir muadelenin kaç tane cezr-i hakīkīsi olacağını
ta’yin için kutu’-ı mahrutiyyat isti’mali usulünü tasavvur
eden ve cüzurun kıymet-i takribiyyelerini takdir ve hesab
etmeye muvaffak olan riyazi Hayyam’dır. Bazı Avrupa müellifini
bu usulün evvelce Arşimed ve Apollonyus Apollonius
taraflarından tatbik edilmiş olması ihtimalini ortaya
atmakta iseler de şimdiye kadar ne Arşimed’in ve ne de
Apollonius’un bu yolda bir eserine destres olunamamıştır.
Joj Salamon’un dediği gibi bu usulün vazı’-ı hakīkīsi
Ömer Hayyam olduğunu kabule herkes mecburdur.
Kitabü’l-Cebir Avrupa riyaziyyunu arasında pek ziyade
yaziyyata aid ve bilhassa cüzurat-ı müka’abiyyenin suret-i
Hayyam riyazi olduğu kadar da bir hey’et-şinas idi. Zic-i
Melik Şahi ünvanı altında tertib ettiği cedavil-i rasadiyye
haiz bulunduğu şöhrete bi-hakkın layıktır.
Hayyam’ın tanzim ettiği takvim sene-i miladisinde
Takvim-i Celali kendisinden beş asır sonra tertib edilen
Gregovar takviminden daha doğrudur.
Ömer Hayyam şair – Hayyam şarkta kütüb-i ganimesinden
ziyade asar-ı şi’riyyesiyle iştihar eylemiştir. Hayyam’ın
Rübaiyat ’ı ufk-ı şarkta Kitabü’l-Cebir ’ini husufa uğratmıştır.
Rübaiyat ’ın bazı parçaları Muallim Feyzi Efendi
merhum tarafından Türkçe’ye nakl ü tercüme edilmiştir.
Son senelerde Paris’de Hayyam hakkında Fransızca gayet
mufassal bir eser neşrolunmuştur.
Hayyam’ın kıymet-i edebiyyesine dair tenkīdat ve mütalaatta
bulunmak planımızdan haric olduğu cihetle bu hususu
edebiyat müntesiblerine bırakıyoruz. Yalnız Hayyam’ın
meslek-i rindanesine dair bir fikir edinebilmek için Rüba iyat
’ın bazı kıt’alarını zikredebiliriz.
Rübaiyat-ı Hayyam medayih-i aşk ü bade ile malidir.
Hayyam’ın meşreb-i laübaliyanesi Rübaiyat ’ın her mısraında
okunabilir. Her sahifede hemen aynı nefehat-ı sermestaneye
tesadüf olunur.
Hayyam zamanın ca’li sufileri riyakar zahidleri ile kapalı
tehekkümlerden açık istihzalardan pek ziyade zevk-yab
olmaktadır. Hayyam’ın bazen meşgūl olduğu ibtilalar[a]
karşı bi-tab ü tüvan kalarak; ye’s ü nevmidinin son
derecelerine vasıl olduğu görülür bir halde hayat-ı atiyyede
bile kat’-ı ümid ettiği zannolunuyor.
Hayyam’ın zavahire karşı gösterdiği la-kaydi bazen laübalilik
derecesini de geçmiş olduğu halde şayan-ı hayrettir
ki: Hafız-ı Şirazi’nin tali’-i bedbahtisine uğramaktan masun
kalmıştır.
Şiraz’da Hafız’ın kabrine karşı hürmetsizlikte bulunanlar
Hayyam’ı hakīkī bir mutasavvıf müstağrak-ı vecd bir
mest-i aşk gibi telakkī eylemişlerdi. Rübaiyat Mösyö Nikolas
tarafından Fransızca’ya nakl ü tercüme edilmiştir. İngilizce’ye
ca’ya nakledildi.
Hayyam’ın asarı Avrupa’da intişar ettiği vakit kendisine
şark Volter’i nazarıyla bakılmıştı. Filhakīka Hayyam da
Volter gibi müstehzi ve iğneleyicidir. Dokunaklı ve tehekküm-amiz
feriyyeye karşı onun kadar muhabbet göstermiş onun kadar
nale-han olmuştur.
Fakat bu şark ve garb hakimleri arasında yapılacak mukayesede
bu dereceyi tecavüz etmemelidir. Çünkü bu daire
haricinde nikat-ı müşabehe aramaya kalkışmak beyhude
yorgunluktur.
binliğinin nevmidi-i ye’s-aludunun derin izlerini görüyorlar.
Fakat hakīkat-i halde Hayyam Volter ve Lord Byron’dan
ziyade Almanya feylesoflarından meşhur Schopenhauer
Hayyam’ın Rübaiyat’ı bilhassa İngiltere’de pek ziyade
bir hüsn-i telakkī görmüştür. Rübaiyat Fiçjerald Fitzgerald
tarafından İngilizce’ye tercüme ve senesinde Londra’da
tab’ edildi.
Kendisi de fitri bir şair olan Fiçjerald Rübaiyat’ı hayretbahş
bir vukūf nezih bir ifade ile İngilizce’ye nakl ü tercüme
etmeye muvaffak olmuştur.
Esasen Jerald’in İngiltere’de bais-i iştiharı olan İngilizler
tarihinde Londra’da “Şark Klübü” namıyla bir encümen
bile teşkil eylemişlerdi bu klüb Hayyam’ın İngiliz
efkar-ı umumiyyesinde kazanmış olduğu mevki’-i ihtiram ü
yam’ın fikr-i felsefisini anlamak için hayat-ı beşeriyyeye aid
tazallumat-ı atiyesini okuyalım:
“Bu sefil arzda bir veya iki kısa gün kadar ancak ikamet
edebiliriz. Iktitaf edebildiğimiz neş’e ise alam ü ıztırabla
meşbu’dur. Sonra halledemediğimiz bil-cümle mesail-i hayatiyyeyi
bir tarafa atarak bar-ı alam altında ezile ezile bitab
ü tüvan düşüyor ve ebediyen cihana veda’ ediyoruz.”
Hayyam diğer bir kıt’asında ise şu suretle nale-han
oluyor:
“Heyhat! Biz biçare insanlar vakfe-gir-i sükun olunca
eşk-nisar olan ve ebediyyen bir daha avdet edemeyen
cihan-neverd ruzgarların sesine ne kadar da benziyoruz.
Evet hayat-ı beşer de tıbkı bu ruzgarlar gibi bir inilti bir
şehka-i ıztırab bir hıçkırık bir bora bir cidalden ibarettir.”
şeklinde yazılmıştır.
Hayyam hayatı böyle tasvir ediyor ve ihtimal ki tasvir
ettiği gibi hissediyordu Hayyam’ın ye’s ü nevmidi içinde
çırpınan ruhu hiçbir şeyde bir nefha aramış ve sükun bulamamış
muttasıl didinmiş çırpınmış inlemiştir. Nihayet
vaveyla-yı tazallumunu birkaç mısraın ve bir rübainin sine-i
hazinine gömerek müteselli olmak istemiştir.
tarzında hayattan hiçbir şey anlamayarak ve elde kalan bir
mechuliyet-i mutlaka içinde yuvarlandığımızı anlatmak istiyor.
Hayyam fena-yı beşeriyyeti i’lan için şu suretle zemzeme-han
oluyor:
Alayiş ve debdebe-i cihanın bir zıll kadar paydar olamadığını
erbab-ı gaflet ve istibdada şu acı kıt’a ile anlatmak
Hayyam daimi bir buhran-ı bed-bini içinde çırpınan ruhuna
bir reşha-i tesliyet saçabilmek ümidiyle hayat-ı sermestaneye
atılmış ihtiyacat-ı ruhiyyesini birkaç cür’anın te’siriyle
tatmin etmek istemiş. Fakat sermest-i mesaib ü menahi
olmağla beraber yine lutf-i Rabbaniden kat’-ı ümid edemeyeceğini:
kıt’asıyla tasvir ederek bargah-ı ehadiyyete iltica eylemiştir.
Uzak uzak bir zaman.. uzaklardaki karaltıları yığın yığın
görmeye tek tek seçmeye başlamışız. Sanki çocuk halindeyiz.
Çocukluk çağındayız. Soruyoruz öğreniyoruz.. Bunun
adı ne? Bunun adı şu.. Ötekinin adı? Onun adı da bu.
Bir karaltıdan bir yığıntıdan sorduğumuz vakit
bunun Türkçe adını bulup söyleyecek yerde “hey’et” demişler..
Anlamışız ki bu bir birikintinin faraza insan birikintisinin
adıdır. Böylece yeni bir lügat öğrenmişiz. Yine soruyoruz:
Ne hey’eti? Ne yapan hey’et? Cevap veriyorlar: İhtiyar
hey’eti ihtiyarlar hey’eti erkekler hey’eti kadınlar hey’eti..
Gezen hey’et oturan hey’et… Bunları da öğreniyoruz.
Bunları böyle kullanıp dururken sonraları önümüze çıkıyorlar
ğimiz bu ta’birleri “hey’et-i ihtiyariyye” “hey’et-i rical”
“hey’et-i nisvan”.. “hey’et-i seyyare” “hey’et-i sakine”
suretlerine ve sair suretlere koyuyorlar. Zar zor bunlara da
aklımızı yatırmaya ağzımızı alıştırmaya çalışıyoruz.
Günün birinde adliye işlerimize çeki düzen verirken
frenklerin Juri gurysini Türkçe’ye alacak oluyorlar. Bunu –
”sindik” ta’birini aldıkları vech ile– buldukları gibi almıyorlar.
Hamiyet göstererek –bir vakit başka bir ta’bire karşılık
“kaziyye-i muhkeme” ıstılahını koydukları vech ile– dilimizde
bunun yerini tutacak daha elverişli bir şey arıyorlar. Kim
birini buluyor. Böyle tumturaklı ıstılahlar dilimize biraz dokunsa
da çaresiz kullanılacağı için frenkcelerinden ehvendir.
Zaman ile “hey’et-i udul” ta’birine alışıyoruz. Bunu kalıpla
basar gibi yazıyoruz. Yazarken kolay.. Fakat okurken
öyle değil.. “Udul”deki ayını hangi hareke ile okuyacağız?
Ötüre ile mi üstün ile mi? Yoksa ikisi de mi caiz? Ağızlara
bakılsa öyle diyen de var öyle diyen de.. İkisi de olur diyen
de eksik değil.. Yazımızın elverişine ve okuyanların varışına
nazara bunu “cedvel” gibi –yani kelimedeki ayını da
vavı da üstünleyerek– okuyanlar da bulunmak kabil..
Görünüyor ki bunu güzel yazabiliyoruz. Fakat güzel
okuyamıyoruz. Bir şeyi sebebsiz iki üç türlü okumak doğru
olamaz. Hele bir vechi bir hikmeti yok iken “Arabca bilir
misin? Uydur uydur söyle” tarzında öyle de olur öyle de
olur demek hiç kabul olunamaz. Bunun biri doğru öbürleri
yanlış olmak lazım gelir. Acaba hangisi doğru? Kitaplar yazmamış..
Yazmışsa bile şübhe kalkmamış.. O halde bu düğümü
çözmeye biz de çalışabiliriz.
“Hey’et-i udul”de iki kelime –birinin ucu perçinlenir gibi
bir şey yapılarak– birleştirilmiş. Anlıyoruz ki bu bir terkibdir.
Terkib.. Dillerde yoldur ki bir kelime anlatılacak şeyi tek
başına anlatamazsa onun yanına kelimeler koşulur arkadaş
edilir. İşte bu türlü zincirlemelere ve bu türlü zincirlere terkib
derler. Bu işe tabiatları ve kabiliyetleri i’tibariyle çokluk isim
ve sıfat nev’inden olan kelimeler elverir. Şu halde terkible
birleşen kelimeler ya hep isim nev’indendir ya bunların bir
parçası isim ve bir parçası sıfattır. İsimler birleşmiş birbirine
koşulmuş ise terkib izafidir. İsmin yanına sıfat konulmuş ise
terkīb tavsifidir.
Bunu anladıktan sonra ta’birdeki iki kelimeyi birbirinden
ayırıp ayrı ayrı yoklarız. Öyle yapsak ne buluruz? Evvela
“hey’et” Bu bir isim.. Bir şey gösteren bir kelime. Filhakīka
bu bir birikinti insan birikintisi gösteriyor. Nasıl ve
ne iş yapan insan birikintisi? İşte bunu göstermek için
“udul” kelimesini buna koşmuşlar ve arkadaş etmişler Acaba
bu da bir isim mi? Yoksa bir sıfat mı? İsim ise arkadaşının
eksiğini tamamlayacak sıfat ise onu tavsif edecek giydirip
kuşatacak acaba hangisi? İsim mi sıfat mı?
“Udul”e benzeyen bir çok kelimeler tanıyoruz. Bunların
hepsini karıştırsak zihinler karışır. Sade ayının harekesi üstün
ve ötüre olmasını nazara alarak düşünelim. Hareke üstün
sıfattır. Hareke ötüre ise kelime ya “tulu’” gibi “gurub” gibi
“zuhur” gibi müfred masdardır masdar isimdir.. Ya ki “sudur”
gibi “sutur” gibi “sutuh” gibi cem’ isimdir.
“Udul” kelimesi birinci ihtimal-i vech ile bir sıfat ise bunun
mevsufuna uyması mevsufu gibi müennes olması lazımdır.
Çünkü “hey’et” kelimesi dilimizde bu türlü hallerde
daima müennesdir. Nitekim “hey’et-i cehule” “hey’et-i
cahile” “hey’et-i ilmiyye” “hey’et-i muhtelita” “hey’et-i uzma”
denir.. “Hey’et-i cehul” “hey’et-i cahil” “hey’et-i ilmi”
ve saire denmez. Binaenaleyh bu ihtimal kabul olunamaz…
Kelime sıfat değildir. Kelimedeki ayın üstün olamaz.
Kelime ikinci ihtimal-i vech ile müfred bir masdar veya
masdar isim ise yoldan sapmak ve sözden dönmek sapma
ve dönme sapış ve dönüş ma’nasına gelir.. Bu ise terkibdeki
maksada asla yakışmaz ve münasebet almaz. Böyle
değil de üçüncü ihtimale muvafık olarak cem’ halinde isim
bu bizce Mecelle ’de ve “racül-i adl” suretindeki meşhur
misalde geldiği üzere aslında masdar iken isim ve sıfat halinde
yani zat ve sıfatı birlik gösteren ism-i fail halinde kullanılan
“adl” kelimesinin cem’i olacağı gibi frenklerce “Jüri”
denen ve mahkemelerde cinayet işlerinde ve bunlara
benzeyen şeylerde vicdana göre kararlar vermek için intihab
edilmiş yeminli on iki kişiden ibaret olan hey’etin
tabiatındaki cem’iyet ma’nasını da sarar ve kucaklar. Daima
kullanılan daima yazılan “hey’et-i vükela” “hey’et-i süfera”
“hey’et-i nüzzar” “hey’et-i düvel” “hey’et-i muallimin”
“hey’et-i ketebe” “hey’et-i müdiran” gibi terkibler bu mülahazalara
pek uygun düşer.
Bu mülahazalarda yanılmadık ise “hey’et-i udul”daki
“udul”ün ayını üstün olamaz ötüre olur.. Bu mebhasde
üstün de olur ötüre de olur. Sözünün artık kıymeti kalmaz.
Şu haftalarda alem-i matbuatta iane-i bahriyyenin bir
tarafdan vücubundan farziyetinden ve hatta hac zekat gibi
bahsolunu[y]or bir tarafdan da işbu bahislerin ifratına ilhadına
dair münazara kapıları açılır.
Bu aciz bidaa-i ilmiyyenin mahdudiyetinden daha
doğrusu alem-i İslama şümulü olan bu mes’eledeki fetva-yı
şer’inin i’tası müfti’l-enam olan zat-ı hazret-i Meşihat-penahi’ye
aid olmasından dolayı bu babda hükm-i kat’i vermekten
mek ve millet-i İslamiyyenin bu yüzden düşmekte oldukları
yeni birtakım şübhe ve tereddüdleri izale eylemek için bir iki
söz söylemek isterim:
Her iki taraf da i’tiraf ederler ki istitaat-ı maliyyesi olanlar
Hem de işbu farziyet ve vücub kifai değil aynidir.
“İane-i bahriyye” –Daha umumi ve şer’i ta’biri olmak üzere–
“i’dad-ı kuvvet” ise yine farzdır. Fakat farz-ı kifaye midir
farz-ı ayn mıdır? Bunun ta’yini ihtiyacat-ı mübreme-i
siyasiyyenin ta’yinine tabi’dir. Bu cihetin vazıhan halli rical-i
siyasiyyemizin takdirine ve ona göre şeref-sadır olacak fetva-yı
şerife mütevakkıfdır.
Yalnız müsteftinin müftiye vermesi zaruri olan izahata
lahık bir mütalaa-i kasırane olmak üzere arzederim ki: Bugün
on milyon nüfus-ı İslamiyyeyi müştemil Fas yine on
milyon nüfus-ı İslamiyyeyi muhtevi İran iki buçuk milyon
nüfusu cami’ Trablusgarb gibi ekalim-i İslamiyye kanlar
mamen arkası alınmak gibi teşebbüsat-ı şenia hüküm-ferma
bulunuyor oralarda kelime-i tevhid el-iyazü bi’llah söndürülmek
yonlarca müslümanların mevcudiyet-i kavmiyye ve diniyyelerine
türlü türlü darbeler urulur.. Hasılı İslam her tarafda
kanlar ateşler içinde inkıraza doğru sürüklenip dururken şu
son hükumet-i müstakılle-i İslamiyyedeki on on beş milyon
nüfus-ı İslamiyye üzerine kendi hayat-ı dini ve siyasilerini
eydi-i bi-rahmane-i ecanibden te’min eylemek için i’dad-ı
kuvvet farizasının “kifai” ta’biriyle tahdidini edna mülahazai
milliyye ve siyasiyyesi olanlar kabil-i tecviz göremez. İşbu
farizanın umum efrad-ı müslime üzerine farz-ı ayn olacak
derecede ma’ruz-ı mehalik olduğumuzda asla tereddüd
edemez.
Şu kadar ki işbu farziyet-i ayniyyeyi efrad-ı müslimin ne
suretle icra edecektir? Bundan birkaç sual-ı vazıh terettüb
ediyor ki şunlardır:
fat halimize göre kat kat zaid milyonlarca maaşat ve masarıfat
vacibatı ile kazanılacak bir mikdarın da fırka ve saire münazaatı
arasında o zaid milyonlara bir zaid daha ilavesinden
başka bir şeye yaramayacağı melhuz bulunurken bu biçare
müslümanların saf yüreklerinden kopan saf bir farizayı terk
denilir? Buna Müfti Mehmed Fahreddin Efendi ne buyurur?...
bahriyye [hususunda] mütevassıtin ve fukara kadar davransalar
kasalarını hiçbir surette açmadıkları halde üzerine birkaç
kuruş zekat ve sadaka-i fıtır veya kurban veya hac lazım gelecek
kadar bir nisaba malik olabilen mütevassıt müslümanlar
–ki yüz binlercesi o tabaka-i müstesnadaki zenginlerden
bir kaçının verebileceği meblağı tedarikten acizdir– o biçare
mütevassıtlar zekatlarını fıtralarını kurbanlarını haclarını
terketsinler mi?... Fahreddin Efendi hazretleri buna ne buyurur?..
doğrusu “i’dad-ı kuvvet” farizası –gerek kifai ve gerek ayni
olsun– efrad-ı milletin mevki’ ve iktidarlarına göre ne mikdar
ve ifta ve bu suretle teraküm eden mebaliğin eydi-i mü’temenede
bila-tağyir yerli yerlerine sarf olunduğunun kavlen
kalemen değil fi’len ve maddeten irae ve isbat edilmesi
lazımdır. Ta ki her müslüman bu fariza-i vecibeyi ifa etmiş
olup olmadığını bilsin.
cı iskat bahsine gelince; bir müslüman takdir edelim ki malen
ve kuvveten emsali derecesinde ve daha fevkınde i’dadı
kuvvet farizasını ifa ediyor ve fakat –servet-i mütebakiyesi
yine şer’an kendisine zekat ve haccı ve sadaka-i udhiyeyi
bir kat daha bir kat daha iane-i bahriyyelerde mi bulunsun?
tahsin olunur. Fakat böyle kat kat iane ki biri farz ve vacib
vacibat-ı ayniyyeye tercih etmek hususu Müfti Fahreddin
Efendi’den dahi me’mul değildir.
Hülasa: Mütalaa-i kasıranemce Fahreddin Efendi’nin
fetva veya istiftası şu suretle caiz olabilir ki umum ağniyamız
dahi dahil olduğu halde bilumum efrad-ı millet üzerlerine
artık zekat hac farz ve sadaka-i fıtriyye ve udhiye vacib
olmayacak derecede kaffe-i ma-melekini i’dad-ı kuvvet emrinde
feda ettikten ve hükumetimiz dahi efradı arasında zekat
vermeye muktedir kimse bulunmayan bir milletin hükumeti
nasıl olursa o derecede maaşat ve masarıfat bütçesini
tanzim ve tensik eyledikten sonra halen ve istikbalen bütün
servet-i millet ve mesai-i hükumet ancak i’dad-ı kuvvete
münhasır kalır ve vahamet-i mülk ve din bu derece fedakariyi
mucib görülürse herkesden hac ve zekat ve fıtra ve
udhiye farz ve vücubu tabiatıyla sakıt olmuş olur; işte ol vakit
bu i’dad-ı kuvvet fariza-i mürettebesini ifa etmeksizin
diğer feraiz ve vacibat-ı diniyye ifasını tercih edenler bulunursa
onlar ikaz ve hatt-ı hareketleri tenkīd ve taklib olunur.
Bu derecede ve buna yakın bir mertebede i’dad-ı kuvvetin
umumi ve ale’l-infirad bir farz-ı dini olduğu da dinin
lahaza edenlerce teslim olunur zannederim. Haşa ifta değil
makam-ı celil-i aidinden verilecek fetvaya tatbik-i hareket
edilmelidir.
Her halde nasın zineti kulub-ı ümmetin rüşd ü hidayeti
olan sınıf-ı ulema yekdiğeriyle uğraşmak yekdiğerini hele
efrad-ı saffiyye-i milleti ilhada tazlile tekfire kadar varıp bu
ma’sum ve her belaya ma’ruz olan biçare efrad-ı İslamiyyenin
can-suz yaraları üzerine bir yara daha açmamaları rica
olunur. Ve’s-selamü ala meni’ttebe’a’l-hüda.
yurmuştur:
!
Öyledir bugün bile bütün mesaib-i dalalimize bütün
eskam-ı ma’siyet ve şekavetimize rağmen yine o “gayr-ı
münhedim rüknü hidayet”e istinaddan ümidimizi kesmeyiz.
Kanıt olmayız deriz ki: din yine o dindir feyz yine o feyzdir
hidayet yine o hidayettir. Ortada değişmeyen bir şey varsa
muhtac-ı ıstafa bir kabiliyet bir “ba’s-i zindegi-bahş”a müftekır
cem’iyet varsa odur.
Bu ihtiyacın te’mini de daima mümkündür. Bizi men’
değil daima sevkeden ileriye doğru iten bir kuvvet var. Bu
kuvvetin bu kanun-ı mürşidin muti’-i iradatı olduk mu her
şey olur biter her müşkil hallolur her usr yüsr olur.
Fakat azm sonra hemen hareket lazım. Atalet bir
müslim için kebairdendir. Çünkü sebeb-i hakaret ve zillettir;
muzadd-ı saadet ümm-i sakamettir. İslamiyet ise erbabını
daima erike-nişin-i mes’adet nasir-i insaniyyet görmek ister.
Onun hedefi; istikbaldir ebediyettir kemaldir bu gayelere
envar-ı kudsiyyetinden müstenir etmez. Onlar deyacir-i
hüsranda tebah olurlar. İslam’ın kavanini daima sadıktır
sadakat ister hiçbir mevcudu kendine mensub olanları bile
nazım-ı harekatı hakk u cihad olan bir “kalb-i selim” ister.
Bu sıfat ve kabiliyetteki kalblere vereceği mükafat: Bir
duruban-ı bi-inkıta’dır!
Nihrir-i fazıl Muhammed Ferid Vecdi; bu ayet-i kerimenin
mealini
diye izahdan sonra diyor ki:
On dokuzuncu asır insanlarının nihayet idrak edebildikleri
bu kanun-ı ictimaiyi on üç asır evvel Kitab-ı Aziz’den tebeliğ
eden ümmet-i İslamiyye; şübhesiz bu kanun-ı münifin
şümul-i te’sirinden haric değildir; kemal-i şiddetle onun
te’sirine ma’ruzdur. Ancak katl gibi intihar gibi münkeratı
“ecel-i ferd”e isnada müsaade etmeyen din-i mübini aynı
münkerat-ı ictimaiyyeyi irtikab için “ecel-i ümmet”e istinaddan
da şübhesiz kemal-i şiddetle men’ eder. Çünkü ne ferdin
ne ümmetin eceli; bizce maktu’ ve mukannen değildir.
Ba-husus reside-i herem olan ümmetler; bir pir-i hakim gibi
şeklinde yazılmıştır.
hiç olmazsa evlad ü ahfadının terbiye ve tehzibiyle mükellefdir.
Ümmet-i İslamiyye; bugün reside-i herem midir? Binaenaleyh
eceline muntazır mıdır? Bütün vukūata bütün ehval-i
bütün kuvvet-i imanımızla kaniiz.
Geçen hafta pek na-kafi birkaç kelime-i takdim ile Sıratımüstakīm
kariin-i muhteremesinin enzar-ı intibahına
arzettiğimiz ed-Da’vetü ve’l-İrşad müessese-i İslamiyyesi
gibi buruc-ı müşeyyede-i istikbal; İslam’ın beşair-i intibahı dır
ayat-ı necatıdır. Bugün yine kemal-i ehemmiyetle söylü yoruz
kariin-i muhtereme; ed-Da’vetü ve’l-İrşad Darulfünun’[nu]nun
nizamnamesini tekrar tekrar okusunlar ittifak
etsinler o kudsi müessesenin yetiştireceği “dai ila’llah”lar ile
“mürşid”lerin İslam’a edebileceği hidemat-ı azimeyi derin
derin düşünsünler kalblerinde bu yolda teşebbüsatın himaye
ve teksiri için şedid bir lerziş-i azm ü hamiyyet duysunlar…
seviye-i irfanıyla mütenasib daru’l-fünunların zir-i sakfında
terbiye vü tehzib olunmuş cevval fikirlere metin dimağlara
muhtacdır.
Geçen hafta da arzettiğimiz gibi kalb-i İslam olan Daru’lHilafe
de bu yolda bi-hareket değildir. İşte “Medresetü’l-Vaızin”
Gönül ister ki Medresetü’l-Vaızin’i; ed-Da’vetü ve’lİrşad’ın
bir misli bir refik-ı mesaisi olsun programları aynı
seviye-i terakkīde bulunsun. Medresetü’l-Vaızin’in programını
layıkıyla bilmiyoruz. Fakat ed-Da’vetü ve’l-İrşad programı
her halde şayan-ı taklid bir paye-i bülenddedir. Medresetü’l-Vaızin’in
programı; eğer bu rütbede değilse tekrar
tekrar temenni ederiz o yolda tanzim olunsun.
Medaris-i İslamiyyeye ilave olunan dürus-ı cedideye
karşı talebede görülen meyelan-ı şedide ne diyelim. İnsan
bu beyyinat-ı salah u saadeti gördükce şimdiye kadar heba
edilen gayretlere sönen arzulara heder edilen zekalara derin
derin telehhüfler ederken müsebbiblerine de bir hisse-i
takbih ayırmaktan kendini alamıyor. Bu gayret bu cihad
böyle devam etsin bir istikbal-i karibde medreselerden nasıl
münevver ü mühezzeb dimağlar yetişeceğini inşaallah o zaman
göreceğiz. Hemen bütün işlerimizde hüsn-i niyyetin ve
binaenaleyh tevfik-ı Hakk’ın bize zahir ü refik olmasını temenni
edelim.
Ufak bir fırsatla memlekette büyük bir şuriş çıkartılabilir
nanistan’ı mes’ud etmeye muktedirken ahlak-ı umumiyyeyi
tefessüh ettirinceye kadar uğraşmaktan sarf-ı nazar etmedi.
Şu hareketi bir ekseriyet-i mülevveseyi kendine tarafdar
etmekle nihayetlendi ise de meş’um Peleponnes Muharebesi
de bütün vahametiyle köpürdü. Lizander de vatanın
siyasetini şekl-i hükumetini –kendine mesdud bulunan taht
ü tacı– elde etmek hırsıyla tağyire çalışmıştı! Lasedemonlulara
ahlaksızlığını tiksindire tiksindire kabul ettirdikten
sonra onların hamiyetini su’-i isti’male koyuldu. Ve memleket
guya te’min ettiği şöhretle duruldu. Alispiyad’ın önceleri
ma’zur görülen seyyiatı da halkı böyle iğfal etmiştir.
Hasılı bütün hükumetlerin bütün milletlerin duçar
olduğu felaketler hep usul-i siyasetteki hatalardan neş’et
eder. Ya harb tehdidi yahud boş bir korku ve bunlara
munzam olan dahili hususi endişeler mücadeleler kalbleri
tedricen soğutur.. Hunin “Drakon” kanunlarının faziletli bir
kavim için vaz’ olunduğuna inanır mısınız? Bütün hürriyeti
gasb eden bu kanunları milletin kendi alçaklığı vücuda
getirdi. En küçük bir kabahatin cezası; i’damdı. Hubb-ı şerefin
ta’mim ü i’lası için: Kabahatlerin cezasına: Hicab kifayet
etmeli herkes ef’alinden utanmalı. Yoksa kinle mülemma’
bir ahlak-ı siyasi –esas olan– insaniyet hissiyle beraber yaşayamaz.
Şecaati tezyid için kana ihtiyac gören adamlar: Alçaktır
canidir; er geç bunları da teskin eden kendi kanlarıdır.
Hubb-ı şerefin en tabii mükafatı; Hürmet-i umumiyyedir.
Bizim ruhumuzu ancak bu hürmet ıs’ad eder. Büyük
adamların hakkı bir çeleng-i müzehheble bir heykel-i muhteşemle
ödenmez. O çelenk o heykel –kıymet-i asliyyeye
erişemeyeceği için– bir hakarettir bile!.. Bir zamanın İran
hükümdarı namus u şerefi alım satım derekesine tenzil etmişti.
Filip Asya’nın o hükümdarına özenmeseydi Yunanistan’ı
kendisinden ürkütmezdi! Servetini meşru’ kullansaydı
memleketin ihtiyacatına göre adam yetişirdi. Servet insanı
kahraman etmez bilakis kahramanlığı sindiri[r] boğar. Arzolunan
tarihi misaller istintacat-ı fikriyyenin isabetini te’yid
ediyor zannederim.
Gaye-i siyaset: Efrad-ı vatanın yavaş yavaş bir terbiye-i
hakīkıyye iktisab ederek iyiliğe i’tiyad etmesi fenalığa karşı
daima isyan eylemesidir. Yoksa cinayetler birer keyf-i şahsi
uğrunda cezasız bırakılır kanunlar hiçe sayılırsa zulme de
denaete de alışılır. Hatta yaşamak için fenalık etmenin lüzumu
bile hissolunur; kalb: Azab-ı nedamet duymadan tahaccür
eder..
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Aralık
Yedinci Cild - Aded:
Bu ünvan altında numaralı Sıratımüstakīm ’de bir
makale yazıp esatize-i kiramdan Şeyhülislam Musa Kazım
Efendi ile Abdurrahman Şeref Beyefendi hazretlerinin şu
mes’ele üzerine nazar-ı dikkatlerini celb etmek istemiştim.
Zannetmem ki buna muvaffak olmuş olayım. Zira el-yevm
re’s-i karda bulunan bu zevat-ı muhtereme kesret-i iştigallerinden
dolayı böyle küçük adamlar tarafından yazılan ufak
şeyleri okumak ve kıymetli zamanlarından bir kısmını bu
gibi mesaile sarfeylemekle iştigal edemezler.
Bunun için ikinci derecede olan mekatib-i ‘aliye müdirlerine
gelelim. Acaba bunların nazar-ı dikkatlerini celb etti
mi?
Bu suale ben kendimden bila-tereddüd “hayır” cevabını
veriyorum. Zira o zevat-ı ‘aliyye de mekatib gibi ‘ali olduklarından
böyle öteden beriden üç beş cümle belleyerek kalemi
ele alıp da makale yazmak için meydana atılan ufak tefek
adamlarla gazete sütunlarındaki feryadlarına havale-i
sem’ eylemezler onlar gazetelere makale yazan adamların
kendileri gibi ‘ali ve mükemmel ulum-ı riyaziyye tabiiyye
ve ictimaiyyede yed-i tula sahibi zevattan olmalarını arzu
ederler. .
Şu halde üçüncü derecede mekatib-i i’dadiye ve rüşdiye
müdirleri geliyor. Acaba bunlar atf-ı nazar ettiler mi?
rum ki şu kadar mekatib müdirleri miyanında hiç olmazsa
bir ikisinin dikkatini celb etmiş veyahud edecektir. Bu da
benim için büyük bir muvaffakıyet addolunur. Ben de
mesel-i meşhuru mucebince iştika ve
feryadımda devam ederim ve derim ki evet mekteplerimizdeki
tedrisat-ı diniyye ıslah olunmalıdır. Hem de pek çok
te’hir edilmeyerek bu işe hemen mübaşeret olunmalıdır.
Eğer bu ıslahatı yapmak için yeni açılmış olan Medresetü’lVaızin’imizden
çıkacak vaizlerimizi yahud ıslah olunacak
medreselerimizden yetişecek müderrislerimizi beklersek o
zaman pek geç kalmış oluruz. Şeyh Sadi’nin:
dediği gibi o vakit iş işten geçmiş
olur. Binaenaleyh şimdiden esbab-ı mevcude ile tevessül
olunarak ıslahata başlanmalıdır. Ve illa akıbet bizi ağlatır
lakin o zaman ağlamak faide vermez.
Başlamalı başlamalı…. Ama nereden başlamalı?
Bana kalırsa şimdilik iki tarafdan: Biri muallimler diğeri
kitaplardan muallimlerden na-ehil olanlarını ehil ve muktedir
olanlarıyla tebdil eylemeli. Lehü’l-hamd ehliyetli muallimimiz
yok değil var. Onlar cümlesinden misal olarak şurada
birini zikredeceğim ki o da Şevketi Efendi’dir. Bu ve
emsali zevat-ı muhteremeden ne için istifade olunmuyor?
Bunlar ne için mekatib-i i’dadiye ve liselere hatta darülfünuna
ulum-ı diniyye muallimi olarak ta’yin olunmuyorlar?
Ma’lumatı Dürr-i Yekta mündericatına münhasır efkarı küçük
kafası kadar mahdud olanlarımız bunların yerlerine geçmişler
yahud bunlar gelecek yeri işgal ediyorlar. Niçin?
Bunlar o kadar acı hakīkatlerdir ki insan bunları düşündükce
cidden müteessif ve alem-i İslamın bu haline
karşı la-kayd kalanlara da mütehayyir oluyor. Bunlar öyle
derdlerdir ki söylemeden geçilmesi mümkün de değil.
muallime nisbetle bunun ehemmiyeti ikinci derecede kalıyor.
Zira muktedir bir muallim olursa kitabsızlığı hissettirmez.
Mevcudlardan en müfid olanını intihab edip okutur da
noksanını kendisi ikmal eder. Lakin bu da mükemmel bir
kitap tertib ü te’lif olununcaya kadar biz-zarure ihtiyar olunacak
bir tariktır ki kaide-i usuliyyesine
binaen müfid ve klasik kitaplar yazılıp Meclis-i Maarif
tarafından kabul olunduktan sonra bil-cümle mekteplerde
onlar ta’lim ü tedris olunur. Aksi takdirde pek büyük bir
usulsüzlüğe badi olur. Zira o zaman her muallim kendine
mahsus bir kitap ve usul ta’kīb eylemeye başlar ki bunun da
zararını zavallı talebe çeker; şimdi ekser mekteplerimizde
olduğu gibi. Da’vamı te’yid için delili kendi sınıfımızdan
getireceğim. Hem de bir değil iki misal: Siyer ve Tarih-i İslam
dersleri.
Birinci senede muallimimiz siyerden Şifa-i Şerif okutuyordu
allim onu beğenmeyip yerine başka bir şey kendisinin topladığı
safsata yığınını okutmaya başladı. Üçüncü sene onun
halefi ise tekrar baştan başlayarak kendisinin yazdığı Mu kaddimetü’s-Siyer
’i tedris etti. Biz bu suretle üç sene mütemadiyen
siyer-i şerif okuduğumuz halde Sadi’nin:
dediği gibi hala siyerin mukaddimesindeyiz. Bize hakīkaten
rehber olacak hayat-ı hususiyye-i Peygamberiyye ve halat-ı
vaffak olamadık. Bu sene için dördüncü bir muallim ta’yin
olunduğunu haber aldık. Bu sene intihab olunmuş zat-ı
muhterem ise talebenin hüsn-i teveccühünü kazanmış bir
zat olup ulum-ı şer’iyyede bilhassa hadis ve siyer fenlerinde
yed-i tula sahibi olduğundan bil-cümle arkadaşlarımla beraber
büyük bir ümid beslemekteyiz ve kendilerinden bizi bu
sene de mukaddime ile işgal etmeyip doğrudan doğru siyer-i
şerife-i Muhammediyyeyi tedris eylemelerini istirham
ediyoruz. Zira biz o mukaddimeyi üç senedir okuyoruz.
Bilumum arkadaşlarım da
diyerek benim bu temenniyatıma iştirak ederler zannederim.
Keza Tarih-i İslam için de dört sene zarfında dört muallim
ta’yin olunarak her biri kendine mahsus bir usul ve
kitap ta’kīb etti.
Bundan da biz zararlı çıktık. Zirası pek uzun olduğundan
geçiyorum.
mekatib-i i’dadiyye ve rüşdiyemizde tedris olunan ulum-ı
diniyye kitaplarımız pek sönük şeylerdir ve pek ibtidai tarzda
yazılmış kitaplardır. Hiç biri hakaik-ı ulviyye-i İslamiyyeyi
tamamıyla muhtevi değildir. Bazı fudalamız tarafından yazılan
müfid kitaplar var ise de klasik olmadıklarından mekteplerde
ders olarak okutulamazlar.
Şu halde bunun için yegane çare Maarif Nezareti tarafından
bir komisyon-ı mahsus teşkil olunarak hakaik-ı İslaşeklinde
yazılmıştır.
miyyeyi havi ve klasik kitaplar te’lif olunmaktır. Ama bunun
bir şart-ı a’zamı var o da bu teşekkül edecek komisyonun
hutbeler ve medreseler ıslahı için teşkil olunan komisyonlara
benzememesi yani biraz ruh ve eser göstermesi. Bu iki
uzv-ı mühim ihzar olunduktan sonra üçüncü derecede iş
üsluba müncer oluyor ki tabii o zaman muhterem A .
N. Beyefendi’nin fevaid ü mehazirini bast ü temhid eylemeyi
va’d buyurdukları esalib-i muhtelifeden biri tercih u tatbik
olunur da faide-i matlube de istihsal edilir.
Ama bu iki esas hazırlanmadan her hangi bir üslub ihtiyar
olunursa olunsun nafiledir ve bi-faidedir. Zira üslub ne
kadar mükemmel olsa da onu tatbik edecek muallim olmazsa
boştur. Bizim için faidesizdir. “Ma nahnu fih”e pek o kadar
münasebeti yok ise de buna nazire olmak üzere Tünel
mes’elesini arzetmek istiyorum. İşittiğime göre tünelin kontrato
müddeti geçen sene tamam olduğu halde bizde işletecek
adam olmadığından tekrar o kumpanyaya icar olunmuş.
Doğru ise ne kadar acıklı bir hal. Kumpanyanın ahaliye
karşı yaptığı muameleye yani kırk kişilik vagonlarına
seksen kişi doldurmasına bakılırsa şayia doğru gibi gözüküyor.
Ya hu! Nedir bu bize karşı reva görülen ihanet! Nedir
bizdeki bu sabr u tahammül? Yoksa ölü müyüz?
Geçen haftaki müsahabemizde esalib-i ta’limin; üslub-ı
takriri üslub-ı istifhami üslub-ı muhtelit namlarıyla üç üslub-ı
esasiye ircaı mümkün olduğunu beyan ile bu üç üslub
hakkında verilecek izahatı ikinci bir müsahabeye ta’lik etmiştik.
ruz:
Buna üslub-ı bürhani démonstrative
de denir. Bu üslub-ı tedrisi ta’kīb eden muallim; yalnız söyler
beyanatını siyah tahta üzerinde yahud tecrübeler ile ya
tenvir ve izah eder ya etmez. Şakirdan ebkemiyet içinde
onu dinlerler ve beyanatını “kudret helvası” gibi toplarlar.
Bu vakıa muallim için suhuletli ve seri’ bir üslub-ı
ta’limdir. Fakat asla muvafık değildir. Maamafih su’-i isti’mal
olunmamak üzere mekatib-i rüşdiyede liselerin yüksek
sınıflarında darülfünunlarda tatbik olunabilir. Mekatib-i ibtidaiyye
ve bilhassa sıbyan sınıfları ise; bu üsluba asla mahall-i
tatbik olamaz. Fil-hakīka bu üslub; küçük çocukları; lakayd
ve atıl bir hale getirir. Çocuk; hocasının takrirlerine
karşı riyakarane ızhar-ı hayret ve teslimiyet eder sözlerini
anlar gibi görünür; fakat serian zihni yorulur perişan olur.
Muallim; sözlerinin ehemmiyetini muhafazaya dikkat etmekle
beraber ne kadar uğraşsa yine bunların müstemi’lerinin
uyuklamalarına yahud eğlenmelerine şayan olmasını
men’a muvaffak olamaz.
Çocuğa bütün melekatını şevk u rağbete getirecek
hiss-i merak ve tecessüsünü uyandıracak celb ü cezb edecek
pür-hareket dersler lazımdır. Böyle yapacak yerde bir
sa’y-i mütekabil zindegi-nüma bir intikal ve tenevvü’ yerine
çocuğa bir monolog tertib ve arzolunuyor; halbuki tiyatrolarda
bile uzun monologlar insanı esnetir.
Bu üslubun mahzuru; yalnız tedris nokta-i nazarından
mütalaa edilmez çocukların kuva-yı zihniyye melekat-ı ahlakıyyesi
üzerine icra edeceği te’sirat; pek ziyade şayan-ı
dikkattir. Bu üslub dairesinde tedris edilen çocuklar; ağır bir
tavr-ı müeddebane ile fakat cahilane ma’lumat-füruşluk
eden muallimlerin taht-ı hükümranisinde bulunan kapalı
durgun karanlık sınıflardan hayata hürriyet-i iradesini gaib
etmiş tenbel yorgun zebun bir fikr ile dahil olacaklardır;
diğer tarafdan haberleri olmaksızın riya gibi tasannu’ gibi
nakais-i ahlakıyye ile de şaibedar bulunacaklardır; tedris ve
terbiyenin gayesi ise bu olmadığı şübhesizdir. Mektebin vazifesi;
çocukların dimağını gayr-ı kabil-i isti’mal bir mahfaza-i
ma’lumat haline getirmek değil bütün tedrisatı terbiye-i
bedeniyye fikriyye ve ahlakıyyeye zahir olacak bir üslub-ı
salimde ta’kīb ile mukavim bünyeler hür ve cevval fikirler
metin ve nezih huylar yetiştirmektir. Mekteb; yorgun değil
yorulmamak çareleriyle mücehhez dimağlara menba’ olmalıdır.
Bu kadar mahzurlarıyla beraber üslub-ı takririnin suret-i
mutlakada lağva şayan olduğu iddia olunamaz. Çünkü bu
mehazir; ancak bir üslub-ı yegane olarak isti’mal olunduğu
zaman kendini gösterir. Yoksa şakirdler şübhesiz hocalarının
takrirlerinden bütün bütün müstağni olamazlar. Şu kadar
ki mümkün olduğu kadar az isti’mal etmek daha iyisi
aşağıda izah edilecek olan üslub-ı istifhami ile mezc ü te’lif
eylemek lazımdır.
Bizim mekteplerimizde ba-husus bu üslubun en ziyade
muzır olduğu mekatib-i ibtidaiyyede bile şimdiye kadar üslub-ı
takriri ta’kīb olunduğu gibi hala da olunuyor.
Bilhassa akaid-i diniyye tedrisatında bu üslubun tevlid
edeceği mehazir ne kadar mühimdir. Bu üslub akaidde
gaye-i kusva olan “yakīn”ı te’min edecek bir mahiyette
değildir. Hasılı üslub-ı takriri; fıtrat-ı insaniyye ile hemahenk
bir üslub olamaz; onda hürriyete bedel bir istibdad-ı
Muallim; yalnız takrir edecek ağırlık gösterecek yerde
bir “keşfettirmek yolu” tutabilir. Bunun için bu üsluba “üslub-ı
tekşifi” de deniyor. Bu üslubda; muallim şakirdana sualler
mantıkiyye ta’kīb eder bu suretle şakirdlerini ma’lumdan
mechule intikal ettirir; onları kendi hatalarını bizzat tahsile
ve hatve be-hatve ilerlemekte oldukları mezraa-i tahsili muzır
otlardan kurtarmaya çapalamaya nihayet zabt u teshire
da’vet eder. Bu üslubda monolog yerine diyalog dialoque
şeklinde yazılmıştır.
muhavere musahabe kaim olur. Bu üsluba “Sokrat üslubu”
da derler.
Üslub-ı istifhami de yek-nazarda görüldüğü gibi pek ziyade
muvafık elverişli bir tarz-ı tedris değildir. Yeni yetişen
yavrulara yalnız sormak; asla kafi değildir. Sualler; birer
şahıs menzilesindedir ki bunların evvelce çakılacakları mevki’
kemal-i dikkatle nişanlanmalı münteha iyice tesbit edilmelidir.
Üslub-ı Sokrati; muallimden gayet dakīk bir istihzar vuzuh
ve suallerin rabtında mantık ister. Muallim verilecek cevapları
evvelce keşfetmiş olmalıdır. Bundan başka muhaveratın
te’min için ale’d-devam meşgūlü’z-zihn bulunmalıdır. Hasılı
çocukların tertib ü intizamını ihlal etmemek fikr-i itaati muhafaza
ve te’min etmek hayat ve hareket sınıfın tertib ve
nizamını çığırından çıkarmaya müncer olmamak üzere muallimde
metanet-i kamile de matlubdur.
Fakat hüsn-i suretle tatbik olunduğu halde üslub-ı istifhami;
hakīkaten terbiyevi bir üslubdur. Bu üslubda dersler;
yalnız zinde fücaat ile mali çocuğa mahzuziyet-bahş olmakla
kalmaz çocuğu fa’al ve müteharrik kılar ona istiklal
ve hürriyet-i irade verir dikkate alıştırır bir şevk-ı daimi
ve temyiziyyesini ikaz u tahrik eder hazz-ı keşf ü icad zevki
mütalaa gayret-i şahsiyye verir. Çocuk mualliminin refik-ı
mesaisi olur. Maamafih bu üslubun epeyce mühim olan
mehazirini de göstermek lazımdır: Bu üslubda seyr-i terakkī;
batidir çünkü: Ma’lum ile mechul arasında uzun bir silsile-i
mutavassıtayı tazammun eder. Çocuğun zekası ise bu silsileyi
henüz pek yavaş kat’ edebilir; çocuk sualleri her vakit iyice
zabtedemez anlayamaz. Bir tefahhus-ı müteselsilde çocuğu
şaşırtacak ani dalgınlıklar tekrarları cevelanat-ı fikriyyeyi
ağırlaştırır. Mekteb-i ibtidainin tedrisat-ı mahdudesi ise
üslub-ı istifhaminin bu yolda gayr-ı mümtezic tatbikatına
müsaid değildir. Bundan başka programların ta’yin ettiği
mevadda tevafuk da etmeyebilir. Sokrat; bu üslubu
ancak nefs-i natıkanın bir tabassur-ı ibtidai-i gayr-ı münfasıl
bundan dolayı ilm-i servete müteallık mebahis-i ibtidaiyyede
fenn-i ziraatte üslub-ı istifhami bir tarz-ı ta’lim ü tedris
olabilirse de ne musikī ne de resim ne de ticaret-i nakdiyye
edilemeyeceği mevadd-ı tedrisiyye miyanında coğrafya ve
tarihi de ta’dad etmek kafidir. Bazı hakaik-ı şüun vardır ki
kuvve-i idrakiyye büyüklere bile keşfettiremez. İşte bunların
etfale bast u takriri lazımdır.
Üslub-ı muhtelit veya münfasılda muallim; vakit vakit
hem üslub-ı takririye hem üslub-ı istifhami-i Sokratiye müracaat
eder. Dershanelerde en ziyade müsta’mel olan üslub
budur. Muallim; bir teselsül-i mantıkī ta’kīb eden sualleriyle
çocuklara keşfedebilecekleri şeyleri keşfettirir. Şu kadar ki
tefahhus ile bulmaya muvaffak olmayacakları şeyleri sorarak
onları yok yere it’ab etmez gayretlerini kesr etmez ders;
kısa takrirlerle mefsul bir “muhavere”den ibarettir. Çocuğun
düşünüp bulamadığı şeylerde imdadına koşmak müşkillerini
ref’ etmek lazımdır.
Üslub-ı muhtelit üslub-ı istifhaminin muhtevi olduğu
“tenevvü’-ı hayat”ı muhafaza eder. “Üslub-ı takriri”den daha
ziyade terbiyevi “Üslub-ı Sokrati”den daha az bati ondan
daha umumiyyü’l-isti’maldir üslub-i istiksai ve bürhaniyi
def’aten cami’dir. Hülasa üslub-ı muhtelit çocuklarda
melekat-ı akliyyenin neşv ü nema bulmasına inbisatına
hizmet eder. Suallerin havass-ı müşahhasasına tevafuk eder
dersde mukteza-yı hale göre üslub-ı takriri veya istifhaminin
galib bulunmasına müsaiddir. Hasılı bu üslub mekatib-i
lidir. Eşyanın kuvvet ve muavenetiyle pek suhuletle isti’mal
olunur.
Pedagoji kitaplarında programlara dair tafsilat verildiği
sırada havas ve mevzu’ nokta-i nazarından her bir nev’-i
tedrisata hangi üslub-ı tedrisin tevafuk edebileceği de gösterilir.
Biz burada bu babda bir icmal yapmakla iktifa edeceğiz:
Üslub-i Takriri: Üslub-ı istifhamiden tamamıyla istisna
gösterememekle beraber tarih derslerinde daha kendini
gösterir. Muallim; dersinde vekayii ancak etrafıyla bast u
temhid ettikten sonra tabayi’ u netayice göre üslub-ı istifhamiden
Ahlak dersinde tabii ve muvafık olan üslub; üslub-ı
mat-ı cüz’iyye dermiyan edebilir. Bu halde şübhesiz çocuğu
ahkam-ı ahlakıyyeyi tertib ü tanzimde serbest bırakan
taallülat ve i’tirazatı murakabe kontrol etmek bazen de
tashih ü ta’dil eylemek ahlak mualliminin başlıca vazifesidir..
Bu vazife ise üslub-ı istifhaminin galib bulunduğu bir
üslub-ı tedris ile te’min olunabilir. Ulum-ı hikemiyye ve tabiiyyede
de üslub-ı istifhami; müşevvik u saiktir. “Kavaid-i
lisan” tedrisatında üslub-ı istifhami galibü’l-isti’maldir. Bu
dersde misaller; ta’rifat ve kavaide takaddüm etmeli muallim
şakirdlerine misallerden kavaid ve ta’rifat istinbat ettirmelidir.
Evvelce de söylenildiği vechile bütün tedrisatta üslub-ı
takriri ve istifhami; münavebeten ca-yı tatbik bulurlar. Bu
mevkii ta’yin edecek şey; mevzuun ve bilhassa çocuktaki
seviye-i idrak ve kabiliyet-i ruhiyyenin arzedeceği ihtiyacdır.
Bu nokta-i nazardan muallimlerin “İlmü’r-ruh” ile –ki fenn-i
terbiyenin medahil-i tabiisindendir– iştigal etmeleri la-büddür.
Muallimler; ders kitaplarından evvel şakirdlerinin kitab-ı
ruh ve mizacını mütalaa etmek mecburiyetindedirler. Bu kitab-ı
kerimin esrar-ı ledünniyyatıyla peyda-yı ünsiyet etmeyerek
esalib-i indiyyeye ittibaan melekat-ı etfal ile oynamak
pek büyük bir günahdır. Muallimliğin hedef-i harekatı bütün
şümul-i ma’nasıyla bir “insan” yetiştirmektir. İnsan yetiştireşeklinde
yazılmıştır.
cekler evvela kendileri “insan” olmakla beraber insaniyetin
de alimi bulunmalıdırlar. Bir milletin tarih-i istikbali; bir
muallimin tearic-i dimağiyyesi arasında meknuzdur. Muallimlerin
adese-i kabiliyyetinden mukadderat-ı ümemi temaşa
etmek muhal değildir. Bir Arab şairi şu iki beyt ile “muallim”
lendine işaret ederek ne güzel bir levha-i pend-amiz tersim
eylemiştir.
Fil-hakīka tabib ile muallim insaniyetin en şayan-ı ikram
ü hürmet hadimleridir. Bu iki şahsiyet-i muhtereme;
yekdiğerinden asla müstağni olamayan iki mühim vazife
deruhde etmişlerdir: Biri kuva-yı ruhaniyyenin inbisat u tenemmüvüne
“ruh”un jengdar-ı dalal olmamasına çalışır
diğeri onun muhafaza-i kıymetdarı olan cism-i insaniyyetin
hem-dest-i vifak olur “insan”lar yetişir. Şair-i hakim pedagoji
nazariyat-ı hazıranın ruh-ı mealine ne kadar nüfuz etmiştir.
Buraya kadar tayy ettiğimiz sahat-ı istikşafda aheste-rev
olduksa da nihayet menzil-i maksuda eriştik; mebahis-i mütekaddime
bizim için menazil-i zaruriyye idi şimdi maksuda
şüru’ edebiliriz. Ancak seyahat-i fikriyyemiz için –kariin-i
muhteremenin lutf-ı müsaadesinden ümidvar olarak–
bir fasıla-i aram yapmaya lüzum gördük. İnşaallah üçüncü
makalemizle bu fasıla hakk-ı gayretini edaya çalışacağız.
* * *
Yedi sekiz sene evvel tercüme edip defter-i hayatımın
en nazar-giriz bir köşesine tevdi’ eylediğim şu eserciğime
neşriyat-ı ahire münasebetiyle irca’-ı nazara mecbur oldum.
Bu eserciğimi ben unutmuş idim. Bir sayha-i nefrin onu
bana ihtar eyledi. Ben de cüz’i ta’dilat ile onu kariin-i kiramın
pişgah-ı kabullerine ref’ u takdim eyliyorum. Mükafatını
Cenab-ı Hak’dan temenni ederim.
Avrupa’da dahi safahat-ı tarihiyyesini el-an ikmal etmemiş
olan mebahis-i ictimaiyyeden birisi mes’ele-i nisviyyet
olup bu babdaki salahiyetdaran “nisviyyun” ve “gayr-ı nisviyyun”
namlarıyla ikiye ayrılmışlardır.
Din-i celil-i İslamın bu cins-i latif hakkında bahşetmiş olduğu
salahiyet ne kendilerini nüfuz-ı nazar ashabı felasife-i
ne de geridedir.
Esasen kütüb-i semaviyye riyaset-i ictimaiyyeyi erkeğe
vermektedir ki Kur’an-ı Kerim de bunu müeyyid ü müekkiddir.
Esham-ı mirası ta’yin hususundaki ayet-i kerimede
Biz kari’lerimiz ile beraber bu tefevvuk-ı tabiiyi daha
doğrusu bu adem-i müsavatı Schopenhauer He[r]bert
Spencer ve hatta Nietzsche gibi muhalifin-i dinden ve asr-ı
ahirin en hür-endiş feylosoflarından işideceğimiz için daha
uzun söz söylemeye lüzum hissetmiyoruz. Eserin aslı Schopenhauer’ındır
kadınlığın evsaf-ı mümeyyezesini küçük
mebhaslerine ünvan ittihaz ederek nisviyetin ahval-i ruhiyyesini
teşrih eylemiştir. Icabında tenvir-i mebhas yollu birkaç
söz dahi tarafımızdan ilave olunacaktır.
Bandırma
Şerefüddin
Erkeklere tahmil olunmuş
olan metaib-i hayatiyyeden kadınların beri olduklarına
en büyük delil ve aralarındaki tefavüt-i tabiiyyeye en büyük
şahid teşekkülat-ı tabiiyyedir.
Bir de eğer kadınlar meşakil-i hayatiyyeyi ıktihamda erkekler
haml rahatsızlıkları ve vaz’-ı hamldeki ıztırabat-ı müdhişe ve
nev-bave-i hayatını irza’ için terk-i hab u huzur ederek gece
yarıları kalkmak gibi vezaif-i hususiyye terettüb etmez idi.
Yine bu nezaket ü rikkat-i hılkiyye neticesi olarak kadınlar
şüun-ı hayata karşı i’tidallerini muhafazaya çok az
kudret-yab olabildiklerinden kendi saadetlerini ancak sükun
ü uzlet ile muhat bir aşiyane-i istirahatte te’min edebilirler.
El-hasıl selamet-i fikriyye ile düşünülürse fıtrat kadınlara
umur-ı beytiyyelerini tanzim ve evladlarını hüsn-i
terbiye ve refik-ı hayatını is’ad gibi bir takım vezaif tevdi’
eylemiştir ki müz’ic bir çocuğu avutmak için bir kadının sarfettiği
emekleri ve asla usanmaksızın onun amal-i tıflanesine
tebaiyetini görmek müddeamızı isbat için en ameli bir delildir
ki bu sabr u tahammül hemen hiçbir erkekte görülmez.
– Dest-i i’caz-kar-ı hilkat bu nüsha-i
nefisenin vechine bir letafet a’zasına bir tenasüb ve ecza-yı
bedeniyyesine bir hüsn-i ilticam bahşetmiştir ki bu bahşayişkaraneye
karşı erkekler meshur u müncezib olup vesait-ı
şer’iyye ve medeniyyeye müracaatla kadının hayatını taht-ı
tekeffüle almakta muztar olurlar.
Kadınlar atilerini te’min için mazide bir tedbire tevessülü
düşünemediklerinden vikaye-i hayat ve daman-ı istikballeri
susiyle henüz izdivac etmemiş olan kızlara hüsn denilen bir
vasıta-i ta’alluku bahş ü isar eylemiştir ki ale’l-ekser bir iki
defa vaz’-ı hamlden sonra esasen vazifesini ikmal eylemiş
olan bu vedia istiade olunup gül-deste-i hüsnleri eski taravetini
zayi’ eyler.
Nitekim karınca zinet-i cinsiyyesi olan kanadlarını erkeğine
terbiye-i evlad ve saire gibi vezaif-i asliyyeyi nazar-ı ehem-
[ Ahzab /] buyurulmuştur ki –
miyetten dur tutup kadını yalnız şuh ve sehhar mahluklar
addeylemek doğrudan doğruya hissiyata mağlub olmaktır!.
Bilumum teşekkülatı
mükemmel olan zevi’l-hayatın taazzüv ve tenemmüvü
derece-i tekemmülü nisbetinde bati olur. Bilakis bir mevcudiyet-i
basita ile saha-i vücuda gelen zevi’l-hayat dahi az
zaman zarfında tekemmül-i nev’isini ikmal ile fena-yab olur
ki ale’l-umum haşeratın bir iki dakīka zarfında vazifelerini
yedendir.
Erkek ancak - yaşlarında kuva-yı akliyyesini istikmal
edebildiği halde kadının zekası bu sinde tevakkuf ediyor
ki bu hal bize kadın ile erkek arasındaki teşekkülat nokta-i
nazarından mevcud olan farkı pek vazıh surette irae eylemektedir.
Bütün edvar-ı hayatiyyelerinde kadınlar daima na-tamam
bir zeka asarı ibraz edip havass-i zahirelerinin taht-ı
te’sirinde olmayan şeyleri idrak için huyut-ı zekaları imtidad
edemez. Binaenaleyh şu’le-i zekalarının ancak mahdud bir
sahada cevelan edebildiğine hükmetmek zaruridir. Meşhudatlarını
velev ehemmiyetsiz olsun yalnız –manatık-ı tefekkürde
kaldığı için– hakayık-ı mühimmeyi tercih ederler.
Erkek ise zaten ağır bir surette neşv ü nema bulan ve
bit-tabi’ daha mükemmel olan kuvve-i akliyyesi için mazi ve
atinin ketaib-i zulmetini açarak vasi’ bir saha-i cevelan bulur.
Ve vereceği hüküm için yalnız mahsusatı değil mazi ve
Bu kuvvet ve vüs’at ise kadınlarda tab’an mevcud değildir.
Onların muhiti dar ve vüs’atsizdir…
Bunun içindir ki mazi ve istikbalin avarız-ı hariciyye ve
müessirat-ı kevniyyesi dahi o nisbette kadınlar üzerinde daha
az ika’-ı te’sir eder. Zevcleri metaib-i adideyi ıktiham ve
gavga-yı hayatta cehd ü ikdam ile kazanıp zevcelerinin desti
emanetlerine tevdi’ eylemiş oldukları emvali ale’l-ekser
kadınların müsrifane bir suretle istihlak eylemekte oldukları
daima görülmektedir ki bu dahi kadınların daha az akıbetendiş
olduklarına ve şuun-ı kevniyyeden daha az müteessir
bulunduklarına delildir. Bunun için onların re’yinden istiane
edilmemelidir. Cermenlerin kadınlardan istiane neticesi
olarak haziz-ı helake sukūt etmiş oldukları bizim için büyük
bir ibret-i tarihiyyedir.
Kadındaki lutufkarlık sıfat-ı asliyyesindendir.
Çünkü hilkaten rahim lutufkardırlar. Bu hal
kendilerinde bir fazilet-i müktesebe olmadığından bazen bu
lutufkarlıklarıyla mürüvvet-i hakīkiyye arasında tehaddüs eden
boşluk bir zaviye-i münferice kadar geniş ve derin olur.
Kendilerinden biraz hissiyatı tahrik edecek surette vukū’
bulan isti’tafattan derhal müteessir olurlar. Ve ellerinden
geldiği kadar ianatta bulunup hiçbir lutfu diriğ etmezler ki
bu bir fazilet-i kesbiyye olmayıp sür’at-i infial ve ta’bir-i diğerle
teessür-i zahirileri neticesidir.
Bil-farz bu ianelerinden atiyen bir mazarrat dahi gelecek
olsa onu halde takdir ile infialatını men’ ve binaenaleyh ibraz-ı
lutfdan geri duramazlar. Netayic-i mühimme-i ahlakıyye
tevlid edecek bu gibi bir çok mebadi’-i fazıla kendilerinde
mevcud olsa da sıfat-ı hakīkıyyesinin inhıtatına binaen iktisab-ı
fezailden daima uzaktırlar. Kadının ruhu sehlü’l-in’ikas
bir ayineye benzer ki sathında mün’akis olan eşya-yı muvaziyyeden
suret-i hakīkıyyede müteessir olmaz. Ve mahdudiyet-i
fikriyyesine binaen hükm-i hazırında o kadar musırdır
ki hiçbir re’y-i saib onu dediğinden alakoyamaz.
hadis-i şerifiyle irade buyurulan akıl mertebe-i
– Fıtraten zaif olan kadınların
mesaid-i tedafü’lerindeki noksanı cebr için tabiat bunlara
bir haslet bir haslet-i mezmume ilave etmiştir ki o da “riya”dır.
Hayvanat-ı müfterisenin pençe ve yırtıcı dişleri ve mürekkeb
balığının muhiti içinde kendini saklamak için neşrettiği
madde-i sevadı nasıl kendilerini daima taarruzdan masun
bulundurursa kadın dahi hukūkunu müdafaa ve menafi’-i
mahsusasını celb hususunda bu silah-ı tabiisini isti’mal
eder. Ve bu haslet-i gayr-ı makbulesiyle yalnız hukūkunu
muhafaza değil erkeğin zeka ve re’yini bile çok zamanlar
şaşırttığı görülmektedir.
Bu haslet kadınlar arasında mütesaviyen mevcuddur.
Zeki ve gayr-ı zekileri arasında hemen hiçbir fark mahsus
değildir.
Hukūk-ı zatiyyelerinin müdafaası bunu isti’male
vabeste olduğunu bildiklerinden edna bir fırsattan istifade
ederek bu silah-ı tabi[i]lerini derhal takınırlar. Bunun içindir
ki Avrupa mehakiminde kadınların zevren şehadetleri her
gün çoğalıyor ve şehadetten men’leri bir fariza-i ictimaiyye
halini alıyor.
–
Avrupa’daki zengin kadınlar umum tarafından istiksar olunacak
derecelerde mazhar-ı ihtiram olmaktadırlar.
Halbuki kavaid-i esasiyye-i ictimaiyyeye nazaran kadınlara
karşı ibraz olunan hürmette bu derece izhar-ı muğalat
etmek doğru olmadığı gibi kendileri mazhar-ı tebcil ü ihtiram
olmak hususunda erkeği geçmek değil hatta ona müsavi
olmak üzere bile mahluk değildirler.
Bu ihtiramat-ı na-layıkanın su’-i netayicini göstermek
bulunması tabii olan kadının bugün Avrupa’da merkez-i layıkına
Eğer eski Yunanlılar medeniyet-i hazıramızı görmüş olsalar
tanzim hususunda en evvel tavsiye edecekleri şey kadınların
mevki’-ı hakīkiyyelerine ircaı olacağı şübhesizdir!... Filhakīka
kadınların mevki’lerini derece-i saniyede bırakmak hey’at-ı
medeniyyenin en doğru olan esaslarından birisidir ki
asla tenkīd kabul etmez!: !..
Bu zengin kadınların hod-perestliklerini bırakıp az çok
tevazu’ ile ittisaf etmeleri tedbir-i menzil ve saire gibi ulum-ı
nisviyyeyi öğrenmeleri kendileri için ve bilumum hey’et-i
Hususuyla aşağı tabakada kalan kadınlar bu zengin kadınlar
karşısında o kadar hakīr o kadar naçizdir ki şarktaki
tasavvur ettiğimiz kadın zavallılığının bu zengin kadınlar her
gün en şayan-ı merhamet olan ve kalb-i beşeri en ziyade
müteessir eden levhalarını her yerde icad etmektedirler.
Lord Byron Resail ve Ceraid nam kitabının ikinci cüz’ünün
’uncu sahifesinde şöyle söyler:
Eski Yunaniler zamanında kadınlar ne mevki’de bulunurlar
hakemenin kabul edebileceği bir mevki’de idiler.
Halet-i hazıra-i medeniyyemiz kurun-ı vüstanın muhalif-i
akl-ı selim olan bakıyye-i merdudesidir. Hissiyata mağlub
olmaksızın bir muhakeme edecek olursan sen de benim
gibi vezaif-i nisviyyeyi öğrenip tarz-ı telebbüsde sadeliği iltizam
ve ihzar-ı ağdiye usulünü öğrenmelerini ve yabancılar
tapları okumalarını bir lazıme-i medeniyye addedersin
musikī ve saire gibi fenler ile az çok iştigal etmelerinde be’s
göremem.
– Kadının
erkek ile hukūkca müsavi olmasına binaen Avrupa’da
Bu müsavat bizim yalnız bir kadın ile hayat-güzar olmamızı
uğruyor demektir.
Müsavatı kabul için kadınların dahi erkekler gibi kamil
bir akla malik olmaları icab ederdi.
Bir kadın ile yaşamaya dair olan madde-i kanuniyye elbette
nüfuz-ı nazar ashabı olan zevatı memnun bırakmamaktadır!..
Taaddüd-i zevcatı tecviz eden memleketlerde nisvanın
dereke-i sefalete düşmemesi nazar-ı i’tibara alınmış olmakla
haklarında daha çok hürmetle muamele edilmiş demektir.
Çünkü hususat-ı zatiyyelerini tesviye edecek bir erkek
bulmakta duçar-ı müşkilat olmazlar.
Bizde zatü’z-zevc olan kadınlara nisbeten zatü’z-zevc olmayan
kadınların adedi yüzün milyona nisbeti gibidir.
Ne kadar kimsesiz kadınlar vardır ki metaib-i hayat altında
ezilmekte ve umur-ı şakkayı iktıhama mecbur olmaktadırlar.
Bir kısmı ise ilca-yı fakr u zaruretle zevcat-ı umumiyye
sırasına düşüp girdab-ı sefalette ser-gerdan bulunmaktadırlar!
Yalnız “Londra’’da seksen bin umumi kız vardır ki
bunların şeref-i nisviyyetleri madde-i mezkure namına pamal
edilmiştir!.. Buna Avrupa kadınlarının hod-kamlıkları
dahi ilave edilmek lazımdır!...
Taaaddüd-i zevcatı bir fariza-i ictimaiyye olarak
telakkī ve kabul eylemeliyiz?...
Kavaid-i esasiyye-i hayatı nazar-ı mütalaaya alacak olursak
göremeyiz.
Hususiyle kadın her hangi bir arızaya binaen vazife-i
tenasüliyyesini ifaya muktedir olamaz ise ne yapmalıdır!...
en bariz simalardır!...
Var imiş Çin’de tuhaf bir adet;
Tuhaf amma ki karin-i hikmet
Okuyun dikkat ile siz de sevin:
Bir hekimi bulunurmuş her evin.
Bu hekim ailenin rahatına
Çalışırmış bakarak sıhhatine.
Vizite yokmuş alırmış aylık
Bizce tatbika değil mi layık?
Hastalansa birisi ailenin
Hekiminmiş büyüğü gailenin
Kesilirmiş maaşı çünkü onun
Denilip: Hastanıza çare bulun.
Hastalık sürdüğü müddetce tabib
Sarf-ı ikdam ile bi-hazz u nasib
Eğer eylerse işfa-yı maraz
Yeniden başlar imiş ecr u ivaz
Yok eğer hasta giderse öteye
Uğrayıp doktor efendi köteğe
O eve artık ayak basmaz imiş;
Sözüne kimse kulak asmaz imiş
§
Faraza biz de bu tarzı tedkīk
Ederek eylemiş olsak tatbik;
Nafile masrafa hiç girmez idik;
Öyle bol bol vizite vermez idik.
Şöyle temsil edelim derdimizi;
Halet-i germimizi; serdimizi:
Millet efradı ki bir ailedir
Şimdi bak cümlesi pür-gailedir!
Bazı dillerde hamiyyet marazı
Bazısındaysa tefevvuk marazı
Kiminin didesi a’ma-yı cehil
Kiminin sinesi müştak-ı ehil
Kimisi su’-i hazımla ma’lul
Kimine hastalığı da mechul.
Hakk u na-hak kimi durmaz tepişir
Nisa /] emr-i şerifindeki kuvvet-i tebliğ bu suret-i beyaKimisi
vurmaya amade dili
Kiminin zulm ile bağrı bereli.
Sözün en doğrusu artık hepimiz!
Hastayız inliyoruz muztaribiz!
Nerede kaldı etibba-yı umur
Oldu mu hepsi de duçar-ı fütur?
Yine la-kayd-ı deva davranıyor?
Hasta bi-tab-ı elem kıvranıyor!
Ne tedavi ne de i’ta-yı ilac
Ne de tesli ne de ıslah-ı mizac
Olmuyor hiç birisinden gayret
Her biri sanki garik-ı hayret!
Bu kadarcık mı bütün pişeleri?
Vizite alma mı endişeleri?
Tehlike kesb ediyorken yarası
Alınır mı yine halkın parası?
Ey hakiman-ı umur-ı devlet
Hastadır hasta zavallı millet!
Çin etibbasına hem-pişe olun
Çalışıp hastanıza çare bulun.
O vakit fahr ederek aylık alın;
Çekilin yoksa ser-azade kalın.
Bu bahis çok sürecek eşmeyelim
Keselim bari çıban deşmeyelim!
On gün sonra o adam yine geldi ve:
– Emir hazretleri zat-ı alinize selam söylediler. Sizi kendi
tebeasından görmek ve her gün sarayda müşahede eylemek
arzu ediyorlar dedi.
– Ben şimdiye kadar kimseye bendelik etmediğim gibi
bendeganlık rüsumunu da bilmem. Binaenaleyh ma’zur
görsünler cevabını verdim. Emirin adamı tekrar söze başladı.
Teklif-i vakıı kabul edersem efendisinin mazhar-ı atayası
aksi takdirde mucib-i infiali olacağımı söyledi.
– Emir hazretlerinin atiyye vü ihsanına muhtac değilim.
Ondan maada ceddim Emir Dost Muhammed Han için bile
bana hizmet teklif etmediler. Farz-ı muhal olarak emirin hizmetinde
bulunsam alacağım aylığı hak edeyim diye çalışır;
akşama kadar sarayda bomboş oturanların gözden düşmesine
sebeb olurum. En iyisi beni serbest bırakın ki:
Dedim. Herifceğiz itma’ ve tahvifinin bi-sud kaldığını
görünce muhaveratımızı bir kağıda yazdıktan sonra yanımdan
çıkıp gitti.
Buhara’ya geldiğim esnada birini bulmuş ve emirin
meclisinde cereyan edecek müzakeratı bana haber vermesi
ra’da gizli aşikare kaffe-i umur emirin meclisinde müzakere
olunur. Bu münasebetle sarayda bulunanların hepsi de netice-i
mukarrerata vakıf bulunur.
Ramazan’ın vürudu hasebiyle herkes oruçla meşgūl olduğundan
bütün işler ta’til edilmişti. Ben zabıta me’murlarından
pek de müsterih değildim. Çünkü teklif olunan saray
hizmetini reddedeliden beri adeta sıkı bir tarassud tahtına
alınmıştım. Bunu pek a’la anladığım halde anlamamış gibi
davranmış hatta kendi adamlarıma bile anlatmamıştım.
Bayram gecesi emirin adamlarından biri hil’at namıyla
erkenden tebrik-i id için emirin huzurunda bulunmamı
söyledi.
Ertesi günü gittim. Girdiğim büyük bir odada kırk kadar
kimse oturuyordu ki içlerinden birisi de Muhammed Han
ganistan Devleti’ne karşı isyan etmiş ve Gulam Ali ile Kernil
Veli Muhammed Han kumandasında gönderilen askere karşı
mağlub olarak Buhara’ya kaçmıştı. Şimdi bu meclisde
diğer on kişi ile baş sedire geçmiş oturuyordu. Bana da aşağı
taraflarda bir yer hazırlamışlardı.
Benim vürudumu müteakıb emir de geldi. Huzzar kalkıp
elini öptüler ve bayram tebriğinde bulundular. Ben de onlar
gibi yaptım. Takbil ve tebrikten sonra üzerinde enva’-ı hulviyyat
bulunan bir tepsi getirildi orta yere de bir sofra yayıldı.
Tatlılar o sofranın üstüne dizildi. Meclisin ileri gelenleri
sofraya oturup yemeye bizim gibi aşağılarda kalanlar da
mendillerine aldıkları tatlıları kendi mevki’lerinde göçürmeye
başladılar.
Ben şu hallere mütehayyirane bakıyordum. Biri geldi:
–Emir hazretlerinin teberrük tatlılarından niçin yemiyorsunuz?
Diye sordu. Ufak bir parça aldım ve:
–Bu kadarı kafidir dedikten sonra meclisden çıktım ve
namazgaha gittim. Emirin benim için ta’yin [ettiği] yeri gösterdiler.
Oturdum. Etrafa göz gezdirince adamlarımdan kırk
kişi ile Naib Gulam Muhammed Han ve Kemandan İskender
Han’ı gördüm. Bunlar takriben bir ay evvel emirin hizmetine
girmiş oldukları cihetle bana la-kaydane bir selam
verdiler. Bu sırada emir de göründü ki beyaz bir ata binmiş
sarığına atının başıyla sırtına birer sorguç takmış; beline bir
top Keşmir şalı külahına da yirmi otuz arşın sırmalı destar
sarmış şalının arasına murassa’ bir hançer sokmuş olduğu
halde kemal-i tefer’unla salına salına geliyordu. Herkes
ayağa kalktı ve emirin her iki üç adımında bir secdeye karib
vaz’-ı ta’zim aldı. Ben bu harekat-ı mütezellilaneye ittiba’ etmeyerek
sakit ü sakin durdum. Emir önüme gelince durdu.
Tekbir getirdi. Kendisine iktida eyledik. namaz esnasında
başındaki sarıktan üç dolamı çözüldüğü cihetle emir başını
secdeden kaldıramıyor bütün bütün çözülüp düşeceğinden
korkuyordu.
Şu azametiyle tebaasına karşı rezil olmasına tahammül
edemediğim için namazı bozdum. İleri geçip emirin sarığını
sardım. Vakıa namazımı tamam kılamadım ama bir
hükümdarı rezaletten kurtardığımdan Cenab-ı Hakk’ın afvını
ümid ederim.
Namaz bitince emir atına bindi ahali-i hazıra yine yerlere
kapanıp arz-ı ta’zimatta bulundu. Ben de oradan savuşup
Birkaç gün sonra zabtiye nazırı beni zina ile itham etmek
üzere emirden emir aldı. Fakat töhmet-i vakıa sabit
olamadı. Çünkü hiçbir vakit yalnız kalmadığım ve daima
altmış yetmiş kişi ile bulunduğum anlaşıldı. Emir bundan
bir şey çıkmadığını görünce maiyyetime nifak ilkasıyla benden
ayırmak istedi. Lakin bu esnada Rusların Taşkend’i istila
ederek Buhara’ya yürümek fikrinde oldukları işidilince
emir-i Buhara benimle ve arkadaşlarımla uğraşmayı bırakıp
acilen Semerkand’a gitti.
Bundan bil-istifade Hindistan’da bulunan amcam Serdar
Muhammed A’zam Han’a bir ariza yolladım. Ve inşaallah
kendimi kurtarıp Belh’e gideceğim. Mümkün olduğu
surette siz de Sevat tarikından Cetral ve Bedahşan’a geliniz.
Belh’de buluşalım dedim. Bir mektup da Belh’deki askerimize
gönderip yakında geleceğimi bildirdim. Bir istid’aname
de Semerkand’[d]aki Buhara emirine irsal ile müsaadesini
rica ettim.
Bu istid’anameyi Nazır Haydar Han ve Kemandan Nazir
vesatatıyla irsal eylemiş olduğundan gerek Kuşbigi’nin
gerek Kütval’in haberi yoktu. Bilahare ma’lumat alınca:
– Niçin bizden izin almadan emirin nezdine adam ve
ariza yolladın? diye tevbihe kalkıştılar.
– Emir hazretlerinin hayli adamı varsa da bunlardan
birinin benim fevkimde olmasını kabul edemem cevabını
verdim.
– Asker yollar ve adamınızı yoldan çeviririz tehdidine
kalktılar.
– O vakit ben de emirin müsaadesini almadan yola
çıkarım. Mes’uliyeti size aid olur dedim.
Emir istid’anameye cevap vermediği gibi gönderdiğim
adamı da yanında alıkoydu. Birkaç gün sonra Ceneral Ali
Asker Han’ı emirin nezdine i’zam ve müsaade-i mahsusasını
şaverede emirin nakden yahud zahireten bana bir muaveneti
olmadığından Buhara’da alıkonulmaklığım pek de muvafık
olamayacağı söylenilerek memlekete azimetim hususuna
ruhsat verildi.
Emir Kuşbegi’ne de bir emirname isbal ve adamlarımdan
kendi hizmetine girmek isteyenler olursa kabulünü tavsiye
etti.
Kuşbigi:
– Adamlarınızı nezdime gönderin diye bana haber yolladı.
Maksadı evvela onları sonra da beni esir etmek olduğunu
anladım.
– Bir şey söylemek fikrinde iseniz teşrif buyurun. Benim
yanımda söyleyiniz cevabını verdim. Adamlarım da:
– Biz sağken Kuşbigi’nin nezdine gitmeyiz. Ancak ba’de’l-mukatele
cenazelerimizi götürebilirler deyip silahlandılar.
Me’murunu bu cevap ile iade ettim. Biraz sonra Kuşbigi’nin
münşisi gelip emirin arzusunu tebliğ etti. Adamlarım:
–Biz emire kul olmak için değil şehzademize hizmet etmek
yerek döndü gitti. İki gün sonra yol hazırlığında bulunurken
rını omuzlamış oldukları halde geldiler ve:
– Emir-i Buhara her birimize i’tiraf-ı ubudiyyet etmemizi
teklif eyledi. Hiç birimiz kabul etmediğimiz için bize yol
verdi. Bu sebebden tekrar hizmetinize iltica eyliyoruz dediler.
Bu sohbet esnasında birtakım alacaklılar vürud ederek
bunlardan iki bin altun kadar mütalebede bulundular ben
Naib Gulam’a:
– Eğer bana vefakar olaydın bu kadar parayı sadece sen
harcederdin dedim. Mahcubane başını eğdi.
Sonra Kemandan İskender Han’a:
– Sen ne fikirdesin? Diye sordum.
– Buharalı iki kadına tealluk peyda ettim. Onlar gelmeyecek
olursa Buhara’da kalmaya mecburum cevabını verdi.
Kadınlara haber gönderdim birlikte gelirlerse beherine
biner altun veririm dedim. Kabul etmediler. Bu sebeble
Naib Gulam’ın borçlarını vermekle beraber kendilerine
at ve silah da satın aldım. Çünkü masraf etmek için gerek
atlarını gerek silahlarını elden çıkarmışlardı.
Beş altı gün içinde hazırlanıp Belh’e müteveccihen yola
çıktık.
Asırlardan beri yuvarlanıp gelen Şark Mes’elesi’nin hala
halledilmediği ve alem-i siyasiyyatta arada sırada tekevvün
eden şuunatta her halde Şark-ı Karib’i daire-i ihtivasından
haric bırakamadığı gibi mehafil-i siyasiyyede mevzu’ mesaili
düveliyye arasında Şark-ı Karib’de mütehaddis vekayı’ın –
siyasiyat-ı umumiyye i’tibariyle– her şeyden ziyade nazar-ı
dikkati celb ve Avrupa afak-ı siyasetinde yine garib garib
cereyanların tevellüdüne sebebiyet verdiğinden anlaşılmıştır
ki Şark Mes’elesi hayli zamandan beri başlı başına beyne’ddüvel
mühim bir mes’ele-i siyasiyye şeklini almıştır.
Avrupa’nın bitip tükenmeyen muhacemat-ı daimesi
arasında kaide-i diniyye ribkalarından kurtulmuş olduğunu
yeleri hiss-i diniden azade olamadığı gibi Times gibi dünyanın
en mühim ceraid-i siyasiyyesi bile kalemini saika-i taassubdan
muhafaza edemiyor.
küm-ferma olduğunu iddia etmek gibi bir tağlit-ı efkara sapmak
tasavvur edilemez. Siyasiyyatta dinin derece-i te’siratına
gelince şu kadar seneden beri İngiliz mehafil-i siyasiyyesinde
başvekil bulunan Gladstone’nun –ki bu adam dünyanın
en mutaassıb ve sofu bir hıristiyanıdır–bıraktığı düstur-ı
dini üzerine müesses meslek-i siyasi kendisi için milleti
arasında en mümtaz ve bülend bir mevki’ ihzar etmiş ve İngilizler
cud-ı mukaddes olmak üzere tanılmıştır.
Fakat düşünülsün ki garb sahne-i siyasetinin amilleri i’tibar
edilen rical-i siyasiyyenin umur-ı mehamm-ı devleti
yed-i iktidarlarına geçirmeleriyle menafi’-i milliyyelerinin te’minini
en ziyade şark ufuklarında aramışlar daha doğrusu
darabat-ı mühlikelerini alem-i İslam üzerine indirmişlerdir.
Binaenaleyh kurun-ı vüstanın vücuda getirdiği din muharebelerinin
tekemmülat-ı medeniyyenin en birinci rehberleri
olan bir hey’et-i ictimaiyye-i insaniyye efradının fikirlerinde
merkuz olduğunu gördükçe! Kandan ürkmek ihtilal ve mücadelelerden
mütevellid muharebatın vekayi’-i tarihiyyesini
nakletmekten bile tevahhuş gösteren insaniyet-perverlerin!
zevahir-i ahvallerini tekzib eden ef’al-i mekruhelerini müşahede
ettikce artık insaniyete acımak hususunda medeniyetin
bir te’sir ve nüfuza malik olmadığı gereği gibi zahir oluyor.
Dört asırdan beri tevali eden mesail-i şarkıyye üzerine
muharebat-ı mütemadiyye gaye-i maksudu halledemedi.
Avrupa devletleri şarka tevcih-i nazar ettikleri zamanın ilk
devirlerinde Osmanlı İmparatorluğu satvet-i kahiresiyle düvel-i
mevcudenin tekmiline tefevvuk etmiş rasin bir hakimiyete
malik ve hiçbir sille-i galibiyetin altında ser-füru etmeyecek
bir kuvvet ve hakimiyeti haiz bulunuyordu.
Devr-i Sultan Süleyman-ı Kanuni’de Avrupa hükumetlerine
kesi olmak üzere sine-i memalik-i İslamiyyenin taksimi hakkında
mün’akıd planlar rakabet-i düveliyyenin meydana
koyduğu mania sayesinde bu zamana kadar sürüncemede
kaldı. Fransa’nın Katoliklik üzerine hakk-ı himayesini te’min
eden Kaynarca Muahedesi tarih-i Osmanide en muzlim sahifeleri
mülakat-ı müteaddideleri neticesinde ittifak-ı aranın vücud
bulamaması şarkın o kadar hazmı sehil lokmalardan olmadığını
anlattı.
Tilsit Erfurt’da Napolyon ile Çar Aleksandr memalik-i
Osmaniyyenin suret-i taksiminde İstanbul’un her biri kendi
hissesine adem-i isabetinden mütevellid ihtilafdır ki mes’elenin
halline mani’ oldu. Reval mülakatındaki müttehaz
plan Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin idare-i meşrutayı i’lan
etmesiyledir ki bir zaman-ı muvakkate kadar te’hir olundu.
Halbuki son Potsdam mülakatında ihzar edilen tedabir-i
kat’iyyenin mevki’-ı tatbikı acaba hangi sahneler olacağı daha
o zamanlar rical-i siyasiyyunca keşfedilerek anlaşılmıştır.
Hakimiyet-i İslamiyyenin iki mühim kısmının imhası için
son bir karar ile öteden beri zuhur eden hadisata tamamıyla
bir hatime-i kat’iyye çekmek emeliyle en ciddi teşebbüsata
başlanmıştı.
Hatta geçen hafta Fransa parlamentosunda Fransız ve
Alman i’tilafı hakkındaki müzakerede Mösyö Jores’in muahedat-ı
hafiyye hakkındaki şiddetli beyanatı bu hakīkatı gereği
gibi tavzih etmiştir. Mösyö Jores: “ muahede-i
hafiyyesinin netayici olmak üzere Fransa bu muahedede
ben Fas’ı siz de Türkiye’nin elinden Trablus’u alırsınız ve
yine biz Türkiye ile hüsn-i münasebatımızı muhafaza eder
şeklinde yazılmıştır.
gibi görünürüz. İşte şevket ve kuvvet-i maddiyyesini muhafaza
etmiş fakat tarik-ı rastiden ayrılmış olan Fransa’nın ahlak-ı
düvelisi!” diye bağırmıştır. Bu sözler meclis arasında
gürültülere bais olmuş ise de Mösyö Jores sözüne devam etmiştir.
Tabii bu u’cube-i ittifakın iki büyük düşman devletle te’sisi
ve Fransızların urukundaki hiss-i intikamla memlu gururı
milli hiçbir vakit teskin edilemediği halde Fas Mes’elesi’nde
Almanya ile Fransa arasında birden bire bir mukarenet ve
zemin-i i’tilaf bulunuvermesi artık hakimiyet-i İslamiyyenin
üzerine inmek için hazırlanan darbede o infial ve intikam
hislerinin ta’til-i te’sirat ettiği ve hakimiyet-i siyasiyyenin ortadan
kalkmasında alem-i Nasraniyyetin her tarafı yek-dil ü
hem-fikr olduğu tamamıyla görüldü.
suba haml edenler bulunabilir. Taassub kelimesinin tazammun
ettiği; şu zamanlarda Avrupa mütefekkirini lisanlarında
o kadar garib ma’nalarda tedavül ediyor ki artık insan bulunduğu
muhit-i ictimaiyi unutarak Roma’nın en büyük mecalis-i
ruhaniyyesi tarafından ısdar edilen fermanlarla idare
olunuyor ve insanları baziçe-i amal ederek hayvan sürüsü
gibi kullanmak için birtakım hurafatla memlu ve mahuf cehennem
gayyalarını irae edecek ilahelerin merkez-i ruhaniyyeye
adem-i itaatte şehrin surları etrafında dolaşacaklarını
efsaneleri işidiyor gibi geliyor.
Artık düşünülmeli ki alem-i İslamiyyet’in yegane istinadgahı
olan Hükumet-i Osmaniyye’nin istiklal-i idaresine
müdhiş bir darbenin sukūtuyla kuvve-i hayaliyyede mutasavver
bir fikrin ancak bu suretle vücud bulabileceği hakkıyla
anlaşılmıştır. Avrupa düvel-i muazzamasının bütün amal
ü efkar-ı diplomatikıyyesi devletler arasından Hükumet-i
Osmaniyye’nin çıkarılmasıyla efkar-ı musavverenin
husul devletler icrası hasıl olacağı merkezinde bulunduğundan
üç dört asırdan beri muttasıl bu gayenin te’minine çalışılmış
ve hakimiyet-i siyasiyye-i İslamiyyenin birer cüz’ü olan
ufak tefek hükumetlerin ortadan kalkmasına çalışarak
“kalilden eksere” düstur-ı ictimaisine tevfik-ı hareketle
bir mevcudiyet-i siyasiyyeye malik olan Fas ve İran hükumat-ı
Zaten bu biçare hükumetler öteden beri ardı arkası
eksilmeyen Avrupalıların müdahelat ve tekalif-i sekīlelerine
ma’ruz kalarak oldukca hakimiyetleri mütezelzil bir hale
gelmiş idi.
Vesile-i müdahale teşkil eden esbabın ne gibi şeyler olduğunu
anlamak ister isek kısaca deriz ki: Avrupalılar müslüman
bir hükumet-i müstakıllenin idare-i dahiliyyesinde zuhur
eden her bir hadise Avrupalılar için bir vesile-i müdahale
teşkil eder.
Binaenaleyh o zamandan beri bütün silsile-i hadisat
gösteriyor ki mahza bu maksadla Devlet-i Aliyye’nin başına
Avrupa devletleri tarafından binlerce gaileler açıldı ta’kīb
edilen maksadın hayyiz-i ara-yı husul bulmasında görülen
suubet fikirlerinin ta’tiline bir mania teşkil edemedi.
şeklinde yazılmıştır.
Türkiye bir devre-i teceddüde girdi idare-i meşrutayı
sebat-ı hariciyyemizde görülen gergin[li]kleri ta’mir ve izale
edecek salim bir politika ta’kīb olunamadı. Malisör Mes’elesi’nde
Karadağ’ın hareket-i tecavüzkaranesi bir hükumet-i
muazzamanın nefsini rencide edecek bir mahiyeti haiz bulunuyordu.
Niçin bi-taraflığı i’lan edip de usata ağūş-ı himayesini
açtı? Malisörleri teslih eden kimdi? Tabii bunlar işin
bir ecnebi parmağıyla karıştırıldığını göstermez mi? Hakīkatin
bu kadar aşikar olmasına nazaran Türkiye’nin Avrupa
devletlerine müracaatı protestosu sem’-i i’tibara alınmadı.
Asıl ağlanacak Rusya’nın alenen işin amil ve müşevvikı
benim tarzında ültimatomudur ki işin kimler tarafından
meydana getirildiğini pek güzel gösterdi.
Büyük Petro’nun Rusya saray-ı kralisinin abide-i mahfazasında
bıraktığı vasiyetname ahfadının a’mak-ı kalbiyyesinde
mühim bir surette yerleşmiştir. Hatta tarih-i miladisinde
Bükreş Muahedenamesi’nin imzalanmasını müteakıb
Rusya Mora ahali-i Hıristiyaniyyesini ihtilal ve istiklale
teşvik ve onlara müzaheretini va’d etmiş idi. Çar’ın ifsadat-ı
hafiyyesine binaen merkezi Petersburg’da olmak üzere
grandüklerden birinin taht-ı riyasetinde bir cem’iyet-i ihtilaliyye
teşekkül etmiş az müddet sonra Mora şibh-i ceziresi
ateş-i ihtilal içinde kalmış her tarafdan istiklal sadaları yükselmeye
başlayarak Hükumet-i Osmaniyye’yi bir mevki’-i
muhataraya ilka etmiştir.
Bunun üzerine Avrupa devletleri hemen Babıali’ye
Moralıların mütalebatını is’af etmek hususunda notalar tebliğ
ederek istiklallerini tasdik ettirmek için Rusya Fransa ve
[ma]ya ve Navarin’de bulunan Osmanlı ve Mısır sefain-i
harbiyyesini ihrak etmekle beraber Yunanlıların tervic-i amali
kumet-i Osmaniyye bu haksızlığı reddettiğinden Rusya Hükumeti
tün bütün ortadan kaldırılmasına niyyet etmiş olan Rusya
evvelki harbin eser-i tahribatını ta’mir edememiş olduğu
halde şimdi de harb etmek devletin kendisini bir daha toplayamayacak
ve belki hayatına hatime verecek bir mahiyeti
haiz bulunuyordu.
O zaman Rusların İstanbul’a kadar girmesi Avrupa hükumetlerinin
amaline muvafık gelmediğinden birden bire işi
sulha bağlayarak “ ” tarih-i miladisinde Edirne Muahedenamesi
sunu müteakıb Rusya’nın eser-i teşviki olmak üzere Balkanlarda
zuhur eden ihtilal emmareleri Türkiye’nin bir kısmının
daha kat’ u infikakine sebebiyet verdiği gibi bu sefer Rusların
Ayastefanos’a kadar gelip İstanbul kaldırımları üzerinde
Rus kılınçları şakırdamaya başladı. Binaenaleyh Devlet-i
Aliyye’nin en büyük felaketini müş’ir olan ’deki Ayastefanos
Muahedesi imzalandı bilahare mezkur muahedenin
tedkīk-i mevaddı için devletler tarafından müntehab murahhaslar
Berlin’de bir kongre akdiyle muahedenamede dermiyan
edilen şeraitin bir dereceye kadar tahfifine muvaffak
olabilmişlerdir.
Binaenaleyh yekdiğerini ta’kīb eden bu vekayi’-i elimede
binlerce biçareganın yetiman ve ma’sumların hak-i mezellette
akan kanlar içinde yüzdükleri görülmüş ve nice nice
ma’mureler hedm ü tahrib edilerek beşeriyetin mesken ü
me’vası olan o şehirler yangın yerine dönmüş ve bütün
sahralar müslüman kanlarıyla boyanarak o feci’ melhame-i
kübralar meydana getirilmiştir.
Bugün ise zavallı alem-i İslam dehrin en büyük alam ü
küduratı içinde gözlerini kızartan kanlı sahneler karşısında
bulunuyor: Bir tarafdan biçare Trablusgarb düşmanların
yed-i i’tisabına geçmek üzere sekenesi canavarlarla boğuşuyor
hakimiyet-i İslamiyyeyi temsil eden İslamiyet’in yegane
muhteşem binlerle senelik medeniyet ve an’anat-ı tarihiyyeye
malik bir devlet-i İslamiyyenin izmihlal-i hayatı için uğraşıyor.
ter’in Newyork Herald gazetesinde neşrettiği makalede şu
sözleri enzar-ı İslamiyyeye vaz’ ediyorum bu hakayık-ı ulviyyenin
bizim için ne kadar ehemmiyetle telakkīsi lazım geleceğine
şübhe edilmez:
“Rusya ve İngiltere devletleri İran’ın mahvolmasına karar
vermişlerdir bu sebeble biz kadim bir milletin boğazlanmakta
olduğunu görmeye tahammül etmemeliyiz. Vatandaşlarım
Avrupa medeniyeti ile hükumetleri hakkında medayih
melidirler. Avrupa İslamiyeti her gün daha ziyade iz’ac etmektedir.
Bunları görüp hissetmemek için Avrupa hükumetlerinin
ve bilhassa İngiltere Hariciye nazırının kalbi
vücudunun sağ tarafında bulunmuş olduğuna inanmak lazım
gelir..”
Artık hakīkatin bu kadar tercümanı olan Mösyö Morgan
Shuster şu ifadesiyle siyaset-i düveliyyenin ba-husus Avrupa
muhitindeki en büyük bir rüknünü beyan etmiş oluyor.
Binaberin alem-i medeniyeti tedhiş eden menafi’-i hasise
neticesinde müslümanlara reva görülen bu izmihlal planlarını
medeniyetin garb muhit-i ictimaisinde ihtira’ edilmiş
bir siyaset-i zalimane diye telkīb etmekten başka çare yoktur.
Artık taassubun Avrupa’da derece-i ifratını anlamak için
Papa’nın mukaddes tesbihleri İtalya zırhlılarının direklerine
ta’likı Avusturya’nın da Malisörlerle münasebat-ı mezhebiyyesini
vesile-i müdahale ittihaz ederek Katoliklik nokta-i nazarından
himayeye kalkışması bizim için ibret-bahş bir ders
teşkil etse gerektir.
Zannede[r]sem bu kadar berahin-i vazıhaya nazaran
Şark Mes’elesi’nin bir din ve menfaat gavgasından ibaret olduğu
ve Ayasofya kubbesini nakūs sadalarıyla doldurmak
arzu edildiği anlaşılır.
Arab üdebasından Hayrullah nam zat Panislamizm hakkında
Tan gazetesinde yazdığı bir makalede ber-vech-i ati
bazı ma’lumat veriyor:
“Panislamizm fikri bilhassa senesinde Afganistan’da
tevellüd etmiş olan Cemaleddin-i Afgani nam zat tarafından
neşr ü ta’mim edilmiştir. Muma-ileyh Avrupa’nın bir
çok memleketi[n]i dolaştıktan sonra İstanbul’a gelerek
senesinde burada vefat eylemiştir. Hatta Paris’de bu maksad
müdahalesi neticesi olarak kapadılmıştır.
Hakīkat şundan ibarettir ki el-yevm hiçbir müdire malik
olmayan Panislamizm umumi bir saha ve yalnız muharrirler
atının kısm-ı a’zamını teşkil eden Arab gazeteleri bütün küre-i
arzda hissolunacak derecede teammüm eylemiştir. Asya
Afrika Amerika ve Avrupa’da ve hatta Okyanusya’da
yekdiğerine gayr-ı müsavi mikdarda Arab ceraidi mevcuddur.
El-yevm hal-i ibtidaide bulunan bu gazetelerin hem
fevaidi ve hem de mehaziri vardır. Ceraid-i mezkurede yeni
havadis bulunmuyor ise de bunlar hem nefislerine hakim
bulunmakta ve hem alelekser efkar-ı umumiyyeyi vücuda
getirmektedirler. Şeyh Abduh’un hin-i vefatında tilmizlerine
tavsiye eylemiş olduğu Panislamizm üç vasıta-i icraiyyeye
malik olup bunlar da kongre matbuat ve ta’lim ü tedrisden
kongre teessüsü her zaman Panislamizm’in ehass-ı makasıdından
birini teşkil eylemiştir. İlk tasavvur edilen Panislamizm
kongresinin akdedilemediği yukarıda zikredilmişti.
Birkaç sene sonra Kırım’da Bahçesaray’da münteşir Tercüman
gazetesi müdürü İsmail Gaspranski kongrenin Mısır’da
bul ederek bütün alem-i İslam’a da’vetnameler göndermişlerse
de yevm-i muayyende kimse kongrede hazır bulunmadı.
Mısır’da münteşir Menar gazetesinin son nüshalarından
birinde dahi yeni bir kongre akdinin mezkur gazete muhabirlerinden
biri tarafından teklif edildiğini gördüm. Bu tasavvur
da hüsn-i niyyetin adem-i mevcudiyyetinden değil teşebbüs-i
vakıın müşkilat-ı maddiyyesinden dolayı mevki’-i
kalade terakkīsine badi olmaktadır. Bütün küre-i arz üzerinde
lup ceraid-i mezkure her tarafa neşredilmektedir. Bir gazete
veyahud bir mecmuanın muhteviyatı tedkīk edildiği zaman
Avrupa mevcudiyetinden bile şübhe edilen Arab ceraidinin
ehemmiyeti bais-i hayret olur. Bunlar tarih-i İslama ilme
an’anat-ı kadimeye aid bir çok ma’lumatı cami’ bulunmakta
ve Arabistan Okyanusya Hindistan ve Amerika’da okunmaktadır.
Bütün küre-i arz üzerinde bulunan müslümanlar
arasında matbuat sayesinde teessüs eden bu müzahereti
müsbit daha bir çok misal zikredilebilir.
Üçüncü vasıta-i icraiyye de ta’lim ü tedrisdir. Bil-cümle
alem-i İslamda bir humma-yı tederrüs bir atş-ı ilm ü irfan
asarı görülmektedir. Her yerde yeniden mektepler teessüs
eylediği görülüyor. Yakın vakte kadar Suriye’nin bütün şehirlerinde
duvarlarda şu sözler görülüyordu:
“Öğren delikanlı cehalet hacalettir.” Fakat Panislamizm
yalnız ibtidai mekteplerin değil belki darülfünunların da
teessüsünü arzu ediyor. Cami’u’l-Ezher Darülfünunu tecdid
ve icabat-ı hazıra-i medeniyye derecesine ıs’ad edildiği sırada
biri Mısır’da ve diğeri de Hindistan’da daha iki darülfünun
te’sis olunuyor. Geçenlerde Suriye’de dahi bir müslüman
darülfünunu vücuda getirilmesi mevzu’-ı bahs olmuş
madı.
Hindistan müslümanları miyanındaki terakkıyat bilhassa
Ahmed Han’ın eser-i himmetidir.
Kalküta ve Bombay şehirlerinde terbiye-i İslamiyyeye
müteallık konferanslar verilmektedir. Aligar’da bir müslüman
darülfünunu vücuda getirmek için epeyce zamandan
beri çalışan Raca Mahmud Abad dahi hükumetin muvafakatini
Okyanusya müslümanları Sumatra’da bir müslüman
mektebi te’sis etmişlerdir. Cava’da dahi Arabca gazeteler
neşrolunuyor. Fakat Panislamizm hayatına en ziyade
muvafık ve en ziyade şayan-ı hayret olan tasavvur Şeyh
Abduh’un talebesi bulunan Şeyh Reşid Rıza tarafından te’sisi
tasavvur olunan darülfünundur. Muma-ileyh “ed-Da’vetü
ve’l-İrşad” denilen cem’iyetin muavenetiyle Mısır’da bir
medrese ve bir de İslam darülfünunu meydana getirilmesi
daha ziyade tevessü’ için dahi kuvvet bulmaktadır.
Hakīkat şundan ibarettir ki İslamiyet Afrika-yı merkezide
gittikce tevessü’ etmekte ve daha ziyade inkişaf edebilecek
bir halde bulunmaktadır. El-yevm gayet kuvvetli bazı tezahürat-ı
diniyye meşhud oluyor. Beray-ı hacc-ı şerif Mekke-i
Mükerreme’ye gelenlerin mikdarı kişiden kişiye
baliğ olduğu görülüyor. Mısır’dan geçen hüccacın mikdarı
derecesine gelmiştir. Yalnız dini olan Panislamizm’den
başka diyanete tealluk etmeyen diğer bir Panislamizm dahi
mevcud olup bu medeniyet-i şarkiyye-i İslamiyyeyi bütün
letafet ve debdebesiyle yeniden meydana getirmeye sai bulunmaktadır.
Bir çok Hıristiyan muharrirler dahi fikr-i mezkurun
meydana gelmesi için çalışmakta iseler de bunu asıl
dini olan Panislamizm ile karıştırmamak lazımdır.”
Umum vükela namına Sadr-ı a’zam Said Paşa hazretleri
ve Meclis namına A’yan ve Meb’usan rüesası taraflarından
zat-ı hazret-i padişahiye sene-i cedide-i hicriyye münasebetiyle
arzolunan tebrikata karşı Şevket-meab Efendimiz hazretleri
zirde muharrer nutk-ı hümayun ile mukabele ve nesayihde
bulunmuşlardır:
“Tebrikatınızdan memnun oldum. Sene-i cedideyi ben
de cümlenize tebrik ederim. İnşaallah bu sal-i ferhunde-fal
memleket ü millet için badi-i saadet olur. Maksadım selamet
ü saadet-i hal-i vatandır. Bunun için cümlenin müttefikan
sarf-ı mesai eylemesini arzu ederim. Şu aralık mevcud olan
mesrur olmak emelindeyim. Cümleniz ashab-ı fazl ü kemalattansınız.
Devam-ı muvaffakiyyetiniz ehass-ı amalimdir.
Böyle münasebat-ı müteyemmine ile pek çok defalar görüşmeye
muvaffakiyetimizi Cenab-ı Hak’dan temenni ederim.”
Umum a’za-yı Meclis-i Meb’usan namına Reis Ahmed
Rıza Bey tarafından arz olunan tebrikata cevaben de:
“Pek mahzuz oldum. Bütün rüfekanızın vifak ve hüsn-i
amiziş ile ifa-yı vazife eylemelerini istiyorum. Buna siz de
bezl-i himmet ediniz” buyurmuşlar ve bu sırada A’yan Reisi
Gazi Muhtar Paşa hazretlerine tevcih-i hitabla: “Bit-tabi’
Hey’et-i A’yan’ca da bu yolda sarf-ı mesai edilir” cümlesini
de ilave eylemişlerdir.
Hindistan’da kain Kalküta’dan varid olan telgrafdır:
Alem-i İslamiyyet ihtilafat-ı dahiliyyeyi terk ile Darü’lİslam’ın
muhafazasını Makam-ı Hilafet-i uzmadan bekliyorlar.
Miting halinde bulunan bura müslümanları sizin haberlerinizi
hacalet-i amika ile alarak pek müteessir ve mükedder
oluyorlar ve heyecandadırlar.
Huda ve Resulü aşkına vatanperverlik namına ihtilafattan
feragat ederek Hilafet-i İslamiyye’yi felaketten vikaye
etmenizi ve Darü’l-İslam’ı düşmana çiğnetmemenizi rica ediyorlar.
Kanunievvel
Arif Zehraverdi
Tebriz’deki “Encümen-i Eyalet” tarafından Dersaadet’de
“Encümen-i Saadet” hey’etine keşide olunan telgrafnamedir:
Zilhicce’nin yirmi dokuzuncu günü Tebriz’deki Rusya
asakiri kasaba dahiline hücum ile emakin-i emiriyyeyi zabtettikten
maada mektep çocuklarıyla gücü kuvveti olmayan
amel-mande adamların katline tasaddi ve şehirdeki dükkanları
yağma etmeye mübaderet eylemişlerdir. Ahali badi-i
emirde ihtiyar-ı sükut ederek i’tidal-i demlerini muhafaza
etmek istemişlerse de ahiren Rusların tevali eden zulm ü
vahşetleri üzerine müdafaa ederek bunları emakin-i emiriyyeden
tarda muvaffak olmuşlardır.
Muharrem’in ibtidasında Ruslar ikamet etmekte oldukları
“Bağ”dan kasabayı bombardıman etmeye başlayarak
an be-an ahalinin heyecanını tahrik ve tezyide sebebiyet
vermişlerdir. Yevm-i mezkurda Tahran’dan alınan emr-i telgrafi
mucebince ahali mütarekeye teşebbüsle müdafaadan
sarf-ı nazar eyledikleri halde maatteessüf Ruslar tecavüz ve
taaddilerinden vazgeçmeyip bombardımana devam eylemişlerdir.
Bundan başka Rus asakiri kendi konsülatoları civarında
tecemmu’ ederek gelen geçen çoluk çocuk ihtiyar
erkek ve kadınlara kurşun atmışlar ve pek çok bi-günahın
canına kıymışlardır.
Ayn-ı zamanda da yaralanmış olan kadınları esir
edip götürdükten maada bil-iltizam bir çok mescid-i şerif ile
ahalinin konaklarını tahrib ü ihrak etmişlerdir.
Muharrem’in ikisinde ahali sükun ü i’tidale mütemayil
oldukları halde yine Ruslar vahşetlerinden bir türlü vazgeçmeyerek
pek çok ma’sum kadın ve çocukların kanına girmişler
ve külli mikdarda ebniye vü emakini kasden yakmışlardır.
Eğer Ruslar yarın da harekat-ı gayr-ı meşrua ve hunrizanelerine
devam edecek olurlarsa her halde biz; Tebriz
ahalisi umumen müdafaaya mecbur oluruz. Kendi mazlumiyetimizle
hukūk-ı meşruamızın müdafaasına Ruslar tarafından
mecbur edildiğimizi umum matbuat ile cihan-ı medeniyete
hukūkiyye ve muamelat-ı cariye-i insaniyye hilafında ika’
eyledikleri mezalimi protesto ile bütün alemin enzar-ı dikkat-i
bi-tarafanelerini mazlumiyet ve mağduriyetimize celb ü
da’vet eyleriz.
Bingazi’ye gitmek üzere Selanik’den hareket edip Mısır’a
uğrayan Hilal-i Ahmer Hey’eti’nin bu vatan toprağındaki
Rumeli refikimizde münderic bulunan hususi bir mektuptan
Mısır’daki tezahürat-ı dindarane ve vatanperveraneye aid şu
birkaç fıkrayı bütün müslümanları yek-dest-i vifak ü ittihad
görmek isteyen ihvan-ı dinin nazargah-ı iftiharlarına arzediyoruz:
“İskenderiye’ye muvasalatımızda masruf olan mesai ve
himemat-ı vatanperverane sayesinde hemen her şeyimizi
hazır bulduk. Her tarafdan teshilat-ı fevkaladeye mazhar
ediliyoruz. Havayicin tedariki hususunda şimdiye kadar en
ufak bir müşkilat bile görmedik. Savb-ı maksudumuza müteveccihen
hareket etmek niyetindeyiz. Lehü’l-hamd her
şeyimiz tam ve mükemmeldir. Evvelce verilen yüz elli İngiliz
lirasına ilaveten telgrafla iş’ar edilmiş olduğu vechile Prenses
Emine Hanımefendi hazretleri tarafından beş yüz İngiliz
lirası daha teberru’ olunmuştur.
Mısır Hilal-i Ahmer Hey’eti de Teşrinisani’nin yirmi sekizinci
günü Kahire’den şimendüferle İskenderiye’ye gelecek
ve kara tarikıyla Bingazi’ye hareket edeceklerdir. Gerek
Selanik’den getirdiğimiz ve gerek buradan tedarik ettiğimiz
eşya develik bir hamule teşkil edeceği cihetle şimdiden
mikdar-ı kafi deve tedarik edilmiştir. Hey’et mensubini için
de birer at mübayaa edilmiştir.
Mısırlı tüccar kardeşlerimize müracaat ettiğimiz zaman
bize o kadar fevkalade o kadar na-kabil-i tasvir hüsn-i kabuller
gösteriyorlardı ki.. Biz kendilerine teşekkür etmek bu
hüsn-i kabullerin kalbimizde hasıl ettiği minnetdarlıkları
mümkün mertebe izhar eylemek isterken onlar: “Hayır diyorlardı
teşekküre hacet yok. Biz teşekküre şayan bir şey
yapmıyor ancak vazife-i vataniyyemizi ifa ediyoruz. Emin
olunuz ki her ne yapabiliyorsak onların hepsi bizim vacibat-ı
diniyyemizden vezaif-i uhuvvetimizdendir. Eğer size düşmanla
çarpışan vatandaşlarımızın imdadına koşan kardeşlerimize
bir muavenette bulunuyorsak bu uğurda her suretle
muavenette bulunmanın bütün İslamların borcu olduğunu
takdir ettiğimizdendir”
* * *
Mısır’da münteşir el-Liva ’ refik-i muhteremimize İbrahim
Casir imzasıyla yazılıyor:
Müslümanlar ile Hindular bil-ittifak bir ictima’-ı umumi
akd etmişlerdir. Bu ictima’larda her iki tarafdan müessir
nutuklar irad edilerek hararetli alkışlarla tezahürat-ı şedide
hazırunu bilhassa etibbayı Trablus’un müdafaasına bu hususda
teberruatta bulunmaya teşvik etmişlerdir. Natıka-perdaz
beş bin urubiye ile bab-ı teberruu küşad etmiş cemaatin
bir çoğu bu eser-i hamiyyete ittiba’ ederek pek büyük
meblağ toplanmış ve bir tarafdan da iane yazılmaya devam
edilmekte bulunmuştur.
temiin bu tezarüratı Hind ailelerinin memalik-i Osmaniyyede
esna-yı seyahatlerinde gördükleri ikram ve misafirperverliğe
ve Osmanlılardan müşahade ettikleri mekarim-i ahlak
ve asar-ı sekinet ve vakara karşı bir vecibe gibi telakkī ettiklerini
beyan ile ihticac etmişler ve Avrupa’da bulundukları
müddetce bunun aksine olarak Avrupalıların cefa ve tahkīrine
kaba muamelelerine tesadüf ettiklerini ilave etmişlerdir.
“Buna binaen biz Hindular Devlet-i Osmaniyye’ye temalüyü
bir emr-i vacib görüyoruz İtalya’nın Devlet-i Osmaniyye’ye
karşı i’lan ettiği harbi bir harb-i dini gibi değil şark
ve garb nokta-i nazarından telakkī ediyoruz biz şarklı
kardeşlerimize karşı vecaib-i uhuvveti eda etmekle muahaze
edilemeyiz. Çünkü şarkın şerefi selameti Devlet-i Osmaniyye’nin
şeref ve selametine merbuttur. Maazallah bu devlet
bir kere sukūt ederse veyl ehl-i şarka! Bu işte yalnız müslümanlar
değil bütün şark alakadardır.
Şübhesiz ki İtalya’nın bu tecavüz-i vahşetkaranesi haybet
ve hüsran ile neticelenecek umur-ı maliyyesi muhtell
olacak ateş-i ihtiyac içinde kavrulacak azgınlığın cezasını
pek acı bir surette çekecektir.
Kalküta’da bütün amele bir haftalık maaşlarını Devlet-i
Osmaniyye’ye harbde duçar-ı müzayaka olanlara teberru’
etmişlerdir. Müteberriinin adedi müslüman ve Hindulardan
binlercedir. Bunlardan kiminin maaşı yüz kiminin bindir.
Müslümanlar “Encümen-i İslam en-Nadi”de ictima’ ile
mecruhin için cem’-i ianata medar olacak bir teşebbüsde
bulunmuşlar; bu suretle de mühim bir meblağın te’minine
muvaffak olmuşlardır.
Her Cum’a namazından evvel cemaate ecza-yı şerife-i
Kur’an iyye tevzi’ olunuyor.
Bu ali himmetler; şübhesiz ehl-i İslam’ın muhassala-i şehamet
ü hamiyeti ise de Hinduların da bu hususda Devlet-i
Osmaniyye’ye karşı ibraz ettikleri hissiyat-ı meveddet-karanenin
ve bütün şarklı kardeşlerine karşı hissettikleri rabıta-i
uhuvvetin zikr-i cemili ile kendilerine bütün ihvan-ı şark namına
eda-yı şükr etmek lazımdır.
Şair-i muhterem Mehmed Akif Beyefendi’nin Müslümanlık-Osmanlılık
alemini tasvir eden bu ünvanlı mühim ve
uzun bir şi’iri gelecek nüshamıza derc edilecektir.
Sıratımüstakīm ’in evvelki hafta intişar eden numaralı
nüshasında “İ’dad-ı Kuvvet” ser-namesi altında Sivas’da
Selim Efendizade Mustafa Takī Efendi imzasıyla bir makale
gördüm. İki seneden ziyadedir bu mühim bahse –adeta–
hasr-ı vicdan ü idrak etmiş olduğum cihetle bit-tabi’ fazlaca
nazar-ı dikkatimi celb etti.
“Acaba bu makale beni mevki’-i suale çekiyor mu?” diye
bir hiss-i tecessüskarane ile okudum. Evet: Hiss-i kable’lvukūum
beni aldatmadığını isbat etti. Yolculuk haline ve
hususiyle bütün mevcudiyetimi ezmekte olan muğlak müşkilü’l-iktıham
bir vazife-i resmiyyenin ağırlığına rağmen
Mustafa Takī Efendi kardeşime cevap vermek için gam-alud
bir gecenin birkaç saatlik hayat-ı sükununu feda ettim.
Evvela makalede sezavar-ı şükran bir hakīkat var ki o
da mu’terizler miyanında Takī Efendi’nin mümtaz ve müstesna
bir mevki’-i bi-tarafide bulunmasıdır.
Takī Efendi saf bir vicdana selim bir kalbe ma’sum bir
ruha malik olduğunu gösteriyor. Binaenaleyh münazara işte
bu gibi hakk u hakīkati kabule müheyya zevat ile her vakit
mümkün olabilir.
Bugün alem-i İslam; şüheda kanlarından biçilmiş matem
libası ile cihan-ı medeniyete ? yeni bir endam-ı felaket
arzediyor. On iki milyonluk Fas Saltanat-ı Arabiyyesi Fransa’nın
şikar-ı hırsı oluyor; on milyonluk İran Hükumet-i İslamiyyesi
Rusya ve İngiltere’nin kahhar pençeleriyle iki parça
edilerek kanlar ateşler içinde can veriyor.
Ortada istiklal-i Hilafet-i İslamiyye’nin son istinadgahı
olmak üzere yalnız Türk Devlet-i İslamiyyesi kalıyor. Bu da
muhatı bulunduğu irili ufaklı düşmanları tarafından her dakīka
Tehlike günden gune ziyadeleşiyor! Adım adım yaklaşıyor!
A’da-yı din-i İslam’ın aksa-yı amali Hilafet-i Mukaddese-i
manlı Devleti’ni mahvetmektir. Fas İran buna birer mukaddimedir
netice İstanbul’da livaü’l-hamd-i Muhammedi’de
Ayasofya kubbesi üstünde!
söylüyor.
Şimdi sadede gelelim: İ’dad-ı kuvvet emr-i celil-i Kur’anisi
vücubi ve ta’cilidir. Terki veya te’cili haramdır. Ta’cil
hal ü istikbali terhib ü tenkil ile mukayyeddir. Ehl-i imanın
zarına sarfolunacak. Hafi değildir ki a’da-yı hal ve istikbali
kahr u tenkil edecek kuvvet her halde onların kuvvetlerine
faik olmak lazım gelir.
Kur’an-ı Hakim mü’minleri –fenn-i harb ıstılahınca–
hal-i taarruziye geçmek esbabının istikmali mümkün oldukca
vaz’iyyet-i tedafüiyyede kalmalarını
cümle-i celile-i haliyyesiyle şiddetle men’ ediyor. Çünkü tedafüi
vaz’iyyet; eser-i za’fdır. Za’f ise acz ü meskenettir. AlTARIH-İ
TE’SISİ
Temmuz
Ocak
Yedinci Cild - Aded:
lah; mü’minlerin za’fına a’da-yı dine karşı acz ü meskenetine
razi değildir.
Allah bizi:
cümle-i atıfesiyle de lütfen irşad buyuruyor.
Diyor ki: İ’dad-ı kuvveti yalnız hal-i harbde bulunduğunuz
düşmanı terhib ü tenkile kasr etmeyiniz! Yarın size i’lan-ı
harbi vatanınıza tecavüz ve istilasını mümkün her düşman-ı
şevketinizi ona göre ihzara acilen çalışınız!
Şimdi bir de zekat ve haccın farz udhiye ve sadaka-i fıtrın
vacib olması şeraitını tedkīk edelim:
Kadihan
Geçen hafta esalib-i tedris hakkında bast-ı makal etmiş
kariin-i muhteremenin lutf-ı müsaadesine istinad ile bahsimizin
ane ederek şu mühim ve dakīk zemin üzerinde ilerlemeye
çalışacağız:
Esalib-i tedrisi üç nev’a irca’ ettik: Uslub-ı takriri uslub-ı
lim bizim mekteplerimizde bilhassa mekatib-i ibtidaiyyemizde
kısm-ı alisi demek olan sunuf-ı rüşdiye de dahil bu
üç uslub-ı tedrisden hangisi tatbik olunuyor? Uslub-ı takriri
mi? Hayır. Uslub-ı istifhami mi? Kat’iyyen. Uslub-ı muhtelit
mi? Asla. Yoksa hepsi birden mi tatbik olunuyor? Asla ve
kat’a. O halde; evet o halde… Maalesef i’tiraf etmek lazımdır
ki bizim mekteplerimizde ta’kīb edilen uslub için ayrı bir
ünvan bir nam-ı hususi bulmak lazım. Daha doğrusu
mekteplerimizdeki tedrisat sırasında “uslub”dan bahsetmek
bile lüzumsuzdur. Çünkü uslub namına bir şey yok. Hatta
tedris ve ta’lim kelimeleri bile hakları olan ma’nayı bulamaz.
Her halde kırık dökük ma’nasıyla tedrisatımız için bir uslub
tasavvur edilir bunu tevsim etmek lazım gelirse “uslub-ı
keyfi uslub-ı samit uslub-ı camid” yolunda bir ta’bir hali
sadakatle ifade edebilir. Bunun böyle olduğunu herkes
çocuklar muhiti içinde yaşayanlara değil biraz mutabassır
biraz habir-i ahval olanlara da müyesserdir. Çünkü bütün
neticeler meydanda: Bugün memleket haluk mütefekkir
metin bütün ma’nasıyla hür adamları ihtiyacı kadar bulamıyorsa
bunun mes’ulü mekteplerdir tarz-ı tedris ve terbiyedir.
Bugün vatan; ataletten yanlış düşünmeden hamiyetsizlikten
müşteki ise bunun mes’ulü yine mekteplerdir.
Yine tarz-ı tedris ve terbiyedir. Bugün müslümanlar akaid-i
liğin şüyuundan korkuyorsa bunun bar-ı mes’uliyyeti yine
mekteplere bilhassa medreselere yine tarz-ı tedris ve terbiyeye
raci’dir. Maarifsizlik bu hususda derece-i taliyyede
kalır. Çünkü bizim erbab-ı maarifimizin ekseriyeti de hasail-i
matlubeyi cami’ olamıyorlar. Onlar da türlü türlü şikayetlere
ma’ruz oluyorlar tam bir “insan” olamıyorlar. Olabilenler
de “muhit”in zebunu kalarak nasa nef’leri dokunamıyor; o
halde “hayru’n-nas” lakabına da izhar-ı kifayet edemiyorlar.
* * *
Mekteplerimizdeki üslub-ı tedrisin ancak “samit camid”
gibi evsaf-ı meyyite ile tavsif edilebileceğini söyledik. Akaid
derslerini olsun bundan istisna edemez miyiz? Hayır maalesef
bu mühim dersde bu sıfatların kuvvet-i ma’nasını; taz’if
bile etmek lazım. Denilebilir ki akaid tedrisatı bütün tedrisatın
en düşkünüdür. Çünkü en üslubsuzudur.
Çocuklara “uluhiyet” “nübüvvet” “me’ad” fikirlerini ki
–bunlar zarurat-ı diniyedendir diyoruz– acaba nasıl telkīn ediyoruz?
Hayır nasıl telkīn ediyoruz diyemeyiz; çünkü ettiğimiz
yok fakat çocuklarımızda bu fikirler nasıl hasıl oluyor
bu yoldaki intibaat-ı fikriyyenin derece-i kuvveti nedir? Diyelim
bu efkar-ı mukaddeseyi biz çocuklara bir “akīde” gibi
telkīn ve onların ihtiyac-ı istidlallerini tatmin değil fakat
birer “an’ane” gibi nakl ü hikaye ediyoruz. Çocuklarımıza
ulum-ı diniyye okutan hocalarımızın onların hane-i ebeveynden
getirdikleri efkar-ı i’tikadiyye-i taklidiyye üzerine
mesmuat üzerine hiçbir şey zammettiklerini iddia edebilir
miyiz? Akaid hocalarımız acaba çocukların “Allah nasıldır?
Niçin Allah var? Gözle görülemeyen mevcud olur
mu?” yahud “Peygamber ne demek biz niçin peygamber
olmuyoruz? Peygamber olmasa insan aklıyla onun söylediği
şeyleri bula[ma]z mı?” gibi sualler sormalarına meydan bırakıyorlar
mı? Yoksa zavallı çocuklar hocalarının söylediklerine
–hayır söylediklerine değil çünkü bazen belki de ekseriya
hocalar da samittir– kitablarında ezber ettikleri elfazın
saltanat-ı camidanesine korkunun ilka ettiği riya ile muti’ u
münkad mı kalıyorlar? Netice; ikinci şıkkın vukū’ bulmakta
olduğunu tasdik ediyor. Halbuki çocukların o yolda hatta
daha serbest daha çocukca sualler sormaları en tabii ve
hocayı en memnun edecek bir haldir. İşte çocukların bu
yolda sualler sormalarına meydan bırakarak hatta derse çocuklara
bir zemin-i sual ihzar ederekten başlamakladır ki biz
çocuklarımızın dimağına kalbine akaid-i mukaddese-i İslamiyyenin
çocukların –ne kadar serbest ne kadar hissiyata renc-bahş
olursa olsun– suallerini gayet tabii bulacak ve bunu lazımü’t-tatmin
bir ihtiyac gibi telakkī edecek kabiliyette hocalarımız
olsun.. “Üslub-ı istifhami”yi veya uslub-ı muhteliti
kemal-i muvaffakiyetle tatbik edebilsin.
Çocuklarda kuvve-i tecridiyye Abstraction henüz hal-i
vetli bir tecrid ile idrak edilecek olan meaniyi telkīn etmek
pek kolay değildir. Onlara efkar-ı mücerredeyi telkīn için efkar-ı
maddiyyeden istiane edilir. Filhakīka çocuklar efkar-ı
maddiyyeyi daha kolay hazm edebilirler. Mesela onlarda
“aded” fikrini hasıl etmek için ellerine sayılacak maddi şeyler
verirler. Çocuk “Allah” kelime-i mukaddesesini öğrenince
o sair kelimeler gibi bunun da medlulünü haricde arar;
bu araştırma çocuğa o kadar sualler ihzar eder ki.. Muallim;
menzile-i kabiliyyetine indirerek– verirse vazifesini ifa etmiş
olur. Yoksa böyle fıtri o halde şübhesiz nafi’ olan sualleri
bir latme-i istihza veya istihfaf ile kesmeye yahud “onlara
aklın ermez öyle şeyleri sakın bir daha sorma” diye kendi
hiss-i ataletini memnun fakat çocuğun zevk-i istifhamını
mahzun edecek sözlerle değil. Çocuğun; maddiyatı havassin
verdiği ilmi kolaylıkla idrak edebildiğini anlamak için
kendi devr-i sabavetimize irca’-ı nazar etmek kafi geleceği
gibi –ben çocukluğumda - yaşlarımda gökte Allah aradığımı
hatırlıyorum– insaniyetin devr-i sabaveti demek olan
kurun-ı kadime insanlarının mu’tekadat-ı evsan-perestanesi
de bize bu yolda bir delil olabilir. Zamanımızda bile bulunan
tabiatperestler maddeperestler birer tıfl-ı beşeriyyet
demek değil midir?
Çocuklara Cenab-ı Hakk’ın sıfat-ı zatiyye ve sübutiyyesi
bazen ta’rifleri de beraber olmak üzere ezber ettirilir. Fakat
biraz zaman geçsin ezber ettikleri elfaz ile beraber ifade ettikleri
ma’nalar –eğer anlatıldıysa– hafızalarından silinsin;
şimdi çocuğa bunları sorunuz. Bir şeyler yok. Fakat mesela:
“Cenab-ı Hak diri midir bizim gibi sever sevilir mi o da
böyle bir yerde oturur mu görür mü?” yolunda sualler tertib
ediniz; çocuk gayr-ı muntazar bir sadme-i fikriyyeye uğradığını
hutut-ı vechiyyesiyle size ifadeden sonra elfazdan
yerek size cevaplar vermeye başlar. Bazen isabet eder bazen
da cevap vermemiş olmaktan korkarak bir kaçamak yolu
arar. İsabet ettiği cevapları mahfuzat-ı mükellefesine kavalib-i
elfaza değil fakat daha ziyade aile muhitinden muhaverattan
zihnine intıba’ ediveren bilgiye medyundur.
Çocuklar; hesab derslerinden olduğu kadar niçin akaid
derslerinden de ürkmezler? Çünkü çocuk birincide müfekkireye
arz-ı iftikar eder. İkincide ise müfekkirenin vazifesi;
birinciden hiç de aşağı kalmamakla beraber maatteessüf bu
dersde müfekkirenin kemal-i iştiyakla ifasına hazırlandığı
vazifesi ta’til edilmiş o vazife hem de gayr-ı tabii bir surette
hafızaya tahmil edilmiştir. Çocuk bir çok peygamber isimlerinin
hafızıdır. Fakat “Çocuğum peygamber ne demek?”
deyiniz. Zekileri hafızaları kuvvetli olanları size “Cenab-ı
Hakk’ın insanları ıslah etmek için irsal ettiği büyük kimselerdir”
yolunda bir cevap verebilir. Sualinizde biraz daha
lek ne demek şimdi neden peygamber yok?..” deyiniz.
Çocuğu büsbütün şaşırtırsınız. Çünkü onun zihninde böyle
sualler doğarken öldürülmüş bu yolda suallerine ne fırsat
ne de cevaz verilmiştir. Çocuk da hocasına fart-ı hürmetinden
cevapsız kalacağına iman ederek bir daha böyle şeyleri hatırına
ne getirir ne de bir gün böyle bir suale ma’ruz kalacağına
gider. Kimse öyle bir şey sormaz. Kendisi öyle bir cesarette
bulunacak olursa hemen tehdid-i ma’lum ile susdurulur. Fakat
vakta ki kuva-yı akliyye; kesb-i inbisat eder ihtiyac-i
teyakkun ve itmi’nan başgösterir “şahsiyet” neşv ü nema
bulur serbesti-i tefekkür taklide i’lan-ı harb eder. İşte o zaman
bütün tehlikeler başgösterir şekk ile yakīn arasında fünunun
şive-i fitnekarı da şekkin tarafını tutarak bir muharebedir
başlar. Üslub-ı tedris ve terbiyenin kıymeti de bu
zaman kendini gösterir. Kuvvetli bir terbiye-i diniyye bir
yenin galibi muhakkak “din ve hidayet”dir. Aksi takdirde ise
muzaffer olacak “dalal”dir.
Daha bir mazi-i karibde çocuğunun Allah din hakkında
olur olmaz cevap verilemeyecek suallerle kendini iz’ac ettiğinden
nihayet haşlamaya mecbur olduğundan bahseden
bir pederle görüştüm. Anadolu köylerinden birinde bulunduğum
arabanın etrafına toplanan köylü çocuklarından yaşlarında
biri hocalarından Maksud okuduğunu naklederken
“Peygamberimizin ismi nedir?” sualime cevap
veremiyordu. Halbuki o nam-ı mübarek daha Maksud ’un
ba çocuk ma’na-yı maksudu peygamber lügatinden başka
bir lügatle mi anlıyordu? Halbuki “peygamber” bizde en şayiu’l-isti’mal
bir kelimedir. Bu böyle değildi. Bütün bunlar
bütün netayic-i hazıra tuttuğumuz tarik-ı tedrisin sekametini
gösteren delail-i hissiyyedir.
gibi mütekamil dimağların
bile huzur-ı azametinde ser-füru-bürde-i acz olacağını
mesail-i hıred-fersadan bahsedilmesini kasd ettiğimiz sakın
hatırlara bile gelmesin. Bu maksadamızın bütün bütün muhalifidir.
Arzetmek istediğimiz çocukların suallerinden kabil-i
hal olanları seviye-i idraklerine göre halletmek olmayanları
da yine cevapsız bırakmayarak sorduğu şeyin büyüklerce
bile kabil-i idrak olmadığına üslub-ı tekşifi ile çocukta
kanaat hasıl etmektir.
Hasılı akaid tedrisatında hiç elverişli ve semeredar olmayan
“üslub-ı takriri”yi yahud daha fenası olan “anlamadan
ezber ettirme” üslubunu terk ile üslub-ı istifhami ve
muhtelite müracaat etmelidir. Vakıa bu üslublar; bazı muallimler
allim çocuklara kitablarından bir iki sahife ders göstererek
onlara ezber ettirmekle kolaycacık ders saatini geçirmiş olamayacak..
Üslub-ı istifhami ve muhteliti ta’kīb için lazım gelen
bütün evsaf ile muttasıf olmakla beraber evvelki atalet-i
camidane yerine artık dershanede kendini gösteren hayat
ve hareketi idare lazım gelecek bunları göze almayanlar;
muallim[li]ğin de semtine uğramayarak kendilerini günahdan
çocukların kabiliyat-ı ma’neviyyesini akametten korumak
lüzumunu olsun idrak etmelidirler. Düşünelim ki üslub-ı
yolda devam etmekle kanun-ı münif-i ilahiden inhiraf etmiş
çıkmaz yola sapmış oluyoruz. Akaidin ruhu olan “yakīn”a
nail olmak için mutlaka babü’ş-şekten geçmek lazım geliyor.
Şekk; daman-ı yakīndir. Din-i fıtri-i İslam’ın medhali olan
kelime-i şehadet bile “nefy” ile başlamıyor mu?.. Biz;
“şekk”den değil beytü’l-ankebut gibi daima urza-i zeval
olan taklid-i amiyaneden ürkmeliyiz. Şu:
hikmetinden tegafül ederek bu mes’elede kalbin hissiyatın
mevki’-i mühimmini istihfaf ettiğimiz anlaşılmasın. Hissiyatın
da en savab esalib-i terbiyye dairesinde tehzib olunması
“akl-ı zi-cidal” ile “kalb-i selim” arasında tevazün hasıl
olması; pek ziyade şayan-ı nazar u i’tinadır.
Hamiş– “Tedrisat-ı diniyye” ünvanıyla geçen hafta Sıratımüstakīm
’de neşredilen bendin muharrir-i muhteremi
üslub bahsinin bu mes’elede derece-i kıymet ü ehemmiyetine
cerr-i kelam buyurmuşlar. Tünel’in işletilmesine
aid bir macera ile temsilen üslubu bu hususda derece-i taliyede
görmek istemişler. Biz ise üslub-ı tedrisi her nevi’ tedrisat
gibi tedrisat-ı diniyye için de bir medhal-i tabii addederiz.
Tünel teşbihine gelince: Tünel arabalarının üslub-ı
cerr u tahrikini bizde bilenler olmadığı için bu işten biz cahiller
mahrum kalarak tekrar alimler müstefid olmuş. Hadi
tünelde böyle olsun pek mümkün pek kabil iken tünelin
üslub-ı idaresini öğrenmeye kalkamayalım da cehalet belası
olarak yine başkalarına kaptıralım. Fakat mekteplerimizde
mi böyle olsun? Üslub-ı tedris bilmiyoruz. Mademki bilmiyoruz
öğrenmeyelim... Ya ne yapalım; tünelde yaptığımız
gibi bu işi de bilenlere tevdi’ edelim yani akaid-i diniyyemizi
de başkalarından ecanibden öğrenelim mi diyelim?
Maksadımız muharrir-i muhteremi; tahtıe değil. Maksadları;
üslub-şinasi adamlarımız olmadığını anlatmak olduğunu
biliyoruz. Fakat böyle adamlar yoksa bu adamları yetiştirmek
eldeki muallimlere ta’lim etmek imkansız bir şey.
Onun için üslubun bu mes’elede mukaddime-i tabiiyye olduğunu
tekrar ederiz. Ve illa tünel; bizi pek karanlık yollardan
sürükler gider.
Atalardan kalma eskilerden gelme birtakım ince ve süzülmüş
sözler.. Döğüle döğüle döğme “dövme” olmuş.. Çekiç
gibi ezici örs gibi dayangan..
Bazısı ana südü gibi tatlı bazısı baba öğüdü gibi acı..
Fakat hepsi şifalı hepsi vefalı… Bazısı kalıbdan çıkmış örnek
bazısı örnek çıkaran kalıb.. Bazısı kaideden doğmuş
misal bazısı misal doğuran kaide. Fakat hepsi kar hepsi faide…
Ağırınca altına tartılmak yakışan bu değerli sözlere ne
derler? Bazılar “atalar sözü” der. Fakat bu sonradan bir şeydir..
bakılarak yakıştırılmış.. Yoksa herkes bilir ki bunların herkesce
bilinen ve beğenilen adı “darb-ı mesel”dir. “Durub-ı
emsal”dir.
“Darb-ı mesel”.. “Durub-ı emsal”.. Ma’lum Arabca’dan
alınmış şeyler.. Acaba Arablar böyle mi demiş? Kur’an ’da
“Allah mesel darb etti” ve “emsal darb eder” suretinde geldiğine
bakılırsa Arabca’da bu takım sözlerin adına terkib
halinde “darb-ı mesel” ve “durub-ı emsal” denmemiş sadece
“mesel” denmiş.
Arabca’da sadece “mesel” denmiş iken bizim böyle
terkible “darb-ı mesel” ve “durub-ı emsal” dememiz neden?
Acaba bunun sebebi hikmeti ne? Bunu aramalıyız.
Bir şey için tek ve basit bir ta’bir bulunamayıp da…
Çaresiz çatallı ve mürekkeb bir ta’bire hacet görüldüğü vakit
eldeki tek ve basit kelimenin yanına katılmak için yakışık
alacak kelimeler aranır tutacak noktalar ve münasebetler
bulunmaya gayret edilir. Nitekim bütün mürekkeb ta’birler
böyle böyle aranarak bulunmuştur. Mesela “at sineği”nin
“sivri sinek”in tek bir kelimeden ibaret adları yok.. Bunlar
da birer sinek sinekten birer nevi’.. Birinde bir incelik bir
sivrilik var.. Öbürü at ile yaşıyor. Bu münasebetleri gözeterek
birine “at sineği” öbürüne “sivri sinek” demişler. Bunlar
gibi böyle ekleme ile meydana gelen mürekkeb ta’birler
bazen kaynaşır da tek kelime imiş gibi yeni bir şekil alır o
zaman evvelce düşünülmüş münasebetler unutulur gider.
Mesela “onbaşı” ve “südlac” kelimeleri. Asıllarında “onbaşı”
ve “südlü-aş” iken sonradan bu hale girmişler. Bu
Türkçe’de böyle olduğu gibi Türkçe’nin istifade ettiği Arabi’de
ve Farisi’de ve başka dillerde de böyledir. Mesela
“arz” ve “bahr” kelimeleri istenilen ma’naları eda edebilmek
sas hatırda tutulacak bir esasdır.
Bu esası anladıktan sonra yine düşünelim.. Fakat en evvel
görüyoruz ki Arabca’da bunun adı tek kelime ile sadece
“mesel”dir terkib halinde “darb-ı mesel” değildir. O halde
bu kısa ve basit ta’bir yerine niçin çatallı ve mürekkeb bir
ta’bir koymuşlar? Burada yine eski suale dönmüş oluyoruz.
Gördük ki bunun bir sebebi bir hikmeti yoktur. Bunu geçelim
de haydi “mesel” ta’biri eksik gelmiş maksadı tam
anlatamamış diyelim o halde yapılacak terkibde temel yerini
tutacak kelime yine bu kelime olabilirdi ve bunun eksiğini
tamamlayacak mütemmim kelime de Arabi ve Farisi
terkibler kaidesince o ana kelimeden sonra gelmek icab
ederdi. Yani terkib “mesel-i darb” şeklinde veyahud “mesel-i
madrub” halinde olurdu. Öyle olmamış da mütemmim
kelime ana kelimenin üstüne çıkmış. Bunun sebebi hikmeti
ne? Eski sual yine önümüze çıktı.
Bu noktada eski kavaidciler ağzıyla söz söylersek deriz
ki.. “Darb-ı mesel” bir terkibdir.. Terkibi teşkil eden cüz’lerin
“Darb” muzaf “mesel” muzafun-ileyh. Bu halde “darb” kelimesi
ya masdar ma’nasındadır ya bundan yapma isim
ma’nasındadır. Bunun sıfat ma’nasında yani “masdar bima’na
mef’ul” veya “masdar bi-ma’na fail” olması mümkün
değildir. Çünkü öyle olsa yani “darb” masdarı “madrub”
veya “darib” yerinde gelmiş farz edilebilse terkib “terkib-i
tavsifi” olup dediğimiz gibi “mesel-i darb” suretinde
bulunmak ve “mesel-i madrub” veya “mesel-i darib” ma’nasında
olmak lazım gelir. Nitekim bu te’vile uyan –”ecel-i
makzi” ma’nasına– “ecel-i kaza” ve –”recül-i adil” ma’nasına
“recül-i adl” ta’birlerinde hal böyledir.
“Darb” kelimesi bu vech ile masdar ve isim ma’nasına
olunca “masdarın mef’ulüne izafeti” dediklerine uygun bir
halde kendi mef’ulüne muzaf olmuş olur ve “meseli darb”
ma’nasına gelir. Bu da daha açık ifade ile meseli darb etmek
darb etme darb ediş ve atalar sözünü yerinde söylemek
söyleme söyleyiş demek yerini tutar.
Böylece masdar ma’nasında kalmış veya kalmamış
masdar kelimelerle isim halinde kelimelerin bu türlü terkibde
birleştirilmesi dilimizde pek ileri götürülmüş bir iştir.
Bunun “tul-i emel hüsn-i amel istirahat-i kalb ferağ-ı bal
huzur-ı hatır ıslah-ı nefs tebdil-i heva tezkiye-i nefs terfi’-i
rütbe istinaf-ı da’va iade-i i’tibar icma’-ı ümmet rü’yet-i
hilal idare-i maslahat ilmü’l-arz tarzında iki tarafı müfred
olanları bulunduğu gibi “tahrir-i nüfus teşkil-i mehakim
tezkiye-i şuhud tercih-i beyyinat tedavül-i eydi tesviye-i
umur ihtilaf-ı eşkal teşettüt-i ara” suretinde birinci cüz’ü
müfred ve diğer cüz’ü cemi’ olanları da var. Birinci cüz’ün
masdar ma’nası tamamen kalkıp isim ma’nası kaldığı yani
birinci cüz’de cemi’ ma’nasına isti’dad hasıl olduğu vakit
“teracim-i ahval hukūk-ı düvel tebeddülat-ı efkar teakubat-ı
dühur u a’sar ihtilafat-ı eşkal ü süver” şeklinde iki tarafı
cemi’ misaller de eksik değil. Bunlardan biraz farklı olarak
“hasbihal arzuhal” terkiblerinden ibaret iki ta’bir ise
oldukca kaynaşmış sarışmış bir parçalık haline yaklaşmış.
Geçen mülahazaları hatırda tutarak sıra sıra dizilen misallere
dikkatle bakalım.. Bunlarda cüz’ler ayrı ayrı duruyor…
Her cüz’ün ma’nadaki payı açık açık görünüyor.
Bunların icabında bir tarafı veya iki tarafı cemi’ haline de
konabilirse de hepsinde de terkib suretinde birleştirilmenin
muvakkat bir iş olduğu bu iş bitince her kelimenin başı boş
kalıp beğendiği yere gittiği pek belli. Bunların hiç birinde bir
şeye damga gibi ad olmak hali yok. “Darb-ı mesel” terkibi
“hasbihal” ile “arzuhal” ta’birlerine yazılışta da benzeyememiş.
Benzese bile “atalar sözü”nü ifade etmekte “darb”ın
ma’nada hakkı ve alakası yok iken bu cüz’ün de cem’ edilmesi
yoluna gidilmesi fazladır. “Tercüme-i hal” terkibinde
“durub-ı emsal” buna kat’iyyen benzemez.
Şu “kırık” mütalaaları daha da uzatmak mümkündür ne
kadar uzatılırsa “darb-ı mesel” ta’birinin böyle sapı da yanında
olarak “atalar sözü” ma’nasına gelmesi o kadar sarsılıp
gevşer.
Gah kendi aklımıza göre gah kavaidciler hesabına yaptığımız
şu didikleyişler üzerine anlıyoruz ki mesellerimizin
let etmişler de bunun kullanışına yarayan ve meseli yerinde
Guya ki ağacı dalıyla budağıyla yapıya yerleştirmişler.
Bu neye benzer? Yeni aya “hilal” ve görmek yerinde
“rü’yet” dendiğine bakarak.. İhtimal daha süslü olsun diyerek..
Yeni ayın adına “hilal” yerine “rü’yet-i hilal” demeye
benzer. Bu böyle olduktan sonra “darb-ı mesel” ta’birinde
olduğu gibi “rü’yet-i hilal”in “rü’yat-ı hilalat” veya “rü’yat-ı
ehille” suretinde iki tarafının cemi’lenmesi ve kezalik “darb-ı
mesel iradı” dendiği gibi “rü’yet-i hilal görmek” suretinde
saçmalara düşülmesi çaresiz olur. Şükür Allah’a ki “rü’yet-i
hilal-i nuraniyyet-iştimal-i şehr-i Şevval” dendiği görülmüş
Bir kere bu yanlış yapılıp “darb-ı mesel” terkibi bir yanlış
ta’bir halinde dilimize girdikten ve yerleştikten sonra “durub-ı
emsal” ta’biri kendini göstermiş. Bizim şairler:
“Sözde darb-ı mesel iradına söz yok amma
Söz odur aleme senden kala bir darb-ı mesel”
Gibi söylenmeye başlamışlar. “Darb-ı mesel iradı”
darb-ı mesel darbı demekten farksız gülünç bir söz iken
buna kimseler ilişmemiş takılmamış.. Bu sakat ta’birler yerleşmiş
kökleşmiş gitmiş. Hatta koca Şinasi güzel mesellerimizi
derleyip toplayıp bir mecelle içinde millete armağan
ettiği vakit bu çürük ta’biri ihtiyar ile “Durub-ı Emsal-i Osmaniyye”
demiş… Hatta Ebü’z-Zıya bunu ilavelerle sonradan
basdığı vakit kitabın ismine ilişmemiş ilişik etmemiş.
Mesel üzerine yürüttüğü mütalaalarda da “mesel” ve “emsal”
deyip geçmiş “durub-ı emsal” dememekle beraber
“durub-ı emsal” demeyelim de dememiş.
Bir ta’birin asırlardan beri ediblerce şairlerce kullanılması
umumca kabul edilip yerleşmesi eskimesi kıdem hasıl
etmesi bundan sonra da haliyle bırakılıp bozulmaması
dim kıdemi üzere terk olunmaz mı? Hayır zarar kadim olmaz
ve zarar olan kadim kıdemi üzere terk olunmaz. Çünkü
bu ta’bir kullanılmış ise de yanlış kullanılmıştır eskimiş
ki yanlış hesab Bağdad’dan döner zarar kadim olmaz.
Hususa ki bunu “darb-ı mesel” suretinde kullanmış edibler
şairler var ise
“Böyledir Ragıb mükafat-ı amel kim fi’l-mesel
Sorsalar mağdurunu gaddar kendin gösterir”
Beytinde olduğu gibi.
“Irad-ı meselde misli yoktur”
Mısraında olduğu gibi “mesel” suretinde kullanmış edibler
ve şairler de vardır. Hususa ki “meseldir” “emsaldendir”
diyenler “darb-ı meseldir” “durub-ı emsaldendir”
diyenlerden daha çoktur.
Burada söylenebilecek bir söz daha var.. “Mesel” ta’birinin
birkaç ma’nası var.. O cümleden “örnek” ma’nası “masal”
ma’nası “atalar sözü” ma’nası.. “Darb-ı mesel” ise yalnız
ve yalnız “atalar sözü” ma’nasına kalıb olmuş. Bunun
başka ihtimallere kapıları kapalı. Bu mülahaza ile olsun
“darb-ı mesel”i alıkoymak hali üzere bırakmak münasib olmaz
mı? Vakıa bundaki maksad takdir edilecek bir maksaddır.
Fakat bu takdir edilecek maksadı takdir edilecek bir
tedbir ile te’min etmeli idi. Yoksa mesela “cami’“ kelimesinde
başka ma’nalar da var. Bunu bırakılım da başka bir şey
alalım yahud bunu “cami’-i ibadet” suretinde kullanalım
demek nasıl çiğ bir mütalaa ise mücerred “mesel”de başka
ma’nalar bulunduğu düşüncesiyle “darb-ı mesel”e düşkünlük
göstermek öyle çiğ bir mütalaadır.
görmedik öz malı mesellerimiz içinde “darb-ı mesel” gibi
“durub-ı emsal” gibi çapraz ve çaparız şeyler yoktur.. Mesellerimiz
Arabiden Farisiden lügat ve ta’bir aldığı zaman
“Sabr eden derviş murada ermiş” suretinde alıp sadelikten
ayrılmaz. Zorladıkları zaman bile ulu orta gevşemeyerek
“köres topales kabules” deyip dilin tabiatından dışarılara
çıkarak “kör-est topal-est kabul-est” demez.
Şu hallere ve mülahazalara mebni bütün dünya bu hatada
ayak direse bile.. Ben yalnız başıma dilimin izzetine ve
doğrunun haysiyyetine riayet edip “mesel” derim “meseller”
derim. Pek sıkışırsam “emsal” de derim. Fakat bir vakit
“darb-ı mesel” ve “durub-ı emsal” demem. Böyle diyenlere..
Ne kadar da çok olsalar hata ediyorsunuz demeden
çekinmem.
dümüzde Osmanlıların seyyiatından ulum u fünun ve gerek
sanayi’-i nefisedeki tedennilerinden bir hiss-i teessür ü teessüfün
sevkiyle matbuatta ve hitabelerde pek çok tesadüf edildi.
Hiç şübhe yok ki şah-rah-ı terakkīde hatve-endaz olabilmek
şimdiye kadar ona hail olan esbab ve müessiratı
bile bilmekle daha doğrusu iktisab-ı temeddün ve
terakkī etmek mefahir-i milliyyeden ziyade nekayisi bilmek
ve bildirmekle mümkündür. Bu doğru bir nazariyedir. Fakat
asar-ı müftehire-i milliyyenin ba-husus onun en ehemmiyetlilerinin
kuşe-i nisyanda kalmasına ne tarih ne de insaniyet
razi değildir. İşte bunun içindir ki ben de Osmanlılığın asar-ı
müftehiresinden hemen unutulmuş gibi olan san’at-ı hat ile
ona tealluk eden sanayi’den bahsedeceğim. Ve zannederim
ki bununla bir vazife-i milliyye-i kadir-şinasaneyi ifa etmiş
olacağım.
Esas bahse şüru’ etmezden evvel şurasını söyleyebilirim
ki Osmanlılar sanayi’-i nefisede ulum u fünundan ziyade
behre-mend-i füyuz olmuşlardır. Sanayi’-i nefise ki bugün
şiir ve heykeltıraşlık resim mi’marlık musikī suretinde tecelli
ediyor. Bu nokta-i nazardan tedkīk edecek olursak Osmanlılar
“resim ve heykeltraşi”de –bazı ahval ü esbabdan
dolayı– nasibedar değildirler. Musikīde vukūf u iktidarları
hayli derecede ise de o da eslafımızın ağızlarından çıkmasıyla
yalnız samiinin mahfaza-i sem’-i neşvesinde iz bırakan
ve binaenaleyh ortadan gaib olan esvat-ı ahengdarı gibi
mechul ve karanlık kalmıştır. Eslafımızın musikīdeki iktidarları
tarihin kudema-yı zamanın ahbar ve rivayatı ve nesl-i
hazıra mevrus olan nağamat-ı musikīyye ile biraz taayyün
eder.
Şiir ve mi’mariye gelince: Bunlarda Osmanlıların muvaffakıyet
ve nasibeleri asarıyla müncelidir.
Vakıa; şiirin bugünkü ma’nasına göre –ki insanda hiss-i
bedi’ tevlid eden şeydir– asar-ı eslafda nadir denecek derecede
parçalara tesadüf olunuyor. Bir çok asar-ı edebiyyemiz
eş’arımız nazm u nesir mertebesinden yükselemiyor.
Vakıa biz İran edebiyatını meşk-i taklid ittihaz etmişiz İran
edebiyatının bazı aksamı ilcasıyla da asar-ı edebiyyenin ekserinde
gayr-ı samimiyyet ca’liyyet vadilerine düşmüşüz.
Fakat İran edebiyatı nasıl hassa-i şiiri haiz ise bizim edebiyatımız
da asla ondan bi-gane değildir. Mi’mari işte Osmanlılara
bir mevki’-i şeref te’min eder. Çünkü asarı hepimizin
gözü önünde. İşte Süleymaniye Sultanahmed Yeni
Cami’ Yeşil Türbe. “Sinan ve Kemal” gibi mi’marlarımız
her zaman yad-ı mazi ettikce hatıramızı okşar dururlar. Eski
çinilerimizi hep seyrettikce ruhumuzda bir inşirah duyar dururuz.
Her ne kadar bizim mi’marlarımız Yunan ve Arab
mi’marisi gibi bir hususiyet-i mümtaze ile taayyün etmiyorsa
da sanayi’-i mezkureye nisbetle derece-i muvaffakıyyetimiz
daha yüksek olduğu tezahür ediyor. İşte bu nokta-i nazardan
bizdeki mi’marlık şayan-ı takdir olduğu gibi hutut-ı
ması haysiyetiyle de ikinci derecede şayan-ı dikkat ü ehemmiyettir.
Hususan bizim burada esas mebhasimiz hutut-ı İslamiyye
ve Osmaniyye san’at-ı nefisesi olduğundan şu bahsimiz
kısmen san’at-ı nefise-i mi’mariye aid ve müteallık demektir.
Artık ruh-ı bahse şüru’ edelim:
Evvela; hutut-ı İslamiyye ve Osmaniyyenin sahaif-i tarihiyyesinden
bir nebze bahsetmek lazım geliyor. Hutut-ı İslamiyyeyi
şekl-i hazırına tebdil eden hulefa-yı Abbasiyye’den
el-Muktedir Billah’ın veziri “İbni Mukle”dir. İbni
Mukle hutut-ı İslamiyyenin zübde-i aslisi olan “sülüs nesh
ta’lik”ı şeş kalem olarak esas-ı kufiden alarak ibda’ u icad
eyledi. Kendisinden evvel İslamlar kufi yazıyı isti’mal ediyorlardı.
Bu yazı da Süryani yazısından istinsah u istinbat
olunmuş idi. Hutut-ı İslamiyyenin aslını tarih Mısır’ın “hiyeroglif”
yazılarına kadar irca’ ediyor. Bu cümleden olarak hiyeroglif
yazısını halle muvaffak olan Fransız müdekkıklarından
“Champollion” hutut-ı samiyyenin hiyeroglifden iktibas
olunduğunu serd ü ityan etmektedir.
şeklinde yazılmıştır.
büyük mucidlerinden addolunur. Kudret-i dehaetini takdir
etmek için birbirinden bir şahsiyet-i mütebarize ile mütemeyyiz
olarak ibda’ ettiği yazıları görmek tedkīk etmek kafidir.
Hutut-ı İslamiyyenin hal-i hazırdaki bir kısım eşkalinin
nokta-i tekamüle ıs’adıyla beraber diğer bir kısım eşkal-i hututun
da icadı şerefleri Osmanlılara teveccüh eder. Arabın
tebdil ve ihtira’ eylediği bu eşkal-i hutut bir tarafdan ahlafı
olan İran’a diğer tarafdan Selçuk’a dahil olmuş ise de yalnız
Acemlerde ta’lik yazısı tekamüle mazhar olabilmiştir. Arabın
medeniyetine yetişmeyen Osmanlılar işbu hutut-ı muaddele-i
dıkları gibi bırakmayarak bugüne kadar hikmet-i bedayi’
nokta-i nazarından hutut-ı İslamiyyeye bedaat ü zarafet vererek
yazıyı bir san’at-ı nefise haline isal ve mertebe-i tekamüle
Hutut-ı İslamiyye ve Osmaniyye bugün iki mühim kısma
ayrılır: - Sülüs nesih icazet ta’lik divani siyakat rik’a
yazılarının hal-i asliler. - Sülüs ta’lik divani yazılarının celisidir.
daha mühimdir. Çünkü bu yazılar cami’ çeşme türbe ebvab-ı
‘aliyye gibi mebani-i cesime ve umumiyyeyi tezyin ettikleri
gibi celb-i enzara da başlıca sebeb olmuştur. Sonra da
yukarda söylenildiği gibi hatt-ı celi mi’marlıkla adeta terekküb
ü imtizac etmiş idi. Diğer cihetten celi hututun kısm-ı
a’zamı taş üzerine mahkuk olduğundan taş hakkaklığı gibi
bir san’atın terakkīsini te’min eyledi. Öyle taş hakkakleri
yetişmiştir ki hatt-ı celiyi tezyinatı hiç kusursuz taşa nakl ü
hak etmeye muvaffak olmuşlardır. Binaenaleyh Osmanlılarda
heykeltıraşlık yoksa ona müşabih ve hemen da muadil
bir san’at mevcud demektir.
Hatt-ı celinin devre-i kemali Sultan Mahmud Han-ı Adli
devridir. Bu devrin padişahı hatt-ı celi san’atına intisab eder.
Eslaf-ı ecdadının ekserinin ruhsuz ve hüsünsüz nişan-ı
şeklinde yazılmıştır.
hümayunlarına mukabil şahane nişan-ı hümayununu çeker
bedi’ “mucebince”ler işaret eder. Memleketin mukadderatını
pek iyi düşünen ıslahat-ı lazımeyi icraya bezl-i himmet
eyleyen müşarun-ileyh bir tarafdan da hatt-ı celi ile iştigal
eyler. Yazıların padişahı denecek derecede şahane ve san’atkarane
levhalar vücuda getirir san’atkaran-ı hututu himaye
eyler. Bu devir bu cihetten Fransa’da On Dördüncü Lui
devrine benzetilebilir. Nasıl ki o devrin muharrirleri sarayı
asar-ı umraniyyesi gibi idare-i hükumetinde de ber-intizam
olan Lui’ye imtisal etmişlerdir Sultan Mahmud devrinde de
erbab-ı san’at padişaha imtisal eylerler. Bu devirde Rakım
deha ve hünerverisiyle sülüs hatt-ı celisine asalet ü kemal
bahşeylerken Celaleddin huzur ve sükun ve daha başka türlü
nikat-ı hikemiyyeden birtakım ibdaat vücuda getirir. Diğer
tarafdan Yesari ile oğlu zuhur ederek ta’lik celisini bir
suret-i mübdianede meydan-ı san’ata rekz ederler. Evet bu
devirde hep hakīkati münceli olur.
San’atkaran-ı hutut padişahı padişah da onları temsil eyler
takdir eyler Rakım gibi zühre-i sanayi’-i nefiseye bir nakş-ı
rengin ihda eden zatı kendisine muallim nasb etmekle kalmaz
müderrislikten kadiaskerliğe kadar i’la eyler. Hülasa
bu bir yazı san’atkarlığı muhitidir.
Hatt-ı celi burc-ı ulvisinin en yüksek tabakasına vasıl
olan müşarun-ileyh Rakım Efendi merhumu epeyce teşhis
etmek lazımdır. Çünkü Rakım Efendi bir hattat derecesinde
kalmaz. Bir san’atkar-ı dahi aynı zamanda bir mühendis-i
‘alidir. Müşarun-ileyhin asarı tedkīk olunursa sülüs hatt-ı
celisine tıknazlık hareket-i mütehavvilane tenasüb tebayün
gibi dört esas vaz’ eylediği anlaşılır. Bu esasat-ı erbaa
felsefe-i sınaat nokta-i nazarından fevka’l-had haiz-i ehemmiyettir.
Evvela birinci esası nazar-ı dikkate alalım:
Hatt-ı celi yüksek yerlere hakk u ta’lik olunacağından
yazının uzağa gidince şekl-i aslisini muhafaza ve iyice görülebilmesi
lazımdır. Bunun için Rakım Efendi hurufa
“tıknazlık” vermiştir.
Saniyen: Hutut ve eşkal-i münhaniyye gözleri okşadığından
hurufda büsbütün inhinaya meyletmek yazının asalet
ve zindegisine iras-ı halel eder. Bunun içindir ki Rakım
Efendi hurufat ve şekillere bir “hareket-i mütehavvilane”
vermiştir. Bu sebebden yazıları hep zinde hurufat ve kelimatı
levhadan fırlayacak derecede heybetlidir.
Salisen: Tenasüb kaidesi ki sanayi’-i nefisede ne derece
haiz-i ehemmiyet olduğu erbab-ı tedkīkce müsellemdir.
Hatt-ı celide tenasüb kaidesini tatbik etmek Rakım için yukarıdaki
elvah-ı celiyyesinde yegane bir kusur tenasübsüzlüktür.
Rabian: Huruf ve eşkal-i hutut bir hesab-ı hendesi ile
mahdud olduğu halde hatt-ı celide yerine ve lüzumuna göre
bir harfi küçültmek veya büyültebilmek esası ki hatt-ı celide
serbesti-i san’at nazariyesini tatbik etmek demektir. Bu da
Rakım’ın felsefe-i sanayi’ nazariyatına ne derece vukūfu olduğunu
gösterir.
şeklinde yazılmıştır.
atta büyük bir muvaffakiyet göstermiştir. Namı eazım-ı san’atkaran
miyanında bakī kalacaktır. Frenkler için Mikelanj ne
unutulmasına beyan-ı teessüf etmek lazım gelirse de inşaallah
müstakbel-i kadrdan her şeyin takdir-i kıymetinde taallül
göstermeyecektir.
Ta’lik hatt-ı celisinin tekamülünü vücuda getirdikleri
yukarıda bil-münasebe zikrolunan Yesari ile oğlu Acemlerin
dar ve sık yazmalarına mukabil yazılarında şu iki noktaya
hasr-ı ehemmiyet etmişler: “Hurufatta inbisat kelimat ü
eşkalin tertib ü insicamında ferahi”
Bu iki esas hakīkaten ma’kūl ve vakıfanedir. Çünkü birinci
esasa göre eğer dar yazılmış bir celi levha küçültülürse
hal-i tabiiden külliyen inhiraf ettiği görülür. Sonra da hüsn
nokta-i nazarından dar celi ile geniş celi arasında çok fark
var. İkinci esasa göre ta’lik harfleri sülüs harfleri gibi hacmen
birbiriyle mütevazin olmadığından kelimelerin harflerin
pek sıkışık olması tenafürü mucib olur. Bunun için insicamda
ferahiyi vaz’ u te’sis etmek pek münasib ve muvafıktır.
kemal vererek Acemlerden daha ziyade muvaffak olmuşlardır.
Divani yazısının celisi ise Refia Efendi tarafından ibda’ u
makta bulunmuştur. Okunması güç olmakla beraber Osmanlıların
en süslü yazısı budur.
Şimdi bu kadar tedkīkat ile meydan-ı vuzuha çıkar ki
Osmanlılar mi’marlıkla mümtezic olmakla beraber müstakil
bir san’at-ı nefise addine seza olan hatt-ı celinin hakīkī bir
muhterii olduğu gibi hikmet-i bedayi’ nokta-i nazarından
bunu nokta-i tekamüle ve bir şekl-i ebda’ u ahsene isal etmek
şerefi de onlarda istikrar ediyor. Ve yine bununla
anlaşılır ki Osmanlılar asar-ı mi’mariyyelerini hutut-ı celiyye
vasıtasıyla bir kat daha tezyin ile beraber uyun u ezvak-ı
temaşageranı telziz etmeye muvaffak olmuşlar ve bu suretle
alem-i san’ata bir hizmet-i müftehirede bulunmuşlardır.
Artık birinci kısma nakl-i kelam edelim: Yukarıda kendisinden
bahsettiğimiz İbni Mukle’nin te’sis ü icad eylediği
nesih ve sülüs yazıları İbnü’l-Bevvab ve Yakūt Musta’sımi
taraflarından bir kat daha ıslah u tanzim olunmuş ve Osmanlılardan
Şeyhü’l-hutut Hamdullah Efendi ve Hafız Osman
taraflarından zinet-saz-ı alem-i san’at olmuş ve zirve-i
tekamüle yükseltilmiştir. Şeyh Hamdullah Efendi’nin asarı o
kadar çok ve o kadar mütecanisdir ki eğer yazısındaki o vuzuh
o şahsiyet-i mütebarize olmasa insan bu kadar çok ve
mütecanis elvahı müşarun-ileyhe nisbetinde duçar-ı tereddüd
ü hayret olur. Hafız Osman bu elvah-ı kesire ve mütecanisenin
en güzellerini seçip taklid etmek ve maamafih
kendiliğinden de bir takım ibdaat vücuda getirmek suretiyle
o şöhrete o hünerveriye nail olmuştur. Müşarun-ileyhimadan
zamanımıza gelinceye kadar sülüs ve nesih yazıları
kanun-ı tabii icabınca birtakım edvar-ı teali vü tedenni geçirmiş
ve bir çok eazım yetişmiş ise de kendileri daima mevki’-i
bülend ü müstesnalarında muhkem ü sabit kalarak eserleri
hep meşk-ı taklid ittihaz edilmekte bulunmuş ve nazar-ı
veleh ü takdir-i ahlafdan bir an geri kalmamıştır. Bu
eazım içinden Zühdiler Şekerzadeler Celaleddinler Mustafa
Evet o kalemini eslaf-ı hattatanın hareket-i ufkıyye ile
tedvir eylemelerine rağmen amudi kullanarak bir başkalıkla
muvaffak olan Zühdi o döktüğü demir hurufat ve eşkali
mürekkeb mayiiyle yapan Şekerzade mezkur iki üstadın
asarından istihsal-i feyz-ı muvaffakıyyet etmişler kaleminden
direngi-i kasvet-engiz akan Celaleddin asar-ı hattı bi
nadire-i hüsn ü letafet olan; san’at-ı hatta zevk-i selim sahibi
bulunan Mustafa İzzet de yine o iki üstadın ıktitaf-ı niam-ı
asarıyla nail-i muvaffakıyyet olmuşlardır. Maa-haza bunlar
öyle simalardır ki her birinin teşhis u tedkīki bir makaleye
sıkıştırılamaz.
Asıl ta’lik hurde ta’lik yazısı yukarıda söylenildiği vechile
Acemlerde de Türkler kadar tekamüle mazhar olmuştur.
Acemlerde Mir Aliler İmadlar namı tebcil ile anılacak san’atkarlardır.
Osmanlılarda da Yesariler Yesarizadeler bu
mevki’dedirler. Fakat Mir Ali İmad zamanen evvel oldukları
cihetle tabii Yesarilere icra-yı te’sir etmişlerdir –ki asarı da
bunu gösteriyor– Bu hususda onlara izhar-ı faikıyyet edebilirler
dahiliği yine Yesarilerde kalır.
Osmanlıların bizzat ihtira’ ettikleri yazılara gelince:
Bunlar divani celisi ve kırması da rik’a siyakat’tır. Divani
Divan-ı Hümayun Dairesi’ne münhasır olmak üzere icad ü
tur. Bunun muhterii Matrakcı Nasuh isminde biridir. Bu
yazının icadı bir lüzum bir ihtiyaca mübteni olacaktır. Padişahın
şevket ü kudretini efrad-ı ümmette tecelli ettirmek
maksadıyla evamir-i aliyye beratlar hep bununla yazıla gelmiştir.
Sinlerin uzaması kaf kolları ya mim atışları hep bir
şahinin temsiline vesile olmuştur. Yukarıda zikrolunan “divani
celis[i]” de hep yine aynı maksadla ihtira’ u isti’mal
edildiği gibi kuyudat-ı divaniyye için “divaniye kırması”
ta’bir olunan bir yazı daha vücuda getirilmiştir.
Bu yazı divani yazısındaki betaeti nazar-ı i’tibara alarak
sür’at-i tahriri istihsal maksadıyla icad olunmuşsa da bir hususiyet-i
barizeyi muhtevi olamamıştır. Bu husus işte rik’a
yazısında görülür. Rik’anın icadı alem-i ilm ü fünun için bir
hadise-i mühimmedir. Çünkü teshil ü tesri’-i kitabet nokta-i
nazarından düşünülecek olursa hiçbir şekl-i hat rik’anın
bahşettiği fevaid ü muhassenatı cami’ değildir. O rik’a ki
bugün hepimizin yegane vasıta-i tebliğ u ifadesidir. Eğer bu
yazı olmasaydı bugün biz divani kırması ve nesta’lik gibi
şeklinde yazılmıştır.
tahriri müşkilce yazıların piş-i vesatatında uğraşıp bir çok
vakitlerimizi ızaa etmiş olacaktık.
Rik’a yazısına kuyudat-ı resmiyyede sene tarihlerine
doğru tesadüf olunuyor. Bu yazı ibtidaları nesih yazısını
sadeleştirmek suretiyle istihsal olunduğu halde bilahare tekemmül
ede ede büsbütün hususi bir hal kesb etmiş ve
divani yazısından da bir parça müteessir olmuştur. Rik’a yazısı
daima alet-i tahrir olmak üzere telakkī olunmuştur ki bu
hususda şayan-ı takdir muvaffakıyet gösterenler Mümtaz ve
Beylikci-i Divan-ı Hümayun Raif Efendi merhumlarıdır. Son
zamanlarda rik’a yazısını Matbaa-i Osmaniyye Hattatı Osman
Efendi merhum büyük emekler iktidarlar sarfederek
bir mertebe-i fevkaladede ıslah u tanzim etmiş ve hatta bu
yazıyı san’at yazıları miyanına idhal bile etmiştir.
Rik’a yazısına müşabih olup yukarıda ismini zikrettiğimiz
bir de “siyakat yazısı” meydana getirilmiştir ki kuyudat-ı
maliyye ve hakaniyyenin herkes tarafından okunamamasını
te’min için uydurulmuştur. Muhterii Fatih’in Evkaf Katibi
Hüsam-ı Rumi’dir.
Bir de burada zikrinden vazçemeyeceğim bir Osmanlı
Murad Hudavendigar zamanına kadar vardırır. Tabiidir ki
tuğranın ibtidaki zamanlarda şimdiki şeklini arayamayız. Zaten
tuğranın me’hazını düşünecek olursak o zamanlar tuğranın
ne şekl ü mahiyette bulunduğunu anlarız. Sultan Murad
Hudavendigar rivayat-ı tarihiyyeye göre serçe ve baş parmakları
germek suretiyle ellerini makam-ı tahtimde bir muahedename
üzerine basmışlar –ki düşünülecek olursa insanın
en tabii ve fenni imzası budur– işte tuğranın şekli buradan
alınarak tanzim olunmuş el ayası yerine padişahın
lerde tersim ve bir de “el-muzaffer daima” cümle-i senaiyyesi
Tuğranın tanzim ü icadı şübhesiz bir ihtiyac üzerinedir.
Padişahın imzası tabiidir ki o zamanlar efrad-ı nas gibi olamaz.
Bundan dolayı tuğra icad olunmuş olacaktır ki bunu
divani yazısı gibi an’anat-ı saltanattan addetmek lazımdır.
Lakin mehamm-ı umur dururken padişahın tuğrasını bizzat
keşide edemeyeceği bedihidir. İşte “imza-yı padişahi–tuğra”
tuğrakeşler tarafından bil-vekale keşide olunmaya başlamış
ve taraf-ı şahaneden yalnız “mucebince amel oluna” nişan-ı
hümayununun ilavesiyle iktifa olunmuştur.
Tuğranın kendisine mahsus bir yazısı vardır. Hatt-ı tevkī’
denilen yazı bu olması hatıra gelirse de tevkīin başka bir
yazı olduğu da rivayet olunuyor. Tuğra Sultan Mahmud-ı
Adli zamanına kadar oldukca tekamülata mazhar olmuştur.
Selim-i Salis cennet-mekan tuğraları hemen şimdiki şekline
yakındır. Fakat tuğrayı şimdiki şekl-i ahsene i’la ile ihya
eyleyen yukarıda kendisinden bahsettiğimiz Rakım Efendi’dir.
Rakım tuğrasıyla ondan evvelki tuğralar yan yana
getirilirse biri ahenk ve ihtişamla mali öbürküler sükun u
direngi içinde hali olduğu görülür.
Ma’ruzat-ı salifemle yazı hakkında izahat-ı lazımeyi verebildim
zannederim. Şimdi bu izahata istinaden san’at-ı
hatta Osmanlıların yukarıda mesrud hidemat ü himematı
takdir ve ona müteallık hükümler irad olunabilir.
Acaba eslafın san’at-ı hututta bu derece mesai vü ikdamatı
görülebilir mi? Asla. Çünkü eslafın bu kadar mesaisi yalnız
zevk-ı san’atkarane sevkiyle değil birtakım esbab u müessirat
ve ihtiyac ilcasıyladır.
Şu suretle ki: Evvela tıbaatın icadından evvel asar ve
kütüb el yazısıyla muharrer olduğundan bunların iyice okunabilmesi
lüzum-ı mübrem tahtında idi. Binaberin hutut-ı İslamiyye
ve Osmaniyyenin bu ihtiyacın sevkiyle terakkī etmesi pek
tabii ve bedihi idi. Saniyen: Edebiyatsız hiçbir millet yaşayamayacağı
gibi her milletin sanayi’-i nefiseye aynı derecede
dia tezhib ü teclid mi’marlık ve çinicilik musikī ve bir dereceye
kadar şiir gibi şeylerdi. Sanayi’-i nefise ki bir milletin
ezvakının inbisat ü telezzüzatına hadimdir. Osmanlılarda da
sanayi’-i nefisenin ileri derecesinde bulunan hutut-ı bedia
ayn-ı keyfiyyeti haizdir. Hem de resim Osmanlılarda mu’teber
olmadığından hutut-ı bediada onun te’siratı da mündemic
Güzel yazılmış levhalar bir kamışın siyah boyasıyla çizdiği
latif murakka’lar yahud bir camiin kapısından cemaate
arz-ı ibtisam eden hatt-ı celiler veya bir cami’ bir çeşmenin
muhitini nakş-ı zer-nigarıyla bağlayan nezih kuşaklar hep
temaşageran-ı Osmaniyanı sıhhat ü sükunet içinde velehendaz
eylerdi. Onlar adeta mütecessim bir resim levhası
seyrediyor gibi inbisat ve teessürat-ı amika içinde aferinber-endazane
dalıp giderlerdi. Hatta bunu telmihan:
denilmiştir. Bugün birtakım zevat
tanırım ki onlarda da aynı hal vaki’dir.
Bahsimize hitam vermezden evvel Osmanlı tezhib ve
teclid san’at-ı nefisesinden de biraz bahsetmek lazım ve münasibdir.
Tezhib ü teclid bize İranilerden intikal eylemiştir ki
onların bu san’attaki kudret-i maharet ve derece-i bülendisi
Osmanlıları da o san’atta bi-hakkın nail-i muvaffakıyyet ü
teali eylemiştir. İran sefer-i kebirinden sonra Yavuz Sultan
Selim cennet-mekanın İran’dan getirdiği mühre-i esatize bu
san’atı Osmanlı san’atkaranına pek iyi telkīh etmiştir. Osmanlı
padişahlarının sanayi’-i nefiseye himmet-i büzürgvarileri
ne de nakşa dahildir belki ikisi arasında bir san’attır. San’at-ı
tezhib ve teclidin sebeb ü hikmeti araştırılacak olursa
gerek elvah ve gerek kütübün muhteviyatına celb-i enzar
esasına müstenid olsa gerektır. Yahud İranilerin tabiatlarında
merkuz olan meyl-i tezyinat elvah u asara da ma bihi’ttatbik
olmuş nazarıyla bakılabilir. Maamafih kurun-ı vüstada
boya ve yaldız nakışları Avrupa’da isti’mal olunduğu asarından
müsteban oluyor. Her halde şurası nazar-ı dikkati celb
eder ki bu san’at gitgide tedenni etmiş ve zamanımızda
mahva mahkum olmuştur. Tedenniye başlıca sebeb; evvelce
taksim-i a’mal kaidesine riayet şartıyla asar vücuda getirilirken
–ki bu usul asar-ı mükemmele ve nefisenin yegane
vasıta-i husulüdür– bilahare san’atkaranın azalmasıyla bu
kaideye hakkıyla riayet olunmaması mahvına sebeb de tıbaatın
Osmanlı san’atkaranı İranlılardan ahz ü kabul olunan
bu şekl-i tezhible iktifa etmemişler “pesend” namıyla bir
şekl-i tezhib ihtira’ eylemişlerdir. Bunda altundan gümüşten
ziyade boya isti’mal ve tezyinat hep mehasin-i fıtrat ve
ezhar-ı tabiattan alınmıştır. Bu tarz ahengi sadeliği ile tam
bir Osmanlı nakşı ise de İran tezhibi kadar müsta’mel ve nail-i
şöhret olamamış ve ihtimal ki bugün müzemizde mahfuz-ı
mevzi’-i teşhir olmak şerefinden de mahrum olmuştur.
Osmanlı san’atkarları san’at-ı teclidde de pek ziyade
kesb-i maharet ederek öyle nefis ve musanna’ cildler kablar
vücuda getirmişlerdir ki “şemse” namıyla ma’ruf olan kablar
bugün gayr-ı kabil-i i’mal olduğu gibi el-yevm müzehanemizi
de tezyin etmekte bulunmuştur.
Tedkīkat-ı ilmiyyeye vakt ü zaman müsaid olsaydı daha
ziyade tafsilata ictisar edebilirdim. Zaten tafsilatın tatvilata
tahavvülünden ihtiraz münasib olacağından bu kadarla
Darülfünun Edebiyat Şu’besi me’zunlarından
ve Hutut-ı İslamiyye müntesiblerinden
Benim Belh Vilayeti’ni bırakıp Buhara’ya firarımı müteakıb
Emir Şir Ali Han Taşkurgan’dan Belh’e gelmiş ve evvela
de tekmil seferlerde yanında bulunduruyordu. Biraderi Vezir
Muhammed Ekber Han’ın oğlu Serdar Feth Muhammed
Han’ı Belh Hükumeti’ne ta’yin eyledikten sonra Kabil’e azimet
ve kardeşleri Muhammed Emin Muhammed Şerif hanlara
darikata başladı. Ba’dehu Kabil Hükumeti’ni oğlu Serdar
Muhammed İbrahim Han ile Serdar Nazar Muhammed
Han’a tevdi’ ederek Kandahar’a gitti. Pederimi de esir olarak
beraber götürdü. Bizim çocukları parasız ve adamsız Kabil’de
bıraktı. Pederim bir mektup yazıp “üvey biraderlerine
zalimane muamelede bulunmuştun şimdi de ana baba bir
kardeşlerine aynı muameleyi etmek istiyorsun. Kan dökmekten
vazgeç. Bilahare mutazarrır pişman olursun” dediyse
de Emir Şir Ali Han bu nesayiha ehemmiyet vermedi.
Kandahar’da iki gün harb ederek Serdar Muhammed Han
katline sebeb oldu.
Pederim mahbesde işittiği bu vakıa üzerine emire “Şirret-i
mezaliminiz akıbet size mazarrat iras edecektir. Vay
sizin halinize!” mealinde bir mektup daha gönderdi.
Serdar Muhammed Emin Han’ın na’şını huzuruna getirdikleri
esnada emir:
– Bu köpeğin leşini uzak bir yere atınız. Bu fetihden dolayı
gelip beni tebrik etmesini de oğluma söyleyiniz dedi.
Maiyyeti cevap veremeyerek oğlunun na’şını da getirdiler.
Daha yaklaşmadan emir:
– Bu da hangi köpektır? diye sordu. Tabutu indirip önüne
koydular. Oğlunun cesed-i bi-ruhunu görünce yakasını
yırtmaya başına toprak saçmaya başladı. Bir müddet döğünüp
debelendikten sonra bayıldı. Bir saat kadar baygın yattı.
Aklı başına gelince na’şa hitaben bir takım sözler söyledi.
Tekrar kendinden geçti. İki gün bu halde kaldı. Sonra oğlunun
cesedini Kabil’e gönderdi. Serdar Muhammed Emin
Han’ın na’şını da adamları defnettiler.
Emir Şir Ali Han biraderi ile oğlunun sebeb-i mevti olduktan
sonra Kabil’e döndü. Yolda gah bayılıyor gah hezeyan
ediyordu. Kabil’e vürudunda deliler gibi bağırıp çağırmaya
başladı.
Ben bu fırsatı ganimet bilerek Buhara’dan hareket eylemiş
ve Şirabad’a kadar gelmiştim. Oradan Belh ile muzafatındaki
askere mektuplar da’vetnameler aldım.
Burada Veli Muhammed Han ile Feyz Muhammed
Han’ın ahvalinden muhtasaran bahsedeceğim. Bu iki birader
Emir Dost Muhammed Han’ın evladı olup valideleri cariye
mişti.
Bunlar ceddimin hal-i hayatında Kabil’de bulunurlar ve
her sene iki bin rupiye tahsisat alırlardı. Emir Dost Muhammed
Han vefat edince üvey validem Bibi Mervarid pederime
kağıd yazmış ziyaretinize gelmek istedikleri halde
harçlıkları olmadığı için gelemiyorlar demişti.
Pederim Veli Muhammed Han’a beş bin rupiye gönderip
Belh’e getirttikten sonra bir tabur piyade nizamiye
bin nefer piyade bin nefer süvari redif ve altı top ile Ağça
Vilayeti Hükumeti’ne yolladı.
Feyz Muhammed Han’a da Ehl ü ıyalimi alıp birlikte
geliniz diye yazmıştı.
Bilahare Veli Muhammed Han’ın gaddar bir adam olduğu
anlaşıldı. Çünkü pederimin esaratı hususunda Emir
Şir Ali Han ile ittifak etmiş bu ittifakın mükafatı olarak da
emir tarafından Kabil’e götürülmüş ve umur-ı hükumeti biraderi
Feyz Muhammed Han’a tefviz eylemişti. Bu esnada
Veli Muhammed Han biraderinden vilayetin muhasebesini
sormakta onun da hesab vermekten aciz kalmakta olduğunu
bu sebeble de Veli Muhammed Han’ın rencide-hatır
bulunduğunu haber aldım.
Nazır Haydar ve Cenaral Ali Asker Han vesatatıyla bir
kağıd gönderdim bunun üzerine Veli Muhammed Han’ın
taht-ı hükumetindeki Hecde Nehr-i Belh süvarilerinden iki
bini Şirabad’da bana iltihak etti. Onları mükafatlar va’dinden
sonra vilayetin eşkıya rüesasını çağırdım. Kendilerine
onlardan aldım.
Buhara emiri Belh’e avdetim için bana izin verdiği sırada
üç günden ziyade Şirabad’da kalmama müsaade edilmemesini
memleket hakimine yazmıştı. Hakimin maiyyetinde
ancak yüz nefer süvari olduğu halde ben iki bin beş yüz
asker toplamıştım. Bundan dolayı müddet-i ikametimi ta’yin
etmek benim elimde idi.
Zavallı hakim emirin emriyle benim hareketim arasında
müteha[yyi]r kaldığı cihetle nezdime geldi ve:
– Sizi cebren çıkartmaya kalkışsam ihtimal ki beni öldürürsünüz
emirin hükmüne itaat eylemeyecek olsam
şübhesiz o da beni katleder. İki ölüm arasında kalan hakime
bari siz bir çare bulun dedi.
–Bu işin çaresini söyleyim. Emire bir ariza yazınız ve Abdurrahman’ın
maiyyetinde hayli cem’iyyet var ki mukabelesinden
acizim. Binaenaleyh kendisinin memleketten ihracı
kabil olamayacak ikinci bir emrinize muntazırım deyiniz.
Arizayı göndereceğiniz adama da gayet yavaş gitmesini
ve emirin huzuruna çıkınca yolda hastalandığı geç kaldığını
söylemesini tenbih ediniz cevabını verdim.
Hakim bu tedbiri muvafık bulup mucebince hareket
etti. Ben de müsterihane tedarikat ile meşgūl oldum.
Birkaç gün sonra Serpül’deki askerin isyan ve yeni hakimlerini
katleyleyerek Ağça’ya doğru gittiklerini işittim.
Derhal yola çıkıp Vezirabad’da birkaç saat dinlenerek Ceyhan
sahiline geldim. Bulabildiğim iki kayığa ümera ve asakirden
otuz kadar dilaverle mütevekkilane binip karşı yakaya
geçtim.
Yanımda Kernil Nusayr Han Kernil Veli Han o vakit
sakalsız bir genç olduğu halde kırk süvariye muadil sayılan
ve hala ordumun sipehsaları bulunan Gulam Muharrem ile
şecaat ü besaletiyle iştihar eyleyen Ferhad namındaki gulamım
vardı.
Biz geçtikten sonra kayıklar gidip gelmek suretiyle mütebakī
rüfekayı da getirdi. Gece sür’atle yürüyüp güneş doğarken
Çilek-i Şirabad ismindeki kal’aya –ki Ağça muzafatından
Orada tevakkuf ederek Serpül’e gelen iki nizamiye taburuyla
pederimin Veli Muhammed Han’ın maiyyetine verdiği
toplara mutasarrıf olan rediflere birer kağıd yazdım.
Üç geceden beri uyumadığım için mektupların irsalinden
sonra biraz da yatıp istirahat ettim.
Mektuplarımın vusulünde asker o kadar sevinmiş ki bin
kadarı piyade olarak nezdime koştu ve:
– Azimetinizden beri muztarib ve avdetinize müterakkıb
Birlikte Ağça’ya müteveccihen hareket eyledik.
Feyz Muhammed Han istikbalimize geldi. Fakat divanemeşreb
bir adam olduğu için:
– Sizin gelmenizi ben istemiyordum. Fakat askerim da’vet
etti dedi. Ben de:
– Zarar yok siz akıl bir zatsınız. Ben askeri tatmin ettim.
Yakında Serdar Fetih Muhammed Han’a da galib geleceğimize
yakīn hasıl eyledim cevabını verdim.
Fetih Muhammed Han bizi püskürtmek için iki bin redif
süvarisi ile beş bin Özbek süvarisi göndermişti. Bunlar bivefalıklarından
dolayı tarafımdan te’dib edileceklerinden
korkuyorlar ve kendilerini hizmetimizden ayıran zabitlerine
alenen söğüyorlardı. Çünkü biz onları evlad ve kardeş gibi
tutmuş hepsini de at deve koyun sahibi etmiştik.
Fetih Muhammed Han piyade askerini Nimlik ismindeki
kal’ada bırakıp süvarisini kal’a haricine ta’biye eyledi.
Sergerdesi Şihabüddin namında biri idi ki sabıkan pederimim
hadimi ve lütuf-didesi olan “Vezir Ahmed”in oğlu idi.
Vezir Ahmed Belh biladından birine pederim tarafından
hakim nasb edilmişken iki yüz bin rupiye sirkat eylediği
halde afv olunmuş ve gerek kendisi gerek biraderleri asker
sergerdeliğine ta’yin kılınmıştı.
Şihabüddin ve Fetih Muhammed Han birer ayyaş-ı bedmaaş
olduklarından daima serhoş bulunurlardı. Bu münasebetle
“Ey bi-vefa! Birkaç damla şarab için benden gördüğün
mealinde bir mektup yazıp Şihabüddin’e gönderdim.
Keza “Siz benim askerim olduğunuz halde sizinle harb
etmeyeceğim. Yarın kendi kendime kal’aya geleceğim. İsterseniz
eski kumandanınızı öldürüp düşmanından ihsan alınız”
mazmununda diğer bir mektubu da kal’adaki askere
yolladım.
Bu mektup askerin fikrini değiştirdi. Kal’ada yüz nefer
kalıp mütebakīsi bizim orduya gelmek üzere çıktı. Şihabüddin
bundan haberdar olarak Kandahar ve Özbek süvarilerinden
bir mikdarını sevk ile azimetlerine mani’ olmak istedi.
Askerler mümanaata ehemmiyet vermeyince müsademeye
başlanıldı. Ben de beri tarafdan müheyya bulundurduğum
askeri muavenete yollayınca düşman mağlub olup
dört yüz at iğtinam edildi.
Şihabüddin Tahtapül tarafına firar ettiği için süvarileri
tamamıyla gelip maiyyetime iltihak eyledi. Piyadeleri de
öteye beriye dağıldı.
Fetih Muhammed Han ise bütün emval ü eşyasını bırakıp
üç dört yüz süvari ile Taşkurgan’a kaçtı.
Garib tesadüfdür ki müşarun-ileyhin firarı da benim geçen
sene Buhara’ya azimet eylediğim mevsime tesadüf ediyordu.
hali kalmazlar.
Dünyanın genişlikleri İslam’a dar gelmeye başlıyor!...
Tefrikayı terk ile ittihada da’vet hususunda Bayburd’dan
çekilen telgraf münasebetiyle Rumeli refikımız bervech-i
ati beyan-ı mütalaatta bulunuyor:
Bayburd’un telgrafnamesi adi ve geçici bir teessürü tebliğ
ediyor gibi telakkī edilmemeli bu telgrafnamenin natık
olduğu elim ve feci’ ma’na iyice ihata edilebilmek için içinde
yuvarlandığımız zorluklar üzerinde biraz fazlaca düşünmeli.
Mesela bugün ma’ruzu kaldığımız İtalyan şekaveti
bizim ilk ve son defa uğradığımız bir felaket değildir. Osmanlı
Devleti üç kıt’anın telaki noktalarına hakim olacak
surette şevket ü şan ile esas-gir olduğu tarihden beri ve hatta
ondan daha evvelce bugün Avrupa namı ile karşımızda
bulunan Hıristiyanlık heyulasının buğz u adaveti ile çarpışmaya
namzed oldu o zamandan beri hemen la-yenkatı’
çarpışa gelip çarpışa gidiyor. Osmanlı Devleti’nin Avrupalılar
yüzünde Avrupa’nın şarkında Osmanlı Devleti’ni çekemeyen
bir Hıristiyanlık ruhu mündemic bulunduğu isbata
muhtac bir madde midir?
Alenen i’tiraf olunmasa da adeta aleni gibi bir hüviyetle
manzur olan bu saiklerin birkaç asırlık tarihcesi şöyle bir göz
önünden geçirilecek olursa insanın tüyleri ürpermemek kabil
midir?
Kırım İslamları bugün ibtidai mekteplerinde bile Rus
Hükumeti’nin gittikce ağırlaşan şartlarını icra etmekle beraber
kolaylıkla iş göremiyorlar. İbtidai derecesinden yukarı olan
Kafkasya’dan Romanya’dan Bulgaristan’dan Şarki
Rumeli’den Mora’dan Teselya’dan vukū’ bulan İslam hicretlerinin
hala arkası alınmamış Cezair ve Tunus gibi İslam
memleketlerindeki ahali bile ecnebi tahattisi altında ezilerek
ret eylemekte bulunmuştur.
Daha dün elimizden çıkan Bosna ve Hersek’in yetim ve
sefaletzede muhacirlerine –kalblerimiz kan ağlayarak– koşuyoruz.
Bu gün akūr bir din ü vatan düşmanının mülevves ve
murdar ayakları altında çiğnenen kahraman kardeşlerimiz
tarafından hakīkaten kahramanane bir surette müdafaa olunan
Garb Trablusu’nda ise o hain ü müfteris düşmanlar
biçare ve avare İslamların binlercesini kadın demeyerek
çocuk demeyerek ihtiyar demeyerek en feci’ surette katl ü
cüda etmiş bulunuyor.
Bu mihnet-zede muhacirler ayak tekmelerinin kahhar
hakaretleri içinde Napoli sokaklarında vapurların hayvan
anbarlarında bin nale vü efgan ile süründürüldükten sonra
Triyesteleri Fiyumları dolaşarak sağ kalanları ana vatana
kadar gelebiliyorlar hasta mecruh bizim şefkat ve elemlerle
dolu sinemize düşüyorlar.
Bu manzara karşısında kalbleri sızlamayan gözleri ağlamayan
Halbuki vatanın ulviyet ü kudsiyeti vatanın –esasen bizim
olan– namus u şanı her endişe fevkınde müdafaa edilmek
lazım idi. Bu feci’ manzaralar ise bizim intibah ü ibret
gözlerimizi dört açmalı idi. Ortada mahv u heder olan Osmanlı
vatanı fakat hatve hatve gerileyen zelil kılınan düşmanlarca
mahv u harabi uçurumlarına sürüklenen İslam
Dini ve İslamiyet’in ta kendisidir.
Bir kısım meb’uslarımıza bir kısım muhteris ve garazkar
vatandaşlarımız yalnız kendi şahıslarını düşünerek vatanı
unutmuş ve ortaya çıkardıkları gürültülerle efkar-ı umumiyyeyi
de bulundırmak ve şaşırtmak cinayetlerini irtikab ettiler.
Mesela geçende gazeteler Trablus muhacirleri içinde
dane de Girid muhacirlerinin felaket ü sefaletler içinde
dü ve bunun üzerine kim düşündü?
Bu görülmeyecek üzerinde uzun boylu düşünülmeyecek
bir fıkra mıdır?
cak derecelerde zulm ü hakarete uğrayan bir kısım kardeşlerimiz
vaktiyle Osmanlı ikliminin diğer selamet noktalarına
hicret ettikleri gibi Trablusgarb’a da geçmişlerdi. Dikkatlere
ve ibretlere şayandır ki Girid’e geçen ilk İslamlar da Afrika’nın
bu şimali kısmından hareket etmişlerdi. Şimdi diğer
bir zalim hükumetin İslam’ı Trablusgarb’da dahi zulm ü
hakarete pa-mal etmesi üzerine oradan da perişan ve muzmahil
bir hey’et ile ve düşman ayakları altında çiğnenerek
makhur ve gurbet-zede vatanın başka bir tarafına intikal etmekte
bulunuyorlar.
Eğer şimdiye kadar görüp geçirdiğimiz ve hala görüp
geçirmekte olduğumuz felaketler de ibret gözlerimizi açamadı
olsun aklımızı başımıza getirmeli değil mi? Morştag[!] ve
Reval mülakatlarını akīm bırakan İttihad Hareketi’nin
ma’nası esasen bu felaketlerin önünü almak gibi ali bir
maksada müstenid değil mi idi?
el-Liva ’ refik-i muhteremimize Şarkıyye muhabir-i mahsusu
yazıyor:
Şu satırları kemal-i hüzn ile yazıyorum: Garb devletleri
memalik-i İslamiyyenin mukasemesine Hilal’in Salib’e terk-i
mevki’ etmesine karar verdiler gizli gizli ittifaklar akd ettiler.
Tasavvurlarını meydana koymak için bahane aramaya fırsat
beklemeye başladılar. Bekledikleri zaman gelince efkar-ı
umumiyye-i beşeriyyeti türlü türlü yaldızlı sözlerle yalancı
da’valarla aldatmaya kalkıştılar: Kimi himaye-i Nasraniyyet
kimi neşr-i medeniyyet bahaneleriyle ortaya atıldı bu vesilelerle
şarkın bir çok memalik ü emsarını yuttular padişahlar
halkı icra-yı hükumete teşrik etmekte muztar kaldılar
ahalinin hakk-ı re’yini teslim ettiler. Fakat bu garbın pek gücüne
gitti. Biran evvel işi bitirmek zavallı şarkın kesb-i hayat
etmesine meydan vermemek için maksada vusulde sür’atle
davranmaya karar verdiler.
Daha dün bir memleket-i Arabiyye-i İslamiyye Fransa’nın
eliyle sukūt etti. Kulub-ı müslimini cerihedar eden bu
müdhiş facianın perdesi kapanmadan İtalya; Trablusgarb’a
atıldı. Osmanlılar da büyük bir yürekle ölümden korkmaz
bir azm-i Huda-pesendane ile bu kıt’a-i İslamiyyeyi müdafaa
ettiler. İtalya’ya acı bir ders vererek Trablusgarb için
besledikleri aç gözlü emellerin ancak bir hulya olabileceğini
anlattılar.. Garb; büsbütün tedehhüş etti. Balkan hükumetleri
harekete başladı Rusya; İran üzerine yürüdü. Öteki
devletler de meydanı boş bulunca diğer yerlere göz diktiler.
Zannediyorlar ki artık müslümanlar ölüme mahkum kaldılar
fakat aldanıyorlar. Müslümanlar yaşıyorlar. Roma’nın
hayatına hatime çeken Afrika ve Asya’ya istila eden İspanya’da
bir devlet-i azime te’sis eden Nemse’yi tepeleyen
Balkan hükumetlerini teshir eden yine bu müslümanlar idi.
Ey müslümanlar; devlete malınızla canınızla zahir olunuz
muhafaza-i şan ü şerefe ikdam ediniz. Maazallah hükumetimiz
bir kere duçar-ı inhilal olursa emin olunuz hüsran
ü helak bizim için muhakkaktır.
Garb bize bir tama’kar düşman nazarıyla
bakıyor. Sufuf-ı cihadınızı cihaz-ı ilm ile takviye ediniz
başbaşa vererek derdinizin çaresini arayınız.
artık uykudan
uyanınız kitap ve sünnete ric’at ü iltica ediniz.
“Şarkiyye”de bir hayat-ı hakīkiyyeye delalet eden asar-ı
vedad u i’tilafa bizzat ıttılaım beni mesrur ediyor. Ümmetin
hayr u salahına müteallık teşebbüsattan birini işte arzediyorum:
Mustafa Paşa Halil hazretleri; halkı Devlet-i Aliyye’ye
müzaheret-i maliyyede bulunmaya tergīb u teşvik ediyorlar.
Azm ü himmetlerindeki hulus u ciddiyeti; ehl-i memleketi
etrafına toplayarak Kitap ve Sünnet’ten irad-ı delail ile
bu emr-i hayrdaki zaruret ü elzemiyeti telkīn etmekle isbat
buyurdular. Bu da’vete pek büyük bir şevk ile icabet olundu.
Gönül hoşluğuyla herkes bir çok teberruatta bulundu.
Meşahir-i tüccardan el-Hac Halil Efendi izhar-ı hamiyyetle
geniş bir ictima’gah ihzar eyleyerek halkı oraya da’vet
etti ve
ünvanlı bir
beyanname neşretti. Cum’a günü öğleden sonra buraya bir
cemm-i gafir toplandı; halk a’yan u vücuhuyla etrafdan akın
akın geliyordu. Hutabadan Muhammed el-Mehdi halkı Hilal-i
Ahmer Cem’iyyeti’ne teberrua teşvik eden bir nutk-ı
beliğ irad etti; bu nutuk bütün kalblerde bir te’sir-i şedid
bıraktı herkes ağlıyordu. Bundan sonra Üstaz-ı muhterem
Muhammed Ebu Halave el-Mursafi irad-ı hutbe ettiler. Hücec-i
münevvire-i şer’iyye ile halkı Hilal-i Ahmer’in müzaheretine
da’vet ediyorlardı. Bundan sonra kürsi-i hitabeti
vaız-ı şehir mürşid-i kebir eş-Şeyh Ebu’n-Nur el-Cerbi hazretleri
ağlattılar. Hatib kürsiyi terk ederken Mesihilerden Yahudilerden
Müslümanlardan iane yağıyordu.
Bu suretle üç yüz lira toplandı. Bundan evvel de müdiriyet
efazıl-ı muhteremesi iki yüz lira teberru’ etmişlerdi ki
bu suretle yekun beş yüze baliğ oluyor. Bu meblağ Şarkiyye
Müdiriyeti’nden Mısır’da Hilal-i Ahmer Cem’iyyeti’ne gönderildi.
Bab-ı iane daima küşadedir. Allah bu himem-i
aliyyeyi daim etsin bu sema ve arz bakī kaldıkca din-i tevhidin
beka bulacağını isbat eden bu muhterem zevat-ı
fazılanın adedlerini de teksir buyursun.
Vakıa münakaşat-ı kalemiyye inkişaf-ı hakīkate tenvir-i
efkara hadim olduğundan bütün memalik-i mütemeddinece
buyurulmalıdır ki bu münakaşalar saf bir vicdanla samimi
tecavüz eylemez. Pek ender edilen şahsiyat hasmı ancak
muhtilikle itham eder. Şeref ü haysiyet değil şöhret-i kalemiyye
bile rahnedar edilmekten masun kalır. Fakat bu hal
bizde böyle mi cereyan ediyor?... Münakaşalarımız hemen
ekseriyetle müşateme mübahaselerimiz umumen münazaa
halini alıyor. Diyebilirim ki birkaç zamandan beri şöhreti
mahvedilmemiş değerli bir muharririmiz haysiyetiyle oynanmamış
ecille-i ricalimiz kalmamıştır. Biraz insaf edelim.
Alemdar ’ın açık mektubu Mehtab’ ın makale-i garb-perestanesi
Sıratülmüstakīm ’deki cevabın isabetine rağmen tarz-ı
tahriri Tanin ’in jurnal makalatı Te’sisat ’ın her tarafı efkar-ı
umumiyyenin matbuatı istihfafına en muhik bir sebeb değil
midir? Yeni Gazete ’nin takvimden bir yaprağı “A’yan yaylı
bir hey’et-i teşriiyyeyi istihza ediyor. Alem-i matbuatın giriftar
olduğu teheyyüc-i sakīme tüy dikiyor. Yeni Gazete sütunlarında
her gördüğünü sırf hakīkat addeden ve adedi
mühim bir yekun teşkil eyleyen ahalimiz mekamat-ı ‘aliyyeyi
ne nazarla telakkī edeceği teemmül buyurulsun. İ’lan-ı
Meşrutiyet’den beri re’s-i kara gelen ricalimizden hiç mi
erbab-ı fazilet yok idi? Hangisine hangi sürülmedik leke
kaldı? Ba’dema mevki’-i iktidara gelecek zevat mücerred
endişe-i atiden müberra olmalıdır ki bir mevki’ işgaline
müsaid bulunsun. Kıblegah-ı İslamiyyet şerefini haiz olan
mülkümüze nasb-ı nigah-ı ümid eden hey’et-i muazzama-i
olacakları ye’s-i mütehayyirane şayan-ı dikkattir. Bir hasm-ı
harici velev bir dane olsun sizde mükemmel adam yoktur
kavline gazetelerimizi işhad eylese ona verilecek mukni’ ne
cevabımız olabilir? Artık yeter o garazkar kalemleri kıralım
o müstekreh hissiyat-ı menafi’-cuyaneden sarf-ı nazar edelim.
Serbesti-i tahrir umumu terzilden münezzehdir. İstihza
temeshur harf-endazlık bizce dinen memnu’ ahlakan ma’yubdur.
Niçin terk etmiyoruz? Kitab Sünnet İcma’ bizlere
emrediyor. Neden ona tevfik-ı hareket etmeyelim. Emin olmalıyız
ki bize karşı tarih nefret sahifelerini açmıştır. Ahlaf
la’net kelime-i merdudesini bile isti’malden çekinmeyecektir.
hikmet-i celilesini
unutmayalım.
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
Cumartesi günü saat ikide selamhane-i amma gelmek
üzere herkese haber verilmişti. Vakt-i mezkurda erbab-ı
mansıbdan başka şehrin Müslüman ve Hindu tüccar taifesi
de mevcud bulunuyordu. Hazırun saf saf ahz-ı mevki’ etmiş
yalnız der-bar-ı hanenin ortasında bir yer bırakılmıştı. İkiyi
on geçerek emir hazretleri teşrif buyurdular ve bugünkü ictima’dan
maksad ellerinde bulunan defteri göstererek bu
defterin muhteviyatını anlatmak ve burada mevcud olmayan
bazı şeyleri ilave eylemektir şimdi okuyunca cümleniz
ne olduğunu anlayacaksınız diyerek kaimen kemal-i belağatla
mezkur defterin baş tarafını tezyin eden nutk-ı hümayunlarını
cehren kıraete başladılar.
Nutkun bazı yerlerini tefsir ediyordu. Hususuyla beni
beşerin bir peder bir valideden olduğunu ve bütün akvam ü
milel esasen kardeş bulunduklarından birinin duçar olduğu
felaketten diğerlerinin müteessir olması lazım geldiğini ve
şayed arada cinsiyet ü mezheb gibi bir rabıta-i kaviyye de
mevcud bulunursa işbu teessürün elbette pek ziyade olacağını
ve bu cins ü mezheb kardeşlerinin birbirlerine muavenet
ve yardım etmeleri şerait-i diniyye ve kavaid-i insaniyyeden
bulunduğunu teşrih u beyan buyurarak nutka devam
ettiler.
Trablusgarb mecruhin ü eytamına gelince: Bugün cümlenizin
ma’lumu olduğu üzere Türk kardeşlerimiz İtalya’nın
taarruz-ı nagehanisine duçar oldu. Biz dinen onlara yardım
etmekle mükellef ü mecbur bulunuyoruz. Fakat maatteessüf
yolun uzak ve hem de mefkūd bulunması bu vazife-i diniyye
ve hamiyyet-i milliyye-i Afganiyyemizi fi’len ibrazdan bizi
men’ ediyorsa da malen muavenet ve yardım her vechile
mümkün bulunuyor. Sizler ilk defadır ki bu gibi fi’liyyat-ı
hasenede bulunacaksınız. Fakat bütün bu şerait-i İslamiyye
ve insaniyyeyi terkedemez iseniz farz ediniz ki hürmet ü
muhabbet ettiğiniz padişahınız mecruh müslüman kardeşler
yetim evladlar dul kalan hemşireler için sizden tasadduk
ediyorlar. Bu müessir ifade-i hamiyyetperverane-i şahane
bütün hazıruna kederli sürurlu gözyaşları döktürdü. Alem-i
Hıristiyan bilmelidir ki müslümanlar dinen birbirine revabıt-ı
kaviyye ile merbuttur. Bu rabıta-i mezhebiyye bu gibi muavenet
ve imdad-ı maddi ve ma’neviyi her müslümana mecbur
kılmıştır.
Herkes bu feraiz-i diniyyeyi tasdik ediyor “Ve beli sahib!”
sadaları der-bar-ı haneyi çınlatıyordu. Nutk-ı hümayunun
kıraetini müteakıb ariza-i şükraniyyemiz Siracü’l-ahbar
Müdiri Tercüman-ı Türki Mahmud Bey vasıtasıyla takdim
olundu. Osmanlılar hepimiz de bulunuyorduk. Emir hazretleri
cümlemizi nezd-i şahanelerine celb ederek umuma hitaben:
Buradaki Türkler ariza-i şükraniyye yazmışlar diye
arizamızı yüksek sesle kıraet buyurdular:
Himaye-i merahim-vaye-i şahanelerinde hizmet etmekle
müftehir bulunan biz Osmanlılar bugün en hakīkī ve en
şeklinde yazılmıştır.
samimi teşekkürat-ı bendeganemizi takdim ü beyan etmekle
mesrur bulunuyoruz.. Afrika’da yegane istiklal ve hürriyet-i
tün kavanin-i mevcude-i beyne’l-milel ve kavaid-i beşeriyye
ve adab-ı insaniyye hilafında bila-sebeb haydudcasına İtalyan
taarruzuna duçar oldu. Sulh mahkemeleri beyne’l-milel
te’min-i asayiş cem’iyyetleri her yerde medeniyet neşretmekle
mükellef bulunduklarını her fırsatta beyandan geri
durmayan düvel-i muazzama bu İtalyan canavarlığına karşı
bir şey demek istemedi!..... Lakin harbin ibtidasından beri
enva’-ı şenaat ve harekat-ı cinayetkarane ve gaddarane ile
rencide olan efkar-ı İslamiyye-i cihan yirminci asırda dindaşlarının
edilen zulme karşı bi-gane kalamayacağını i’lan
etti. Her yerde cem’iyetler mecruhlara yetimlere muavenete
müheyya hey’etler teşekkül etti. İtalyan parasına vicdanını
satmış bazı gazetelerden maada bütün matbuat-ı alem bu
vahşete bu cinayete la’net okuyor… Fakat kemal-i samimiyet
ve kemal-i sevinçle arzederiz ki harekat-ı insaniyyetkarane
ve teşebbüs-i civan-merdane-i şahanenizle öteden
beri Afganlı kardeşlerine karşı bir hiss-i ihtiram u meveddet
besleyen bütün Osmanlıları dindaşlarına edilen taarruzdan
me’yus u mükedder bulunan bütün sekene-i müslimin-i arzı
mesrur u şadan eylediniz. Emin olunuz ki; her kelimesi mucib-i
miyye-i İslamiyyede ilelebed menkūş kalacak ve mucib-i iftihar-ı
Bakī tekrar arz-ı şükran eylemeyi kendine vecibe addeyleyen:
Bu vechile ariza-i şükraniyyenin kıraetini müteakıb teşekkür-i
şahaneyi müş’ir iltifat-ı hümayuna nail olarak bir
kat daha mesrur olduk. Ba’dehu Naibü’s-Saltana Serdar
Nasrullah Han hazretleri umum millet tarafından nutka başladılar.
Umum sureti ber-vech-i ati nutku kaimen dinliyordu:
Bugün de emir-i muazzamımızın bu şerefli teşvikatına
cümlemiz kemal-i iftihar ile iştirak ettiğimizi arzeyleriz. Çünkü
bu hayırlı teşvik-i şahane hamiyyet-i milliyyemizi bütün
cihana i’lan edecek ve bizim de hayat-ı beyne’l-mileldeki
mevkiimizi ta’yin eyleyecektir. Bundan başka dinen cinsiyeten
bu muavenet-i biraderaneye şitaba mecbur ve mükellef
bulunuyoruz. O gaziler ki hukūk u şeref-i İslamiyyeyi
düşmana karşı müdafaada mecruh düşmüşler o evlad-ı şüheda-yı
kalan hemşireler ki hemşirelerimizden farksız bunlara muavenet
ve yardım etmekten daha şerefli bir vazife olamaz!.
Naibü’s-saltana hazretleri o derece müteessir bulunuyorlardı
ki bu elfaz-ı dindarane hem kendilerine ve hem de
hazıruna göz yaşları döktü artık nutka devam edemedi.
Bunun üzerine binlerce kardeş sesiyle yükselen nusret-i İslamiyye
Hindu taifesi reisi ve kertel-i mülki kertel binbaşı rütbesidir
Nerihandas taife-i Hindu namına şu yolda beyanatta
bulundu: Biz Hindular ki zir-i himaye-i Afganiyyede bugüne
kadar asayiş ü aram ile yaşadık ve bu gördüğümüz müsavat
ve lutf-ı tebea-perveriye karşı ibraz-ı sadakatten hiçbir vakit
geri kalmadık. Afganistan’da mutavattın bütün Hindularla
bil-cümle mezhebdaşlarımız namına beyan ederiz ki hükumetimizin
dostunu dost düşmanını düşman tanıyan bilumum
Hindu taifesi Hükumet-i Afganiyye’nin her harekatına
her vechile iştirak etmeyi kendine vazife ve şeref addeyler…
kalem hazırladım herkes bu insaniyet yolunda ne kadar
kudreti varsa onu verilecek kağıda yazıp altını imza etsin
veyahud mühürlesin! Bayramda tıbkı burada olduğu gibi
Celalabad’da nutku okuyacağım ve orada iane toplanacak.
Osmanlı Başkonsolosluğu vasıtasıyla Harbiye Nezareti’ne
ve serdarlar kağıd ve kalem tevziine başlamış hamiyet-i
milliyye-i İslamiyyesi galeyana gelmiş olan hazırun-ı kiram
verecekleri ianeye kayd ü imza etmekle meşgūl bulunmuşlar
ve tahminen yarım saat sonra Maliye nazırı mirzalar kağıdları
kıraet ve mecmu’-ı ianenin neye baliğ olduğunu hesab
etmişlerdi. Yarım saat yalnız selamhanede bulunan erbab-ı
hamiyyetin ianesi bin rupiyeyi bir rupiye tahminen dört
kuruş bulduğu ma’lum oldu. Ba’dehu cemaat ikindi namazını
edadan sonra emir hazretleri yarın erkenden Celalabad’ı
teşrif buyuracaklarından hey’et-i hazıraya veda’ etmişler
bu parlak ve mutantan vatanperverane ictimaa hitam
verilmişti.
Yaşasın Afganistan ve Afganlı kardeşler!...
Tokyo’da Abdürreşid Efendi’nin mahdumu Ahmed Münir
Efendi’nin Tokyo’dan idarehanemize gönderdiği bir
mektupta id-i adhanın birinci günü Muhammed Bereketullah
Efendi hanesinde Baron Heyki ve damadı Hatanu Efendi
ve zevcesi İslamiyet’i kabul ederek baron cenablarına Ali
damadlarına Mürşid ve hanımefendiye Fatıma ismi verildiği
beyan olunmaktadır. Cenab-ı Hak emsalini artırsın.
Lokno Hindistan Kanunievvel – Hindistan müslümanları
Devlet-i Osmaniyye’nin ahval-i dahiliyyesine dair
vürud eden haberlerden ve ihtilafat-ı dahiliyyeden pek
ziyade müteessir olarak devlete pek muzır olabilecek olan
ve bütün alem-i İslam’ı garik-ı hüzn eyleyen bu ahvale nihayet
vermeleri zımnında Osmanlıların vicdanına müracaat
eyler.
Pov Hindistan – Terakkī ve istikbali ihtilafatın terkinde
olan Devlet-i Osmaniyye’ye iras-ı zarar edecek olan
fırka münazaalarına nihayet verilmesi için bütün Hindistan
cem’iyyat-ı İslamiyyeleri katib-i umumisi Osmanlıların hissiyat-ı
dahiliyye ile Türkiye’nin terakkıyatına mani’ olanlar yalnız
kendi memleketlerine karşı değil belki bütün dünyadaki
dindaşlarına karşı müdhiş mes’uliyetler altına girmektedirler.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ocak
Yedinci Cild - Aded:
Köprü’den çok geçerim; hem ne kadar geçtimse
Beni sevk etmedi bir kerrecik olsun ye’se
Ne Halic’in o yosun çehreli miskin suları;
Ne onun hilkate küsmüş gibi durgun kenarı!
Herkesin hissi bir olmaz. Mesela karşıdaki
Sahilin başbaşa vermiş düşünen pis eski
Ağlamış yüzlü hırbıt evleri durdukça sizin
Bak benim öyle değil... Siz de biraz şair olun:
Mesela geçtiğiniz yalpa yapan tahta yolun
Cedd-i merhumu aceb sal mı demekten ne çıkar?
Geliniz farz edelim biz bunu: Sabih bulvar!
Köprüler asma imiş Avrupa afakında...
Varsın olsun o da bir şey mi? Bizim Şark’ın da
Böyle daldırma olur... Hem açınız asarı
Köprünün nerde görülmüş hani tahte’l-bahrı?
Anladım: Ben ne kadar şi’re özensem de demek
Seni ey sevgili kari’ bu telakkī pek pek
Azıcık güldürecek... Yoksa öbür yanda hazin
Bin hakīkat sırıtırken kıyısından denizin
Diyeceksin ki: “Hayalin yeri yoktur... Boşuna!”
Ya şu timsal-i İlahi de mi gitmez hoşuna?
Öyle ta’zib-i nigah eyleme bedbin olarak
Bırak etrafı da karşında duran ma’bede bak:
Başka bir sahile gehvare-i emvacından
Böyle şeh-dane çıkarmış mı yakınlarda zaman?
Ne seher-pare-i san’at ki ezelden mahmur.
Leb-i deryadan uçan bir ebedi hande-i nur!
Sanki umman-ı bekanın ezeli bir mevci
Yükselirken göğe donmuş da kesilmiş inci!
Bu güher-parenin eb’ad-ı semavisinde
Yorulan didelerin hake neden insin de
Levse dalsın yeniden? Etme yazıktır olmaz;
Garba tevcih ediver gel onu sen şimdi biraz:
Duş-i senginine ilmin basarak yükselmiş
Ufku bir dağ gibi seddeyleyivermiş müdhiş
Ebediyyetlere hakim şu mehib abidenin
Yalınız şehri değil dehri tutan şanı senin
Sanırım zevk-i bedi’ini yeter tatmine...
Durma öyleyse uruc et o ziya alemine.
O ziya alemi bilmez ki karanlık ne demek;
O Huda lanesi kirlenmedi kirlenmeyecek.
Levsin emvacı muhitatı bütün istila
Ederek kalmasa azade şevahik hatta
Bu semalarda yüzen şahikanın damanı
Yine görmez o kudurmuş denizin dalgasını.
Yerin altında yatan zelzeleler fışkırsın;
Yerin üstünde duran velveleler haykırsın;
Hakkı son sadme-i kahrıyle devirsin butlan;
Yakasından tutarak ismeti çeksin hüsran;
“Fecr-i Ati” denilip millet-i merhume için
Şeb-i rıhlet gibi muzlim görünen bir neslin
Zevk-i süflisine münkad olarak hissiyyat
Ne yüreklerde şehamet ne şehamette hayat
Kalmasın; hasılı isterse bela tufanı
Kaplasın cuşa gelip her tarafından vatanı...
Yine kürsi-i mehibinde Süleymaniyye
Kalacak inmeyecektir o mülevves dereye.
Yıkılır bir gün olur medreseler ma’bedler;
En temiz yerleri en kirli ayaklar çiğner;
Beşeriyyet yeni bir din tanıyıp ilhadı
Beşerin hafızasından silinir Hakk’ın adı;
Gömülür hufre-i tarihe me’ali... Lakin
Yine tek bir taşı düşmez şu Huda lanesinin.
Yine insanlığa na-mahrem olan bigane
Bu harimin ebediyyen giremez sinesine
Yine yadındaki Mevla’yı şu dört tane minar
Kalbe merbut birer dil gibi eyler ikrar;
Yine maziye gömülmez bu muazzam çehre
Leş değildir ki atılsın o umumi kabre!
* * *
Şimdi ey sevgili kari’ azıcık vaktin eğer
Varsa –memnun olacaksın– beni ta’kib ediver.
Gireriz koynuna düşsek bile şayed yorgun
Karşıdan gördüğümüz heykel-i nuranurun.
Göreceksin: O harimin ebedi zıllinde
Ruh-i san’at uçuyor ebr-i seher şeklinde!
“Gördüğüm var ” deme! Gel bir de beraber görelim.
Nereden? Haydi şadırvan kapısından girelim:
Bir musanna’ kemer üstünde kurulmuş Tevhid;
Onun altında bir ayet ki: Huda’dan te’yid
Emr-i mevkūt-i salatın bize kat’iyyetine.
Şöyle bir baktı mı insan kapının hey’etine
Evvela her iki yandan oluyor çehre-nümun:
Mütenazır iki mihrab iki azade sütun.
Sonra göz yükseliyor doğru yarım kubbelere
Ki dayanmış biri sağdan biri soldan kemere.
Okşayıp nur-i nazar geçti mi artık ileri
Geliyor kısmen açılmış iki heybetli kanat
Ki te’arici telafifi ne müdhiş san’at!
Sanki Mevla mütefekkir kocaman bir beyni!
Açıvermiş bize göstermek için her yerini.
Görüyor şimdi nazar girdi mi derhal içeri:
Aynı eb’ad ile tesbit edilen kubbeleri.
Avlunun saha-i üryanına bin saye-i nur
Döşeyen bunca kemerlerle sütunlarda vakūr
Bir tenazur yoracak hadde varırken bakanı;
Yalınız; iç kapının üstüne mevzu’ olanı;
– Kapı hakkıyle görünsün diyerek olmalı ki –
Bir siyak üzre atılmış sıralanmış öteki
Kubbelerden daha yüksek daha vasi’ duruyor.
Aynı heybetli kanatlar göze tekrar vuruyor.
Aşar aşmaz eşiğinden bu musanna’ babın
Şu yarım kubbe –ki pirayesidir mihrabın–
Çarpıyor çeşm-i temaşaya asıl kubbe değil.
Şimdi bir çift arıyorsun ona: Zira kabil
Olamaz fikr-i tenazur geri kalsın burada.
O yarım kubbenin eb’adı kadar eb’ada
Semt-i re’sinde duran aynını mazhar bularak
“Bu yarım kubbeler elbette açık durmayacak
Mutlaka birleşecektir” diye beş hatve kadar
Atar atmaz görüyor kubbeyi hayretle nazar.
Şu büyük kubbe dayanmış o yarım kubbelere
Sanılır önce... Değil! İşte şu dört yekpare
Gıranittir taşıyan başları üstünde onu.
Kahramanlar ki asırlar bükemez bir kolunu!
Ma’bedin –şimdiki ta’rife olursak kail–
Müstatil olması icab edecek! Öyle değil:
Şu sütunlar ana divarına bağlanmak için
Ara yerlerden atılmış müteaddid kemerin
Duş-i münkadına şahane oturmakta olan
Kubbeler yok mu ya? Onlar buna vermez meydan.
Nerden icab ediyor sonra bu avare zehab?
O kadar ince tutulmuş ki tenazurda hesab:
Haricen kubbenin üstünden inen hatt-ı mümas
Ediyor her iki canibde tamamiyle temas
Tarafeynindeki san’atli yarım kubbelere.
Artık ey sevgili kari’ oturup orta yere
Cebhe divarına bak camlara bak minbere bak;
Sonra mihrab ile mahfillere kürsilere bak.
Lakin esrara bürünmüş gibi mübhem görünüp
Fikri bitab-ı telakkī bırakan ayatın
Kalarak mülhem-i avaresi hissiyyatın
Dalgalansın da denizler gibi kalbinde Huda;
Görmesin didelerin reng-i heves reng-i siva.
Vecde gel; vahdete dal alem-i kesretten uzak...
Yalınız Sani’i gör; san’ati masnu’u bırak!
Ben de bir yer bularak şöylece tenha kalayım;
Varlığımdan geçeyim mahv-ı temaşa olayım.
Ma’bedin cebhe cidarındaki loş pencereler
Güneşin huzme-i üryanına örtüp esmer
Bir bulut yağdırıyor dahile bin zıll-i vakūr.
O inen perde-i seyyal arasından manzur
Koca bir mahşer-i iman ki ezelden medhuş...
Sineler vecd ile pür-cuş dudaklar hamuş!
Diz çöküp mermerin üstünde yalın kat hasıra
Bekliyor hepsi münacatı namazdan sonra.
Esiyor cevv-i mehibinde bu vahdet-zarın
Ebedi nefha-i rahmet ki o binlerce yığın
Gölge şeklindeki eşbaha teayyün veriyor:
Tepeden tırnağa zerrat-ı vücud ürperiyor.
Dar duydukça gelen sayhayı deyyarından.
Ruhlar yanmada bi-tab-ı tecelli kalarak
Dideler na-mütenahi ebedi müstağrak.
Ansızın bir iri ses dalgalanıp mahfilden
Kalb-i ma’bedde uyandırdı ne muhrik şiven!
Bir de baktım ki o her saftan uzanmış kollar
Varacak sanki yarıp boşluğu Mevla’ya kadar!
Şimdi üç bin kişinin sine-i ma’sumundan
Kopan “amin” sadasıyle icabet-lerzan!
Akıbet okşanıp eydi-i tazarru’la cibah
Döndü kürsiye o avare cema’at nagah.
Kimdi kürsideki? Bir pir-i ilahi-sima
Ki cebininde demadem vuruyor kalb-i deha.
Bembeyaz lihye-i pakiyle beyaz destarı
O geniş alnı o hem-reng-i seher didarı
Her taraftan kuşatıp bedri saran hale gibi
Ne sabahat ne mehabet veriyor ya Rabbi!
Hele gözler iki mihrak-ı semavidir ki:
Bir şuaıyla alevlendiriyor idraki.
Ah o gözlerden inen huzme-i nuranurun
Bağlı her tar-ı füsunkarına bin ruh-i zebun!
– Beni kürside görüp va’zedecek sanmayınız
Çünkü alim değilim şeklime aldanmayınız!
Dinin ahkamını zaten fukahanız söyler
Anlatırlar size bir müşkiliniz varsa eğer.
Bana siz alem-i İslam’ı sorun söyleyeyim;
Çünkü hiçbir yeri yok gezmediğim görmediğim.
Şarktan başlayarak Mağrib-i Aksa’ya kadar
Asya’nın Avrupa’nın Afrika’nın nerde ki var
Müslüman sakin olan bir yeri mutlak gittim
Hepsinin halini mazisini tedkīk ettim.
Beni yormuştu bu yıllarca süren yolculuğun
Daha başlangıcı... Lakin gebereydim yorgun
O zaman belki devam eyleyemezdim yoluma;
Yoksa aram edemezdim. Bana zira “Durma
Yürü azminde devam et...” diye vermezdi aman
Bir sada benliğimin fışkırıp a’makından.
O sada işte benim gayret-i diniyyemdir
Ki yanardağ gibi bir coştu mu ateş kesilir
Sinem artık duramam dinlenemem bir yerde.
Can vatan aile hissiyle tekayyüd nerde!
Hiç benim azmime hail mi olurmuş bunlar?
Başka yok istediğim bir emelim var o kadar.
Bir zamanlar yine İstanbul’a gelmiştim ben.
Hale baktıkça fakat milletin atisinden
Pek derin ye’se düşüp Rusya’ya geçtim tekrar.
Geçmeseydim edeceklerdi ya zaten icbar!
Sığmıyor en büyük endazeye işler artık;
Saltanat namına din namına bin maskaralık;
Ne felaket ne rezaletti o devrin hali!
Başta bir kukla bütün milletin istikbali
Bir siyaset ki didiklerdi eminim Karakuş!
Nerde meyhaneci aç gözlü dokuz yüzlü şerir
Varsa; Mabeyn-i Hümayun’da ya bala ya vezir!
Ümmetin haline baktım ki: Yürekler yarası!
Ne bir ekmek yedirir iş; ne de ekmek parası.
Kışla yok daire yok medrese yok mektep yok;
Ne kılıç var ne kalem... Her ne sorarsan hep yok!
Kalmamış terbiye askerde. Nasıl kalsın ki?
Birinin ömrü mülazımlıkta geçerken öteki
Daha mektepte iken tayy-ı meratible ferik!
Bir müşirlik mi var? Allahu veliyyü’t-tevfik!
Hele ilmiyye bayağıdan sekiz on kat aşağı;
Bab-ı Fetva denilen daire ümmi ocağı!
Anne karnından icazetli beşikten molla;
Dolayın bir de sarık: Haydi reisü’l-ulema!
Vükela neydi ya? Casus müzevvir kallaş;
Tanımaz fikr-i diyanet taşımaz akl-i me’aş;
Güç okur hiç yazamaz bir sürü hırsız çetesi...
Hani can sağlığıdır doğrusu bundan ötesi!
Belki üç beş kişi olsun bulur irşad ederim
Diye etrafa bakındımsa da endişelerim
Görünüp suret-i haktan kimi söylettimse.
Ekseriyyet kafasız varsa biraz beyni olan:
“Bu hükumet şu ahaliye biçilmiş kaftan!
Kime dert anlatacaksın? Hadi anlat şimdi...
Ben mi kaldım neme lazım!” diyerek yan çizdi.
Hüsn-i zanneylediğim bir iki fazıl hocanın
Memleket mahvoluyor din de beraber gidiyor;
Size Kur’an bakınız sade uzaktan mı diyor?”
— Memleket mahvolacak olmayacak... Baştakiler
Düşünürler ona mevcud ise bir çare eğer.
Gelelim dine: Ne mümkün çalışıp kurtarmak?
Bede’e’d-dinu gariben... sözü elbet çıkacak.”
Dediler. Yoklayayım şimdi avamın da biraz
Nedir efkarı dedim. Hey gidi vurdum duymaz!
Öyle dalgın ki meğer surunu İsrafil’in
Yürüyor altı çürük toprağa gelmiş seyyar
Bir mezarlık gibi: Her nasiye bir seng-i mezar!
Duymamış kaygı denen duyguyu vicdanında.
Muntabı’ cümlesinin cebhe-i hüsranında
“Ne gelenden haberim var ne gidenden haberim;
Serseri kevne gelelden beri sersem gezerim!”
Şi’ri. Guya ki bu söz baştaki cansız beyinin
Doğmadan rahmet-i Mevla’ya göçüp gittiğinin
Dest-i kudretle yazılmış ezeli hatırası!
“Geliyor ruhun için Fatiha çekmek sırası
Yazık ey millet-i merhume!” dedikten sonra
Atladım Rusya’ya gitmekte olan bir vapura.
O zaman Rusya’da gayet sıkı bir istibdad
Vardı. Her kimde sezerlerse biraz isti’dad
Halkı irşada bakarsın yok ederlerdi onu.
Medeni Avrupa bilmem niye görmezdi bunu!
Süngü kurşun gibi kestirme ölümlerle ölen;
Yahud işkencelerin türlüsü tatbik edilen;
Ne soluk var ne ışık var ne otur var ne durak
Hem de aç işletilip öldürülen mazlumin
Buldu milyonları derlerse yalandır demeyin!
Bilmiyorlar ki bu şiddetlerin olmaz hükmü:
Göz yılar önce fakat sonra kanıksar ölümü.
Sanıyorlar kafa kesmekle beyin ezmekle
Fikr-i hürriyyet ölür. Hey gidi şaşkın hazele!
Daha kuvvetleniyor kanla sulanmış toprak:
Ekilen gövdelerin hepsi yarın fışkıracak!
Hangi ma’sumun olur hunu bu dünyada heder?
Yoksa kanun-i İlahi’yi de yırtar mı beşer!
Evvela gizlice bir matba’a te’sis ettim
Beş on öksüz bularak basmacılık öğrettim.
Kalemim çokça pürüzlüydü fakat çaresi ne?
Şimdilik maksadı az çok yetişir te’mine
Diyerek her ne bilirsem gece gündüz yazdım;
Okuyanlar o kadar çoktu ki hiç ummazdım.
Usta asarını verdikçe çocuklar bastı;
Altı ay sonra bizim matba’anın çıktı adı.
Göğsü imanlı beş on tane fedai gelerek
Dediler: “Sen ne basarsan onu tevzi’ edecek
Vasıtan işte biziz; korkulacak şey yoktur...
Para lazımsa da bildir ki verenler bulunur.”
Bir cerideyle hemen başlayıverdim va’za.
Çünkü en başlıca yol halkı budur ikaza.
Medeniyyetteki insanlar için matbuat
Gibi kürsi-i reşadet olamazken heyhat
Görülen sizde ne hikmetse tamamen aksi!
En fena bir cereyan gösteriyor en iyisi.
Müslüman unsuru zaten uyanıktır orada;
Biz de bir vasıta teşkil ediverdik arada.
Parasızlıktı bidayette işin korkulusu...
Ağniya altını bezletti etekler dolusu.
Açtık oldukça güzel medreseler mektepler;
Okuyup yazmayı ta’mime çalıştık yer yer.
Tatarın yüzde bugün altmışı hakkıyle okur;
Rusların halbuki nisbetleri gayet dundur.
Ağniya zannederim sizde de az çok olacak...
Şu kadar var ki çürük tahtaya basmazlar ayak!
Fukaranız kılıyor aklına geldikçe salat;
Ağniyanız da eda eylese olmaz mı zekat?
Şöyle dursun bu temenniye kulak vermeleri
Sadr-ı a’zam paşanız fitre alır verse biri!
Gelenbevi’nin şu hülasasından biz en ziyade “Mümkinat-ı
mevcude tecelliye mazhariyet şartıyla a’yan-ı sabiteden
zelen ebeden ma’dumdurlar. İşte bundan dolayı a’yan-ı
sabite rayiha-i vücudu şemm etmemiştir.” fıkrası hakkında
aklımız erdiği kadar tafsilata girişeceğiz. Çünkü bahsimizin
ruhu bu noktadır bu nokta halledildikten sonra vahdet-i vücud
hakkında az çok bir fikir hasıl edilebilir ondan ötesi füru’dan
Şu suretle hülasa edilen vahdet-i vücuda mezheb-i tecelli
mezheb-i mazahir mezheb-i hazarat da tesmiye olunur
ki hepsinin ma’nası birdir.
Sırası gelmişken frenklerin bu mezheb hakkındaki fikirlerine
dair de bir iki söz söyleyelim. Frenkler mezheb-i tecelliye
“system de la manasyon” diyorlar. Onlar kendi nokta-i
nazarlarından şu suretle muhakeme ediyorlar:
Kainatı teşkil eden ervah ve eşbahdan kaffesinin cevher-i
cevherin bir cüz’ü olduğunu kabul eden mezheblere
felsefe ıstılahınca mezheb-i tecelli denir. Bu mezhebe göre
ziya-yı şemsin menbaı şems olduğu gibi mükevvenatın
menşe’-i zuhuru da Cenab-ı Hak’dır. Ziya ve hararet neşriyle
nasıl güneşin cevherinden bir şey eksilmez ise zuhur-ı eşya
şe’lerinden tebaudleri nisbetinde kemallerini safvetlerini gaib
ederler. Bu mezheb “Panteizm”in en sade fakat en kaba
bir şeklidir. Ecram-ı semaviyyeye perestişten ibaret olan
“Saibiyye” mezhebinden sonra zuhur etmesine nazaran onun
maddiyyattan daha mütecerrid bir fer’i demektir.
Yahudilerin “Kabbal” denilen meslek-i tasarruflarıyla
Gnostizm mezhebinin şuabat-ı muhtelifesinde İskenderiye
Medresesi’nde bu mezhebin bazı mertebe ta’dilata uğradılarak
daha dakīk bir surete ifrağ edilmiş eşkaline tesadüf olunur.
Mesela onlar akl-ı mahzdan ibaret zatıyla kaim olan
Cenab-ı Hak’dan birtakım silsile-i ukūlün zuhuruna kail oluyorlar.
Bu silsilenin en son halkası da mevcudat-ı maddiyyedir
diyorlar.
“Eon” denilen bu ukūl-ı fikir idrak-ı hakīkat kelime
hayat gibi hakayıkı temsil eder. Eon’ların adedi mahdud
değildir; bazıları üç yüz altmış dört kadar eon kabul ediyorlar.
Mezheb-i tecellinin birçok mehaziri vardır. Mesela kaffe-i
mevcudatın bir iktiza-yı daimi neticesi olarak Cenab-ı Hak’dan
sudurunu kabul eylediği cihetle bu mezheb irade-i mutlaka-i
tecelli bize eşyayı bir mevcudun eseri değil belki inbisatı suretinde
tasavvur ettiriyor. Bu cihet fikr-i illiyyetin nefyini istilzam
eder. Fikr-i illiyyet nefy edilince eşyanın taayyünat-ı
zatiyyeleriyle yekdiğerinden temeyyüz-i hakīkīlerini tasavvura
biri de irade-i cüz’iyye ile onun vücuduna vabeste olan ahlakın
redd ü inkarıdır. Hatta mezheb-i tecelli erbabından bazıları
münkeratta mantıklarına gayet serbest bir cevelan vererek
yüz kızartacak birçok ahvale cür’et etmişlerdir.
Bu mezheb esasen yeryüzünde vücudu meşhud olan
“şerr”in menşeini ta’yin vücud-ı şerri hayr-ı mahz olan
vücud-i İlahi ile te’lif maksadına binaen ihdas edilmiştir.
Halbuki ukūl ve nüfusun Cenab-ı Hak’dan bil-iktiza suduru
takdir edildikten sonra dünyada mevcud olan şerri ukūl-ı
sadıradaki noksana haml etmek ne vechile kabul edilebilir?
Bir mezhebe Cenab-ı Hakk’ın gayri olmayıp onunla
müttahid olması lazım gelen mahlukatın mükemmel olmaması
asla[?] kabul edilemez.
razların hülasatü’l-hülasası vehle-i ulada herkesin aklına gelebilecek
olan bu ve bu gibi birtakım i’tirazlardır.
Mezheb-i tecellinin doğruluğunu yanlışlığını bir tarafa bırakalım
da yalnız ona karşı serdedilen i’tirazları şöylece nazar-ı
tedkīkten geçirelim. Filhakīka bahsi bu vadiye sevketmek
hudud haricindedir. Fakat sırası gelince zabt-ı kalem
mümkün olamıyor. Onun için biz de bu mebhasde bir iki
söz söyleyeceğiz.
kabul eylediği cihetle irade-i mutlaka-i İlahiyye nazariyyesiyle
gayr-i kabil-i te’lif imiş. Bu i’tiraz niçin mezheb-i tecelliye
hasrediliyor da irade-i mutlaka-i İlahiyyeye kail olan
mezahib-i saireye teşmil olunmuyor? Mesela Cenab-ı Hak
bu alemi gördüğümüz hal üzere yaratmış acaba böyle yaratması
hangi bir mezheb için şıkkayndan birini kabul zaruridir. Binaberin
bu i’tirazın mezheb-i tecelliye tahsisi doğru değildir.
Çünkü her mezheb hakkında varid olabilir. Kütüb-i felsefiyyede
bu i’tiraz delail-i katıa ile reddedilmiştir.
Şu halde emr-i hilkatte tahakkuk etmeyen bir mahzur
neden Cenab-ı Hakk’ın tecellisinde tahakkuk etsin! Halk olsun
tecelli olsun ikisi de ef’al-i İlahiyyeden değil midir? Avalimi
bu suretle halk eden halık başka türlü de halkedebilir
başka suretle de tecelli edebilir idi. Halkında bu sureti ihtiyar
eden Halik’ın tecellisinde de bu sureti ihtiyar etmesine
mani’ ne idi? Çünkü halkı ne ise tecellisi de odur. Halkında
Binaenaleyh tecelli-i İlahi ile mutlaka-i İlahiyye gayr-i
kabil-i te’lifdir sözünde mantık yoktur.
sine gelince bence bu i’tiraz da öteki gibi zaifdir bunun mezheb-i
tecelliye tahsisine sebeb yok başka mesalike de teşmil
olunabilir. Çünkü suver-i tecelliyatın nehc-i illiyyet üzerine
vaki’ olmuş tecelliyat-ı mütevaliyenin bu suretle vukūu bizde
fikr-i illiyyeti tevlid etmiş ise o zaman ne denebilir? Şu
halde mevcudat ilel ü ma’lulat suretinde tezahür edebileceğinden
temeyyüzlerine bir mani’ kalmaz. Ukūlün Cenab-ı
Hakk’a müntehi olduğu faraziyyesine göre onlara şerr isnadı
nasıl mümkün olacağı hakkındaki i’tiraz da münhasıran
bu mezhebe karşı serdedilecek bir i’tiraz değildir.
Çünkü alem-i tekvin de Cenab-ı Hakk’a müntehidir yani
onun eseridir. Onda da bir nekayısın vücuduna hükmeden
mesalik-i felsefiyye var. Maamafih hilkatin noksanında
hikmet mülahaza etmeyen feylosoflar da hilkatin o noksanıyla
beraber halikının kemaline karşı tav’an ve kerhen serfüru-bürde-i
teslim olmaya mecburdurlar. Nitekim oluyorlar
da. Şu halde yani eserde mülahaza olunan noksandan dolayı
müessirinin noksanı ne zaman kabul edilirse ukūlde
meşhud olan noksanın ukūlün müntehi oldukları akl-ı küll
bilir.
Şu mütalaatı serdeylemekten maksadımız mezheb-i tecelliyi
müdafaa değildir. Sırası gelirse ona dair de bir
ların yalnız ona hasrı muvafık-ı insaf olmadığını göstermekten
meslek yoktur ki ona karşı birtakım i’tirazat serdi mümkün
olmasın. Alemde herşeye i’tiraz her i’tiraz da bir suretle def’
edilebilir. Ne hal ise sevk-ı kelam bizi biraz saded haricine
çıkardı. Öyle ise sadede rücu’ edelim.
Ebu Hamid Muhammed bin Muhammed bin Ahmed etTusi
el-Gazzali. – Gazzali mütefekkirin-i İslamiyye arasında
harika-i deha bir barika-i irfan bir nadire-i devrandır.
tarihinde Horasan’da vaki’ Tus şehri civarında “Gazzale”
nam karyede tulu’ eden bu necm-i ma’rifet hayli müddet
ufk-ı alem-i İslam’da şa’şaa-nisar-ı kemal olmuştur.
Gazzali ulum-ı şettada tebahhur ve tarz-ı ifadede teferrüd
etmişti. Keskin zekası mütecessis ruhu müteammik
müfekkiresiyle bir muamma-yı hilkattir.
En derin muhakemeler en müşkil mes’eleler en muğlak
mebhasler Gazzali’nin nur-ı zekası önünde veleh-nüma bir
sade bir üslub-ı metin ile tasvir edilmişlerdir. Gazzali’nin
pederi orta halli bir tacirdi. Tus’da sof bey’ u i’maliyle iştigal
ediyordu. Çocuklarında parıldayan nur-ı zeka ve fart-ı isti’dadı
bi-hakkın takdir ederek ta’lim ü terbiyelerine ikdam-ı
tam göstermişti.
Gazzali mukaddemat-ı ulumu Tus’da Ahmed bin Muhammed
er-Razkani’den teallüm eyledi. Az zamanda göstermiş
olduğu eser-i zeka herkesi hayrette bırakmıştı.
Bir müddet sonra bu büyük ruha Tus ufukları dar gelmeye
başladığından Gazzali Cürcan’a kadar koşmaya mecbur
oldu.
Atş-ı dimağisini teskin edecek bir menba’-ı irfan bir zülal-i
ma’rifet arıyordu. Cürcan’da İmam Ebi Nasr el-İsmaili’nin
derslerine mülazemete başladı. Dimağını yakıp kavuran
müddet sonra Gazzali’nin yine Tus’a avdet etmiş olduğunu
görüyoruz.
Fakat meyyal-i i’tila olan harika-i fıtrat bulunan dimağlara
has olan ihtiyac-ı teali arzu-yı inkişaf yine bu nadire-i
dehayı iz’ac etmeye başlamıştı.
O vakitler İmamü’l-Haremeyn’in şöhret-i ilmiyyesi tanin-endaz-ı
afak olmakta idi. Gazzali bu defa da Tus’dan
Nişabur’a İmamü’l-Haremeyn Ebu’l-Ma’ali el-Cüve[y]ni’nin
südde-i irfanına koştu. Burada Fıkıh Kelam Cedel
Mantık Hikmet-i Tabiiyye ve Fesefe tahsil ü tetebbuuna koyuldu.
Gazzali atş-ı dimağisine sükun-bahş olacak zülal-i ma’rifeti
artık bulmuştu. Üstaz-ı şehirinin tarih-i irtihaline kadar
Nişabur’u terke lüzum görmedi.
Gazzali henüz tahsil sıralarında iken iştihara başlamıştı.
Fart-ı zekası selamet-i beyanı tarz-ı ifadesi cevdet-i karihası
rasanet-i muhakemesi üstazının fevkalade mazhar-ı takdiri
oluyordu. İmamü’l-Haremeyn’in teşvikıyle neşr-i asar
ve icra-yı tedrisata başladı. Şa’şaa-i şöhreti; daha talebelik
zamanında; üstadını bile husufa uğratacak derecelerde nevvar
u rengin halelerle tetevvüc etmekte idi.
Bu esnada İmamü’l-Haremeyn irtihal eyledi. Ka’be-i
me’ali addettiği Nişabur artık Gazzali nazarında karanlık bir
zindan haline gelmişti. Tahammül edemedi. Nişabur’u terketmeye
mecbur kaldı.
Nizamülmülk ötedenberi Gazzali’nin şöhret-i ilmiyyesini
ediyordu.
Nişabur’u terkeden Gazzali’yi da’vet ve kendisiyle Surre-men-rea’da
[Samarra’da] mülakat eyledi. Meclisde asrın
en büyük alimleri de hazır idiler.
Huzur-ı Nizam’da mesail-i şettaya aid pek mühim mübaheseler
cereyan etti. Gazzali’nin vukūf u ihata-i ilmiyyesi
Nizamülmülk’le beraber bütün huzzarın hayret ü takdirini
mucib olmuştu.
Kadir-şinas Nizam İmam’ın fazl ü kemalini bi-hakkın
tebcil ve kendisini Bağdad’daki Medrese-i Nizamiyye riyaset-i
tedrisiyyesine ta’yin etti.
tarihinden tarihine kadar tam dört sene Gazzali
Medrese-i Nizamiye’de tedris ile meşgūl olmuştur. Kendisine
has bir natıka bir selaset-i beyanla işgal ettiği kürsi-i
muazzamın şanını bu müddet zarfında büsbütün i’la eylemiştir.
Meclis-i irfanına müdavemet edenler fazl u kemali fesahat-ı
beyanı esna-yı tedrisde irad ettiği nikat-i dakīkanın
ulviyyeti karşısında mest ü mebhut kalırlardı. Gazzali bu suretle
Medrese-i Nizamiyye’nin tanin-endaz-ı afak olan şöhret-i
Esna-yı tedrisde meclis-i irfanına binlerce samiin toplanırdı.
Gazzali burada tam dört sene suret-i mütemadiyyede
gündüzleri tedris ve geceleri tetebbuatla vakit geçirmiştir.
Tetebbuatı ilerledikce muhakemat ve beyanatında bir
nevi’ hususiyet görülüyordu. Gazzali hayatının ilk devrelerinde
büyük bir iştiyakla agūş-ı felsefeye atılmıştı. Mesalik-i
felsefiyyenin kaffesini yegan yegan tedkīk ederek bu yolda
neşriyatına devam ediyordu.
tarihinde Gazzali birden bire her türlü meşağıl-i
dünyeviyyeye veda’ ederek kuşe-i inzivaya çekildi. Bu hal
Gazzali’nin hayatında pek büyük bir vak’a sayılır.
O vakte kadar sırf akli ve mantıkī bir meslek ta’kīb
eden Gazzali mantıkın yabis muhakematından bıkmış
ruh-ı cezbedarına sükun-bahş olacak ma’ali-i lahutiyye ihtiyaclarını
duymaya başlamıştı. Aşk-ı lahuti ruh-ı Gazzali’yi
taht-ı teshire almış ve temayülat-ı nasutiyyeden tamamıyla
tecrid eylemişti.
Evvelce hazret-i üstaz ihtiyacat-ı dimağisini tatmin ederek
ruh-ı naledarını bir nefha-i sükun-bahşa ile oyalamak ümidine
düşmüştü.
Fakat tetebbuat-ı ilmiyyede ilerledikce ıztırabat-ı ruhiyyesinin
de o nisbette artmakta olduğunu pek acı bir surette
hissetmeye başladı. Bütün bu mütalaat ve tetebbuatın şübhe
ve tereddüdatı artırmaktan başka bir işe yaramadığını
anladı. Felsefe-i reybiyyenin çıkmaz girivelerine düştü. Orada
hayli müddet çırpındı çabaladı. Didine didine bi-tab ü
tüvan kalmış olduğu halde aradığı şu’le-i hakīkati bu mesşeklinde
yazılmıştır.
lekte de bulamadı. Amik bir ye’s ile titredi. Ruhu yükselmek
lahutiyana uruc etmek için çırpındıkca fikir ve dimağı
da zalam-ı şübuhat arasında nur-ı hakīkati arayıp duruyordu.
Gazzali bu halini bizzat şu vechile tasvir ediyor: “Kendi
kendime dedim ki: Madem ki maksadım hakayık-ı eşyaya –
oldukları vechile– vukūfdan ibarettir; o halde evvela “ilim”
ve “vukūf” denilen şeyin ne olduğunu ne suretle iktisab
edildiğini tedkīk etmekliğim icabeder.
Ben pek güzel anlıyorum ki ilm-i yakīni demek hiçbir
vechile şübhe ve tereddüde mahal kalmayacak surette bir
şeye lahık olan vukūf demektir. Şu şartla ki o şeye tealluk
eden ilimde duçar-ı hata olunup olunmadığına dair bilahare
de zihinde asla tereddüd ve şübhe uyanamamalıdır. Yani
bir şey hakkında ilm-i yakīni hasıl ettikten sonra bu ilmin
vüsuk-ı kat’iyyeti hakkında kuvve-i müdrikenin bir defa daha
sarf-ı mesai etmesine lüzum görülmemelidir.
Çünkü ilm-i yakīninin kat’iyyete dair olan kanaatimiz layetezelzel
olmak icabeder. Hatta bu babdaki kanaati aldanmadığımıza
karşı zahiri bir delil suretinde bile telakkī edebiliriz.
cek her dürlü şübhe ve tereddütler kanaat-i fikriyyemizi asla
haleldar edemezler. Mesela on adedinin üç adedinden büyük
olduğunu öğrendikten sonra bir kimse gelip bana:
– Hayır siz yanlış öğrenmişsiniz bilakis üç ondan daha
büyüktür. Ben bu iddiamı nazarınızda isbat ve sizi ikna’
edebilmek için elimdeki şu bastonu yılana tahvil edeceğim.
Demiş olsa ve iddia ettiği harikayı gösterebilse yine benim
bu babdaki kanaatimi asla sarsamaz.
Bu zat gösterdiği harika ile bende ancak derin bir hayret
uyandırabilir. Fakat on adedinin üçten büyük olduğu hakkındaki
olsun– hiçbir şübhe ve tereddüt tevlid edemez. Çünkü bu
hususdaki ilmim “yakīn” derecesindedir. İşte bu gibi muhakemat
sevkiyle ma’lumatımdan haklarında ber-vech-i tasvir
vüsuk-ı kat’iye malik olamadıklarımın sıhhatlerinde iştibah
etmeye başladım. Çünkü şerait-ı mesrudeyi haiz olamayan
vukūfa ilim namı vermekte bi-hakkın tereddüt ediyordum.
Bu tered[dü]düm üzerine o vakte kadar suver-i muhtelife
Ma’lumat-ı zatiyyemden havass vasıtasıyla istihsal olunanlarla
na-kabil-i i’tiraz bedihiyyat-ı zaruriyyeden ibaret
bulunanlardan maadasının şu evsafdan mahrum olduklarını
anladım.
Bir kere bu uçuruma düşünce kendi kendime dedim ki:
Kanaat-i kat’iyye bahşedebilecek ma’lumat-ı mevsukayı ancak
havass vasıtasıyla istihsal olunacak ilim ile bedihiyyat-ı
aklıyyede aramalıyım. Çünkü fikrim bunların sıhhatinde tereddüt
etmiyor. Bu zamandan sonra yalnız bu iki suretle kazandığım
bütün gayretimle ulum-ı tabiiyye ve riyaziyye tahsiline koyuldum.
Fakat bu fenlerdeki tetebbuat ilerledikce yeniden
yeniye bir sürü şübühatın hücumlarına ma’ruz kaldım.
Havas vasıtasıyla istihsal ettiğim ma’lumatın sıhhati hakkındaki
kanaatimin nereden neş’et ettiğini araştırdım.
Havas arasında en ziyade şayan-ı i’timad olan kuvve-i
basıra değil miydi? İlk evvel bunu tedkīk etmek istedim. Netice-i
tedkīkat me’yusiyetimi mucib oldu.
Filhakīka biz bir [bu] cismin gölgesine bakacak olursak
yek-nazarda gölgeyi sabit ve gayr-i müteharrik olarak görür
ve şu rü’yete istinaden gölgenin hareket edemeyeceğine
hükmederiz.
Halbuki tecrübe bir hükümde duçar-ı hata olduğumuzu
gösteriyor. Çünkü bir saat sonra aynı mahalle gelirsek gölgenin
tebdil-i mevki’ etmiş olduğunu hayretle müşahede
ederiz. Gölgenin tebdil-i mahal etmesi keyfiyeti yani hareketi
birdenbire ve atiyen [ayniyyen] vukūa gelmemiştir. İlk
baktığımız zamanda da gölge tebdil-i mahal ediyordu. Fakat
hareketi gayet bati olduğundan kuvve-i basıramız yek-nazarda
sükunetine hükmetmişti. Demek ki hiss-i basarımız aldanmış
ve bizi aldatmıştı.
Kezalik kevakibe nazar edersek onları ancak birer nokta
cesametinde rü’yet ederiz. Halbuki fezada birer nokta gibi
gördüğümüz nücumun arzımızdan pek büyük birer cirm-i
semavi olduklarını ulum-ı riyaziyye berahin-i kat’iyye ile isbat
etmektedir.
Demek oluyor ki havas ile istihsal ettiğimiz ma’lumatın
bazıları hakīkate mutabık olmaktan pek uzak bulunuyorlar!...
Muhakematım bu raddeye vasıl olunca ma’lumat-ı hissiyyenin
kat’iyyeti hakkındaki kanaatimde duçar-ı tezelzül
olmaya başladı. Artık havass-i hams vasıtasıyla öğrendiğim
şeylerin de sıhhatinde şübhe ediyordum.
Havassin de bizi iğfal edebileceği tahakkuk edince
vüsuk u kat’iyyetine i’timad edilecek bedihiyyat-ı akliyyeden
başka bir şey kalmıyordu.
Filhakīka: On üçten büyüktür. Bir şey hem ezeli ve hem
mahluk olamaz. Bir şeyin aynı zamanda hem vücud ve hem
ademi muhaldir….. Gibi bedihiyyat-ı akliyyenin kat’iyyet ü
sıhhatinde tereddüt edilemeyeceğine hükmediyordum.
Fakat zihnimde yine bir şübhe uyanıyordu. Düşünüyordum
ki: Aklen istihsal olunan ilmin de havass vasıtasıyla kazanılan
bileceğiz?!
Ma’lumat-ı hissiyyeninin sıhhatine i’timad etmiş iken akıl
ve tecrübe aldandığımızı ihtar ederek bizi irşad etmedi
mi?
Tecrübe ve muhakemat-ı akliyyeye müracaat edilmeseydi
havass ile iktisab olunan ilmin sıhhatinde tereddüt
gösterecek miydik!? Şübhesiz ki hayır.
Bilakis ma’lumat-ı hissiyyenin hakayık-ı kat’iyye olduklarına
kemal-i i’timadla kani’ olup gidecektik.
Bu halde akıl; havassin duçar-ı hata olabileceğini nasıl
de bir hakim-i ulvi bulunması acaba imkan dahilinde değil
midir? Bunun taht-ı imkanda olmadığına dair ne gibi bir
delilimiz vardır?!... Bu suale cevap tedariki için hayli uğraştım.
Nevm ve halat-ı nevmi derpiş-i mütalaa ettiğim zaman
bu babdaki şübhe ve endişem büsbütün arttı. Düşündüm ki:
Biz uyku esnasında birtakım hayaletlere bir hakīkat bir
mevcudiyet veriyoruz. Bu halin bir rü’ya olduğunu görülen
şeylerin hayalattan ibaret bulunduklarını ancak uyandığımız
zaman anlayabiliyoruz.
Acaba uyanık iken gördüğümüz hissettiğimiz şeylerin
hakīkaten mevcud olduklarına ne suretle kani’ oluyoruz? Bu
kanaati bize kim ve ne te’min etti??..... Evet bugün bulunduğumuz
ahval ve şeraite nazaran gördüğümüz şeyler hakīkaten
mevcuddur. Bunu kabul edebiliriz.
Fakat birtakım ahval ve şerait zuhuru mümkündür ki
ahval ve şerait-i mezkure ile uyanıklık arasındaki nisbetin
aynı olabilsin!
Bir suretle ki bu yeni ahval ve şerait tahtında; hal-i hazırımız
başka tarzda adeta bir rü’yadan ibaret olsun!?....”
Gazzali’nin balaya naklettiğimiz şu muhakematı felsefe-i
reybiyyenin esasını teşkil eder.
Reybiyyun “Scepticisme” mesleğine dair Avrupa kütüb-i
felsefiyyelerinde dahi bundan açık bir izah bulabilmek imkan
haricindedir. Hatta Hazret-i İmam’ın mütalaat ve berahin-i
anifesini –daha ziyade bir kuvveti haiz olacak surette–
tevsi’ etmek de kabil değildir.
Bu büyük İslam hakiminin kat’iyyet-i beyanı karşısında
Avrupa metafizikçilerinin mübhem ve kapalı ifadeleri pek
sönük kalmaktadır.
* * *
Cüst-ü-cuy-ı hakīkat uğrunda çırpınan bir zeka-yı ateşin
felsefe-i reybiyyenin bu herc ü merci arasında uzun müddet
yuvarlanmaya tahammül edemezdi. Filhakīka böyle oldu.
Nur-ı hakīkat Gazzali’nin basıra-i basiretinde tecelli-nüma
olmaya başladı. Hazret-i imam felsefe-i reybiyyenin çıkmaz
girivelerini bıraktı. Felsefe ile beraber alayiş-i zahiriyyeye de
veda’ ederek bir hayat-ı cihan-neverdiye atılmak lüzumunu
hissetti ve atıldı.
Gazzali’nin Medrese-i Nizamiye’deki tedrisatına nihayet
vererek o parlak mevkiini birden bire terketmesi esbabını bu
gibi te’sirat-ı ruhiyyede aramalıdır. Hazret-i üstad Bağdad’daki
tedrisatına hitam verir vermez Hicaz’a koştu.
Ruh-ı nalanına o mukaddes makamlarda bir nefha-i sükun-bahş
aradı. Ka’be-i Muazzama’yı kabr-i pür-nur-ı Nebeviyyeyi
ziyaret ettikten sonra Şam’a döndü. Müştakan-ı
maarifin ısrarlarına tab-aver-i mukavemet olamayarak Cami’-i
Emevi’de yine tedrisata başladı.
Şam’da ikameti esnasında idi ki İhyau’l-Ulum namındaki
eser-i meşhurunu te’life muvaffak olarak “Hüccetü’lİslam”
ünvan-ı mefharetini ihraz eyledi. Hazret-i imam ıztırabat-ı
ruhiyyesini hayatında birden bire vukūa gelen tebeddül
esbabını bizzat şu suretle anlatıyor:
“Kendi mevki’ ve halimi piş-i tefekküre alınca dünyaya
binlerce rabıtalarla bağlı olduğumu her tarafdan nefs-i emmare
ve hevesat-ı şahsiyyenin mütevali hücumlarına ma’ruz
kalmış bulunduğumu pek acı bir surette anladım.
şeklinde yazılmıştır.
Ef’al ü harekat-ı zatiyyemi nazar-ı tedkīkten geçirdim:
Hayatımın en rengin en tatlı zamanları olarak tedris ü tederrüse
hasrettiğim saat-ı mesaiyi bulabildim. Maamafih hayat-ı
ebediyye ile alakadar olamayan birtakım faidesiz ve
lüzumsuz şeylerle de pek çok kıymetdar vakitler zayi’ etmiş
olduğumu anladım. Bu kadar zaman bir azm-i kat’i ile icra
eylediğim tedrisattan maksadım ne olduğunu düşününce bu
babda sarfettiğim mesainin ind-i İlahide garaz u ivazdan
azade görülemeyeceğini bütün gayretimi şan u şeref-i şahsi
kazanmak uğrunda sarfetmiş olduğumu anladım.
Servetimi fukaraya tevzi’ ederek Bağdad’ı terk ve Suriye’ye
çekildim. Suriye’de iki sene bir hayat-ı münzeviyane
geçirdim. Ruhumla inledim. İhtirasat-ı nefsaniyyemle harb
ettim nefs-i emmaremle didiştim. Kalbimin tasfiyesine çalıştım.
Ahiret hazırlığına başladım……”
Hazret-i imam i’tirafat-ı anifesiyle nefs-i emmarenin
taht-ı hükmünde icra edilen ef’alden; hakīkat-perest bir
mü’minin duyduğu nedamet ü ıztırabat-ı kalbiyyenin pek
parlak bir tablosunu tersim ediyor.
Hırs-ı şöhret ü şanın hakīkī bir mü’minin a’mak-ı ruhunda
bilahare tevlid edebileceği azab-ı vicdani ne kadar
elim oluyormuş!. Bunun derecesini anlamak için Gazzali gibi
metin bir hakimin alayiş-i hayattan ilelebed nefret etmesi
keyfiyyetini derin düşünmelidir!......
– –
Bu keşakeş ne içindir ne bu fart-ı galeyan?
Buna razi mı olur Hazret-i Rabb-i Mennan?
Vatanın sinesi mecruh mekini hayran
Kalb-i millet kanıyor ağlıyor ehl-i vicdan
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Çeşm-i ibretle bugün bakmalıyız İran’a
Hun-rizan-ı yetiman ile hem nisvana
Gerçi pazarda yatan zümre-i mazlumana
Bakmalı zulümle galtide olan sıbyana
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Ben eminim ki olur ruh-ı Resul-i zi-şan
Çünkü feryad ediyor hüznile ehl-i iman
Girye-bar-ı esef olmakta demadem insan
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Bu mudur meşveretin de’b ü şurutu aya?
Hakk-ı milliyyet ü devlet ola mahv ü ifna
şeklinde yazılmıştır.
Meclisin namı ise dilde azim ü bala
Milletin başına püsküllü beladır hala
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Dahili gailemiz mühlike-i uzmadır
Sanki namus-ı vatan cümle-i bi-ma’nadır
Fitne-i naime rayetkeş-i istiladır
Kafil-i hall-i umur tabi’-i istiğnadır
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Gaye-i hizmetiniz tefrika-i millet mi?
Böyle ta’vik-ı himem şime-i ulviyyet mi?
Yoksa bu tarz-ı siyaset sebeb-i hikmet mi?
Milletin şimdi nasibi acaba zillet mi?
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Hüccet-i katıadır resm-i vifak u tevhid
Yok mudur bünye-i milliyyeti ıslaha ümid
Ruh-ı mahmumi-i devlet buluyor şekl-i cedid
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Gerçi zahir görünür cümlede bir hüsn-i emel
Milletin fatiha-i şöhreti mahkum-ı halel
Harici mesleğimiz calib-i enduh ü zelel
Geçen eyyamın ise bir günü bir ömre bedel
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Memleket fetret ile olmada zulmet-abad
Gahi dillerde gezer dahiye-i istibdad
Ne reva olsa vatan böylece lebriz-i fesad
Su-be-su yükseliyor bank-i hazin-i imdad
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Cism-i zar-ı vatanı çiğnemede a’damız
Kime arz eyleyelim söyleyiniz da’vamız?
Yok mudur guş-ı kabule alacak şekvamız?
Allah Allah bu ne halet? Ne bu istiğnamız?
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Kalmadı zerre umumun size hüsn-i nazarı
Münselib oldu tefekkürle huzur u hazarı
Ba’deza kalmadı millette refahet eseri
Gelin! Ağlatmayalım ruh-ı Şefiu’l-beşer’i
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Bakıyor halimize alem-i İslamiyyet
Onların matlabıdır şevket-i Osmaniyyet
Sardı etrafı fakat hale-i me’yusiyyet
Düşman-ı din ise müstağrak-ı mesruriyyet
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Olmada şimdi vatan matmah-ı enzar-ı adu
Akıbet-bin olana levha-i ibrettir bu
Bu tecahül bu teallül ne bu gaflet yahu!
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
– –
Hıfz-ı namus-ı vatan nerde bu hiss-i ahsen
Bu tehassüsle mükellef beşeriyyet zaten
Bu vekalet sıfat-ı fahiresi sizde iken
El-eman-han oluyor ye’sile ebna-yı vatan
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir??
Aziz ve muhterem kardeşlerim! Başlangıcı ayet ve hadis
ola[n] bir sözün gerek söyleyene gerek dinleyene faidebahş
olacağını geçende arzetmiş idim. Bunun için bir ayetle
sözüme başlıyorum:
Maksadım “Müslümanlık Hıristiyanlık” namıyla mev’iza
kılıklı dini ahlaki bir hakīkat arzetmektir. Din-i mübin-i Muhammedi’nin
‘ali olan sanını meziyetini kudsiyetini ihvanımıza
şerh etmek geniş cadde gibi dinden ayrılıp şimdiki
duçar olduğumuz meskenetin ahval-i müessifenin hastalığın
sebeblerini göstermek; müslümanların ma’ruz kaldıkları
bu felaketten kurtulmak için ticaret saadet yollarını beyan
etmek istiyorum.
Müslümanların terakkī etmeleri dinlerinin ahkamına inkıyad
etmekle olduğu gibi; tedennileri de ahkam-ı dine müraat
etmediklerinden ileri gelir. İslamlar dinlerine ne kadar
kavi sarılırlarsa o nisbette terakkī ederler. Bu hususda ne
kadar za’fiyet ve kayıdsızlık gösterirlerse o nisbette tedenni
ederler. Müslümanlık dünya ve ahiret bahtiyarlığını te’min
eder.
Her şeyin hakīkati zıddı ile ma’lum olduğundan Hıristiyanlık’dan
dahi bahsedeceğim. Fakat Hıristiyanlık’da terakkıyat-ı
fenniyye derece-i kemale vasıl olmuştur. Dinimizi
anlatmak için yapacağım tenkīdat onların din namına kabul
ettikleri şeylere raci’dir yoksa fenlerine değil.
Biz diyoruz ki: Müslümanların terakkī etmeleri dinlerine
ahkamına inkıyad etmekle olur. Hıristiyanlar yani Avrupalılar
da’valarından kazib olduklarını fen tecrübe ile isbat ediyor.
Fennin kabul ettiği şeye sarılmadıkca dinin emrettiği şeyi
bırakmadıkca terakkī mümkün olamaz. Terakkī edemeyen
şeklinde yazılmıştır.
bir millet ise dağılmaya mahvolup gitmeye mahkumdur.
Avrupa’da din dinin kavaid-i ahlakıyye[si] demektir. Kavaid-i
ahlakıyye medeniyyet halinde yaşamak isteyen bir
memleketi idare edemez. Zira: Ahlak dahi insana te[n]ha
yerlerde tek bir hanede oturmayı emreder. Hiç dünya işlerine
karışmamasını tavsiye eder. Halbuki fence insanlar
maişetlerini birbirinin yardımıyla te’min edeceğinden birarada
dine ahlak demek istiyor. Medeniyet dini bozar diyor. Ama
ef’ali da’va ettikleri medeniyete muhalif. Hatta insaniyyete
mugayir derecelere kadar medeniyeti vardırsalar yine[!] iyi
dinlemelidir. Onlar diyorlar ki: Ahval-i ictimaiyyenin gayetle
sadeliği bir zamanda insan kanaatkar olup sade bir halde
yaşamaya katlanırdı. Yani medeniyet terakkī etmediği zamanda
adi ve cüz’i şeye insan kanaat ederek yaşardı. Medeniyet
yükseldikce ahval-i maişet dahi o nisbetle çoğalmaya
başladı. Yani fantazya çoğaldıkca masraf ve ihtiyac da o
kadar çoğalmaya başladı. Rahat ve serbest kolay kolay
geçinmek için türlü türlü san’atlar ticaretler şirketler hünerler
ziraatler gibi geçinme yollar[ı] çoğaldılmak lazımdır.
Bu ise insanlardan her türlü kabileler anasırlar bir beldede
mecburi ikamet etmekle olur. din ise “Avrupa i’tikadınca”
menfaati celb mazarratı def’ ve asayiş ve hukūk-ı umumiyyeyi
te’min edemez.
Çünkü din taşıyanların kanunları da dini olduğundan o
gibi kanunlar hükumeti milleti idare edemez. Git git o hükumet
o ahali za’if olur. İnkıraza uğrarsa mahvolur gider.
desi bu merkezdedir. Hıristiyanlık’da din ile dünyanın ayrılması
arzettiğim gibidir.
Şimdi de ma’ruz kaldığımız tedenninin sebeblerini ve
çaresini ve onlara karşı dinimizin cevabını arzedeyim: Din-i
mübinimiz yüzlerce seneler şan u şevketini cihana göstermiş
yat-ı maddiyye ve ma’neviyyeleriyle bütün Avrupa’ya parmak
acaba nedendir? Bu inkırazımızın esbab[ı] ikiye müncer
olur. Gerçi başka sebebler varsa da onlar bu iki sebebin teferruatındandır.
Birincisi dini hakkıyla tamamıya bütün efrad-ı müslimine
anlatmak ve dinini kemaliyle bilen müslümanın bu
dünyada mes’ud yaşayacağını kendisine öğretmek ulemanın
borcu iken birçok sebebe binaen evvela mensubin-i ilmiyyenin
azalması saniyen meydanda kalanları da bu ümmeti
bah yoktur bunları vazifelerine da’vet hususunda ihtaratta
bulunmak ümmete düşen bir vazifedir. Vehle-i ulada bu söz
tuhaf görünür fakat böyledir. Zira şer’-i şerif böyle emrediyor.
Gerçi ulema tarik-ı irşadda tekasül gösterdikleri için
mes’ul olacaklar lakin onlardan bu tekasülü kaldırıp irşada
tergīb etmeyenler de mes’uldürler.
şeklinde yazılmıştır.
Çünkü hükumetten ulemadan haklarını istemeye şer’-i
şerif efrad-ı ümmete bir salahiyet vermiştir. Haklarını taleb
etmeyenler de mes’uldürler. Zira: Millete ulema ulemaya
millet lazımdır. Bu derdin dermanı irşad yahud taleb-i irşaddır.
emeliyle ve intişar-ı maarif fikriyle her şeyleri ve hep işleri
Avrupa kitablarında arayan birtakım kimseler dinini de Avrupa
kitablarında arıyorlar. Avrupa kitablarında ise din medeniyete
muhalifdir ve terakkīye mani’dir gibi batıl sözleri
de görüyorlar. Yazık kör körüne bu sözü hakīkat bildiklerinden
dinsiz oluyorlar. Henüz i’tikadını tashih etmeyen gençlerimiz
de –çünkü mekatib-i ibtidaiyyemizde mufassal ilm-i
hal ta’lim olunmuyor– zu’mlarınca o hezeyanları; o herzeleri
doğru söz belliyorlar. Namaz oruç ve sair evamir-i dine inkıyad
eden bazı zevata nazar-ı hakaretle bakıyorlar. Avrupa’nın
her şeylerine ayn-ı hakīkat diyorlar. Hatta her kemalat-ı
da bulunurlar.
Sözümü bir misal ile isbat edeyim. Görüştüğüm ve
hüsn-i zan ettiğim bir efendi ile hasbihal esnasında bil-münasebe
bana dedi ki:.. Demek isterim ki Avrupa kitablarının
umum mündericatını doğrudur i’tikadı ile tercüme eden
bazı dinsizler maarifin neşrine milletin uyanmasına memleketin
terakkīsine hizmet edeyim derken Müslümanlığa büyük
bir hıyanet etmiş olurlar. Kaş yaparken göz çıkarıyorlar.
Hem helak oluyorlar hem başkalarını da helak ediyorlar.
Hem dall hem de mudil oluyorlar.
Bu gibi neşriyat-ı faside ve semmiyat-ı katilenin tab’ u
neşrini hükumet men’ etmekle bu derd kabil-i tedavi olabilir.
Biz Avrupa’nın sanayiine muhtacız yoksa Avrupa’yı
her sözde tasdika her şeyde taklide mecbur değiliz. Onların
bazı sözlerini kabul ediyoruz. Mesela: İnsan ormanda dağda
tek bir hanede yaşayamaz. Biraraya gelmek ictima’ etmek
şirketler yapmak maksad bir olmak şartıyla hakīkati
bulmak için müsademe-i efkar etmek maişet için behemehal
lazımdır diyorlar. Onlarca buna din mani’dir. Yani onların
dinince mezhebince bu yasaktır. Çünkü din insanı uzlete
moda hükmüne giriyor. Zira: din onlarca hukūk-ı umumiyyeyi
te’min edemez.
Biz diyoruz ki evet insanlar müctemi’ bir halde hatta ittifak
diyor.
Yani habl-i metin-i
olmak üzere ittihad ediniz. İttihad Cenab-ı Hakk’ın bizden
güneş gibi ayandır ki kuvvet haksız olsa bile haklı ve doğru
olanlara galebe eder çok muahedeleri aksine bozar zevale
yakīn olanları vikaye ve idame edebilir. Kuvvet daima yükselir
handan mes’ud yaşar.
Kuvvet bahtiyardır hakkını kimseye kaptırmaz. Kuvvet
sayesindedir ki Avrupalılar on paralık bir ziyan için bin lira
sarfederek ziyankarlarına bir ders-i ibret verirler. Kuvvet
ekseriyetle tahsil edilir. Ekseriyeti kazanmak ise ikisi maddi
birisi ma’nevi olmak üzere ancak üç sebeble mümkündür.
Nerede olursa olsun ekseriyeti kazanmak ve idame etmek
Milletin terakkīsi için kendisine rehber olacak zevatın diyanetiyle
beraber adil olmaları elzemdir. Adaletli bir hükümdar
bir cem’iyyet paydardır kal’a gibidir zevali yoktur.
Zulmü adaletine galib olanlar muvakkattir. Tarihlerde çirkin
sahifeleri işgal eder. Matem günleri andırmakla halkın la’netine
boğulur.
Sonra rüesanın yekdiğerine karşı sadık emin samimi
ciddiyetli kardeş olmaları lazımdır.
Zira Cenab-ı Hak
buyuruyor. Mü’minler
dünyada kardeş oldukları gibi bir maksad-ı ‘ali üzere dahi
cudunun her bir a’zasını korur hey’et dahi ihvanını kavlen
fi’len mümkün olduğu derece malen vicdanen muhafaza
etmek lazımdır.
Kezalik rüesanın müdebbir ve fa’al ve ehil olmaları da
pek mühim derecede elzemdir. Çünkü deruhde edilen maksad
bir vazifedir.
Cenab-ı Hak
buyurur. Emanet olan
hizmet-i vazifeyi o vazifeye na-ehil olduğu halde taahhüd
edenlerin vay haline!
Rüesanın şecaatle beraber hüsn-i niyyeti dahi pek lazımdır.
Çünkü kayıdsız ve cebin ve hulusu olmayan me’yuslar
tıbkı münferid ve müteferrik yaşamayı isteyene cahil millet
gibi muhakkak ölmeye mahkumdur.
yet ve kuvvetini muhafaza ederek be-kam olur. Güzel güzel
esaslara muvaffak olur. Namını tebcil eder.
Kuvveti gaib etmemek için maddi olan ikinci sebeb: Bir
fikir bir maksad etrafında toplananların sebatı azm-i kavisi
lazımdır.
Her ne kadar dört sene bir icraat bir fa’aliyyet görülmedi
denilir ve bir cihetten haklı ise de kuvve-i teşriiyye ve icraiyye
ve hey’et-i ictimaiyyeler dahi ma’zurdur. Çünkü bunlar
harici ve dahili kaç defalar nice türlü ihtilaflara irtica’lara
yiz. Hücum eden kaygulardan vakit bulunmuyor. Bu gibi
ahval her inkılabın evvelinde olmuş şeylerdir. Daha biz inkılabdan
kurtulamadık. Bir binayı kemaliyle yapmak uzun
zamana muhtacdır. Yıkmak kolaydır. Bu bedihidir. Tecrübe
yapmak istiyoruz. Bu kolay bir şey değildir. Bu gibi sade
düşünceler bizi azmimizden me’yus etmesin. Bir fidan yerinde
bırakılsa kök salar yemiş verir. Birkaç defa yeri değişilse
kurur. Kurumasa bile büyümez kendisinden kimse istifade
edemez.
Cenab-ı Hak
buyuruyor.
Yani Cenab-ı Hakk’a ve Resulüne itaat ediniz.
Münazaa etmeyiniz ki perişan olup her biriniz bir köşede kalırsanız
sonra yalnız hak edemem diye hayra teşebbüs edemezsiniz.
Korkak olursunuz. İttifak ittihad ediniz. Zira: İttihad
bir kuvvettir ki ruzgara benzer ruzgar pek ufak deliklerden
girer. Dilediği gibi hareket eder. İstediği şeye muvaffak
olur. İttihaddaki kuvvet de ruzgar gibidir. Her maksada nail
olabilir. Tefrikanın mahviyyetten başka hiçbir eseri olmadığı
herkesçe müsellemdir. Isa as İncil’i Kudüs-i Şerif’de neşrettiği
demek istiyorlar ve bunu İslamlardan almak istiyorlar.
Tarihlerde görülür ki bu maksad-ı fasidlerine nail olmak
lar bil-ittihad hücum ettiler. Muvaffak olamadıkları için ye’s
getirmediler. Sekiz yüz seneden beri uğraşıyorlar.
Ekseriyet ve kuvveti muhafaza için sebeb-i ma’nevi: Dini
bilmek ve ahkamını icra etmek elzemdir. Çünkü her insanın
şahsına aid vazifesini ve insanların vezaif-i ictimaiyyesine
aid kanunları gösterir. Umum hakaıkı cami’ olan Kur’an
bize ta’lim ettiği dinin şevketini ve herşeyde sühulet gösterdiğini
anlatalım. Herkesi müsavat üzere servet sahibi etmek
ve herkesi mes’udane müsavat üzere yaşatmak emeliyle Avrupalılar
çare-i tarik ararken ne kadar suubete uğradıklarını
ve dinimizin bu hususda gösterdiği sühuleti anlayalım ona
göre bazı şeylerde onları taklid edelim ve bazı şeylerde
taklidi terkedelim.
Avrupa’da halli müşkil olan bir “amele mes’elesi” vardır
ki her bir müsavat üzere ma’mur olmanın ve herkes ale’sseviyye
zengin olmanın esbabını arıyorlar. Eğer herkesde
kavinin zaifi ezmesi gibi haller zuhur eder. Bu ise hem adaleti
hem de medeniyeti paymal eder. Herkesin servetini müsavi
kılmak için birbirine muhalif pekçok siyasi fırkalar zuhur
etmiştir. Bunlardan birisi İştirakiyyun Sosyalist mezhebidir.
Bunların re’yine göre fukaranın zarureti zenginler ellerindeki
sermayeye müstakil mutasarrıf olmalarındandır.
Halbuki bu sermaye amelenin sa’yinden toplanmıştır. Binaenaleyh
sermayenin bir kişiye tahsisi caiz olamayıp umuma
taksimi lazımdır. Onlar bu da’vayı muvafık-ı hak görerek
kendilerine mezheb edinmişler. Bu mezhebi bütün ameleye
kabul ettirmeye çalışıyolar. Arzuları bu suretle ekseriyet-i
ahaliyi kazanıp a’zası kaffeten bu mezhebe mensub efraddan
mürekkeb yeniden bir hükumet te’sis etmektir. Sonra
umum efrad-ı beşeri bahtiyar etmek ağniyanın servetini alıp
efrad-ı halk beyninde müsavat üzere taksim ettikten sonra
hükumet vasıtasıyla hem işleri hem de işlerden hasıl olan
kazancı ale’s-seviyye umuma taksim eylemektir. Sosyalist
fırkası ekseriyeti teşkil etmek için efraddan icab edenlere
para verirler. Şayed birisi hasta olursa bir hey’etle istifsar-ı
hatır ederler. Ailesini idare edebilecek kadar tahsisat verirler.
Vefat ederse bilumum efrad-ı cem’iyyet cenazesini teşyi’
ederler. Gelmeyenlerden ceza-yı nakdi alırlar. Fırkaya dahil
olmayan kimseler de cenazeye olan i’tibarı görünce bu ne
büyük şerefdir diyerek mecburi fırkaya dehalet ederler. Sosyalistlere
göre herkesin mes’ud olması için çare-i hasene
budur.
Fırak-ı muhtelifeden birisi de Anarşist fırkasıdır. Bu fırka
da Sosyalist fırkası gibi ağniyanın kazancını herkese seyyanen
taksim etmektir. Fakat maksadlarına Sosyalistler gibi
mezheblerini neşr u ta’mim ile değil belki fesad u ihtilal ile
yakarak yıkarak vasıl olmak istiyorlar. Şimdiki hükumetleri
bombalarla zir ü zeber etmek istiyorlar.
Bu iki fırkayı misal olmak üzere söyledim. Avrupa’da en
büyük fırka Sosyalist fırkasıdır ki arzettiğim gibi maksadı hükumat-ı
hazırayı yıkıp yerine kendi mezhebleri dairesinde
bir hükumet te’sis etmektir.
Hülasa: Avrupa fırkalarından herbiri diğeriyle müsademe
ediyor tarik-ı saadeti kolaylaştıralım derken daha zorlatıyorlar.
Din-i İslam fırak-ı muhtelifenin düşündüklerini daha evvel
düşünüp her bir akl-ı selimin kabul edebileceği bir sureti
meydana koymuştur. Hükema-yı asrın maksadları arasındaki
tenakuzu kaldırmıştır. Beşerin her matlabına güzel bir
netice beyan etmekle meziyyetini kudsiyyetini kazanmıştır.
te’sis ettiği yol saadet-i beşeriyyeye daha kolay ve
kestirme olduğu anlaşılsın ona göre uyanalım.
Sosyalist fırkası halkın umumu zengin ve zenginlerin umumunu
amele yapmak istiyor. Halbuki bu bir nar-ı fitnedir.
Çünkü alim ile cahilin çalışkan ile tenbelin müsavi olması
lazım gelir. Bu da ahaliye gevşeklik uyuşukluk getirir.
buna razi değildir. Bunlara karşı Din-i İslam’ın gösterdiği yol
yor.
Çalışkan ile tenbel müsavi
olamaz.
–
Mühürcüler mengenede törpüleyip çelik kalemle oymadıkça
o mühür nam veremez.
muhterem ve ashab-ı hüner muazzez ü mükerremdir. Ma’rifetsiz
hünersizler bedbahttır hordur. Birbirine muhalif iki
güruh saadette müsavi olamaz.
Gerek ticaretten gerek ziraatten gerek iraddan ağniyanın
kazandığı servet ağniyanın hakkıdır. Başka kimse ortak olamaz.
Fakat dinimiz düşkün aceze güruhunu dahi iaşe etmek
yolunu düşünmüştür.
Ağniya-i müsliminin seneden seneye ticaret mallarının
kırkta birini alıp zuafa-yı müslimine ver ki
bununla hem servet-i ağniya bereketlenir hem de ağniya
sehavetini ibraz etmekle azabdan necat bulup saadete vasıl
olur. Çünkü şefkatini ibraz etti kulub-ı zuafayı mesrur etti.
Hakīkī bir insan en mesrur bir dakīkasında bile başkalarına
elemlerine de iştirak eder. Huzur-ı Resul’e as bir Arab gelip
Hakkullah’dan istedi. Resulullah as
ayetini okudu. Bu sınıflara dahil olan aceze ağniyanın
servetindeki Hakkullah ile iaşe edilir.
Cihada dahi zekat sarfolunur. Cihaddan
maksad i’la-i kelimetullahdır. Yani nur-ı İslamiyyet’in intişarı
maksud-ı İlahidir. Bu ise dalalet-i adüvvi hidayet-i İslamiyyete
sevk etmekle olur. Hidayeti kabulde taannüdle ısrar
eden a’danın zulmeti imha edilir. Mümkün değilse şevket-i
farzdır ki efrad-ı İslam azalmasın neşv ü nema bulsun. Bunun
buyurulmuştur.
Yani a’da ile muharebe için kuvvet verecek silah ve
harb aleti hazırlayınız zamana göre muharebe levazımatını
tedarik ediniz. Ahırlarda besli atlar hazırlayınız ki bunlarla
düşmanı korkutup şerlerinden emin olasınız.
Ya Resulüm cihadın fezailini mü’minine
beyan et. Onları cihada tergīb et. Cihadın fezaili hakkında
birçok ehadis ve ayat vardır. Allah rızası için düşman
karşısında durmak Ka’be-i Mükerreme’de Hacer-i Esved
huzurunda bin aydan hayırlı olan Leyle-i Kadr’i ihya etmeden
hayırlıdır hadisi kafidir.
Malen
ve bedenen muharebe ediniz.
Sakının
şeytan-ı lainin tesvilatına aldanmayınız. Türlü türlü evham
ortalık kesad bir zamanda idi. Beytülmal zaruret halinde idi.
Resulullah Efendimiz ashabı ianeye da’vet buyurdular. Hazret-i
Osman radiye dokuz yüz elli deve ve elli beygir iane
verdiler. Abdurrahman bin Avf hazretleri huzur-ı Peygambere
geldi. Yirmi bin mevcud nakdim var yarısını aileme
bıraktım yarısını iane ettim dedi. Ebu Ukayl hazretleri bu
gece sabaha kadar su çektim dört okka hurma ücret aldım.
Yarısını aileme bırakıp yarısını iane ettim dedi. Her tarafdan
dan kūt-ı la-yemut mikdarı alıp üst tarafını verdi. Madem ki
ağniyamızın kese-i hamiyyeti kasırdır bari cihada sarfolunmak
niyetiyle zekatlarını donanma ianesine verseler hem
farzı ifa hem de vatana büyük bir hizmet etmiş olacaklar.
Sözümü hülasa edeyim. Müslümanlık üç şeyden ibarettir:
hasıl olabilir.
* * *
Belh’e vürudumda oradaki asker bana itaat etti. Ahalisini
te’min ve tatmin için Naib Gulam Ahmed’i Tahtapul’a
gönderdim iki gün sonra da kendim gidip oradaki askere
– Hepinizden hoşnud ve raziyım dedim.
Bazı tanzimat-ı askeriyyeyi müteakıb Ali Asker Han’ı
Tophane Ceneralliği’ne Nusayr Han’ı da Piyade Kumandanlığı’na
ta’yin ettim. Esna-yı seferde refakatimde bulunan
sair zevata de rütbeler mansıblar vermek suretiyle kadirşinaslık
gösterdim.
Ondan sonra kalkıp Taşkurgan’a kadar gittim. Serdar
Muhammed Fetih Han altı tabur nizamiye piyadesiyle orada
dan kurtarmak istiyordum. Kimsenin muhalefetine uğramaksızın
Taşkurgan’a geldim iki gün tevakkuf ederek Heybek’e[!]
gittim. Kal’a-i Guri’de[!] bulunan Fetih Muhammed
Han ile Şihabüddin benim gelişim üzerine Kuh-ı Hindikuş
tarikıyla Kabil’e kaçtı. Fakat yolda Hızare taifesinden Şeyh
Ali’ye soyuldu.
Bu esnada Mir Atalık vefat ederek oğlu Sultan Murad
Katagan hakimi ve emiri olmuştu. Müşarun-ileyh benim
çuval zahire rupiye ve eşya-yı saire ile hediyeler
yolladı. Ben de pederinin vefatından dolayı ızhar-ı teessür
ederek “Pederim Katagan vilayetini verdiği sırada Tacik
Arab Afagine-i kadime Hızare taifelerini bit-tefrik yalnız
Katagan ahalisini size tevdi’ eylemişti. Elan o tarzın muhafazasını
arzu eylerim” diye cevap yazdım. Sultan Murad buna
karşı “Emir Şir Ali Han” da evvela böyle olmasını arzu etmiş
muahharan rupiyeden ibaret olan salyaneyi
rupiyeye çıkarmış fakat buna da kanaat eylemeyerek
daha fazla mutalebata kalkışmıştı mealinde bir mektup
gönderdi.
§
Bugünlerde amcam Muhammed A’zam Han’ın Bedahşan’dan
yolladığı bir mektubu aldım. “Feyzabad’dayım. Mir
Atalığın kızını almak ve ba’dez-zifaf tarafınıza gelmek istiyordum”
diyordu.
Kış mevsimi yaklaşıyor benim de Bamyan’a gitmem
lazım geliyordu. Yol levazımı mükemmel olduğu gibi Emir
Şir Ali Han da Kabil’de bulunmadığı için hemen Karaketel
ve Badkek’den geçip Bacgah’a vasıl oradan da bila-mezahim
Bamyan’a dahil oldum.
Hızare umerasına hil’atler giydirip asker için yük
buğday ve arpa ile yük yağ ve koyun hazırlamalarını
tenbih ettim. Bu erzakın vüruduna kadar Bacgah’a
gidip amcamı bekledim. Bir ay sonra amcam geldi.
Tekmil askerle istikbaline çıktım. Yolda çektiği zahmetleri ve
Emir Dost Muhammed Han ile İngilizler arasındaki muhadenetin
husulüne kendi sebeb olduğu halde bu defa müşahede
ettiği kayıtsızlık fena halde canını sıkmıştı. Hakīkaten
Hind ihtilalinin sonlarına doğru bütün Hindistan ahalisi İngilizlerle
müttefik olmaması için ceddime rica eylemişlerdi.
Eğer o vakit ahalinin dediği tutulsa idi Pençab’ın tekrar Afganistan
eline geçmesi muhtemeldi. Lakin pederime nakz-ı
ahd olunmaması hakkında rica etmiş ve: Hulf-i va’de bizi
bed-nam-ı enam eyler demiştim.
hürmet ve riayet göreceğini umarak Hind’e gitmiş fakat
me’mulü gibi çıkmayınca kalkıp Bacgah’a gelmişti. Ben
kendisinin salimen vüruduna ızhar-ı meserretle
– Maza ma maza şimdiki halde buradasınız ve pederim
makamındasınız diyerek teskin ve tesliyesine çalıştım.
Ba’dehu Kabil’deki rüesa ile müzakere ederek on gün
sonra Gurbend tarikıyla Kuhistan’a vasıl olduk.
Evvelce de yazılmıştı ki Serdar Muhammed Emin Han’ı
Kandehar’da katl ve biraderi Serdar Muhammed Şerif
Han’ı esir etmişlerdi. Şimdi de yine Serdar Muhammed Şerif
Han’ı benimle harb eylemek üzere Tutemdere mevkiine
göndermişlerdi. Amcam bir mektup yazıp göndermesi üzerine
Serdar Muhammed Şerif Han gelip biraderiyle görüştü
ve maiyyetindeki askeri terhis ile Kabil’e i’zam eyledi. Bundan
bil-istifade Tutemdere’ye girip Çaryekar yolundan Saydabad’a
gittim.
Bu sıralarda kış da fena halde bastırmış ve bir de bir
arşın kadar kar yığılmıştı. Süvarilerin muavenetiyle kar üzerinden
bir yol açtırıp develeri geçirttim ve karları çiğnettim.
Bu suretle piyadenin geçmesi için yol peyda oldu. Bu yoldan
topları son derece zahmetle imrar ettik ve nihayet Turhal’a
vasıl olabildik. Yürüyüşümüz o kadar zahmetli oluyordu
ki günde iki fersahdan ziyade yol alamıyorduk.
Emir Şir Ali Han Hace’de ikamet ediyordu. Ben Turhal
dağlarını muvafık bulup askerimi tepelerine ta’biye eyledim.
Bir müddet oralarda muntazır kaldılar. Lakin düşman tarafından
bir hareket görülmüyordu.
Birgün durbinle etrafı gözden geçi[ri]yordum. Kabil tarafından
vuku’ bulacak bir hücuma karşı tahaffuzda bulunulduğuna
dair bir emmare göremeyince o geceyi müsterihane
geçirdim. Ertesi günü Emir Şir Ali Han’ın Kabil’de bulunan
mahdumundan bir mektup geldi. Emirzade “Kırk gün kadar
Kabil’e taarruz etmediğiniz surette pederinizi mahbesden
kurtaracağıma ve Türkistan vilayetini uhdenize iade ettireceğime
dair söz veririm” diyordu.
Ben bunu iki fikre binaen kabul ettim. Evvela: Bu kadar
fazla kar üzerinde harb eylemek fevkalade müşkil olacaktı.
Saniyen: Emirzade va’dine vefa ederse baharda Belh’e müracaat
eylerdik.
Bu esnada Serdar İbrahim Han’ın maiyyeti erkanından
Serdar Muhammed Refik Han ile Ceneral Şeyh Mir arasında
olup Emir Şir Ali Han’ın vüzerasından bulunuyordu. Ceneral
Şeyh Mir’in ise kafadarları ise pek çok idi. Bu münasebetle
Refik Han mağlub olarak havf-ı can ile gece vakti Kabil’e
kaçmış orada da Tekaver’e gitmiş idi. Ben Çaryekar’a
vasıl olunca gelip maiyyetime iltihak eyledi ve Emir Şir Ali
Han’ın hükumetindeki adem-i intizamı söyledi.
Kırk günlük mütarekeye karar verilmesi üzerine Kuhistan
taraflarına çekildik. Amcam Kabil’e yedi fersah mesafede
bulunan Çaryekar’da kaldı.
§
Nevruz gelip Emir Şir Ali Hanzadenin miadı munkazi
oldu. Ifa-yı va’de müteallık bir hareket göremeyince Kabil’e
müteveccihen hareket ettik. Ve “Dudest” Kal’ası’nın önüne
geldik. Azimüddin Han namında bir serdar bin nefer redif
ateşinden sonra mevki’-i müdafaayı bırakıp Kabil’e kaçtı.
Ben senesi baharında Kabil’e girip Serdar Şirin Han’ın
hanesine misafir oldum. Vüzera ve rüesa amcamın itaatini
kabul etti. Serdar İbrahim Han Kabil’in iç kal’asında mahsur
kalmıştı. Dokuz gün sonra Ceneral Şeyh Mir vesair ümera
kal’anın kapısını açıp harem sarayında muhtefi bulunan
Serdar İbrahim Han’ı çıkardılar. Emir Şir Ali Han’ın oğlu da
Kandehar cihetine doğru firar eyledi.
Şu suretle Kabil’i kabza-i teshire aldık. Altı hafta sonra
Emir Şir Ali Han’ın Kabil’e gelmekte olduğunu işittik. Mukabele
üçe ayırıp sülüsünü Kabil’de bıraktım. Sülüsanı ile “Kuh-ı
Sürh”e müteveccihen hareket ettim.
Meclis-i Meb’usan’ın şayan-ı teessüf nifak u şikakını
meb’usların post kavgalarını yurdsuz sokak çocukları gibi
boğuşmalarını ta’yib etmeyen –dost düşman– artık hiç kimse
kalmadı. Bu didişmenin cezası yalnız kendi nefislerine
münhasır kalsa vasınlar boğaz boğaza gelsinler birbirini yemekle
hırslarını teskin etsinler demekle iktifa ederiz.
Fakat bu fitnenin acısını biçare ma’sum millet çekiyor. Beş
on kişinin hırsı uğrunda koca bir millet-i İslamiyye hatta İslamiyet
duçar-ı itab oluyor.
Yazık değil mi? “Deli arlanmaz soyu arlanır” derler. Artık
bu kadar nifak u şikak elverir. Bütün müslümanlar aleme
rezil olduk. Sarıklı meb’uslar kınalar vursunlar bir hıristiyan
meb’usuna Daru’l-hilafe’de millet kürsüsünde müslümanları
tahkīr ettirdiler. İslamiyet’i Halife’yi alaya aldırttılar sonra
da bunu alkışladılar… Yazıklar olsun ulemalık şanına! Biz
fırkadan ihtirasat-ı siyasiyyeden anlamayız fakat İslamiyet’le
Halife ile alay eden hıristiyanı alkışlayan müslüman kıyafetli
bir meb’usu ba-husus sarıklı ulemadan bir zatı fevkalade
şayan-ı ta’yib müstahakk-ı takbih görürüz. Eğer o
dilleriyle İslamiyet’i müdafaa etmek isteyen sarıklı meb’uslarda
zerre kadar İslam vicdanı varsa emin olmalıyız ki o
onları ilelebed yakar haybet ü hüsran içinde mahv u kemnam
eder.
Azıcık gurur u nahveti bırakarak “Neue Freie Presse”nin
şu acı ihtarlarını okumalı ve biraz utanmalı:
“Bir memleketin ordusu düşmana karşı durduğu hayatını
devletin muhafaza ve bekası uğruna acı mahrumiyetler
ve mütemadi kahırlar içinde feda ettiği sırada siyasi fırkalarının
kör körüne hırs u gayzla yekdiğerine saldırması ve
bir sadrazamı: Polonya’nın mukadderatını hatırlayınız! diye
bağırmaya mecbur edecek kadar karışıklıklar husule getirmesi
gibi hadisata ihtimal ki bir misal daha bulmak gayr-i
kabildir. Acaba bütün İslam devletlerinin münazaat ü ihtilafat-ı
dahiliyye ile duçar-ı izmihlal olması için zamanımızda
bir kanun-ı bi-eman icra-yı hüküm mü ediyor? Burasını
bilahare gelecek müverrihler bileceklerdir. İran’da neler
oldu? Evvela bir ihtilal çıktı. Neticede tac ve taht mücadeleleri
ve nihayet şimalden cenubdan düşmanın hücumu ve
bu kadim devlet-i İslamiyye istiklalinin mahvı. Fas’de nasıl
geçti? Atik devlet-i şerifiyyenin mahv u indirası mukaddematı
dahili kıyamlar ihtilaller taht-ı saltanat için iki birader
arasında mücadelat. Acaba bunlar Osmanlı rical-i hükumeti
aynı mukadderatın tevellüd edeceğinden havf etmiyorlar
mı? Biz [silik] Trablusgarb’da bütün Avrupalılar için parlak
bir numune-i imtisal olarak bir muhabbet-i vataniyye
görüyoruz. Orada Osmanlı askerlerinin gece gündüz düşmanlarını
huzurdan mahrum ettiklerini vatan uğruna kanlarını
akıttıklarını müşahede eyliyoruz. Sonra İstanbul’da devlet
ve hükumet hissiyatı damarlarının daha kuvvetle atması
lazım gelen bir yerde hıyel ve desais-i daimeden mansıb
makam ve nüfuz mücadelat-ı bi-nihayesineden başka bir
şey yok. Bu pek garib bir tezaddır.”
Trablus’da mücahidin-i İslamiyyeden bir mülazim tarafından
münderic bulunan acıklı bir mektubun şu parçalarına da bir
göz gezdirmeli de “Biz ne yapıyoruz?” diye ihtirasat-ı siyasiyye
“Biz burada din ve vatanın aşk-ı safıyla mahrur u mahmul
çarpışırken ne kadar tatlı bir i’tikad-ı dindaranenin
zevk-i tesliyet-bahşıyla taltif edilirken Meclis-i Meb’usan’ımızın
hal ü harekatındaki adilik bizi pek me’yus ve muazzeb
ediyor. Her türlü ağraz-ı sefileden muarra bir kanaat-ı selime
feda-yı can ederek düşmanın harekatına savlet ve hücum
göstererek muhabbet-i diniyye ve vataniyyeyi hakkıyla ifaya
azmettik. Bu milletin güzel ve mübarek ülkesinde düşman
askerleri gezerken bir kısım kesanın hala münafesat ve
münazaat-ı bihude ile sükunet-i memleketi ihlal etmesi insanı
divane ediyor. Onun nam u şan-ı mübareki için –bilamenfaat–
ekabir ü a’yanının hiç müteessir olmayarak icra-yı şahsiyyat
etmeleri bize de ye’s veriyor. Biz bu kum çöllerinde düşmanla
yine bu millet namına Trablus’u müdafaa ve muhafazaya
gayret ederken bu zevat-ı kiram! Acaba vatanın diğer
aksamını düşmanlara mı vermek istiyorlar?”
Yeni Fikir fazl [u] meziyeti kari’lerimizce ma’lum olan
Edhem Nejad Bey’in himmetiyle Manastır’da intişara başladı.
Memleketimizin terakkīsi.. Tabii iyi bir terbiye ile iktisadiyatımızın
ba-husus ziraatimizin yeni bir tarzda ilerlemesine
mütevakkıfdır. Yeni Fikir hayatta bütün yeniliklere nail olmak
sahib” bir terbiye-i umumiyye vermek ve onları dünyada
esaret olmayan mesleklere sevketmek istiyor.
Yeni Fikir ibtidai rüşdi bütün muallimlerin de bir mecmuasıdır.
Muallimlerin çocuklarına verecekleri hakīkī terbiye
ve ders için de kendilerine bir rehberdir. Aile terbiyesi mektep
terbiyesi bunlardan; ve bizim sevmemiz lazım gelen fünundan
ba-husus hürriyet-i hakīkıyye mesleği olan ziraat
ve ticaretten bahsedecektir. Gazete her nüshasına mükafatlı
müsabakalar da koyuyor.
Otuz altı sahife resimli temiz matbu’ para. Senelik
abonesi kuruş. Babıali’de meziyet-i iktisadiyye tevzi’ ediyor.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ocak
Yedinci Cild - Aded:
Sadaka-i fıtr:
Udhiye yani kurban:
Tercümesi: Kurbanın şerait-i vücubu aynıyla sadaka-i
fıtrın vücubudur. Biz bunu zikrettik. Tekrarına hacet yok.
aniyye mü’minin –ailesi efradıyla beraber– saadet-i hayatı
namına birtakım kuyud ve şeraite tabi’. Bu şartları tamamıyla
run-ileyhanın ifasıyla me’mur ve mükellef olmaz. İnsanın
hayatı –kendine– her şeyden aziz ve kıymetdardır. Kendi ihtiyacat-ı
hayatiyyesi sırtına yüklenmiş belini bükmüş iki
katlı kanbura çevirmiş dururken kudret-i müyessere ve ta’bir-i
diğerle istitaatle mukayyed ve meşrut olan evamir-i diniyye
ona nasıl teveccüh edebilir? Nasıl tevcih olunabilir?
cubu balada harfiyyen mezkur.
Bu şerait –biri vücubi diğeri ihtiyari olmak üzere– iki kısımdır.
Esliha-i harbiyye ve ribat-ı haylden maadası şerait-i
yic-i asliyyesinden olmak i’tibariyle ibadat-ı maliyyenin vücubu
bir şart. Sevbin cem’-i kesret sigası üzerine cem’i olan “siyab-ı”
beden üçüncüsü hizmetci dördüncüsü.
Bunların hepsi bir aile hayatına aid ihtiyacat-ı asliyyedendir.
Fakat esliha-i harbiyye ma’na-yı şümulüyle bir ailenin
değil o ailenin içinde ağūş-ı himayesinde yaşamakta
olduğu hey’et-i ictimaiyyenin hayat-ı milliyye ve siyasiyyesine
alluk ettiği vatan denilen hane-i millinin kaşane-i şevket ü
bu ibadat-ı maliyyenin bütün şerait-i vücubu fevkınde
emr-i vücubu ve fevri olan nass-ı celil-i i’daddan i’dad-ı
kuvvetten alınmış olmakla mümtaz bir şarttır. Şart-ı vücubidir.
Bu şart mü’mini yalnız malını alarak i’dad-ı kuvvete
sarfetmekle iktifa etmez. Kendisini hatta –lede’z-zarure– zevcesini
bile teslih ederek vatan üzerine seyl-i münhadir gibi
akıp gelen a’daya karşı gönderir. Münsifane teemmül olunsun!
Teemmül olunsun ki evamir-i celile-i Kur’aniyye’den
bahsediyoruz. Sokrat’ın mantıkından Eflatun’un felsefesinden
değil. İ’dad-ı kuvvet ibadat-ı maliyyenin umumu miyanında
değil mi? Cenab-ı Hak celle şanuhu
buyuruyor. Görü[lü]yor ki emr-i i’dad istitaatla mukayyed.
Zekat ve hac sadaka-i fıtr ve kurban da istitaatla mukayyed.
veya nakid makamında olan malından ibaret olan istitaat
tecezzi edebilir mi?
Bir mü’min istitaat-ı maliyyesi olan mesela: Yüz lirasını
tamamen i’dad-ı kuvvet emr-i celiline inkıyaden verirse artık
onda –zekat ve hac sadaka-i fıtr ve kurban için– vasf-ı istitaat
kalır mı?
Denilebilir mi ki: Yüz liranın ellisini versin de bakıyyesiyle
hacca gitsin! Tutalım ki ma’na-yı istitaat mütecezzi olsun
fakat emr-i i’dadın vasf-ı fevri ve ta’cilisini ne yapalım?
Ta’cil; emr-i i’dadı vasfeden bir kayddır. Mukayyedin tamamı
kaydın tamamıyladır. Yüz lira tamamen verilirse me’murun-bih
derhal i’dad ü ihzar olunacak yarısı verildiği takdirde
teehhur edilecek. Düşman ise kemal-i tehalükle hazırlanmakta
ortada bulunmakta olan seyf-i fırsatı kapmaya ta’cilin
bütün ma’na-yı şümulüyle çalışmakta.
Zaten emr-i celil-i i’dadın fevri ve ta’cili olması bu hikmete
mebni değil mi? Neden İmam Muhammed emr-i hacda
diyor. Çünkü kabiliyeti var. Halbuki emr-i
den millet zencir-i mahkumiyyete gerden-dade-i zillet-i teslimiyyet
olduktan sonra kaza imkanı kalır mı?
Şimdi i’dad-ı kuvvet emr-i celilinin ifasıyla meşgūl iken
kışmak caiz midir?
Bu; aynıyla salat-ı zuhra başlamış bir musallinin mesela:
zaman isteyen ikindi namazına durmasına benzemez mi?
Tekrar ediyorum: İ’dad-ı kuvvet nass-ı celil-i Kur’anisi
bir emr-i vücubi ve fevri ise bunun itmamı matlub-ı İlahidir.
Yok.. Bu; vücubi ve ta’cili değil belki bir emr-i nedbi veya
mez! İnadiyyun ise benim onlarla sözüm yok!
Emr-i celil-i i’dad vücubi ve fevridir. Ifa ve itmamı ta’cilidir.
Zekat ve hac sadaka-i fıtr ve udhiyenin şerait-i vücubu
miyanında vücub ile mümtaz bir şarttır.
Yani: Bir şart ki meşruttan mukaddem ityanı farz-ı acil
terki haram olduğu gibi te’hiri de noksan bırakılması da caiz
değil. Emr a’da-yı hal ü istikbali terhib ile mukayyed olduğundan
adem-i terhib de haram. Namazın vücubunu kemal-i
ehemmiyetle söyler ve tarike:
Tehdid-i Kur’anisini okuruz. Ne garibdir ki emr-i celil-i
terk ü te’hirinin dünyevi uhrevi bais olacağı hızlan u hüsrandan
asla bahsetmiyoruz!?
Hürriyet –yani hürriyet-i diniyye ve milliye– Allah’ın bize
en büyük bir ihsanıdır. Diyanet ve milliyetin hakimiyet
ve saltanatın ruhu odur!
Hürriyet-i diniyye ve milliyyemizi muhafaza etmek elimizde
kendi öz ellerimizle a’damıza verir hür iken esir hakim iken
mahkum olursak emiru’l-mü’minine halife-i Resulullah’a
bedel bir salib-perest hükümdar-ı nasraniye “metbu’-ı müfahhamımız!”
diye hitab edersek yarın Mahkeme-i Kübra’da
Cenab-ı Hak’dan iltifat mı görürüz?
Dünyada zelil olan tahta biti gibi a’da-yı din ve Kur’an
’ın ayakları altında çiğnen bir kavim ahirette aziz mi olur?
Medeniyet-i salibiyyenin zir-i pa-yı kahrına düşen mil yonlarca
müslümanların hal-i felaket-meallerinden ibret al mak
bizim için değil mi?
Vatan-ı İslam’a kanlı gözlerini diken cellad pençelerini
uzatan düşmanlarımızın aksa-yı amali Kur’an-ı Hakim ’i par çalayıp
çiğnemekten serir-i hakimiyyet ü istiklalini temelin den
yıkıp mahvetmekten başka nedir?
“ Kur’an yeryüzünden kaldırılmayınca fesad-ı alem izale
edilemez” diyen Avrupa lisan-ı medeniyeti ??? İngiltere’nin
Gladstone’u değil mi?
– O a’da-yı din size galebe çalarlar; sizi
der-zencir-i esaret ü mahkumiyet ederlerse aleyhinizde besledikleri
gayz-ı muzmerleri derhal izhar ederler. Size dest-i
adavet ü ihaneti uzatırlar. Sizi öldürürler. Size sebb ü düşnam
ederler. Ve bütün kalb-i salib-perestaneleriyle küfr ü
m. ”
Muhit-i vatanımızın herhangi cihetinden bir adım öteye
geçelim de zavallı dindaşlarımızın hal-i pür-melal-i esaretlerini
görelim! İnsaniyetin İslamiyet’in ezeli düşmanı olan
şeytanı bile ağlatır!!
Biz burada ne biliyoruz? O bedbahtların İslamiyet nam-ı
mazlumuna ebediyen mahkum oldukları ukūbetlerden işkencelerden;
her dakīka ırz u namuslarının heder edilmesinden
ne haberimiz var?
Biz: Osmanlı müslümanları biraz kuvvetli; şevket ü satvetli
olsak medeniyet-i teslisiyye o yürekler acısı ihvan-ı dinimize
bu hatıra gelmez hakaretleri; bu havsalaya hayale
sığmaz azabları ukūbetleri yapamazlar. Bizden bizim kuvvetimizden
çekinirler! Kızlarını hanelerinden alenen suret-i
cebriyyede kapıp tanassur ettiremezler. Bizim satvet ü
şevketimizden korkarlar!
Biz bu bol kilise ve mektep imtiyazlarıyla başımızda
taşımakta olduğumuz ??? gayr-ı müslim vatandaşlarımızdan
Ortodokslar Rusların Katolikler Fransa’nın Avusturya’nın
himayelerinde. Birine kazara yan gözle bakılsa Petersburg’dan
Paris’den Viyana’dan Babıali’ye notalar yağdırılır!
Kıyametler koparılır! Bizim o biçare o mazlum o
makhur dindaşlarımız [ca]navar pençesinde hamisiz! Biz ise
zevk u safamıza müstağrak!
Onların bu dağlar dayanmaz felaketlerine karşı la-kayd!
Yalnız onlara karşı değil vatanımıza dört tarafa hücuma
hazırlanmakta olan mehalik-i istilaya karşı da ebkem
ü asam!
Cenab-ı Hak; “Bütün ibadat-ı nakdiyyeye tercihen acilen
yenizi kuvvet i’dadına hasrederek a’da-yı hal ü istikbali terhib
ü tenkil edecek bir derece-i kemale isal etmeye çalışınız!”
buyuruyor da yine biz müteami! Mütesami!
Müctehidin-i izam rahimehumullahü teala i’dad-ı kuvvet
fariza-i acilesini ibadat-ı maliyyeden her birinin şerait-i
vücubu miyanına idhal etmişler. Biz yine la-nebsur ve lanesma’!
Hazret-i Kur’an-ı Hakim ülü’l-elbaba hitab eder;
yoksa mezar taşlarına değil..
Biz; kendimizi insan iken ve hususuyla –insaniyetin medeniyetin
ruh-ı ma’nası olan– müslüman iken cemad derekesine
tenzil edersek o hitab-ı ezeli de bizden yüz çevirmez
mi?
Ben tenvir-i delil maksadıyla fıkıhdan bir hayli mesail
de irad ettim. Muarızların nazarında müctehid? oldum! Fesübhanallah!
Kur’an-ı Hakim ’den bir emr-i mansusun ityanı
fıkıhdan mesail dermiyanı bilmem nasıl ictihad oluyor?
Düşman bütün memleketi istila etsin; şu illa şu hükm-i
Kur’an ifa olunmasın!
Sanki Din-i İslam yalnız üç dört emir ve nehiyden ibaret!
Kur’an-ı Hakim ’de bunlardan başka ne emir var ne de
nehiy!
Kimi kurbana “Bin üç yüz senelik adet-i müstahsene-i
tefsir eder!!
Kimi “Erkan-ı dinimizdendir” diye bağırır durur bir tufan-ı
Kurban ne adettir; ne de dinimizin erkanındandır. İmam-ı
A’zam’ın bir kavline göre farz kavl-i diğerine –ki
müfta-bih olan da budur– vacibdir. İmam Muhammed
“sünnet”dir diyor. İmam Şafii bir kavlinde “sünnet” diğerinde
“müstehab” olduğuna hükmediyor.
Biz: Hanefilerce vacibdir. Şerait-i vücubunu isticma’
eden her mü’min keser. Ya o şeraiti isticma’ etmemiş yani
Eğer makbul olsa aldığı kurbanı kesmeden evvel ölen bir
diğerini almakla niçin mahkum oluyor? Gani ise bilakis neden
mahkum oluyor? Fakīrin tekrar kurban almaya mahkumiyeti
–vacib olmamış bir şeyi kendine fuzulen icab ettiği
Kurbanın hikmet-i teşrii nedir? Biz de böyle suallerin iradı
adeta dinsizlikle müsavi addolunur. Kur’an ; hakimdir.
Her emir ve nehiy ayn-ı hikmettir.
Müslümanlar: Ahkam-ı evamir ve nevahideki hikmetleri
bilseler Hazret-i Kur’an ’a dört el ile sarılırlar. Ulema kıyafetli
bazı cehl-i mürekkebler ümmi bir köylüyü tarlasını sattırıp
hacca gönderir. Ve büyük bir dinperverlik yapmış gibi ma’rifetini
kemal-i fahr u gururla bin tahdis-i ni’met bin tahmid-i
diyanetle söyler de. Şerait-i vücub şöyle dursun zavallı
amcanın ruh-ı maişeti olan çiftini de bozar berbad eder.
Hele biri tahtie etsin kara belalar mübareki! “Be herif! Sen
hadisini inkar mı ediyorsun? Ben
neden hata etmiş olayım? Ben me’curum.” diye kıyametler
koparır? Din; bunların esiri! Şeriat; bunların keyfi! Baziçesi!
Lazımü’l-hacr israfat bahsine gelince bundan hükumet
hiç de mes’ul değil. Zira hükumet hakim değil hadimdir.
Kavanin tanzim eden Meclis-i Meb’usan’dır. Hükumet o kavaninin
vasıta-i icraiyyesi olmaktan başka bir şey değildir.
Milletin Mahkeme-i Kübra hakimiyeti olan Meclis-i Şura
nun duşundadır. Maamafih millet de bundan hisse-menddir.
Mesela bütçe tevzin ü tanzim olunuyor maaşlara zamaim
Ashab-ı maaş bu zamayimi “İstemiyoruz. Siz son derece
tasarrufa iktisada riayet ediniz. Evvela kuva-yı berriyye ve
bahriyye tahsisatlarını bi-hakkın tefrik ve i’ta ediniz! Vatanın
esbab-ı selametini acilen ihzara çalışınız! Abdülhamid’in
bize –kan kusdurarak canımızdan usandırarak dilendirerek–
dört ayda bir verdiği maaşımızı şimdi her ay nihayetinde
muntazaman almak ni’meti bize kafi! Bize istikraz ile
verilecek zam lazım değil!” diye reddetmiş olaydı Avrupa’ya
karşı tam İslamiyet’le mütenasib bir ulüvv-i istiğna gösterilir
ve hane-i vatanın ta’mir u ihyasına ne kadar hararetli bir
azm ile karar verilmiş olduğu isbat olunurdu. Heyhat…..!
Maaşlar. Şan-ı Meşrutiyet’le mütenasib olmalı imiş!? Sanki
Meşrutiyet hazine-i İlahiyyeyi eline almış altın gümüş saçıyor!!?
Guya ashab-ı maaş bu milletin efradından bu vatanın
evladından değilmiş de kontratla Avrupa’dan celb olunmuş!
Fakat efsus ki en doğru sözlerden biri!
Ben de o maaş ashabından biriyim. Lakin aldığım paradan
vicdanen imanen insafen hiçte memnun değilim.
Biz bu zamayimi bütçemiz hiç olmazsa istikrazla kapanmak
musibetinden kurtulduktan otuz beş kırk milyon liralık bir
feyz-i tezayüd gösterdikten sonra almak meyli gösterse idik!
Hususiyle İslamiyet nokta-i nazarından düşünürsek o bin üç
yüz sene evvel beytülmalden maaş istemek şöyle dursun
din ve vatan uğrunda mallarıyla beraber canlarını güle güle
feda eden hakīkī müslümanlara karşı yüzümüz kızarmak
lazım gelir! İslamiyet yalnız ağızda! Sözde!
Bu vatan yalnız İslamiyet’in zararına parçalanmakta
her parça kişver cesametinde olarak hakimiyet-i
Kur’an ’dan çekilip alınmakta. Düne kadar Osmanlı sancağı
altında yaşamış olan koca Tuna vilayeti bugün Bulgaristan
Krallığı namıyla salibin taht-ı hakimiyyetinde!
yalarında boğuluyor!
Yarın Balkan hükumat-ı sağiresi belki Ruslar iki taraflı
hücum ederler.
Bizim vazifelerimiz de mi? Hele düşman kılıcı tepemizde
parıldasın! Bir gün beğlik beğlik!
Ebedi felaketi üç günlük saadete tercih eden bilmem ne
kadar akıldir?!
Zahirde bakıp bizleri sanma ukalayız!
Biz bir sürü akıl sıfatında budalayız
Akıl denilir mi bize kim hali bilirken
Dil-dade-i alayiş-i nireng-i hevayız.
Gayr-ı müslim vatandaşlarımız milli ictimai iktisadi siyasi
bir saadet-i hayat içinde çalışıyorlar. Biz ise kimimiz
kurun-ı ulaya arkasını dayamış istikbale bir hatve atmak
Fransızı olmak ister! Din şeriat maziye aid –haşa!– hurafat
ve esatirden ibaret i’tikad-ı frenganesinde. Nihayet saye-i İslamiyet’de
cihangir olmuş o şanlı ve şevketli o azametli Osmanlı[lı]k
teverrüm etmiş firaş-ı mevte uzanmış; biz de kadid
sinesi üzerinde tepiniyor boğaz boğaza gırtlak gırtlağa
gelmiş bir an evvel mevtini ta’cile çalışıyoruz!
Nifak u şikaka aşık! Ma’rufdan nehye münkeri emre
meftun! Ellerimiz makbuz! Vicdanlarımız mahmum ruhlarımız
sekran!
Berat-ı hüsranımız;
Ferman-ı hızlanımız!
Cenab-ı Hak; bize hablullahi’l-metine dört el ile sarılarak
edecek kuvvet ü satvetin acilen i’dad ü ihzarı[n]ı emreder
mevt-i izmihlalimiz kanlı pençeleri uzatmış tırnaklarını vatanımızın
ciğerlerine takmış parçalamakta. Biz halikımıza –
haşa– ta’lim-i hikmet ve şeriate cür’et ederek ma’nasız tedbirler
“Sefahet ve israfı men’ edelim; tütünümüzü bırakalım
donanmaya verelim!” diyoruz!
gi kanun! Herkes hür; mutlakü’l-inan hayvaniyetinin azad
kabul etmez kölesi esiri ferman-beri değil mi?
Hür odur ki nefsine –mahkum değil– hakim olur
Ma’ni-i ulvi-i insaniyyeti alim olur.
Hür müdür o nefsi ma’bud etmiş tapmada
Kendi vicdanı bile ef’aline laim olur
Ey seni a’dana teslim eyleyen hayvanlığın
Nerede kaldı cevher-i aklın senin insanlığın
Biz de donanmamızın ihya satvet ü şevketimizin i’lası
esmanını feda edecek kadar hubb-ı din hubb-ı vatan
hubb-ı istiklal hubb-ı saadet olsa Allah’ın emir buyurduğu
vechile ağniyamız istitaat-i maliyyelerini def’aten meydan-ı
hamiyyete yığar Allah’ın tek bir gününde güneşin ziyası
koca bir altun dağını yaldızla[ya]rak tebcil ederdi. Hülasa:
Her mü’min kendi maişetinde haline göre bir ma’na-yı
miyyet ve muavenet eder a’da-yı din u vatanı lerzelere
hiraslara düşürürdü! Girid o sine-i vatanın teneffüsgahı kurtulur;
Trablusgarb da şu hail-i felaket-i istilaya duçar olmazdı!
Yüz yirmi milyon liralık müzmin gayr-ı kabil-i tesviye bir
deyne müstağrak olan hazineye dört senede otuz milyon
liralık istikraz yükleterek borcu milyon altuna iblağ ettik.
Hazine bu dağlar eriten sıklet-i duyun altında nefes alamazken
biz ondan –zamm-ı maaştan tevsi’-i sefahetten başka!!?–
ne bekleyebiliriz? Allah celle şanühu serian ve acilen
edecek bir mü’minler değilsek melekler midir?
Ta’ziyet sana ey mazlum İslamiyet!
Tesliyet sana ey ezeli diyanet!
Tehlikede bulunan vatanın hayat-ı dinin istiklal-i Hilafet
ve İslamiyet’in selametine çağıran emr-i celil-i i’dad acilen
ve tamamen ifa olunmadıkça ne hac ve zekat ne de sadaka-i
fıtr ve kurbanın kat’iyyen caiz olmadığını ben değil
Kur’an-ı Hakim söylüyor!
Bad-seyre cuy-i muannid koşup koşup
Gelmekte bir hücum-i tehammül-şikaf ile.
Lerzende camları döğüyor an be-an coşup
Ateşli taziyane-i hışm-ittisaf ile.
§
Baziçe-i tegallüb olan berf-pareler
Mağlub u muztarib dönüyorlar fırıl fırıl..
Manzur-ı çeşm olup duruyor kargalar birer
Tair siyeh paçavra gibi gökte muttasıl.
§
Ta kuşeye çekildim oturdum da seyr için
Ya Rab ne meyveler döküyor asüman dedim?
Kim hepsi bağzar-ı şitanın simarıdır.
§
Lakin soğuk çoğaldı büzüldükçe büsbütün
Baktım fena bu! Mangala koştum hemen dedim
“Ateş kenarı kış gününün lalezarıdır”
Güzel Türkçe doğarken de sade yaşarken de sade.. Bu
hakīkati anlasak bunun üstüne topraklar atmasak her şey
kolay… Kavaid hocalarının başımıza yığdıkları bizi içinde
boğdukları o yılan dişi incelikler o yılan yürüyüşü çapraşıklıklar
hiç de yok. Delil mi istersiniz? Pek çok... İşte onlardan
biri cemi’leme işi…
Ma’lumdur ki kelime bir şey gösterir. Bazen de bir ek alarak
birden ziyade şey gösterir. Bir şey gösteren eksiz kelimeye
“müfred” derler. Bir ekle birden ziyade şey gösteren
şeklinde yazılmıştır.
kelimeye –”mecmu ‛ ” ma’nasına– “cem ‛ ” derler. Türkçe’de
bir şeyin birden ziyadesini mi söyleyeceksin? Kelimeye bir
“ler” eklersin olur biter.. “El-eller” “ayak-ayaklar” gibi.
Burada sorulacak bir şey var… Kelimeye “ler” şeklinde
eklenen bu kırıntı kelime niçin böyle “ler” şeklinde yazılır
da söylendiği vech ile “ler” ve “lar” şeklinde yazılmaz?
Bunun cevabı gayet basittir.. Çünkü bu bir edattır yani
kırıntı ve uyuntu bir kelimedir başlı başına kullanılır bir
kelime değildir. Böyle edatların olabildiği kadar ve olabilen
yerlerde yalnız bir şekilde yazılıp uyuntu olduğu kelimenin
ahengine ve akıntısına uyarak okunuvermesi daha uygun
ve daha kestirme bir yoldur.
Bu pürüzsüz işi ne olmuş da o kadar çapraştırmışlar?
Dallara çatallara alacalara allara boğdurmuşlar? Hikmeti
bilinmez bilinse de söylenmez. Bilinmez ki şair:
“Bir kucak silsile-i şiftegandır giysu”
Derken bunu mu düşünmüş? Bana kalsa Arabi’den ve
Farisi’den aldığımız kelimeleri “Evceğizim evceğizim sen
bilirsin halceğizim” deyip kendi dilimin töresiyle işe
koşacağım mesela söyleyip durduğum vech ile “kitaplar
mektepler üstadlar hocalar” diyeceğim.. “Kütüb mekatib
üstadan hacegan” demeyeceğim. Mesela “cem’ cemaat
cem’iyet ictima’ cami’ mecmu’ mecmua” desem de
bunların birden ziyadesini anlatacağım vakit bir “ler”
cevami’ mecami’ mecmuat” gibi sıkıntılara girmeyeceğim.
Ah bizi bize bıraksalar böyle.. Lakin bırakmazlar. Bari
öğreniniz dedikleri şeyleri kendimizi gaib etmeden öğrenebilsek..
Çareler yok.. Öğrenmek için çalışacağız zorlanacağız.
Peki söylesinler. Arabi usulüyle Türkçe’de yürütülen
cem’ “cem’-i salim” olur “cem’-i mükesser” olur. Cem’-i
salim “cem’-i müzekker-i salim” olur “cem’-i müennes-i salim”
olur. Cem’-i müzekker-i salimde müfredin sonuna elif
ve nun veyahud ya ve nun gelir. “Hazır-hazırun muallimmuallimin”
gibi. Cem’-i müennes-i salimde müfredin sonuna
elif ve ta gelir. “Talibe-talibat mu’cize-mu’cizat” gibi.
Cem’-i mükesserde –müzekker olsun müennes olsun– müfredin
şekli değişir kelime bazen tanılmaz hale gelir. Bunun
“talib-tullab talebe kamil-kümmel alim-ulema zeki-ezkiya
tabib-etıbba meriz-merza kadi-kudat raiyye- reaya racülrical
gulam-gılman kitab-kütüb rütbe-rüteb ni’met-niam
seyf-esyaf süyuf zaman-ezmine aziz-eizze necm-encüm
masraf-masarıfat lazıme-levazımat”gibi kalıbları i’tibariyle
bile sayılamaz ve yola yatmaz yüzlerce misalleri bulunur.
Açık açık haber vermeli ki iş bundan ibaret değildir. Mesela
cem’-i müzekker-i salim sahibi akıl olan sıfatlardadır.
Fakat bunun “sene-sinin” ve “alem-alemin” gibi kaideden
kaçanları var. Kezalik bu nevi’ cem’ler hem “hazırun” gibi
elif ve nunla hem “muallimin” gibi ya ve nunla kullanılıp
bu kullanışın Arabca’da yeri belli ise de Türkçe’de ıttıradı ve
vat vefat-vefeyat ümm-ümmehat bint-benat uht-ahavat”
gibi az buz kaide kaçkınları eksik değil. Cem’-i mükesserde
“talib”in cem’i “tullab” ve “talebe”.. “esabi’ resail cevanib
defatir medaris esalib kavanin mecanin tasavir” gibi
kelimeler görünüşte bir çırpıda halbuki bunların tartıları
“efa’il fe’a’il feva’il fe’alil mefa’il efa’il feva’il fe’alil
tefa’il” vezinlerine göre.
Bunların yanında “cem’-i kıllet” “cem’-i kesret”
“cem’u’l-cem’“ “cem’-i aksa”; “cem’-i müntehe’l-cümu’“
gibi Arabca’ya bakan i’tibarları geçsek bile daha daha
geçilemeyecek şeyler vardır. Bu incelikleri bu farkları bu
ayrılıkları nereden öğreneceğiz? Bazen kitablardan; bazen
kullananların kullanışından.. Bazen de bir yerden öğrenmeyerek
Bu kadar değil.. Dahası da var. Arabca’da bir de “tesniye”
denilen ikileme yani birden ziyade ve üçten eksik şey
gösterme suretiyle –ancak Arabca’da bulunan– hususi cem’
var.. Bu da gah “sülüs-sülüsan” gibi sonda elif ve nunla
gah “eb-ebeveyn” gibi sonda elif ve ya ile oluyorsa da
Türkçe’de bunların yeri belli değil. Müzekker ve müennes
olmak hali yine başka.. “İmam-imameyn harem-haremeyn
şık-şıkkayn kutb-kutbeyn medar-medareyn merkūm-merkūman
uht-uhteyn sene-seneteyn devlet-devleteyn mezbure-mezburetan
zaviye-i mütecavire-zaviyetan-ı mütecaviretan”
gibi.
Bitti mi? Hayır bitmedi.. Arabi usulüyle cemi’leme yanında
bir de Farisi usulüyle cemi’leme var. Bu Arabi usulüne
bakınca sadece.. Cem’lenecek kelimenin sonuna “an” ilavesiyle
olur. “Merd-merdan zen-zenan müşir-müşiran
meb’us-meb’usan” gibi. Bununla beraber burada biraz daha
söz var.. Cemi’lenecek şey canlı ise böyle… Canlı değil
de büyüyüp yenilenen veya çift şeylerden ise bazen böyle..
Cansız ise Türkçe usulüyle “esb-esban dıraht-dırahtan
ruz-ruzan çeşm-çeşman hane-haneler” gibi. Bundan sonra
da “an”ın takılacağı kelimenin sonu kolaylaştırılacak.. Edat
kolayca yapışamazsa “bende-bendegan aşina-aşinayan
mehru-mehruyan” kelimelerinde olduğu vech ile yakıştığına
göre bir şeyler yapılıp mesela ha-i resmiye kaf-i Farisiye
çevrilecek veyahud araya bir ya sokuşturulacak. Farisi’de
çokluk cansız şey gösteren kelimeleri cem’lemeye yarayan
“ha” edatı için Türkçe’de yer yok ise de “kaza” kelimesinin
salim ve mükesser bir türlü cem’ine çare bulamayan tumturakcı
katiblerden birisi “kazaha-i mülhaka” deyip bundan
da hevesini almıştır.
Cemi[’]leme işi için öğrenilecek şeylerin hepsini gördük
anladık mı? Hayır daha haylice döküntü söküntü var. Ya
bu kadar emek bu kadar yorgunluk neye yaradı? Biz bu
himmetle Arabi’nin Farisi’nin belki de yarıya yakın bir parçasını
öğrenirdik.
Bu noktada yaramaz çocuklarına koca sesle bağıran hırçın
babalar gibi bize haksız haksız çıkışan keskin bilgiçler
var ki onlara göre hassaten bu cemi[’]leme işiyle.. Yine onların
ta’birlerince “letaifü’l-hıyel”den olan bu “acaib tasarrufat”
bir bolluk hasıl olmuştur.. Bu suretle bir lügat yerinde hazır
gücümüz yetiyor. Artık sağımızda defain solumuzda hazain…
Anbarımız erzakla dolu.. Pirinç istesek önümüze dürer
ü leali dökülüyor. Bu hal ile neler yapamayız! Suyunu gümüşten
yağını altından koyarak inci çorbası pişirebiliriz..
Ah hazım da edebilsek…
Cemi[’]leme kaideleri diye öne sürülen bu içinden çıkılamaz
dolaşık yollarda pek çok kimseler kendilerini gaib
etmişler.. Ma’rifet gösteriyoruz zu’muyla “kolcuyan tüfenkciyan
tüccaran Ahmed ve Hasan naman kimseler Ahmed
ve Hasan ve Hüseyin namun kimseler muma-ileyhimun
müşarun-ileyhimun mütecavezün-aleyhimun tabekan-ı
muallimhane-i nüvvab” gibi apık sapık saçmalıyorlar.
Aramızda “sebzevat ağavat bağat hurdevat revişat nümayişat
peşniyat gidişat gelişat” gibi te’vil götürmez zırvalar
meydan almış. Bugün “evlad eşraf erbab kibar
a’yan ahali esnaf elbise amele hademe havadis a’za
ecza tahrirat yaran” gibi cem’ halinde lügatler var ki
müfredleri kullanılamaz veya başka ma’nalarda kullanılır..
Ne sıkıntıdır ki “Terziye libas ısmarladık” diyemeyiz. Oğullarımıza
“veledimiz” diyemeyiz. Desek gülünç oluruz.
bize elverişli iyiliklerinden faidelendirilecek yerde bunların
ne bize ve ne onlara hayrı olan ağırlıkları altına düşürülmüş.
Bu bir kere olmuş diye çabalanıp gitmek uygun bir iş değildir.
Vakıa bunlar bize sarmaşık gibi sarılmış.. Bunlardan
kurtulmak çok güç. Fakat himmete dağlar dayanmaz. Ne
olur? Arabi’den Farisi’den alınan lügatleri zorluk ve zaruret
olmadığı yerlerde olsun Türkçe cemi’lesek.. “Tüccar” yerinde
“tacirler” dediğimiz gibi “zürra’“ı “mezari’“i bırakıp hiç
olmazsa “zari’“ler “mezraalar” desek.. Ne olur? Ne olacak
dilimiz kendi toprağını kendi koluyla işlemiş olur da biz de
bir [e]kip bin kaldıran çifçiler kadar kazanırız hayırlar
görürüz.
Şeyh Mir Han’ı amcamla beraber Kabil’e bırakmış ve
kendim piyade ve süvari ile otuz top alarak yola
çıkmıştım. Muhammed Refik Han da yanımda olduğu halde
Gazneyn’e geldik. Nazar Han kal’a kapısını kapamış ve metin
kin küçük katır topları kal’adaki istihkamlara karşı iş göremiyordu.
Ben de faidesiz yere barut ve gülle sarfıyla beyhude
masraf ihtiyarını muvafık görmedim. Zira cebehanem
pek çok değildi. Binaenaleyh ateşi kestirdim.
Bundan maada kal’adaki mahsurin her gün Emir Şir
Ali Han’ın “Yakında kırk bin askerle imdadınıza geliyorum”
diye vaki’ olan ihbaratından kuvvet-i kalb iktisab ediyordu.
Şu hal ile on bir gün geçti. Emir Ali Han’ın Gazneyn’e bir
menzil kadar yaklaştığı da haber alındı. Bu asker; muallem
ve muntazam olup kırk bin mikdarında idi.
Bu haberi alınca Muhammed Refik Han ile bil-müzakere
askerimizin bu kadar mühim bir kuvvetle başa çıkamayacağına
karar verdik. Ben:
– Dar boğazda pusuya girip oradan mukabele edelim
dedim. Refik Han evvela buna:
– Askeri geriye çekecek olursak belki firar edenler bulunur
diye itiraz etti. Fakat ben itirazı müdellelen reddettim
ve:
– Benim askerim o suretle terbiye edilmiştir ki ben
nerde bulunursam onlar da orada durur dedim.
Bunun üzerine Seyyidabad Deresi’ne gittik ve gece vakti
vasıl olduk. Burası dar bir boğaz olup etrafında küçük küçük
tepeler vardı.
Bizim hareketimizi müteakıb Emir Şir Ali Han Herat ve
Kandehar süvarilerinden on bini üzerimize saldırdı. Bu süvariler
bizim askerin ileri karakolunu teşkil eyleyen altı yüz
nefere bil-hücum müsademeye başladılar. Bizimkiler dilirane
cenk etmekle beraber yavaş yavaş geri çekildiler. İçlerinden
biri gelip vak’ayı bana haber verdi. Derhal nizamiyeden
toplu bir halde bulunan düşman süvarilerine ateş açınca
berikiler dayanamayıp kaçtılar. Bizim piyadeler de muzaffer
ve muğtenim olarak avdet ettiler. Hep birlikte Seyyidabad’a
vasıl olduk.
Emir Şir Ali Han askerinin hezimetini işitince evvelki
kadar bir kuvvet daha yolladı. İkinci fırka gelip de meydanda
kimseyi bulamayınca döndüler ve benim askerin kesretinden
çekinip muharebeden sarf-ı nazar eylemiş olduğumu
emire söylediler.
Emir bu müjde üzerine tüfenkler atılması ve şenlik yapılması
süvari askerini ta’kībe çıkardı.
Öğleye üç saat Tekaver civarında idik ki bu süvariler
bize yürüyüş ettiler. Ben dört tabur piyade on iki katır topu
med Refik Han bir tabur askerle sağ tarafdan ilerliyor.
Ceneral Nusayr ile Abdurrahim de ordunun ilerisinde bulunuyordu.
Düşman süvarileri yaklaşınca ben bir tabur piyade
askerini yolun kenarında vaki’ büyük bir mağaraya gizledim
ve:
– Top sesini işitince tüfenk ateşine başlayın kumandasını
verdim. Süvarilere de; yavaş yürüyün dedim.
Vakta ki düşman mağaranın ağzına takarrub etti. Topları
karşılarına ta’biye eyleyerek ateş ettirdim. Mağaradaki piyadeler
de tüfenk endahtına başladılar. Neticede düşmandan
bin danesi yere serildi. Bakiyesi de haifane savuştu. Lakin
biraz sonra iade-i cesaretle bizi ta’kībe başladılar ve bir
müddet arkamızdan geldiler. Ben süvarilerimden bin kişiye
emir verip bunların üzerine hamle ettirdim. düşmanı esir
almakla te’min-i galebe eylediler. Üserayı nezdime çağırıp:
– Hadi gidin benim muntazam askerimle başa çıkamayacağını
emirinize ihbar edin diyerek salıverdim. Müteşekkiren
gittiler. Fakat yolda birtakım acezeyi öldürüp başlarını
Afgan askerinin! diye Emir Şir Ali Han’ın huzuruna götürdüler.
Emirin ızhar-ı menn ü mesar eylediği sırada maktulinin
velileri gelip süvarilerin mezaliminden şikayet ettiler.
Emir askeri kumandanını celb ile hakīkat-i hali sordu. Kumandan
da:
– Ne yapalım? Abdurrahman’ın askeriyle harb etmek
müşkil. Eğer meydan muharebesi yapmış olsaydık etraflarını
alır ve sahne-i mukatelede muzaffer kalırdık dedi.
Emir Şir Ali Han bunun üzerine Gazneyn’e gidip dört
gün oturduktan ve pederimi kal’a dahilinde esir olarak bıraktıktan
sonra Seyyidabad’a geldi. Ben ise Seyyidabad’da
muhkem bir mahalde ordu kurmuş ve toplarımı hakim
tepelere vaz’ ve bakıyye ile bana zahire füruhtundan istinkaf
eyleyen “Ançi Kal’ası”nı yağma ve yirmi günlük erzak
tedarik ettirmiştim.
Emir Şir Ali Han yirmi beş bin asker ve elli topla bizim
siperler karşısında mevki’ tutmuştu. Maiyetimdeki kuvvet ise
yedi bin neferi geçmiyordu. Biraz sonra muharebe başladı.
Topların dumanı adeta ortalığı kararttı. Sabahdan öğleye
dört saat geçesiye kadar süren bu harb bizim tarafın galebesiyle
neticelendi. Vakıa askerimden iki bin kişi maktul ve
mecruh olmuştu. Lakin karşı tarafın zayiatı bunun üç misli
Muzafferiyetimizin tahakkuku üzerine bir süvari müfrezesi
tertib ile Kabil’e göndermek ve orada mahbus bulunan
pederimi tahlis eylemek istedim. Fakat Kabil’deki asker bizim
galebemizi haber alınca süvarilerimden evvel davranmış
ve pederimi kemal-i i’zaz ile mahbesden çıkarmıştı hatta
onunla beraber Serdar Muhammed Server Han bin Serdar
Muhammed A’zam Han Serdar Şan Navaz Han Serdar
muştu.
Emir Şir Ali Han Gazneyn Kal’ası’nın bizim elimize geçtiğini
görünce Kandehar’a doğru kaçtı süvari askeri de –ki
evvelce pederimin maiyetinde idi– emirin inhizamı üzerine
bize müracaat eyledi.
Bu harbe ibtida etmezden evvel muavenetimize gelmesi
geldi lakin muharebeye karışmadı. Uzakta durup temaşa ile
bir genç olduğu halde yanıbaşımda cenk ediyordu. Akib-i
fethde pederimden tehniyet-i zaferi havi bir mektup aldım.
derhal cevap tahririyle ziyaretine gelmek için izin istedim.
Pederim tekrar bir mektup gönderip “Siz askerin başından
ayrılmayın ben oraya geleceğim” dedi. Bizim asker dört
gün kadar Emir Şir Ali Han’ın hazine ve emvalini yağma ile
meşgūl oldu. Beşinci günü pederim vürud etmekle tekmil
askerle beraber istikbaline çıktım ve attan inip hak-i payine
yüz sürdüm. Cenab-ı Vahibü’l-amale tekrar tekrar arz-ı şükran
eyledim.
Ertesi günü Emir Şir Ali Han’ı ta’kīb etmek için Herat
tarafına azimetim kararlaştı. Pederim de benim gaybubetimde
umur-ı idareye bakmasını kabul eyledi. Lakin amcam
buna mu’teriz bulundu. Benim canım sıkıldığından kendisine:
– Muhatarat-ı harbiyyeden çekiniyorsanız Emir Şir Ali
Han’ın esaretinden sonra bana iltihak buyurun dedim. Fakat
amcamın sözleri pederimi de kandırdığı için hep birlikte
Kabil’e girdik.
Ahali istikbalimize çıkıp arz-ı ihtiram eyledi. Daire-i hükumete
girip pederim namına hutbe okuttuk. Rüesa-yı belde
gelip ber-vech-i ati pederime tebrik ü tehniye etti:
– Emir Dost Muhammed Han’ın bil-istihkak varisi bulunan
sizin gibi bir zatı kemal-i iştiyak ile hükümdarlığımıza
kabul eyledik. Zaten Emir Şir Ali Han’ın saltanatına mail
değildik. Çünkü bir kardeşini öldürmüş diğer birini yani
zat-ı şehametinizi de –kendisinden büyük olduğunuz halde–
habs etmişti.
§
Yaz günleri intizam ve asayişle geçti. Pederim umur-ı
hükumetle uğraşıyordu. Amcamla ben de askerin ta’lim ü
tanzimine çalışıyorduk.
Sonbahar ibtidasında pederim:
– Şir Ali Han hazırlanmış Kabil’e doğru yürüyecekmiş
dedi.
– Geçenki muzafferiyetten sonra onu ta’kībime müsaade
buyurmuş olsaydınız şimdi böyle bir harekete kudret
bulamazdı cevabını verdim. Pederim:
– Kaç güne kadar harekete müheyya bulunabilirsin? diye
sordu.
– Bu işi öteden beri düşündüğüm ve askeri ona göre
hazır bulundurduğum için emrederseniz bugün yola çıkabilirim
dedim. Pederim teaccüb ederek:
– Afgan askerinin şu suretle hazır bulunması ilk defa
vaki’ olacaktır takdirinde bulundu.
Daha huzurdan çıkmazdan evvel askerin hazırlanması
hakkında emir verdim. Dört saat zarfında on bin neferden
Dihburi’ye müteveccihen yola çıktı.
Pederim bizim ordunun intizam-ı istihzarını görünce
amcama tevcih-i hitab ile:
– Oğlumla beraber gitmek için sizin asker de hazır mıdır?
diye sordu.
– Çadırdan başka hazır bir şeyimiz yok. Askerin bu sefere
çıkması için bir ay lazımdır cevabını verdi. Ben buna
da razi oldum ve:
– Sizi Gazneyn’de bekleyim dedim. Ba’dehu pederimin
elini öperek Gazneyn’e müteveccihen hareket ettim. Orada
yirmi gün bekledikten sonra Emir Şir Ali Han’ın Kelat
Galicayi’ye geldiğini haber aldım. Pederime bir ariza takdimiyle
“Amcamın maiyetinde üç bin nefer süvari vardır.
Bu kadar az bir kuvvet benim askerimi muattal bıraktıktan
maada kifayet de etmeyecektir. Çünkü benim de refakatimde
dört bin süvari bulunuyor. Amcam daha ziyade ağır
davranacaksa başka bir süvari kuvveti tertib ederek yollayınız”
dedim ve Makar’a azimet için yola çıktım.
Emir Şir Ali Han hareketimden haberdar olarak Kelat’ı
tahkim ve orada tevakkuf etti. Ben on iki günde Makar’da
bekledikten ve amcamın vürudundan ümid kesdikten sonra
Kelat’a doğru hareket eyledim. Muvasalatımızın ertesi günü
Emir Şir Ali Han Şah Pesend Han ve Feth Muhammed
Han’ın kumandasında olmak ve bizim ordunun etrafına hücum
ve yağmagerlik etmek üzere on bin süvari sevkeyledi.
Bu süvarilerin ordudan bir buçuk fersah uzakta pusuya
girmiş olduklarını haber aldım. Punkek Çeşmesi’ne gelmezden
evvel de bunların eski bir kal’a dahilinde geceyi geçireceklerini
öğrendim. Aldığım haberler üzerine bin nefer
nizamiye piyadesi bin nefer derani süvarisi iki tabur piyade
ve altı top ile Ceneral Nusayr ve Abdurrahim hanları “şebhun”
yapmak üzere gönderdim. Şebhun yapıldı: Üç yüzü
maktul bini esir olduktan sonra düşman bozuldu. Bizim
tarafdan yalnız bir maktul vardı. Çünkü düşman birdenbire
basdırıldığı için muharebeye vakit bulamamıştı. Esirleri
Gazneyn’e yolladım. Emir Şir Ali Han bu hezimetten fena
halde sıkılıp on bir gün kadar harbe başlayamadı. Bu müddet
zarfında da piyade ve süvarileriyle amcam vürud etti.
Müslüman kardeşler!
Bu makaleye daha doğrusu bu mev’izaya her bir kelimesi
dünya ve ahirette saadet ve selametimizi mucib
olan bir hadis-i şerif ile başlıyorum. İhvan-ı dinimden bu
mev’izayı can kulağı ile dinleyip vaki’ olan hatamı hüsn-i
niyyetime bağışlamalarını halisane rica ederim.
Ey ihvan-ı din!
Bakınız hazret-i Peygamber ne diyor:
“ Vatanı sevmek vatana muhabbet etmek imandandır
dilden vatanımı seviyorum demekle olmaz. Kuru kuruya
vatanıma muhabbetim var demekle hubb-i vatan olduğu
tasdik olunmaz. Çünkü ma’lum olduğu üzere iman “ikrar
bil-lisan tasdik bil-kalb”den ibarettir. Binaenaleyh kalbinde
ehemmiyet yoktur. Madem ki Resul-i Ekrem efendimiz
vatana muhabbeti de imandan cüz’ kılıyor. Şu halde vatanı
sevmek yalnız lisanen vatanıma memleketime muhabbetim
var demekle olmaz. Belki kalben vatana karşı muhabbet
beslemek vatan hissini kalbinin en derin köşesinde muhafaza
etmek ve bu suretle vatanı her türlü taarruzdan vikaye
etmek her ne suretle olursa olsun düşmanın tecavüzüne
meydan vermemek ve bunun için her türlü esbab-ı müdafaayı
hazırlamak ile olur.
Din kardeşleri! Cenab-ı Peygamber vatanı o kadar
takdis etmişler ki ona muhabbet imandan cüz’dür demişler.
Sevgili Peygamberimizin vatana muhabbet imandandır
buyurmalarında ne kadar büyük hikmetler vardır. Zira bizim
yoktur. İndimizde iman her şeyden mukaddes her şeyden
makbuldür. Biz her şeyden vazgeçeriz. Fakat imandan vazgeçmeyiz.
Çünkü hakīkaten mü’min olan bir kimse dünyada
ancak dini ırzı namusu için yaşar. Onun uğrunda her
türlü fedakarlığı hatta ölümü gözüne alır. Dinine ırzına namusuna
kıl kadar leke gelmemek için canını malını kıymetli
evladlarını feda eder de yine kalbi mesrur olur. Çünkü
onun indinde “din”den başka her şey değersizdir. “Din”
yolunda feda edilen şeyler hiçtir. İşte vatana muhabbet de
dinin en a’zam rüknü olan imandan cüz’ olduğunu sevgili
Peygamberimiz bize haber verirse artık hakīkaten mü’min
müslüman olan kalbinde iman kuvveti bulunan bir kimse
vatanı uğrunda neler feda etmez?
Zira pek kıymetli olan dinini ırzını namusunu muhafaza
edecek olan ancak vatandır. Vatan selamette olursa;
vatana düşman tecavüz edemezse; vatanı kara yüzlü düşmanlar
pis mülevves ayaklarıyla kirletmezlerse sevgili her
şeyden kıymetli olan “din”imiz de selamet bulur dinimizin
bütün ahkamını da istediğimiz gibi icra ederiz.
Sevgili kardeşlerim!
Hiss-i vatan hakkında başka bir şey mülahaza etmeye
hacet yoktur. Yalnız şu hadis-i şerifin ma’na-yı münifini tamamıyla
anlamaya çalışmak kafidir. Çünkü en aziz; dünya
ve ahirette bizi saadete erdirecek yegane i’timad ve i’tikad
ettiğimiz bir şey var ise o da imandır. Hubb-i vatan da şu
aziz imanımızdan bir cüz’dür. Şu halde vatanı himaye ve
muhafaza uğrunda çalışacak olursak imanımızdan bir cüz’ünü
himayeye imanımızı kuvvetleştirmeye çalışıyoruz demektir.
Bu ise saadet-i dünyeviyye ve uhreviyyemizi himaye
demek olacağında asla ve kat’a şübhe yoktur. Binaenaleyh
dinini imanını ırzını namusunu seven her kimse vatanını
da sever. Vatanı muhafaza etmek için değil mal ü emlakini
hatta canını bile feda eder. Zaten vatan olmazsa maazallah
vatan bir kere elden giderse “din” ne ile muhafaza olunur.
Vatan parça parça olup düşmanların kucağına düşerse işte
o zaman ne “din” kalır ne “iman” ne ırz kalır ne namus.
Belki hepsi düşmanın çizmesi altında mahvolur gider. Çünkü
düşmanın vatanımıza hücum etmekten başlıca maksadı
aziz sevgili dinimizi mahvetmek ortadan kaldırmaktır. Bu
bir hakīkattir ki inkarı kabil değildir; bunu ecnebi boyunduruğu
altında ah ü enin eden din kardeşlerimizin hali bize
gösteriyor. O biçare mağdur müslüman kardeşlerimize o zalimler
neler yapmıyorlar? Medeniyet kavgası eden vahşiler
müslümanların her şeyden aziz olan “din”lerine ırz ve namuslarına
varıncaya kadar tecavüz etmiyorlar mı? O zavallı
müslüman kardeşlerimiz serbest olarak ibadet edemiyorlar;
hatta senede iki defa gelen bayram namazlarını bile korka
korka kılıyorlar. İşte Avrupalıların fikri hep İslam memleketlerini
ellerine alıp din-i İslam’ı ortadan kaldırmaktır. Bu hakīkati
tenvir için Avrupa müsteşriklerinden birinin İslamiyet
aleyhinde söylemiş olduğu hezeyanları –ki Novoye Vremya
gazetesinin Eylül sene tarihli nüshasından naklen
muhterem Sıratımüstakīm mecellesi nazar-ı ibretimize koymuştur–
okumak kafidir zannederim. Evet! Petersburg’da
çıkan nim resmi gazetelerden Novoye Vremya gazetesinin
Eylül sene tarihli nüshasında Budapeşte’den çekilen
bir telgrafda: “Bundan sonra İslamiyet’i müdafaa etmek pek
fazladır. O “İslamiyet” ortalıktan kalkmalı. Medeniyet noktai
nazarından İslamiyet’in bekası değersizdir. Zira İslamiyet
medeniyetin düşmanıdır. Müslüman padişahlığı artık sukut
etmeli mahvolmalı zira bunlardan hiç birinde dahilen
padişahlık denilecek bir şeyler yoktur….!” deniyordu.
Müslüman kardeşler!
Müsteşrik-i ma’hudun şu birkaç satır hezeyanı bize karşı
Avrupalılarda nasıl bir fikir olduğunu aşikar bir surette gösterdiği
hakīkatler kendisince ma’lum olan sevgili Peygamberimiz
vatanın kadr u kıymetini takdir etsinler de onu muhafaza edecek
vesaiti istihzara çalışsınlar vatanı düşmana kaptırmasınlar
diye hiss-i vatan hubb-i vatan hakkında pek çok tebşirat
bü’l-vücud hazretleri de Kur’an-ı Kerim ’inde
emr-i celil-i Sübhanisiyle bizleri ikaz ve vatanı muhafaza
etmek ne suretle olacağını bizlere izah ediyor. Bakınız bu
ayet-i kerimede Cenab-ı [Hak] ne gibi hakīkatler gösteriyor:
“Müslümanlar! Sizler canlarınızı mallarınızı ırzınızı
dininizi vatanınızı düşmanlarınızdan muhafaza ve onları
müdafaa için kudret ve kuvvetinizin yetiştiği kadar kuvvet
top tüfenk mavzer zırhlı …..! ve harb için beslenip terbiye
edilmiş atlar hülasa harbi kazanmak ne gibi esbaba
mütevakkıf ise behemehal onları elde edip hazırlamaya çalışınız
ki böyle harbe hazır u amade olup kuvvet hazırlamanız
lah’ın bildiği diğer –İtalya gibi zahiren sulh u müsalemet
gösterip kalbinde husumet düşmanlık besleyen– hafi düşmanlarınızı
terhib eder korkutursunuz; siz bu uğurda her ne
tamamen ifa olunur bu hususda ameliniz zayi’ ve sevabınız
noksan olarak asla zulüm görmezsiniz” bundan hemen
harb edecek gibi hazır bulunmaktan sizin için pek çok menafi’
u fevaid husule gelir: Biladınıza sahib olursunız biladınız
ma’mur u abadan olur. Eğer düşmanı korkutacak surette
bir hazırlıkta bulunmazsanız düşman vatanınıza tama’ eder
sizi içinden sürüp çıkarır. Canınız malınız dininiz ırzınız
namusunuz ayaklar altında kalır.
Ah kardeşler!
Dikkat ediyor musunuz! Bizim dinimiz bizim kitabımız
biz müslümanlara neler tebliğ ediyor? Görüyor musunuz!
Kur’an-ı Kerim ’in bu ayet-i celilesi bize neler söylüyor?
Evet! Bu nazm-ı celil her asırda kuva-yı harbiyyenin o
asrın terakkıyat-ı harbiyyesine göre tensik u tanzim edilmesi
lüzumuna bizleri irşad eder ta’lim-i İlahidir. Artık fenn-i
harb nokta-i nazarından şu ayet-i kerimenin haiz olduğu
ehemmiyet düşünülmelidir.
Bu ayet-i kerimedeki i’caz erbab-ı ukūlü akl-ı selim ashabını
valih ü hayran bırakıyor. Evet! Bu nass-ı celilde
mündemic olan hüküm ve esrar akıllara dehşet ilka ediyor:
Cenab-ı Hak bir tarafdan kullarına kuvvet hazırlayın diye
emir ediyor. Diğer tarafdan o hazırlanacak kuvvetin derecesini
mikdarını nelerden yapılması lazım geleceğini takatin
müsaadesine zamanın iktizasına hücumundan korkulan
düşmanların haline bırakıyor. Bu nass-ı celil-i İlahideki izah
ve ibhamın hükm ü esrarını tedkīk bize gösteriyor ki düşman
ne gibi kuvvete alat-ı harbiyyeye malik olursa biz de
ondan fazla yahud hiç olmazsa ona müsavi bir kuvvete
malik olmak için kudretimizin yettiği kadar çalışmak lazımdır.
Zira terakkıyat-ı asriyyeye muvafık olmayan techizat-ı
harbiyye ile düşmanın korkutulama[ya]cağı aşikardır. Çünkü
düşmanı daima karşısında bulunan devletin kuvvetini
hemen harbe hazır u müheyya gibi tedarikatını görür ve
kendisinden fazla bir kuvveti haiz olduğunu hissederse o
devlete karşı daima dost olmaya çalışır. Eğer karşısında bulunan
devletin zaif olduğunu anlarsa daima onun hukūkunu
ayaklar altına almaya kıyam eder. İşte bunun içindir ki İtalya
gibi vahşi hunhar zalim terbiye-i medeniyyeden mahrum
bir hükumet Osmanlıların şu sıradaki za’fiyetinden istifade
ederek milyonlarca müslümana sahib olan bir kıt’ayı –
Trablusgarb’ı– zabtetmek yed-i kahharanesine geçirmek ve
bu suretle Hilafet-i İslamiyye’ye bir darbe vurmak istiyor!!!
Eğer biz bugün Barbaroslar Turgudlar gibi on beş yirmi
zırhlıya malik olsa idik; hukūk-ı düveli ayaklar altına alan
vahşi vicdansız İtalya kancıklıkla kahbecesine İslam memleketlerine
hücum ederek vahşilere barbarlara hunharlara
yakışan bir tavır hareketle sevahilimizi kıymetli memleketimizi
bombardıman edemez; yüzlerce ma’sum çocukları yetim
binlerce İslam kadınlarını dul meskensiz bırakamaz;
nice ibadethanelerimizi her vechile merhamete şayan hastahanelerimizi
tahrib edemezdi. Belki köpekler gibi yaltaklanmaya
mecbur olurdu. Fakat vahşi İtalya kuvve-i bahriyyemiz
olmadığını bildiği için suret-i vahşiyanede kasabalarımızı
topa tutarak nice ma’sumları yetim bıraktı.
Müslüman kardeşler!
Biz hala puyan olduğumuz gafletten uyanmaz ve bizim
mamız için bütün varımızı sarfederek kuvvetli bir donanma
sahibi olmaya çalışmazsak millet-i İslamiyyenin atisinden
korkulur! Bugün Trablusgarb’a edilen bu haksız tecavüzün
yarın başka vilayetlere olmayacağını bize kim te’min eder?
Bugünlerde Girid barbarlarının kudurmuş köpekler gibi
“Yunanistan’a ilhak” diye bağırdıkları orada bulunan İslamlardan
günde birkaç danesini kurbanlık koyun gibi boğazladıkları
herkesin ma’lumudur.
Bugün üç yüz altmış milyon nüfus-ı İslamiyye ancak
bizden imdad bekliyorlar. Bu mağdur kardeşlerimizin bütün
ümidleri düşmanlarının girdab-ı esaretinden kurtulmaları
Osmanlı donanmasının Osmanlı bayrağının kuvvet ü bekasıyla
olacaktır. İşte bunun içindir ki bu donanmayı bu şanlı
bayrağı kuvvetleştirmeye çalışan kahramanların namları kıyamete
kadar tarihin en parlak sahifelerinde bakī kalacaktır.
Artık biz Osmanlılar nazar-ı intibahımızı açmalıyız! Hiç
olmazsa mazimizden tarihimizden ibret alarak ruh-ı pak-ı
eslafdan mahcub olmalı ve eski muzafferiyetimizi göz önüne
getirmeliyiz! Biliriz ki bu vatan-ı Osmaninin her avuç toprağı
binlerce şüheda kanıyla yoğrulmuştur. Hep fethettiğimiz
yerler can bahasınadır. Şimdi haifane miskinane eydi-i
a’daya teslim mi edeceğiz?.. Ölümden ölüme fark yok mudur?
Vatanı müdafaa uğrunda şanlı bir ölüm ile ölmek pek
çok hayata gıbta-ferma olduğunu bilmiyor muyuz? Binaenaleyh
bu kadar mukaddes bu derece muazzez olan memleketimizi
muhafaza uğrunda bütün malımızı canımızı feda
etmek bizim için servet sahibi olup da miskinane yaşamaktan
daha hayırlıdır. Zaten i’la-yı kelimetullah için
Müslümanlığı muhafaza için malımızı canımızı feda edeceğimize
dair Cenab-ı Hak bizden ezelde va’d almadı mı?
ayet-i kerimesi bu yolda vermiş
olduğumuz va’di göstermiyor mu? Elimizde evimizde bulunan
kitab-ı mukaddesde bu gibi ayet-i kerimeyi her gün
görüp işitirken; o kitab-ı mukaddes bizlere hitaben: Müslümanlığı
muhafazaya çalışmadıkca onu düşmanları nazarında
edip çağırırken nasıl olur da biz hala puyan olduğumuz gafletten
uyanmıyoruz?...
Kardeşler!
Gözümüzü dört açacak zaman gelmiştir. Belki de geçmek
üzere bulunuyor. Eğer biz gözümüzü açıp i’la-yı kelimetullah
on para kalıncaya kadar sarfedip kanımızın son damlasına
kadar çalışacağımızı küre-i arzda bulunun bütün müslümanların
nass-ı celili mucebince bir
kardeş; ve belki
hadis-i şerifi muktezasınca
bir cesed gibi olduğunu ve binaenaleyh birbirimizin yolunda
cümlemizin feda-yı cana hazır u amade olduğumuzu Avrupalılara
karşı bil-fi’l gösterecek olursak belki o zaman onlar
da biraz insafa gelir de hakkımızı teslim ederler. Eğer onlara
karşı bir azm ü celadet göstermezsek hukūk-ı meşruamızı
ayaklar altına alacakları şübhesizdir.
Görüyor musunuz!
Emr-i celil-i Sübhanisine
karşı boyun eğmediğimiz bu emr-i ilahiden gafil bulunduğumuz
bilakis bu emr-i İlahi ile düşmanlarımız amil oldukları
altmış belki dört yüz milyona karib olan müslümanın başındaki
felaketi düşünelim! Ve bu emr-i celil-i İlahinin muktezeyatı
olan kuvveti bir gün evel gayret edip elde etmeye çalışalım.!
Elimize bir durbin-i hakīkat alarak bütün alem-i İslamın
çektiği sefaleti başlarındaki felaketi görmeye çalışalım.
O kadar uzağa gitmek istemezsek yanıbaşımızda feryad
ü figan eden Girid mazlumlarına Trablusgarb ma’sumlarının
haline olsun atf-ı nazar edelim!. Girid’deki hukūk-ı meşruamızı
teslim edin diye Avrupalılara senelerden beri bağırıp
çağırdığımız halde bizde bir kuvvet ve bir azm ü celadet
görmedikleri için “leyte ve le’alle” ile vakit geçirmelerinden
dolayı şu son zamanlarda Girid’in almış olduğu vaziyeti
evet! Bütün mütefekkirini bile düşündüren vaziyet-i sakīmenin
ele-i mühimmeyi hiçe indirecek– bir de Trablusgarb mes’elesi
çıktı.!!!
Aman kardeşler!
Gözlerimiz görüp dururken memalik-i İslamiyyeyi tarumar
ettirirsek huzur-ı İlahiye hangi yüz ile varacağız? Hakim-i
mutlak olan Cenab-ı Vacibü’l-vücud hazretlerinin
emr-i Samedanim ile bütün bilad-ı İslamiyyeyi
muhafaza etmenizi emretmedim mi?” Sual-i ceberutuna
karşı ne cevap vereceğiz?... Gözlerimizi kapadığımız
yeter biraz da açıp aleyhimizde çevirilen –dolabları görmeye
çalışalım!. Bugün İtalya gibi bir vahşi Trablusgarb vilayeti
gibi bir vilayetimize canavarcasına hücum ederek binlerce
hanümanları mahv u harab ediyor binlerce ma’sum
çocukları öksüz bırakıyor da Avrupalılar hiç ses çıkarmıyorlar!
Artık bu haller; Avrupalıların hakkımıza imha-yı tedrici
usulünü tatbika karar verdiklerine şehadet etmez mi? Hani
Trablusgarb ve Girid’deki hukūk-ı hükümraniyi himaye?
Nerede kaldı Avrupa medeniyeti? ! Nerede kaldı adalet?
! Güneş gibi meydanda olan hukūk-ı meşruamızı zayi’
etmeye çalışıyorlar! İslamların aleyhine olarak icra edilen
haksızlıklar zulümler vahşetler… Ayn-ı hakīkat ayn-ı adalet
sırf medeniyet olarak gösteriliyor!!!... Fakat bir kere de
Osmanlılar İslamlar hukūk-ı meşrualarını müdafaaya kıyam
ederlerse o zaman da İslamlara barbar namını veriyorlar. İşte
Avrupalıların ta’kīb etmekte olduğu tarik-ı sakīm Osmanlılar
ediyor.”
Eğer biz bunların bu hallerinden hala ibret almayacak
olursak; şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da gözümüzü
açmazsak “maazallah” elimizdeki İslam memleketleri
de yakın zamanda birer birer gidecektir. Ve buna da hiç
şübhe etmemeliyiz.
Kardeşler!
Bugün Girid ceziresinde bu kadar nüfus-ı İslamiyye layüadd
ü la-yuhsa işkenceler içinde çırpınırken Trablusgarb’da
binlerce dul kadınlar yetim çocuklar aç bi-ilaç çarşılarda
feryad ü figan ederken gözlerine Makam-ı Hilafet’e
doğru dikerek halet-i nez’de bulunan insanlar gibi kardeşlerimize
nım iddiasında bulunan kimseler nasıl olur da rahat uykuda
yatabilir? Nasıl olur da elinde bulunan paraları ianeye sarfetmez?
Nasıl olur da bu kadar mazlumun imdadına yetişmek
lerimiz düşünmüyorlar mı ki vatan elden giderse kazanmış
oldukları paralar ne iş görür?!! Bugün Trablusgarb’da bulunan
kardeşlerimizin başındaki felaket-i uzmayı def’ etmekte
hiç olmazsa onlara yiyecek erzak giyecek elbise göndermek
üzerimize farzdır. Dinimiz o yolda emrediyor. Bunu bildiğimiz
halde şimdiye kadar kaç kuruş iane topladık? Zenginlerimizden
me’mul ettiğimiz nisbette kaç kişi iane verdi.
Yazıklar olsun o kimselere ki ebna-yı cinsinin çekmiş olduğu
mihen ü meşakkat görmüş olduğu felaket ona hiç de te’sir
etmez!!!
Acaba!
hadis-i şerifi Nebi-i zişan
sallallahu teala aleyhi vesellem efendimizin fem-i
saadetlerinden sudur etmemiş mi?
Müslümanların ta’kīb edeceği hatt-ı hareketi gösteren bu
hadis-i şerifde hiç de şübhemiz olmadığı halde niçin medeniyet
figan eden binlerce kardeşlerimizin ah ü eninine iştirak edip
de bir cesed gibi olduğumuzu fi’len isbat etmiyoruz? Ebnayı
cinsinden cüz’i bir müzayakayı def’ etmek için dest-i muavenetini
uzatanlar hakkındaki tebşirat-ı İlahiyye ve teşvikat-ı
Nebeviyyeyi mutazammın olan
nass-ı celil-i İlahisini; ve
hadis-i şerif-i Nebevisini
acaba hiç duymadık mı? Yoksa –haşa– bu kadar va’d-i İlahiye
Veyahud birkaç günlük lezaiz-i dünyeviyyeyi hadd-i bipayan
olan niam-ı uhreviyyeye tercih mi ediyoruz? Gerek
burada bil-münasebe zikrettiğim ve gerek bunların emsali
pek çok ayat-ı Kur’aniyye ve ehadis-i Nebeviyyeden müsteban
olduğu vechile nazar-ı şeriatte insanların hayırlısı ebnayı
cinsinin elem-i cismani ve ruhanisi ile müteellim; ve daima
ebna-yı cinsine elinden gelen muavenetini diriğ etmeyenlerdir.
Halbuki bizler şer’-i şerifin
ta’rifi vech üzere hakīkī bir müslüman olduğumuzu müftehirane
bir lisan ile söylediğimiz halde Kur’an -ı azimü’ş-şanın
emirlerine yanaşmıyoruz!!!
Çünkü: Kur’an i’la-yı kelimetullah için memleketi müslümanlığı
muhafaza için elinizden gelen kuvveti sarfedin diye
bizlere şiddetli emirlerde bulunuyor. Bizler ise maa’t-teessüf
dinimizi memleketimizi muhafaza için kırk parayı vermekten
çekiniyoruz!!! Halbuki öbür tarafdan bir Yunanlı çıkıyor
–kendi dini ver diye emretmediği halde– değil kırk
para yedi yüz bin lirayı birden veriyor da beri tarafdan bizim
asla yüzümüz kızarmıyor!! Yazıklar olsun böyle hamiyyete!!
Nerede kaldı da’va-yı İslamiyyet?
Cem’iyet-i İslamiyye içinde mevcud olan bu gibi hamiyetsiz
zenginlerimize karşı:
ayet-i kerimesini
de zikretmeden geçemeyeceğim. Me’mul ki insafa
gelirler! Hülasa: Eğer biz müslümanlar dinimizi vatanımızı
muhafaza etmek şan-ı celil-i İslamiyet’i i’la ederek ecanibin
tahakkümü altında ah ü enin ile mahvolup giden bunca
şekliyle Suyuti
nüfus-ı İslamiyyeyi kurtarmak –ki dinen üzerimize borcdur–
emr-i celil-i İlahisiyle me’mur olduğumuz
kuvveti hazırlamak için varımızı bu uğurda sarfederek
kanımızın son damlasına kadar çalışmak lazımdır.
Hatta diyebilirim ki Fransa kadınlarının yaptığı gibi kadınlarımız
bütün ziynetlerini hatta kulaklarındaki küpeleri
bile donanma ianesine terkederek Osmanlı kadınlarının alemce
müsellem olan hamiyetini bir kat daha göstermelilerdir.
“Ya Rab! Müslümanları dalmış oldukları gaflet uykusundan
uyandır etraflarını ihata eden bu felaketlerden haberdar
et!” duasıyla hatm-i kelam edelim. Ve mina’llahi’t-tevfiku
ve’l-hidayetü ve’n-nusretü ve’l-ianetü
* * *
DERSAADET MEDARİSİNİN SURET-İ İDARESİ
Hakkında kanun layihasıdır:
Madde - Dersaadet’de bulunan imarattan bir kısmının
lağvından dolayı talebe-i uluma tahsis olunan bir milyon iki
yüz bin kuruş ile Dersaadet’deki talebe-i ulum için Evkaf
bütçesine mevzu’ mebaliğ işbu kanun ahkamına tevfikan
sarfolunacaktır.
Madde - Medarisde müddet-i tahsil on iki senedir. Dört
evvelki sene tahsil-i ibtidai ve bunu vely eden dört sene tahsil-i
tali ve son dört sene tahsil-i ‘aliye mahsusdur. Her sene
bil-imtihan terfi’-i sınıfa muvaffak olarak birinci dört seneyi
mal edenlere medrese-i ‘aliyye icazetnamesi i’ta edilecektir.
Madde - Medaris-i ibtidaiyye talebesine şehri altmış ve
medaris-i taliyye talebesine şehri seksen ve medaris-i ‘aliyye
talebesine şehri yüz kuruş maaş verilecektir.
Madde - Dersaadet’de makam-ı Meşihatce tensib olunacak
mahallerde sekiz medrese-i ibtidaiyye yedi medrese-i
taliye beş medrese-i ‘aliyye teşkil olunacak ve her medrese
dört sınıfa taksim olunacak ve her sınıfın mevcudu elli talebeden
Madde - Medarisde mevcud ve mukayyed olan talebei
ulumdan dördüncü maddedeki medaris talebesi idadına
dahil ve üçüncü maddedeki maaşa nail olacaklar müsabaka
Madde - Her sene medarise ale’l-usul yeniden talebe
kaydolunacak ise de bunlardan maaş i’ta olunacaklar müsabaka
tali ve ibtidai talebesinden terfi’-i sınıf ve terkīn-i kayd ve
vefat gibi vukūat sebebiyle tenakus edenlerin mikdarını tecavüz
etmeyecektir.
Madde - Tahsilin üç derecesinde dahi her sene-i tedrisiyye
nihayetinde imtihan-ı umumi icra kılınacak ve terfi’-i
sınıfa muvaffak olmayan talebe sınıfda ibka edilecek ve aynı
sınıfda iki sene terfia muvaffak olamayanların kayıdları terkīn
olunacaktır.
Madde - Tahsil-i ‘alide bulunacak bin talebeyi her sene
o mikdara iblağ için tahsil-i taliyi ikmal etmiş olanlar ve tahsil-i
talide bulunacak bin dört yüz talebeyi itmam için tahsil-i
hanı icra kılınacaktır.
ulum u fünun edip medarise kaydolunmak üzere müracaat
edenler dahi kabul ve bil-imtihan kazanacakları sınıfa
kaydedilir.
Madde - Medarisdeki talebenin Mekteb-i Kuzat’a ve diğer
mekatib-i ‘aliyyeye dahil olmaları caiz ise de ba’de’d-duhul
maaşları kat’ edileceği gibi medarisde ikmal-i
tahsil ile şehadetname ahzına muvaffak olanların da kayıdları
terkīn olunup maaşları kesilecektir.
Madde - Tahsil-i ibtidaiyi ikmal ettikleri halde tahsil-i
tali için müsabaka imtihanında muvaffak olamayanlar ile
tahsil-i taliyi ikmal ettikleri halde tahsil-i ‘ali müsabakasında
kazanamayanlar sinin-i atiyyede icra kılınacak müsabaka
kabul edilmedikce maaş ahz edemeyeceklerdir.
Madde - Medaris-i ibtidaiyye me’zunlarının cevami’-i
şerife ve müessesat-ı saire-i hayriyyede inhilal edecek cihat-ı
diniyye ve tevcihatında hakk-ı rüchanı olacaktır.
Madde - Medaris-i taliyye me’zunları tabur imametlerine
ve cevami’-i şerife ve müessesat-ı sairede inhilal edecek
cihat-ı ilmiyyeden medaris-i ‘aliyye me’zunlarının talib oldukları
cihetlere ta’yin edilmek hakkını haiz olacaklardır.
Madde - Medaris-i ‘aliyye me’zunları alay müftiliklerine
ve cevami’-i şerife ve müessesat-ı sairede cihat-ı ilmiyye
ve medaris muallimliklerine ve mekatib-i ulum-ı Arabiyye
ve diniyye muallimliklerine ta’yin olunmak imtiyazına maliktir.
Madde - İkişer yüz mevcudlu dört sınıfı havi her medresenin
bir müdir ve iki müfettişi ve lüzumu kadar müderris
ve muallimi ve dört bevvabı olacaktır.
Madde - Müdir ve müfettiş ve müderrisler el-yevm
mevcud olan ders-i am miyanında kıdem ve ehliyetleri nazar-ı
dikkate alınarak ve lede’l-iktiza imtihanları icra olunarak
Madde - El-yevm mevcud olan ders-i am efendilerin
maaşları hiçbir suretle tenkīs edilmeyip ancak maaşat-ı mezkure
mahlulatından medaris-i ‘aliyye müdirlerinin maaşları
müderrislerinin maaşları her saat-i tedris için otuz kuruş hesabıyla
hadd-i layıka ve medaris-i taliyye müdirlerinin maaşları
bin beşer yüz ve müfettişlerinin maaşları biner kuruşa
ve müderrislerinin maaşları her saat-i tedris için yirmi beş
kuruş hesabıyla hadd-i layıka ve medaris-i ibtidaiyye müdirlerinin
maaşları biner ve müfettişlerinin maaşları sekizer yüz
kuruşa ve müderrislerin maaşları her saat için yirmişer kuruş
hesabıyla hadd-i münasibine iblağ ve bevvab efendilere
Madde - Müciz ve gayr-ı müciz bilumum ders-i am
efendiler iki bin kuruş veya daha ziyade maaşlı me’murinden
bulunanların maaşları kat’ olunarak mahlulat miyanına
olanlar dahi medarisde müdirlik müfettişlik ve müderrislik
ve fünun-ı cedide muallimliği gibi hidematı kabul ve hüsn-i
Madde - Müderrisin miyanında muallimleri tedarik
olunamayan fünun-ı cedide için muvakkaten haricden muallim
tedarik edilecek ve ileride işbu fenlerin cümlesinin tedrisi
medrese-i ‘aliyye me’zunlarına hasr olunacaktır.
Madde - Ders Vekalet-i Aliyyesi’nce kendisine irae
edilecek vezaifi ifadan imtina’ veya vazifesinde tekasül eden
müderrisine birinci defa ba-varaka-i mahsusa ihtarda ikinci
defa meclis-i mesalih-i talebeye celb ile tevbihde bulunulacak
ve yine imtina’ ve tekasülleri görülürse maaşları kat’
olunarak silk-i müderrisinden ihrac edilecektir.
Madde - Talebe-i ulum muhassasatı evkaf bütçesinden
ve müderrisin maaşıyla medreseler müdir müfettiş ve
bevvabları maaşat-ı ilmiyye bütçesinin tertib-i mahsusundan
tesviye kılınacaktır.
Madde - Atiyen yapılacak medaris la-ekall bir sınıfının
mevcudunu istiaba kafi olacak surette hıfzu’s-sıhha kavaidine
muvafık bir tarzda inşa edilecek ve bu yolda medaris
vücuda getirildikce buralarda ikamet edecek talebenin maaşatı
kat’ ile tahsisatları it’am ve iksalarına karşılık tutulabilecektir.
Madde - İşbu kanunun cihet-i idariyyesinin icrası Makam-ı
Meşihat-i İslamiyye’ye ve Evkaf’a tealluk eden cihetlerinin
“Dünya beş gündür beşi de kara” beş günlük ömür için
bu fani dünyada sa’y ü telaş etmek mal ve devlet şevkine
kapılmak kesb ve hayat kaydına düşmek ömrü beyhude
çürütmek lüzumu var mı? Her ne etsek ahirimiz fenadır! Kişi
gerek ahireti için çalışsın onun için sermaye kazansın ölümünü
hatırından çıkarmasın gözünü ahiret kuşesine diksin.
Ey azizan! Bir bakın dünyaya ibrethanedir ahirin fikretmeyen
akıl değil divanedir…”
Muhterem ulema ve vaizlerimizin mescidlerde meclislerde
cemaate hitaben söyledikleri sözler irad ettikleri nutuklar
ale’l-ekser bu kabil va’z u nasihatlerden ibaret olduğu
cümleye ma’lumdur. Bu mazmundaki va’zlar ile ruhani babalarımız
“salikan-ı rah-ı hakīkat” halkın i’tikadına bir durgunluk
getirip hayat-ı dünyadan müslümanları soğuturlar.
Umur-ı maişette lazım olan sa’y ü cihaddan beri ederler. Bu
kabil va’z u nasihatlerden müslüman kardeşlerin var kuvvetleri
zaifleşir fikirce hünerleri durgunlaşır cesaret ve teşebbüsleri
kırılır; zillete esarete her şeye razi olup bütün cefa
ve meşakkatleri kabul ederler; her nevi’ zahmet ve eziyete
katlanırlar maişetin acıklı ve cefalı haline takat
getirirler ve her işte “mi-guzered” deyip zillet ü atalet içinde
hayatlarını sürüklerler.
“Dünya beş günlüktür onun da ahiri ölümdür. Beş günlük
ömür için çalışmak değer mi ve çalışmaktan ne hasıl
olur? Sultan-ı cihan olsa gider cana inanma – Çün bakī değil
mülk-i Süleyman’a inanma . Pes şu halde ölüme hazırlanmak
lazım. Hayatta vefa yoktur bakī değil…!”
Tama’kar vaizler için cemaatin böyle gaflet ve cehalette
yaşaması elbette çok hayırlıdır. Az çok her ne kazansalar
getirip öz ağalarına teslim edecekler. Kendileri ise aza kanaat
edip ancak beş günlük ömür için elde pek cüz’i sermaye
saklayacaklar. Çünkü ruhani babaları onlara vazıh deliller
onu cem’ etmek?...
Ne gerektır sana bu devlet ü mal
Yükünü yüngül eyle ey hammal
metinin semeresini ellerinden alıp yüklerini yüngül etmeye
çalışmışlardır.
Bu sebebdendir ki müslüman alemine atf-ı nazar edildikte
onun hal-i pür-melaliyle Avrupalıların saadet-i hali
karşısında akl-ı insan hayrette kalıyor! Devlet servet ma’rifet
kemal hüner bilgi beceriklik rahat yaşayış Avrupalılarda;
fakr zillet yoksulluk cehalet avamlık hünersizlik
adem-i rahat acz esaret ü kesalet ise alem-i İslamda.. Bunlar
gözlerini kabristana dikmişler beş günlük ömrü çabuk
geçirip oraya vasıl olmaya çalışırlar; onlar ise dünyada hayatlarını
rahat geçirmeye refah u saadet iktisabına kendileri
ü gaflette; onlar refah u saadette.. Bunlar ölü onlar diri!
Avrupalıların bu faaliyet bu ciddiyet ve saadeti onların
müslümanlardan daha ziyade kabiliyetli ve müstaid olmalarından
değil mahza ondan naşidir ki onlar hayatın kadrini
bilip ondan müstefid olurlar; müslümanlar ise hayata meyl
etmeyip mematı fikr ederler.
Bir Rus edibi milletini şu yolda yaşamaya da’vet ediyor:
“Hayatınızı ganimet bilip yaşayınız ve yaşamanın yollarını
öğrenip rahat yaşayınız. Vaktinizi gaflette geçirmeyiniz. Yan
yatıp bir nokta üzerinde kalmayınız. Yaşayınız ve başkalarının
hayatına sebeb olunuz. Ulum u fünuna sanayi’ u ticarete
felsefeye alış-verişe ziraate mektep ve medreselere hareket
veriniz hayat bahş ediniz maişet için yeni usul ve kaideler
tertib ediniz siyasi ve iktisadi işlerinize tağyir u tebdil
verip başkalarıyla münasebat ve alakanızı düzeltiniz hürriyet
ve ulviyet kesb ediniz.
“Cümleye kardeş gözüyle bakınız başkalarının hukūk
ve ihtiyarlarına memleketin ma’muriyet ve asayişine riayet
ediniz.
“Hayatı unutmayınız ona rahmınız gelsin hem kendinizin
hem başkalarının hayatını muhafaza ediniz yaşamayı
seviniz ve aziz tutunuz. Kuvvetli bir milletin bir hücum ve
zulmü altında zaif bir milletin hukūk ve hürriyetinin mahvına
mani’ olunuz…”
El-hak hayatı sevmek ve onun kadrini bilmek lazımdır.
Bizler ise bundan gafil ve uzak düşmüşüz hayatın kadrini
bilmiyoruz ve içimizden her kim biraz hayatın kadr u kıymetini
derk edip ahval-i maişetini ıslah etmeye çalışsa derhal
cenab-ı vaiz ile Ağa Derviş onun kapısını kesip yüce sesiyle
men’ eder: “Ki ey gafil dünya ibrethanedir dünyaya uyma
ahireti elden koyma kervan her yola düşüptür herkes yükünü
tez yüklese merdanedir. Bu dünya-yı duna rağbet etme
ahiret için tedarik gör kuşe-i kabirden gözünü çekme.
Naz ile başını baliş-i naza koyma çünkü nice bin nezaket
ehli hak ile yeksan olmuştur…”
Vaizin ve Ağa Derviş’in böyle nasihatleri müslüman kardeşleri
hareketten alıkoyup bütün mevcudiyetlerine bir durgunluk
ve perişanlık arız olur hayattan çalışmaktan her bir
şeyden şevk ve hevesi kesilip memattan başka fikr ü hayallerine
bir şey gelmez.
Bir cesaret ve hüner sahibi çıkmıyor ki vaiz efendiden
sual etsin:
Ey muhterem hoca! Bizi ölüler alemine da’vet etmekten
maksadın nedir? Kur’an-ı Kerim bize böyle mi diyor? Yoksa
bizi çalışmaya şan ü şevket-i İslamiyyeyi muhafaza için
Ey bizim ruhani babalarımız bize merhametiniz olsun
cümlesi terakkī yoluna düşmüş gece gündüz çalışıyorlar.
Esbab-ı maişetlerini tehiyye kılıyorlar. Bütün alemin aklı
fikri zihni işliyor ahval-i maişetleri iyiliğe ve saadete münkalib
oluyor. Bütün milletlerin efradı arıların sepetlere bal
taşımaları gibi muttasıl işlemektedirler. Ama biz yatıp kalmışız.
Ne aklımız işliyor ne fikrimiz. Gözümüzü ancak ölüler
alemine dikip her ne vakit bir hareket göstersek Ağa Derviş’in
sesi guşumuza yetişir: “Ahirin fikr etmeyen akıl değil
divanedir…”
Milletlerini hayata da’vet eden zevat gibi biz de müslüman
kardeşlere hitaben deriz ki: “Ey kardeşler hayatın
kadrini biliniz hayat Allah tealanın atiyyesidir ayılınız
hareket ediniz. Kapı bacalarınızı açınız ö[nü]nüze ışık gelsin.
Gözünüzün tozunu silip dikkat ile etrafa bakınız herkes
buyuruyor. Ahiret için yarın ölecek
gibi çalışmak lazım geldiği gibi dünya için de ebediyyen
yaşayacak gibi çalışmak lazımdır.”
Bakü – Hakyolu
* * *
Evet Rus bayrağı!
Şanlı mazimizin mezar-ı nisyanına gömülen menakıb-ı
zaferden bugün için ancak sönük ölgün bir hatıra olarak
yaşar. Baltacı ordusunun Prut bataklıkları içine batırıp yine
dünya yüzüne çıkardığı Rus bayrağı!.
Kırım hanlarının saray harabeleri üzerinde baykuşlar gibi
tüneyen Kafkas’ın kanlı zirvelerinde bazen geçit yollarının
dolambaçlı derinliklerinde yükselen Rus bayrağı!.
Tuna vadilerini Balkan boğazlarını Çatalca istihkamlarını
çiğneyerek otuz dört sene evvel Ayastefanos önlerine
kadar sürdüğü ordusunun rehber-i meşy ü hücumu olan o
Rus bayrağı işte bugün zavallı “İran”ın ser-i mukadderatında
dikilmiş duruyor:
“Petersburg Kanunievvel – Tebriz’e Rus bayrağı çekilmiştir”
Şu telgrafname; “Bugün İran’a yarın bize” demek olan
bir acı hakīkati bütün çıplaklığı bütün vahşetiyle i’lan ediyor.
Vatandaşlar bu ne acı bir hakīkattir! Bizden Osmanlı
Hükumeti’nden gayrı dünya yüzünde ber-hayat kalabilen
zavallı İran’ın musibetzede sinesi Kazak atlarının ayakları altında
çiğneniyor. Ale’l-ekser Türklerle meskun olan Azerbaycan
Tebriz Enzeli gibi havalisi de Rus toplarının tarrakası
altında inliyor.
Bu bedbaht memleket baştan başa düşman pa-yi istilasına
ferş edilmiş kimsesiz yetim bir nasiye-i mağdure şeklini
gösteriyor bir bakire-i ma’sume hissini veriyor. Bu pak nasiyeyi
kirleten: “Gul-i ihtiras” o bikr-i ismeti çak eden de:
“Cehl ü nifak”dır.
Bir zamanlar aktar-ı cihanı şa’şaa-i satvet ü irfanıyla
meclub-ı mehasini eyleyen koca bir medeniyet-i İslamiyye
şu dakīkada bütün mevcudiyet-i maddiyye ve ma’neviyyesiyle
serir-i ikbalinden hufre-i zevale doğru yuvarlanıyor.
Bu mebna-yı azim-i hayatın velvele-i indiras ve inkırazı
kulaklarımızda olsun bir eser-i teyakkuz u intibah hasıl etmelidir.
Biçare İran.. Bu haile-i mevt ü sükutun sekran-ı ıztırabını
pek elim ve takat-şiken bir ribka-i zaman ile çekecektir.
Bu zavallı hastayı bir anda öldüremeyecekler. Fakat
hergün hayatından bir uzviyet-i mahsuseyi kat’ u nez’ ederek
ona bu tarihi millete hicranlar hacaletler intikamlar
azab u ıztırablar içinde bir kabus-ı cebr u tahkīr yaşatacaklardır.
Ya Rab! Bu ne mukavemet-suz vicdan-hıraş bir
hayat-ı mevt-engizdir.
ras” denilen iki ifrit-i bi-emanın zalim pençeleri bila-müşkil
kırdı mahveyledi…
Bu iki amil-i gaddarın te’sirat-ı meş’umesi –daha geçen
gün Fransa ile Almanya arasında berat-ı inkırazi imza edilmiş
bı üzerinden bile henüz zail olamadığı görülüyor. Bu iki facire-i
Fransız defter-i istimlakine kaydedilen ve bütün Fransa
kadar cesim olan bu koca İslam diyarında hala intibah husule
gelmemiştir.
Daha düne kadar Fas hakimiyet-i münkarizesinin Berlin
Kruvazörü’nün sırıtkan top ağızlarıyla tezyif edildiği pakize
sahillerine nigeran olan veh-resanları üzerinde şu saatte bile
“kardeş kanı içmek” hırs ve nifak saikasıyla vatana müstevli
olan düşmanları görememek üzere “birbirinin gözünü oymak
hem-dinlerini boğazlamak öldürmek” felaketi hükümrandır.
Fas’da Fransız Trablus’da İtalyan İran’da da Rus bayrağı
dalgalanıyor.
Latin ve Islav milletlerinin alamet-i hücum ve istilası
olan bu bayraklardan İslamiyet aleminin ati-i mukadderini
tesmim edecek bir heva-yı zehrin intişar ediyor.
Gözümüzün önünde olan bu mehalik-i sabiteden gayrı
yarının meşime-i vekayiinden doğacak şeylerden bi-haberiz.
Ey nifak u şikak içinde boğulan müslümanlar! İntibah; intibah
Pek tabii bir şeydi; memleketin milletin mukadderatı ellerine
tevdi’ edilen Meclis-i Meb’usan a’zaları muharebe edip
dururken vatanın bir kuşesindeki İtalya Harbi’ne kim
kulak asar! Harbin en dehşetlisi İstanbul’da Millet Meclisi’nde
başladı ve devam ediyor.
Tehlikenin bu kadar büyüğü karşısında İtalya Harbi gibi
ufak tefeklerine kim ehemmiyet verir! Lakin İtalyanlarla beraber
bizim izmihlalimizi umanlar; şu hallerden ne kadar
memnunlar!
Meclisdeki beş on mansıb harisi bütün İtalya’nın zırhlılarından
ordusundan hem de kat kat fazla millet-i Osmaniyyeyi
duçar-ı ye’s etmektedir.
Acaba bu vatan düşmanlarının İtalyanlardan daha eşna’
onlardan bin kere daha tehlikeli olduklarını anlamıyor
muyuz? Böyle beş on garazkarın keyfi ihtirası uğrunda bu
memleketin batıp gitmesine göz mü yumacağız?
Niçin bunların kulaklarından tutup da atıvermekte hala
tereddüd gösteriliyor. Memlekette mukaddesat namına ne
kadar esaslar varsa hepsine hücum ettiler; daha ne yapmak
* * *
Cum’adan sonra Sahlebcioğlu Medresesi’nde in’ikad eden
Mu’temer-i İlmi İzmir ve mülhakattan bir çok ulema ve
samiinden bir cemm-i gafir hazır oldukları halde faziletli Hakim
Efendi’nin riyaseti ve Kumandan İsmail Fazıl Paşa hazretlerinin
nezareti tahtında müzakerata başlamıştır. Sahlebcizade
Cami’-i Şerifi Hatibi Hafız Tevfik Efendi teberrüken
Sure-i Feth tilavet etmesini müteakıb Cezayir ulemasından
Geylani Efendi tarafından bir dua-yı beliğ kıraet edilmiş ve
Milas Müftisi Hafız Mehmed Sadık Efendi bir nutk-ı iftitahi
hakayık-ı İslamiyyenin inkişafı için birer mehd-i kemal olduklarını
fezail-i ahlakıyye ile ittisaf ve rezail-i ahlakıyyeden
ris-i ‘aliyyeden neş’et eden binlerce ulema’-i fazılanın cehd
ü himmetleriyle az zaman zarfında aksa-yı şark u garba kadar
ulema sırf [a]hkam-ı celile-i İslamiyyeyi hakkıyla icra ve evamir-i
diniyyeye ittiba’ sayesinde medeniyet-i İslamiyye
pek ziyade terakkī ve teali ettiğini ve şu kadar ki zamanımızda
görülen asar-ı tedenni medaris ve tekayamızın ıslahata
ve bugünkü asr-ı medeniyyete muvafık bir tarzda tensika
muhtac bulunduğunu ve ashab-ı i’tidalden mürşidler vaizler
yetiştirmek için medarisde tedris olunacak ulum u fünunun
kavaid ü mesailini cami’ birer kitabın te’lifi lazım olduğunu
ve bu hususda medarisin ıslahı için taksim-i a’mal kaidesine
tatbikan muntazam bir program dairesinde çalışmakla
beraber işbu mu’temerin maksadı sırf ilmi olduğunu
kendisine mahsus bir uslub-ı nezih ile beyan ü ifade eylemiş
ve ba’dehu hey’et-i idare re’y-i hafi ile intihab olunmuştur.
Ekseriyetle intihab olunanlar Hafız Ali Milas Müftisi Hafız
Mehmed Sadık Sahlebcizade Müderrisi Şeyh Nuri Mısır
Dergahı Şeyhi Bedri Cezayir ulemasından Geylani Maraşlı
Kamil Kırkağaç ulemasından İsmail Hakkı Bozdoğan Müftisi
Hafız Emin ulemadan Yusuf Rıza Çorakkapı Medresesi
Müderrisi Hacı Edhem Soma Müftisi Osman Zeki efendilerdir.
Vazife-i kitabeti Sezai Bey deruhde etmiştir.
Mu’temer-i İlmi’de Vali Nazım Paşa nazır-ı evvel Kumandan
Efendi Reis-i Sani müfti intihab olunmuşlardır.
Müteakıben İsmail Fazıl Paşa hazretleri tarafından vakıfane
alimane bir nutk-ı beliğ irad olunmuştur. Muahharan
Balıkesir ulemasından Mehmed Asım Efendi tarafından
gönderilen mütalaaname kıraet edilmiş ise de müzakeresi
vakt-i ahara terkedilmiştir. Peyderpey Mu’temer-i İlmi’ye
varid olacak mütalaanameler hey’et-i umumiyyede kıraet edilecek
ve not tutulacaktır.
* * *
ŞEYH SENUSI HAZRETLERİ
Osmanlı Ajansı’na Trablusgarb muhabiri tarafından atideki
telgraf keşide edilmiştir:
rif hazretleri bütün Afrika müslümanlarına hitaben neşreyledikleri
bir beyannamede alem-i İslam arasındaki revabıt-ı
uhuvvet ü ittihadı nazar-ı dikkate alarak bütün müslümanların
Hilafet-i Muazzama-i İslamiyyenin düşmanlarına karşı
cihad-ı mukaddese hazır bulunmalarını emir buyurmuşlardır.
Şeyh hazretleri bütün tavaif ve şüyuhunu cihada iştirake
da’vet etmektedir.
Bu beyanname Afrika müslümanları arasında büyük bir
te’sir icra etmiş ve herkes kemal-i şiddetle harbe hazırlanmaya
başlamıştır.
Senusi Şeyhi Ahmed eş-Şerif hazretleriyle mülakat etmek
ve muharebe-i hazıra hakkında tertibat-ı lazımede bulunmak
üzere Afrika’ya azimet eden Seyyah-ı şehir Abdürreşid
tını muhtevi Mısır’dan gönderilen mektuptan sonra hiçbir
haber ve ma’lumat alınamaması hasebiyle bir çok kari’lerimiz
sabırsızlanıyorlar.
Fi’l-hakīka biz de merak etmiştik. Fakat bir hafta mukaddem
Cağbub’dan aldığımız hususi bir mektupta sıhhatte
olduğundan ve işlerin pek yolunda gittiğinden bahisle yolların
meşakkati ve fevkalade mühim mes’elelerle iştigali
hasebiyle mektup gönderemediği cihetle beyan-ı ma’zeret
ediyor ve yakında uzun mektuplar göndereceğini va’d ediyor.
Osmanlı Ajansı’nın balada münderic telgraf ile bildirdiği
cihad-ı mukaddes i’lanında Abdürreşid Efendi hazretlerinin
de bir hisse-i gayret ü tergībi olsa gerektir. Çünkü hazretin
gaye-i emeli Senusi Şeyhi hazretleriyle mülakat ederek büyük
teşebbüslerde bulunmak idi. Veda’ ederken “Menzil-i
maksuda muvasalatımdan bir hafta on gün sonra Afrika’dan
mühim haberler alırsınız” demişti. Rusya müslümanlarının
nutuk ile Buhara halkını bir gecede harekete getiren Japonya’da
şarkta pek büyük hürmet ve şöhrete mazhar olan hazretin
Şeyh Senusi hazretleriyle mülakatından pek mühim muvaffakiyetlere
gibi derc edeceğimiz tabiidir.
ba’di gelecek nüshaya derc edilecektir.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Ocak
Yedinci Cild - Aded:
Sonra zenginlerimiz: “Haydi gidin fen getirin.”
Diye her isteyenin şahsına bilmem kaç bin
Ruble tahsis ile sevkeylediler Avrupa’ya;
Pek fedakar idi hemşehrilerim doğrusu ya.
Bu giden kafileden birçoğu cidden tahsil
Ederek döndü. Fakat geldi ki üç beş de sefil
Hepsinin namını telvise bihakkın yetti...
Gönderenler ne peşiman oluyorlar şimdi!
Hiç unutmam güvenip girdiğim yanına
En cömert zengin iken şöyle cevap verdi bana:
“Günde on kerre gelip istediniz hep verdim.
Yine vermezsem eğer millet için na-merdim.
Yalınız ehline gitsin bu emekler... Olur a
Hali ıslah edecekler diyerek kaç senedir
Bekleyip durduğumuz zübbelerin hali nedir?
Geldi bir tanesi akşam hezeyanlar kustu!
Dövüyordum bereket versin edebsiz sustu.
Bir selamet yolu varmış... O da neymiş: Mutlak
Dini milliyyeti kökten kazıyıp Ruslaşmak.
O zaman iş bitecekmiş... O zaman kızlarımız
Şu tutundukları gayet kaba pek ma’nasız
Örtüden sıyrılacak... Sonra da erkeklerden
Analık ilmini tahsil edecekmiş... Zaten
Müslümanlar o sebepten bu sefalette imiş:
Ki kadın “sosyete” bilmezmiş esarette imiş!
Din için millet için iş görecek alçağa bak:
Dini pamal edecek milleti Ruslaştıracak!
Bunu Moskof da yapar şimdi rıza gösterelim;
Başka bir ma’rifetin varsa haber ver görelim!
Al okut Avrupa tahsili desinler gönder;
Servetinden bölerek na-mütenahi para ver;
Sonra bir bak ki: Meğer karga imiş beslediğin!
Hem nasıl karga? Değil öyle senin bellediğin!
Sade bir fuhşumuz eksikti evet Ruslardan...
Onu ikmal ediverdik mi bizimdir meydan!
Kızımın iffeti batmakta rezilin gözüne...
Acırım tükrüğe billahi tükürsem yüzüne!
Demiş olsaydı eğer: “Kızlara mektep lazım...
Şu kadar vermelisin.” Kahrolayım kaçmazdım.
Elverir sardığımız bunları halkın başına...
Ben mezarımda huzur istiyorum baksanıza!
Siz de insaf ediniz: Öyle ya artık ne demek
Zengin olduk diye la’net satın almak mı gerek?”
Bir seher vakti gelip üç kişi bildiklerden
Dediler: “Şimdi hükumet basacak matba’anı...
Durmanın vakti değildir. Hadi kaldır tabanı!”
Bir işaretle çocuklar dağılıp dört köşeye
Girdiler hepsi de gayetle emin bir deliğe.
Onların nevbeti geçmiş sıra gelmişti bana:
Yolu tuttum yalınız doğruca Türkistan’a.
Gece gündüz yürüdüm bulmak için Taşkend’i;
Geçtiğim yerleri ta’dada mahal yok şimdi.
Uzanıp sonra Buhara’ya Semerkand’e kadar
Eski dünyada bakındım ki ne alemler var?
Sormayın gördüğüm alemleri hiç söylemeyim:
Yadı temkinimi sarsar da kan ağlar yüreğim.
O Buhara o mübarek o muazzam toprak;
Zilletin koynuna girmiş uyuyor müstağrak!
Bir çocuk vermiyor aguşuna ilmin ne akim!
O rasad-hane-i dünya o Semerkand bile;
Öyle dalmış ki hurafata o mazisiyle:
Ay tutulsun “Kovalım şeytanı kalkın!” diyerek
Dümbelek çalmada binlerce kadın kız erkek!
Bu havalide cehalet ne kadar çoksa nifak
Daha salgın daha dehşetli... Umumen ahlak
–”Pek bozuk” az gelecek– namütenahi düşkün!
Öyle murdarını görmekte ki insan fuhşün
Bırakın söylenemez: Mevki’imiz cami’dir;
Başka yer olsa da tafsile haya mani’dir.
Ya ta’assub! Ya ta’assub! O kadar maskaraca
Bir yol almış ki bakarsın başı misvaklı hoca
Mütehassısken edepsizliğin eşkalinde
En ufak şeyden olur dini hemen rencide!
Milletin hayrı için her ne düşünsen: Bid’at
Şer’i tağyir ile terzil ise -haşa- sünnet!
Artık Allah’tan utanmaz hele Peygamber’den
Hiç sıkılmaz görünen böyle beyinsizlerden
Çekecek memleketin hali ne olmaz düşünün!
Sayısız medrese var gerçi Buhara’da bugün...
Okunandan ne haber? On para etmez fenler
Ki ne dünyada soran var ne de ukbada geçer!
Üdeba doğrusu pek çok kimi görsen: Şair!
Yalınız şi’rine mevzu’ iki şeyden biridir.
Koca millet! Edebiyyatı livatayla zina;
Rayic üslubu da mestane zelilane eda!
Sonra tenkīde giriş: Hepsi tasavvufla dolu!
Var mı sôfiyyede bilmem ki ibahiyye kolu?
Hafız’ın ortada divanı kitabü’l-fetva!
“Gönül incitme de keyfin neyi isterse becer!”
Urefa mesleği; a’la hem ucuz hem de şeker!
Şu kadar var ki şebabında hamaset gayret
Başlamış... Bir gün olup parlayacaktır elbet.
O zaman işte şu toprak yeniden işlenerek
Bu filizler gibi binlerle fidan besleyecek.
Çin’de Mançurya’da din bir görenek başka değil.
Müslüman unsuru gayet geri gayet cahil.
Acaba meyl-i teali ne demek onlarca?
“Böyle gördük dedemizden” sesi milyonlarca
Kafadan aynı tehevvürle bakarsın çıkıyor!
Arş-ı amali bu ses ta temelinden yıkıyor.
Görenek hem yalınız Çin’de mi salgın? Nerde!
Hep musab alem-i İslam o devasız derde:
Getirin Mağrib-i Aksa’daki bir müslümanı;
Bir de Çin surunun altında uzanmış yatanı;
Dinleyin her birinin ruhunu: Mutlak gelecek
“Böyle gördük dedemizden!” sesi titrek titrek!
“Böyle gördük dedemizden!” sözü dinen merdud
Acaba saha-i tatbiki neden na-mahdud?
Çünkü biz bilmiyoruz dini. Evet bilseydik
Çare yok gösteremezdik bu kadar sersemlik.
“Böyle gördük dedemizden!” diye izmihlali
Boylayan bir sürü milletlerin olsun hali
Yoksa bir maksad aranmaz mı bu ayetlerde?
[Kimseyi incitme de ne istersen yap çünkü bizim kanunumuzda
Lafzı muhkem yalınız anlaşılan Kur’an’ın:
Çünkü kaydında değil hiçbirimiz ma’nanın!
Ya açar Nazm-ı Celil’in bakarız yaprağına;
Yahud üfler geçeriz bir ölünün toprağına.
Ne mezarlıkta okunmak ne de fal bakmak için!
Bu havalidekiler pek yaya kalmış dince;
Öyle Kur’an okuyorlar ki: Sanırsın Çince!
Bütün adetleri ayin-i mecusiye karib;
Bir şehadet getirirler... O da oldukça garib!
Yalınız hepsi de hürmetle anar namınızı.
Hiç unutmam sarılıp hırkama bir Çinli kızı
Ne diyor anlamadım söyledi birçok şeyler;
Sonra me’yus olarak ağladı... Biçare meğer
Bana Sultan’ı sorarmış da nasıldır? dermiş.
Yol yakın olsa imiş gelmeyi isterlermiş.
Sufiye-i kiram hazeratı a’yan-ı sabiteyi: Mümkünatın
bu hakayık rayiha-i vücudu şemmetmemiştir diyorlar. İlm-i
şemmetmemiş olur? diye serd edilen i’tiraza da: Vücud sübuttan
eammdır her sabit olan şeyin mevcud olması lazım
gelmez diye cevap veriyorlar.
Mesela nefy-i vücud ma’nasını tazammun eden ademden
bahsedildiği sırada adem mevcuddur denilebilir. Fakat
bu sözden maksad zaten nefy-i vücud ma’nasını tazammun
eden ademin vücud ile ittisafını kabul etmek olmayıp belki
ademiyet üzere sübutunu anlatmaktır.
Sufiye: A’yan-ı sabitenin ilm-i İlahide sübutu “feyz-i akdes”
a’yanın suveri olan mümkünatın haricde zuhuru da
feyz-i mukaddes neticesidir diyorlar.
Bazı kimseler a’yan-ı sabite ile eşya-yı hariciyyeye şey’-i
vahid nazarıyla bakıyorlar; halbuki öyle değildir. Gelenbevi
merhum Celal Haşiyesi ’nde
madığını göstermiş ve a’yan-ı sabite ile eşya-yı hariciyye
beynindeki farkı “bi-şarti’l-mazhariyye” kaydıyla ta’yin eylemiştir.
Şu kayda göre bizim mevcudat-ı hariciyye namını
verdiğimiz suver-i mümkinat a’yanın yine meraya-yı a’yanda
“feyz-i mukaddes” ile zahir olan suretleri demek olur.
“Feyz-i akdes” ve “feyz-i mukaddes” ta’birlerine gelince
bu ta’birler ıstılahat-ı sufiyyedendir. Feyz-i akdes demek eşya
ha-i taayyünde vücudunu daha doğrusu sübutunu mucib
olan tecelli-i hissi-i zati demektir. Feyz-i mukaddes de a’yandaki
zam ederse onların zuhurunu mucib olan tecelliyat-ı esma’
demektir.
Şu halde feyz-i akdes a’yan-ı sabite ile onlardaki isti’dadat-ı
asliyyenin ilm-i İlahide sübutunu feyz-i mukaddes de
a’yan-ı sabitenin levazım ü tevabiiyle haricde zuhurunu istilzam
etmiş demek olur.
Diğer bir i’tibara göre a’yan-ı sabite esma’ ve sıfat-ı İlahiyyenin
suveri olmak haysiyyetiyle hakayık-ı İlahiyyedir.
A’yan-ı sabite münasebetiyle “hazarat-ı hams” hakkında
da bir iki söz söylemek lazım geliyor.
Erbab-ı tasavvuf hazarat-ı İlahiyyeyi hadd ü hasrdan
tenzih eyledikten sonra avalime nazaran beş hazret ta’bir-i
diğerle beş suret kabul ediyorlar.
Bunlardan birincisine hazret-i gayb-ı mutlak alem-i latuayyen
alem-i lahut alem-i ıtlak ama-yı mutlak vücud-ı
mahz ümmü’l-kitab-ı gaybü’l-guyub ve saire gibi isimler veriyorlar
ve bu makam Cenab-ı Hak henüz esma ve sıfat
mertebesine tenezzül etmediği cihetle kaffe-i esma ve sıfatın
zat-ı uluhiyyette mahv u müstehlek olduğu makamdır diyorlar.
Bunun mukabili olan hazrete da alem-i hiss ü şehadet
tesmiye ediyorlar ki bildiğimiz alem-i kevn ü fesad demektir.
Gayb-ı mutlakla alem-i hiss ü şehadet arasında alem-i
misal-ı mutlak misal-i mutlakla gayb-ı mutlak arasında da
alem-i ervah-ı ceberutiyye yani ukūl ve nüfus-ı mücerrede
yine alem-i misal-i mutlakla alem-i hiss ü şehadet arasında
alem-i misal-i mukayyed “alem-i menam” tasavvur ediyorlar
ve bunların hepsi i’tibarat-ı muhtelifeye nazaran mertebe-i
vahideye verilmiş olan muhtelif isimlerdir diyorlar. Tafsilini
anlamak isteyenler kütüb-i sufiyyeye müracaat buyurabilirler.
Maksadımız tasavvufun esası hakkında ma’lumat-ı
mufassala vermek olaydı müdevvenat-ı mevcudeden bir
çok sözler nakledebilir idik.
Bu meratibin tafsilinden sarf-ı nazar sufiye-i kiram hazeratının
kaffesi eşyadan nefy-i vücud ile vücud-ı hakīkīyi Cenab-ı
Hakk’a hasr u tahsis ederek Cenab-ı Hak’dan başka
mevcud yoktur diyorlar.
Fi’l-hakīka hazerat-ı sufiyye: La mevcude illallah
yani Cenab-ı Hak’dan başka mevcud yoktur demişler. Fakat
bununla mevcud olan her şey Cenab-ı Hak’dır ma’nasını
murad etmemişler. Onların vücud Hak’dan ibarettir demeleri
tamamıyla başka bir ma’nayı mutazammındır. Halbuki
kitab-ı kainatta münderic her kelimeden ayrı ayrı ma’na
çıkarıp kelimatın hey’et-i mecmuasından meal-i vahid
müfesser olan ma’na-yı vücudu ehl-i vahdetin ma’na-yı diğer
murad ettikleri vücud ile karıştırarak onların mezheb-i
kındaki tecavüzat-ı ma’lumeleriyle insaf vadisinden hayli
uzak düşmüşlerdir. Ehl-i vahdet Cenab-ı Hakk’ı görmüş
gördüğünü vücuddan başka bir lafz ile ifade edememiş.
Ehl-i kesret onların vücud ta’birinden a’yanda kevn ile müfesser
olan ma’nayı murad ettiklerine zahib olarak onu bir
türlü Cenab-ı Hakk’ın şanına layık görmemiş fakat o müşahede
nerede onu red için iltizam edilen bu mücahede nerede?
Mükevkeb bir gecede milyarlarla nücum-ı zahirenin
nur-ı lerzanı hassas yürekleri ihtizaza getirdiği bir sırada güneş
setre-i erguvanisini üstünden atarak habgahından çıkınca
ketaib-i nücum nasıl vadi-i izmihlale doğru koşarsa bir
zaman evvel var gibi görünen kavafil-i eşyada şems-i hakīkatin
ufk-ı dilden tuluuyla feyfa-yı ademe doğru öylece rube-rah-ı
firar olur!
Fi’l-hakīka biz dimağımıza aks-i kaziyyenin imkanını
müeyyid bir tohum-ı tereddüd atılmadıkca silsile-i hadisatın
vücud-ı hakīkiyle ittisafından şübhe etmeği asla hatırımızdan
geçirmeyiz.
Hatta birisi bize böyle bir şeyden bahsedecek olsa bünyan-ı
tefekküratının şakūlünden inhiraf ettiğine kail olarak
dimağına bir payanda vurmak bu suretle aklının muvazenesini
yerine getirmek için belki biçarenin suretine bir de
Hudayi sille aşk ederiz ve tokadı attıktan sonra:
Alem-i haricinin vücudundan şübhen varsa yediğin tokadı
da o silsileye idhal ederek hiç acısından şikayet etme!
diye biçareye bir de ders-i intibah vermeye kalkışırız.
Acaba bu hareketimiz doğru mudur? Asla değildir. Çünkü
akıl bazı kere insanı değil alem-i haricinin hatta kendi
nefsinin bile mevcudiyetinden şübheye düşecek halata
sevkedebilir.
Aklın o saiki değil midir ki vadi-i tereddüdden ale’l-ıtlak
vücud ile beraber benliğini de gaib etmiş olan Decart’a
“Düşünüyorum binaenaleyh varım” düsturunu ve o düstur
saiki değil midir ki meşhur Fihte’ye cümlesinin
tazammun ettiği ma’nayı bütün mükevvenata teşmil edecek
kadar tevsi’ ettirerek alemde kendisinden başka bir
mevcud göstermemiş! Ehl-i tasavvuf: Taayyünat-ı kevniyye
zavahir u bevatın i’tibariyle esma’-i imkaniyye ve vücubiyyeyi
cami’ olduğundan onların bir ciheti ademe bir ciheti
de vücuda nazırdır. Ademe nazır olan cihet tecelliye mazhariyetlerinden
kat’-ı nazar kendi nefisleri i’tibariyle olan cihettir.
Şu halde taayyünat-ı salife i’tibar-ı evvele göre ma’dum;
dır. Bunlardan biri o şeyin zatına diğeri de halikına nazaran
olan vecihlerdir. Her şey vech-i zatisi i’tibariyle ma’dum;
vechullah i’tibariyle mevcuddur.” Bu takdire göre vechullahdan
başka mevcud yoktur. Ondan başka ne varsa ezelen
ve ebeden ma’dumdur.
nida-yı azametinin aksendaz-ı
saha-i celal olması için kıyamete intizar lazım değildir.
Zira o nida her dakīka kubbe-i nasutu çınlatmaktadır”
Efendim!
Meşhur Alman feylesoflarından Mösyö Ernest Hegel
Vahdet-i Mevcud namıyla meydana koyduğu kitabın bazı
parçalarının geçen sene fazıl-ı muhterem Ubeydullah Efendi
hazretlerinin neşretmekte olduğu Hak Yolu gazetesinde iki
muhterem zat tarafından tercümesini ve müşarun-ileyh
Ubeydullah Efendi tarafından verilen cevabı görmüş ve bunun
nihayetine kadar tercüme olunup lazım gelen noktalara
cevap verilmesini temenni eylemiş isem de bilahare Hak
Yolu ’nun ta’til-i neşriyyat etmesiyle hakīkaten müteessif olmuştum.
Lehü’l-hamd bugün yani ’de yine ayn-ı muhterem
simalar tarafından eser-i mezkurun bi-tamamiha tercüme
olunduğunu görmekle müftehir olduğum cihetle bir
sene evvelki temenni-i halisanemin husule geldiğinden kendimi
bahtiyar addediyorum. Tabiidir ki eserin tercümesi
maksudün bizzat değildir. Belki maksudün bizzat İslamiyet’e
hakīkate sürülmek istenilen lekelere muhterem mütercimlerin
himmetleriyle vakıf olup onlara hakk u hakīkat dairesinde
cevap vermektir. Eserin gerek bidayetinde ve gerek
nihayetinde “Bizim Sözlerimiz” ve “Bir Muahhara” ünvanı
altında yazılan satırlar bu iki simanın pek temiz bir vicdana
gayet ulvi bir akīdeye malik olduklarını gösteriyor. Çünkü
bu mütercimler bazılarının yaptıkları gibi ulema-yı garbın
her söylediklerini bir hakīkat olarak kabul ve ebna-yı cinsine
de o yolda tavsiye etmiyorlar belki Müslümanlığın esasına
muhalif olan noktalarının reddini erbabından şiddetle intizar
ediyorlar. Hatta muhterem bir zatın bu yolda bir risale bile
yazacağını va’d ettikten sonra tercümeye başladıklarını söylüyorlar
ki bundan ziyade insaf ve hamiyyet olamaz.
Bu eseri mütalaa ederek reddiyesinin de hazırlandığını
bu suretle haber aldığım günden beri ez-dil ü can reddiyenin
neşrine intizar ediyor ve bir şevk-i vicdani ile gazete
sütunlarının i’lanat kısmına bakıyordum. Yine bu iştiyak
mına atf-ı nazar ederken –asar-ı münteşire sırasında– “Tenkīd-i
Muhıkk” namındaki reddiyyeniz manzurum oldu. Mösyö
Ernest Hegel’in eserini tercüme edenlere karşı ne kadar
medyun-ı şükran olmuş isem zat-ı fazılanelerine karşı da o
derece müteşekkir ve minnetdarım. Çünkü eseriniz hey’et-i
umumiyyesi i’tibariyle şayan-ı takdirdir; pek çok mesail-i
mühimmeye remz ü işaret olunduğu cihetle cirmi sagīr fevaidi
kesirdir. Fakat şurasını da söylemek mecburiyetindeyim
ki eserin bazı noktaları ezhan-ı mütefekkirinde cidden
şayan-ı ehemmiyet ukdeler bırakıyor ez-cümle en ziyade
nazar-ı dikkatimi celb eden ve kendimce hakīkaten ehemmiyeti
olan bir nokta –ki bu mektubu yazmaya sebeb olmuştur–
hakkında müsaadenizle birkaç söz söylemek istiyorum.
Reddiyyenizde ’ncu sahifesinde ’ncü satırından bed’
“Şurasını da İslamiyet namına iftiharane arzederiz ki:
Nev’-i beşer bidayet-i zuhurunda maymunlara yakın bir
gitgide tenasülden tenasüle ıstıfadan ıstıfaya “semi’ ve basir”
kabil-i ilm ü ma’rifet olduğunu bu hakīkatte kanun-ı tabiatın
şu suretle vazıı olan Vücud-ı Mutlak Kur’an-ı Kerim
’inde de biz müslümanlara ta’lim buyurmuştur.
takım dehr geçti ki insan o devirlerde şayan-ı zikr bir şey değildi.
Biz insanı ma’-i maderden memzuc nutfeden ibtilaen
halk ettik ettik de semi’ ve basir kıldık.”
Tenkīd-i Muhıkk ’dan buraya nakletmiş olduğum şu satırlar
hur Darwin’in te’sis etmiş olduğu mesleği –ki esas i’tibariyle
totemizmdir– kabul ve bunu İslamiyet’e muhalif görmediğinizi
dikten sonra bilahare bu satırları ilave etmenize başka türlü
ma’na veremedim.
Halbuki “Darwin”in te’sis etmiş olduğu bu meslek-i sakīmi
değil İslamiyet nokta-i nazarından belki fennen bile
kabul etmemekte ma’zur olduğumuz zat-ı fazılanelerince de
hafi değildir. Çünkü “Darwin”in te’sis etmiş olduğu nazariyyeyi
kabul etmek kavaid-i fenniyyeyi tağyir etmek demektir.
Bu cihetle bu nazariyyeyi kabul edecek hakīkī bir mütefennin
tasavvur olunamaz.
Zira Darwin maymunlara nazar ediyor neticede görüyor
ki goriller ayaklarının şekil i’tibariyle orangutanlar dimağ
riyle insana benziyorlar. İşte bunların yekdiğeri arasındaki
şu müşabeheti gören Darwin derhal bu müşabehete aldanarak
diyor! Fakat acaba bu nazariye doğru mu? Şübhe yok ki
doğru değil! Bu mesleğin sakameti yine desatir-i fenniyye ile
meydana çıkıyor. Çünkü beyne’l-enva’ tenasül mes’elesi bize
gösteriyor ki insan ile maymun bir nevi’ olmak şöyle
dursun aralarında karabet-i nev’iyye bile yoktur. Binaenaleyh
bu nazariye fennen merduddur.
dirde ise bu mesleğin butlanı bil-bedahe sabittir. Zira bu
nazariyeyi kabul etmek bir kere insanların nev’-i müstakil
olarak yaradılmayıp kışr-ı arzın tekemmülatıyla zamanın husule
getirdiği isti’dad neticesi olarak ednadan a’laya tahavvül
mektir ki fennen makbul olmadığı gibi dinimizce de merduddur.
Nasıl ki
ayet-i kerimesi bunun butlanını vazıhan gösteriyor.
Eazım-ı müfessirinden Fahruddin-i Razi bu nazm-ı celilin
tefsirinde “İza’-i müfacee” karinesiyle insanın doğrudan
doğruya insan olarak halk olunduğunu söyledikten sonra
tekamül tarikıyla husule geldiği nazariyesini reddediyor.
Bu beyanatınızdan Darwin nazariyesini kabul etmek gibi
bir hata lazım gelmese bile tetebbuat-ı ric’iyye erbabının
serd edegeldikleri vahşet-i ibtidaiyye faraziyesini –nev’-i beşerden
her türlü levazım-ı medeniyyeyi selb ederek beşeriyetin
mebadisini cehl-i mutlak ve vahşet-i mutlakadan ibaret
göstermelerini– kabul etmek lazım gelir ki Müslümanlık
nokta-i nazarından bunu da kabul edemeyiz! Zira Kur’an-ı
Kerim nev’-i beşerin mebadisinin bir vahşet-i mutlaka olmayıp
bilakis ber-kemal olduğunu beşeriyetin ilk babası olan
Hazret-i Adem ile işhad ediyor. Biz müslümanlar Hazret-i
Adem’in Ebu’l-beşer olmasına i’tikad ederiz. Hazret-i
Adem ise ulü’l-azm peygamberan-ı izamdan olup maarif-i
Rabbaniye mazhar olmuştur. Mücerred bu feyz-i İlahi sayesinde
melaike-i kiramın isimlerini haber vermekten aciz oldukları
eşyayı bile birer birer haber vermiştir. Fakat sonraları
evlad-ı adem tarik-ı haktan udul ettikce bu feyzi gaib
ederek vahşete doğru yürümüşlerdir. Binaenaleyh bu nazariyeyi
de kabul etmekten İslamiyet bizi men’ ediyor.
Şu halde reddiyenizdeki “nev’-i beşerin bidayet-i zuhurunda
maymunlara yakın bir isti’dadda olduğunu ve şayanı
zikr bir şey olmadığını..!” gibi akīde-i İslamiyyeye muh[a]lif
sözlerinizden murad ne olduğu anlaşılmıyor! Çünkü Hazreti
Adem’i Ebu’l-beşer olarak kabul edersek beşeriyetin bidayet-i
zuhuru Hazret-i Adem ile başlayıp Adem ve Havva’
aleyhime’s-selamdan teşe’ub rical ve nisa’-i evvel vasıtasıyla
tekessür eylemiştir.
Maymunlara yakın bir isti’dad ise Adem ve Havva’ ile
bed’ eden bidayet-i beşerde mutasavver değildir.
Bu makamda delil olarak irad ettiğiniz ayet-i kerimeye
gelince: Bundan bu ma’na müstefad değildir. Nasıl ki
ayet-i kerimesinde ve
hadis-i şerifinde bu cihetler mufassalan izah olunmuştur.
Yani
ayet-i kerimesi nev’-i beşerin bidayet-i
zuhurunda maymunlara yakın bir isti’dadda olup da gitgide
tenasülden tenasüle ıstıfadan ıstıfaya semi’ ve basir olduğunu
delalet etmez. Belki gerek Hazret-i Adem ve gerek bütün
ve basir olan insan haline gelinceye kadar geçirmiş olduğu
edvar-ı muhtelifeyi gösteriyor. Binaenaleyh zat-ı ali-i fazılanelerinden
reddiyenin bu noktası hakkında yine Sıratımüs takīm
yetle rica ve bu vesile ile de ihtiramat-ı faikamı takdim eylerim
efendim.
Maarifin Terbiye-i Umumiyye Programı’nda noksanlık
var. Bu noksanı düşünmek ve ince noktalarını meydana çıkarmak
her Osmanlının her vatandaşın vazifesidir. Ben de
bir vatandaşım düşündüğümü söylemekten çekinmiyorum.
Halk ya atalet ya cehalet veya görenek te’siriyledir ki
müdhiş asabi bir hücumla me’murluğa koşuyor. Köyler
köylüler bile öyle bir his ile yaşıyorlar ki bu his heyecanlar
tevlid ediyor me’muriyet lutfuna nail olmak için nice aileleri
müzayakalar altında ezilmeye sevkediyor...
Babalar çocuklarını i’dadi mekteplerine ileride bir me’mur
olmak için veriyor. Müstesnalardan sarf-ı nazar ekser i’dadi
mekteplerimizdeki nizamname-i esasi sanki çocuklara
gençlere me’mur olmak terbiyesi vermek imiş gibi talebelerin
kalblerinde me’mur olmak emelleri yaşatılıyor.
Muallimlerden çocukları ticarete sanayia ziraate sevk
takdir ediliyor. Sanki zannedilir ki i’dadi mektebine girenler
tacir veyahud esnaf san’atkar ve zürra’ olmaya tenezzül etmez
malı imiş!
Ben değil bütün erbab-ı insaf bu fikirlere isyan eder.
Bizde tuhaf bir halet-i ruhiyye ve mantık var: Esnaflar tacirler
san’atkarlar çiftçiler hep okuma yazma bilmeyenlerden
veya okuyamayan ve yazamayanlardan intihab edilsin!
Bu ne felaketli mantık… Tacir esnaf kendini bilmez ise okumaz
letlerin esir-i iktisadisi olmaz mıyız?
Bugünlerde me’muriyet hevesinin çoğaldığını hür meslekleri
adi kimselere bırakmak lazım geldiği fikrinin daha
ziyade taammüm ettiğini görmekle daha müteessir ve me’yusuz.
Bana kalır ise bir cereyan-ı şedid halini alan bu düşüncesizliğin
önünü almak mümkün değildir. Buna imkan hasıl
edecek yalnız hükumetin bazı tedbirleri olacaktır. Öyle tedbirler
ki inceden inceye düşünülmüş tedkīk edilmiş ince
düşünmek demek uzatmak geç bırakmak demek değildir;
böyle anlaşılmasın.
Şu memleket koca bir ziraat ülkesidir. Bunu hepimiz
takdir ediyoruz. Acaba bu memleket aynı zamanda bir ticaret
memleketi değil midir? Şunu bilelim ki ziraatsiz ticaret
olmadığı gibi ticaretsiz ziraat de duçar-ı akamet olur. O ziraatte
Anadolu’nun bir çok yerlerinde vesait-i nakliyyesizlik
yüzünden mahsulatın çürüdüğünü gezenler görenler hikaye
gibi anlatıyorlar. Buna acıyoruz. Ve diyoruz ki vah vah
vesait-i nakliyye olsa ne istifadeler te’min idilirdi neler neler
olurdu. Bunu aynen kabul ve tasdik etmekle beraber denilir
ki acaba vesait-i nakliyye olsa da erbab-ı ticaret noksan olsa
mahsulatının hepsi fi-i hakīkīsi ile satılabilir mi?!
Hayır satılmasının imkanı yoktur. Ticaretin yeniliklerine
vakıf gözü açık tahsil görmüş tetebbu’ eylemiş yerli tacirler
noksan ve hiç bulunmaz ise düşünelim bu işler kimlerin elinde
dönecektir? Çürüyen bu mahsulleri o vakit kimler satacaktır
kimler alacaktır?
hede ediyoruz ki büyük ticaret işleri hep ecnebilerin elinde!
Anadolu’nun limanlarımızın her yerine bir çok ecnebi Yunanlı
Alman İngiliz Avusturyalı tacirler hicret etmiyor mu?
Muamelat-ı ticariyyeyi ellerimizden almıyorlar mı?
Biz cahil ve ticaretin terakkıyat-ı hazırasına vakıf olmayan
biçareler işlerimizi onlara ekseriyetle kaptırmaya mecşeklinde
yazılmıştır.
bur oluyoruz. Buna mümanaat edecek bir kuvvet bizde bulunmuyor.
Ticaret elimizden gidince mahsulatımıza istedikleri gibi
fiat biçmek ve çiftçilere zavallılara oyunlar oynamak onların
elinde kalıyor. Bu gibi şeyler münevver olan İzmir’de bile
olmuyor değil.
Zürraımız çalışsın çalışsın alnının terini döksün hayatını
feda etsin; sonra kazancın çoğunu Osmanlı memleketinde
Osmanlının elinden bir ecnebi alsın. Öteki boğazı tokluğuna
çalışan bir serseri gibi sefalete mahkum olsun. Bu
acınmayacak teessüf edilmeyecek bir şey mi? Bazı ecnebi
tacirlerin menabi’-i iktisadiyyemizi ve mahreçlerimizi kuruttukları
bizi büyük bir felakete doğru sürükledikleri de ender
değil!.
Muhakeme mülahaza şunu anlarız ki demek Osmanlı
çiftçileri behemehal tahsil etmiş vakıf olmuş Osmanlı tacirlerine
muhtacdır. Çiftçilik ne derece terakkī eder ise etsin
mazhar-ı mükafat olmak için karşısında o mertebe terakkī
eylemiş bir Osmanlı ticareti görmelidir.
Eski adamlara kalkıp da yeniden ticaret okutamayız. Ticaretin
yeni usullerine vakıf etmek için onları mekteplere
ecnebi memleket ve müesseselerine yollayamayız. Bizim
yapacağımız şey o tacirlerin çocuklarını veya diğer
gençleri ticarete sevketmek ve onlara bir tacir ve hür bir insan
terbiyesi vermektir.
Ticaret terbiyesi vermek için ticaret mektebi lazım değil
mi? Hani bizim memlekette ticaret mektebi… İstanbul’da
bir ticaret mektebimiz var. Öyle ehemmiyetsiz bir yerde ki
vücud ve adem-i vücudundan çok kimse haberdar değil. Bir
de şükranlara seza ki İttihad ve Terakkī Cem’iyyeti İzmir’de
bir hususi ticaret mektebi açtı! Rica ederim bu koca sahile
bu koca sahaya malik olan ticaret memleketinde başka ticaret
mektebi var mı?
yüz elliyi geçmez. Halbuki İstanbul’da bir Mekteb-i Hukūk
var onun bir sınıfında bin talebe var. Sonra yine Selanik’de
Konya’da Bağdad’da birer hukūk mektebi daha var.
Bu mekteplere talebe hücum ediyor. Çünkü bu mektepler
me’mur yetiştiriyor. Çünkü bu mekteplere girenler maaşlı
mansıblara namzed oluyorlar.
Ticaret Mektebi’nden çıkan ise başlı başına çalışacak.
Kendi başının çaresine kendisi bakacak. Ne müşkil iş? Evet
müşkil; çünkü bize verilen terbiye hür işlere müşkil dedirtir;
Maarif de; sanki memleket ancak me’mur olacak me’mur
yetiştirecek mekteplere arz-ı iftikar ettiğine kat’iyyen kani’
olmuş gibi ticaret mektepleri te’sis ve ıslahına hiç ehemmiyet
vermiyor. Bu memlekette dört hukūk mektebine mukabil
yirmi ticaret mektebi olmalıdır. Bizde bütün ma’nasıyla
mükemmel bir ticaret mektebi yok. Olan ve çalışmak isteyen
ticaret mektebine de ehemmiyet verilmemiş bir köşeciğe
terkedilmiş.
Mekteplere halk tarafından edilecek rağbet makamat-ı
resmiyyenin o mektebe vereceği rağbetle mebsutan mütenasibdir.
Bir ticaret mektebi büyük bir binaya malik olmaz
en mütehassısları olmazsa dahili ve vesait ve edevat-ı tedrisiyye
ve sınıf ve salonları mükemmel olmazsa mekatib-i
mekatibinin kabul programları her yere dağıtılmaz ise rica
ederim o mektebe kendi kendine rağbet olur mu?
Maarif Nezareti vilayatta ticaret mektepleri açmak mecburiyeti
hissetmelidir. Şimdi her yerde açamasa bile mekatib-i
tepleri te’sis eylemelidir. Ve bu ticaret şu’beleri için mükemmel
ve kafi programlar çizmelidir.
* * *
Mekatib-i ibtidaiyyede çocuklara bir san’at terbiyesi verilemiyor.
Halbuki Avrupa çocukları mekatib-i ibtidaiyyede
fikr-i san’at kazanıyor. Fikr-i san’at vermek için ibtidai muallimlerinin
malı her dersde her bahisde hoca san’at ticaret hakkında
söylemelidir.
Ahiren Avrupa ve memleketimizin bazı iyi mekteplerinde
kabul edilen el işleri dersleri çocuklarda fikir ve isti’dad-ı
san’at yaratmaya pek müsaiddir. Mesela bir ibtidai çocuğu
ufak mikyasda mukavva ve kağıd işleri demir ve tel işleri
doğrama işleri alçı ve kil üzerine hak işleri yapıyor. Bununla
küçükken kendisinde san’ata karşı bir isti’dad ve arzu
hasıl ediyor. Küçükken kazanılan bir isti’dad büyüyünce güç
zail olur. Yeni mekteplerde çocuklar bahçede el işleri ve ta’lim-i
beden için çalışıyorlar. Bu da ziraate karşı muhabbet
hasıl ediyor.
Umum mekteplerimiz böyle olacak ve rüşdi ve i’dadi
mekteplerinde de ziraate sanaate ticarete heves verici bir
propağanda yapılır ise emin olalım istediğimiz iyi fikirler hasıl
olmaya başlar ve terbiye-i umumiyye programı tanzim edilmiş
olur. Çünkü program esas-ı teali olan ziraat ticaret
sanayi’ üzerine ve ona müstenid kurulmalıdır.
Hükumet böyle bir program tanzim edince bütün ihtimamatını
buraya sarfedir. İhtimam edilen yerlerde tabiatıyla
parlaklık hasıl olur. Parlak ve şa’şaadar olan yerlere rağbet
daha artar. Rağbet ise bir mesleğin kıymet bulmasına birinci
derecede hizmet eder.
Milletin şevket ü iclalini mazide düşün!
Bir de bak hale azizim! Bu tenakuz ne içün
Bir fena alemine girmede nekbetle bugün
Münhasif olmadadır encüm-i ikbali bütün
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Şetm ü tahkīr mezbel-i edeb ü rif’attir
Söz budur şek yeri yok mahi-i haysiyyettir.
Elde Furkan-ı Mübin sözlerime hüccettir
Yoksa söyle bu da mı şime-i hürriyyettir
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Dediniz etti yemin önce Hamid-i Sani
Azm-i milliyyete rehber ederek irfanı
Bırakın maglatayı safsatayı bühtanı!
Bir Hamid hiç olamaz! Zat-ı Mehemmed Hani
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Böyle uğlutayı hiç fikrine kim rehber eder?
Var mı bir vech-i şebeh? Fikr-i teşabüh? Ne gezer!
Öyle bir şah-ı muazzam ki ma’ali-perver
Bunu teslim ediyor gökte melek yerde beşer
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Müslümanlık müteneffir müteessif bi-tab
Çünkü ol ca-yı muallaya saçılmaz çirkab
Buna kail olamaz Hazret-i Rabbü’l-erbab
Böyle olmaz sanırım şekl-i rüsum-ı adab
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Buldu dillerde bila-şaibe bir ca-yı karar
Milletin ruhu bugün hakk-ı Hilafet’le yaşar
Bunu takdis ediyor aşkla ahrar ebrar
Bir tenakuz göremez şan-ı hükumet artar
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Hakk-ı te’sis-i hükumet şerefin Osman’a
Vermiş ol Hazret-i Hallak o celilü’ş-şana
Hem Hilafet gibi mağbut-ı cihan ünvana
Arz-ı hürmet edelim zat-ı Mehemmed Han’a
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
La-yezal hürmetimiz vardır o ulvi nesebe
Var mıdır vasıl olan şimdi o ‘ali ka’be?
Yok Hilafet gibi bir paye bi-rabbi’l-ka’be
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Hem olunmaz denilir hakk-ı Hilafet taksir
Bunun ibkasına nusrette ecell-i tedbir
Olacak aksi ise mazhar-ı su’-i takdir
Belki aciz bunu tefsire zeban-ı takrir
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
Meclis’e “etti tefessüh” sözü pek çesbandır
Siyyema şekl-i idarisi vazi’; uryandır
Dar-ı Şura diyemem mel’abe-i sıbyandır.
Hal-i mer’isi bütün sözlerime bürhandır
Yok mu insafınız Allah için artık yetişir?!
“Tenbih” “Ed-Da’vetü ve’l-İrşad”ın “Darülfünun”da
maksad-ı evvelini; terbiye-i diniyye ile beraber usul-i ta’lim-i
melekenin terbiyesiyle te’min olunur:
fehm melekesi
Ta’limin mazhar-ı suhulet olması hususu; burada icmalen
beyan olunan veche göre ta’lim mütalaaya yarayan kitabları
tasnif ile iştigal edecek bir encümen-i ilmi teşkiliyle
reside-i tamam olur. İşin başlangıcında Darülfünun; bazı kütüb-i
ma’rufeyi intihab ve ihtiyar ile muallimini bu fasl ile
aid dersleri iktibas edebilecekleri kitabları tebliğ eder Darülfünun’un
kütüb-i cedide-i tedrisiyye tedvini hususundaki
emeli hayyiz-ara-yı husul oluncaya kadar maslahat bu suretle
tedvir edilecektir. Muallimin-i muhteremenin bu gaye-i
ma’ruzayı nazar-ı dikkate almaları ve mezkur üç melekenin
terbiyesine bezl-i ihtimam eylemeleri lazımdır.
Sınıf-ı mürşidinde ilm-i tecvide dair bir risale okunur.
Tecvid suret-i ameliyyede ta’lim olunur; şöyle ki her talib
programda ta’yin olunan evkatta tecvid ile ayat-ı kerimeyi
okur hafız da tecvid ile okumak lisanda bir meleke haline
gelinceye kadar lazım gelen cihetleri tashih eder.
Darülfünun’un bütün seneleri talebesine ala tarikı’l-va’z
ve’l-hitabe lügat-i fasiha ile daimi ve umumi tefsir dersi okutulur;
ta ki şakirdan bu dersden kalblere te’siri me’mul olan
keyfiyet-i va’z u irşadı öğrensinler hitabet-i diniyyenin
uslubu kalblerine lisanlarına intıba’ etsin imanları
nin hususundaki makasıd-ı ‘aliyyesine kendilerine tezkir etsin.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidine ihtisar ve suhuletle Kur’an-ı Kerim ’in
tefsiri tamamıyla okutulur. Ulum ve fünun-ı Arabiyye ve
şer’iyyenin ıstılahatından ictinab olunur ayat-ı kerimenin
külfetsizce uslub-ı lisanın verdiği bir suhulet dairesinde tefsiri
nazar-ı dikkate alınır tefsir-i ba’z bi-ba’zıhi riayet olunur
me’sura müracaat ve onun sahihlerine i’timad olunur. Esna-yı
tefsirde erbab-ı butlanın i’tiraz ettiği veya cühelanın
duçar-ı iştibah olduğu bazı ayata aid şübühatın –işbu şübhe
şerh edilmeyerek– cevapları hakkında talebe ikaz olunur.
Öyle ki talib kendine böyle bir sual irad edildiği halde cevabını
tefattun edebilsin aksi takdirde ondan gafil bulunsun.
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duatta üzerlerine şübühat varid olan küffarın veya
ashab-ı makalatın mücadele ettiği ayatın tefsirleri okutulur.
Bununla beraber ulum-ı kevniyyeye felsefe tarih kavanin
ve mücadele-i edyana müteallık şübühat tarik-ı münazara
dairesinde cevaplarıyla birlikte şerh olunur. Bundan
başka İslamiyet’in cemi’-i edyana medar-ı imtiyazı olan hakayıka
delalet eden ayat-ı kerime izah olunur. Zaman-ı tenzilde
beşeriyetce ba-husus Arablarca ma’ruf olmayan –gerek
ulum-ı kevniyye ve ictimaiyye ve gerek şerai’ ve adaba
müteallık olsun– ulumun hakaikı beyan edilir.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde Muhtasaru’l-Buhari Muhtasaru’z-Zevaci
Münziri’nin Tergīb ve Terhib’ i Şifa gibi kütüb-i ehadis
okunur. Tedrisde bir uslub-ı sehl ta’kīb olunur. Hadisin ma’nası
muhtasaran müteallık bulunduğu ulum ve fünun ve
mebahis-i nadire müstesna– bahsolunmayarak beyan olunur.
Erbab-ı teşkik ü butlanın dillerine dolayıp kitablarında
medar-ı kīl ü kal ittihaz ettikleri ve alelade ammenin duçar-ı
maz.
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duatta Münteka Şeyh Mecdüddin İbni Teymiye’nin
ve gayrı gibi muhtasarat-ı devavin-i hadis okunur.
Fıkh-ı hadis hükm-i hadis taaruz tercih beyne’l-ehadis mebahisi
tevsi’ ve şübühat-ı varide şerh olunur. Müşkilat esanid
rivayeten ve dirayeten ulema-i hadisden bulunmaları matlubdur.
Ta ki sahih müttefekun-aleyh ümmetce makbul
olup müdafaa ve ihticac olunması vacib olan ehadisi zabt u
tahrir edebilsinler. Böyle olmayan ehadise gelince: Mu’terizin
tarafından varid olacak i’tirazat; bu hadislerin kabulüne
eimme-i müslimince ittifak bulunmadığı beyan edilerek müdafaa
olunur.
Bu ilim bi’n-nefs hadis okunmadan evvel okunur. Usul-i
kıraet: Her bir ıstılah vazıh surette ta’rif ve müteaddid
misallerle izah olunur. Bazı muhaddisinin ıstılahları arasındaki
zi’nin ıstılahı gibi.
“İlm-i Tevhid”den murad Kur’an-ı Hakim’de beyan olunup
dinin da’vet etmekte bulunduğu “İlm-i akaid-i İslamiyye”dir.
Bu ilmin mebahisi üç baba idhal olunur: - İlahiyyat
olan akaid; bunlara “sem’iyyat” da ta’bir olunur.
Sınıf-ı mürşidin:
Bu ilim sınıf-ı mürşidine hasdır. Sınıf-ı duata intikal etmeden
evvel bu ilimde kesb-i mümarese etmelidirler. İlahiyyat;
bil-kainatta olan minhac ve sünneti üzere okunup kalblere
muhabbetullah ta’zim ve murakabe-i Huda taate rağbet
veren reca ile ma’siyetten tenfir eden havf tevhidde istiğrak
sıfat ile ma’rifet kemal ibda’ eden vech üzere tedris olunur.
Bu miyanda halkın tefehhümünde duçar-ı hata oldukları
kaza kader cebr tevekkül kisb gurur ve reca ye’s ü emel
dua tevessül velayet ve beraet gibi mesail şerh u izah
olunur.
Sınıfu’l-mürşidin:
Mesail-i nübüvvatın usul-i tedrisi: Beşeriyetin irsal-i rusüle
olan ihtiyacı Cenab-ı Hakk’ın fıtrat-ı insaniyyeyi karin-i
tekemmül edecek olan bu vesile-i hidayeti insaniyetin ekmeliyeti
efradına tarik-ı vahy ile lutf u tefaddul buyurarak
rusül-i izamın insanların muktedaları üstazları menabi’-i
tefakkuh ve tefeyyüzleri olup bunların irşad ve delaletleriyle
aklen ve ruhen mazhar-ı terakkī oldukları salah-ı hale nail
oldukları bast u temhid olunacaktır. Bu mesailin şerh u
Rüsül-i kiram aleyhimü’s-selam’ın ahlak ve sıfat-ı kerimeleri
kavimleri içinde siret-i münifeleri ümmetlerini
haziz-i putperesti veseniyetden evc-i tevhide terfi’ eyledikleri
kavimlerinin evvelce salik bulundukları veseniyetin mefasid
ve seyyiatı beyan olunmalı. Dinin insanların din ile
kesb-i ihtida edebilmek isti’dadları ile mütenasiben terakkī
edegeldiği ve nihayet İslamiyet kesb-i kemal ü etemmiyyet
ederek nübüvvet ve risaletin Muhammed aleyhissalatü
vesselam ile hitam bulduğu temhid edilmelidir. Din-i İlahi
ve dinin kanun-ı irtika ve tekemmülünün her zamanda bir
olmasının ma’nası da anlatılacaktır. Kur’an ’ın ve Din-i İslam’ın
kütüb ve edyan-ı sairenin üzerine ma-bihi’limtiyazı
beyan olunacaktır. Bu babda nasın fehminde
duçar-ı iştibah oldukları mesail-i atiyyede mevzu’-ı bahs edilecektir:
Kur’an-ı Kerim ’deki şefaat-i müsbete ve menfiyye
enbiyaya nefy ü isbat olunan hidayet ismet-i enbiya
enbiyanın bazıları diğer bazıları üzerine Cenab-ı Hak tarafından
tafdil buyurulduğu halde yine enbiya arasında
“adem-i tefrik”ın ma’nası.
Alem-i gaybden haber veren sem’iyyat-ı sabiteye gelince
bunların vech-i tedrisi şöyledir: Öyle bir üslub ta’kīb olunacaktır
ki bu sayede insan; gayba ve hayat-ı ebediyye-i
uhreviyyeye imanın fevaidini anlayacaktır. Bu fevaid aklın
her zi-hissin iştirak ettiği mahsusatın daire-i dikından kurtulup
kesb-i tevessü’ ve inbisat ile feza-i medarik-i ruhiyye ve
akliyyede serbest bir surette cevelanı nefsin hayat-ı ilmiyyei
uhreviyyeye i’dad edilmek suretiyle makamen kesb-i teali
eyleyerek artık mesaib-i dünyeviyyeye karşı la-kayd bir hale
gelebilmesi bar-ı hayatı yüklenebilecek Allah yolunda bütün
şehevatı terkedebilecek bir seviye-i fazilete irtika edebilmesi
gibi şeylerdir.
Bu akaidin takririnde mezahib ve fırak arasındaki ihtilafın
zikrinden ictinab ve selefden sadr-ı evvelin bulunduğu
mesleğe i’timad olunur. Bu üslubda tedvini la-büd olan resail;
üç mertebeyi cami’ bulunmalıdır: - Ta’lim-i ibtidai avam
lebe; bu suretle insanlardan her bir sınıfın ta’liminde derece-i
fehm ü idraklerine hallerine layık olacak nisbete göre
ta’kīb edecekleri tarikate irşad olunmalıdırlar.
ve müdafaası melahide ve mütebeddianın akaid-i şerife-i
mezkureye irad ettikleri şübühat ve onda icra ettikleri tahrifatın
delail-i hakīkıyye ve ilzamiyye ile reddi” ilmidir.
Bu asırda mütekellimin-i sabıkīn asrında ma’ruf olmayan
şübühat; meydan almış ve o asırda revac bulan ve ulum-ı
Yunaniyye ve saireden müstenbat olan bir çok şübühat
da karin-i butlan olmuştur. Binaenaleyh bu ilim için zamanın
bine üzere sarf-ı inayet ü gayret eylemek derece-i vücubdadır.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde Senusiyye ve Nesefiyye gibi kütüb-i
mütekelliminden ibarelerini anlayacakları ve ıstılahları tanıyacakları
bir tarzda bir risale-i muhtasara okutulur. Bundan
başka bir risale daha okutulur ki bunda da duat-ı nasraniyye
misyonerler mukallide-i melahide nihal-i batıniyye taraflarından
varid olup şu asırda beyne’l-amme rayic olan
şübühat vech-i butlanlarıyla beraber zikrolunur.
Sınıf-ı duat:
Bu sınıfda felsefe hey’et tarih kavanin ve saire gibi bu
asırda revac bulan ulumdan mütevellid şübühatın reddi hususu
“tefsir” bahsinde beyan olunan üslub “nahv” vechile
şerh ve tevsi’ olunur.
sene-i hicriyyesinin Muharremü’l-haram’ı tarihinde
larında in’ikad ve la-ekall on beş gün devam etmek üzere
senede ikişer defa vilayat-ı şahane ve elviye-i müstakıllede
mu’temer-i ilmiler ve onların mukarreratını tedkīk etmek
üzere İstanbul’da fudala-yı ulemadan mürekkeb bir hey’et-i
nin ta’mim ü neşrine ve ıslah-ı medaris ü tekaya maksad-ı
mühimminin hayyiz-i husule isaline telahuk-ı efkar u mülahazat
neticesinde hasıl olacak kanaat-i vicdaniyye dairesinde
sarf-ı makderet edecek ve ve şu emel-i muazzeze tahriren
veya şifahen veya nakden hizmet arzusunda bulunan
her muvahhid a’za miyanına dahil olacaktır.
takılle kazalarından bil-intihab ikişer livalarından keza dörder
zat da’vet edilecektir.
lat-ı akliyye ve nakliyyeye müsteniden izahatı tazammun
edecek mükemmel bir kitap te’lifine lüzum hisseder.
olmak üzere iki kısım olacaktır. A’za-yı fa’ale dahi iki kısma
ayrılarak bir kısmı hikmet-i İslamiyyeye diğer kısmı da felsefe-i
garbiyyeye aid mütalaatta bulunacaklardır. A’za-yı
hamiyye dahi nakden muavenette bulunacak efrad-ı İslamiyye
olacaktır.
aliyye ile beraber ilm-i hadis tefsir tasavvuf fıkıh kelam
de’a’im-i münife-i şeriat olan ulum-ı ‘aliyyeden de bi-hakkın
müstefid olabilecek bir şekle ifrağı lüzumu öteden beri her
yerde mahsus ü müsellem bulunduğundan bu maksadın
te’min-i husulü emeliyle programlarda pek ciddi ıslahat vücuda
getirilmesi ve medarisin yalnız saadet-i uhreviyye değil
onunla beraber saadet-i dünyeviyyeyi de te’min edebilecek
bir mekteb-i feyz halinde bulundurulması hususunun İzmir
Mü’temer-i İlmisi’nce bugün zamanın en mübrem ihtiyacatı
sırasında olduğuna kanaat hasıl olduğundan programlara
ulum-ı ictimaiyye ile fünun-ı şettanın da lüzum-ı mahsusu
derecesinde idhaline sarf-ı makderet edilmesi Makam-ı Meşihat’den
şerife progra mlarına da idhaliyle salikin-i turuk-ı ‘aliyyenin
te’min-i istifadelerine suret-i mahsusada i’tina edilmesi
Makam-ı Meşihat’den istirham olunacaktır.
leri daima mahfuz kalabilmek için bu kisve erbabına münhasır
kalması zımnında tedabir-i salime ittihazı Makam-ı Ali-i
Meşihat-i Celile’den istirham olunacaktır.
lunmaları ve a’za-yı hamiyye taraflarından vaki’ olacak muavenat-ı
nakdiyyenin hüsn-i isti’malleri ve zübde-i mesaiyi
gösterecek Türkçe Arabca mev’izalar ve ilmihaller ve zamana
muvafık beyannameler tab’ıyla her tarafda bulunan
a’za-yı muhteremeye istifade ettirilmesi ve her bir mu’temer-i
zim olunacak ta’limat dairesinde sarfedilmesi tekarrür etmiştir.
Bu hususda emr-i Meşihat-penahi istihsalinden sonra
mübaşeret olunacaktır.
saitin istikmali hususu Makam-ı Meşihat’den istirham olunacaktır.
cek kudret-i ilmiyyeye malik bulunmaları ve hal ü zamana
mutabık Türkçe ve Arabca bir hutbe mecmuası tanzim olunması
liyye medaris-i ‘aliyye olmak üzere üç kısma münkasem
olabilmesi; medaris-i ibtidaiyye nahiye ve kaza ve livalarda
medaris-i taliyye ehemmiyet ü cesamet-i mevkiiyyesi müsaid
olan livalarda ve vilayet merkezlerinde medaris-i ‘aliyye
payitaht-ı Saltanat-ı Seniyye’de bulunması ve her birinin
dahili ta’limat ve muntazam programlar dairesinde devam
etmesi hakkında keza Makam-ı Celil-i Fetva-penahi’den istirham
olunacaktır.
mua ve üç kısım üzerine ilmihal ve mevaız namında Türkçe
büyük bir mecmuaya milletin eşedd-i ihtiyacı bulunduğu
mu’temerimizce kanaat hasıl olduğundan bunların vücuda
getirilmesi için Makam-ı Meşihat’den rica olunacaktır.
deki makasıd-ı kudsiyyenin bi-hakkın ta’kīb edilebilmesi
gerek müderris ve gerek mürşid olacak zevatın evvel-emirde
bil-imtihan isbat-ı ehliyyet etmeleri ve el-an devam eylemekte
olan usul-i sakīmenin lağvı hususu Makam-ı Meşihat’e
arzolunacaktır.
her halde tahsil-i ibtidaisini ikmal etmiş bulunacak ve talebe-i
ulumun birinci ikinci üçüncü senelerde lisan-ı Arab
üzere tekellüm ü tahrir edebilmesi vesaiti istikmal edilecektir.
miyyenin sunuf-ı selasesinde tedrisat –Arabi Farisi Osmanlı
lisanlarıyla– üç kısma ayrılacaktır. Arabinin mükemmelen
kitabet ü tekellümü asar-ı edebiyye-i Arabiyye anlaşılacak
derecede meleke istihsali hususuna ehemmiyetle gayret olunarak
fıkıh tefsir hadis ebediyat-ı Arabiyye tedris olunacaktır.
Farisi’nin derece-i mutavassatıda ta’lim ü teallümü
mecburi ve daha ziyadesi ihtisasa aid ve ihtiyari olacaktır.
Farisi’nin mükemmelen ve Mesnevi-i Şerif’in tedrisi medaris-i
‘aliyyeye mahsusdur Lisan-ı Osmani mükemmel tahsil
edilecek ve ilm-i kelam ilm-i ahval-i ruh ilm-i tekvin ve mafevka’t-tabia
tarih-i felsefe tarih-i edyan ve akvam siyer-i
nebi ve tarih-i İslam ulum-ı tabiiyyenin mukaddematıyla
fevaid ve ulum-ı riyaziyye ve tarih ve coğrafya ve sair fünun-ı
mevcude Türkçe olarak okutulacaktır.
ve lahnını tamamıyla tahsil edebilmeleri için kitabet ve edebiyat-ı
Arabiyye muallimlerinin bit-tercih Arab ulemasından
ta’yini iltizam olunacaktır.
usul-i va’z ü hitabete ameli olarak alıştırılacaktır.
meşayih-i izam usul-i maişet ve muaşeretlerinde adab-ı İslamiyye
dairesinde hareket etmeye mecbur olacaklardır. Zira
hidemat-ı diniyyede bulunacak zevatın her hareketi ya istihsanen
taklid veyahud da rekabeten tenkīd suretiyle umum
tarafından nazar-ı dikkate alınır. Binaberin her müntesib-i
gibi muamelatta hedef-i tenkīd olmayacak ve mensub bulunduğu
meslek-i sebilin şan ü şerefine yakışacak surette yaşamanın
yolunu bilecektir. İlm-i şerifin şanıyla gayr-ı mütenasib
karışık ve pejmürde kıyafetler ve hürmet-i ammeyi
salib etvar u mişvar hadimin-i dinin kadr u kıymetini hiçe
melat-ı reviş-i bi-vakar sokaklarda kahvelerde oyun ve saire
gibi gayr-ı meşru’ ve gayr-ı ma’kūl ahvalden suret-i kat’iyyede
mücazat ta’yin olunmak üzere Makam-ı Ulya-yı Meşihat’in
nazar-ı dikkati celb olunacaktır.
ahval-i siyasiyye-i İslamiyye ve muamelat-ı umumiyye ve
hususiyyeyi ibadat ve i’tikadatı cami’ mükemmel bir ilmihal
tedris edilmekle beraber ayin-i tarikat-i aliyye telkīn ve edebiyat
ve ahlak felsefe ve tasavvuf ta’lim ve tefhim edildikten
sonra yedlerine şehadetname verilecek ve inhilal edecek
tekaya post-nişinliklerine şehadetname eden zevat bey[ni]nde
müsabaka-i ilmiyye icrasıyla ihraz-ı liyakat edenler ta’yin
olunacaktır.
katib medaris ve tekayanın da her birinde tedrisi mecburi
olacaktır.
kam-ı siyasiyye ve ahval-i ictimaiyye-i İslamiyye ahlak ibadat
olacaktır. Bilumum vaizlerin şu mevaiz mecmuası
mündericatı ahaliye şerh ü izah u tefhim etmeye mecbur tutulması
Makam-ı Meşihat’ten taleb olunacaktır.
sene sınıf imtihanına mecbur tutularak birbirini müteakıb iki
sene imtihan veremeyenler medarisden ihrac olunacağından
sınıf imtihanlarında matlub derecede terfi’ edenler hakkında
kur’a imtihanlarının ref’i hususuna delalet buyurulması
Makam-ı Meşihat’ten istirham olunacaktır.
rüşdiyye medaris-i taliyede dahi mekatib-i i’dadiyye dersleri
tedris edileceğinden onlardan şehadetname ahzine muvaffak
olan talebe-i ulum için mekatib-i ‘aliyyeye girmek arzusunda
bulunanlar bila-imtihan dahil olabilmeleri imtiyazı
ve talebeden arzu edenler mütehassıs oldukları fenlerden
muallimliğe ve sair me’muriyete ta’yin olunmaları esbabının
Maarif Nezareti’nce kabul olunmasına tavassut buyurulması
Makam-ı Meşihat’ten rica olunacaktır.
dan maada elsine-i garbiyyeden Fransızca ve İngiliz lisanlarını
da tekellüm ve kitabete kadir olacak derecede öğrenmeleri
mecburi olacağından esbabının istikmali hususu Makam-ı
Meşihat’ten istirham olunacaktır.
eden talebe-i ulum ulum-ı diniyyeden maada hey’et-i
deniyyeyi tahsil etmiş olacaklarından efkar-ı umumiyye üzerinde
ettirebilmelerine en ziyade medar olan ahlak-ı Muhammediyye
eimme hutaba ve muallimin efrad-ı İslamiyyenin müracaatgah-ı
medenisi olmakla beraber aynı zamanda rehber-i
ve bunlara verilecek ilaçlara dair haiz-i ma’lumat olmaları
hülasa efrad-ı İslamiyyenin meaden ve meaşen birer mercii
bulunmaları lazımdır.
lerde hidemat-ı diniyye ile muvazzaf olanlar din-i celil-i
leten neşr-i asar ile redd ü cerh edecekleri gibi mütefennin
ve vakıf-ı esrar-ı din bulunan mütefekkirin-i İslamiyyenin
dahi neşr-i asar ile i’la-yı dine hizmetleri hususunu te’min
Medaris Cem’iyeti’nin vezaif-i mühimme ve esasiyyesinden
bulunacaktır.
den en mühimmini teşkil eden ciheti bil-cümle medarisin
ale’d-derecat ıslah u tensikı olduğundan her vilayetin intihab
olunacak münasib bir mahallinde mekatib-i saire-i
mevcude misillü bir ta’limat ve program tahtında sınıflara
münkasem bir nümune medresesi te’sis ü teşkil edilinceye
kadar mevcud medarisin mümkün mertebe ıslah ve o program
seviyesine ihzar ü i’la edilmesi için müteaddid medarisi
bulunan kura nevahi ve kasabatta müderrisin –tevhid-i dürus
ve taksim-i a’mal üzere hareketle– talebe-i ulumu derece-i
mesailini cami’ birer kitap te’lif edilinceye kadar fünundan
tedris şerh u haşiyelerden lazım olan mesail takrir edilmek
suretiyle ulum-ı Arabiyye ve fünun-ı hazıradan da intihab
olunacak kitablar kıraet ettirilecektir.
be-i ulum; mekatib-i ibtidaiyye muallimlikleri kura ve kasabatta
vezaifi edebilecek iktidarı haiz olacaklarından talebe-i mezbureden
o vezaifde bulunmak arzu edenlerin oralara ta’yiniyle
beraber maişetlerini te’min için Evkaf Nezareti’ne
müracaatla eslaf-ı kiramın evkaf varidatını hüsn-i cibayet ve
şerait-i vakfiyye dairesinde sarf u isti’mal ettirilmesi esbabının
sun muntazam program ve ta’limat dairesinde icra-yı vazife
eden müderrisin ve talebe-i ulumun te’min-i maişetleri esbabına
tevessül olunmakla beraber esna-yı tedris ü tederrüsde
“cer” usulünden tahlis edilmeleri hususu Makam-ı
Meşihat ile Evkaf Nezareti Meclis-i Meb’usan ve A’yan riyasetlerinden
den talebe-i ulum için derece-i iktidarlarına göre muallimlik
ve sair me’muriyetlerde istihdam olunabilmesi esbabının
te’mini hususu da Makam-ı Meşihat’ten istirham olunacaktır.
taht-ı nezaretinde umur-ı idare-i dahiliyyesi –dahili ta’limatname
dairesinde– müderrisinin yed-i faziletlerinde bulunmak
ve müddet-i tahsil senede dokuz ay olmak ve zaman-ı
ta’til ihtiyacat-ı mahalliyyeye [göre] ta’yin edilmek üzere üç
aydan ibaret olması Makam-ı Meşihat’e arzolunacaktır.
mak vacibeden olduğundan İmam Ali kv efendimizin
kelam-ı hikmet-iştimalleri muktezası
üzere tedrisata aid programlarımız daima ıslah ve
noksanı ikmal edilmek üzere hareket ve bu ümniye-i mühimme-i
diniyyenin izdiyadi-i tealisine gayret olunarak tarikı
terakkīde devam-ı mesai ve ictihadımızın te’min-i imkanı
amal ü makasıd-ı hassadan addolunacaktır. Ve minallahi’ttevfik.
Kelat–Galicai tarikı diğeri Hevetki taifesi arazisinden geçip
Ragistan ve Mendihisar yolu idi. Bu iki yol arasında
yüksek bir dağ bulunuyordu. Emir Şir Ali Han’ın zahmet
çekerek Kelat Kal’ası’nı tahkīm etmesine mukabil Ragistan
yolundan giderek emirin zahmetini boşa çıkarmak istedim.
Amcam da bu tedbiri tasvib edince hemen o yoldan hareket
ettik.
Ağırlıkları ileri yolladım ve ben gelmeyince yüklerin indirilmemesi
hakkında muhafızlara emr-i kat’i verdim. Ceneral
Nusayr ve Abdurrahim hanları diğer bazı ümera ile dümdara
ta’yin ettim. Kendim de askerin gah sağına gah soluna
dahi nezaret eylemek şartıyla ilerledim.
Divarek mevkiin[d]e ilerideki askerin tevakkufunu emrettim.
Çünkü bir fersah kadar geride idim. Yanımda da iki
topla iki yüz süvari var idi.
Bu sırada birkaç süvari: Uzaktan bir sürü koyun geliyor
diye haber getirdi. Durbinle bakınca koyun dediklerinin
düşman askeri olduğunu anladım. Hemen iki yüz süvariyi
beşer beşer dağın tepesine çıkıp düşmanın mikdarını keşfe
ta’yin eyledim. Bir tarafdan da bir an [evvel] vasıl olması
Şir Ali Han’ın askeri tertib-i ati mucebince göründü.
Peştrud süvarisi
Herat süvarisi
Kandahar süvarisi
Kabil süvarisi
Bu askerin hepsi bize doğru geliyordu. Maiyyetimdeki
ümera ileri gidip öndeki kuvvete iltihak etmemizi tavsiye
eyledi. Lakin ben bu teklife i’tiraz ettim ve:
– Düşman bizi ta’dada başlayacak ihtimal ki süvarileri
bizimle ordumuz arasına girecektir. Eğer hareket edecek ve
toz toprak kaldıracak olursak düşman mikdarımızı anlayamaz
dedim.
Ümera re’yimi tasvib etti fakat hiç [birisi] ne müşkil
mevki’de kaldığımı bilmiyordu. Çünkü asıl ordu uzakta olduğu
gibi göndermek de mümkün değildi.
Şu esnada Abdurrahim Han’ı uzaktan gördüm lakin o
gelmezden evvel düş[ma]n askeri toplarımıza hücum etti.
Topçulardan ikisi maktul birini mecruh etti düşürdü. Diğerleri
ric’ate mecbur olması üzerine iki topu götürmeye başladılar.
O sırada vürud eden Abdurrahim Han fırkasından
dört taburu bunların üzerine saldırdım. Düşmandan beş yüz
neferiyle bir çok at maktul oldu ve alınan toplar istirdad
edildi.
Bozgun askeri Kelat’ın cenub taraflarına doğru ta’kīb
eyledim. İkindi üstü Tabakser Dağı’nın zirvesindeki Telle
Kal’ası’na sığındılar. Biz de kal’anın yakınlarında ordu kurduk.
Bulunduğumuz yerden Emir Ali Şir Han’ın Kelat Kal’ası’ndaki
askerini dürbünsüz görebili[y]or ve süvarilerinin
hezimetinden müteessir olarak siperler arkalarında me’yusane
gezindiklerini müşahede ediyordum.
Tahkimi lazım gelen tepelere icab eden topları ta’biye
eyledikten sonra akşama kadar orada durduk. Maiyyetimde
beheri altı yüz neferden ibaret on iki nizamiye taburu ve iki
bin nizamiye süvarisi ile bin Derrani süvarisi vardı. Bakiyyei
asker de geride kalan orduda bulunu[y]ordu.
Ortalık kararınca düşmanın haberi olmadan hareket
ettik ki veche-i azimetimiz arkadaki ordu idi birleştiğimizin
ertesi günü ziyadece yağmur yağdı çadırlar ıslandı. Yoldan
geçilmez derecede çamur oldu. İki günlük tevakkuf-ı mecburiyi
müteakıb Kandahar’a teveccüh ettik.
Ali Şir Han da o tarafa azimet etmişti. Bir tarafdan onun
askeri bir tarafdan bizim asker gidiyor arada silsile-i cibal
hail bulunuyordu. Biz ondan evvel Kandahar’a varacağımızı
ümid eyliyorduk. O da önümüze çıkarak yolumuzu keseceğini
me’mul ediyordu.
Evvelce de yazılmıştı ki Belh’in fethi üzerine Serdar Feyz
Muhammed Han Nazır Haydar ve Ceneral Ali Asker hanlar
olduğumuzda Feyz Muhammed Han’ın nazır ve ceneral ile
araları açıldığını haber alarak “Düşmanla uğraştığımız ve
Kabil’e hücuma çalıştığımız bir sırada muhalefet ve mugayeretten
sakınınız” mealinde bir mektup yazmıştık.
Kış içerisinde lüzumuna mebni Serdar Feyz Muhammed
Han’dan bin re’s mekari istedim. Bu kafir-i ni’met benim
harb ile meşgūl olduğumu bildiği için mekarileri gönder[me]di.
Seyyidabad fethini müteakıb pederimin yazdığı
da’vetnameye de icabet etmedi.
Bu sıralarda amcazadem Serdar Muhammed Server
Han’ı Gulam Ali Han ve süvari ile Hezare Hükumeti’ne
bit-ta’yin Bamyan’a gönderdiler. Server Han Bamyan’a
gittiği esnada Şir Ali Han Kandahar’dan Gazneyn’e
geliyor. Ben de Kelat Alicai’de onunla karşılaşıyordum
Şu hallerden bil-istifade Serdar Feyz Muhammed Han
dar Muhammed Server Han’ı me’mur etti.
Serve[r] Han Belh’e müteveccihen yola çıktı ve Hibek’e
beş konak uzak bulunan Ab-ı Kali Kal’a[sı] önünde Server
Han bozulup ric’at ve cem’-i kuvvetle tekrar savlet eylediyse
de yeniden bozuldu. Kendisi kaçtığı gibi ümera ve zabitanından
bir çoğu esir oldu. Feyz Muhammed Han ümeradan
Naib Gulam ve Gulam Ali Han’ı diğer bir iki zabitle
rında gidip oralarını Mir Cihandar Şah’ın elinden
şeklinde yazılmıştır.
aldı. Mir Cihandar Kabil’e pederimin nezdine gelerek şikayet
etti. Pederimin yanında asker yoktu. Bir tarafdan da
Serdar Feyz Muhammed Han’ın Kabil’e gelmekte olduğu
bana bir emirname gönderdi. Vakıa hasta ve zaif idim.
Lakin at yerine tahtırevana binerek ve her gün ancak iki
menzil kat’ ederek beş günde Gazneyn’e vasıl oldum. Orada
pederimden diğer bir mektup aldım. Feyz Muhammed
Belh ve Katagan cihetlerine gitmiş taaccül-i harekete lüzum
yoktur diyordu.
Bu haberi alınca sevindim. Çünkü ben mümkün mertebe
zaif düşmüştü. Beş gün Gazneyn’de oturup dinlendikten
sonra Kabil’e teveccüh ettik. Bir çok karşıcıların tebrik ü tehiyyesiyle
şehre girip peder ü maderimin ellerini öpmekle
müşerref oldum. Mülakatı müteakıb avdetle Kabil Nehri kenarında
ordu kurdum. Gündüzleri pederimin validemin
nezdine geceleri de ordugaha azimet ü avdetle yaza kadar
vakit geçirdim.
Yazın vüruduyla beraber memlekette veba illeti zuhur
etti. Pederim Kabil’in “Balahisar” semtinden oturmamı tavsiye
eyledi. Çünkü çadırların ne kadar olsa temiz tutulamadığı
terhis ettim– kendim de Balahisar’da bir konağa çekildim.
Şu suretle beş gün tayy-i mesafe ettik. İki asker arasında
ancak kadem bulunduğu halde birbiriyle çarpışmak
mevkie vasıl olunca durup dağın cebhesinde birkaç topla
bir mikdar asker ikame eyledim. Topların bakiyyesiyle mühimce
bir kuvveti dağın arka tarafına gizlettim. Ağırlıkları
Şir Han’ın geçeceği yoldaki mağaralarda saklanmalarını
Ceneral Nusayr ve Abdurrahim hanlara tenbih ettim.
Ali Şir Han ilerisinin bizim tarafımızdan tutulduğunu
anlayınca tevakkuf eyleyerek harbe girişmeye mecbur oldu.
Göz önünde kalan az mikdardaki askeri görünce: Hazır düşman
azken hücum ederek temizleyiverelim diyerek birden
yürüdüler.
Dağın arkasında saklanan askerimiz de meydana çıkıp
harbe iştirak edince işin rengi değişti. Muharebenin tam
kızgın zamanında Abdurrahim ve Ceneral Nusayr hanlara
düşmanın arkadan sarılmasını emreyledim. Bunun icrasını
müteakıb Ali Şir Han bozuldu. Bakiyye-i askeriyle Kandahar’a
doğru kaçmaya başladı. Bizim süvarilere yağma için
otuz beş top zabteyledim. Ondan sonra takriben üç buçuk
fersah uzakta bulunan ordugaha gidip uykuya yattım. Çünkü
on beş günden beri yirmi dört saat zarfında ancak bir iki
saat istirahat edebiliyordum. Ertesi günü akşam üstü uyandım.
Bir parça yemek yedikten sonra yine yattım. Böyle kırk
sekiz saatlik deliksiz bir uyku ile za’f ü kesaletim zail oldu.
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
Feth-i vaki’ üzerine Cenab-ı Hakk’a şükrederek ertesi günü
amcamla birlikte Kandahar’a müteveccihen yola çıktık ve
beşinci günü vasıl ve dahil olduk ki Ali Şir Han oradan da
Herat’a kaçmıştı.
Kandahar’a gelince amcam beni bırakıp Kabil’e gitmek
– Kabil’e ben gideyim. Siz Kandahar Hükumeti’nde kalıp
tanzim-i umura çalışın dedim.
Gerek emval ü eşya gerek mekari ve top hayvanatı karda
kışta yolda bulunduğundan istifade edilmez bir hale gelmişti.
Binaenaleyh yenilerini tedarike mecbur oldum.
Şurada bir nebzecik Sultan Han-ı Kandahari’nın oğlu
olan Feth Muhammed Han’ın ahvalinden bahsedeceğim.
Bu şahıs Herat cenginde Şir Ali Han tarafından esir edilmişken
pederim kendisini kurtarmış ve Hezarecat Hükumeti’ne
ta’yin eyleyerek göndermişti. Oradan firar ve Şir Ali
Han’a dehalet eyleyerek onun süvari kumandanlığı yakalamış
bu defa da bana karşı harb etmeye kalkışmıştı. Kendini
mahbesden kurtaran bir zatın me’muriyetinden kaçıp evvelce
esiri olduğu kimsenin nezdine koşan ve ona hoş görünmek
meden sıkılmayan böyle bir şahsın meziyyet-i ahlakıyyesini
düşünmeli.
Namıyla İsviçre’de Biel şehrinde bulunan Protestan misyonerleri
müfettişlerinden Mösyö Dipper namında bir zat
Stuttgart’da yüzlerce bir cem’iyet karşısında bir nutuk irad
eyledi. Bu zat nutkunda böyle bir cihadın elzemiyetini birtakım
esbab tahtında olduğunu beyan ile tarih-i İslam’ı ve
sonra beyanat-ı atiyyede bulundu:
“İslamlar İslamiyet’in Din-i Muhammedi’nin dünyada
yalnızca bir din olmasını arzu ediyorlar ki bunu meydana
getirmek üzere dünyayı fethetmeye kıyam ediyorlar.
Böyle iki büyük mezhebin büyük büyük arzularıyla yan yana
reftar olması kabil-i tasavvur bile değildir.
“Bugünkü günde Din-i İslam hıristiyanların en tehlikeli
ve en müdhiş rakībi. Flemenk Hükumeti’nin Hindiye
müstemlekatında olan Misyoner Simon da bunu isbat
etmek üzere mezkur müstemlekatta misyonerlerle hatt-ı
hareketini İslamların ta’yin etmekte olduklarını söylüyor.
Zira Hıristiyan misyonerlerin oraya gitmeleri yirmi otuz sene
geç kaldığı için teşebbüsleri neticesiz kalıyor. Afrika’da dahi
Biel misyonerleri aynı tecrübelerde bulunduklarını hatta
Togo’da yerli hıristiyan vaizlerinden biri kendi muavinleri ile
daire-i nüfuzunda bulunan mahallerin yüzlerce nüfuslarıyla
birlikte Din-i İslamı kabul ettikleri bu ise bir tarafdan Din-i
de sahib-i dinin dininde olan metanetini gösterir. İslamlar
kendi mezhebleriyle iftihar ediyorlar. Hatta satıcılık etmekte
olan İslamlar yollarda kendi mezhebleri için adam kazanmaya
sa’y ü gayret ediyorlar. İslamiyet’in terakkīsi hususuyla
da’vet ediyor. Lakin bu cihad nasıl olacaktır ve olmalıdır?
En evvel İslamiyet’in daha ziyade tevsi’-i daire etmemesine
bir çare olmak üzere bugün henüz İslamlar tarafından işgal
olunmamış mahalleri mümkün olduğu mertebe bir sür’atle
taht-ı nezarete almalı bununla beraber şimdiye kadar gaib
edilen mahalleri tekrar elde etmek üzere olanca kuvvetimizle
çalışmalıdır; bu babda muvaffakiyyet de ancak bütün
dünyadaki misyonerler ittihad ve ittifak ederek Mecusiler ile
ve misyonerlerin vatandaki dostları tarafından şiddetle himaye
olunması ile olur!”
Bu suretle misyonerler buralarda fevkalade çalışıyorlar
artık müslüman kardeşlerimiz de hab-ı gafletten uyansınlar.
Başbaşa vererek İslamiyet’in müdafaasına şitaban olsunlar.
Butlanı ezerek hakkı yükseltsinler.
Konya’da vukūa gelen ceraimin yüzde doksanı işret
darb ve cerh ile adiyen hırsızlıklardır ki saikı sefahet ve ırza
tasalluttur. Hatta öteden beri Konya muhitinde hadis olan
ceraim ve bugün mahkum ve maznun olarak mevkūf bulunan
mücrimin kısmen fahişe karı yüzünden mahbus bulunuyorlar.
Bunlar yüzde doksan beş nisbetinde ni’met-i maarifden
mahrumdurlar. Kendileri senenin cüz’i bir müddetini
de dolaşmakla geçiriyorlar. İçlerinde elli elli beş yaşlarında
kanlılar da vardır. Bu halk kazandıkları mebaliğin cüz’i bir
kısmını ailesinin kūt-ı la-yemut derecede infak u iaşesine
terk ve mütebakīsini beheri elli altmış lira kıymetinde fahişe
kadınlar ahz u i’tasına ve bunların muhafazası için martin
ve gra tüfenkleri mübayaasına feda ediyorlar. Bugün Konya
kurasında böyle esliha-i memnuaya malik olmadık delikanlı
görülmediği gibi içinde üç beş fahişe bulunmayan köy de
yoktur. Mülhakat ile beraber kasaba ve şehir halkı bu yüzden
frengi verem gibi pek çok emraz-ı mühlike ve sariyyeye
mübteladırlar. Bunun saikı görenek ve müstevli cehalettir.
Bu babda ilk vazife zabıta ve me’murin-i idareye teveccüh
eder ki vaktin kısm-ı mühimmini bunun izalesine hasr eylemesi
umum milletce matlub u mültezemdir. Zabıta buna
karşı la-kayd kalmıyor. Vazifesini mümkün olabildiği mertebe
teslimine muvaffak oluyor. Fakat müsmir olmuyor. Vukūat
şeklinde yazılmıştır.
ve cinayat tevali ediyor. Burada adet olduğu vechile bir
fahişe karı bir veya birkaç şahıs tarafından elli altmış hatta
yüz liraya kadar satın alınır. Bu karılar birisinin nezaret ve
Akşamları karının sahibleriyle rüfeka ve ehibbası kapalı bir
oda derununda toplanırlar saz ve cura gibi edevat-ı ibtidaiyye-i
musikī ile ta-be-sabah karıyı raks ettirirler ve en adi
bir müskiratı isti[‘]mal ederler. Sonra bunlar dağılır nazır
olarak bırakılan şahıs da bununla ictima’ eder. Mühlik bir
maraza tutulur. Ailesine sirayet eder bir hane bazen de bir
köy halkı mübtela-yı illet olarak sefil ü perişan olurlar. Tahatturu
leketce musaddaktır. Zabıtaca derdest olunarak adliyeye
verilen karılar men’-i muhakeme ve beraet kararları üzerine
lütfen yine zabıtaya iade olunuyor. Zabıta şaşırıyor. Serseridir
diyor hüküm veriliyor. Bir mahalle teb’id olunuyor.
Mütecavir vilayet ve liva kendilerinde de bu emraz mevcud
olduğundan kabul etmiyor yine iade olunuyor. İ’zam ve
geliyor. Bu defa ebeveyni aranıyor Halbuki bu fahişeler
kısmen bi-keslik kısmen denaet-i tab’ ve bazen de zevcleriyle
adem-i imtizac yüzünden tarik-ı fuhşu irtikab etmiş
takımdan olduğundan mensub olduğu aile bunu kabul etmiyor.
Etse bile vürudu gecesi müsellah bir takım eşirra vürud
ve hücum ile cebren karıyı alıyorlar. Ebeveynine teslim
edilmezse birtakım deniyyü’t-tab’ hovardaların vasıta-i mel’aneti
olan vicdan ve namusunu ve hatta dinini birkaç kuruşa
satmış bir rezil çıkıyor “Şer’an nikahla alacağım ıslah
edeceğim” teranesiyle hükumete müracaat ediyor. Tahkīk
ve tedkīk olunuyor. Bazen red ve bazen akd-i nikaha razi
olunuyor. Daha hükumet kapısından çıkmaksızın tatlik ederek
hovardalara teslim ediyor. Eğer namussuz zevc mutallakasını
diğer bir fırkada görürse derhal bir istid’a ile “Zevcemi
kaçırdılar” feryadıyla yine zabıtaya müracaat
ediyor. Sonra bir ta’kībdir bir tarassuddur gidiyor. Zabıta
yine burada birtakım kurşunlara sebb ü tahkīrlere muhatarat-ı
guna-guna giriftar oluyor ve nihayet derdest ediyor.
Karı alçak zevcine failler de hapishaneye atılıyor.
Bugün Konya’da Kadınlar Hapishanesi’nde bir hayli fahişe
kadınlar vardır. Hükumet bunlara ta’yin vermiyor.
Mensub oldukları aileler bakmıyor. Fahişeler; hovardalar
veya efeleri tarafından zabıtanın gözü önünde besleniyor!
Bütün milleti ahlaksızlığa sevkeden sıhhat-ı umumiyyeyi
tehdid eyleyen bu hale hükumet bir çare bulmalıdır.
Menafi’-i milleti unutacak derecede ihtirasat-ı nefsaniyyeye
mağlub olan ma’nasız gürültüleriyle Osmanlıları ve
bütün alem-i İslamı ye’s ü nevmidiye düşüren meb’us efendilerimiz
hakkında şeref-sadır olan irade-i seniyye-i hazret-i
Hilafet-penahi suretidir:
“Kanun-ı Esasi’nin yedinci maddesi ve Meclis-i A’yan’ın
re’y-i muvafakati mucebince hey’et-i hazıra-i meb’usanın
feshini ve tarih-i feshinden i’tibaren üç ay zarfında hey’et-i
cedide-i meb’usanın bil-intihab ictimaını irade ettim.
Fi Muharrem sene ve fi Kanunısani sene
Sadrazam Said Şeyhülislam Abdurrahman Nesib Hariciye
Nazırı Asım Adliye Nazırı [ve] Dahiliye Nazırı Vekili
Memduh Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Bahriye Nazırı
Hurşid Maliye Nazırı Nail Nafia Nazırı Kirkor Sinabyan
Maarif Nazırı Emrullah Ticaret ve Ziraat Nazırı Aristidi Posta
ve Telgraf Nazırı İbrahim Susa.
* * *
Mısır’da münteşir el-Liva ceride-i muhteremesine Şeyh
Senusi hazretlerinin merkez-i siyadeti olan Kufra Vahası’ndan
yazıldığına göre müşarun-ileyhin balası
diyyesini alan kabail-i İslamiyyenin fevc fevc İtalyanlara karşı
namus-ı Osmaniyi müdafaa azmiyle koşmaya başladıkları
hatta mücahidin-i muhteremenin ihraz edecekleri ecr u
mesubata iştirak daiyesiyle bir çok nisvan-ı iffet-simatın da
mücahidlerin arkasından gitmekte bulundukları maa’l-iftihar
anlaşılmıştır.
Şeyh Senusi hazretlerinin kabail ü aşaire tevzi’ u neşr
ettikleri i’lanname-i cihad bin otuz sekiz kıt’a ayat-ı kerime
ve ehadis-i şerife ile müzeyyendir.
* * *
lerinde İtalyan maktullerinin evrakı miyanında zuhur eden
yetmiş beş ve altı yüz on beş franklık evrak-ı nakdiyyenin
ailelerine verilmek üzere ba-rapor İtalya Harbiye Nezareti’ne
posta ile gönderildiği Enver Bey’den alınan telgrafnamede
mizi tevkīf ve hastegan ve mecruhine şifa ve tesliyet yetiştirecek
vesaite sarfedilmek üzere mezkur hey’ete aid bulunan
mebaliği müsadere ile tefahur etmelerine mukabil Bingazi’deki
kuvve-i müdafianın gayet medeniyetkarane ve
tayiş görülmüş olmakla İtalya Hükumeti’yle Osmanlı askerinin
mukayese-i ahlakıyyesine hadim olmak üzere efkar-ı
umumiyye-i cihana karşı keyfiyyetin i’lanına lüzum görülmüştür.
* * *
Hindistan’da kain Lahor ahali-i İslamiyyesi tarafından
Osmanlı Hilal-i Ahmer Cem’iyeti hesabına nam-ı şevketittisam-ı
hazret-i Hilafet-penahi’ye üç yüz liralık bir çek irsal
ve mezkur çekin zahrı taraf-ı eşref-i hazret-i padişahiden
lütfen imza buyurularak bedeli bit-tahsil Hilal-i Ahmer
Cem’iyeti’ne gönderilmek üzere Maliye Nezareti’ne isal
olunmuştur.
Yine Hindistan’ın Rangon şehrinde Osmanlı Hilal-i Ahmer
Cem’iyeti hesabına “ ” İngiliz lirası iane cem’ edilerek
Babıalice de Hilal-i Ahmer Cem’iyeti haberdar edilmiştir.
* * *
Bosna-Hersek’de mütemekkin ahali-i İslamiyyenin mahalli
bankalarına devr u terhin etmekte oldukları arazinin
elden çıkarılmamasını te’min için birkaç banka te’sis edilmiş
maksadıyla Avusturyalılar tarafından te’sis edilmiş olan
müteaddid ve ba-husus vasi’ mikyasda muamele yapmakta
olan Ağrar Bankası’yla rekabet edememekte olduğundan
ahali-i İslamiyyece buna bir çare taharri olunmakta idi.
Muahharan alınan ma’lumata göre Bosna ve Hersek
müslümanları bu babda son derece ibraz-ı fedakari ile sermayesi
altı milyon kron olmak üzere “Müslüman Central
Bank” namıyla bir banka te’sisine muvaffak olmuşlardır.
Yakın zamanda işe başlayacak olan bu banka müslümanların
arazisini elden çıkarmamalarına ve kendilerini ziraat
sınaat ve ticarete teşvik ile beraber fahiş faiz ile diğer
bankalara terhin edilmiş olan arazinin istirdadına aid esbab
ve vesaiti istihzar ile iştigal edecektir.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Şubat
Yedinci Cild - Aded:
Sorunuz şimdi Japonlar da nasıl millettir?
Onu tasvire zafer-yab olamam hayrettir!
Şu kadar söyleyeyim: Din-i mübinin orada
Ruh-i feyyazı yayılmış yalınız şekli Buda.
Siz gidin safvet-i İslam’ı Japonlarda görün!
O küçük boylu büyük milletin efradı bugün
Müslümanlık’taki erkanı siyanette ferid;
Müslüman denmek için eksiği ancak tevhid.
Doğruluk ahde vefa va’de sadakat şefkat;
Acizin hakkını i’laya samimi gayret;
En ufak şeyle kana’at çoğa kudret varken;
Yine ifrat ile vermek veren eller darken;
Kimsenin ırzına namusuna yan bakmayarak
Yedi kat ellerin evladını kardeş tanımak;
“Öleceksin!” denilen noktada merdane sebat;
Yeri gelsin gülerek oynayarak terk-i hayat;
Nef’-i şahsiyi umumunkine her yerde feda
Edivermek gibi çok nadire gördüm orada:
Ademin en temiz ahfadına malik bir ada.
Medeniyyet girebilmiş yalınız fenniyle...
O da sahiplerinin lahik olan izniyle.
Dikilip sahile binlerce basiret im’an;
Ne kadar maskaralık varsa kovulmuş kapıdan!
Bakılan emtia bir kıymeti haizse yürür;
Moda şeklinde gelen seyyie gümrükte çürür!
Gece gündüz açık evler kapılar mandalsız;
Herkesin sandığı meydanda bilinmez hırsız.
Ya o mahviyyeti insan göremez bir yerde...
Togo’nun umduğunuz tavrı mı vardır? Nerde!
“Gidelim!” der götürür; sonra gelip ta yanıma;
Çay boşaltırdı ben içtikçe hemen fincanıma.
Müslümanlık sanırım parlayacaktır orada;
Sade Osmanlıların gayreti lazım arada.
Misyonerler gece gündüz çalışırken acaba
Oturup vahy-i İlahi’yi mi bekler ulema?
Hind’i baştan başa gezmekti muradım lakin
Nerde olsam beni ta’kībi yüzünden polisin
Takatim bitti de vazgeçmede muztar kaldım;
Kaldım amma yine her mahfile az çok daldım!
Besliyormuş bereket versin o iklim-i kadim
Rahmetullah’a muadil daha yüzlerce hakim.
Ruh-i edyanı görür hikmet-i Kur’an’ı bilir
Ulema var ki: Huzurunda bugün Garp eğilir.
Hele hayran kalır insan yetişen gençlere de:
Bunların birçoğu tahsilini İngiltere’de
Bitirir; sonra gelip milletinin ruhu olur;
Çünkü azminden ölüm çıksa da dönmez sokulur.
Öyle maymun gibi taklid-i zevahir tanımaz;
Dini irfanı yeter başka mefahir tanımaz.
Garb’ın almışsa herif ilmini almış yalnız
Beyni var şapkası yok; san’ati var tırnağı yok;
Fuhşu yok içkisi yok himmeti yüksek gözü tok;
Şer’-i ma’suma olan hürmeti benden bile çok!
Böyle evlad okutan milletin istikbali
Haklıdır almaya aguşuna istiklali.
Yarın olmazsa öbür gün alacaktır mutlak...
Uzak olmuş ne çıkar? Var ya bir ati ona bak!
Haydarabad’a giderken beni teşyie gelen
Mizebanın ne hazin çıktı şu ses kalbinden:
“Ah biz hayra yarar unsur-i iman değiliz...
Hind’in İslam’ını Türklerle kıyas etmeyiniz!
Onların ruh-i şehametle coşan kanları var
Bizde yok öyle samimi asabiyyet o damar!
Bu ağır zillete ukbaya kadar mahkumuz...
Duymuyor çektiği hüsranları zira çoğumuz!
Varsa ümmidimiz Osmanlıların şevketidir.
Onu bir kerre işitsek... Bu sa’adet yetişir.”
Beni ağlattı herif. Lakin onun genç oğlu
Dedi: “Yok öyle değil! Sine-i millette dolu
Galeyan emrine amade hamiyyetli yürek;
Şu kadar var ki henüz kendini göstermeyecek.
Geçiyor şimdi esaretle deyip eyyamı
Müslümanlar gibi mazisi büyük bir kavmi
Ebedi zillete mahkum edemem doğrusu ben.
Daha biçare miyiz yoksa Mecusilerden?
Diyeceksin ki: Asırlarca sefilane hayat
Söndürür meyl-i me’aliyi nihayet... Heyhat!
Göz yumulmakla kör olmaz; külün altında ateş
Ne kadar kalsa bunalmaz: Hele bir aç hele eş!
Şunu öğretti ki İngiltere tahsili bana:
Milletin memleketin böyle sefil olmasına
Bir sebep varsa havassın geriden bakmasıdır...
Yoksa Şark’ın bu zeki unsuru her feyzi alır.
Müslümanlık gibi vicdanlara gayet yüksek
Fikri en sade bir üslub ile telkīn edecek
Din-i fıtrisi olan milleti irşada ne var?
Daha yüksek mi aceb Şark’ı ezen fıtratlar
Kabiliyyetçe? Hayır ben buna asla kanmam.
Adam ister yalınız etmeye bir kavmi adam!
Doğru yol işte budur gel diye sen bir yürü de
O zaman bak ne koşanlar göreceksin sürüde!
Evvela beynine bir fikr-i nezih aşlayarak
Hangi bir müslümanın göğsüne tuttumsa kulak;
Şunu duydum ki: Onun hiç sesi çıkmaz kalbi
En temiz hissile vurmakta çocuk kalbi gibi.
Sineler gayzını faş etmeye dursun varsın;
Sıra gelsin o zaman var mı yürek anlarsın!”
Haydarabad’a yetiştim ki bütün Hindistan
“Verdi Kanun-i Esasi’yi nihayet Sultan!”
Diye birdenbire çalkandı. İnan kabil mi?
Hiç o binlerle havatır kemirirken içimi
Bir cılız “belki!” nasıl hepsini tenkil etsin?
Ansızın başladı beynimde ümidin ye’sin
Doğduğumdan beri hiç görmediğim bir harbi...
O ne müdhiş helecanlardı aman ya Rabbi!
Verdi Kanun-i Esasi... Bu çıkar rü’ya mı?
Yok canım öyle değil: Milletin istirhamı
Şekl-i tehdid alıvermiş o da muztar kalmış...
Hangi millet acaba? Her ne işitsen yanlış.
Cuşa geldikçe fakat aynı teraneyle cihan
Gördüm artık dönen işlerde yedu’llahı nihan.
Bu ne şahın işi ya Rab ne sipahın karı...
Bu senin kudretinin havsala-çak esrarı!
Milletin tali’-i giryanını artık güldür...
Ağladım sonra çocuklar gibi hüngür hüngür.
Azıcık kendime a’sabıma geldikte sükun
Döndü vaz’iyyeti birdenbire baktım yolumun:
Bir gün evvel yetişip dalmak için sinenize
Boyladım sahili sahilden açıldım denize.
Sen de gittin mi Celal ey ali
Saf vicdanlı muazzez şair!
Sen de gittin mi bu zillet-gehden!
Sen de her hiss-i vefadan hali
Şu yüreksiz mütelevvin facir
Nerde bir fikr-i velud u ruşen
Nerde bir şu’le-i cevval-i kemal
Görse bel’ etmeye her lahza haris
Şu yılan huylu mülevves şu deni
Koca fertutu bıraktın mı Celal?
Düşman-ı nur u fazilet o habis
Tuttu mahv etti mi en sonra seni?!
Bir büyük genc-i giran-kıymet-i his
Bir derin menba’-ı cuşan-ı zeka
Şimdi senden de kalan pek munis
Pek gülenç yüzlü fakat girye-feza
Bir hayal öyle mi ey dader-i can!
Duruyor şimdi değil mi? Daha dün
Aşk-ı tahrir ile –pür-zevk ü melal–
Çırpınan kalb-i rakīkın sakin?!
Çeşm giryan-ı tehassürde bugün
Ne kadar olsa muvanis o hayal.
Ah çirkin bu hakīkat lakin!
Yok hayır… Sönmedin ey nur-ı nazar
Cism-i a’sarda kalbin vuracak.
Senin elbette bekadır şanın
Senin elbette dem-i haşre kadar
Sahn-ı tarihe dikilmiş duracak
Muhteşem abide-i irfanın.
Tevakkuf etmeyiniz başucumda kardeşler…
Gidin gidin ki vatan cümlenizden iş bekler
Gidin o düşman-ı bi-dine karşı nam alınız
Gidin o hain-i milletten intikam alınız.
Bu yolda terk-i hayat eylemiş pederlerimiz!
Biz işte onların evladıyız ki her birimiz
Kefen-be-duş olarak ref’ için şu gaileyi
Beşikte yavrumuzu hanelerde aileyi
Emanet eyledik Allah-ı zü’l-celalimize.
Huda bilir ki cihan titremişti halimize
Bütün cerihalardan akan şu al kanlar
Feda feda size ey anlı şanlı arslanlar!
* * *
Muvaffak olmadı ikmale gayrı sözlerini
Döküldü eşk-i tahassür kapattı gözlerini
Dudaklarında belirdi tebessüm eyledi: Ah…
Şu son kelamı idi: La ilahe illallah.
– Gazzali yaşadığı asrın muhit-i irfanına nisbeten
vasi’ bir ma’lumata müfrit ve taşkın bir zekaya mazhar
O zamanın dar olan hudud-ı fennisi nazar-ı i’tibara alınırsa
Hazret-i İmam’ın düşündüğü mevzu’ların uğraştığı
mebhaslerin ancak bir zeka-yı harika-nüma mahsulü olacaklarını
Gazzali’nin ne gibi te’sirat-ı menviyye tahtında inziva lüzumunu
hissettiğini iyice anlamak için kendisinden hayat-ı
uhreviyyede badi-i selamet olacak esasları istifsar eden bir
şakirde yazdığı mektubun bazı fıkralarını okuyalım. Hazret-i
üstad bu mektubunda diyor ki:
“Muhibb-i azizim pend ü nesayihi müştemil bir eser
yazmamı iltimas ediyorsun. Menşur-ı nasihat ma’den-i Risaletin
ehadis-i aliyyesinden istihrac olunur. Kütüb-i ehadis
basıra-pira-yı mütalaan olmuş ise benim nasihatime
hacetin olmamalıdır. Yok henüz bu gibi asarı tedkīke vakit
bulamamış isen şu geçen bu kadar sene içinde ne öğrendin?
Nur-ı aynım Fahr-ı Rusül efendimizin ümmetine nesayih-i
aliyesi cümlesinden biri de:
kavl-i şerifidir.
Oğlum nasihat kolaydır müşkil olan nasihatle amil olabilmektir.
Heva ve heves mübtelalarına nasihat kadar acı
bir şey var mıdır?
Menhiyat onlara hoş görünüyor. Ba-husus ulum-ı aliyye
nım bir çok geceler hab u rahatı terk ederek mütalaa ile
meşgūl oldun. Öyle değil mi?! Lakin bu hususda niyetin ne
olduğunu bilemiyorum. İhya-i din tehzib-i ahlak fikriyle
çalıştın ise şayeste-i takdirsin. Seni tebrik ederim. Şu beyti
unutma:
–
Oğlum dünyada ne suretle edersen et akıbet mevt mukarrerdir.
Muhabbet ettiğin şeylerin kaffesinden ayrılırsın. Sana
refik yalnız a’malin olacaktır. Ona göre tedarikatta bulun!
Eyyam-ı maziyyeyi ehval-i atiyyeyi der-piş-i nazar et de
a’mal-i salihaya müdavemet eyle! Ruz-ı cezada edilecek telehhüf
ü teessüf bi-faidedir.
Kuva-yı ruhaniyyeni takviye ef’al-i nefsaniyyeni tezkiye
et. Mevtin vürudundan akdem ol! Çünkü ric’atgah-ı ebediyyen
mezardır. Mes’ud o kimselerdir ki “ircii” emri tanin-endaz-ı
samiaları olunca mürg-i ruhları buruc-ı cinanda nüzhetgah-ı
ebedileri olan lanelere çekilirler şu kıt’ayı düşünerek
okumanı tavsiye ederim:
Bilmelisin ki taat ü ibadat Şari’-i A’zam’ın evamir ü nevahisine
kavlen ve fi’len metanet etmektir. Yani söylediğin
şer’-i şerif olmalıdır. Hiçbir hususda minhac-ı şeriatten ser-i
mu inhiraf etmemelisin!
Şathiyyat-ı ilmiyye tamat ü bideat-ı sufiyye ile mağrur
olma! Tarikate süluk mücahede ve şehevat-ı nefsaniyyeyi
terk heva ve hevesi seyf-i riyazatle kat’ etmek sayesinde
müyesser olur. Yoksa bideat ü turrehat ile değil!..
Bilmelisin ki lisan mutlak kalb ise şehvet ü gafletle mutbıktır.
Bu ise alamet-i şakavettir.
Bu halde nefsini sıdk-ı mücahede ile öldürmeli kalbini
envar-ı ma’rifetle ihya etmelisin!
Benden birtakım mesailin izahını taleb ediyorsun. Bunların
bazılarına kalen ve kalemen cevap vermekten acizim.
Çünkü bunlar öyle mes’eledir ki anlaşılmaları o halete vusule
tevakkuf eder. Yani sorduğun şeyler mesail-i zevkıyyedendir.
O mertebeye vasıl olmadıkca anlaşılamazlar. Balın
tatlılığı acı bir şeyin merareti müddet-i hayatında hulviyyat
ve mürriyattan bir şey tatmamış olan bir kimseye ta’rif edilebilir
mi? Innin lezzet-i cima’dan ne anlar.
Bu hususda sana ma’lumat vermeye kalkışsam yazacaklarım
muhayyelattan başka bir şey olmaz. Sen yine bir şeyi
anlayamazsın ben de beyhude yorulmuş olurum. Binaenaleyh
bu suallere cevap i’tasından sarf-ı nazar ediyorum.”
Kısmen naklettiğimiz şu satırlar Gazzali’nin Medrese-i
Nizamiyye kürsi-i tedrisini ne için ve ne gibi te’sirat-ı ruhiyye
sevkıyle terke mecbur kalmış olduğunu ifham edebilir:
Gazzali mertebe-i ma’rifetten paye-i bülend-i hakīkate
cede Hazret-i İmam hevesat ü ihtirasat-ı nasutiyyeye ebediyyen
veda’ ederek ezvak-ı ma’neviyye içine dalıyor. Bir
zamanlar felsefiyyatın cedelkar bir mübarizi olan bu dimağın
harekat-ı vapesini ma’neviyatın nuşin-i sanihaları arasında
ve bir zevk-i cavidani içinde sükunet-pezir olup gidiyor.
Bu zeka-yı ateşin kuvvetli bir projektör ziyası gibi her
tarafı tenvir ettikten sonra birden bire sönüyor gayr-ı mer’i
şu’a’at haline inkılab ediyor!
* * *
Şam’ın hüzn-engiz menazırı Cebel-i Lübnan’ın ihtişamnümun
şevahikı Gazzali’nin ruh-ı naledarına sükunet-bahş
olacak yerde bilakis teheyyüc ediyordu. Burada da duramadı.
Mısır’a koştu. Mağrib Hükümdarı Yusuf Taşfin bu
dahi-i irfanın Mısır’a vürudunu istihbar eder etmez bir me’mur-ı
mahsus i’zamıyla Mağrib’e da’vet eyledi. Gazzali icabet
etti. Fakat esna-yı azimette; daha vapurda iken emirin
haber-i irtihal-i ye’s-averini duydu. Mağrib’e gitmekten sarfı
nazarla vatanına Tus’a avdete karar verdi.
Gazzali’nin avdetini istibşar eden müştakan-ı maarif atebe-i
faziletine şitab eylediler. Hazret-i üstad –vukū’ bulan ısrarlara
binaen– yine saha-i tedrisata atıldı.
Bir müddet sonra kendisini Nişabur’a da’vet ettiler.
Nizamülmülk’ün orada te’sis etmiş olduğu bir medresede
tedrisat-ı ilmiyyede bulunması rica olunuyordu. Israra mukavemet
edemedi. Nişabur’a gitti. Atşan-ı zülal-i irfanı olan
binlerce talibin-i ma’rifet hazret-i üstadı; şan-ı kemalat-pirasına
layık olacak surette müdebdeb bir istikbal ile kürsi-i
mualla-yı tedrise ıs’ad eylediler.
Fakat Gazzali’de hırs-ı iştihar kamilen sönmüştü. Evvelki
çarpışmalar münakaşalar mübahaseler mücadeleler şimdi
Gazzali’ye pek yabancı pek bi-lüzum geliyordu. Ruhı
üstad tamamıyla değişmişti.
O şimdi yalnız inzivadan nevehat-ı kalbiyyesini dinlemeden
zevk-yab oluyor şan u şöhret debdebe ve ihtişama
karşı derin bir nefret duyuyordu. Hakkında ibzal olunan
alayiş ü ihtiramat kendisini bi-zar ediyordu. O ruh artık
fuhul-i ulemadan meşhur Gazzali tarzında değil mechul ve
münzevi bir adam gibi yaşamak istiyordu.
Tedris zamanlarından ihtilas ettiği vakitleri mücahedat-ı
nefsiyyeye hasr etmişti.
Gazzali evvelce ümera mecalisinde mübahasat-ı ilmiyyede
bulunmaktan fazl ü irfanı karşısında herkesi zanu bezemin-i
yordu. Halbuki şimdi Bağdad’dan Endülüs’e kadar mümtedd
bir kıt’a-i vesiaya yayılmış olan şöhret-i ilmiyyesini
söndürmek unutturmak istiyormuş gibi her şeye karşı lakayd
bulunmaya çalışıyor muhtefi bir sakf-ı zalam-engiz
altında ve bir nisyani-i mutlak içinde saklanmak çarelerini
arıyor.
Gizli yerlere çekilmek istiyor. Her şeye karşı istiğna gösteriyor.
Nuhbe-i amali bir gayede toplanıyor: O da herkesin
kendisini büsbütün unutması!
Büyük şehirlerden kaçıyor ıssız mahallere saklanıyor.
aver saat-i şegaf-amizinin hiçbir kimse tarafından ihlal edilmemesini
arzu ediyor.
Bütün mesai-i ilmiyye ve şöhret-i kemaliyyesine karşı insanlardan
ancak bu mükafatı kendisinin yalnız bırakılmasını
taleb ediyor.
Bir vakitler alem-i felsefenin bi-hudud ufuklarında uçan
bu ruh; pişgah-ı celalet-nümun-ı hakīkatte tabakat-ı nesimiyyenin
mütehalhil kıtaatına kadar çıkarak orada fıkdani-i
hevadan ihtinaka uğramış bir kuş gibi; bi-tab ü tüvan zemin-i
acze sukūt ediyor.
şeklinde yazılmıştır.
Şehekat-ı vapesinini birer zemzeme-i tazallüm olan nağamat-ı
kalbiyyesini gizli köşelerde izbe hücrelerde yalnız
kendi ruhuna dinletmek emelinde bulunuyor. Çünkü ruhu
beşeriyetin bu acz ü tazallümünden ma’nevi zevkler cavidani
neş’eler hissediyor.
Hırs-ı iştiharın tazyikat-ı takat-şikenanesine rağmen Gazzali
nihayet temayülat-ı ruhiyyesine mağlub oluyor:
Şöhret ü şanı servet ü samanı her şeyi ayakları altına
alıyor bir künc-i ihtifaya çekilerek tezkiye-i nefs ile uğraşmaya
karar veriyor. Neticede her türlü ısrarları reddederek
Tus’a her köşesinde unfuvan-ı hayatına aid birer hatıra-i
nezihe gizlenmiş olan mehd-i sabavetine rihlet ediyor.
* * *
Halife-i sani cenab-ı Faruk-ı a’zam radıyallahu teala
anh hazretleri “İran”ın feth ü teshiri için gönderdikleri ordu-yı
hümayunun hududu tahatti ederek gelmekte olduğunu
Şah-ı İran “Üçüncü Yezdcürd” haber alınca derhal bir
hey’et i’zam etti hey’et bu la-yenhezim ceyş-i tevhide kavuştu.
Ordu-yı hümayun kumandanıyla hey’et reisi arasında
şu muhavere cereyan etti:
– Buraya niçin geldiniz?
– Görüyorsun ki harb için…
– Harbe sebeb ne?
– Sultan-ı serir-i insaniyet veliyy-i ni’met-i a’zam ve
efhamımız Peygamberimiz hazretlerinin vahy-i Hak olan –
olan– emr-i muta’larıyla biz; bu pek mukaddes emrin ifa ve
zalam-ı şirk içinde kalmış olan ihvan-ı beşeriyyetimizi ihda
etmek için hayatımızı nezr ettik. İşte ancak şu maksadla
buraya geldik. Sizi din-i hakka da’vet ediyoruz. Geliniz; din
namına taşımakta olduğunuz o batıl o şeytani i’tikadlardan
vazgeçiniz! Allah’ın birliğini Resulullahın hatemü’l-enbiya
olduğunu tasdik ediniz! Uhuvvet-i insaniyyemizi vicdanen
tashih edelim. Cismen olduğumuz gibi ruhen de kardeş olalım.
Şayed bu teklifimizi kabulden suret-i kat’iyyede imtina’
ettiğiniz takdirde size bir ikinci teklifimiz var: Bize itaat edeceksiniz
ve delil-i sıhhati olarak münasib mikdar “vergi” vereceksiniz!
Eğer bunu redde kalkışacak olursanız da’vamızı
kılıç fasl edecek!
tü’l-Arab’ın ateşin kum sahralarında haşerat gibi yerlerde
sürünür sefil aç çıplak iken bugün ne cür’etle İran gibi
muazzam muhteşem bir mülkün şahenşah-ı efhamına karşı
böyle bir teklifde böyle had-na-şinasane bir küstahlıkta bulunuyorsunuz?
– Evet düne kadar bu sözünüz doğru idi. Biz sefil biz
vahşi başsız yularsız kanunsuz birer anarşist idik. Cehaletin
en kesif karanlıkları içinde boğuluyor idik. Evet biz o
kadar sefil o kadar fakīr idik ki aramızda açlıktan yılan çıyanla
tagaddi ve hıfz-ı hayatına çalışan görülürdü. Hatta
bazımız yoksulluğun o can-güdaz şiddetinden kız evladını
diri diri defnederdi. Evet evet! Biz; insanlığımızı büsbütün
gayb etmiş; hayvandan cemaddan bile daha aşağıya düşmüştük.
Çünkü o zalam ü cehalet içinde taşları ağaçları
cansız idraksiz şeylere –haşa!– halik süsü veriyor onlara
tapınıyorduk! Önlerinde secde ediyor yerlere yuvarlanıyor
onlardan meded himayet merhamet umuyorduk!
Daima birbirimize düşman yekdiğerimizi siba’-ı müfterise
gibi yaralamak öldürmek kanını içmek saç yolan yaka
yırtan sine döğen dullara; maktullerin üzerine kapanan
kanlarına bulanan yerlerde yuvarlanan validelere; yağmur
gibi kanlı gözyaşları akıtan ciğerler paralar eninler feryadlar
eden yetimlere karşı yamyam gibi sırıtmak… İşte bizim
düne kadar halimiz! Mahiyetimiz!
Fakat bugün öyle değil. Biz bugün o barbarlar o vahşiler
değiliz biz; bugün başka bir millet yeni bir ümmet hakīkī
bir cihan-ı medeniyyet ulvi bir alem-i insaniyyetiz.
Cenab-ı Hak bize içimizden bir hadi-i a’zam bir mürşid-i
efham bir mürebbi-i muhterem ihsan buyurdu. Arablığın
ma-bihi’l-iftiharı!
Ma’den-i
müessis-i
bünyan-ı medeniyyet! Hazine-i şefkat ü merhamet!
Gencine-i ihsan ü adalet! Piş-i kudsiyyetinde akl-ı beşer serbe-zemin-i
secde-i ta’zim. Lisan-ı ezel şan-ı nübüvvetinde
sena-han:
Levlak’in aleyhissalatü vesselam saye-i rahmet-penahında
dünkü kisve-i vahşeti attık. Bugünkü –görmekte olduğun–
libas-ı zerrin-i medeniyyeti iktisa ettik.
Haydi şahına gördüğün işittiğin gibi söyle: Ya ihtida ya
dalali lerze-nak-ı dehşet eden şemşir-i bevarık-efşanı!
Şurada bir dakīka tevakkuf edelim de medeniyet lafzının
mahiyet ü hakīkati namına i’tirafat-ı hak-guyanede bulunan
bir Garb fazılının sözlerine dinleyelim: Veliyyü’n-ni’met-i
cihan-ı insaniyyet ü medeniyyet aleyhi efdalü’s-salat ve ekmelü’t-tahiyye
efendimiz hazretleri bu fena alemine veda’
buyurmazdan birkaç gün evvel Suriye cihetine bir ordu-yı
hümayun i’zamını ve bunun kumandasının şübban-ı ashabdan
Hazret-i Üsame bin Zeyd radıyallahu anh hazretlerine
tevdiini irade ve ferman buyurmuşlardı. İrtihalleri felaket-i
uzması Medine-i Münevvere’yi ve bütün muhit-i İslamiyeti –
kıyamet günü dehşetiyle– sarsdı. Tedfin merasim-i mukaddesesi
seyller gibi dökülen gözyaşlarıyla ifa kılındı. Güneş-i
cemalinden mahrum kalan yaran-ı kiramın o hevl-engiz dakīkaları
nasıl geçirdiklerini o dağlar eriten sadme-i felakete
nasıl tahammül edebildiklerini tarih-i İslam ifade ve tasvirden
şeklinde yazılmıştır.
Zat-ı kudsi-sıfat-ı cenab-ı Risalet-penah-ı a’zaminin ammizade-i
muhteremeleri Hazret-i Mugire bin el-Haris bin
Abdülmuttalib radıyallahu anh hazretlerinin o hengame-i
musibette söyledikleri mersiyenin şu birkaç beytini buraya
nakletmeden geçemedim :
Sevgili yar-ı garı cenab-ı Sıddik-ı a’zam radıyallahu
teala anh efendimiz hazretleri calis-i serir-i Hilafet-i Muhammedi
olduktan ve bey’at-i amme takarrur eyledikten
sonra ordu-yı hümayunun veche-i me’muriyyetine tahrik ü
re haricinde nasb-ı hıyam-ı satvet ü mehabet etmiş; harekete
amade bulunuyor ve emr-i ‘ali-i Hilafet-penahiyi bekliyordu.
Hazret-i Ömer el-Faruk radıyallahu teala anh efendimiz
hazretleri de ordu-yı hümayuna refakat ve ifa-yı hizmet
etmek üzere zat-ı hazret-i Risalet-penah-ı a’zamiden –
kable’l-irtihal– bizzat emr ü ferman-ı hümayun ahz ü telakkī
etmişlerdi.
Şevketli birinci halife-i Resulullah hazretleri ordugahı
teşrif ve kendilerince gördükleri lüzum ve ihtiyac üzerine
Hazret-i Faruk’un kalmasına müsaade olunmasını genç kumandan
hazretlerinden iltimas buyurdular. Şayan-ı dikkat
değil midir ki emretmek hakk-ı hilafetini hatırlarına bile getirmediler.
Çünkü ona; kendilerinin değil cenab-ı Resulullahın
kumandanı nazarıyla bakıyorlardı. Hazret-i Üsame’den
“Neam ve isabeten!” cevab-ı muvafakatını aldıktan
sonra mücahidin-i ashabı bir daire şeklinde topladılar ve içlerine
girip şu mantık-ı meşhuru irad buyurdular: “Ey mücahidin-i
mine dair size söylemek lüzumunu hissettiğim sözlerimi güzelce
dinleyiniz! A’da-yı din ile merdane kahramanane harb
ediniz! Hile vü hıyanete sakın tenezzül etmeyiniz! Mağlubunuza
–burunlarını kulaklarını dudaklarını kesmek veya
kollarını bacaklarını kırmak koparmak gibi– işkenceden sakınınız!
Sakınınız ki vahşettir barbarlıktır. Bunu İslamiyet
kat’iyyen kabul etmez. İhtiyarları çocukları kadınları zinhar
şeklinde yazılmıştır.
öldürmeyiniz! Eşcar-ı müsmireyi kat’ u tahrib mahsulat-ı
arzıyyeyi ihrak u imha etmeyiniz. Hayvanatı ihtiyacınızdan
fazla beyhude ve bi-gayrı hak boğazlamayınız! Yolunuz üzerinde
birtakım erbab-ı uzlet ü vahdete abidin ve mütefekkirine
tesadüf edeceksiniz; sakın bunlara fenalık zulüm
ve hakaret etmeyiniz!”
Fazıl-ı müşarun-ileyh diyor ki: Büyük Peyamberin birinci
halifesi mahfuziyet-i hayattan masuniyet-i hukūktan aceze-i
eşhası; ruhaniyyun namına hiçbir ferdi istisna etmedi.
Yalnız halkı vahdaniyet-i İlahiyye aleyhine tehy[i]c ü ifsada
çalışan mutaassıbları…
Şimdi munsifane bi-tarafane düşünelim: Bin üç yüz sene
evvel Ceziretü’l-Arab’ın bir köşesinde barbarlıkla mevsuf
kabail-i Arabdan birinin reisi addolunan şu zatın; askerine
verdiği emre bakınız! Bakınız ki asr-ı medeniyyetin yetiştirdiği
en terbiyeli en insaniyet-perver geçinen kumandanların
emirleriyle ef’al ü hareketleriyle nasıl taban tabana zıd!
O büdela vahşiler şeyhi dediğimiz zat harbe gönderdiği
askerine ne tenbihatta ne vesayada bulunuyor. Bu medeniyetle
ler söylüyor neler yaptırıyor? La Martin; Osmanlı Tarihi
cild s. “Trablusgarb’daki İtalya kumandanlarının kulakları
patlasın!?? Koca medeni kumandanlar!” Artık La
Martin’in ne demek istediğini izaha hacet var mı? On dört
asır evvel Hicaz üzerinde tulu’ eden mihr-i münir-i İslamiyet’in
neşrettiği envar-ı füyuzat-nisar-ı medeniyyetten nazar-ı
nin sahte yaldızlı bir nikabdan başka bir şey olmadığını ruhundan
kopan bir enin-i teessürle anlatıyor. Hakīkat değil
on dört; milyonlar milyarlarca asırlar geçse yine hakīkattir
tebeddül ü tegayyür şanından münezzeh ve mütealidir. İşte
bu ezeli hakīkat bu hakīkatü’l-hakayık-ı ebediyyet cenab-ı
Kur’an-ı Hakim ’dir.
Tevhid: Nam-ı celal-i kibriyasına ahd-i ali-cenab-ı Zi’nnureyn’de
radıyallahu anh Şübeytıla civarında tarih-i İslamın
“Harbü’l-abadile” ünvan-ı celilini verdiği o melhame-i
kübra ne idi? Şübeytıla’yı bilirsiniz değil mi? Evet: Şübeytıla
Medinetü’s-selam’dan merkez-i ali-i İslamiyyeden iki aylık
uzak bir mahal. Trablusgarbla Tunus arasında bir mevki’.
Meşahir-i cengaveran-ı Arabdan Abdullah bin Sa’d hazretleri
bir fırka mücahidin-i İslam ile buraya kadar ilerlemiş ve
Berberilerle kanlı bir harbe tutuşmuştu.
Berberiler; üç yüz binden ziyade; insan deryası ıtlakına
şayan oldukları gibi zayiatını –ne kadar çok olsa– yine derhal
telafiye muktedir idiler.
Bu müdhiş kesret telafideki bu suhulet Berberileri layenhezim
zannettiriyor. Binaenaleyh ceyş-i tevhidi muhakkak
bir felaket-i mağlubiyyet belki bir istisal karşısında gösteriyordu.
Çünkü bunlar bir avuç şir-i nerler; ümid-i istimdada
bedel Allah’ın nusretine istinad ediyorlardı.
Cenab-ı halife[ye] ilham olundu. Abdullah bin Zübeyr
hazretlerini bir fırka-i imdadiyye ile yola çıkardı. Harbin tam
en şiddetli bir safha-i hunini[n]de ihtiyacın en mübrem bir
anında yardıma yetişti. Allah’ın
seyf-i İslam önünde ser-be-zemin-i makhuriyet oldu.
Kumandanları Çerçiz Abdullah bin Zübeyr hazretlerinin
samsam-ı hun-aşamına can verdi. Düşmana nisbet kabul
etmez bir ekalliyette olan bu mücahidin-i ashabın merkez-i
oklar mızraklar kargılar arasında bu derece şanlı bir
muzafferiyeti der-ağuş etmesi tevhid-i İlahinin ruhlarını ne
derece teshir eylediğine en parlak bir delildir.
Ondan sonra Ukbe bin Nafi’ değil miydi ki Kartajya Hükumeti’ni
bir darbe-i kahharanesiyle zir ü zeber ediyor; akıllara
durgunluk verecek bir cesaretle ateş deryaları kan tufanları
atlayarak Bahr-i Muhit hail olmadıkca bir lahza tevakkuf etmiyordu.
Vakta ki o bahr-i bi-keran pişgah-ı azm-i şiranesine çıktı;
bir ona bir asmana bakarak “Ya Rab! Şahidim ol! Eğer şu
umman-ı bi-payan azm-i la-yetezelzele sedd-i rah-ı mümanaat
olmasaydı nam-ı akdes ü a’lanı daha ileriye götürürdüm!”
diye beyan-ı teessür ü teessüf etti.
Bu ne ulvi tevhid..! Bu ne kudsi temcid…!
Asrımızın eazım-ı üdebasından bir hame-i sehhar bir
kilk-i füsunkar; cenab-ı Ukbe’nin bu azametli hitabını “Aşağıdan
yukarıya edilen bu hitab yukarıdan aşağı edilen hitablar
kadar ulvi idi!” mediha-i ruhiyyesiyle tebcil ediyor ve
daldığı derya-yı vecd ü istiğrak içinde “Bu sözü gökte melekler
layık olduğu vechile telakkī edebilmek için gerdune-i
arzın birkaç saniye tevakkuf etmiş olduğuna kailim!” gibi
gerçekten sehl-i mümteni’ bir şi’r-i garranın mülhemi oluyor.
Ne ulvi bir hayal değil mi? Buna bin hakīkat kurban
olsun!
Hicret-i seniyyenin ’inci senesinde Emir Musa bin
Nusayr ile Tarık bin Ziyad İspanya şibh-i ceziresine geçmek
üzere Tanca’da hazırlıklar görüyorlardı. Tarık asrının bu
Arab kahramanı İslamiyet’in bu seyf-i me[s]lul-i celadeti
ordunun piştar kısmıyla karşı yakaya geçer geçmez gemileri
askerinin gözü önünde yakıyor ve onlara “İşte ümid-i avdet
kalmadı. Düşmandan firar beyhude. Çünkü karşıya geçmek
muhal! Allah yolunda tevhid şerefine bünyan-ı mersus-ı
Haydi ileri Arab arslanları!” diyordu.
Bu vasi’ kişverin fethini –iki ma’nasıyla– meydan-ı şehadet
olan Vadi’l-Hicare’ye sorunuz! Sorunuz ki o asrın fenn-i
harbini hayretler içinde bırakan bir azm-i şirane bir celadeti
kahharane ile Kral Rodrik’e nasıl saldırdı. Ve hemen bütün
ordusuyla nasıl Malik-i Cahim’e teslim ederek Got Hükumeti’ne
hitam verdi?
Tarık’ın hatf-i ebsar edecek bir sür’at-i berkıyye ile biperva
nasıl cevelan ettiğini nasıl Tuleytula’nın arz-ı
teslimiyyet eylediğini maide-i Süleymani’den sorunuz!
Mazinin İslamiyet nam-ı celiline bu emsalsiz mefahir-i
fütuhatı hurşidlere gark olmuş birer levha-i cihangiri gibi
şeklinde yazılmıştır.
piş-i hayalimden geçerken kendimi bir tarih-i İslam yazmakla
meşgūlüm sanıyorum. Daha doğrusu: Müteverrim ruhum
cazibe-i tahayyül ile kendisini o şanlı gazavat o şevketli fütuhat-ı
bia yaradılmış– mücahidinin o hakīkī muvahhidinin hak-i
payına yüz sürmeye çalışıyor!
Perestiş ettiği dininin tarihini bilen hassas bir vicdan için
milletinin idbar ü inhitatından mütevellid öldürücü alamını
ta’dil edebilecek bir lisan-ı tesliyet varsa işte o da ancak
tarihidir! Onun sirişk-i teellümünü ancak tarih-i dini silebilir.
Onun enis-i ruhu tarihidir!
bir zevki bir kıymeti varsa o da milletinin saadeti şevket ü
azamet-i cihangiraneye malikiyetidir.
Kötürüm bir İngilize a’ma bir Almana sorunuz “Tabiatın
mahkumu olduğun bu ebedi felakete karşı ne ile müteselli
olur hayatın zevkini ne vasıta ile duymaya çalışırsın?” meğer
onlar da bizim kötürümlerimiz bizim a’malarımız gibi
hatta bizim kadar hissiz ruhsuz iseler!
Hayır hayır! İnsan öyle müebbed bir felaketin zebun-ı
kahrı olur da hiç o canistan-ı kabus-ı ma’luliyyete karşı bir
tesliyet aramaz olur mu?
Bak ey dindar kari’! On üç asırlık bir mazi-i baidin a’mak-ı
ademine gömülmüş ve şimdi muhal ender-muhal
olan bir ümidin kuvve-i muhayyilesiyle neler düşünüyorum?
Ah….! Ne olurdu: Pirene Dağları’nın o sema-paye şahikalarına
tırmanarak Gal memleketine Fransa’ya dalan Abdurrahman
Puvatya sahrasında Şarl Martel ile karşılaşarak
harbe tutuştuğu zaman hedef-i sehm-i şehadet olmasaydı!
Olmasaydı da Avrupa kıt’ası yekpare bir kişver-i tevhid
olaydı!
Puvatya topraklarına serilerek Allah’ına güle güle kavuşan
“Abdurrahman”ın o Fransa ve belki bütün Avrupa tarihlerinin
hala titreye titreye meşhed-i mübarekini selamlamakta
oldukları o şehid-i muazzamın sine-i hamasetinden
taşan dimağını sarsan emel-i muazzez bundan başka ne
olabilirdi?
Eğer şehadet: Onu tevkīf etmemiş olaydı Gal ikliminin
fethiyle kanaat mi edecekti? Tarihlerin Şarl Martel’e Avrupa’nın
“müncisi!” namını vermeleri Abdurrahman’ın yevm-i
şehadetini –kendi selametleri namına– takdis eylemeleri tevhidi
kabul etmek mahkumiyetinden ! kurtulduklarından
dolayı bahtiyarlıklarını ? i’lan etmek değil mi? İşte tevhid-i
mukaddesenin ziya-yı hurşid gibi tecezzi kabul etmez ittihadı!
Bir kere düşünelim! Medine-i Münevvere nerede Puvatya
nerede?...
Bir kılıçla bir kucak okla birkaç mızrak ve kargı ile Afrika’nın
bütün şimalini koca İspanya şibh ceziresini Fransa’nın
kısm-ı cenubisini fethetmek bir tarafdan ta Çin surlarına
kadar dayanmak adeta küre-i arzı şark ve garbdan
kucaklayarak sultan-ı tevhide takdim etmeye çalışmak bir
kudret-i ma-fevka’t-tabianın vücuduna mütevakkıfdır demekte
akıl muztar kalıyor!
Bunlar da bayağı bildiğimiz –bizim gibi?– insan idiler.
Fakat yalnız cismen değil; ruhen de insan; hakīkatü’l-hakayık-ı
tevhidi bütün insaniyetleriyle bütün idrak ü vicdanlarıyla
kabul ederek der-ağuş etmişler insaniyeti bi-hakkın
tamamen anlamışlar; sırr-ı hilkati Allahu Ekber’e karşı mükellef
ve medyun oldukları vazife-i abdiyyeti ruhen takdir
etmişler. Artık bunların nazarlarında vazifeden ubudiyetten
Allah yolunda ölmekten başka ne şeref ne saadet kalır?
Kudret-i fatıra insanları öyle bir surette yaratmıştır ki
bütün mahlukat insanın her emrine ram oluyor. Çünkü her
şeyi gaye-i hilkat olan insanların menafiine olarak halk
ettiğini Zat-ı Ecell ü A’la Kur’an ’da haber veriyor. Binaenaleyh
ez-her-cihet mahlukat-ı saire üzerine şeref ü rüchanı
olan insan için elbette bir gaye-i kemal vardır; ve bunu ihraza
çalışmak da üzerine farzdır. Aynı zamanda insan noksana
da ma’ruz olduğu cihetle sa’y ü gayretle o noksana galebe
etmek lazımdır. Acaba gaye-i kemal-i insan nedir? Noksan
hangi şeylerdir?
sab-ı fezail eylemektir. Noksanı ise rezail-i ef’alden birini irtikab
eylemektir. Evet; gerek efrad-ı insaniyye ve gerek hey’et-i
mesi mutlaka fezail-i ahlakıyyeyi kendisine rehber ittihaz
ederek rezailden ictinab etmesi ile olur.
Fezail-i ahlak bir milleti nasıl evc-i bala-yı terakkīye isal
ederse rezail de bir milleti dereke-i inhitata doğru sürükleyip
götürür. Bir milleti teşkil eden efrad u sunuf her ne zaman
harikalar göstermişler; hangi vakit irtikab-ı rezaile münhemik
olmuşlar ise bütün mütefekkirini hayretlere ilka eden bir
tedenni ile hufre-i inhitata doğru gitmişlerdir. İşte bu tarihin
bizlere gösterdiği bir hakīkattir ki inkarı kabil değildir.
Fezail: Öyle bir sıfat-ı aliyyedir ki kendisiyle muttasıf
olan iki vücud arasında bir aheng-i vifak husule getirir.
Hey’et-i ictimaiyye-i beşeriyye arasında medar-ı vahdet efrad
arasında metin bir devre-i ittihad teşkil edecek yegane
esas-ı fezaildir. Binaenaleyh fezail bir cazibe-i umumiyyedir.
Cazibe-i umumiyye kevakib ü seyyaratın arasında meşhud
olan nizam u intizamı nasıl muhafaza ediyorsa ta’bir-i aharla
bu nizam ü intizam nasıl cazibe-i umumiyye sayesinde
payidar olur ve bütün kevakib tevazün-i kuva sebebiyle kendi
merkezlerinde sabit kalıyorlarsa; gerek hey’et-i ictimaiyyeyi
teşkil eden efrad-ı insaniyyeden her ferdin mevcudiyeti
şahsiyyesinin yaşadığı bir zaman-ı mahdudda muhafazası
ve gerek hey’et-i ictimaiyye-i insaniyyenin muhat-ı ilm-i İlahi
olan bir atiye kadar kemal-i intizam ile güzeran etmesi
ancak fezail iledir. Şu mesrudat ile anlaşıldığı üzere fazilet
bir millet hey’et-i ictimaiyyesinin ruhu mesabesindedir ki
bit-tabi’ ruhsuz insan yaşayamaz.
Rezaile gelince: Bunlar nüfus-ı beşeriyyeye arız bir takım
keyfiyyat-ı habisedir ki bunlar ile muttasıf eşhas arasında
daima tefrika niza’ u cidal buğz ü adavet eksik olmaz.
Bu rezail her hangi millette zahir olursa o millet mutlaka
le beraber koca bir devlet-i muazzama-i İslamiyye olan İran
devletinin ahval-i hazıra-i müessifesini nazar-ı dikkate almalarını
kariin-i kiramdan temenni ederim.
Şimdi bir kere de kendi halimizi tedkīk edecek olursak
görürüz ki hey’et-i ictimaiyyemizi tehdid eden pek çok emraz-ı
bir surette ki bunları teşrih u tedavi etmek pek çok fedakarlığa
vabestedir.
Bugün millet-i İslamiyyeyi teşkil eden efrad arasına öyle
muzır mikroplar serpilmiş ki bunlar ile millet-i muazzama-i
keşf olunarak tedavisi çarelerine gidilmiyor! Bu maraz-ı
müzmini keşf edip muzır mikropları izale ederek milletin
ahlakını tasfiyeye çalışmak ise ulemanın duş-ı hamiyyetine
düşen bir vazife-i diniyyedir.
Eğer sınıf-ı ulema-yı İslamiyye sahib-i şeriata varis olmaları
hususunda bezl-i mechud ederlerse evet
nass-ı celili muktezasınca halka va’z u nasihat ederek Nebiyy-i
zi-şan efendimizin evsaf-ı celileleriyle hulefa-yı güzinin
sıfat-ı aliyyelerini ta’lim ederek halkı ef’al-i rezileden ictinab
den asla korkmazlar ise millet-i İslamiyye için bulunduğu
mezellet ü meskenetten sıyrılıp çıkmak hiçtir. Fakat va esefa
ki maraz birimize değil hepimize sirayet etmiştir tabibe de
sirayet etmese idi belki hastanın derdine pek çabuk bir surette
deva bulmak mümkün olurdu! Lakin hastalık –etıbba
da dahil olduğu halde– umuma sirayet ederse bu marazın
tedavisi güçleşir. Hatta –mes’elede alakadar bulunmaları
dolayısıyla– diğer memalik-i baidede bulunan etıbbanın tedaviye
şitab edecekleri bir emr-i tabii hükmünü alır!
Bir milleti irşad edecek milleti rah-ı selamete çıkaracak
olan ancak o milletin uleması üdebasıdır. Çünkü onlar milletin
etıbbası olduklarından bu maraz-ı ahlakīyi güzel bir surette
teşrih u tedavi ederek onları bir hayat-ı ebediyyeye
saadet-i sermediyyeye isal edecek olan ancak ulemadır.
Halbuki mevcudiyet-i milliyyemizi tehdid eden marazlar yavaş
yavaş o sınıfa da sirayet etmekte olduğu görülür ve bunun
önü alınmaya çalışılmazsa sonra ne olacak?.… Mevt-i
ebedi!
Biz bu makale ile emraz-ı ictimaiyyemizi birer birer ta’dad
edecek değiliz. Belki bir danesini söylemekle iktifa edeceğiz
ki o da her fenalığı millete sebeb-i yegane olan müskirat
en fenası Kur’an-ı Kerim ’de hurmeti haber verilen kumar
değil mi? Şübhesiz! Bunun fenalığını millete bir lisan-ı azbü’l-beyan
müzminden kurtaracak olan kimdir? Şübhesiz ki ulema-yı
kiram hazeratıdır. Fakat ulema-yı kiram hazeratı bu illet-i
müdhişeye mübtela olan halka sözünü isma’ ettirebilmek ve
onları bu suretle tedavi etmek için halkın hüsn-i zannını
büyük bir emniyetini almış olmalıdır ki bu da şeref-i ilmiyyeyi
muhafaza ederek bu müdhiş ve sari illete kendisini
kaptırmamak ile olur. Halbuki gece gündüz bir çok kahvelerde
mutlaka –talebelikle münasebeti olmayan– üç beş
başı sarıklının birtakım menhiyyat ü lu’biyyat ile meşgūl
olduklarını maatteessüf herkes görüyor ve bütün ilmiyeye
karşı kendisinde bir hiss-i nefret uyanıyor. Acaba talebelikle
münasebeti olmayan birtakım kesanın kisve-i mukaddese-i
ruada bulunmaları bütün ilmiyeye bir leke değil midir? Evet
bir lekedir hem de öyle bir leke ki herkesde ilmiyeye karşı –
bir hürmet beslemek lazım iken– bir hiss-i nefret uyandırmaya
sebeb oluyor. Fenaların yanında iyiler de gidiyor.
Sırası gelmiş iken merci’-i aidinin nazar-ı dikkatini celb
etmek için ber-vech-i ati bir vak’ayı zikretmek istiyorum:
Birkaç gündür civarımızda bulunan bir kahveye çıkıp arkadaşlarımdan
birisiyle mesail-i ilmiyyeden bir mes’ele-i mühimme
hakkında mübahase ediyorduk. Bu kahveye devam
ettiğimiz müddetce gece gündüz on beş yirmi başı sarıklının
–kahvecinin rivayetine nazaran– ta gecenin saat dokuzuna
bazı on on birine kadar pek kıymetli olan vakitlerini lu’biyyat
Çünkü yalnız ta’til geceleri değil tahsil geceleri bile bu hal
devam ediyor.
Birkaç gün mukaddem yine arkadaşım ile mübahase
ediyorduk bir de baktık ki hemen birden bire iskemle masa
gürültüsü patladı. Bir de ne bakarsın iki sarıklı! Birisinin
kafası yarılmış kan fışkırıyor diğeri ise fes sarık
kundura gibi şeyleri bırakmış dışarı fırlıyor. Evet darib [ü]
carih kaçtı madrub u mecruh orada sızdı. Bunun üzerine
hazırundan her birisinin ağzından ilmiyenin hey’et-i mecmuasına
karşı bin türlü söz fırlatıldı ki tahammül etmek için
mutlaka insanlıktan tecerrüd etmek lazımdır. Artık o zaman
beni bir ye’s kapladı Kendi kendime dedim ki: “Aman ya
Rab! Bu hal-i esef-iştimal nedir.? Biz ki milletin mürşidleri
olacak iken din vatan millet bizden büyük büyük hizmetler
beklerken millet bütün müşkilatını bize müracaat ile halletmek
lazım gelirken böyle bir sınıf[ın] tahkīr olunmasına
sebeb nedir? Bu sualin cevabını vicdanım veriyor ve diyordu
ki: “Siz verese-i enbiya ve hadim-i din olduğunuz halde
yar u ağyara karşı muhterem kisve-i ilmiyyeyi labis olarak
kumar üzerinde yekdiğerinizin kafasını yarar gözünü çıkarırsanız
her zaman ahalinin hedef-i tahkīri olursunuz. Gerçi
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
bulunmasından cümlesinin bunlar gibi olması lazım gelmez
bunu herkes bilir fakat va esefa ki söylenen sözler hepsine
birden söyleniyor. Talebeler böyledir deniyor. Bir fenanın
yanında bin ehl-i namus lekelenir!”
Şimdi münsifane düşünelim bu suretle milletin nuhbe-i
amali ve matmah-ı enzarı olan hakīkī talebe-i ulum halk
nazarında düşecek olursa bit-tabi’ bunların cevami’-i şerife
ve mahall-i sairede edecekleri telkīnat-ı diniyye sem’-i i’tibara
alınır mı?
Artık yetişir bu gaflet! Elverir bu intizamsızlık! Talebe-i
uluma bakılacaksa bunların hali ıslah olunacaksa olunmalı;
olunmayacaksa biz de başımızın çaresine bakmalıyız. Yoksa
bu gidişle Haki el-Mevlevi’nin:
Sahib-i imame olmuş da elif-ba bilmeyen
Ben ne e…kler de gördüm meslek-i ilmiyyeden
Kutb-ı aktab-ı cihan olsa kişi terbiyesiz
Mekteb-i irfanı bilmez çıksa da Mülkiyye’den
Kıt’ası gibi mahalline masruf levhalar her zaman enzar-ı
millette tecelli eder. Hakīkī talebe-i ulumu rencide eden birtakım
kesanın rezaletini görüp izalesine tevessül etmedikleri
Şeref ü haysiyyetini muhafaza etmeyen birtakım kimseler
yar u ağyara karşı ilmiyenin umumuna birden büyük
lekeler iras ve gayr-ı kabil-i tedavi yaralar tevlid edecek
ef’al-i na-layıkada bulunuyorlar da müfettişlerin hiç haberi
yok! Yazıklar olsun!
Bizim bu sözlerden maksadımız talebeyi kahveye çıkmaktan
men’ etmeli demek değildir. Sakın Ders Vekaleti
böyle telakkī etmesin! Zira bu rutubetli medreseler talebe-i
ulum kardeşlerimize mesken ü me’va oldukca talebe kahveye
çıkmaktan kat’iyyen men’ olunamaz! Şu kadar var ki yar
u ağyara karşı haysiyet-i ilmiyye muhafaza olunmalıdır.
Çünkü yukarıda da söylediğim vechile millete mürşidlik vazifesini
bizleriz. Binaenaleyh vakar u haysiyyetimizi muhafaza etmeli
nasın hüsn-i zannını ve emniyet-i tammesini kazanmalı
ve nasa telkīn edeceğimiz mealim-i diniyye ile evvela
kendimiz amil olmalıdır ve illa:
* * *
Mefhumuna ma-sadak oluruz.
Hem zaten şeref ü haysiyetlerini tanımayarak bu gibi
mevaki’-i töhmette bulunmalarıyla nasın su’-i zannını kazanan
gafillerin –üzerinden aybı kaldırmadıkça– nasa edeb
din ta’limine kalkışmaları nas üzerinde hüsn-i te’sir bırakabilir
mi?
Bu halimiz ile çıkıp da halka karşı va’z u nasihat eder
ötekine dinsiz berikine kafir diğerine ahlaksız diyecek
olursak korkarım ki bizim hakkımızda şairin şu ebyatını
okumakta güçlük çekmezler:
Ey aşiyan-ı pederi terk ile tahsil-i ilme şitab eden müştakan-ı
Din vatan millet bizden pek büyük gayet ciddi hizmetler
bekliyor. Bizim üzerimize terettüb eden vazife silk-i celil-i ilmiyyenin
şeref ü haysiyyetini muhafaza millet-i muazzama-i
derek din-i celil-i Muhammedi’yi a’danın hücumundan muhafaza
edecek olan ulum u fünun-ı hazırayı tahsil etmek için
sa’y ü gayret etmektir. Me’mul ki Ders Vekaleti de bizim
terakkī ve tealimizin daha ileri gitmesi için çareler düşünür.
Dilimizde bizim gibi göçebe yaşayışından çıkmış şehir
hayatına girmiş.. Bunun için bedevi iken medeni olana olan
ona da olmuştur. Bir vakitler konardık göçerdik.. Oturduğumuz
oba idi giydiğimiz kepe idi. Sebük-bar idik. Durağımız
konak değil idi ki divarı damı çerçevesi camı olsun.
Gün geldi; oturduk.. Medeniyet evine yerleşmeye başladık.
Keçe yanına çul kilim halı hasır döşedik.. Bunlar üstüne
minder şilte yaydık. Yasdık yatak yorgan yapındık..
Çanak çömlek derken tepsi sini kase tabak sahan desti
şişe sürahi kupa bardak gibi kap kaçak edinip debdebeyi
düzdük. Giyindik kuşandık. Böylece elimize ve evimize giren
şeylerin adları da dilimize girdi.
Gün geldi; Tanrı’nın hidayetiyle din yoluna yöneldik.
Göğsümüz iman ile gönlümüz nur ile doldu. Abdest aldık
namaz kıldık oruç tuttuk. Zekat verdik hacca gittik. Cami’ler
yaptık minareler yükselttik. Böylece “şehadet kelimesi
de selam imsak iftar Ka’be Kur’an şeriat” gibi mübarek
ta’birler de dilimize girdi.
Gün geldi; iller görüp ellerle görüştük. Aşlar işler yaptık.
Yedik içtik aldık sattık zadımızı zahiremizi çoğaltıp taamımızı
şarabımızı libasımızı yoluna koyduk. Muaşeret ve ihtilat
arttıkca görüştüklerimizin görgüleri bize de görenek oldukca
maişet derken işe nuşa döküldük. Şarablar şürublar
şerbetler meyler badeler sahbalar sabuhlar gabuklar kadehler
sagarlar piyaleler meyhaneler ayağlar tefağlar şişeler
sebular humlar rıtıllar birbirine karıştı. Böylece yine
bir takım sözler dilimize girdi.
Kim bilir daha neler oldu…
Medeniyet yoluyla diyanet yoluyla ihtilat ve muaşeret
yoluyla gelen bu sayısız şeylerle ellerimiz illerimiz doldu.
Bunların bazılarına Türkçe ad verdik. Ad veremediklerimizi
kendi adlarıyla kabul ettik. Bunda Türkçe için ayıb sayılacak
bir şey de yok idi. Darlık oldukca başka dillerden lügat
almak bütün dillerin yaptığı bir iştir. Elde adet olan şey
bizde bid’at olacak değil ya!..
Aldığımız lügatleri ta’birleri edinmek kendimize mal
etmek hakkımız idi. Bilinmez ki niçin sade “istimlak” sözünü
bilmekle kaldık da bunları istimlak edemedik? Her gün
dilimize vird olan aramızda dönüp duran bu sözleri boyuna
eğreti tanıyıp geldik? Bilinmez ki niçin bunları kablarımız
almayacak kadar kablarımızı yırtacak kadar çok aldık? Bilinmez
ki niçin?
Vaktiyle bilinmemiş. Fakat bugün bilinmiş ve bilinecek
bir şeydir ki aldığımız lügatler bizimdir. Bunları ağzımıza
uyduğu gibi telaffuz etmek istediğimiz gibi yontmak onarmak
seler karışamaz. Kimselerin karıştığı da yoktur.
Fakat çok gevşeklik etmişiz.. Çok da gecikmişiz.. Köle
kendi efendisini esir etmiş. Zaman geçerek arada hak gibi
bir şey hasıl olmuş. Adeta iş için çağırılan ırgad ele alınan
alet bize asi olmuş. Biz onlara emredemiyoruz.. Onlar bize
emrediyor. Hem de emirlerine itaat etmemek elimizden gelemez.
Bunları itaat altına almak hatırımızdan geçemez. Mesela
bunlardan “abdest” kelimesini çokluk “abdes” ve “abdas”
suretinde kullanırız. Fakat bunu bu hale koymak kimsenin
haddi değildir. Bir çok kimseler hala “zekat” ’ ı
“zekat” ve hatta “zekat” yapacak kadar bu
noktada gayret-keşlik ederler. Bugün işin bu derecesine gidilmese
bile yazıda temelden bir şey yapılmadıkça bunda
dört başı ma’mur bir tedbir yapmak güç değil muhaldir.
Ne yapacağız? Yapılacak şey bellidir. Fakat bizde yapacak
hal yok. Ne olacak? Bizim bütün bilip de çaresine bakamadığımız
şeyleri zaman ile dil zora koşup başlarına vura
ura yola yatıracak. Nasıl ki “ebdal estar esami attar ariyeti
pişin destgah teneşuy tak töhm turşu cadu canver
ceyb cüvan-merd cevz cameşuy çarçube culah çerağ
çüft hardel haşari hammur haviye horos devat arak
rehvar zenane sürna sakka sevad zukak istiska istiftah
sabun sanduk suhte süm-tıraş tabl fincan hatun haftan
halife kalıb kavvas kaht gılaf kelbetin kargef kethüda
lafzen nerdüban nöhud muşamma’ mukavva nim-ten
na’l na’lçe na’lin horon yad-daşt” gibi birkaç yüz lügati
zoru ile kırıp “abdal astar esame aktar eğreti üstübeç
gah teneşir tek tohum turşu cadı canavar ceb cömerd
ceviz çamaşır çerçeve çulha çırak çift hardal haşarı hamır
havya horoz divit rakı rahvan zenne zurna saka
savat sokak sıska siftah sabın sandık softa sunturac davul
filcan kadın kaftan kalfa kalıp kavas kıt kılıf kerpeten
gergef kehya lafazan merdiven nohud muşamba
mukavva mintan nal nalça nalın harin yades”
şekline koymuş derece derece Türkçeleştirmiş Türk töresine
yatıştırmış. Elbette bu böyle olacak.. Elbette tabiat zora
gelmez zorlayanları zora koşar.
Lügat alma işinde en büyük hata buradadır. Bu olmasa
Bu böyle diye işi kendi akıntısına bırakalım mı? Bırakırsak
himmetle beş yılda olacak şey belki de elli yıl sonralara
kalıp körü körüne birtakım yeni biçimsizlikler de meydana
gelecek. Yazık ki o zaman Türkün “Beş yüz kuruşum olmadığı
hakīkaten zararımız sermayemizi boğacak.
Tekrar ederiz.. Yazımızda temelden ve gereği gibi ta’diller
Bir şey yapamayacağız; bari kendi işini kendi yapıp Türkçe’ye
doğru bir adım gelen bir adım değilse bir ayak gelen
bir parmak gelen “çamaşır” gibi “merdiven” gibi “papuç”
gibi “nal” gibi lügatleri istikbal edelim. “Ceviz”i “cevz”e çevirmeye
çalışmayalım. Dilimizin kendi malı olan “araba”yı
“alav”ı “entari”yi “imbat”ı “bacanak”ı “damak”ı “yara”yı
“tebeşir”i “peynir”i “ineğim sağma”yı “balyemez”i
anaları göğsünden çatır çatır koparıp “uruba” “alev” “anteri”
“nimbad” “bacenah” “dimağ” “yare” “tebaşir”
“penair” “alaim-i sema” “asel nemi-hored” şekline koyarak
maskara etmeyelim.
Mektubunuzun ifadatından eser-i zühul vaki’ olduğu anlaşılıyor
demekle iktifa edeceğim.
Takdirinizden eserimiz mazhar-ı kabul-i amme olduğunu
“Tenkīd-i Muhıkk”in ifade-i meramında “esna-yı tenkīdde
bazı yeniliklere…”den aşağısını tekrar okuyunuz!
Bir de “son sözlerim” diye muahharasını bir gözden geçiriniz!
Dedikten sonra; mektubunuzun iki noktası vardır.
Biri “reddiyyenizde ’uncu” satırdan “eazım-ı müfessirinden
Fahrüddin-i Razi” fıkrasının nihayetine kadar olan isnadınızı
şiddetle ve tamamıyla reddederim. Çünkü Darwin’in
mesleğini kabul değil “Tenkīd-i Muhıkk”in ’ncı sahifesinin
evasıtından ’uncu sahifesinin ikinci satırına kadarki
satırlarıyla bu mesleğin reddedildiği ma’lum-ı ehl-i irfan ve
kariin-i kiramdır.
Darwin “tezerrür” yani “tenasül ve tekamül bi-gayrı nefsihi”
mesleğini kabul etmiş biz ise teşebbuh yani “tenasül
ve tekamül bi-nefsihi” usulünü kabul ederek hatta
hadis-i şerifiyle istişhad ettiğimiz meydandadır.
Mektubunuzun diğer noktası ki: “Bu beyanatınızdan Darwin
nazariyyesini” satırlarından aşağısı hususunda hakīkate
doğru tenvir u ta’mik-i fikr etmek icab ediyor.
Bakınız efendim! Kanun-ı tekamül ü ıstıfa mümkinatın
kaffe-i safahatında şart olarak bir düstur-ı la-yeteğayyer olduğu
gayr-i münker bir hakīkattir.
Enbiya-yı izamın suret-i zuhuru ve kütüb-i semaviyyenin
an-ı Kerim ’e dahi gelince bir birini vely ederek tekamülden
tekamüle ve ıstıfadan ıstıfaya kanun-ı tekamülün neticesi olduğu
en birinci şahiddir. Enbiya-yı izama mahsus olan kemal
kemal-i izafi ve nisbidir. Nasıl ki: Suhufa nisbetle kütüb-i
şerife ve Tevrat -ı şerife nisbetle İncil -i şerif İncil -i şerife
nisbetle Kur’an-ı Kerim daha ziyade kemal göstermiştir.
Binaenaleyh terbiyeye kesb-i isti’dad eden nev’-i beşer
artık hal-i ibtidaisine nisbetle daima az çok tekamül göstererek
tekrar hal-i ibtidaisine ric’at etmeyeceği pek tabiidir.
Bunu inkar etmek enbiya’-i izam ve kütüb-i semaviyyenin
ba’s ü nüzulünde tereddüde düşmek demektir.
Vahşet ile cehalet arasındaki farkı bu babda nazar-ı basirete
almak derece-i vücubdadır. Bugün yalnız Afrika kıt’asını
ele almak kafidir.
Afrika’nın bazı mahallerindeki kabail-i bedeviyyeden
birincisinde henüz üçü beşi fark edemeyecek derecede
maymunlar kadar gayet mahdud bir bilgiye nisbetle usul-i
temeddüne karşı la-kayd kalan anasır-ı beşeriyye bir midir?
Vahşiler henüz terbiye-i beşeriyye ile gayr-i mükellef oldukları
halde bedevilerin mükellef oldukları meydanda. İşte birincileri
hal-i vahşette ikincileri ise cehalettedir.
Kur’an -ı azimü’ş-şanın hakk-ı sümüvvilerine gelince biz
o furkan-ı hakīkat-beyana Hazret-i Muhammed Mustafa
sav’nın kemal-i hatemiyyetle bir mu’cize-i bahire-i Nebeviyyesi
olduğuna kat’iyyen iman ü i’tikadımız ber-kemal olduğu
ve tekamül ü ıstıfadan olarak ezmanın tagayyürüyle
ahkamın tağayyürüne vicdanen kail olduğumuz içindir ki:
Seviye-i isti’dad-ı beşer yükseldikçe ayat-ı kerimeyi tefsire
olan ihtiyacdan asla hali kalamayız.
Suret-i tefsire gelince her zamanın müfessiri o asrın ulum
u fünununa kesb-i ıttıla’ etmedikçe tefsire el uzatamayacağı
da hakīkattir.
Bugün ulum u fünun ve tetebbuat-ı fenniyye gözümüzün
önünde. O Furkan-ı kerimin de şu zamanımıza göre bazı
ayat-ı kerimesi enzar-ı basiret ü dikkatimizde. Falan müfessir
şöyle tefsir etmiştir bunun üzerine söz olmaz mı diyeceğiz?
Zannedersem birbirini vely eden bunca müfessirin-i
kiram bu akīdeyi kat’iyyen kabul etmez ve edemezler. Etmedikleri
sa’y-i beliğ göstermişlerdir. Aşık-ı hakīkat ve nübüvvet ve
Kur’an olanlar mezaya-yı şerife-i Kur’aniyyeyi kendilerine
uydurmazlar belki kemal-i ihlas ü imanla o derya-yı
bi-payandan bazı ahkam-ı şerifesine kemal-i itkanla tebeiyyete
sa’y-i beliğ gösterirler.
’ya dair kütüb-i tefasiri
tetebbu’ ediniz! Birtakım akvale tesadüf edeceğiniz
şübhesizdir. Bunlardan bir kaçını şuracıkta söyleyelim. İbni
şeklinde yazılmıştır.
Abbas Tefsir-i Kebir ’de kırk sene tin kırk sene salsal kırk
sene hame’-i mesnun halinde Adem’in
olduğunu ityan ediyor.
Necmüddin-i Kübra da
diye tefsir ediyor.
Te’vilat-ı Necmiyye de netice i’tibariyle
diye tefsir ediyor.
müktesebe-i hazıralarına göre tefsire çalışmışlardır. Hiç birisi
diğerine benzemiyor. Halbuki: Cümlesinde bulundukları asrın
seviye-i irfanına göre kendilerince bir kanaat de vardır.
Binaenaleyh bilmiş olalım ki: Hazret-i Kur’an öyle bir kişinin
beş kişinin hatta bir asrın beş asrın tefsiriyle kudret-i
mu’cize-i bahiresini tecelli ettirmekten hali kalmayacaktır.
Şimdi “Tenkīd-i Muhıkk”ın ’uncu sahifesindeki tefsirinin
ma’nasınadır. fi’l-i lazım olarak
ma’nasınadır. ve ma’nasını mutazammındır.
Birinci ayetteki insan
hükm-i celiline
nazaran yalnız bir suretten ibaret ve sahib-i hayat ma’nasınadır.
“Hin” vakt-i mübhem ma’nasınadır. “Dehr” zaman
şamil olarak ihraz-ı kemal ü tekamül eden insan ma’nasınadır.
“İbtila’” “belv”den müştak olarak ihtiyar tarikiyle
eskitmek ma’nasınadır. Semiiyyet basiriyyet hakk u hakīkati
görmek ma’nasınadır.
Şu tafsilata göre ma’na-yı şerifi şudur:
“Yalnız suretten ibaret fakat sahib-i hayat olan insanın
üzerinden bir çok devirler geçti ki: O halinde şayan-ı zikr yani
kabil-i teklif ü terbiye değildi. Biz mükellef olan insanı
suretten ibaret olan nesl-i insandan ibtilaen halk ederek semi’
ve basir kıldık” demektir ki: Gerek fünun-ı hazıraya gerek
mevcud olan ensal-i beşeriyyeye tamamı tamamına mutabıktır.
Hatta
ayet-i kerimesindeki
“tesviye” kelimesini de müfessirinin te’vilatına
uğramayarak doğrudan doğru kendi ma’nasıyla tenvir-i hakīkat
ederim. Nefh-i ruh ruh-ı insanidir. Yani ruh kemal-i
mektir.
hadis-i şerifin ma’nalarına da kat’iyyen mugayir ve münafi
değildir. Çünkü “iza” müfacee ma’nasına da olsa “hin ve
dehr” ma’nalarına nisbetle insanın üzerinden geçen edvarın
ekall-i kalil kalacağından şübhe yoktur. İnsanların türabdan
ve sülale-i tiniyyeden halk olunmak ma’nasına da münafi
değildir. Çünkü fennen ve tahlilen henüz cümlemiz türab ve
sülale-i tiniyyeden başka bir şey değiliz.
Muhterem! İşte Kur’an-ı azimü’ş-şan bugünkü fünun-ı
hazıraya göre i’cazını gösteriyor. Yüz sene bin sene sonra
da yine bu suretle mu’cize-i bahiresini göstereceğinde şübhe
etmemeliyiz. Bakī feyz ü ihtiram!
Çok geçmedi ki pederim vebaya tutuldu. Memleketin
cahil attarları bildikleri ilaçların hepsini isti’mal ettikleri
halde hastalık günden gune arttı. Şir Ali Han’ın Belh’a gelip
Feyz Muhammed Han’dan imdad aldıktan sonra Kabil’e
doğru yürümekte olduğu da işitildi.
Hemen amcama bir mektup yazıp pederimin hastalığını
ve Şir Ali ile Feyz Muhammed hanların müttefikan hareketini
bildirdim. Bunlara karşı çıkmaya istiyorsam da pederimi
yalnız bırakıyorum. Bari siz Kabil’i teşrif ediniz de hastanın
yanında bulununuz dedim. Mektubumun cevabı gecikti. Bir
tarafdan da casuslarım Şir Ali Han’ın Kabil’e iki menzil kalasıya
kadar yaklaştığını haber veriyordu. Karşı çıkmak için
hazırlandığım sırada düşmanın Pençşir’e vasıl olduğunu
oradan da kuhistan-ı Kabil’i tutmak niyetinde bulunduğunu
duyunca pederimden müsaade ve dua alarak Çarikar’a azimet
ettim. Amcam da Gazneyn’e gelmiş lakin benim harbi
bitirmemi beklemekte bulunmuştu.
Çarikar’a vusulümde Feyz Muhammed Han’ın Pençşir
Deresi’nden geleceğini istihbar ettim. Hemen hareket eyleyerek
bütün gün yürümek suretiyle ale’s-seher Gülbahar ve
Allahdad Kal’ası pişgahına geldim ki bunlar Pençşir Deresi’nin
medhalinde idi.
Feyz Muhammed Han geldi. Fakat dağın üzerinden bakıp
da bizim askeri görünce şaşırdı. Çünkü kuhistan
hanları kendisini da’vet etmişler ve müruruna müsaade eyleyeceklerine
dair söz vermişlerdi. Şu va’deye binaen kimse
karşısına çıkacağını ümid etmiyordu.
O esnada Şir Ali Han’dan aldığı bir mektupta da iki güne
kadar geleceğini ve kendisi gelmeyince yerinden kımıldanmaması
tavsiye olunmuştu.
Feyz Muhammed Han’ın bu mektup dolayısıyla canı sıkıldı.
Serzeniş-amiz bir cevap yazdı ve: Abdurrahman bizden
evvel gelmiş yolu kesmiş burada duracak olursak
hepimizi öldürecektir dedi. Sabaha kadar da dağın üzerinde
siperler metrisler inşasına çalıştı. Ertesi günü sabahleyin
hücum ettik. Şiddetli bir muharebe oldu. Feyz Muhammed
Han takımı yüksekte bulunduğu için biz ibtida sıkıntı çektik.
Fakat birkaç saat sonra siperlerini metrislerini işgal eyledik.
Feyz Muhammed Han siperlerinin işgal edildiğini işitince
dağın arkasından göründü. Ben hemen o tarafa doğru
bir top attım. Danelerden biri müşarun-ileyhin karnına isabet
ederek yediği nan u ni’metimizi burnundan getirdi ve
gaddarlığına münasib bir surette hayatına hatime çekildi.
Askerini tamamıyla esir ettim. Na’şını da Kabil’de bulunan
validesi ve büyük biraderi Veli Muhammed Han’ın nezdine
gönderdim. Dört gün sonra da Kabil’e avdet eyledim.
Kabil’e gelir gelmez pederimin yanına girdim son derece
bi-tab bir halde idi. Kadınlar Abdurrahman geldi sizinle
görüşmek istiyor diye seslendiler. Fakat biçare tekellüme
muktedir olamadı. Yalnız elini kımıldatabildi. Bir parça yanında
oturduktan sonra kalktım. Ordugaha gidip tanzim-i
umur ile iştigal ettim. İki gün bu suretle geçti. Üçüncü Cum’a
günü pederim irtihal eyleyerek firakıyla yüreğimi yaktı.
Lakin kaza-i İlahiye rıza gösterip techiz ü tekfininden sonra
kendi mülkü olan Haşmet Han Kal’ası’nda kendi ta’yin eylemiş
olduğu mahalle defnettik. Melul mahzun dönüp Kabil’e
geldik. Fukara ve zuafaya sadakalar dağıttık.
Üç gün sonra amcam Muhammed A’zam Han Gazneyn’den
Kabil’e geldi.
– Pederim hayatta bulundukça siz onun küçük biraderi
bam vefat etti. Mahdumunuz da benim yerime geçmek üzere
bir silsile yürütürüz dedim.
– Siz emir-i merhumun bil-istihkak varisisiniz. Binaenaleyh
pederinizin ca-nişini olursunuz. Ben de kema fi’s-sabık
hizmetinizde bulunurum cevabını verdi. Tekrar:
– Amcacığım! Sizin bu sinn-i şeyhuhetinizde başkalarının
maiyyetinde bulunması layık değildir. Ben henüz gencim
pederime nasıl hizmet ettimse size öyle hizmet ederim
dedim.
Bu mes’ele dört gün kadar müzakere edildi. En-nihaye
Cum’a gecesi hanedan-ı saltanatı ve ümera-yı vilayatı topladım.
Hepsinin huzurunda hutbenin amcam namına okunmasını
tenbih ettim. İlk defa gidip amcama ben bey’at eyledim.
Ümera-yı saire de bana iktidaen bey’at ettikten sonra
emirin huzurundan çıkıp ordugaha gittim.
Kırk gün geceli gündüzlü Kur’an okudup pederimin ruhuna
hediye ettirdim ve bir çok hayrat ü hasenat ile tezkar-ı
namına çalıştım.
Pederimin vefatından birkaç ay sonra Serfiraz Han-ı
Galicai Sahibzade Gulam Han-ı Kuhistani Nüvvab Han-ı
Kuhistan Sufi Han-ı Babayani Muhammed Ekber Han-ı
Galicai Mir Ekber Han-ı Kuhistani Ahmed Keşmirizade Mir
Can Abdülhalık Melik Cebbar Han gibi bazı müfsidler:
– Abdurrahman burada bulundukça sizin nüfuzunuz pek
mahdud kalıyor. Onu Belh’a gönderseniz mahdumunuzu
da yerine ta’yin buyursanız diyerek ilkaata kalkıştılar ve
amcamın hakkımdaki teveccühünü izale eylediler. Bir gün
der-bar-ı emarete gittim. Amcamın huzuruna gireceğim sırada
kapıcı:
– Emir hazretleri uyuyor diye yolumu kesdi. Öğleyi bir
saat geçinceye kadar kapı dışarısında oturdum. Sair me’murin
ve bendegan huzura girip çıkıyordu. Biraz sonra amcama
yemek getirdiler bana da içeri girmek için müsaade
ettiler.
Odaya girince baktım ki tekmil ümera amcamın yanına
oturmuş ben de bir tarafa oturdum. “Yemeğe buyurun” dediler.
mükalemeye başladı. Daha ziyade oturmaya lüzum görmedim.
Kalktım çıktım.
Üç gün sonra amcam beni çağırdı ve Belh’a gitmemi
teklif eyledi.
– Mahdumunuz Abdullah Han’ın Abdurrahim ve Ceneral
Nusayr hanları alarak top ile Belh’a gitmesi daha
muvafıktır beni bırakınız Kabil’de sizin yanınızda kalayım ki
Şir Ali Han’ın Herat’dan hareketinde sedd-i rahı olayım dedim.
– Yok yok siz gitmeyince Belh’in ahvali intizam-pezir
olmayacak cevabını verdi. Baktım ki beni Kabil’den uzaklaştırmak
müteveccihen yola çıktım.
Mevsim kış ve kar ziyade olduğu için esna-yı tarikte bir
çok sıkıntı çektik. Hatta askerimden üç yüz kadarının eli
ayağı dondu.
§
Merhum Muhammed Emin Han’ın oğlu “Muhammed
dört yüz nizamiye süva[r]isi ve dört top ile Bacgah Deresi’nin
ağzına gelerek benimle görüşmesi amcam tarafından
emrolunmuştu.
Bunlar mülakatıma gelince Belh’deki iğtişaşı teskin
harda terhis edeceğimi va’d eyledim. Bunlar teklifimi kabul
Kernil Sohrab’a amcamdan bir emirname geldi.
Bu ilim sınıf-ı mürşidine hasdır. Bu ünvan altında müslimin
arasında nümayan olan bid’atler şüyu’ bulan hurafat
hakkında dersler tertib olunacak ve bu derslerde işbu bida’
ve hurafatın mesarat esbab ve tarihi din ve dünyada te’sir-i
muzırrı daire-i İslam’a dahil olan ümem ü şuubdan
yahud müsliminin mücavir bulunduğu akvamdan ehl-i İslam’a
sirayet eden tekalid ve adat ile bunlardan zarr u nafi’
olanlarının ve din ile hiçbir münasebeti olmadığı halde
levn-i din ile boyananların temyiz ü tefrikı bast u takrir olunacaktır.
Müderris; derslerin mukaddimesinde bu derse olan ihtiyacın
vech ü sebebini izah ederek işbu umurdan ümmetin
mülazım bulunacaklarının kendi için gayrdan ma-bihi’limtiyazı
olan “mukavvemat” ve “müşahhasat”dan ma’dud
olacağını halbuki ma-bihi’l-imtiyazü ve’t-teşhis olan hususatın
hasen ü nafi’ olması layık u münasib bulunacağını
çünkü etıbba-yı ruhiyyin ve ictimaiyyinin ümmetlerin musab
bulundukları emrazın müdavatına veya onların hıfz-ı
sıhhatine ancak ümem-i mezkurenin bütün müşahhasat-ı
marziyye ve sıhhiyesi hakkında vukūf-ı tam hasıl ettikleri
halde muvaffak olabileceklerini güzelce tebyin etmelidirler.
Ulemamız bu umuru; kelam mevaız rakaık ahlak adab
ve tarih kitablarında beyan ederlerdi. Binaenaleyh müderris
derslerinde bu kitablardan istimdad eder. Kütüb-i
mezkureden bazıları şunlardır: Kitabü’l-İ’tisam Şatibi’nin
Kitabü’l-Medhal İbnü’l-Hacc’ın Kitabü Telbisi İblis İbni
Cevzi’nin Kitabü Isaru’l-Hakkı ale’l-Halk İbnü’l-Murtaza
el-Yemani’nin ve Kitabü’t-Tarikati’l-Muhammediyye Birgivi’nin.
Bundan başka müderris bize kitabları vasıl olan
müellifinin asrından sonra hudus eden bida’ ve tekalidden
bahsederek bunlardan bütün bildiklerini zikreyler.
lum havalisi kumandanlığını deruhde etmiş olan Kolağası
mektuptan:
Pek çok çalışmaya fedakarlığa lüzum var. Manzume-i
siyasetimize icab eden aheng ve kuvveti verebilinceye kadar
bu gibi acılara elemlere katlanmaya mahkumuz. Bu i’lam-ı
mahkumiyyeti yırtabilmek için sırf ihlas ile çabalamalı alem-i
siyaseti şaşıracak harikalar göstermeliyiz. Alelade gayretler
ca’li fedakarlıklar bizi içinde bulunduğumuz tehlikeden
kurtaracak kadar mazhariyetler doğuramaz yirminci asırda
mu’cizeler kerametler gösterircesine canlılık göstermeliyiz.
Bütün bu zaruretler bugünkü bu haller karşısında oldukca
harekete başlayan alem-i İslam’ın intibahına hassaten
Mısırlıların hamiyyet ü gayretine Trablus Arablarının –
Afrika’nın bu pek ibtidai insanlarının– mehabet-i fedakarisine
bakıp da müteessir olmayan la-kayd kalan İstanbul muhitine
acımamak elden gelmez. Bugün hayat-ı atiyyemizle
tamamen alakadar öyle saatler geçiriyoruz ki bütün millet
bil-cümle İslamiyet bir re’s-i mütefekkir halinde bu ehemmiyetli
dakīkaları selamet ve muhafaza-i mevcudiyyetimizi te’mine
sarfetmekle mükellefiz. Zira bugün Arab İslam mücahidleriyle
medeniyet-i salibiyyenin muazzam mücehhez bir
ordusu çarpışıyor. Bugün sade kuvve-i imanla mücehhez
olan muvahhidin sahib-i şeriatın Uhud Bedir gazalarına nazireler
gösteriyor. Düşmanın sufuf-ı selase ve muavineden
müteşekkil en son vesait-i tahribiyye-i medeniyye ile mücehhez
kuvvetli kolları müfrezeleri ellerinde sopa nev’inden
birer tüfengi ve adeden de on misli dun olan İslam muharibleri
önünde hak-i helake seriliyor. İtalya fabrikalarının
yetiştirdiği bütün vesait-i harb ü cidal Afrika-yı Şimali’de
ekilmiş gibi toplanıyor ve kudret-i imanın azamet-i kahharanesi
önünde toplar tüfenkler mitralyözler istihkamlar
hep faidesiz kalıyor. Fünun-ı askeriyyenin bi-nihaye olan
nazariyyat ve kavaidi hep ma’nasız sözler gibi sırıtıyor.
Yenice-i Vardarlı Ca’fer Tayyar Bey’e arkadaşından varid
olan mektuptur:
“Birader İtalyanların Trablusgarb’a ilk tecavüzlerinde
hastahanede bulunduğumdan ilk günü esir oldum. Biz hasteganı
esir-i harb telakkī ederek enva’-ı mezalim ile hapsettiler.
Hastalardan bir çok arkadaşlarımız vefat etti. Birkaç
gün sonra bizi yüz kırk kişi olarak ve bir vapura bindirerek
Napoli şehrine yolladılar. Napoli’de kırk gün kaldık. Yediğimiz
yemek sabah akşam domuz etidir. Bir gün domuz eti
yememek üzere ittifak ettik karavana borusu çaldı yemek
almaya çıkmadık. Bunun üzerine İtalyan zabitleri ellerinde
kırbaç ile gelerek dayak ile çıkarıp yemek aldırdılar. Yemekten
ra Napoli’den Kazerte şehrine yolladılar. Burada domuz eti
yedirmez iseler de çok zahmet çektirdiler. Ekmek günde üç
yüz gram açlıktan öleceğiz. Çamaşır vermezler bitler gözlerimizi
yemeye başladı hemen Cenab-ı Hak bizi bu zalimler
elinden kurtarsın başka yazamam zira gözlerim yaşla doldu
kardeşim.”
* * *
Yavaş yavaş… Bu asırlardan beri damarlarımızda biriken
rehavetin kuruyan fikr-i teşebbüsün bize verdiği bir
düstur-ı atalettir ki her şeyimize düşüncemize icraatımıza
her şeyimize hakimdir. Yavaş yavaş… Ötede Garb’da
humma-alud bir faaliyet içinde koca bir medeniyet alemi
koşar çırpınır ve çalışırken biz burada bütün kavanin-i
tabiiyye ve medeniyyeyi cezasını çekmeden istihfaf kabil
Diye çekiniyoruz ve zannediyoruz ki bir yıldırım sür’atiyle
akan cereyan-ı şuun tevakkuf eder ve çalışmak kımıldamak
ve bir karar ittihaz etmek için bizim gönlümüzün olmasını
bekler. Dakīkanın saatin kıymeti değil; günlerin haftaların
hatta ay ve senelerin kıymeti bizim zihnimize hala girmemiştir
yavaş yavaş!
Sevgili imamımız Hazret-i Hüseyin uğrunda Şialar çoktan
beri matem tutmayı i’tiyad etmişlerdir. Sünniler de
edeb ü insaniyet dairesinde bu mateme bütün kalbleriyle
tarz-ı hareketlerimizi teşdid ederek nihayet işi öyle bir şekle
halini unutur bizim halimize ağlamaya başlardı. Çünkü bu
suretle icra edilen mateme matem denilmez. Bu matem
hadd-i zatında büyük ma’na-yı ahlakī ictimai hatta siyasiyi
havidir. Onun hakīkatini anlayıp vakıfane hareket etse idik
ne kadar müfid bir i’tiyad olabilirdi. Lakin maatteessüf biz
mam’a mukaddes dinimize söz getirmekte olduğumuz gibi
bütün cihanı da kendimize güldürtmeye azmetmişiz: Küçelerde
vagonlar gezdirip onlara Kasım Odası ünvanını vermek
Hüseyin’in aziz balalarını meydana çıkarıp bunlara
gülünç kıyafetler vererek müsamereler kurmak daha fenası
hançerlerle baş çanaklarımızı dağıtmak gibi tuhaf hareketler!!.
din ve millet yolunda Hazret-i Hüseyin’i memnun edecek
teali-i İslam uğrunda terakkī ve temeddün yolunda bir
paradan bir katre kandan geçmeyen müslümanlar bakınız
ne şevk ile mersiye-hanların daha bilmem nelerin ceblerini
altunla dolduruyorlar güzel ve cesur civanlarımız din ve vatan
sıl günah kazanarak akıtıyorlar! Hangi din hangi şeriat bunu
emretmiştir acaba? Gelip insan gibi geceleri mescidde
oturmak vaiz efendinin mukaddes dinimize ali şeriatimize
ahlak-ı celile-i İslamiyyeye dair söylemesi lazım gelen sözlere
kulak vermek vacibat-ı diniyyemizi öğrenmek Hazret-i
Hasan’ın[Hüseyin’in] ne için şehid olduğunu anlayıp kalben
müteessir olmak lazım iken yan tarafında kervankelik
bir tapça asıp kimi öldüreceğini veyahud daha fena şeyler
düşünüyor bizim rüesamız da böyle hallere müsamaha gösterdikleri
şöyle dursun teşvikatta bulunuyorlar. İşte ecanib
nazarında Müslümanlığı küçülten bu gibi bid’atleri terk için
çareler bulmak lazımdır ey ağalar ey reisler!
Din ile hükumet birbirinden ayrılırsa neler olur? Evvelen
makam-ı hilafet İtalya’daki Papalık mevkiine iner sonra da
Türkiye’de ayrıca bir saltanat teessüs eder. Yani bir memlekette
aralarında nüfuz ve salahiyeti kardeş payı üleşip de hoşça
geçinemezler çünkü mümkün olmaz. Her ikisinin de memlekette
bir çok tarafdarları bulunur; artık dinle hükumet kavgaya
başlar!
Hem bu kavga o kadar kanlı olur ki maazallah tahayyülü
bile tüyleri ürpertiyor! Bir müddet böyle bir birimizle
boğuşuruz; tamamen tefrikaya düştük ve kuvvetten kaldık
parçalandık mı haricdeki seyircilere her birimiz birer lokma
oluruz! Harici bir kuvvetin başka bir hükumetin gelip de bizi
zabtetmesini adeta canımıza minnet bilecek derecede canımızdan
bıkarız.
Çepne kazasında Rakito karyesi Balkan Rakitovalı İstoniminken
Dimitre veled-i Angel Ortaköy toprağında ve arazisinde
bulunurken balkandan boş araba ile avdet eden Ortaköy
ahalisinden Ahmed Ağa isminde bir fakīr müslümanı
bila-sebeb bila-kabahat tüfenkle kafasına vurarak ağır surette
cerh eylemiştir. Mecruh müslümancık Tatarpazarcık
hastahanesine getirilmiş orada iki gün kadar evca’ u alam
rahmeten vasiah .
Kolcu Angel fi’l-hakīka tevkīf edilmiş fakat beş gün sonra
yine tahliye edilmiştir.
Şimdi şu müslümancık bir Bulgar olaydı veya bunun
yerine bir Bulgar Makedonya’da aynı felakete duçar olaydı
acaba Sofya gazeteleri ne kadar matem gürültüleri kaldırmayacaklardı.
Günde üç kuruş dağda balkanda keseceği odunla evlad
ü iyaline ekmek getiren o müslümanın evine ağlayan muhaddere-i
götürecek? Müslümanı kim arar kim sorar?
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Şubat
Yedinci Cild - Aded:
la havarık-ı bi-nazir-i muzafferiyatlarıyla cihan-girlik ünvan-ı
mümtaz ve müstesnasına bi-hakkın liyakat gösteren
bu ulüvv-i fıtratlar bu sümüvv-i hilkatler süyuf-ı hamiyyet ü
celadetlerinin iltimaatıyla İspanya şibh-i ceziresinde azamet
ü iclali çeşm-i cihanı kamaştıran bütün alem-i insaniyyeti
hayretlere dehşetlere düşüren bir devlet-i Arabiyye bir saltanat-ı
Nam-ı nami-i hak-perestanelerini o ef’al-i azimeleriyle
tarih-i celil-i İslamın evvelin-i sahayifine altın kalemler ile
yazdırdılar.
“ Sakın Allah yolunda tevhid-i ezelisi uğrunda güle
güle feda-yı can eden ibad-ı muhlisinimi ölü zannetme! Onlar
hayat-ı ebediyyeye mazhariyetle bahtiyardırlar. Onlar
nezd-i uluhiyyetimde merzukdurlar.”
Sitayiş-i ezeliyesine nail olan zümre-i süadaya kafile-i
şühedaya katıldılar. Bu fena alemine gelmekteki hikmet:
Hakk’a ibadet insaniyete hürmet medeniyete hizmet ihraz-ı
berat-ı saadet ise işte bu büyük insanlar bu insan kıyafetli
arslanlar o fariza-i hilkati tamamıyla ifaya medeniyeti
çalıştılar ve bu uğurda feda-yı can ettiler!
Verdiler; fakat o muvakkat meta’ o meta’-ı kalile bedel
kalb-i İslamiyet’te ebedi bir mevki’-i tekrim kazandılar. Tarih-i
den Arabistan sahralarından ta Puvatya sırtlarına Paris
ufuklarının civarına kadar gelen bu şir-dil kahramanların
bu cihangir müslümanların ervah-ı kudsiyyelerine gözlerden
ateşin yaşlar dökülerek Fatihalar rahmetler ta’zimler tekrimler
takdim ü ihda olunur.
“Bakī kalan bu kubbede bir hoş sada imiş!” mısra’-ı
bercestesinin ifade etmek istediği nükte de ancak budur. Firaş-ı
mevtte çene atılıp son nefes verildikten gözler ebediyyen
yumulduktan sonra rahmetle yaddır.
ölendir. Dünyaya gelmek senelerle yaşamak sonra da bir
eser-i mevcudiyyet göstermeksizin bir yad-ı nam bırakmaksızın
çekilip gitmek…!
Bir meclis farz ediniz! Biri geliyor oturuyor kalkıp gidiyor;
meclisin haberi yok! Gelen insan mıdır? Hayal midir?
Daha doğrusu öyle bir insan geldi mi?...
Vücud ve ademine ehemmi[ye]t verilmeyen meclisden
hiçbir ferdin zerre kadar iltifatına nim bir lutf-ı ibtisamına
olsun nail olmadan geldiği gibi giden o bedbaht sen olsan –
ey kari’!– ne derin bir hüzn-i kalbi ne ciğer-şikaf bir teellüm-i
vicdani içinde kalırsın değil mi?
Kendini bilen akıllı hisli bir insan için bundan büyük bir
hakaret mi olur?
ne-i şefkatinde yaşamakta olduğun milletindir. Sen milletinin
vücudunda tırnak kiri kadar faidesiz nasır kadar muzır
olarak yaşar bulunduğun mevki’-i ictimainde bir uzv-ı mefluc
gibi yapışık kalırsan artık milletinden ne hürmet ne iltifat
ne sena umabilirsin?
Nasır kesilip atılır; tırnak kiri de öyle değil mi?
Sen milletinden hürmet istersen o da senden hizmet
bekler. Bir serçe parmak kadar vücud-ı millette bir yerin bir
vazife-i mevcudiyyetin bir hizmetin olsun! Olsun ki milletin
de seni sevsin; gaybubet-i ebediyyenden sonra seni mekarim-i
ahlak ve mehasin-i ef’alinle sena etsin sana Fatihalar
rahmetler göndersin!
Meşahir-i eimme-i muhaddisinden Celalüddin-i Süyuti
merhum Camiu’s-Sağir ’inde Hazret-i Ebu Hureyre’nin rivayetiyle
naklettiği şu hadis-i şerife bakınız:
“ Akvalen ve ef’alen şer’-i İlahinin mazhar-ı kabulü
olan şeyleri işle!
Redd ü zecr ettiği akval ü ef’al-i kabihadan ictinab et!
Bak; bulunduğun meclisden kalkıp gittikten sonra ardından
samianı okşayacak ne gibi sözler işitmesini istersen onları
ların memduh ve makbulü olmaya sa’y et! Dikkat et ehl-i
meclisin ne gaybubetinde –Ne kadar zalim! Ne de pinti!
Gerçekten fena huylu! Alemin gıyabından söz söylüyor! Lakırdı
taşıyor! Dinine milletine vatanına karşı la-kayd!... gibi–
hoşuna gitmeyecek samianı tırmalayacak sözleri işitmeyi
mucib seyyiat-ı akval ve maddi ef’alden sakın!” Üçüncü
asr-ı hicriden sonra tevhidin ittihad ile revabıt-ı ruhiyyesi
artık çözülmeye başlıyor Arabların o cihan titreten bünyan-ı
mersus ittihadları tedricen gevşiyor kesb-i za’f ediyordu.
Hissolunur derecede bir maraz-ı ahlakī baş gösteriyor
şikak u nifak kalbleri bulandırıyor başları döndürüyordu!
aman düşmanı bile yapamaz.
Görülmez mi intihar eden bir adamın düşmanı sürurundan
nasıl sıçrar! Bunun da ona yapabileceği en büyük fenalık
öldürmekten başka ne olabilirdi? Öldürmek için bir de
ölmek ihtimali vardı. Hele i’dam olunmak korkusu idi ki
hasmını yaşatıyordu. İşte bu hasım bu iki tehlikeden hiç birine
ma’ruz kalmaksızın pek muazzez bildiği maksadı kendiliğinden
hasıl oldu.
Bu müntehir-i bedbaht Endülüs Devlet-i İslamiyyesi’dir.
Üçüncü Abdurrahman-ı Emevi’nin oğlu El-Hakem-i Sani’den
sonra Kurtuba Daru’l-hilafe-i Arabiyyesi’nin şa’şa’a-i
şevket ü iclali sönüyor; valiler oradan fekk-i rabıta-i tabiiyyet
ederek her biri birer emiru’l-mü’minin oluyor; Şark da
yavaş yavaş bir hab-ı atalete dalıyordu.
Seyf-i İslam’ın dehşetinden şeytanın koynunda saklanacak
yer arayan Garb bu halden cesaretlendi; hal-i tedafüiden
mukabil taarruzi vaz’iyetine girmeye başladı.
Roma’da Vatikan Sarayı’nda alem-i İslamiyet aleyhine
büyük bir faaliyet görülüyor Papa İkinci Urban’ın riyaseti
altında hararetli meclisler akdolunuyor alevli nutuklar kıvılcımlar
saçar re’yler veriliyordu.
şeklinde yazılmıştır.
kaldırıyor bütün mesacid-i tevhid –Ka’be-i ulyasıyla Mescid-i
Aksa’sıyla– ma’abid-i teslise kalb ü tahvil olunuyordu.
Üç asır evvel de düşman bu düşman idi. Niçin böyle
hail bir teşebbüsde bulunamıyordu?
Hatta bulunmak hatırına bile gelmiyordu! O zaman Roma
Arab ordularının şimal-i garbi sath-ı maillerinden birer
seyl-i huruşan gibi akıp geleceği tasavvuruyla ödü kopuyor;
Sen Piyer Kilisesi’nin camie tahavvülü ihtimalini düşündükçe
çeneleri kilitleniyor çıldırıyordu. Çünkü Arablar livaü’lhamd-i
tevhid altında bünyan-ı mersus gibi müttehid! Yekvücud!
Kaştale Kralı Alfons günün birinde ansızın “Tuleytula”
Kal’ası önünde göründü ve derhal muhasara etti.
O sırada yanar dağlar gibi yerlerinden oynayıp Suriye
sahilleri üzerine yığılan Ehl-i Salib orduları önlerine gelen
ma’mureleri zir u zeber ediyor; binlerce müslümanların kanlarından
denizde nazireler yaparak Kudüs-i Şerif’i sarıyordu.
Ehl-i Salib’in Başkumandanı “Godafroy” miladın senesi
Temmuz’unun on beşinci günü Kudüs’ü istila ve krallığını
Bu Temmuz İslam için emsalsiz bir felaket oldu. Bir
felaket ki Avrupa müverrihlerinin bile tüylerini ürpertiyor
dehşetler içinde bırakıyor! Hatta bazı necib vicdanlıları bilaihtiyar
Kral Godafroy ve ordusuna nefretler la’netler yağdırıyor!
Min vechin tarih okumamak da bir saadettir!
ce sibaane bu mertebe müfterisane vahşetlerin hayali karşısında
adeta insanlığından istikrah ediyor.
La Martin diyor ki: “Müslümanlar bunca fütuhat-ı azimeleri
etmediler. Nerede Halife-i Sani Hazret-i Ömer’in Kudüs’ü
fethi nerede Godafroy’un istilası!
Hazret-i Ömer bir hıristiyanının burnunu kanatmadı.
Ma’bedlerine dokunmadı. Patrikleri Sofrunyus[u]
mevkiinde ibka ile büyüklüğünü gösterdi.
Godafroy ise Kudüs müslümanlarını bütün etfal ü nisvanıyla
bütün ulema ve fudalasıyla katl-i am etmek suretiyle
Hıristiyanlığa silinmez bir kanlı leke sürdü.” O satırlar mümkün
değil okunmaz Salibiyyun ordusu dört tarafdan yırtıcı
hayvan sürüleri gibi Kudüs-i Şerif’e girerken aceze-i ahali
bi-günah kadınlar ciğerparelerini kaparak muhterem ve taarruzdan
masun bildikleri Harem-i Şerif’e can atıyorlardı.
Sokaklar birer insan nehri kesilmiş o nehirler kan rengine
tahavvül ediyor. Kılıçlar kafaları kesiyor kargılar mızraklar
sineler deliyordu. Bin bir ayak bir ayak üzerine ta’birinin
ma-sadakı denilebilecek olan Harem-i Şerif sahası da Salib’in
seyf-i medeniyyetinden kurtulamadı. Direklere sarılmış
“Allah Allah!” feryadlarıyla insaniyeti girye-nak-ı teessür eden
binlerce ulemanın fudalanın erkeklerin kadınların
başları uçuyor gövdeleri yığınlar teşkil ediyor kanları içinde
yüzüyor o şir-har çocuklar başsız analarının memelerine
şeklinde yazılmıştır.
yapışmış süd yerine kan emiyorken birer kılıçla ikiye bölünüyor!
Bunlar bu bedbahtlar meşhedlerinden başlarını kaldırmalı
da o günün zulmünü o saatlerin kanlı tufanını o dakīkaların
ateş deryalarını kendi lisanlarıyla anlatmalı!
Ne garibdir! Bunlar mağlub düşünce “Siz müslümansınız!
Sizde şefkat ve merhamet vardır. Bize acıyınız! Kıymayınız!”
diye zemin-i tezellüle kapanırlar yalvarırlar.
Galebe edince her biri bir canavar kesilir! Ne rica dinler!
Ne kadın bakar! Ne çocuk bilir! Bu hıred-suz haile-i istiladan
sene sonra seyf-i meslul-i tevhid: Cenab-ı Selahüddin-i
Eyyubi aleyhi sehaibü’r-rahmeti ve’l-gufran hazretleri
Kudüs-i Şerif’i istirdad ettiği gün istiman için gelen sefirleri
“Siz; Kudüs’ü istila ettiğiniz zaman ehl-i İslam’a ne yaptınızsa
ben de size o muameleyi yapacağım” cevabıyla iade etti.
Fakat Salibiyyun şefkat ve merhamet-i İslamiyye namına
yüzlerini yerlere sürerek yalvardılar ve umduklarından ziyade
nail-i afv ü safh oldular.
Biz; onlar gibi yapamayız ve bununla da iftihar ederiz.
Teslisin yaptığını Cenab-ı Tevhid yapmaktan münezzeh ve
mütealidir.
Kudüs’ün felaket-i istila ve katl-i ammından bi-haber olan
Endülüs Arabları günden güne şikak u nifaklarına germi
veriyorlar; o tak-ı mualla-yı saltanatın temellerini kazarak
üzerlerine yıkmaya altında ezilip mahvolmaya çalışıyorlardı.
Ecille-i ulemadan ulüvv-i vicdanı fazl u irfanıyla rekabet
eden Beca Kadısı Ebü’l-Velid Süleyman bin Halef el-Maliki
hazretleri meydan-ı hamiyyete atıldı. Şehirden şehire memleketten
memlekete dolaşarak cevami’-i şerifede menabir-i
mukaddesede ateşin va’z u nasihatler verdi. Habl-i metin-i
yı şikak u nifak ile bu mülkün istiklallerle parçalanmasıyla
neticenin inkıraz u izmihlal olduğunu İslamiyet’in Endülüs
kıt’asından hicrete yüz binlerce cevami’ u mesacidin kiliseye
tebeddülüne sebeb olacaklarını anlatmaya çalıştı.
Ne hayrettir ne hikmettir ki o pir-i muhteremin her harfi
bir cihan-ı hayat olan o güzelim sözleri kimsenin kulağına
girmiyor hırs-ı cah ile akl ü idraklerini gayb etmiş olan tavaif-i
müluk yine bildiklerinden vazgeçmiyorlardı.
Endülüs müverrihlerinden Fransalı Floriyan Tarihçesi’nde
sika-i ittifak u ittihadı olmak üzere ? kerimesi Meryem’i –
namını Maria’ya– tahvil ve tezvic ettiğini yani hırs-ı cah uğruna
sahife-i imanını lekelediğini yazıyor. Ziya Paşa merhum
ğunu söylüyorsa da kim bilir?... Ah..! O Endülüs tarihinin
devr-i inkırazını okuyup şiddet-i teellümünden parçalanmayacak
bir mü’min kalbi kan ağlamayacak bir müslüman yüzü
tasavvur olunamaz!
Cenab-ı Mesih aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretlerinin
nam-ı ma’sumanelerine irtikab olunan o engizisyon
mel’anetleri o bedbaht müslümanların şişlere sokup orman
kebabı gibi ateşler alevler içinde pişirilmeleri!
şeklinde yazılmıştır.
O bi-günah Arab çocuklarının kuzu sürüleri gibi hayvanat-ı
müfterisenin önlerine atılarak paralattırılmaları!
O çak çak edilen nikab-ı ismetler!
O ulemanın eimme-i hutabanın başları kesilerek Arabların
sürü sürü Pirene eteklerine nefy ve iclaları! O binlerce
ehl-i tevhidin başları üzerinde kılıçlar sallanarak cebren ve
kahren salibe secde ettirilmeleri!
O şeytanları bile kahr u hicabından ağlatacak yerlere
geçirecek hatır u hayale gelmedik işkenceler! Ukūbetler!
Barbarlıklar! Yamyamlıklar! Vahşetler! İftiraslar Kur’an-ı Kerim
’e ve kütüb-i diniyye-i İslamiyyeye edilen o vicdan-suz
hakaretler! Parçalamak! Ayaklar altında çiğnemek! Kademhanelere
atmak! Neler..! Ne denaetler! Ne mel’anetler!
Hani ya Endülüs’deki üç yüz bin . cami’! O her
hafta üzerinde ferman-ı adl u ihsan ayet-i celilesi okunan o
minberler!
Nerede kaldı o yüz binlerce sufuf-ı muvahhidin! İşte
onlar mücerred hablü’l-metin-i ittihadı terketmeleri yüzünden
tevhidden ayrıldılar. Katl ü ifna edilenleri milyonlara
baliğ oldu! Bir mikdarı Afrika’ya çırıl çıplak can atabildi!
Bakiyyesi de tanassura icbar ve ikrah olundu. Bir gün
evvel namaz kıldıkları camie bir gün sonra hıristiyan sıfatıyla
götürüldü. Kilise şekli verilen o mazlum ma’bedde Salib’e
secde etmeye başladılar! Bunlar masal değil! Bunlar hayal
değil! Bunlar rü’ya değil! Bunlar birer hail-i vahşet!
Bunlar birer faci’-i hakīkat! Bunlar dağlar dayanmaz birer
musibet! Bunlar canlar eriten birer felaket! Bakınız tevhid
nasıl tevhid [ittihad] ile kaim imiş! Bakınız; ittihad nasıl tevhid
dın da tevhid ile daim olması lazım gelir. İttihadın za’fı tevhidin
za’fından başka nedir. İttihadın büsbütün fıkdanı da
tevhidin fıkdanıdır. İşte Endülüs gözümüzün önünde! Tevhidleri
kuvvetli olaydı ittihadlarını istiklallerini hükumetlerini
saltanatlarını muhafaza ederlerdi.
Şikak u nifakın tavaif-i müluke inkısamın bu feci’ akıbetini
düşünürler tevhidin ruh-ı beka ve devamı olan ittihaddan
ayrılmazlardı.
Tevhidi canından ziyade sevdiğini onun uğruna feda-yı
hayatı kendine dareynin fevkınde bir şeref bir saadet bildiğini
vap şüphesizdir ki “Tevhidin İslamiyet’in kemal-i şan ü şevketle
yaşaması için…!”den ibarettir değil mi?
Senin tevhidini senin İslamiyet’ini arzu ettiğin şan u
şevketiyle yaşatacak ancak ve ancak ittihadındır. Evet: Onun
ruh-ı bekası ancak ittihad olduğuna en vazıh ve en faci’
delil işte Endülüs’dür.
Arablar; İspanya’ya ittihad kuvvetiyle gittiler. İttihad
kuvvetiyle fethettiler ittihad üzerine sabit-kadem oldukca
yaşadılar ve tevhidi de yaşattılar. Bak şimdi Endülüs’de tevhid
var mı? Niçin? Çünkü muvahhid namına bir ferd bile
yok! Sebebi ittihadsızlık! Sebebi şikak u nifak! Sebebi mesavi-i
ahlak! Şimdi düşün! O İspanya’nın medeni ? hıristiyanlarına
kemal-i zillet ve fart-ı meskenetle memleketini
hürriyetini hakimiyetini istiklalini ırz u namusunu cami’lerini
minberlerini mihrablarını teslim eden İbni Nusayr’ın
Tarık’ın İbni Musa’nın Abdurrahman’ın nesl-i ahiri kaç paralık
muvahhid idiler.
Ni’me’l-ecdad! Bi’se’l-ahfad!
Bunlar tevhidi İspanya’nın şanlı fatihleri kadar sevmiş
uğrunda feda-yı can bir şeref-i ebedi bir saadet-i sermedi
bilmiş olaydılar tevhidin Endülüs’den hicretine sebeb olurlar
mıydı?
Neticesinin muhakkak bir izmihlal olduğunu bile bile
şikak u nifaka düşmeleri tevhide ehemmiyet verme[me]lerinden
başka ne suretle tefsir olunabilir?
Bu satırlar o kadar ehemmiyetlidir ki üzerinde saatlerce
günlerce düşünülse yine azdır.
Sevda-yı ittihad aynıyla aşk-ı tevhiddir.
Binaenaleyh ittihadsızlık da tevhidsizlik demektir. Denilebilir
ki: Teslisde de ittihad var. Bu da aşk-ı tevhid mi?
Onlar da teslisin ruh-ı hakīkati tevhid olduğuna kail!
Fakat…….?
“Allahu Ekber”in birliğini kimse inkar edemez.
Eğer onlara gökleri yerleri kim yarattı? diye sormuş olsan
şüphesizdir ki bila-tereddüd: Allah yarattı cevabını verirler.
Ya bu hakk u hakīkati ikrar u i’tirafdan sonra o insıraf
ne oluyor?
Tevhide bedel olur mu teslis?
Hiç nur edilir mi söyle ….?
Üçtür ne demek hakīkati yek?
Akıl bunu söylemez bila-şek
Birdir ezelen vücud-ı Bari
Yoktur veledi onun nigarı
o neşide okuyanın kendi malı olsun ister başkasının. Bazıları
nasını çıkarıyorlar ki bu tür tefsire lügatin müsaadesi yoktur.
Hatta Kemal Bey merhumun:
Ben tuttuğunuz yola gideydim
Bir müntehabat cem’ edeydim;
Şehnameler etmiş olsam inşad
Bir beytimi eylemezdim irad.
tarzındaki i’tirazı inşad kelimesinin yanlış kullanılmış olmasından
dolayı haklı bir muahezeye hedef olabilir.
se buna hiç ehemmiyet vermemişiz hatta vermiyoruz! Bir
cemaat-i kübra huzurunda yüksek sesle irad-ı nutk eden bir
hatib tasavvur ediniz ki sözleri serapa ma’na serapa ruh.
Lakin bu adam esna-yı tebliğde eda ile müedda arasındaki
münasebete ahenge dikkat etmiyor; hutbesini hafızaya istif
edilmiş tekerlemeler gibi dümdüz okuyor. Şimdi böyle bir
nutkun cumhur-ı samiin üzerinde ne te’siri olur? Tabii hiç!
şiirler de dinleyenler üzerinde aynı te’siri husule getirir.
da başlıcalarını sayacağız:
birbirine karıştırmak.
mek icab eden kelimatı kısa geçmek; kısaltılacak heceleri de
uzun okumak. Hele pek tabii yani söylendiği gibi okunmak
lazım gelen kelimata imale vermek yani uzatmak
bir hastalıktır ki nazm ile muarefesi olmayan yahud bu aşinalık
pek yeni başlayan ağızlara müstevlidir! Böyleleri mısraın
hiç olmazsa iki üç kelimesinin kuyruğu kulağı çekilmedikçe
manzum olmaz vehminde bulunurlar. Bu illetin çaresi
çokça şiir okumaktır.
hud beyitlerden herbirinin sonunda sözün bittiğini zannettirecek
surette vakfederek samiin zihnini karıştırmak.
kalık bir fevkaladelik ifade eden cümleleri de diğerleri gibi
kasını almak beş on mısraı bitirmeye mütevakkıf olan yeni
şiirleri de eski şiirler gibi müstakil ma’nalı mısra’lardan müteşekkil
farz ederek öylece inşada kalkışmak.
zumundan ziyade hissettirmek.
pek belli etmek.
beraber şiirin müeddasına göre eda ihtiyarı cihetini düşünmeyerek
rakīk şedid yüksek derin ne kadar hisler hayaller
fikirler varsa hepsini birden aynı ahenge münkad eylemek.
Tabii bunlardan başka sebepler de vardır; ancak inşadı
berbad eden en başlı nakīsalar herhalde saydıklarımız olacaktır.
Hele aruz mutaassıblığından ileri gelen takti’cilik en
selis nazımları bile en müstekreh kılığa sokar. Ma’lumdur ki
sakin harfden evvel gelen huruf-ı med biraz fazlaca çekilir.
Bu çekiliş nazma bir aheng de te’min eder. Bazıları vezni şaşırmamak
sıl olan sekalete değme kulak tahammül edemez.
Evet. “Bahardır bahardır bahardır bahardır” mısraındaki
“bahardır” kelimelerinin birinci “ra”larına birer kesre vererek
“baharıdır” tarzında okuyanları çok gördük.
Vakıa bu mısra’ takti’ edilmek lazım gelse her “bahardır”
kelimesi mefailin cüz’üne terfik için “ra”yı harekeli farz
etmek icab ederse de inşad ederken bunu düşünmek pek
garib olur.
melidir. Hele mısra’ sonundaki kelimelerin ahir hecelerine
rast gelen imaleler hiç hissedilmemelidir. Söylediklerimizi bir
misal üzerinde tatbik için Kemal’in şu matlaını alalım:
Ermemişken kimsenin nur-ı nigahı koynuna
Gizli girmiş dün gece zülf-i siyahı koynuna!
Görüyoruz ki bu beyitde nur nigahı koynuna gece
zülf siyahı kelimeleri hep imalelidir. İki satırda altı imale
dinleyeni sıkar. Lakin biz oldukça güzel bir inşad sayesinde
sıkıntıyı yarı yarıya indirebiliriz. Evet nurun “ra”sını ince
uzun okuyacağımıza biraz tefhim yani kabaca telaffuz ederiz.
O vakit imalenin sıkleti gereği gibi azalır. Nigahı kelimesindeki
“hı” hecasına da ince uzun bir kesre vereceğimize
kaba lakin kısa bir kesre veririz. Bundaki imale de hafifler.
Koynuna redifindeki son hecayı ise imalesizce okuruz.
aynı suretle hareket ederiz.
Demek istiyoruz ki: İnşadda asıl olan ecza-yı beytin bütün
hecelerini mukabilindeki tef’ilelere uyduracağım diye
gayr-ı tabii bir şey olduğunu bilerek onu mümkün mertebe
az hissettirmekdir.
Bununla beraber uzatılması icabeden öyle kelimeler de
vardır ki kısa geçilmesi aruzcuların zihaf dedikleri kusuru vücuda
getirdikten başka esasen o gibi hecelerin mahdud okunması
ma’na üzerinde pek güzel te’sir hasıl eder. Onun
lıdır.
Döner vadide dur-a-dur bir ses rudlar çağlar.
Hey ne sengin dilsin ey zalim ki te’sir etmiyor
Ahlar feryadlar çak-i giribanlar sana!
Feryad bu gülşendeki aheng-i siyehden!
Eyvah bu baziçede bizler yine yandık!
Ey vefasız dostum senden vefalıymış gamın!
Neşidelerinde dur-a-dur rud ahlar feryadlar feryad
eyvah dostum kelimeleri mutlaka memdud okunmalıdır.
Hele ah eyvah heyhat oh gibi teessüre tehassüre tercüman
olan kelimeler kısa geçilmemeli dörder elif mikdarı çekilmelidir!
Letaifdendir ki: Naci merhum Tercüman-ı Hakīkat ’de
gazeller yazarak heveslileri tanzire da’vet eder sonra da o
nazireleri birer birer didiklerken talebe-i ulumdan biri
Dün gice ateş-i sevda düşüp ah medreseme
Battı mantıkla maani vü beyan-ı maksud!
tarzında veyahud bundan daha hallice bir yave
göndermiş. Naci bu zavallı mollanın gazeline aid sözlerini şu
mütalaa ile bitirmiş: “Biz ahların memdud olmasına tarafdarız.
Hususiyle ateş-i sevda ile bütün ma-meleki yanıp kül
olan senin gibi bir molla böyle kısacık ah demez... Yürekden
olmak şartıyla gayet uzun bir ah çeker!”
Kemal’in Cezmi’sinden:
Benzetse beni hata değildi
Bir kimse görüp de arifane:
Zencirde inleyen esirin
Koynundaki tıfl-ı na-tüvane.
kıt’asını ele alalım da nasıl okuyacağımızı söyleyelim. Görüyoruz
ki şu dört mısraın dördü de birbirine merhun yani
bağlı. Şimdi bu şiiri nasıl inşad edeceğiz? Eğer her mısraın
sonunda sözün bittiğini anlatır bir tavır ile vakfedecek olursak
ma’na askıda kalır. O halde ta son mısraın nihayetine
gelinceye kadar geçecek evvelki karar asma karar olmalı;
yani sözün tamam olmayıp aşağıda tamam olacağını anlatacak
tarzda verilmelidir.
“ni”si hissolunmayacak gibi çekilecek; zencir alabildiğine
uzadılacak; zira kaide bunu icab ettiği gibi aheng de öyle
olmasını ister. Na-tüvane arifane gibi imalesiz okunulacak.
Bir farkı varsa bundaki karar tamdır; arifane gibi gayet hafif
vakıfdan ibaret değildir.
edilemez; şiiri okuyan adamın zevkine kalmış şeylerdir. Mesela
şiddetli fikirlere ateşli hislere tercüman olan şiirler yüksek
sesle müheyyic tavır ile okunmalı; rakīk nazik meani
de kendisine münasib bir lahn ile tebliğ edilmelidir. Sesi
kaldırmak icab eden yerde indirmek; alçaltmak lazım gelen
yerde yükseltmek pek münasebetsiz olur. Bununla beraber
birtakım züppelerin yaptığı gibi şiire ruh vereceğim diye
acemi oyuncu tavrı takınarak soğuk soğuk ca’liyetler göstermenin
yine lüzumu yoktur. Bu bir tasannu’dur tasannu’ ise
her zaman merduddur.
Eslafımızın inşada verdikleri ehemmiyetin derecesini bilemiyoruz.
Bakiyyetü’s-selef olmak üzere yetişebildiğimiz şairler
arasında Hersekli Arif Hikmet merhumu azametli bir
dar bir inşad göremedik.
bulmayacaksınız. Lakin en rakīk en hissi bir neşideyi alınız;
bir mahfil-i edebde evvela ehline okutunuz; saniyen na-ehline
üzerindeki te’sirini birbiriyle mukayese ediniz. O zaman işin
ehemmiyetini iyice anlarsınız.
Ne hacet! Şiiri berbad bir surette inşad etmek tıpkı bir
beste-i musikīyi usule bigane çirkin sesli bir herifin gevelemesine
benzer.
Şi’r-i kadimimiz hakkında mühim olan inşad şi’r-i hazırımıza
gelince büsbütün müdhiş bir ehemmiyet alır. Zira
şi’r-i kadimde her mısra’ her beyit müstakil bir ma’nayı
beyitin sonunda vakfedilince maksadın ne olduğu anlaşılırdı.
Halbuki şimdiki şiirler eski nesirler gibi zencirleme gidiyor;
hatta bazen birinci mısra’ ile başlayan cümlenin arkası
tam sekiz on mısra’ sonra alınabiliyor. Onun için inşadın
şeklinde yazılmıştır.
hakkı verilmezse ahengden vazgeçtik ma’na anlaşılmaz.
Bereket versin ki son zamanlarda teammüm eden tenkīt işi
hayliden hayliye kolaylaştırmıştır. Yoksa yeni şiirleri inşad
pek müşkil olurdu.
Beşerin bi-ümid ü pejmürde
Bu mukassi haziz-i mihnette
Daima neş’esiz ve dermansız
Geçen ömr-i mükedderi yalnız
Bir büyük hisle lerzedar olur
Bir büyük hisle tab-ı neş’e bulur.
Bu büyük his vatan muhabbeti bir
Muhterem tuhfe-i mukaddesdir.
Bir ilahi cenahdır titrer
Vatanı daima sıyanet eder.
Ve onun saf sayesinde vatan
Bir müebbed penah-ı nur-efşan.
Saf ve ali-mes’adet haki
Bir büyük melce’-i mukaddes ki
Yaşatır besler iştiyakla bizi;
Bi-mecal ü şikeste kalbimizi
Nazlı bir anne şefkatiyle sever
Giryeyi hüznü tesliyet eyler.
Mahv eder ıztırabı.. Oh zaten
Bir samimi ve ıztırab-şiken
Anne ağūşudur o har nermin..
Çırpınır kalbi pür-emel ve hazin.
Bu büyük şefkatiyle biz de onu
Severiz.. Kalb-i zar u mahzunu
Böyle bir saf sevgiye muhtac..
Ve sen ey bunca yıl kudurmuş aç
Zalim ellerle ra’şedar olarak
Üzülen inleyen aziz toprak!
Şimdi artık çocukların zinde
Onların handekar kalbinde
Sana aid büyük nezih nevvar
Sevgiler duygular emeller var.
Onlar artık senin hayatınla
Müşterek bir hayat-ı şevk-efza
Yaşıyorlar.. Ve şimdi canlan sen
Ebedi müsterih ve bi-şiven
Bir hayat eyle –pür-safa– imrar.
Nam-ı pakinle saf ve şa’şa’adar
Şanlı bir ufka daima pür-emel
Bu büyük i’tila-yı namınla
Şimdi herkes fahur u şad olacak.
Şimdi herkes bu ihtişamınla
Bir saadet bir i’tila bulacak
Bu saadet için fakat pür-fer
Bir muhabbet bir iştiyak ister..
Bu fahur iştiyakı da ta’ziz
Edecek sensin ey vatan ve bizim
Kalbimiz.. Sevgimiz.. Muhabbetimiz…
Haydi öyle ise gül bırak bu elim
Samtı artık.. Çocuklarınla konuş..
Durma öyle mükedder hamuş..
Ver bir azm-i kavi emellerine..
“Ey vatan ey büyük vakūr anne!”
Hazret-i İmam Tus’a çekildikten sonra peder-mande hanesi
civarında bir medrese bir de hankah yaptırarak orada
dağdağa-i ihtirasattan azade sükun-amiz bir hayat içinde;
hitam-ı ömrüne kadar terbiye-i ma’neviyye ve tedrisat-ı
Nihayet tarihinde; elli beş yaşında olduğu halde;
ruh-ı pür-fütuhu alaka-i nasutiyyeden büsbütün tecerrüd
ederek perestişgahı olan avalim-i lahutiyyeye uruc eyledi.
Gazzali Şafiiyyü’l-mezheb idi. Müellefatından en meşhurları
ber-vech-i atidir:
Tehafütü’l-Felasife ’de iktidar-ı felsefisini göstermiş olan
Gazzali tetebbuat-ı ilmiyyede netice-i atiyyeye vasıl oluyor.
Bunu kendisinden dinleyelim. Hazret-i İmam hayat-ı beşeri
devr-i sabavet devr-i rüşd devr-i taakkul olmak üzere üçe
ayırarak diyor ki:
“Devr-i tufuliyyet ihtisasat-ı ma’sumane avanıdır. Bu
devirde havass-i zahire uyanır.
rüşd namını alır. Zeka-yı beşer bu devirde inkişaf eder.
Üçüncü devir ise devre-i taakkuldür. Bu zamandadır ki
akl-ı beşer ikinci devirde idrak edemediği mümkün vacib
ve mutlak gibi yüksek mefhumları idrak edebilir.”
Gazzali şu taksimi serd ettikten sonra mütalaatına devamla
diyor ki:
“Bu üç devirden sonra dördüncü bir devir daha vardır
ki buna da devr-i tefekkür diyebiliriz. Bu zamanda basar-ı
basiret inkişaf eder. Edvar-ı evveliyyede insana mechul ve
gayr-ı mekşuf kalmış olan birtakım hakayık ancak bu devirde
Bu mertebe-i bülende vasıl olan insanın kalbi mehbit-ı
taakkulatı ikinci devirde gayr-ı mekşuf kaldığı gibi mertebe-i
tefekkürde idrak olunacak şeyler de mertebe-i taakkulün
saha-i müdrekatına giremezler.”
Görülüyor ki Hazret-i İmam hayat-ı beşeri tanzim için
pek güzel bir esas vaz’ ederek hakayık-ı diniyye ile felsefiyyeyi
mezce muvaffak oluyor. Gazzali Bağda[d]daki
tedrisatına hatime vererek arz-ı Hicaz’a koştuğu zaman hayatının
–tasavvur ettiği– şu dördüncü devresine girmeye
başlamış olduğu anlaşılıyor.
Tus’daki inzivası zamanları ise ‘‘mertebe-i tefekkür’’ün
vücud-ı istiğrak anlarını teşkil eder.
sine bi-hakkın kesb-i vukūf etmiş eazımdan ve mütefekkirini
hükemadandır. Hazret-i İmam diyor ki:
“Ruh-ı beşer envar-ı İlahiyyeden muktebesdir. Sonra yine
aslına rücu’ edecek. Ruhun cesedle beraber fena-pezir
olacağı hakkındaki faraziyat büsbütün ma’nasızdır.
Eşkal-i zahiriyyemiz her an tebeddüle ma’ruz değil midir?
Doğduğumuz zamandaki şeklimizle şimdiki şeklimiz
birbirinin aynı mıdır?
Biz bu aleme bir yabancı gibi geliriz. Buradaki ikametimiz
bir müsaferetten başka bir şey değildir. Iztırabat ve
alam-ı hayatiyyeye karşı en son penahımız bargah-ı rububiyyettir.
Rahat-ı ebediyyeyi sürur-ı sermediyi şübühat ü tereddü[d]den
ari ilm-i kat’iyi ve’l-hasıl hayatın zevkini nurunu
ancak tezkiye-i nefsde fena fillah sırrına mazhar olmakta
bulabiliriz.”
ma’ iştihar eder asarın birincileri sırasında ta’dad olunabilir.
namı altında dört cildden mürekkeb olup her rub’ on kitabı
muhtevidir.
detten dekaik ve sünen-i taatten bahsedilmiş olup muhtevi
olduğu kitablar ber-vech-i atidir:
Kitabü’l-İlm
Kitabü Kavaidi’l-Akaid
Kitabü Esrarı’t-Tahare
Kitabü Esrarı’s-Salat
Kitabü Esrarı’z-Zekat
Kitabü Esrarı’s-Siyam
Kitabü Esrarı’l-Hac
Kitabü Adabi Tilaveti’l-Kur’an
Kitabü’l-Ezkari ve’d-Daavat
Kitabü Tertibi’l-Evradi fi’l-Evkat
riyye içinde yaşayan medeni bir insanın bilmesi icab eden
muamele ve muaşeret-i medeniyyenin dekayıkından suver-i
ber-vech-i atidir:
Kitabü Adabi’l-Ekl
Kitabü Adabi’n-Nikah
Kitabü Ahkami’l-Kesb
Kitabü’l-Helali ve’l-Haram
Kitabü Adabi’l-Suhbeti ve’l-Muaşereti maa Esnafi’lHalk
Kitabü’l-Uzlet
Kitabü Adabi’s-Sefer
Kitabü’s-Sema’ ve’l-Vecd
Kitabü’l-Emri bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyi ani’l-Münker
Kitabü Adabi’l-Maişeti ve Ahlakı’n-Nübüvvet
Üçüncü rub’ mühlikattan bahisdir. Gazzali bu cildi teşkil
eden kitablarda ahlak-ı mezmume tezkiye-i nefs tathir-i
kalb hakkında tafsilatta bulunduğu gibi ahlak-ı zemimeden
miştir. Bu kitablar ber-vech-i ati ünvanları haizdir:
Kitabü Şerhi Acaibi’l-Kalb
Kitabü Riyazeti’n-Nefs
Kitabü Afati’ş-Şehveteyn Şehveti’l-Batn ve Şehveti’lFerc
Kitabü Afati’l-Lisan
Kitabü Afati’l-gadab ve’l-Hıkd ve’l-Hased
Kitabü Zemmi’d-Dünya
Kitabü Zemmi’l-Mali ve’l-Buhl
Kitabü Zemmi’l-Cahi ve’r-Riya’
Kitabü Zemmi’l-Kibr ve’l-Ucb
Kitabü Zemmi’l-Gurur
Münciyattan bahis olan dördüncü rub’da ahlak-ı mahmude
hasail-i mergūbe hakkında amik mütalaat serd edilmiş
ve hikmet-i ahlakıyyeye dair tenkīdat-ı mühimmede bulunulmuştur.
kiyyete i’la edecek hasail-i ber-güzide bir ifade-i nezihane ile
tasvir edilmiştir. Dördüncü rub’ da kütüb-i atiyyeden mürekkebdir:
Kitabü’t-Tevbe
Kitabü’s-Sabr
Kitabü’l-Havfi ve’r-Reca’
Kitabü’l-Fakri ve’z-Zühd
Kitabü’t-Tevhidi ve’t-Tevekkül
Kitabü’l-Muhabbeti ve’ş-Şevki ve’l-Ünsi ve’r-Rıza
Kitabü’n-Niyyeti ve’s-Sıdki ve’l-İhlas
Kitabü’l-Murakabeti ve’l-Muhasebe
Kitabü’t-Tefekkür
Kitabü Zikri’l-Mevt
Hazret-i İmam Kitabü’t-Tefekkür ’de keyfiyet-i tefekkürü
beyan ü izah ederken pek mühim tedkīkat-ı fenniyyeye girişmiştir:
Evvela insandan insanın rahm-i maderden i’tibaren
geçirdiği safahat-ı hayatiyyeden a’za-i bedeniyyenin
teşrihinden her uzvun vazife-i fizyolojiyyesinden muhtasaran
bahseylemiş ve iskelet-i beden hakkında dahi hayli ma’lumat
vermiştir.
Ba’dehu arza küre-i arzı teşkil eden suhur u maadine
dair serd-i mütalaat eyledikten sonra hayvanat hakkında
dahi bir mütalaa-i umumiyye yürütmüştür. Bilahare miyaha
heva-yı nesimiye hadisat-ı cevviyyeye ve ecram-ı semaviyyeye
dair de mücmelen beyanat-ı mühimmede bulunmuştur.
larından bu babda fazla tafsilat i’tasını zaid ü bi-lüzum görüyorum.
Hülasa Hazret-i İmam eazım-ı ulema arasında necib bir
sima-yı irfan-bülend bir nasiye-i deha müdekkık bir hakim-i
mütefekkir dindar bir feylesof nezih bir ahlak-şinas cezbedar
bir mutasavvıfdır.
Gazzali kadar muhabbet-i umumiyyeyi celbe muvaffak
olmuş bir alim daha görülmemiştir. Tehafüt ’de felasife-i kadime
hakkında hayli tenkīdatta bulunmuş ise de İbn Rüşd
bilahare Gazzali’nin bu tenkīdlerini hırpalamış ve bir çok nikatını
nakz eylemiştir. İbn Rüşd’den bahsederken bu cihetlere
dair tafsilata girişebiliriz.
Tevhid: Cenab-ı Hakk’ın vücudundan ve ona sübutu
vacib caiz mümteni’ olan sıfatlardan; keza –risaletlerini isbat
etmek için– peygamberlerden ve onlara sübutu lazım
caiz ve mümteni’ olan sıfatlardan bahseden ilimdir. Bu ilme
“İlm-i Tevhid” denildiği gibi “İlm-i Kelam” da denir.
Bu ilim ümem-i salife nezdinde de ma’ruf idi. Her kavim
ve milletin rüesası din ü i’tikadı muhafaza ve te’yid eylemek
kendilerinin kelam-ı İlahi diyerek nakl ettikleri menkūlata
tasdik eylemeye icbar ederler. Ve bu babda kat’iyyen çun ü
çera kabul etmezler idi. Daha ileri giderek akıl ile dinin
yekdiğerine düşman olduğunu yine din namına olarak söylemişlerdi.
Binaenaleyh ulum-ı kelamiyyedeki netayic ve
mukaddematın çoğu birtakım asılsız te’vil ve tefsirler mu’cizelerle
korkutmak hayalatla aldatmak gibi pek vahi şeylerden
Kur’an -ı azimü’ş-şan din için yeni bir yol küşad etti. O
da burhan ve istidlal yolu idi. Mesela Nübüvvet-i Muhammediyye
zaya da’vet olunarak iskat edildi. Kur’an ’da hikaye olunan
sıfat-ı İlahiyyeye yalnız Kur’an ’da mezkur oldukları cihetle
onları herkesin tasdik eylemesini taleb etmedi. Belki her birine
ayrı ayrı burhan ikame ederek isbat etti. Muhaliflerin
mezheblerini nakledip onları hüccet ve burhan ile ibtal etti.
Kur’an fikri uyandırdı ve akla hitab etti. Erbab-ı ukūlün enzar-ı
dikkatlerine şu gördüğümüz alemdeki nizam ü intizamı
ve onun her bir cüz’ündeki ihkam u itkanı arzetti. Bunlara
bakıp istidlal ederek kendi vücud ve vahdaniyyetini tasdik
eylemeye da’vet etti.
Maziye aid olan birtakım ahval-i sabıka ve vekayi’-i salifeyi
hikaye ederken bunların her biri hakkında mevzu’
kavaid-i sabite bulunduğunu
ve emsali kavl-i şerifleriyle beyan buyurdu. Asırlardan beri
yekdiğerine hasım olan akıl ile dini barıştırdı. Belki de ikisini
kardeş ve lazım-ı gayr-ı müfarık yaptı. Bu muahat hiçbir
türlü te’vil kabul etmeyecek bir suret-i sarihada vukūa geldi:
Mesail-i diniyyeden vücud vacib
nübüvvet gibi bazı mes’elelerin ancak akıl ile isbat olunabileceği
aksi takdirde devr-i batıl lazım geleceği bil-cümle
müslümanlarca –tabii cühela’ ve humeka müstesna– takarrur
etti.
Kur’an Cenab-ı Hakk’ı a’sar-ı salifede tavsif olunmayan
bir çok evsaf ile tavsif etti. Bu sıfatlar miyanında ihtiyar
sem’ basar gibi ismen evsaf-ı beşeriyyeye müşarik; vech
yed gibi yine ismen a’za’-i insaniyyeye müşabih olanları da
var. Kaza-i İlahi ile ihtiyar-ı beşeri hakkında serd-i makal
etti bu babda gulüvv eden iki fırka ile mücadele etti. Hasenata
mukabil mükafat ile va’d seyyiata mukabil de mücazat
yeye tefviz etti. Hülasa Kur’an beşeriyeti tefekküre da’vet
etti ve bu tefekkürü de hiçbir had ile mahdud ve hiçbir şart
Cenab-ı Hakk’ı i’tikada mecbur kalacağı sahibince zahir idi.
Asr-ı saadet böyle bir safvet-i i’tikadiyye ile geçti. Zira
peygamber izale-i şübhe için bir sirac ve merci’ idi. Ebubekir
ve Ömer zamanları da i’tirazat-ı i’tikadiyyeden vareste
racaat olunur o da kibar-ı ashab ile istişareden sonra ihtilafı
fasl u hasm ederdi. Bu safvet-i ahlakıyye ve i’tikadiyye –
maatteessüf– pek az bir müddet devam edebildi. Hazret-i
Osman’ın cülusuyla başlayan fitne gittikce tezayüd ediyordu.
Hazret-i Osman ziyadesiyle halim olduğundan Emeviyye
ahali-i İslamiyyenin başına bela kesilmiş musallat olmuşlar
nibe sirayet edip etrafı sarmakta idi. Tabii bu esnada şayan-ı
teessüf bazı vukūat da meydana geldi. Zira bu aralık
kendine bir külah kapmak maksadıyla çalışanlar da yok
değil idi. Yahudiden müslüman olup Hazret-i Ali’yi sevmekte
pek ileri giden ve –haşa– Hazret-i Ali’ye “Allah”
diyen Abdullah bin Sebe’ de onların miyanında idi. Osman
mevki’-i hilafete geçtikten sonra ahaliyi onun aleyhinde
teşvik u tergīb eylemeye başladığından Medine’den evvela
Basra’ya oradan Kufe’ye oradan da Şam’a bilahare Mısır’a
nefy olunmuş idi. Tabii her uğradığı yerde ahali miyanına
nifak u şikak tohumlarını ekerek geçmişti. Mısır’da
Hazret-i Osman’ın katlinde de en büyük rolü ifa eden bu
herif idi. Hazret-i Ali halife olduktan sonra kendisini oradan
Medayin’e nefy ettirdi ise de o zamana kadar birtakım efkar-ı
batıla ile pek çok zevatın ezhanını zehirlemişti.
Bu fitneler Hazret-i Osman’ın katl olunup Hazret-i Ali’nin
mevki’-i hilafete geçmesiyle neticelenmedi. Belki gittikçe
kesb-i iştidad ediyordu. Beyne’l-müslimin pek çok hunin
vekayi’ tehaddüs etti. Nihayetü’l-emr hilafetin Beni Ümeyye’de
tekarrur etmesiyle vekayi’ bir dereceye kadar tehaffüf
etti. Lakin o zamana kadar ahali-i İslamiyye –maatteessüf–
üç büyük fırkaya ayrılmış ve aralarındaki asa-yı vahdet kırılmış
Üç fırka: Şia Havaric ve Mu’tedilin fırkalarıdır.
Şia : Hazret-i Ali tarafdarları olup onu sevmekte ifrata
varmışlardı ve o ifrat neticesinde Hazret-i Ali’yi mertebe-i
uluhiyyete kadar is’ad edip diğerleri hakkında büyük bir
adavet besliyorlardı. Havaric : Hazret-i Ali ile tarafdaranını
tekfir edercesine –hakem mes’elesinden dolayı– Hazret-i
Ali’ye izhar-ı adavet etmişlerdi. Mu’tedilin ise: Hiçbir tarafa
muhabbet de göstermeyen ashab-ı akl ü erbab-ı i’tidal idiler.
Bir tarafdan ahali-i İslamiyye böyle çirkin manzara irae
etmekte iken diğer tarafdan hak olan Din-i İslam kemal-i
sür’atle etrafa intişar etmekte Suriye Mısır ve Acemistan
kıt’alarını şa’şa’a-i ziyasıyla tenvir eylemekte idi.
Bu aralık fırka-i mu’tedileden bazıları usul-i akaid ile
da ihmal etmezlerdi yani her iki tarik ile müddealarını isbat
ederlerdi. Ve bunlar miyanında Hasan-ı Basri gibi ashab-ı
hamiyyet cami’lerde ahaliye hakayık-ı İslamiyyeyi ta’lim ü
tedris ile iştigal ederler ve her bir şübhelinin şübhesini hallederlerdi.
Dersleri gayet serbest olduğundan herkes her mes’ele
hakkında fikrini beyan eder ve onların miyanından ma’kūl
olanları intihab olunurdu. Bazı mesail hakkında bir türlü
mezhebler görülmeye başladı. En evvel badi-i ihtilaf olan
mesail şunlardır:
netli mi cehennemli mi?
addolunanlar birtakım mezheblere ayrılmakta iken diğer tarafdan
birtakım ulema daha doğrusu “duhala” asar-ı Yunaniyye’yi
Arabi’ye tercüme edip selimini sakīminden tefrik
etmeksizin felsefe-i Yunaniyye’yi maarif-i diniyye ile mezc
etmekte idiler. Halbuki bunlardan bir kısmı –ki mevhumattır–
usul-i İslamiyye ile kat’iyyen tevafuk etmiyordu. Maa
haza a’van u ensarı vüzera’ ve vükelası tamamıyla Şiiyyü’lmezheb
olan hulefa-i Abbasiyye sevk-ı cehaletle bu sınıfa
muavenet etmekte idiler.
Padişahların himayesi altında bunların işleri ilerilemekte
ve gittikce mülhid ve zındık çoğalmakta idi. Selef mezhebine
temessük edenler ise yalnız ilim ve iman kuvvetiyle onları
reddetmekte idiler. Lakin bunlar redd ü ibtallerinde akıldan
ziyade nakle ehemmiyet verdiklerinden ehl-i İslam mütekabil
olarak iki tarika inkısam etti: Tarik-ı nakl Vehm
Müevvilun Müevvilundan bir fırka İsmailiyye’dir ki onlar
te’vilde pek ziyade ifrata giderek Kur’an ’da olan salat ve
savm gibi her bir amel-i zahiriyi bir sırr-ı batıniye haml etmişlerdir.
den din siyasete alet ittihaz edilmiş oldu. Bunun için bu ihtilaf-ı
efkardan dolayı pek çok İslam kanı döküldü hem de
fudalasından. Dördüncü asr-ı hicri bidayetlerinde idi ki müceddid-i
şehir Ebü’l-Hasan el-Eş’ari hazretleri İslam’ın emrettiği
tarzda akl ile nakl beynini cem’ ederek ashab-ı zavahir
ti. Ukala-yı ümmet cümleten o zata peyrev olup fikrini takviye
ve tervic ettiler. Ve onun re’yini ehlü’s-sünnet ve’lcemaat
mezhebi diye tevsim ettiler. Bu mezheb hatta böylece
ehl-i İslam beyninde kemal-i sür’atle intişara başlayınca
evvelki ikisi tabiatıyla gevşemeye yüz tuttu iki asır kadar bir
müddet zarfında o iki mezhebin saliklerinden pek az kimse
kaldı. Lakin Eş’ari’nin halefleri kendisinden sonra garib bir
nazariye ortaya sürerek müslümanları tekrar ihtilafa sevketmeye
başladılar.
Nazariye de şundan ibaret idi: Bir mes’elenin sıhhatine
etmesi lazımdır. Bereket versin ki: Bu aralık Gazzali ve Razi
gibi ekabir yetişerek bu ihtilafın önünü aldılar. Bunlar da
pek doğru olan “bir delil veyahud bir çok edillenin butlanı
müddeanın butlanını müstelzim olmayıp aynı müddeayı
daha başka bir delil ile isbat etmek caiz olması” nazariyesini
ortaya koyarak pek kuvvetli delillerle bu nazariyelerini isbat
ettiler. Deliller o derece kuvvetli idi ki muhalifler de teslim-i
da halledilmiş oldu.
Bu iki asırlık bir zaman zarfında felsefe işi de gayet yolunda
gitti. Hakīkī feylesoflar yetişerek felsefeyi akaid-i diniyye
mak üzere ta’kīb ettiler. Müslümanların ancak terakkıyat-ı
maddiyye ve fikriyyelerine hizmet etmeye sa’y ettiler. Sonraları
–bidayetinde olduğu gibi– maarif-i diniyye ile mezc
ederek ahaliyi iğva ve ıdlale kalkıştılar. Yukarıda isimleri
geçen Gazzali ve Fahr-i Razi gibi hükema-i İslamiyye bu
esnada yetişerek ilm-i kelamda mesalik ve mesail-i felsefiyyeyi
tahkīk u tedkīk ederek muvafık-ı akl olanlarını kabul
netayic-i vehm ü hayal olanlarını reddettiler. İşte felsefenin
Binaenaleyh Beyzavi Adudü’l-Mille gibi müteahhırinin
yazdıkları kütüb-i kelamiyyeyi mesail-i felsefiyye ile memzuc
u mahlut görüyoruz.
Bunlardan sonra –bundan dört asır mukaddem– iş cühelanın
eline geçti bunlar ulema’ kıyafetine girerek onların
mahallerini işgal ettiler.
lara mahsus olan– tahkīk u tenkīd yolu terk olunarak tağlit u
taklid mesleğine gidildi. Lübler bırakılarak kuşurla iştigale
başlandı. Eskiden efkar ve mesalik tenkīd olunurken bu defa
elfaz ve kavalib tenkīd olunmaya başladı. Belki tedris ve
tederrüs denilen şey yalnız bir münakaşat-ı lafziyyeden ve
hiçbir semeresi olmayan ihtilafattan ibaret kaldı.
Bu cühela takımı –ki dört asırdan beri maatteessüf onları
rüesa-yı din ittihaz etmiş– her ne söylerlerse din namına
vetinden istifade ederlerdi. Ahali-i İslamiyye de hacesine
lardı.
Bu cühela’ o kadar ileri gittiler ki ortadan sahib-i hamiyyet
bir mütefekkir çıkıp da hakaik-ı İslamiyyeyi ahaliye
anlatmaya kıyam ederse bunlar hemen onu tekfir eder ve
bu suretle onu ahali gözünden düşürüp sözünü te’sirsiz bırakırlardı.
Ümem-i salifeye takliden ilim ile din beyninde –haşa–
adavet bulunduğunu iddia ve i’lan etmeye kadar ictisar ettiler.
Bu suretle ahaliyi tamamen cahil ve her şeyden bi-haber
bırakarak kendi mevki’lerini tarsin ve menafi’-i hasiselerini
te’min eylediler.
Halbuki Din-i İslam onların tevehhüm
ettiklerinden bambaşka ve Cenab-ı Hak da onların
zann u tavsif ettiklerinin fevkınde idi.
dolayıdır ki biz bu hal-i sefalete bu zillet ü esarete ve acz u
meskenete bu fakr u cehalete bu zulm ü hakarete bu gadr
u hıyanete hepsine bil-istihkak duçar olduk ve hala da böylece
devam edip gidiyoruz.
* * *
Birkaç gün sonra Bamyan hakiminden –ki oraya ben
ta’yin etmiştim– bir mektup aldım. Kabil’e giderek hesab
vermesine dair emir aldığını yazıyordu. “Hükm-i emire itaat
ediniz” demekten başka cevap bulamadım
Bir çok zahmet ve meşakkat içinde Heybek’e vasıl
olunca Katagan beyi mülakatıma geldi. Hediye olarak dört
yüz deve ile bin re’s at getirdi. Oradan Taşkurgan’a geldim.
Şir Ali Han’ın münasebetsizliğinden memleketi pek fena bir
halde buldum. Şir Ali Han Buhara ve Kalab’a kaçan beylerini
da’vet ederek Belh’i mevcud toplarla beraber kendilerine
satmış paraları aldıktan sonra oradan çekilip gitmişti.
O budalalar da paraları verince Şir Ali Han sizi bize sattı
diyerek Belh’deki Afganlıların mal ü metaını yağma etme-

ye kalkışmışlar Afganlılar bizim padişahımız Abdurrahman’dır
Şir Ali Han’ın emaretini tanımayız demişlerse de
dinletememişler nihayet müdafaa-i nefs ü mal için kan
dökmeye mecbur olmuşlar.
Benim vürudum üzerine beyler etrafa savuştular ve
Nimlik Kal’ası’nı tahkim ederek benimle harb eylemek azmine
düştüler.
Birkaç gün sonra Taşkurgan’dan Mezar-ı Şerif’e oradan
da Tahtapul’a gittim. Tophane ve nizamiye zabitanından
bazıları gelip kumandanları Muhammed İsmail Han’ın bana
pek de sadık olmadığını ve arzu ettiğim takdirde benim
askerim miyanına gireceklerini haber verdiler. Amcamdan
Ve ber-muceb-i va’d yazdım. Gelen cevapta “Nur-ı çeşm
Muhammed İsmail Han’a muhalefete kalkışanlar müfsid ve
kezzabdır” denilmişti. Bu mektubu zabitana gösterdim kumandanlarının
maiyyetinde kalmalarını tavsiye ettim.
Nimlik’de bana muhalefet için toplanmışlardı oraya gittim
evvela müzakerat-ı dostanede bulundum ve Kur’an-ı
Kerim ’e kasem ederek kan dökülmemesine çalıştım. Dinlemediler
ve kal’alarının metanet ü istihkamına mağrur olarak
cenge kalkıştılar. Çünkü kal’anın arşın tulunde ve arşın
arzında bir hendeği vardı ki geçmek muhal görünüyordu.
Ertesi günü güneş doğarken topları ta’biye ederek hücum
emrini verdim. Öğleye üç saat kala kal’anın iki burcu
hendeğe atıp bir köprü vücuda getirdikten sonra duvarlara
tırmandı. İçerdekiler bağlı kamışları tutuşturup askerin başına
ve yüzüne atıyor onlar da mızrak uçlarıyla mukabele
ediyordu. Yedi yüz telefatı müteakıb kal’anın içine girildi.
Fakat mahsurinden iki bin beş yüzü de kılıçtan geçirildi.
Yalnız sergerdelerden biri kuru bir kuyu içine saklandığı cihetle
ölümden kurtulmuştu. Bunu çağırtıp kendisinden vukū’
bulan sualatıma cevaben:
– Belh beyleri sizin gelmekte olduğunuzu işidince
dilaver ayırıp hayatta bulundukça Nimlik Kal’ası’nı muhafaza
eyleyeceklerine dair yemin ettirdiler. Sonra bu dilaverane
hil’atler giydirip tüfenkler kılıçlar verdiler. Neticesi de
bildiğiniz gibi oldu dedi. İsmi “Karahan” olan bu zat tekrar:
– Size Kur’an-ı Kerim gönderdiğim vakit niçin kabul
etmediniz? Diye sordum.
– Siz de bilirsiniz ki bu kal’a kimsenin zabtına geçmeyecek
surette müstahkemdi cevabını verdi.
Fil-vaki’ Karahan’ın sözü doğru idi. Hatta amcam bu
kal’ayı on sekiz ay muhasara etmiş ve erzakının bitmesi
üzerine avdete mecbur olarak mahsurin ile musalaha yapmıştı.
Cenab-ı Hakk’ın fazl u keremi böyle metin ü müstahkem
kal’anın altı saatte zabt u teshirine beni muvaffak
etti ve ahalisinin zavallı Afganlılara eylediği eza ve cefanın
salıverdim ve kal’anın suret-i zabtını Belh beylerine anlatması
düm. Oranın ahalisi istikbale çıkıp beylerinin harekat-ı vakıasından
özür dilediler. Özürlerini kabul ettim. Çünkü asıl
müsebbib Şir Ali Han idi ki vilayeti nakid mukabilinde
satmıştı.
Bana muti’ olan Mir Hakim Han’dan maada beyler
Meymene taraflarına kaçtılar. Serpul Hakimi Muhammed
Han birtakım hediyeler gönderdi. Fakat Buhara’da ikamet
faslında ahvalini yazdığım bu şahsın hedayasını red ile yerine
başka bir hakim yolladım. Muhammed Han da Meymene
tarafına firar etti.
Şirgan’a gelince Hakim-i sabık Hakim Han’ı yine oranın
hükumetine ta’yin eyledim. Müşarun-ileyh hakkındaki muamelemden
memnun olarak kızını bana vermek teklifinde
bulundu. Evvela reddettimse de muahharan kabul ve nikah
eyledim.
Bu esnada Muhammed İsmail Han’ın adamlarından
müşarun-ileyhin hain-i devlet olduğuna ve benim kendisinden
çekinmem lazım geldiğine dair ma’lumat aldım. Zabitanın
bir mahzar yapıp müttefikan mühürledikten sonra
amcama göndermelerini tavsiye ettim. Kendim de bu hususda
bir ariza yazıp gönderdim. Fakat amcam hiç birine
ehemmiyet vermedi. Hatta hepimize söğdü saydı derhal
Meymene’ye gitmem hakkında bana da emir verdi.
* * *
Her talibinin mensub bulunduğu mezhebin fıkhını fıkhın
üslubunu tanıyacak muhtac bulunduğu hususatta kitablarına
müracaat kendine kolay gelecek derece ve mikdarda
tahsil etmiş olması meşruttur.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde bütün mezahibin fıkhından suret-i
mucezede birer parça okutulur ancak ibadat ile ahkam-ı
şahsiyye –ki iman nüzur zebaih eşribe udhiye ondandır–
bazı mertebe tafsil olunur. Ta ki mürşidin bu mezahibin
galib bulunduğu bir cihette vazife-i irşadı deruhde ettikleri
ve o mezhebde tevsi’-i müktesebat etmek ihtiyacını hissettikleri
zaman –duçar-ı işkal olmamak üzere– mezahib-i mezkureden
her hangi birinde bast u tevsi’-i ma’lumat kolay
gelsin. Bu tarz-ı teallümün fevaidinden biri de her talibin;
bu mezheblerin mütekarib olduğunu görüp bir mezhebde
diğerine karşı mutaassıb bulunmaması mezahibin hiçbir
müslimin cahil kalamayacağı mesail-i kat’iyyede müttefik
olup bunlardan maada vukū’ bulan ictihad ve ihtilaflarının
ehl-i İslam arasında tefrika-i diniyyeye sebeb olması layık
olmadığını ve belki –selef-i salihin radıyallahu anhümün bulunduğu
tarik üzere– bu gibi bazı mesail-i fer’iyyede aralarında
meleri lazım geleceğini anlamasıdır.
Fıkıhda şevaz ve faraziyattan sarf-ı nazarla amelde ihtiyac
hissolunan mesailin beyanıyla iktifa olunur. Bunun için
Mecelle-i Ahkam-ı Adliyye ’nin üslubu üzere mesailin mufassalan
ve ma’duden madde be-madde mezkur bulunduğu
resail vaz’ u tedris olunur. Bu risalenin ibaresi gayet suhuletli
ve insicam üzere bulunmalıdır. Çünkü ta’lim-i avamda
süluk olunacak tarik budur.
Feraizden de bir risale okutulur ve talebeye amel-i münasahatta
temerrün mümarese kesb ettirilir.
Müslim bu ilim sayesinde dininde basiret üzere bulunur
onunla amil olmaya nefsinde meyl ve inbias-ı şedid
hisseder dinin hakī[ka]tine istidlalde temessük ettiği hüccetleri
kesb bil-gayb eder. Mu’terizinin müntesib bulunduğu
şeriata karşı irad ettiği şübühatın def’ine aid hüccetleri de
kesb-i takviyyet eder. Yine bu ilmin feyziyledir ki şeriat-i İslamiyyenin
beşeriyetin te’min-i saadet ü felahına her zaman
ve mekanda salih bir şeriat-i münife-i hanifiyye olduğunu
ehl-i sezacet sadegi-i maişet ehli ve bedavete muvafık
gelen ve onları medeniyetin en yüksek tabakat ve envaına
maddi reziletlerden ve insaniyet için şübhe-aver afetlerden
salim kalmayacağını anlar. İşte bu faidelerin beyanı içindir
ki bu ilim tedvin olunur ve yine bunun içindir ki okunur.
Sınıf-ı mürşidin:
Hükem ve esrar-ı şeriat hakkında füru’-ı fıkıh kitablarının
tarikati üzere bir kitap vaz’ olunur. Bunun her babında
kitap ve sünnetteki sabit olan ahkamın hikmetleri tafsilen
zikrolunur ulemanın işbu ahkamdan istinbat veya kıyas ettiklerinin
hikmetleri de öğretilir. Bu kitap sınıf-ı mürşidinde
okunur.
Sınıf-ı duat:
Diğer bir kitap daha vaz’ olunur bunda da makasıd ve
hikem-i şer’; “kavaid” haline konulur füru’ da ala sebili’ttemsil
zikrolunur. Bu kitap da “sınıf-ı duat”da okunur. Birkaç
misal:
Dinde yüsr ve ref’-i harec kaidesi “muharrem li-zatihi”
ve “muharrem li-seddi’z-zeria” kaidesi ez-zaruratü tübihu’lmahzurat
kaidesi. Fer’leri kesir ve ma’rufdur.
Bu iki kitabın te’lifinde İhyaü’l-Ulum Gazzali’nin İ’lamü’l-Muvakkıin
ve Zadü’l-Me’ad İbnü’l-Kayyım’ın Muvafakat
Şatibi’nin Furuk Karafi’nin Hüccetullahi’l-Baliğa
Dihlevi’nin ve Mecelletü’l-Menar gibi bu hikmetlerin mez kur
olduğu musannefattan istiane olunur.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde usule dair bazı muhtasar risaleler tarikat-i
cumhur üzere –ve Şatibi’nin Kitabü’l-Muvafakat ’ından
mesail-i mühimmeye dair dersler okutulur misaller teksir
ü tenvi’ olunur.
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duatta Muhtasar-ı Muvafakat ile tarikat-ı cumhur
üzere diğer bir kitap okunur ki bunun dersleri Menhul
Gazzali’nin Müsvedde Al-i Teymiye’nin İrşadü’l-Fühul
Şevkani’nin gibi mebsut ve vazıhu’l-ibare kitablar okunur
bunda da misaller teksir olunur.
“Sınıf-ı mürşidin”de tedrise layık muhtasarattan bazıları:
Kitabü’l-Ahlak ve’s-Siyer İbni Hazm’ın Zeria Ragıb-ı Isfahani’nin
Muhtasaru’l-İhya . Muvafık bir ihtisarı bulunduğu
halde bulunamazsa arza göre ihtisar olunur. Zemm-i dünya
fakr u zühd bahislerinde zamanımızla kurun-ı ulayı
müslimin arasında sia-i servet olan ihtiyac nokta-i nazarından
olan fark bugün hayat-ı ümmet buna yani sia-i
servete mütevakkıf olduğu halde ezmine-i sabıkada hal
böyle olmadığı ve zühd-i sahih ile kanaat-i hakīkiyyenin
tahsil-i servet ve ma’muriyet-i dünyeviyyeye münafi bulunmadığı
çünkü bunların sıfat-ı kalbiyyeden olup faideleri ise
let için daha nafi’ bir amel melhuz olduğu halde feragat eylemek
layık olabileceğini de ilave eylemek lazımdır.
Bu sınıf için ahlak-ı terbiye-i ilmiyye ve ameliyye bu asrın
kitap vaz’ olunur. Bunda hükema-yı asrın usul-i ictimaiyyenin
muktezeyatına göre kavaid-i mütekaddimine ilavesi
lazım gelen fevaid ü hakaikı iktibas etmek lazımdır. Terbiye
ve ta’lime dair olan kitabda Gazzali’nin Kitab-ı İhya ’sında
beyanat ve mütalaatı ile Ebi Bekr bin el-Arabi ve Şeyh Zekeriyya
el-Ensari gibi diğer efazıldan intihab olunacak mebahis
telhis olunur; bundan başka ulema-yı garbın bu babda
nazar ve ihtiyar tarikiyle elde ettiği usul ve kavaidden
hir olur ve ehl-i İslam için bu asırda ta’kīb olunması layık
olan “tarikat meseli” anlaşılır.
Sıratımüstakīm ’in evvelki haftaki nüshasında Mehmed
Fahreddin Bey’in feveran-ı hamiyyetle yazdığı makaleyi bir
hayli rüfeka başbaşa verip ağlayarak okuduk.
Evet pek doğru. Bundan dört sene mukaddem senede
ancak birkaç maaş o da kopartmak! Kabilinden ancak kurtarabilirdik.
Bugün ise hatta yeni ay girmezden evvel maaşımız
elimizde. Mazi ile hal arasındaki şu koskoca fark
meydanda değil mi? Bu ni’met değil de nedir? Bu ni’metin
tevalisini elbet hepimiz temenni ederiz. Bu ni’metin devamı
tevalisi ise şübhesiz ki vatanı selamette emniyette görmekle
düşman tecavüzünden masun bulundurmakla olur. Bu
emniyeti selameti te’min edecek ise ordudur donanmadır.
Vatanın selamet-i tayeranını te’min edecek bu iki kanad ne
vakit ki aynı kuvveti haiz ise ancak o vakit selametteyiz. Ve
Ben zannetmem ki mülkümüzde bunu bilmeyen kalmış
olsun. Tekmil vatandaşlarıma sual ediyorum. Allah rızası
ma ekmek lezzetini alıyor muyuz? Yürüdüğümüz yerlerde
adımlarımızı müsterih atabiliyor muyuz. Bugün başımızı
soktuğumuz kulübemizde acaba yarın ırz u namusumuzun
çoluk çocuğumuzun hain bir düşmanın ayaklarıyla çiğnenmeyeceğinden
emin miyiz? Kabil-i inkar mıdır ki sürdüğümüz
hayat daimi bir halecan-ı tam dahilinde güzeran etmektedir.
Acaba kalbimizin yarası sızlamadık bir anımız var
mı? İzzet-i nefsimizin rencide edilmediği bir günümüz geçiyor
mu? Bir de İstanbul’umuzun muhitinden çıkınız. Anadolu
Rumeli her nereye giderseniz gidiniz. Mehmed Dayı kuru
ekmek tedariki peşinde hem çifti sürer hem kulağı kiriştedir.
Acaba hangi düşman için çağırılacağız?! Bunlar hep
böyle değil midir? Acaba inkara mecal var mıdır? Nedir bu
hal? Nedir bu mezellete tahammül? Artık biz de insanlar gibi
yaşamayalım mı? Attığımız adımları miskinane değil fakat
pür-vakar atmayalım mı? Müdhiş bir donanmaya malikiyetle
göğsümüz kabarmış olduğu halde akşam kulübemize
geldiğimiz zaman çoluk çocuğumuzu soframıza toplayıp iki
lokma ekmeği kemal-i lezzetle yemeyelim mi? Fakat hayır
artık mezelletle yaşamayacağız artık pek iyi anladık ki Avrupa
bi-gayrı hakkın kurşuna diziyor demek bugün fırsat ellerine
geçse biz de aynı akibete uğrayacağız. Muhterem Fahreddin
Bey me’yus olmayınız ben bilumum vatandaşlarım namına
bil-vekale tebşir ederim ki bu son tecrübeler bize ders-i kafi
oldu. Vereceğiz donanmamızı ihya edeceğiz. Artık mezelletle
yaşamayacağız. Ölmeyeceğiz de. Acz içinde ölüm İslamlık
şanından değildir. Artık gözümüzü dört açmak için şu İtalya
harbinden de büyük ma’nidar acı tecrübe bekliyorsak…
Fevt edecek vaktimiz yoktur. Tereddüd edecek halde de
değiliz. Adam yavaş yavaş hepsi olur dersek aldanırız. Hem
çok aldanırız. Bahr-i Sefid’de sulh olduk farz edelim. Acaba
beş altı sene sonra başımıza Moskof’un çullanmayacağını
bize kim te’min edecek? Bunu bilmeli ve iman getirmeli ki
Ruslar intibahımızdan gereği gibi kuşkulanmışlardır. Onlar
bundan sonra durmaz kuvvetlenmeye bakar. Nitekim başladı.
Karadeniz’de Rus drednotları vaz’-ı destgah edildi. Gözümüzü
dört değil on dört defa açmalıdır. Donanmamızın
Rumeli’den gelen telgraflar ah… İstanbul’umuzun o ma’hud
gürültüleri arasında söner gibi oldu. Guya bu telgraflar birkaç
kişinin tertib-kerdesi imiş. Haşa inanmayınız. Bugün
bütün millet donanma diye çırpınmaktadır. Üç beş kişinin
gürültüsü tekmil milletin muhassala-i vicdanı olamaz. Nitekim
kurban mes’elesinde de böyle olmuştu. O vakit bir kazada
herkes muvafık buldu. Hepimiz kurban bedelini teslim edecek
bir mahal iraesi için dört gözle emir bekliyorduk. Sadhezar
teessüf ki yine bir iki kişinin gürültüsüyle akīm kaldı.
Şuna kat’iyyen emin olmalı ki böyle boş gürültüye pabuc
bırakacak kadar sebatsızlık edersek hiç bir iş yapmak
kabil olmaz. O muarız bulunan vatandaşlarımız kim ise sual
ederim. Endülüs’de bugün bir tek olsun kurban kesiliyor
mu? Cevap vermeli cevap. Ben hükumetten rica ediyorum.
Siz de sükut etmeyiniz. Mütefekkirinimiz şuaramız üdebamız
her an bıkmayıp söylemelidirler. O Anadolu’dan Rumeli’den
gelen telgrafların medlulü hakkında bir karar verilmelidir.
Muhterem askerlerimiz zaten şimdiye kadar hangi fedakarlıktan
çekindiler. Bunu inkar etmek alçaklıktır. Me’murinimiz
de böyledir. Bugün hepimiz maaşımızdan yüzde
beşini muntazaman terk etmeli bu bela istisna olursa sevine
sevine kabul edilir. İşte biz de ancak o zaman haysiyet-i
milliyyemizle mütenasib bir donanmaya nail oluruz. Gerçi
gayr-ı mümkin. Artık bu sabit oldu. Onun için o usulü artık
terk etmeli. Benim altı yüz kuruş kadar bir maaşım var.
Efrad-ı ailem beştir. Ben kendi bütçemde bazı ta’dilat icrasıyla
yüzde beşten mahiyye yirmi beş kuruş verirsem aç kalmam.
Bu mes’eleyi bir an evvel bir neticeye rabt etmelidir.
Yeni meb’uslarımız gelince birinci vazifeleri bu işi fi’le rabt
etmek olmalıdır. Su uyur düşman uyumaz. Fevt edecek bir
saniyemiz bile yoktur. Bir donanma tedariki akşam pazarı
bir okka elma almaya benzemez bugün elimizde on milyon
liramız olsa yine beş seneye mütevakkıfdır. Bunları bilmek
Sıratımüstakīm ’de olsun bilumum gazetelerde olsun makaleler
eksik olmamalıdır.
Şark Mes’elesi’nin en mühim saha ve safhasını Osmanlıların
Avrupa kıt’asındaki alaka ve irtibatları teşkil eylemiş
olduğuna bir asırdan beri değil de hemen asırlardan beri
cereyan edegelen hadiseler en beliğ lisan ve en kat’i beyan
hedesine cevelangah olan bu yerlerin Osmanlılar elinde
yanlık bir Avrupalılık ruhu var ki onun asır-dide ve sükun
na-pezir tezahürleri Şark Mes’elesi’nin ya amil ve saikı ya
vesile ve aleti olmuştur. Ta Kosova Niğbolu Varna muharebeleri
zamanında başgösteren bu taassubkar ruh zamanın
müruru ile mahiyetini değil sadece şekil ve kıyafetini
değiştirmiş türlü türlü kalıblara girmiş muhtelif mecralardan
akmıştır. Fakat dikkat edilince fark olunmuştur ki o daima
aynı hüviyetle yine taassub ve adavetten ibaret kalmış
Türkçesi Salib’in Hilal’e karşı ceng ü cidali renk ve şekli
etrafında dönüp dolaşıp durmuştur.
Cenab-ı şari’ aleyhi’s-selam bu mübarezegah-ı fenada
tesadüf edilecek kaffe-i müşkilat ve mu’dalatı bize karşı
mağlub bırakacak bi-hesab hikmetler çareler tedbirler ihsan
buyurmuştur. İşte efkara fütur u teşevvüş araya şaibe-i
şikakı dahiyesine ma’ruz kalmak gibi bir tehlike baş gösterirse
Fahr-i Risalet bizi böyle müdhiş bir musibetten “aleyküm
bi-sevadi’l-a’zam” hikmet-i kudsiyyesiyle tahlis buyurdular;
Resulün tebliğini kabul emrini infaz etmek esas-ı İslamiyyet
olduğu için her mü’min bu emr-i azim ve mübarekin medlul-i
mufahhamıyla amel etmeye mecburdur. Yani ey mü’minler!
Harim-i İslamiyet’e şeytan-ı iftirak dahil olarak sizi
habl-i metinden uzaklaştırmaya çalıştığını gördünüz mü ekseriyeti
seye tabi’ olmaya mecbur değilim diyerek tahkimine mecbur
olduğu kütle-i Muhammediyyeyi vücudunu re’yini oradan
ayırmak suretiyle ızrar etmek vebal-i azimdir. Allah’ın
emr-i şerifine muhalifdir. Esas-ı
dine mugayirdir bu hikmet-i celile ile amil olmayan milletler
hükumetler mahvolmuştur. İşte Fas’da ki on milyonluk
bir kütle-i İslamiyye parçalandığı yekdiğeriyle barışarak musibet-i
hariciyyeye müttehiden olsun ağlamayı beceremiyorlar
Avrupalılar onları taksim ederken onlar bir takım muhalif
ve muhtelif ictihadlarla birbirlerini boğuyorlar.
Bir muharebede herkes kendi kendine hareket ederek
yekdiğeriyle bünyan-ı mersus halinde bulunmazsa orada
muvaffakiyet ve galibiyet mutasavver midir?
Hüsn-i niyyet istihkar-ı menfaat kemal-i iman olan bir
vücudda asa-yı beyza-yı İslam’ın inşikakına badi olacak bir
fikr-i anud ve müstekreh bulunamaz.
On milyon Fas müslümanını tasavvur edelim ki adem-i
avuç mü’mini düşünelim ki ittihad yüzünden ne derece
nusret-i İlahiyyeye mazhar oluyorlar.
Seyyid Ahmed eş-Şerif es-Senusi hazretleri tarafından
miyyeye hitaben neşrolunduğu ’ıncı nüshada haber verdiğimiz
cihad beyannamesi suretidir:

!
–
–
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Şubat
Yedinci Cild - Aded:
Gemi enginde iken bende de engindi hayal;
Kevser içmiş sofunun haline benzer bir hal!
Ömrü haybetle cehennemde geçen hane-harab
Verseler cenneti şaşkın gibi çekmez ya azab;
Ben de ruhumdaki zulmetleri artık koğdum;
En büyük hasmım olan ye’si nihayet boğdum.
Bahr-i Umman’da henüz çalkanıyormuş tekne...
Attı hülya beni ta Marmara sahillerine!
Görüyordum iki üç bin mil açıktan bakarak
Şu sizin kapkara İstanbul’u kardan daha ak.
Parlıyor alnı uzaktan ayın on dördü gibi;
Gülüyor: İşvesinin cazibeler müncezibi.
Ne gezer şehre “mezarlık” dediren eski subat!
Derelerden tepelerden akıyor nur-i hayat.
Sayısız mektep açılmış: Kadın erkek okuyor;
Gece gündüz basıyor millete nafi’ asar;
Adeta matba’alar bir uyumaz hizmetkar.
Mülkü baştan başa i’mar edecek şirketler;
Halkın irşadına hadim yeni cem’iyyetler
Durmayıp iş buluyor gösteriyor uğraşıyor;
Gemiler sahile boydan boya servet taşıyor...
Hasır üstünde bu rü’yaları görmekte iken
Müslüman düşmanı bir Rus tanırım çoktandır...
Nerde görsem kaçarım; çiftelidir çünkü katır!
Hele Osmanlıların namı anıldıkça biter;
Ne eyer kabil olur sırtına vurmak ne semer!
Rusya’dayken beni gördükçe gelir derdi: “İmam
Oku sen yoksa işin... Öldü sizin hasta adam!
Çıkmıyor varis-i meşru’u da bizden başka...”
Beni kaç kerreler ağlattı bu hınzırca şaka!
Yine lahavle deyip geçmede kaldım muztar;
Çünkü altüst olacak bunca tasavvurlar var...
Nüksedip karşıma çıkmaz mı o illet Moskof!
Gözlerim çoktan açık olmasa derdim: Kabus...
Ayak üstünde dikilmiş gözümün ta içine
Bakıyor hem de o şimşek gibi gözlerle yine!
– Çelebim gel bakalım gel... Dikilip durma çay iç...
Hasta canlandı ne dersin? Bunu ummazdın a hiç...
Kahraman milleti gördün ya: Biraz silkindi
Leş yiyen kargaların sesleri birden dindi!
Eski sevdaları kabilse unutsun Ruslar...
– Ne dedin? Anlamadım! Hey gidi hülyacı Tatar!
Kahraman milleti gördün... dediğin Türkler mi?
Sana söylersem eğer şimdi düşündüklerimi
Ebediyyen bu hayalata veda eylersin.
– Ya senin votkacılardan mı hayır beklersin?
– Hasta canlandı o iş bitti diyorsun; heyhat!
Olamaz böyle sefil ümmet için hakk-ı hayat.
Duyulan nağme-i hürriyyet onun son nefesi!
Yaşamaz yoksa emin ol ki bu barbar çetesi
Medeni Avrupa’nın damen-i irfanında;
Asya’nın belki o kumluk Arabistan’ında
Laşe halindeki bir devlete vardır medfen...
Anlıyordum ki: Herif çatlayacak ye’sinden.
Diye nerdeyse bulup hasmımın artık yarası
Başladım deşmeye. Lakin bu cedel başlayalı
Dinliyormuş bizi şahin gibi bir Afganlı.
Vakıa Rusça tekellüm ediyorduk amma
Görüyormuş: Herifin çehresi gayetle fena...
Çay semaverlerinin hepsini birden yıkarak
Rusu gırtlaklayıvermez mi? Aman etme bırak!
Demeden şaşkını yağmur gibi ıslattı hacı!
Ne tuhaftır ki: Zuhur etmedi bir da’vacı.
Etse zaten ne çıkar? Hak zıpırındır yalınız;
Dövülen mahkemelerden kovulur çünkü cılız!
* * *
Hazret-i Ali kerremallahu vecheh Nebiyy-i Ekrem efendimiz
hazretlerinden
“ Cenab-ı Hak
var idi onunla beraber bir şey yok idi” hadis-i şerifini istima’
eylediklerinde “ hala da öyledir” buyurmuşlar.
Sufiye-i kiram Cenab-ı Haydar’ın istima’-ı hadisi müteakıb
mütemmimi gibi olmuştur diyorlar ve zevat-ı mümkinattan
nefy-i vücudu mutazammın olan fikirlerini Cenab-ı İmam’ın
bu sözüyle te’yid ediyorlar.
Zevat-ı mümkinattan ne suretle vücud müntekī olur? diye
vücud-ı izafileri kendilerine nisbeten ma’dum Cenab-ı
Hakk’a nisbeten mevcuddur cevabını veriyorlar. Acaba bu
cevap saili iskat edebilir mi?
Burası sailin derece-i idrakine tarz-ı telakkīsine kalmış
bir şeydir. Sufiye-i kiram bu hakīkate bi-tarikı’l-mükaşefe
vakıf olduklarını söylüyorlar. Mes’eleyi onların anladığı gibi
anlayabilmek için onlar gibi olmak lazım gelir ki kolay bir
şey değildir.
Hal böyle olmakla beraber onların bu sözden maksadları
ne olduğunu bir dereceye kadar fikr ü nazar tarikıyla da
anlamak mümkün olabilir. Fil-hakīka insan mümkinatın tahakkuk-ı
zatilerini düşünecek olursa onlardan hiç birinin kıyam
u taayyünü kendi zatına nazaran olmayıp behemehal
bir idrake karşı olduğunu teslimde muztar kalıyor. Mesela şu
lamba şu iskemle şu soba şu hokka şu kalem eğer kıyamı
zatileriyle mütehakkık a’yan-ı müstakılleden iseler onların
bu tahakkukları zatlarına nazaran değil belki tahakkuklarını
müdrik olan bir kuvvete yani nefs-i natıkaya karşı olmak iktiza
ediyor. Eğer onların tahakkuk-ı haricilerini idrak edecek
nüfus-ı müdrike olmasa tahakkuk ve kıyam-ı zatileri mümkün
olamaz.
Demek ki onlara şekl-i taayyün veren tahakkuk-ı zatileri
onların mahiyetinden haric bir hakīkat yani idraktır.
Fi’l-hakīka burada şöyle bir i’tiraz varid olabilir: Madem
ki eşya-yı ha[ri]ciyyenin tahakkuk-ı haricileri onları idrak
eden bir kuvvete karşıdır diyorsun şu halde onların kıyam-ı
şeklinde Buhari
zatileri varlık denebilecek bir hakīkatleri olmamış olsa nefs-i
natıka onları ne suretle idrak eder ve onlara bir şekl-i ta’yin
verebilir idi? Mutlaka nefs-i natıkadan haric olan havas
üzerine icra-yı te’sir eden bir madde olmalı ki nefs-i natıka
ondan müteessir olsun da eşya-yı hariciyi idrak etsin
o eşyaya bir şekl-i taayyün versin.
Bahsin bu noktadan tedkīkine girişilecek olursa fikriyyun
mezhebine aid mebahis-i muhtelifeyi buraya nakletmek
lazım gelir. Çünkü eşyanın evsaf ve a’razından hangilerinin
zevat-ı eşya ile hangilerinin nüfus-ı müdrike ile kaim olduklarını
birtakım delaile istinaden isbat bundan sonra da eşya-yı
hariciyyeden büsbütün nefy-i vücud eden o meslektir.
Hatta frenk münekkıdler “panteizm”i daima iki münteha-yı
muhtelifden birinde yani ya maddiyyun yahud fikriyyun
mesleklerinde karar vermekle itham ediyorlar.
Fakat sufiyyenin eşya kendi zatına nazaran ma’dum zatullaha
nazaran mevcuddur demeleri onları asla böyle bir
kattir. Fakat iş onu kolayca anlamakta! Hatta şu sözlerinden
anlaşılıyor ki onlar eşya-yı hariciyyeden büsbütün nefy-i
vücud da etmiyorlar çünkü enfüsü tasdik edip afakı inkar
etmek hiçbir zaman onların i’tikadıyla kabil-i te’lif değildir.
Onların eşyadan nefy etmek istedikleri vücud tahakkuk-ı
zatilerini Hak’dan müstağni kılacak vücuddur. Biz bu vücudu
eşyanın a’yanında görürüz ve onun eşyadan infikaki
gayr-ı mümkin olduğuna hükmederiz. Halbuki mutasavvıfa
bizim eşyaya nazaran hasıl edebildiğimiz fikr-i vücudun esasını
zevat-ı eşyadan nez’ ile asıl sahibine atfediyorlar. Mes’ele
gayet dakīk olduğundan çokca düşünmek ister. Mes’elenin
bizim nokta-i nazarımızdan muhakemesine gelince biz
münteha-yı matlaba ancak yukarıda söylediğimiz yoldan
yani eşya-yı hariciyyenin tahakkuk-ı zatileri için onları müdrik
olan bir kuvvetin sübutu tarikından gidebiliriz fakat bu
o kuvvetin muktebesün-minhi olan ve
hadis-i şerifiyle beyan buyurulan hakīkattir.
Belki bu söz için de fikriyyun mesleği nazariyyatından
bir nazariyedir diyenler olur. Bir mes’elenin her hangi bir
nokta-i nazara göre izahı ona aid mukaddemat ve netayicinden
bazılarını bazı mesalike mahsus nazariyelere temas
ettirebilir. Ancak bizim maksadımız zevat-ı eşyadan intifa-yı
vücudun bi-tarikı’n-nazar anlaşılması bir dereceye kadar
mümkün olduğunu tefhimden ibaret bulunduğundan tenvir-i
mebhas için fikriyyun mesleğine aid nazariyelerin serdinde
bir mahzur görmeyiz. Zira madem ki zevat-ı mümkinatın
kendilerine nazaran vücudları muhtac-ı bahs ü nazar
oluyor; madem ki eşyanın a’raz ve evsafından bazılarının
şeklinde yazılmıştır.
zevat-ı eşya ile kaim olmayıp teayyünlerine mir’at olan hakīkatle
yani müdrik-i hissi ve akliyle kaim oldukları lede’ttahlil
sübut buluyor şu halde bu nazariyatın bahse tealluku
var demektir.
Binaenaleyh biz de fikrimizi şu “idrak” nazariyesiyle
anlatabileceğimizden bahsi o noktadan yürüterek avalim-i
gayr-ı mütenahiyyenin sübutu için gayr-ı mütenahi bir
ayet-i kerimesiyle kendi
zatını tavsif buyuran Vacib teala ve tekaddes hazretlerinin
hakīkat-i İlahiyyesi olduğunu teslimde tereddüd etmeyiz. Zira
madem ki kainatın bir vücud-ı müdrike karşı tahakkuku
aklen zaruri oluyor kainatı bizim bildiğimiz bilmediğimiz cevahir
ve a’razıyla muhit ve müdrik olan ancak onun zat-ı
uluhiyyetidir. Şu halde kainatın cevher-i ferdinde cüz’-i layetecezzasında
maddesinde kuvvetinde enerjisindeki tahakkuk
ve teayyün onun ihata ve idrakine karşı olmak lazım
gelir.
Bunların biri zatıyla kaim ve Hak’dan müstağni değildir.
Ma’kūl olsun mahsus olsun tahakkuk eden bir mevcuda
fikr-i vücudu izafe eden Allah’dır. Fakat maddiyyun mesleğine
süluk edilecek olursa bu mülahazatın birine lüzum
kalmaz. O zaman mes’ele gayet kolaylaşır. Zira bir çok kimseler
görülüyor ki vücud maddeden ibarettir diyerek kendilerinin
maddiyyundan olduklarını söylüyorlar. Bu adamlara
“madde” dediğiniz şey nedir? Tahakkuk-ı haricisi ne
suretledir? Diye sual edilecek olursa hiç biri sadra şifa verecek
bir cevab ile saili iskat edemiyor. Maddenin mahiyeti
hakkında onlar tarafından serdedilen mülahazat ya bir şeyi
kendi nefsiyle ta’rifinden ibaret kalıyor yahud birtakım safsata-perdazane
yavelere yol açıyor ki lede’l-muhakeme bu
yavelerin kaffesinin butlanı tahakkuk ediyor.
Anlaşılan ekseriyet bu mesleğin ünvanındaki besatate
aldanıyor. Mesela vehle-i ulada gayet basit gibi görünen birtakım
hakayık vardır ki tedkīk edilecek olursa onların zatında
tahayyül olunan besatatin gayet aldatıcı bir şey olduğu
görülür. Bu besatate karşı insanın hal ve mevkii aynadaki
aks-i mevhuma aldanıp elini uzatınca hemen onları elde
edeceği fikrine zahib olan sabiyy-i gayr-ı mümeyyizin hal
ve mevkii gibidir.
Çocuk ayinedeki aks-i mevhumu elde etmek için elini
uzadır. Fakat eline bir şey geçiremez teşebbüsünü tekrar
ede ede usanır yorulur nihayet sıfru’l-yed olarak aynanın
karşısından çekilmeye mecbur olur. Evet! Maddiyyun mesleği
bu mesleğin esası kabza-i tasarrufumuza alıp istediğimiz
şekle koyabildiğimiz madde demek olacak. Bundan daha
vazıh daha sahih bir meslek olabilir mi? Mavera-yı tabiattaki
birtakım hakayık-ı mevhume ile uğraşmaya onları
anlayacağım diye it’ab-ı zihn etmeye ne hacet? Madde gibi
ratımız delil-i rahımız oldukca belde-i hakīkatin kapısı her
zaman bizim için açıktır.
Şu halde asla tereddüde mahal yoktur. Hemen onun
delaletine ıktida ile yolumuza devam etmeliyiz. İşte maddiyyun
mesleğine salik olanların zihinlerini ziyaret eden
muğfil fikirler bu ve bu gibi şeylerdir.
Halbuki onların mebde’-i tefekküratı olan “madde” taharri-i
hakīkat vadisine doğru attıkları ilk hatvede önlerine
çıkan ayaklarına dolaşan engellerin en kuvvetlisi en
dehşetlisidir.
Guya madde bizi ma-fevka’t-tabiiyyat sahasından uzaklaştıracak
savb-ı hakīkate daha kesdirme daha kolay bir
yoldan götürecek öyle değil mi? Çok aldanıyoruz. Çünkü
delilimiz o sahanın mahsulü olan hakayık-ı muğlakanın en
muğlaklarından biridir. Hatta vadi-i hakīkate gitmek üzere
yola çıkıldığı sırada tevakkuf edilecek yol tedariki görülecek
Maddiyyun maddenin yani bir asl-ı kadimin vücuduna
kaildirler. Onların fikrince bu asl-ı kadim bizdeki havassin
mecmuu yahud bazısı ile mahsus olan evsaf ve a’raz-ı muhtelifeyi
kabul eden bir cevherdir. Cevher bu vahid ise ondan
tabiatleri muhtelif diğer birtakım cevahirin suduru
gayr-ı mümkin cevher vahid değil de cevahir-i adide ise o
cevahirin ecsam-ı basitanın kendileri olması zaruridir. Binaberin
maddiyyun yalnız bir madde değil müteaddid maddeler
kabul ediyorlar demektir. Bu müteaddid maddeleri
yani anasırı kabul ettikten sonra hiçbir gayet ta’kīb etmeksizin
sevk-i tesadüfle beynlerinde vukūa gelen imtizacattan
sunuf-ı mevalidin tekevvününe kail oluyorlar. Yani üzerlerinden
adem ve hilkat geçmeyen bu cevahir-i basita tabiat
tarafından daha doğrusu kendiliklerinden na-mütenahi bir
zarfın bu’d-ı mücerredin içine la-ale’t-ta’yin dökülmüşler ve
kendilerinin lazım-ı gayr-ı müfarıkı olan hareketleriyle muttasıl
hareket etmişler hareket ettikleri sırada beynlerinde tabii
kimyevi birtakım imtizacat vukūa gelmiş bu imtizacat
neticesinde ecsam-ı muhtelife hasıl olmuş. Bunun küremize
aid kısmını ele alalım. Mesela arzın teberrüdünden sonra cemaddan
başka bir şey olmaması lazım gelen cisimlerin imtizacından
nebatatın en aşağı tabakası hasıl olmuş; o da
nev’ine mahsus olan merahil-i tekamülü kat’ ile min ciheti’ttekamül
en bala mertebede karar vermiş; bu mertebe-i bala
onun fevkındeki diğer bir mevlidin yani mevlid-i hayvaninin
en aşağı derekesini vücuda getirmiş. Mevlid-i hayvani de
tekamülünde devam ede ede kendisine has olan tekemmülün
gayetinde yani insanda karar vermiş.
Sunuf-ı mevalidin akıllara hayret veren terkiblerindeki
dekayık-ı san’atın hiç biri bir kuvve-i müdrike-i müdebbirenin
eser-i tertibi olmayıp sırf maddenin tesadüfü netayici
silsile-i mevcudat beynindeki telazümden ilel-i gaiyyenin vücuduna
kail olmak da sırf insanın kendi kuruntusu imiş!
Yoksa madde hareket anasır birbiriyle imtizac ettiği esnada
rak bu suretle zuhuru bizde ilel-i gaiyye fikrini bu fikir de alemde
bir intizam ile o intizamın halikı olan bir kuvve-i
müdrike-i müdebbire i’tikadını tevlid etmiş. Mevcudat beynindeki
telazüm sırf sevk-i tesadüfle olmuş. Bu tekamül böylece
devam edecek manzume-i kainatta mechul bir gayete
doğru çekilip gidecek imiş!
Bokras’ın eş’arının mevzuunu teşkil eden Buhner’in Kuvvet
ve Madde ünvanlı eseriyle müstaid olduğu şekl-i tekemmülü
alan meslek-i maddiyyunun heyulası ruhu bundan ibarettir.
Cevabınızı dikkatle okudum.
Evvela reviş-i ifadenizden anlaşılan teveccühata karşı azim
teşekkürler ederim. Maksadımız izhar-ı hakīkattir binaenaleyh
sözlerimiz o suretle telakkī olunmak lazımdır.
Tenkīd-i Muhıkk dolayısıyla yazmış olduğum açık mektubun
binaenaleyh Tenkīd-i Muhıkk ’ın ifade-i meram ve son sözlerim
diye olan muahharasını tekrar gözden geçirmekliğimi
tavsiye ediyorsunuz.
Bendeniz o mektubu; alimane olarak yazmış olduğunuz
risaleyi dikkatle okuduktan sonra yazdığım cihetle eser-i zuhul
vaki’ olarak yazmadım. Risalenizde ihkak-ı hak hususunda
cevaplar ile iktifa ederek ibtal-i batıla gidilmediğini
dini haksızlıklar tenkid ve red; fenni hatalar müsamahaten
terk ve verilen cevapların lisan-ı felsefi ile olduğunu da
görmüş idim. Fakat hangi cihetten düşünülse –aşağıda izah
edeceğimiz vechile– reddiyenizin o fıkrasında bizim iddia
ettiğimiz mahzur vardır. Gerek ifade-i meramını gerek son
sözlerini okuduğumuz halde yine o mahzurun orada bakī
olduğunu gördüğümüz için o mektubu yazmaya mecburiyet
hissetmiş idik.
Sonra mektubumuzu ikiye ayırıp birini red diğerini
tedkīk u ta’mik ediyorsunuz. Maa haza asıl sual ettiğimiz
ruh-ı mes’ele hakkında sadra şifa verecek bir cevap verilmediğinden
hakīkati izah maksadıyla birkaç söz daha söylemeyi
münasib gördüm. Cevabınızı üç noktada hülasa ediyorum:
Birinci: “…. ma’lum-ı ehl-i irfan ve kariin-i kiramdır”
rınızdan öyle anlıyorum ki mektubumuzu dikkatle okumak
zahmetine katlanmamışsınız. Çünkü size karşı doğrudan
doğruya Darwin nazariyesini kabul ediyorsunuz diye isnadatta
bulunmadım ki bunu reddedesiniz! Bu babda delil
olarak mektubumdaki “çünkü evvela diğer bir suretle –
teşebbuh usulünü kabul etmek tarikıyla– cevap verdikten
sonra bilahare bu satırları ilave etmenize başka ma’na
veremedim” sözlerim kafidir.
Biz diyoruz ki sizin bu sözleriniz Darwin nazariyesini kabul
ve İslamiyet’e mugayir görmediğinizi iş’ar ediyor. Çünkü
Tenkīd-i Muhıkk ’ın ’ıncı sahifesinde başka bir suretle
cevap vererek Darwin’i reddettikten sonra bilahare bu satırları
merduddur. Merdud olmasa bile İslamiyet’e mugayir değildir.”
başka bir şey anlaşılmaz. Çünkü Darwin bir nevi’ maymunlar
tekamül ede ede insan olmuştur diyor. Binaenaleyh
Darwin’e göre insanlar bidayet-i zuhurunda asılları olan
maymunlara yakın bir isti’dadda olmak zaruridir. Nasıl ki
Vahdet-i Mevcud ’un ’nci sahifesindeki “Tarihin yetişemediği
bir fark ibraz edemeyen ve adeta hayvan namına istihkak
kesb eden insanlar üçüncü devre nihayetinde biraz tekemmül
ederek cedleri olan “pitekoid” –bir nevi’ maymun– namındaki
mahlukları geçtiler.” Sözleri bunu vazıhan gösterir.
bidayet-i zuhurundaki maymunlara yakın bir isti’dadda…!”
sözlerinizden anifen zikrolunan nazariyeden başka bir şey
anlaşılmıyor. Biz bu cihetin izahını taleb ettiğimiz halde
buradan bahsetmeyerek “Darwin tezerrür yani tenasül ve
tekamül bi-gayrı nefsihi mesleğini kabul etmiş. Biz ise
teşebbuh yani tenasül ve tekamül bi-nefsihi usulünü kabul
ederek bu suretle Darwin nazariyesini reddettik..” kelamlarınızla
cevap olmakdıktan başka nefsü’l-emre de mutabık değildir.
Çünkü biz bidayet-i beşerde geziyoruz. Darwin’e göre;
bidayet-i tenasül-i hayvan tezerrür usulüyle başlasa bile insan
hakkında tenasül-i tezerrüriyi değil tenasül-i tevellüdiyi
kabul edeceği vareste-i izahdır. Sonra Darwin’e mukabil
kabul ettiğiniz teşebbuhdan murad tenasül ve tekamül binefsihi
olduğunu söylüyorsunuz. Tenasül bi-nefsihi ise ıstılahat-ı
fenniyyeden olduğu cihetle bunun ihtiyar olunması
doğru olup olmadığı anlaşılmak ve bu suretle esas-ı mes’ele
bir kat daha tavazzuh etmek için ehl-i fennin kabul ettiği aksam-ı
tenasülü bir kere gözden geçirmek lazım geliyor şöyle
ki:
Silsile-i hayvanatta teselsül ve tenasül mecburiyet-i tabiiyyyesi
yedi tarzda cari olmaktadır.
bir tarz-ı tenasüldür. Mesela hayvanat-ı ibtidaiyyeden bir
“Moner” vasatına doğru bir ihtinak arzeder bu boğum terakkī
ederek hayvan bir iken iki olur.
hayvanın bir tarafında bir tomurcuk peyda olup bu tomurcuk
büyüdükten sonra aslından münfekk olup aslı gibi bir
hayvan olur.
Ber-vech-i bala ta’dad ettiğimiz suver-i seb’a-i tenasülden
maada eslaf-ı tabiiyyunun kail oldukları bir tarz-ı tenasül
daha vardır ki ona da –sizin kabul ettiğiniz– “Tenasül binefsihi”
ta’bir olunur. Milad-ı Hazret-i İsa’dan sene evvel
etmiş olan meşhur Aristo birtakım meyveleri ve taaffün
eden bir su veya etin içerisinde zuhur eden kurtları görerek
tenasül bi-nefsihi fikr-i sakīmine zahib olmuş ve hatta ahlafından
Poşet ve Epikür ve sair zevat dahi aynı fikr u meslek-i
sakīmi kabul etmişler idi.
Maa-haza Redi ve Pastör tarafından icra olunan tecarib
ve taharriyat-ı fenniyye ile bugün tenasül bi-nefsihi mesleği
külliyen i’tibardan sakıt olmuştur. Binaenaleyh Darwin’in
kabul ettiği mesleğe mukabil olarak “Tenasül bi-nefsihi”
usulünü kabul etmeniz ca-yı teemmüldür.
Cevabınızın ikinci şıkkına gelince: “Bakınız efendim…”
dan Kur’an -ı azimü’ş-şan ibaresine kadar olan satırlar ile de
mektubumuzdaki ikinci şıkkı teslim ve fakat bizim serdettiğimiz
şeylerde bir mahzur görmüyorsunuz. Yani beşeriyetin
bidayetini Hazret-i Adem olarak kabul ve maymunlara yakın
bir isti’dadda olduklarında bir mahzur görmüyor ve hatta
bunu inkar etmeği kanun-ı tekamüle mugayir görüyor ve
peygamberlerdeki kemale izafidir diyorsunuz evet kanun-ı
tekamül mümkinatın kaffe-i safahatında caridir. Hiçbir şey
yoktur ki kanun-ı tekamüle tabi’ olmasın. Hatta kütüb-i
semaviyyenin ibtida suhufdan başlayarak tekamül ede ede
Kur’an-ı Kerim ’e kadar gelmesi bir tekamüldür. Çünkü
nev’-i beşer gittikce tekamül ediyor. Tekamül ettikce o nisbette
göre ona bir kitap gönderiliyor; bu suretle pek çok peygamberler
gelerek en son Hazret-i Muhammed sav’de hitam
buluyor. Ve bu cihetle de Kur’an-ı Kerim ; muhat-ı ilm-i
beşeriyyenin kaffe-i ihtiyacatını te’mine kafi bir kitab-ı
mukaddes olduğu anlaşılıyor. Bu hakīkati inkar etmek kabil
değildir. Ancak bizim maksadımız beşeriyetin bidayetini
Hazret-i Adem’dir diye i’tikad edersek ulü’l-azm peygamberan-ı
bed’ eden bidayet-i beşeriyete maymunlara yakın bir isti’dad
atf etmek nasıl tecviz olunur? Enbiya-yı izama mahsus
olan kemali izafi ve nisbiye hamletmek kat’iyyen doğru
olamaz! Çünkü Cenab-ı Hak Hazret-i Adem’i cemi’-i eşyayı
bilmeye müstaid bir surette yarattı. Tahdid ü ta’yin etmeyerek
cemi’-i eşyanın ilmini onun derununa ilka eyledi.
Ma’kūlat ve mahsusata mütehayyelat ve mevhumata dair
enva’-ı müdrekatı idrake müstaid olarak onu halk edip
eşyanın zevat ve havassını esamisini usul-i ulumu kavanin-i
sınaati bunların alat ve keyfiyat-ı isti’malatını
bilmeyi kendisine ilham etti bunlar Kur’an-ı Kerim ’de haber
verildiği halde bunlardaki kemali izafi ve nisbiye haml
etmek elbette doğru değildir.
Binaenaleyh bu gibi mesail-i mühimmeyi tedkīk ederken
bir tarafa riayet edelim derken diğer bir tarafını ve ale’lhusus
hakkında nas varid olan tarafı zaifletmeye değil kuvvetleştirmeye
çalışmalıyız. İşte bunun için bendeniz kanun-ı
tekamüle riayet edelim derken peygamberan-ı izama verilen
kemalin nisbi olmasına razi olamadığımdan hakīkati şu suretle
Beşeriyetin bidayetini ya Hazret-i Adem olarak kabul
ederiz veyahud Hazret-i Adem’den evvel de bir nevi’ insanlar
olup Cenab-ı Hak onları münkarız kılarak Hazret-i
Adem’i onların yerine halife olmak üzere göndermiştir diye
kabul ederiz –nasıl ki size yazmış olduğum açık mektupta
“çünkü Hazret-i Adem’i ebü’l-beşer olarak kabul edersek…..!”
diyerek bu cihete işaret etmiştik– beşeriyetin bidayetini
Hazret-i Adem ile başlıyor dediğimiz takdirde medeniyet-i
beşeriyyenin mebadisini –tetebbuat-ı ric’iyye erbabı
gibi– vahşet halinde maymunlara yakın bir isti’dadda olduğunu
yukarıda ber-tafsil söylediğimiz vechile insanlar bidayeten
bir tekrim-i Rabbaniye mazhar olarak her şeye o sayede
kesb-i isti’dad eylemişler ve bu tekrim-i Rabbaniye mazhariyetlerinden
sonra eb’ad-ı aleme doğru intişar ve tebaüdleri
üzerine o ilk ders-i medeniyyeti unuta unuta o ilk tekrimin
feyzini gaib ede ede nihayet vahşete kadar inmişlerdir.
ların iddiası bunların “otohton” yani görüldükleri yerlerde
peyda olmuş bulundukları akīdesinden neş’et etmiş bir şey
olup işbu otohton ve aborjin iddiaları bit-tabi’ merduddur.
Cezayir-i Bahr-i Okyanus ve Afrika-yı Vüsta halkı gibi
el-yevm bize vahşi görülen milletlerin asılları Malezyalı yani
Hindli oldukları tedkīkat-ı fenniyye ile mertebe-i sübuta varmıştır.
Şu halde bunlar Hindistan’dan ne zaman geldi?
Vahşet hüküm-ferma olduğu zamanlarda Hindistan’dan
tebaüd etmiş olmalarını akıl tecviz etmez zannederim çünkü
ahval-i ibtidaiyyelerindeki adamlar Bahr-i Muhit aşırı
yerlere gidemeyeceği tabiidir. Binaenaleyh diyebiliriz ki ilk
medeniyetlerinin kendilerinden tamamıyla zail olamamış
bulunan hatıraları ile bu intişarları ika’ eylemişlerdir. Maahaza
o hal-i vahşete duçar olduktan sonra yavaş yavaş tekamül
başlamış olmaları da münker değildir. Nasıl ki Keldan
gibi hal-i medeniyetlerini asarından gördüğümüz milletler
bilahare bu medeniyeti gaib ederek yeniden bir vahşete
duçar olmuşlardır.
daisine rücu’ ettiğine tarihi bir misal! Ama tetebbuat-ı ric’iyye
erbabı beşeriyetin ibtida-yı zuhurunda böyle ilm ü irfan
deniyete vasıl olmak için yüz binlerce seneler geçmek lazım
geleceğini söylüyorlar. Fakat biz bidayet-i beşeriyyeti bir
peygamber olarak kabul ettikten sonra mahza lutf-i İlahi ve
mu’cize olmak üzere bu kadar terakkıyatı da birden ihsan
edeceğine i’tikadımız ber-kemaldir. Zaten mu’cize demek ne
demektir?
Bugün hiç mektep medrese görmeyen bir cahil çıksa da
ben ulum-ı evvelin ü ahirini cami’ bir adamım dese buna
karşı kahkahalar ile gülmekten kendimizi alamayız! Çünkü
muhaldir. Fakat bin üç yüz sene mukaddem ümmi olduğu
bütün alemce müsellem olan Hazret-i Muhammed sav’in
meydana koyduğu maddi ma’nevi terakkıyata ne diyelim?
Binaenaleyh beşeriyetin mebdei olan Hazret-i Adem’e atf
edilen kemal medeniyet ne için muhal olsun?
Aksekili Ahmed Hamdi
Ah …! İnsan denilen şu mecmua-i garaib-i hilkat! İnsan
denilen şu mecma’-ı ezdad-ı ulviyyet ü süfliyyet! İnsaniyeti
bütün arayiş-i kemalatıyla bütün ihtişam-ı irfanıyla göklere
arş-ı İlahinin fevkıne çıkaran insan değil mi?
Yine insan değil mi ki “Ükfür! Hakkı inkar et!” diye
kendisini iğva ve idlal eden şeytana denaette mel’anette taş
çıkartır o derecede ki o sermedi düşman-ı insaniyet kemal-i
hayretle
“ Ben senden
beriyim senin mel’anetinden bi-zarım. Çünkü ben avalimin
mürebbi-i ezelisi olan Allahu ekberden onun satvet-i kahr u
celalinden korkarım.” Sure-i Celile-i Haşr dedirtir! Şımarık
Bir deniz
seferinde fırtınaya tutulunca boğulmak korkusuyla tiril tiril
titrersiniz! Çehreleriniz ölü rengini bağlar! O dem-i hevl-engizde
uluhiyeti inkar teslis tabiat madde ve kuvvet namına
ne kadar akaid-i batıla ve mecnune varsa hepsi hatırınızdan
silinir gider. Dağlar gibi üzerinize hücum eden o dalgalar
karşısında zerre kadar bile eseri kalmaz. Dört el ile Allah’a
sarılır Allah’ın bab-ı merhametine iltica edersiniz! Aman ya
Rabbi! Bizi bu tufan-ı helakten kurtar! Niyaz ü istirham-ı
mütezellilanesinin bini bir paraya! Değil mi?
Vakta ki Allah’ın merhameti
tarır; ayağınız karaya basar; boğulmak korkusu gider;
derhal tevhidden meded-res-i yeganeniz olan Allah’ınızdan
yüz çevirir yine şımarıklığı azgınlığı çılgınlığı ele alırsınız!
Yine birkaç saat evvel samim-i kalbinizden ? teberri etmiş
gibi göründüğünüz i’tikadat ve müddeayat-ı batılanıza rücu’
edersiniz!
Evet! Çünkü insan beliğ bir
vasf-ı küfran ile muttasıfdır.
Sanki siz o emvac-ı tufan-hizden yakayı kurtarmakla ölümden
emin mi oldunuz sanırsınız? Ya o kudret ve azameti
tenahi şanından münezzeh ve müteali olan Allah-ı zü’l-celal
üzerinde bulunduğunuz toprakları yerin dibine çöktürür
yahud fevkınizden bir sarsar-ı dehhaş gönderip
de kaldıracağı taşları toprakları üzerinize yığmak içine
gömmek suretiyle sizi –Kavm-i Lut ve Ashab-ı Fil gibi–
kahr u helak eder de
sonra siz canınızı
kurtaracak bir münci bulamazsınız!
Yoksa Allah
sizi tekrar bir deniz seferine sevk ederek ezici kırıcı parçalayıcı
bir kasırga ile o irtikab ettiğiniz küfr-i muzaafın ceza-yı
ma-yelikı olarak sizi batırır da
sonra siz kahr u gazabullaha karşı size yardım edecek bir
kuvvet bir kudret bulamazsınız! Siz bundan da emin misiniz?
Yoksa sizi denizde zemin-i istiman ü imana kapatan
Allah’ın satvet ü celali sizi karada da bulamaz mı? Sure-i
Celile-i İsra.”
Bir barika bir saika bir zelzele anı
Bak çehresine sapsarı “eyvah…” diyor işte
Yok… Tevbeler olsun yaradan var bu cihanı
Dinsizliği attı bakın “Allah..!” diyor işte.
Cenab-ı tevhidin feyz-i bi-payan-ittihadıyla zade-i teslis
olan ittihad beynindeki fark-ı azim biraz aşağıda daha ziyade
tenvir ve izah olunacak.
* * *
Bir insanı bizzat öldürmekle bil-vasıta esbab-ı cinayeti
Katil-i müteammid i’dam olunur da asıl müsebbibi müşevvikı
afv mı edilir?
Bu; bir fitnedir. Bir fitne-i cinaiyye ki her harfinde mazlum
kanı fışkırır. Fitne ise katilden eşedd ü akta’dır.
Kur’an-ı Hakim . Hem de Kur’an-ı Hakim ’de –
mel’anet-i şanına tenbihen– mükerreren şeref-varid olmuştur.
Fitne uykudadır. Onu uyandırana
Allah la’net etsin! Cami’-i Sagīr ”
Hakīkat! Cinayetlerin öyle nevi’leri görülür ki katilinden
ziyade müsebbibine la’net okunur!
Cinayat-ı şahsiyyede hal böyle olunca ya efradı milyonlar
teşkil eden koca bir milleti menfur bir tama’-ı menfaat
mel’un bir hırs-ı ikbal uğruna –netice-i felaketi bile bile–
diniyle Kur’an’ ıyla ırz u namusuyla evlad u ıyaliyle vatanıyla
a’daya peşkeş çeken bir katil-i millete bir hadim-i
bünyan-ı saltanata bir cani-i İslamiyyet’e bir düşman-ı vatana
vicdan-ı hakimin hükm-i adilanesi ne olmak lazım gelir?
Düşman kuvvetiyle yıktığı bir kulübe bir tek hane değil
koca bir kaşane-i vatan! A’da muavenetiyle boğup öldürdüğü
mezara gömdüğü bir şahıs değil bir millet!
Kumandası altındaki kal’a veya mevki’-i müstahkemi
veyahud bir şehri vesait-ı müdafaa ve muhafazası henüz
bitmemiş mevcud iken düşmana teslim eden bir amirin kanunen
cezası nedir? Bila-şek kurşuna dizilmek! İ’dam olunmak!
Böyle bir müttehemin divan-ı harbini teşkil eden hey’et
ve hin-i muhakemesinde –samiin sıfatıyla– mevcud bulunan
cemaat arasında kendisine zerre kadar bile meyl-i rikkat
ü merhamet hissedecek bir kalb bir vicdan tasavvur
olunabilir mi? Meğer o kalb; zaif o vicdan sahif olsun!
O ki insan ve ne kadar ilm ü hikmetle tekemmül etmiş
olsa yine mahkum-ı acz ü noksan iken birkaç bin ihvan-ı
milliyetini vatanının bir cüz’iyle a’daya teslim eden bir cani
hakkında bütün asabiyet-i milliyyesiyle bütün hamiyyet-i
vataniyyesiyle
“İ’dam…! İ’dam…!”
Diye feryad ederse ya o mazlumların halikı olan “Allahu
ekber”in adalet-i İlahiyyesi….! Düşün!
“Allah bir karıncasından vazgeçmez!”
Meseli ne hikmet-amizdir! Bir tek karıncasından vazgeçmek
şanından olmayan Allah; libas-ı ahsen-i takvim ile
mazhar-ı tekrim buyurduğu o arayiş-i kainat o sultan-ı
mevcudat insanın nezd-i uluhiyyetteki kıymeti rütbe-i şan ü
şerefi ne kadar ali; hayatı hukūku ne kadar muhterem ne
kadar mukaddesdir!
Karıncasız dünya yaşayabilir; fakat insansız neye yarar!
Hiç…!
Evet! “Bir millet; kendi mezar-ı inkırazını kendi öz elleriyle
kazar!” Hikmet-i hailesi pek doğrudur. Fakat o ellerin
hangi eller olduğunu düşünelim!
Ah…! O eller; o bedbaht milletin hayatını avuçları içine
alarak top oyuncağına çeviren ve eze eze hırpalaya hırpalaya
nihayet patlatan ve o na’ş-ı bi-ruhun nasiye-i felaketine
fırlatıp atan cani katil ellerdir!
Hangi millet gösterilebilir ki bir zalimi bir cebbar-ı anidi
bir Neron’u “Gel! Bizim beynimizi kemir! Kalbimizi
zehirle! Ciğerlerimizi dala! Vücudumuzu parçala da her parçasını
bir düşmanın ağzına sok! Mi’desine indirmek hazmetmek
dirsin? Yılan gibi vücuduna sarsın! Cellad gibi –kendi arzusuyla
kendi ihtiyarıyla– önüne diz çöküp şemşir-i kahrına
boynunu uzatsın? Bedbaht milletler! Zavallı insan sürüleri!
Hürriyet ve hakimlerine malik ? olurlar da yine felaketten
lü kurtulamazlar! İçlerinden şeytan kadar dessas tilki kadar
hilekar kaplan kadar yırtıcı birkaç kişi çıkar! Mebna-yı celil-i
emaret Belensiye’yi [Valancia!] bir payitaht-ı saltanat! İşbiliye’yi
bir dar-ı hilafet yapmak hırs u tamaıyla aklını gayb
eder! Gözleri kan çanağına döner! din kardeşi aleyhine
a’da-yı dine dest-i vifak u i’tilafı uzatır! Hatta –belki de?–
Alfons’a tezvic eder!
Tevhid ve ittihadı cebren birbirinden ayıran koca bir
mülkü o canım Arab saltanatını teslise takdim ü ihda eden
tarih-i İslamiyyet ve insaniyyette kıyamete kadar kemal-i
nefret ve la’netle yada kendilerini bi-hakkın mahkum eden
bunlar da muvahhid ve mü’min öyle mi?
Vay o zavallı millete ki böyle insan kıyafetli celladlara
aldanır da bilmeyerek kendi kanını heder eder! Mahvolur
gider!
Milletlerin kabahati işte bu: Şeytanete desiseye aldanmak!
Hayatlarını mezar kazıcılara cadılara tevdi’ etmek!
Muhiblerimden pek yakın bir mazide Fas’a İspanya’ya
seyahat eden hakīkī bir fazıl-ı muhterem o engizisyon hey’et-i
ruhaniyye ???sinin işkencelerle ukūbetlerle cebren ve
kahren tanassur ettirmiş oldukları ru-siyah Arabların şimdiki
bedbaht evladlarına dair ma’lumat verirken gözlerine hücum
eden seyl-i eşkini zabtedemiyor şiddet-i teessüründen
titriyordu! Zavallılar! Diyorlarmış ki “Ah…! Mümkün olsa da
derhal zünnarları kesip atar yedi yüz sene ? evvel gayb ettiğimiz
dinimizi tevhidimizi i’lan ederdik!
Acaba dünya yüzünde bizim kadar bedbaht bizim kadar
acınmaya layık insanlar var mı? Bakınız şu Birinci Abdurrahman-ı
Emevi’nin bin üç yüz doksan üç direkli Cami’-i
Kebir’ine! Endülüs’ün Ka’be-i azamet-penahına!
Endülüs’ün fatihleri o şanlı ecdadımızın senelerce çalışıp
da vücuda getirdikleri; asırlarca içinde namaz kıldıkları bu
muhteşem bina şimdi kilise! Hem de yalnız merkez kısmı….!
Biz bu şevketli mazimizi nasıl unuturuz da kendimizi hakīkī
Kadınları ise yedi asırlık bir nesl-i irtidad ta’kīb etmekte
oldukları halde yine carlı? Yine mütesettir! O kadar mütesettir
ki miyanlarında salib olmasa insan İslam kadınları demekte
hiç de tereddüd etmez! İşte –ey din kardeşim– Endülüs’de
met-i İslamiyye vali diye birer menşur ile nasb u ta’yin eylediği
vicdansızlar tarafından tavaif-i müluke inkı[s]am etmemiş
olaydı bu bedbahtlar mürteddin ve mürteddat olarak İslamiyete
gayb ettikleri tevhide hasret yaşları döküp durmayacaklardı
bu kanlı yaşlar yedi yüz seneden beri dökülmekte!
Bunların nesl-i atisi de kıyamete kadar böyle ağlayarak
gelip gidecekler! Bu biçarelerin tevhid-i ilahiden bu kadar
faci’ bir surette neslen ba’de neslin mahrumiyetleri vebal-i
azimi; müsebbiblerine raci’ değil de kime…?
Rıza-yı küfrün hükm-i Kur’an isi: Küfür! Ya müsebbibinin
hükmü nedir? Ba-husus bir değil a’dadın ihatasından
takbeliyle feci’ bir silsile-i irtidad teşkiline bilerek sebeb olmak!
Zehi cinayet-i uzma!
Bu vatan katilleri bu İslamiyet canileri o kadar sefil o
dereke sefih mahluklar ki kendilerini; bütün avalim-i vücudu
muhit olan rahmet-i İlahiyye haricine çıkmaya çalışmışlar!?
Ba’sü ba’de’l-mevte inananlarca muhakkaktır ki ehl-i
şekavet mahkeme-i kübra-yı Hak’ta ceza-yı amelilerini çekecekler.
Mahbes-i İlahi olan duzah-ı intikama atıldıkları andaki
hal-i hevl-engizleri;
Onlar; cehennemde
alevler içinde çevrildikleri gün
ke dünyada Allah’a ve Resulullah’a itaat etmiş olaydık!
o can-hıraş
feryad u vaveylalarında devam ederek yine derler ki ya
Rabbi! Biz tuttuk da kendimize –eyvah…!– efendi ve reis
bildiğimiz o mütekebbirlere o cebbar-ı anidlere itaat ettik!
Keşke itaat etmemiş olaydık! Onlar da bizi iğva ve ıdlal ettiler;
minhac-ı selametten çıkardılar çıkmaz yollara felaket
uçurumlarına götürdüler.
Allahımız hem kendilerini hem de biz bedbahtları
nasıl boyunlarına aldılar böyle müebbed ü muhalled habs-i
cahim cezasına mahkumiyetimize sebeb oldularsa sen de
onları muzaaf bir azab-ı hail ile ta’zib ve üzerlerine la’n-i
gadabını mütemadiyen teşdid buyur! Sure-i Celile-i Ahzab”
Şimdi yürekler acısı silsile-i irtidadın dahi bu mevkıf-ı hızlan
u hüsranda aynı feryad ü vaveylaları var! Bunlar bu muzaaf
azabları bu müşedded ü mütemadi la’n ü gazabları kimlerin
namına isteyecekler?
Efendim! Seninle münazara etmek değil diğer hemderdlerimizle
beraber her ikimiz başbaşa verip de ağlaşalım.
Dümuu’l-aynımız ihtimal ki maü’l-hayat olur da ondan
bir çare-i necat halk olunur.
Kardeşim! Şeriatımızı ondan tenzih ederim ki hanesine
sarık gasıb giren bir musallinin namazını bozup da silaha
sarılmasını tecviz etmesin.
Hane-i İslam umumen mahkum-ı indiras olmuş gasıblar
esas ü enkazını yağma için her tarafdan saldırmış şimalden
cenubdan şarktan garbdan hücumlar garetler! Herifler
her tarafını kanlara ateşlere boyamış iken sükkan-ı hane
umumen ve müttehiden silahlanmak def’-i a’daya itfa-yı
harika koşmak gibi faaliyet-i acileye mübaderet etmeyip de
her biri bir heva vü sefahetlerine mağlub oldukları gibi bir
kısm-ı kalili de hali yekdiğerine –velev ki zekat ve fıtra ve
udhiye gibi meşru’ birer nam ile olsun– hediyeler veya
borçlar takdimiyle uğraşmaları hane-i vatanın bir tarafından
diğer tarafına –velev ki hac namıyla– ziyaretler yapmaları
elbette garib bir temaşadır.
Bu hali o hane-i beyzanın kanun ve kaidesine isnad eylemek
elbette bir hata-yı azim mebna-yı İslam’a bir şeyn-i
elimdir. Bunda zannedersem hiçbir akıl hiçbir müteşerri’-i
hakim tereddüd etmez.
Ne çare ki ey musibetzede! Sükkan-ı hane ale’l-ekser
uyanmaz bir uykuda ayılmaz bir gaflette ise silahı kim alacak
kim kuşanacak kim koşacak?
Ehl-i hane bu halde iken bunların ellerinde bulunan veya
ellerine verilmesi matlub olan kuvvet dahi bir işe yaramamak
ve belki de –el-iyazü billah– düşmana bir alet-i tecavüz
daha olmak melhuz değil midir.
Bunların içinde birkaç biçare de kendilerini aciz diğer
sükkan-ı haneyi bi-huş görür. Tedarik veya isti’mal-i kuvvetine
ve havayic arz hasbihal için ziyaretler ifa ediyorlarsa bu
hizb-i kalilin bu muameleleri garib olmakla beraber karin-i
ma’zeret değil midir.
Halbuki bunlar vacibü’l-icra birer emr-i dini dahi olsun.
Halbuki bu milletin İslam olduklarına bunların şu ef’al-i
nadirelerinden başka bir alamet kalmadığı bir zamanda olsun.
Halbuki bu biçarelerin şu fiilleri bir çok fevaid-i ictimaiyyeyi
dahi mutazammın bulunsun.
Ey hem-derd-i ali-şiarım! Garbda: Fas şarkta: İran suret-i
temeddüne bürünmüş vahşet-i bi-eman önünde teslim-i
can etmekte derya ortasındaki bir uzv-ı muazzezimiz
bize elveda’lar çağırmakta daha öteki bir uzvumuz: Trablusgarb
ki onun küsufu yüz elli milyonluk Afrika alem-i İslam’ından
tamamen inkıta’dır.
Oradaki milyonlarla dindaşlarımız canavarlar ellerinde
dört aydır etleri lime lime koparılmakta iken daha dünkü
gün Bosna-Hersek eyalat-ı İslamiyyemizin Avusturya koca
Tuna eyaletimizin Bulgar olduğunu kendi elleriyle ağlaya
ağlaya imza eden meb’usanımız sahnesinde bu derdler hiç
mevzu’bahs olmayıp da fırkalar ihtiraslar i’tilaflar kavgalarına
muzır olduğunu şimdi ise vilayatımızda her ebcedhan
olan her tekellüm-i tıflanesine mağrur bulunan her birimizin
yeni meb’usluk meydanına atılıp hırıl hırıl uğraştığımızı
görmüyor muyuz.
Düşmanımız ne Rusya ne İngiltere ne İtalya! Büyük
düşmanımız biz kendimiz! Sırr-ı
kudsisi her ferd hakkında sadık olduğu gibi cism-i vahid
hükmünde olan hey’et-i ictimaiyyemiz hakkında da esdaktır.
Yahu biz bizi ıslah etmenin çaresi nedir.
Rica ederim darılmayınız maksadım size ta’riz değildir.
ratımüstakīm’ in nüsah-ı sabıkasında münteşir olan gerek
zat-ı fazılanelerinin ve gerek bu acizin makalatında mebsut
ve müdellel olduğu üzere i’dad-ı kuvvet farizasının feraiz ve
vacibat-ı diniyyenin cümlesine raci’ bir farz-ı ayn-ı acil olduğu
müsellemdir. Tehalüf yalnız nazariyelerimizdedir.
Azizim ne çare ki derd bir türlü değil.
Sinn-i idrakinden beri derd-i vatanla inleye inleye sararmış
solmuş teverrüm etmiş bir ruha henüz tanımak şerefinden
mahrum bulunduğu –aynı derd ile müteellim– bir simayı
ulvinin hitab u iltifatı ne kadar kıymetdardır!
O solgun çehre-i matem-nümunun o dem-i nevazişteki
meyl-i ibtisamı melekleri bile girya-nak-ı teessür eder! Geşeklinde
yazılmıştır.
çen haftaki Sıratımüstakīm ’de “H. N” imzalı ve “ Duracak
zaman değildir! ” ünvanlı makale-i cevher-darı okudum.
Gerçekten kilk-i diyanetle midad-ı hamiyyetle yazılmış bir
şahid-i iman! Bir natıka-i vicdan!
Ah… Ya Rabbi! Ne olurdu bu ateş-i sevda: Sevda-yı vatanla
yanmakta çırpınmakta feryad etmekte bütün Osmanlı
müslümanları yekdiğerine rekabet edeydi! Vatan! Sevgili
mader! Sen o zaman bütün derdlerini unutur da evladlarının
sana gösterecekleri o levha-i garra-yı aşk u garamın temaşasına
dalar giderdin değil mi?
Düşmeseydi hab-ı la-kaydiye evladın senin
Ruhuna te’sir edeydi ah u feryadın senin
Hevl-i canla cümlesi kalkar koşardı girye-nak
Her tarafdan sim ü zer manend-i seyl-i münhadir
Kahr olurdu kahr olur görmekle hussadın senin
Can ü malin var mıdır bir kıymeti bir lezzeti?
Üstüne hançer çekerken hasm-ı bi-dadın senin
Söyle ey kardeş neden aldırmıyorsun böyle sen!?
Böyle hissiz böyle kansız mıydı ecdadın senin?
Bir zaman dünyayı titretmiş iken Osmanlılar
Titremek aya ne hikmet şimdi mu’tadın senin
Söyle fıtrat mı değişti ya değil mi kan o kan?
Sen düşün! –Allah için!– Osmanlısın ey Müslüman!
Ortada bir kılıç duruyor; iki hasm-ı can karşılıklı –gayr-ı
mütesavi ? birer mesafeden koşuyorlar. Hangisi daha evvel
kılıcı kaparsa diğeri bir an sonra bi-ruh olarak yerlere
serilecek! İşte bu kılıç “fırsat!”dır. Bu bir hayat-ı ebedidir.
Kim daha çabuk davranırsa hayat onun! Vay bu fırsatı fevt
edene!
Hangi akıldır o demde fevt-i fırsat eylesin?
Can verirken sonra hasma sebb ü la’net eylesin?
Kendine aid o düşnam ü o la’net cümlesi
Fırsatı kapmak için vardı onun da hamlesi
Gencine-i hikmet ıtlakına gerçekten şayeste olan Mes nevi-i
Şerif ’de tacdar-ı aşıkīn Hazret-i Mevlana Celaleddin:
!
Buyuruyorlar. Bizim bundan –mevzuumuz i’tibariyle– alacağımız
ruh-ı ma’na: Mader-i vatan açtır. “Açlıktan ölüyorum!
yınız! Vakit; seyf-i katı’dır. Bir an; bir hayat-ı ebedidir. O an;
geçti mi iş bitti. Ben öldüm gittim! O an bir daha ebediyen
avdet etmez! Sonra diz döğmek saç yolmak yaka yırtmak
faide vermez; haydi evladlarım çabuk olunuz! Bütün kuvvetinizle
me geldim de yine aldıran yok!” diye feryad ediyor! Hane
tutuşmuş alevler içinde yanıp kül oluyor da yine sakinleri
suları abdestlerine sarfediyorlar evsiz sokaklar ortasında
kalmayı sürüm sürüm sürünmeyi tercih ediyorlar!
A zavallı öyle bir hengam-ı felakette bütün sular hanenindir.
vela hanesini ateşten kurtarır sonra içecek abdest alacak
suyu yine bulur. İşte bizim halimiz! Evini ateşlere terkedip
de mevcud su ile abdest alan şaşkının ma’rifetine ? benziyor.
Bunu ne akıl kabul eder; ne mantık! Ne din ne şeriat!
Suyu ancak içmesine kafi olan bir adamın onunla abdest
alması kat’iyyen caiz değil teyemmüm edecek hatta hayvanı
varsa onun da suyunu abdeste sarfetmesi gayr-ı caiz!
“Teyemmüm”ün hikmet-i teşrii hıfz-ı hayattır. Hayat mahvolur;
müteşerri’ mütedeyyin kalmazsa o din o şeriat nerede
kalır? Trablusgarb’a edilen hücum gibi ani gayr-ı muntazar
bir darbe-i felaket bizi sarsmalı! Canımızı yakmalı hepimizi
hevl-i can ile uyandırmalı değil miydi?
Bütün istitaat-i nakdiyyemizi hatta ağzımızdan lokmamızı
çıkartıp verdirmeli değil miydi?
Vatan kurban olup giderken bizim kurban kesişimize
melekler bile mütehayyir ü müteessir oluyorlar!
Ne olurdu! İki senelik kurban bedelleri –belki de– altı
yedi milyon lira hıfz-ı din hıfz-ı vatan hıfz-ı namus namına
donanmamıza terkolunaydı. Trablus da –emin olunuz ki–
bu yürekler acısı hale gelmezdi.
Kaldı ki maaşlardan yüzde –hiç olmazsa– beşinin donanmaya
tahsisi. Bakınız: Trablus’dan dağlar dayanmaz hakaretlerle
felaketlerle kovulan me’murine! Zavallı aileleri!
Bedbaht ciğerpareleri! Bunlardan ibret almak bizim için
değil mi? Bir aylık maaş-ı umumi dokuz yüz bin lira tutar.
Bunun yüzde beşi kırk beş bin lira tutar. Hele yüzde on olsa
doksan bin….!
Her ay doksan bin lira! Şaka değil!
Halbuki yüzde yirmi de verilse yine azdır.
Bunun ne kadar doğru bir söz olduğunu Trablusgarb
me’murin-i felaketzedesi söylesin!
Düşünelim! Girid’de bu kadar kuzat nüvvab me’murin
var idi. Şimdi onlar artık Girid emvalinden maaş alamıyorlar.
O paraları Yunanlılar der-ceyb ediyorlar.
Otuz beş sene evvel Tuna vilayetinde; Niş Kars Batum
Tırhala sancaklarında binlerce me’murin var iken şimdi bir
teki yok; sanki meflucuz sanki vücudumuza “kloroform”
sürülerek hissimiz ibtal olunmuş; ayaklarımız kesiliyor haberimiz
yok; bıçak göbeğimize dayandı biz; yine duymuyoruz;
ne hayrettir ne hikmettir ya Rabbi!
Bütün ashab-ı maaş el birliğiyle kendiliğimizden ittifak u
sun muntazaman terkedersek kıyamet mi kopar? Aç
mı kalırız? Biz istesek yaparız Yıldız’ın köpeklere atmak
nev’inden dört ayda bir maaşıyla geçinen bir adam şimdi
nasıl oluyor da her ay gün sektirmeksizin aldığı maaşının
yüzde onunu dinine Kur’an ına vatanına ırz u namusuna
Ya o tedahülde kalan sekiz dokuz maaşı sarraflara yüzde
–la-ekall– elli kuruş terkederek kırdırdığı günleri nasıl
unuttu?
Sarrafa yüzde elli terketmek! Vatana yüzde beşi çok görmek!
Bu mu bizdeki şükran-ı ni’met? Daha dün Almanlığı
terk ve ağuş-ı İslamiyyete atılarak huzur-ı Kur’an-ı Ha kim
’de secde ber-iman olan bir yeni Osmanlı müslümanı
donanmaya ölünceye kadar ayda bir lira taahhüd eylediği
gibi ber-mukteza-yı nizam şehri iki buçuk lira vermesi lazım
gelip ihtidası hasebiyle beş sene için afv olunduğu temettu’
vergisini de donanmaya takdim ediyor! Ah …! Dünkü mühtedideki
ulviyet-i ruha. Hamiyet-i dine muhabbet-i vataniyyeye
bakınız! Bir de soyu sopu müslüman oğlu müslümanın
tavr-ı la-kaydisine bakınız! Bu şanlı mühtedinin şu müfrit
hamiyeti bizi utandırmalı değil mi?
Biz niye duruyoruz? O; dün Alman idi İslamiyet ona
yabancı idi. Bugün müslüman oldu İslamiyet’e İslam vatanına
evladlığı birkaç günlük ne diyeyim! Allah bizi kahr u
celaliyle değil lutf u cemaliyle uyandırsın! Ey Kur’an-ı Ha kim
! Sana gözyaşlarıyla bin ta’ziyet! Bin tesliyet!
Şu emr makrun-ı salah olmadığından i’tiraz ederek
“Benim askerim bütün bir kış seferde bulundu. Ve hayliden
hayliye zahmet çekip düşmana galebe çaldı. Binaenaleyh
biraz müddet oturup dinlenmek hakkı kazandı. Bundan
başka buradaki iğtişaş mühimdir. Bir müddet ikametle ahaliyi
hükumete ısındırmak lazımdır” mealinde cevap yazdım.
Amcam “Kaviyyen biliyorum ki Ali Şir Han Kandahar’da
oğullarım Muhammed Server ve Muhammed Aziz hanlara
karşı asker sevkedecek. Eğer böyle bir şey olursa oğullarım
bozulursa mes’uliyeti size aiddir” mealinde bir mektup gönderdi.
“Meymene’ye mutlaka asker sevki lazım geliyorsa
başka tarafdan gönderiniz. Şir Ali Han Kandahar’da hücum
eyleyecek olursa ben burada sizin yakınınızda bulunmuş
olurum. Bundan maada Meymene muhasarası ihtimal ki
birkaç ay sürer. Ben oraya gittiğim surette Şir Ali Han fırsatı
ganimet bilerek Kabil’e savlet eyler” cevabını verdim. Lakin
amcam hiç birini dinlemeyerek “Bana dost iseniz Meymene’ye
gidiniz değilseniz nasıl isterseniz öyle yapınız” diye
bir mektup yolladı. Şu cevaba son derecede canım sıkıldı.
“Şir Ali Han’ın düşmanlığından korkmadığım gibi sizin adavetinizden
de çekinmem” demek hatırıma geldi. Fakat bilahare
bu cevabı yazmaktan sarf-ı nazar ettim. Taht-ı saltanata
kendi elimle geçirdiğim bir zatın fermanına karşı gelmeyi
muvafık-ı mürüvvet bulamadım. Binaenaleyh her tarafa hakimler
ta’yin ettikten sonra Andehoy yolundan Meymene’ye
hareket eyledim.
şeklinde yazılmıştır.
Amcama bir mektup yazıp hareketimi bildirdim ve “Kariben
sizi bu işe pişman edecek bir gün gelecektir” dedim.
Meymene’ye bir menzil kala amcamdan bir kağıd aldım ki
Şir Ali Hanzadelerin Kandahar’a asker çekmiş ve yolları kapatmış
olduklarını bildiriyor ve askerimi ikiye ayırıp bir kısmıyla
Meymene’yi muhasara etmemi kısm-ı diğerini de
nur-ı çeşm yani Muhammed İsmail Han ile Kabil’e göndermemi
yazıyordu. Bu mektuba “Mukaddema size ihtar ettiğim
halde dinlemediğiniz münasebetsizlikler vukūa geldi.
Artık ne askeri bölmek kabildir ne de imdadınıza göndermek”
mealinde cevap verip Meymene’ye gittim. Orada siperler
ğında vaki’ Tell-i Aşıkan tepesine çadırımı kurdurdum.
Bu sırada amcamdan diğer bir mektup geldi. Oğlu Muhammed
Aziz Han Kandahar’da Muhammed Ya’kūb Han’a
karşı bozulmuş ve esir olmuş. Muhammed Ya’kūb Han
Peştrud taraflarını taht-ı tasarrufuna almış. Askerin nısfını
hemen göndermem lazım geliyormuş. Yine olamaz düşman
karşısında iken askerin bir kısmı gönderilemez diye cevap
verdim.
Bir an evvel muhasara işini bitirmek için de askeri
kal’aya hücum ettirdim. Vakıa son derece şiddetli bir hücum
oldu. Lakin “Muhammed İsmail Han” hücum edileceğini
düşmana haber vermiş olduğundan kal’anın zabtı kabil
olamadı. Maa-mafih ikinci bir hücuma uğrarsa perişan
olacağını anlayan Meymene emiri oğlu ve bazı ümera ve
uleması ile Kur’an-ı Kerim irsal ve bazı kıymetdar hedaya
musalaha teklif etti. Kabil’deki karışıklık saikasıyla kabul
eyledim. “Emir Hüseyin” de bizzat gelip ihtiramatta ve
ümera-yı saire hakkında şefaatte bulundu. Onları da afv ettim
ve kal’ada bulunan altı tane topu aldım.
Biz burada iken amcamdan Muhammed İsmail Han’a
bir kağıd geldi ki beş tane mektup yazdığım halde gelmediniz
ve cevap vermediniz diyordu bunu kendisine verip:
– Vaktiyle askeriniz bana lazım olduğu için mektupları
size ver[me]miştim. Şimdi ise lüzumunuz kalmadığı
cihetle çağırıldığınız yere gidebilirsiniz dedim. Ertesi günü
Belh’a müteveccihen hareket etti. Ve benden evvel Belh’a
varıp orasını yağma eylemek için sür’atli davrandı.
Ben de onun niyetini anladığım için azmine mani’ olmak
aldım. Amcamın emri mucebince Tahtapul’a getirilen Muhammed
Şerif Han’ın tevkīf edildiğini yazıyordu. Düşündüm
ki Muhammed Şerif Han Muhammed İsmail Han’ın
amcası olduğu için gidip onu kurtarması mümkün. Binaenaleyh
o gece iki piyade nizamiye taburuyla bir batarya topu
yola çıkardım ve sür’at-i mümkine ile giderek Tahtapul’u
muhafaza eylemelerini tenbih ettim. Bunlar Kum yolundan
Ağça ile Belh üzerinden geçerek Tahtapul’a vasıl oldular.
Muhammed İsmail Han bir gün sonra geldi ve tasavvur ettiği
üzere şehre hücum ile amcasını kurtarmak istediyse de
gönderdiğim askeri görünce fikrini tebdil eyleyerek “Mezar-ı
şeklinde yazılmıştır.
Şerif”e ve ora hakimini tehdid ile üç bin tenge mikdarında
bir meblağı alıp hazinesini yağmalamak için Taşkurgan’a
azimet etti.
Taşkurganlılar hanın maksadını anlamış olduklarından
kal’aya çekilip müdafaaya karar verdiler. İsmail Han bunu
yup soğana çevirdi.
Bu harekat esnasında amcam kendisine “Sür’at-i mümkine
Gazneyn’e gideceğim. Zira Kandahar’ı zabt etti. Kelat’a geliyor”
diye gafilane mektup yazıyordu. Muhammed İsmail
Han da “Maiyyetimdeki askerin bir senelik maaşı teraküm
etmiş olduğu cihetle aylıklarını almadan beni salıvermiyorlar”
mealinde cevap veriyordu.
Yine bu sıralarda amcam nur-ı çeşmi İsmail Han’ın Tahtapul’dan
hareketini haber almış ve bana “Dediğin doğru
çıktı. Muhammed İsmail Han hakīkaten hilebaz bir adammış”
diye mektup yazmıştı. Bu mektuba cevaben “Nur-ı
çeşminiz daha size epeyce hizmet edecektir. Maa-mafih bir
ay kadar habs eyleyin. Kabil’den hareket etmeyin. Bu müddet
zarfında imdadınıza gelmeyi umarım” diye bir ariza yazdım.
Ve “Gulam Ali Poplezai” kumandasında olarak güzide
süvarilerimden iki bin neferi yolladım.
Ertesi günü sıtmaya tutuldum ve yirmi bir gün mütemadi
muztarib oldum. Kesb-i afiyet ettiğim anda Kabil’e müteveccihen
yola çıktım.
Taşkurgan tarikıyla Heybek’e azimet ettim. Orada iken
Kabil’deki sarayıma mahsus kölelerden ikisi derviş kıyafetinde
huzuruma gelip:
– Emir A’zam Han Gazneyn’e gitti Serdar Muhammed
muhasara etti. İç kal’ada bulunan iki yüz asker altı gün
kadar müdafaada bulunduysa da ahali Muhammed İsmail
Han’a kapıları açtı. Han içeri girince hanedan-ı saltanatı
Daru’l-emare’den çıkardı ve Şir Ali Han’ı Afganistan emiri
olup Emir A’zam Han’dan ayrı düştüğüne ve emirin ne tarafa
gidip ne olduğunu bilmediğine” dair Serdar Server
Han’ın bir mektubu geldi.
Bu haberlerden son derece müteessir oldum. derhal
amcamın taharrisine me’murlar ta’yin etmesi hakkında Belh
Hakimi Nazır Haydar’a bir kağıd yazdım. Müteharriler amcamı
Belhab’da buldular ki Hezarecat yolundan oraya gelmişti.
Bunu işidince “Yüz bin tenge nakid ile at ve levazım-ı
sairenin amcama gönderilmesini Belh hakimine ve “Bacgaha
asker çekmekten sarf-ı nazar etmesini” de Ceneral
Nusayr Han’a iş’ar eyledim. Kendim de Kabil’i muhasaradan
vazgeçerek Gavri’ye geldim. Yanımda bulunan Mir Cihandar
Şah biraderi Mir Şah’ın kızını bana nikah etmek istedi.
Bu talebi red ile:
– Amcamın hanedanınıza olan sıhriyeti benim için kafidir
dedimse de müşarun-ileyhin ısrarı üzerine kabule mecbur
oldum.
şeklinde yazılmıştır.
Feyz Muhammed Han tarafından Mir Cihandar Şah’ın
vilayeti kendisine verilmiş olan Mir Muhammed Şah bazı
hedaya gönderdi. Hediyeleri iade ile
– Ya vilayeti terkediniz yahud çıkıp istediğiniz yere gidiniz
diye haber gönderdim. Şihabüddin Han’ın kumandasına
tevdian iki yüz süvarilik bir müfrezeyi de Mir Cihandar
Şah’a terfik ederek:
– Gidiniz vilayetinizi zabtediniz dedim.
Kendim Gavri’de oturup Katagan ıslahatıyla meşgūl
oldum. Belh’a bir mektup yollayıp amcamı da’vet ettim.
Amcam ise yazdığı cevapta beni çağırıyordu. Gavri’de tevakkufumun
sebeb-i yeganesi Hindukuş ve Kabil yollarını
tutmak olduğu için mevkiimden ayrılmadığımı ve kendisinin
behemehal nezdime gelmesini tekrar amcama bildirdim. Bu
defa sözüme i’timad ederek kalkıp geldi. İstikbale çıkıp ikram
ve ihtiram eyledim.
Amcam Kabil’in yeniden teshiri ve Şir Ali Han üzerine
asker sevki hususuna merak edip duruyordu.
– Bu mes’ele gayet mühimdir. Kışın harekat-ı askeriyye
kabil olamayacağından bahara kadar beklememiz lazımdır
dedimse de kema fi’s-sabık fikrinde ısrar etti ve:
– Eğer derhal hareket etmeyecek olursan kalkar Buhara’ya
giderim dedi.
– Altı aya kadar mutlaka harbe müheyya bulunuruz diye
azminden çevirmek istedimse de dinlemedi. Na-çar yola
çıkıp Bedfak ve Şelokto tarikıyla Bamyan’a oradan da
Deval’e vasıl olduk.
Burada Şir Ali Han’ın Herat süvarisi vardı. Bunlar
benim geldiğimi haber aldıkları gibi Serçeşme tarafına
doğru kaçtılar. Maiyyetimdeki ümera firarilerin ta’kībini
teklif etti. Doğrusu da bu olacağı için ben de muvafakat
gösterdim. Fakat amcam Nur ve Dere-i Suhte yollarından
Gazneyn’e gitmemizi teklif ile fikrimize muhalefet etti.
Hava gayet soğuktu. Bir çok zahmet meşakkat çektikten
sonra Gazneyn’e geldik. “Huda-yı nazar” kal’ayı tahkim
eylemiş olduğundan karşısında ve açıkta ordu kurduk.
Fudala ve üdeba-yı Osmaniyyeden bir alim-i mütebahhir
ve bir fazıl-ı kesirü’l-measir olup Ayntab’ca dudman-ı ilm
ü edebden ma’dud olan Şair Husuli Efendi ferzendi Mahkeme-i
Şer’iyye Başkatibi Mehmed Cenani Efendi’nin mahdum-ı
fazilet-mendidir. Ulum-ı aliyyeyi vatanı ulemasından
Ömerzade Hafız ve Hacı Hasanzade efendilerden ve ulum-ı
‘aliyyeyi meşahir-i fudaladan sahib-i te’lifat Hace Necib
Efendi’den tahsil ve fünun-ı şi’r ve edebi pederinden tekmil
ederek “Kalmadan hak-i mezellette hemen ey Asım – Azim-i
su-yı sema-sa-yi Stanbul olalım” zemzemesiyle tarihinşeklinde
yazılmıştır.
de Daru’l-Hilafeti’l-İslamiyye’ye gelip bir müddet sonra tercümesine
muvaffak olduğu Burhan-ı Katı’ a mükafaten tarik-ı
sinde terfian Selanik Mevleviyyeti’ne vasıl oldu. Ve bu mevleviyetten
ma’zulen tarihinde Üsküdar’da Nuh Kuyusu’ndaki
hanesinde irtihal eyleyip Harmanlık’dan Miskinler’e
giden yolun sağ tarafındaki sed üzerine defnedildi.
tarihinde vefat eden mahdumu Hace Hamid Efendi
de yanında medfundur. Kitabe-i seng-i mezarı ber-vech-i
atidir:
Lisan-ı mader-zadıyla beraber Arabi ve Farisi gibi iki
esaslı lisana vukūf-ı tammı ve bu lisanlar edebiyatındaki
beyti mısdakınca gün gibi aşikardır. Sadr-ı hazır Said
Paşa hazretlerinin Gazeteci Lisanı ismindeki risale-i matbualarında
Fransızca’ya da vakıf olduğu muharrerdir. Fakat
müsellem-i enam olan bu kadar faziletiyle beraber min ciheti’d-dünya
nail-i refah u saadet-i uzma olamadığı “Rakīb-i
baridden şekvası yoktur Asım-ı zarın; Anın feryadı ancak
baht-ı na-hemvardandır hep” “Nice bir hizmet-i mahluk ile
mahzul olalım; Sail-i Hak olalım nail-i mes’ul olalım.” Teranelerinden
de anlaşılmaktadır ki bil-vücuh şayan-ı nazar bulunan
bu nokta talii ser-nigun olan bazı erbab-ı fazileti hasbe’l-beşeriyye
duçar-ı teemmül etmektedir. Ayıntab a’yanından
Nuri Paşa Vak’ası’nda kitabları eşyasıyla beraber tebah
olduğu ve İstanbul’daki hanesi de yanarak bu vechile
feleğin sillesine uğradığı da yazılan beyitlerindeki telehhüfatına
sebeb olan vekayi’dendir. Vak’anüvislik me’muriyetine
ta’yini senesi isti’fa eden Amir Bey’den sonradır. Asarı
matbua-i fazılanelerine dair izahat-ı müfide:
Mecdüddin-i Firuzabadi’nin asar-ı muhalledesinden olup
altmış bin maddeyi cami’dir. Müellifin hatt-ı destiyle muharrer
nüsha-i asliyyenin hıtta-i Yemaniyye’nin Zebid Kasabası
kütübhanesinde mahfuz olduğu mervidir. Bu eser ’de
vefat eden Merkez Efendizade Şeyh Ahmed Efendi tarafından
Babus ismiyle ve bir cild-i kebir üzerine tercüme edilmiştir
ki Daire-i Enderun’da Sultan Ahmed-i Salis ve Edirne’de
Selim-i Sani kütübhanelerindeki nüshaları manzur-ı
acizi oldu. Ulema’-i Osmaniyyeden ’da vefat eden Davu[d]zade
Mehmed Efendi tarafından da ed-Dürrü’l-Lakīt fi
Ağlati’l-Kamusi’l-Muhit ismiyle tenkīh edilmiştir ki bunun da
nüshaları İstanbul kütübhanelerinin bazılarında vardır. Asr-ı
ahir fudalasından Lübnani Faris Efendi’nin el-Camus ale’lKamus
beyyin olmak dolayısıyla dekayık-ı ilm-i lügatle müteveğğil
zevat için bais-i istifade asardandır.
Asım Efendi’nin tercümeleri bir kere Mısır’da iki defa
sonra beş senede ikmaline muvaffak olduğu bu eser-i kıymetdarını
Sultan Mahmud-ı Adli’ye takdim ederek mazhar-ı
takdir u mükafat-ı şehriyari olmuştu. ’de vefat eden
Mehmed Salih Çelebi’nin Kamusü’l-Ervam fi Nizami’l-Kelam
olup bir nüshası Aşir Efendi Kütübhanesi’nde mevcuddur.
Kalküta şehrinde tab’ olunmuştur. Asım Efendi bir tercümesini
şehid-i said Sultan Selim-i Salis’e takdim ederek nail-i
takdir-i tacdari olmuş ve bu takdir cümlesinden olmak üzere
Matbaa-i Amire’de tab’ olunarak nüsah-ı matbuasının kendisine
gamberiden bais olan metn-i eser Ragıb Paşa hacesi şöhretiyle
be-nam Halebiyyü’l-asl İbrahim Efendi tarafından te’lif
ve Asım Efendi tarafından tercüme olunmuştur.
side meşahir-i ulemadan Siracüddin Ali bin Osman-ı Uşi’nin
mesail-i i’tikadiyyeyi mübeyyin Kaside-i Emali şöhretiyle
be-nam olan manzumesi olup sahib-i tercüme Asım Efendi
tarafından Türkçe ve mufassal bir surette şerh olunmuştur
ki mütedavil şerhlerin cümlesine faiktir.
lügat-ı Arabiyye teallümünü teshil maksadıyla yazılmış
bir eserdir.
eserdir ki tarz-ı tahririne dair Cevdet Tarihi ’nde biraz ma’lumat
vardır.
sis : Fransızların Mısır’a duhullerinden huruclarına kadar
yevmiyye zuhura gelen vekayi’-i Mısriyye hakkında ulema’-i
müverrihinden Şeyh Abdurrahman-ı Ceberti’nin kaleme
aldığı eser-i tarihisidir ki tarihinde vefat ederek Üsküdar’da
Hazret-i Nasuhi Dergahı’na defnedilen Hekimbaşı
Mustafa Behcet Efendi tarafından da tercüme edilmiştir.
Netice: Hazret-i mütercim Osmanlıların evliya-yı irfanından
ma’dud ba-husus Kamus ve Burhan tercümeleriyle ettiği
hizmet-i ilmiyyesi unutulmaz bir himmettir. Rahimehullahü
aleyhi rahmeten vasiaten.
Turuk-ı sufiyye ihtilaf-ı sufiyye ümmet-i İslamiyyede tasavvufun
te’siri ve bir kuturda turuk-ı muhtelife-i sufiyyeden
birinin diğerlerine mukabil mazhar-ı intişar olmasının esbabı
bunlardan sünnete muvafık ve muhalif olanlar turuk-ı
şeklinde yazılmıştır.
sufiyyeden duçar-ı fesad olanların vesail-i ıslahı mebahisi
bab-ı tasavvufda dahildir.
biye-i mükellefin gibi dine tealluk eden nev’i teşkil eder;
bazı mütekaddiminin anladığına göre tasavvuf ma’nasınadır.
Burada “irşad”dan muradımız ilmin vasıl olduğu derece-i
terakkīye göre kavanin-i sıhhiyyeye riayet asrın hal u
mizacına layık olacak vechile maişetinde iltizam-ı iktisad
turuk-ı cedide dairesinde ihtiyacat-ı zamane ile mütenasib
kazanç işlerine ticarete i’tina gibi ehl-i İslam’ı mesalih-i
dünyeviyyeye irşad ma’nasını şamildir ki bütün bunlar;
va’z terbiye-i ahlak u adaba zammolunur. Mürşidler irşad
amilindir. “Dine da’vet” ile bunu deruhde edecek olan “duat”a
gelince: Bununla murad ne olduğu zahirdir.
Sınıf-ı mürşidin:
Müteaddid ilimlerden müstemidd ü müstain olan “ilm-i
mezkure onun için ta’lim olunur. Kendilerine irşadın turuk-ı
ladın siyaset ahkam zirai yahud sınai olması gibi tabai’ gibi
nikat-ı nazardan ihtilaf ile mütenasiben değişmeleri ve yine
memleketler halkının mezheb ahlak adat hususlarında olan
tehalüfleriyle muhatabinin sin ve derece-i fehmlerindeki
fırkalara göre ihtilaf etmeleri tedris olunur. Bundan başka
ümmetler arasındaki en meşhur mürşidlerin teracim-i ahvali
esalib-i irşadları derece-i te’sirleri ve onlardan alınacak
hisse-i i’tibar zikrolunur.
Sınıf-ı duat:
Asl-ı dine da’vet; ahkam-ı din ile amele adab-ı dine riayete
da’vet; irşadı istilzam eder. Ulum hikmet ve kiyasetten daha
ziyade şeylere arz-ı ihtiyac eder ve irşad gibi biladın ahval
ve ahalisine edyan ve tarihine göre ihtilaf eder.
Da’vet dersleri; sınıf-ı duata hasdır. Duata “ilm-i irşad”
kıraetinde işaret olunan tarikat üzerine okutulur. Diğer ümmetlerdeki
tarz-ı da’vetten i’tibar duat-ı meşhurenin teracim-i
ahvali de bu derslerde dahildir. Bundan başka da’vet-i
rının esbabı ve İslam’ın ümem ü aktarda keyfiyet-i da’vet ü
te’siri usul ve tealim-i ıslahiyye-i İslamiyyeden diğer ehl-i
milele sirayet ü intikal eden şeyler vasi’ mikyasda bast u
temhid olunur.
Tarih-i İslam’dan murad; Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi
ve sellem hazretlerine Hulefa-yı Raşidin’in siyer-i şerifeleri
ve bunlarda bulunan ahkam hikmetler ve ibretler selef-i
salihinden eimme-i ilm ü dinin siretleri. Buna has olarak
üslub-ı ilmi üzere bir kitap vaz’ olunur ve bunun mukaddemat
ve makasıdında bil-cümle ümem-i diniyye ve ictimaiyyenin
ve hassaten kable’l-İslam ümmet-i Arabiyyenin
ahvali bütün milletlerin kendilerini ihlal-i veseniyyet putperestiden
ettikleri mahlukīne taabbüdden kurtararak hürriyet-i akliyyelerine
ve kudret-i bedeniyyelerine tasarruf hususunda artık
rüesa-yı heyakil ü ma’abidin arş-nişin-i iclal ve tecebbür
olan mülkdaranın müteşebbislerine ittiba’ u inkıyaddan
sarf-ı nazar ettiren bir ıslah-ı ruhi ve ictimaiye olan ihtiyacları
beyan olunacaktır. Bundan sonra siret-i mübareke-i Muhammediyye’nin
akaid ve ibadat adat ve muamelat hurub
ve siyasat umur-ı beşeriyye-i ictimaiyye medeniyye ve
ma’neviyye ve bilhassa rabıta-i ruhiyye ve muamele-i nisa
hususlarında mutazammın bulunduğu ıslahat-ı umumiyye
bast u temhid edilecektir.
Bunu müteakıb de işbu ıslahatın müslimine olan te’sirattan
eslafın vaz’-ı ulum ve medeniyet-i İslamiyyenin esası olan
fünun ile iştigalinden bahsolunacaktır. Bu makasıddan
her birine kitabın birer babı tahsis olunacaktır.
* * *
Lozan Türk Yurdu; Türk talebe kardeşlerini efrenci
senesi Nisan’ının birinci Pazar günü Lozan’da toplanacak
olan Türk Talebesi Derneği’ne da’vet eder.
Derneğin gayesi; siyasiyyattan başka her şeydir. İctimai
Türklüktür. Türklüğün; hayatı hastalığı yarasıdır.
Türklüğün; henüz ihmalden ve tekasülden kurtulamayan
gençliğinde fikri bir rabıta ve ıttırad tevlid etmek müşterek
bir gayeye doğru el birliğiyle çalışabilmesi imkanını
hazırlamaktır.
O gençlik ki; milliyetinin mazisine bi-haber haline gafil
kendisine sormaya lüzum bile görmüyor; gidiyor koşuyor…
Yine o gençlik ki; yarım asra yakın bir zamandan beri garbın
terakkī ve irfan denizinde bocalandığı halde henüz
memleketine bir damla feyz ü ma’rifet götüremedi.
Biraz düşünebilen dimağlara yabancı olmayan bu gibi
feciaları burada saymak istemiyoruz. Yalnız bütün bunlar
hakkında konuşmak derdlerimize ilac aramak için Türk Talebesi
Derneği’ni tertib ve bütün kardeşlerimizin iştiraklerini
rica ediyoruz. Emin olalım ki bu rica hain bir uçuruma doğru
yuvarlanan Türklüğün koca bir milliyetin imdad isteyen
feryadından başka bir şey değildir.
Bizler şimdilik; Türklüğün yirminci asır karşısındaki aciz
mevkiini düşünmeye vakit bulabilen kardeşlerimizin bu naciler
kafilesinin da’vetimize samimiyetle icabet edeceklerini
ümidleniyor ve bununla müteselli oluyoruz.
Derneğe her Türk genci iştirak edebilir.
Dernek; Türk lisanı üzerine cereyan edecektir.
Derneğe; iştirak etmek isteyen kardeşler senesi
Mart’ının otuz birine müsadif Cumartesi günü akşamı saat
on birine kadar Lozan Türk Yurdu’na şifahen yahud tahriren
müracaatla ismini deftere kaydettirmelidir. Bir hey’et
veya cem’iyet murahhası olarak gelenler vekili oldukları
cem’iyet efradının esami ve tevellüd mahalleriyle adreslerini
keza mahsus mahalline yazdırmalıdırlar.
Derneğe; şahsen veya bir murahhas vasıtasıyla iştirak
edemeyen kardeşler gayeye müteallık fikirlerini layiha suretinde
dernek riyasetine bildirirler.
Derneğin; devamı müddeti dernek umumi hey’etinin
kararına bağlıdır. Müz[a]keratın ruznamesi de umumi hey’et
tarafından tertib olunur.
Lozan Türk Yurdu’nun dernek karşısındaki mevkii müteşebbis
bir kuvvet ve derneğe sair kardeşleri gibi iştirak
eden bir hey’et olmaktan başka bir şey değildir.
* * *
Şubat İsviçre: Lozan
Muhterem efendiler;
Bir aded beyanname göndermek suretiyle iştirakinizi
te’min etmek istediğimiz Türk Talebesi Derneği üzerine nazar-ı
dikkatinizi celbe lüzum gördük. Bir cem’iyet-i ilmiyye-i
kongresiyle ne dereceye kadar alakadar olduğu ilk nazarda
anlaşılamaz. Halbuki mes’ele gayet basit ve basit olduğu
kadar da şayan-ı dikkattir. İki ay sonra İsviçre’nin Lozan
şehrinde bir kongre akd edecek olan Türk gençleri ictimai
hayatlarını teşrih ederlerken bir çok şeylerden bahsedecekler
münakaşalar olacak.. Ma’lum-ı alinizdir ki; hayat-ı
akvamda en büyük bir vazife ifa eden amillerden birisi de –
ale’l-ıtlak söylüyoruz– dindir. Dinler; her zaman için ictimai
hayat üzerine pek büyük te’sirler icra edegelmişler. Bu bedihi
bir hakīkattir. Bugün ictimai hayat üzerine söz söylemek
aileyi kabileyi sonra dini bundan sonra ise te’sisat-ı adliyye
menafi’-i maddiyye san’at ve edebiyat fünun-ı maarif
ve en sonra da tekemmülat-ı siyasiyyeyi göz önüne getirmek
mecburiyetindedir. Kongreye iştirak eden Türk gençleri
den; İslamiyet’den bahsedeceklerdir. Hakīkati anlayabilmiş
bütün cihan mütefekkirlerinin teslim ettikleri vechile din-i
mübin-i İslamiyyet; asr-ı hazırda hükümran olan dinlerin en
ma’kūl ve en terakkīperveridir. Fakat memalik-i İslamiyyenin
hal-i hazırı henüz İslamiyet’in layık olduğu derecede anlaşılamadığını
gösteriyor. Fas’dan Çin’e kadar hüküm-ferma
olan din-i mübin-i İslamiyet pek elim buhran dakīkaları
geçiriyor. Bu acı hakīkati sizler de teslim ederek bir cem’iyet-i
hissediyorsunuz. Mevcudiyetlerini büyük himmetlere ali
şeklinde yazılmıştır.
vicdanlara medyun olduğumuz bu cem’iyetlerin teşekküllerine
karşı göğüslerimiz pek büyük bir hiss-i şükranla kabarıyor.
Fakat gönül arzu eder ki; bu gibi müessesat esasdan
ziyade teferruat üzerinde dolaşıp kalmasın bütün mesaisini
küçük bir daire dahiline sıkıştırmasın… Bu; izaa-i vakt demektir.
Halbuki zamanımız; buna kısmen tahammül edemeyecek
kadar naziktir. İnkarı gayr-ı kabildir ki; bugün medreseli
gençlik ile mektepli gençlik arasında vahim bir uçurum
vardır. Bu uçurum; İslamiyet-i celile için bir hufre-i inkıraz
demektir. Esasen bunun misalini pek çok yerlerde görmüyor
muyuz?.. Bu uçurumun hudusü tarihini burada yapmaya
çalışmak bizi maksadımızdan uzaklaştırır. Biz burada;
Türk Talebesi Derneği’ne tarafınızdan gönderilecek
bir meb’usla iştirakinizi rica etmek istiyoruz. Bunun için de
fikrimize hak verecek bir çok nokta-i nazarlarımız var mucib-i
suda’ olmaz ise aşağıdaki satırlarda muhtasaran sayabiliriz:
Birinci; medreseli gençlik ile mektepli gençlik arasında
bir hatt-ı vasl çizmek
na sokmak
Üçüncü; medreseli gençliği mektepli gençlik ile yapacağı
münakaşat-ı ilmiyyede daha az mutaassıb daha çok mantıki
bir hale getirmek; şayan-ı hayrettir ki bugün mektepli
müslim bir genç; küfür ile! itham olunmadan medreseli bir
genç ile münakaşa-i ilmiyyeye kabil değil girişemez.
Dördüncü; uzun senelerden beri efvah-ı nasda bütün
zere bir çok hurafeler dolaşıyor. Bunların biri belki birincisi
“Dünya onların ahiret bizim” sözüdür. Bunlar; İslamiyet’le
ne dereceye kadar alakadardır? Din-i celil-i İslamiyet’e derece-i
mugayereti aşikar olan bu hurafelerin ortadan kaldırılması
receye kadar teşrik-i mesai edebilirler?
Beşinci; “Din ve millet ikisi birdir” deniliyor. Bu ne demektir?
yatımıza ma’kes olan şu istirhamnamemizi göndererek nazar-ı
dikkatinizi –bu vakte kadar ülfet etmediği– pek yeni bir
zemin-i fa’aliyyet üzerine celb ediyoruz. Bu arzularımıza
karşı alacağınız tavr u meslek bize ati-i mukadderatımız hakkında
pek sarih bir fikir verebilecek mahiyettedir. Fikirlerimizin
tarafınızca kabule mazhar olması; İslamiyet-i celile
olacaktır. Aksi takdirde bu vakte kadar devam edegelen inkıraz-ı
olmayacaksınız. Bu halde Avrupalıların hergün muvaffakiyetle
oynadıkları “Hilal yerine Salib” faciasının nezd-i İlahideki
bütün mes’uliyeti –bilmeliyiz– kimlere aid olacaktır.
Bakī; mütalaatımızın kemal-i ehemmiyetle tedkīkı ricasına
terdifen samimi ihtiramlarımızı takdim ederiz.
* * *
Ali-himmet efendiler; Selanik Edirne İstanbul İzmir
cem’iyyat-ı ilmiyye-i İslamiyyelerine gönderdiğimiz mektupların
bir suretini de size takdime karar verdik. Türklü[ğü]n
hayatında ictimai inkılab esasları hazırlamak için çalışan
Yurd’umuz; gayesine vusul için hayat-ı ictimaiyyemizde
mühim bir vazife ifa eden hocalarımızın fikirlerine müracaata
karar vermiş ve bu kararını şu mektubuyla mevki’-i imkana
çıkarmıştır. Mes’elenin –üç seneden beri pek büyük bir
himmetle ifa-yı hizmetten çekinmeyen– muhterem Sıratı müstakīm
tarafından la-kaydi ile telakkī olunamayacağı fikri
bizi sizlere müracaata mecbur etti. Ümid ederiz ki; pek yeni
ve yeni olduğu kadar mühim ve adeta hayat u memat
mes’elesi hükmünde olan fikirlerimiz nezdinizde tasvibe
mazhar olur. Müracaat ettiğimiz yerlerden alacağımız cevaplar
henüz ma’lum değilse de; garib ve elim bir hiss-i
kable’l-vukū’ bizlere pek meş’um tefsiratta bulunduruyor.
küfürler bizim hakkımızda da –maatteessüf– ibzal olunacaktır.
Fakat acaba; böyle bir zamanda en samimi ve saf temennilerimizi
ricalarımızı; pek büyük ve ebediyyen unutulmayacak
bir himmetle müdafaa edebilecek bir Sıratımüs takīm
’i genç müslümanlığa rehber olarak görebilecek miyiz?.
Aman ya Rabbi ümmet-i merhumene sen acı… Bakī
hürmetlerimiz siz muhterem vücudlara….
* * *
Talebe-i Osmaniyyenin bu teşebbüsleri cidden ve hakīkaten
şayan-ı takdirdir. Muhterem talebe efendilerin asırlardan
beri kütle-i İslamiyyeyi zebun etmekte olan marazın
teşhisiyle izalesine teşmir-i sak-i gayret etmek istedikleri ifadelerinden
anlaşılı[y]or. Ne mübeccel arzu ne ‘ali teşebbüs!
Şimdiye kadar burada –kendilerinin Avrupa’da kurmak
zım gelir bu vazife de mukteza-yı zamanı takdir buyurmuş
olan ulemamızın fudalamızın uhde-i hamiyyetlerine terettüb
eyler idi. Va esefa ki Daru’l-hilafeti’l-aliyye’de böyle bir
şey görülmedi. Talebe-i muhterememizin risalemiz hakkındaki
teveccühlerine teşekkür eder ve bu babda bizce yapılacak
şeyin neden ibaret olabileceğini vakt-i münasibinde
kendilerine bildireceğimizi beyan eyleriz.
Maksad ali teşebbüs mühimdir. Da’vet-i vakıaya ulema
ve fudaladan pek çok zevat-ı kiramın icabete müsaraat buyuracaklarında
ümidimiz ber-kemaldir. Hemen Cenab-ı
Hak bu gibi teşebbüsat-ı aliyyede bulunan ahyar-ı ümmeti
tevfikat-ı Samedaniyyesine mazhar buyursun.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Şubat
Yedinci Cild - Aded:
Bu meslek erbabı saha-i tekvinde meşhud olan şuun-ı
gayr-ı mütenahiyeyi hiçbir illet-i gaiyye ta’kīb etmeksizin hareket
eden maddenin tasarrufatı cümlesinden olmak üzere
kabul ediyorlar ve akl-ı selim ashabını hayretten hayrete
duçar eden bedayi’-i kudrete eser-i tesadüfdür diyorlar. Onların
olmayan bir kör kuvvetin dest-i iradetine mevdu’ imiş.
ecza-yı avalim beyninde meşhud olan bunca havarık-ı san’atı
nefsine şuuru olmayan bir kör kuvvetin –hiçbir gayet
ta’kīb etmeksizin– sırf eser-i tesadüf olarak vücuda getirdiğini
kabul edecek kadar mahrum-ı basiret olursa taliine ağlamalı.
Meşhur Montesquieu Ruhu’l-Kavanin ünvanlı eserinde:
Bir kör kuvvet akıl ve idrak sahibi mahlukat vücuda getiremez
demiştir ki ne doğru bir sözdür. Hele maddiyyunun
mette asla ma’nası olmayan elfaz-ı mühmeledendir.
Avalimi bir tarafa bırakalım. Meşhur Volter Kamus-ı
Felsefi ’sinde havada uçan bir zerrenin uçması bile tesadüf
eseri değildir diyor. Tavla zarının şeş beş veya penc ve dü
gelmesinin de tesadüfe isnadı mümkün değil iken na-mütenahi
bir kudret ve azametin saha-i tecellisi olan kainat nasıl
olur da ihtiva eylediği bunca dekayık-ı hikmetle ef’alinde
bir gayet ta’kīb etmeyen bir kör kuvvetin sırf eser-i tesadüf
olarak vücuda getirdiği bir mecmua-i mühmelat olabilir.
Anasır beynindeki imtizacatın ta bidayet-i emirde nasıl
vukū’ bulması lazım gelmiş ise mutlaka o suretle vukū’ bulduğunu
teslim zaruridir. Çünkü maddenin isti’dadına nazaran
başka türlü olmasına imkan müsaid olaydı o imtizacat
hiç şübhe yok ki öyle olurdu.
Madem ki öyle olmamış da böyle olmuş demek böyle
olmasına kudretullaha nazaran değil fakat “maddeye nazaran”
bir zaruret var imiş. Eğer o zaruretin kendisi tesadüfdür
denecek olursa bu söz kailinin tesadüf veya zaruret ne demek
olduğunu bilmediğine delalet eder. Çünkü zaruretin
girdiği yerden tesadüf tesadüfün girdiği yerden de zaruret
çıkar. Bunun biri diğerinin zıdd-ı kamilidir.
Hal böyle olunca anasırın sevk-i tesadüfle alemi tekvin
ettiği hakkındaki iddia tabiatıyla hükümden sakıt olur. Bu
gayette akılları duçar-ı hayret edecek azim bir hikmet olduğu
da sübut bulur ki bu da bir müdebbir-i hakimin vücudunu
Maddiyyun mesleğinin temel taşı mesabesinde olan
maddeye gelince denilebilir ki bizim en ziyade bildiğimiz
halde hiç bilmediğimiz bir şey varsa o da maddedir. İnsanların
bu yar-ı kadim ile henüz el ele vermeleri nasib olmamıştır.
Asırlardan beri didarına müştak olduğumuz bu
yar-ı vefakar bizimle her zaman ülfet eder; fakat asla yüzünden
hicabını ref’ etmez daima hicab-ı istitar altında görüşüyor.
Nikabını ref’ etmemek şartıyla her emrimize imtisal her
arzumuza mümaşat eder. İnsan “yüzünü göreyim” diye nikabına
doğru dest-i tecavüzü uzadınca görmek istediği çehrenin
berk-ı hatif gibi gözden nihan olduğunu nikabına
doğru tetavül eden dest-i tecessüsün derin bir boşluk içinde
kaldığını görür. Şimdiye kadar bize libas-ı müstearından
başka bir yerini göstermeyen o şahid-i vahşet-güzin galiba
altından görüşecek. Mütekaddimin maddeyi evsaf ve a’raz-ı
mahsuseyi kabul eden bir asl-ı kadim olmak üzere ta’rif ederler
bazı kere de madde ile heyulaya şey’-i vahid nazarıyla
bakarlar idi.
Hatta İbni Sina Hudud ünvanlı risalesinde maddeyi:
Yine o risalede heyula hakkında da şu ibareye tesadüf
olunuyor:
kar:
Bizim heyula dediğimiz şey bir cevherdir. O cevherin
zatında bir çok suretleri kabule müstaid bir kuvvet vardır.
Onun bil-fi’l vücudu yani bizim ona mevcud diyebileceğimiz
bir derekeye tenezzülü de ancak kendisinde bil-kuvve mevcud
olan o isti’dadın ecsama mahsus suretleri kabul etmesiyle
tahakkuk eder. O cevherin kendisine mahsus bir sureti
yoktur.
Ancak o suretleri kabul edecek bir kuvvet bir isti’dad
vardır. Bizim ona cevher demekliğimiz zatına nazaran bil-fi’l
vücudu olması ve bizim vücud diyebileceğimiz sureti ahz
nun kendisine nazaran bil-fi’l mütehakkık olan vücudunda
bize göre tahakkuk-ı vücud için şart-ı la-büd hükmünde bulunan
evsaf ve a’razdan biri bulunmadığından o cevher
kendisine nazaran bil-fi’l bize nazaran bil-kuvve mevcud demek
olur.
Müteahhirinden olan maddiyyunun i’tikadlarına göre
kuvvet fikri gibi madde fikri de bir tecrid-i mahzdan ibarettir;
hakīkatte evsaf ve a’razıyla muhat ve mücehhez ecsamdan
başka bir şey yoktur; ecsamdan mücerred a’raz a’razdan
ari ecsam tasavvuru bir tasavvur-ı batıldır; kuvvetle
madde yekdiğerinin lazım-ı gayr-ı müfarıkıdır.
Kuvvetsiz madde maddesiz kuvvet olmaz. Kuvvet ve
madde ünvanıyla başka başka iki mahiyet tasavvuru ma
fevka’t-tabiiyyata aid iki nazariyenin kabulü demektir. Kuvvet
ve madde denilen şeyler birşeyin iki muhtelif şekilleridir.
Madde beyne’z-zerrat mevcud olan kuvvetin şekl-i sabiti
hararet ziya elektrik ve saire gibi şeyler de aynı kuvvetin
bir şekl-i gayr-ı sabitidir. Zerratı tahlil yani maddeyi maddiyetinden
tecrid demek kuvvetin madde denilen şekl-i sabitini
hararet ziya elektrik ve saire isimleriyle ma’ruf olan eşkal-i
gayr-ı sabitesine kalb ve tahvil demektir.
serd ettikleri mülahazatın hülasatü’l-hülasası yukarıki mülahazalardan
kuvvet ve madde denilen şeyler ayn-ı şeyin iki muhtelif şekilleridir
demekle madde hakkında bir şey söylenmiş maddenin
esası tebyin edilmiş oluyor mu bilemem. Çünkü asıl
aranılan o “ayn-ı şey” olup onun istihalat-ı muhtelifesinden
mütehassıl netayic değildir. Demek ki bizim madde hakkındaki
ma’lumatımız “şey” dairesinden ileri geçemiyor.
Böyle esası şeyden ibaret olan bir emr-i mechulün istihalat-ı
mahsusesine birer isim vermekle maddenin hakīkati
bilinmiş mes’ele halledilmiş olmaz. Maksadımız maddiyyun
mesleğini ta’mik ona dair serd-i mülahazat etmek değildir.
Bizce matlub olan cihet madde olsun kuvvet olsun ne olursa
olsun bir mevcudun tahakkukudur.
sızın bu mevcudun tahakkuk-ı zatisine imkan görmüyor.
Çünkü bir mevcudda hükm-i vücudu kendisine izafe edecek
bir kuvvet olmadıkca o mevcud tahakkuk edemez. Şu halde
mahlukat miyanında bu kuvveti haiz olan yalnız nüfus-ı natıka
olduğundan yalnız onların mevcud olması onlardan
başka bir şeyin mevcud olmaması lazım geliyor. Acaba öyle
midir. Fikriyyun hall-i mes’eleye bu kapıdan girerek alem-i
hariciye nefs-i natıkanın halat-ı muhtelifesinden münbais tevehhümat
nazarıyla bakmışlardır. Hatta bunlardan meşhur
Fichte alemde kendisinden başka mevcud görmeyip kendisi
gibi insanların bile vücudunu inkar etmiştir. Fil-hakīka ecsam
hakkında icra edilen tedkīkat-ı nazariyye insanı böyle
bir fikre saptırabilir. Mesela ecsamın bir çok a’razı nefs-i natıka
Descartes a’raz-ı saireyi ecsamdan nefy ile yalnız imtidadı
kabul ediyor. Berkeley ve saire gibi bazı felasife imtidadın
da nefs-i natıka ile kıyamına kail oluyor. Bu feylesofların i’tikadına
göre ru-yı arzda şu’le-i idrak muntafi olsa dünyadan
eser kalmayacak yani nev’a-ma kıyamet kopacak meselen
basıra olmadığı için nur ve ziya farkı bir cem’-i acibe münkalib
olacak hafıza olmadığı için zaman denilen imtidad-ı
vehmi bilmediğimiz bir mahiyete inkılab edecek belki mekan
denilen imtidad-ı hasisden de eser kalmayacak; hele
levn rayiha melaset ve huşunet gibi a’raz ve evsaf derceng-i
evvel kem-nam olacak; hiss-i sem’in fıkdanı mülabesesiyle
alem-i esvatın kıyameti kopacak; hülasa alem hakīkatini
Binaenaleyh bu hal-i kıyamet değil de nedir? Fikriyyunu
alem-i haricinin vücudu hakkında şübheye sevkeden şey
yukarıda söylenildiği vechile eşya-yı hariciyye denilen
hakayık-ı sabiteye mahsus evsaf ve a’razın zevat-ı eşya ile
kaim olmayıp nüfus-ı natıka ile kıyamlarıdır. Halbuki ma’lumat-ı
hissiyyemizin musahhihi olan akıl onların bu fikirlerindeki
ettiğimiz ma’lumatı aklen tashih etmemiş olsa idik bugün
güneşe bir semavi “gözleme” yıldızlara da birer gözlük camı
der idik güneşi hacm-i hazırıyla hisseden gözümüz ise onun
küre-i arzdan . . kere büyük olduğunu bize bildiren
aklımızdır. Ma’lumatımızın en sahihi aklımızla tahsil
ettiğimiz ma’lumattır. İşimiz hisse kalırsa hiçbir zaman nefsimizi
hatadan azade bulunduramayız.
mayıp ondan mukaddem de nev’-i beşer bulunduğu. Bu
nazariyeyi kabul ettiğimiz halde deriz ki:
mahdud bir bilgi ile saha-ara-yı zuhur olmuştur. Cenab-ı
Hak efrad-ı insaniyyeden her ferdi
ayet-i kerimesinde haber verdiği üzere nasıl zaifü’lkuvvet
mefkūdü’l-ilm her şeyden aciz hiçbir şeye mukavemet
edemeyecek bir surette halk edip sonra ebeveyninin
veyahud diğer kimselerin mesaisiyle bünyesi hadd-i ma’rufa
vasıl olarak ilm ü irfan sahibi oluyorsa cem’iyyat-ı beşeriyye
de bidayet-i zuhurunda gayet sade bir bilgiye malik
olarak neş’et eylemiş gerek i’tikadiyat ve gerek amel hususunda
sırf şerayi’-i akliyyeye temessük ve o yolda hareket
eylemiştir. Bu sadelikle bir çok zamanlar devam ederek havadis-i
kevniyyenin vukūu kendisine mürebbilik vazifesini
yalnız bünye-i cismiyye ve ihtiyacat-ı bedeniyyesinin muhafazasına
ehemmiyet vermiştir. Hatta beşerin bu devirdeki
kaffe-i sanayi’inin taştan olması efradın hal-i sabavetine pek
müşabihdir. Bundan sonra tenasül ve tekamül ederek daha
yüksek bir tabakaya çıkıyor. Beşer bu devrinde sanayi’ini
daha ziyade ileri götürüyor alat ü edevatını kalay ve demirden
yapıyor. Bu devirde ervaha ehemmiyet veriyor hatta
ervaha perestiş ediyor ra’d ve berka atf-ı nazar ediyor.
Hülasa bu devirden de geçerek tecrübe ve kendisinden
evvelkilerin bakiyye-i asarı kendisine pek çok şeyleri keşfe
sebeb oluyor. Bu defa cem’iyyet evvelki düşüncelerinin bir
çok hatalarını buluyor; havadis-i kevniyye bilmediği bir çok
şeyleri ta’lim ediyor usul-i ictimaiyyata müteallık pek çok
şeyler öğreniyor. Bünye-i ma’neviyyesinin anasırından bazı
şeyler keşf ederek teakkul eylediği şeylerin batını bilmediği
şeylerin esrarını fehme; bulunduğu alem-i cismaniden başka
bir alem-i ruhani olduğuna zahib olmaya isti’dad göstermek
derecesine vasıl oluyor.
Demek oluyor ki bu devirde cem’iyet-i beşeriyye sabavet
devrinden sinn-i rüşdün evveline intikale hazırlık gösteriyor
ve binaenaleyh istikbal ettikleri tavr-ı cedide hidayet etmek
üzere kendilerine nebi ba’s olunuyor!
Efrad-ı beşerden her ferd sinn-i rüşde vasıl olmadan
menfaat ve mazarratını o kadar fark edemediği gibi gayra
sonra şehevat-ı nefsaniyyesine tabi’ olarak icra eder. Binaenaleyh
cem’iyyat-ı beşeriyye de zuhur-ı nübüvvet devresine
kadar gerek i’tikadiyat ve gerek ameliyat hususunda
mukteza-yı fıtratları olarak sırf akılları ile hareket etmişler ve
bit-tabi’ gitgide terakkī ettikce sinn-i rüşde vasıl olarak aralarında
ve şeriat-i İlahiyye ile hükm edecek bir peygamber gönderiliyor.
Şu halde nübüvvetin zuhuru ve onu kabule isti’dad
etvar-ı beşeriyyeden bir tavırdır ki nev’-i insan ona; gayeti
kemal-i insaniyyetin şu nev’ine intiha eden uzun bir tarikte
tedrici bir surette yürüyerek vasıl oluyor ve o tavr-ı nurani-i
cedidin zuhuruna kesb-i isti’dad ediyor. Bu suretle peygamber
olarak ba’s olunan Hazret-i Adem insanların değil peygamberlerin
bidayeti olmuş oluyor. Cem’iyet-i beşeriyye kemale
doğru yürüyerek birtakım merhaleler kat’ edip nübüvvetin
zuhuruna intiha ettikten sonra daha bir çok mesafeler
tayy ile diğer bir menzile vasıl oluyor. Fakat maatteessüf
ahd-i nübüvvet uzadıkça insanlar nur-ı nübüvvetten tebaüd
ettikce kalbleri kararıp nefislerini zulm ü taaddi ihata ederek
şehevat-ı nefsaniyyeleri galebe ediyor sırr-ı da’vet hikmet-i
diniyye unutuluyor; binaenaleyh bu cihetle ihtilaflar baş
göstererek evvelki saadet şekavete inkılab ediyor. Bu devir
de temadi ettikce beşer işlemiş olduğu a’mal ve harekatın
fenalığını idrak ve ihtilafatın vehamet-i avakıbini ülfet-i muhabbetin
fevaidi ile mukayese ederek kalbini akaid-i fasideden
nefsini birtakım melekat-ı redieden tathir edince
bundan sonra cem’iyet üzerine yine şems-i evvelin tulu’uyla
hukūkta reis ile mer’us müsavi insanlar tenzil üzerine
dad olunan etvarın her birisini sırasıyla geçerek en sonra o
gayeye varacağı şübhesizdir. Bu nazariye de zaif bir nazariye
değildir. Çünkü tabakatü’l-arz ve ensal-i beşer ulemasının
serd edegeldikleri nazariyat-ı fenniyyeye tamamı tamamına
muvafık olduğu gibi dinen dahi hiçbir mahzuru yoktur.
Zira
nass-ı celilinden bu ma’na kısmen müstefad olmaktadır.
Bekir İmamü’l-eimmeti ve’d-din Mısır Müftisi Şeyh Muhammed
Abduh gibi fuhul-i ulema bu nazariyeye işaret
etmişler. Ve Hazret-i Adem mes’elesini de şu suretle beyan
etmişlerdir: “Cenab-ı Hak insanları şerayi’-i İlahiyyeden hali
olarak sırf akıllarıyla hareket eden bir ümmet-i vahide olarak
halk eyledi. Fakat gitgide tekessür ettikce ihtilaflar da
çoğalıp ıslah-ı a’mal ve hıfz-ı selamet-i kulubda yalnız hidayet-i
akliyye kifayet etmediğinden Cenab-ı Hak luft-ı ilahi
olarak kendi tarafından emir ve nehyi kullarına tebliğ etmek
nerede ve kimler ile ve kimlere olduğu ma’lum değildir.
Binaenaleyh caiz ve belki muhakkaktır ki Adem’in nübüvveti
hud birkaçlarına kadar devam etti.
Sonraları nesl-i Adem üzerine fesad arız olup şeriat-i
gibi– bunlar da yalnız akıllarıyla hareket etmeye başladılar.
Zaten
ayet-i kerimesindeki halife lafzında
müfessirler iki mesleğe süluk ediyorlar: Bunlardan bir kısmı
bu lafzın arzda evvelce bir veya daha ziyade nevi’ hayvan-ı
natık var iken münkariz olduğunu ve Cenab-ı Hakk’ın arzda
halife kılacağına dair melaikeye haber verdiği bu sınıf onun
mahalline hulul ederek ona halef olacağını müş’ir bulunduğuna
zahib oldular. Nitekim Cenab-ı Hak da kurun-ı ulanın
buyurmuştur. Bu takdirce Adem bu arz üzerindeki
hayvanın ilk sınıf-ı akıli olmayıp belki hayvan-ı natıkın helak
olmuş taife veya tavaifine zat ve maddede mümasil ve bazı
ahlak ve şecayada muhalif ilk taife-i cedidesi olmuş olur.
Diyanet-i Brahmaniyye’den alınan ma’lumat dahi bildiğimiz
Hazret-i Adem’in ilk adem olmaması hakkındaki fikirleri
te’yid eyliyor. “Manu” namını verdikleri Hazret-i Adem’in
Yedinci Manu olduğunu söylüyorlar. Gerçi bu nazariyelerin
her birisine karşı i’tiraz varid olmak ihtimali var ise
de küre-i arzda vücud-ı insaninin bidayetine dair bir tarih-i
sahih olmadığı cihetle nass-ı kitaba nakli reyb ü ıztırabdan
hali olan sünnete muhalif olmadıkca bu gibi nazariyelere
karşı varid olan i’tirazın ehemmiyeti olmayacağı derkardır.
Maa-haza biz tevcih-i evveli takdim eyledik.
Burası şu suretle izah olunduktan sonra gelelim istişhaden
Biz demiştik ki
ayet-i kerimesi nev’-i beşerin
bidayet-i zuhurunda maymunlara yakın bir isti’dadda olup
da gitgide tenasülden tenasüle ıstafadan ıstafaya semi’ u
basir olduğuna delalet etmez…!
Buna cevaben diyorsunuz ki: “Birinci ayetteki insan
hükm-i celiline nazaran yalnız bir suretten
san Hazret-i Adem ve evlad-ı Adem’i şamil olarak ihraz-ı
kemal ve tekamül eden insan ma’nasınadır…!” ve ma’na-yı
şerifi şudur: “Yalnız suretten ibaret….!” Haydi teslim edelim
ki ayet-i kerime bu suretle tevcih olunsun. Fakat bu cevap
olabilir mi?
Zira suretten ibaret olan insanda insanlık yok ki maymunlara
yakın bir isti’dad tasavvur olunsun. Ona insan ıtlakı
bilahare kendisine insaniyet ile hükm olunacağı içindir. O
halde maymunlara yakın bir isti’daddalar idi dediğiniz ikinci
ayetteki insan olacaktır ki Tenkīd-i Muhıkk ’da söylediğinizin
aynıdır. Maa-haza diğer ayat-ı kerime ve ehadis-i Nebeviyyenin
delaletinden anlaşıldığına göre ayet-i kerimeden bu
ma’na o kadar zahir değildir. Binaenaleyh bu ayet-i kerimenin
ma’nasını şu suretle izah etmek lazımdır:
Adem’dir.
karinesiyle her iki mevki’deki insan
zikrolunması ziyade takrir içindir…
mevcud olan nefs-i natıkadır. “Hin” mikdarı gayr-ı ma’lum
uzun bir zaman veyahud erbain ile mukadderdir. “İbtila’”
belvden müştak olsa da burada sizin dediğiniz ma’naya
değil belki imtihan ma’nasınadır ve bu ma’naya olduğuna
da
kavl-i şerifi delalet eder. Birinci tevcihe
göre ma’na-yı ayet: “Adem üzerinden birtakım devirler
–türab tin tin-i lazib salsal hame’-i mesnun devirleri– geçtiği
o zamanlarda şayan-ı zikr bir şey olmayıp mensi idi.”
“Beni Adem üzerinden birtakım devirler zamanlar türab
tin tin-i lazib salsal hame’-i mesnun sülale-i tiniyye
nutfe alaka mudga izam… geçti ki o zamanlarda insaniyet
Bundan sonra hilkat-i beni Adem’i ve sebeb-i hilkatlerini
beyan ederek buyuruyor ki: “Biz insanı tekalif ve evamir
ü nevahi ile imtihan etmek için nutfe-i emşacdan halk ve
kendisiyle imtihan sahih olan fehm ü temyiz ve bunların
mevkūfün-aleyhi olan sair şeyleri ihsan eyledik”
Ragıb-ı Isfahani’nin beyanına göre insanların mebde’-i
hilkatleri türabdan başlayarak tin yani su ile türab bundan
sonra tin-i lazib yani mu’tedil bir hal üzere bulunup kabul-i
surete kesb-i isti’dad eden çamur haline geliyor. Bu devirden
sonra yabis ve kendisinden sada işidilecek bir devreye
bundan da geçerek daha yüksek bir devre-i tekamüle geliyor
ve en sonra kendisine nefh-i ruh edilerek şu ta’dad olunan
edvar-ı seb’ayı sırasıyla geçtikten sonra ilm ü
edeb ile tekemmül ediyor.
Mebde’-i beşer bu suretle bir çok devirler geçirdiği gibi
ebna’-i beşer de sülale-i tiniyyeden bed’ ederek edvar-ı
seb’ayı geçirdikten sonra kabil-i ilm ü ma’rifet oluyor.
Bu hakīkate Cenab-ı Hak Kur’an-ı Kerim ’de muhtelif
mev’izalarında işaret buyurmuştur.

şeklinde yazılmıştır.
Binaenaleyh dehrden nasıl ma’na murad olunursa olsun
yine ma’na sahih olur. Yukarıda serd ettiğimiz ikinci nazariyeye
göre de ma’na pek aşikardır.
alilerinizden yukarıdaki mahzurlu gördüğümüz şeyler el-an
bakīdir. Maa-haza evvelce söylediğim vechile Mösyö Ernest
Hegel’in Vahdet-i Vücud risalesine ka[r]şı en evvel reddiyyeyi
siz yazdığınız cihetle fehvasınca şayan-ı
tebriksiniz. Ah! Ne olaydı da bütün ulemamız en aziz olan
ömürlerini kahve köşelerinde laklakiyyat ile geçireceklerine
böyle milletlerine nafi’ eserler vücuda getirseler de bütün
ebna-yı vatan onlardan az ve çok istifade etse idi! Fakat
heyhat ki bu gibi şeyler ile meşgūl olmak şöyle dursun iştigal
edenler de nazarlarında dinsiz oluyorlar her ne ise bakī
Gözümüzle görebildiğimiz mahsusatı bize gösterebilecek
yahud haricde vücudu olmayan ihtisasatı duyurabilecek
melekeye edebiyatta tasvir derler. Bununla beraber
mutlak olarak zikredildiği zaman tasvir yalnız mahsusata
münhasır kalır.
Tasvir üç türlü olur. Birincisinde edib bir müstensih ressam
tavrı takınarak tersim edeceği levhayı aynen alır; kendisinden
hiçbir çizgi ilave etmez. İkincisinde o levhayı olduğu
gibi çizmeyerek gerek ilave gerek tayy suretiyle yer yer
ta’dilat icra eder. Üçüncüsünde ise tasvir edeceği şeyi olduğu
gibi göstermek tarafına hiç yanaşmayarak onu evvelce
kendisi bambaşka bir nazarla bambaşka bir şekilde gördükten
sonra öylece gösterir; yani başkalarının gördüğü gibi değil
kendisinin görmek istediği gibi göstermeye çalışır.
Şu taksime göre birinci tasvir sırf hakīkī üçüncüsü büsbütün
hayali ikincisi ise hakīkatle hayalin mümtezic bir şekli
oluyor.
Birçok levhalar vardır ki şiiri içinde olduğundan şairin
bütün san’atı bütün vazifesi onları aynen nakletmekten ibaret
kalır. Lakin bu o kadar kolay bir iş değildir.
Zira bir kere o levhaları gayet muhit gayet nafiz bir nazarla
görmek; sonra da o suretle gösterebilmek lazım.
Yine birtakım levhalar vardır ki aynen nakledilirse bir
nazar-ı temaşa ondan çokluk mahzuz olamaz. Çünkü hakīkati
üryan görmek her zaman o kadar hoşa gitmez. İşte
böyle yerlerde edib hayale müracaat eyler: Tasvir edeceği o
levha-i hakīkatin birçok yerlerini feda ederek yerine hayal
getirir; bu noksanı hayal ile telafi eder.
Yine birtakım levhalar vardır ki bizde uyandıracakları
hissiyat-ı ulviyyeye nisbetle hey’et-i hakīkıyye ve maddiyyeleri
pek naçiz kalacağı için o gibi elvahı tasvir ederken
nazar-ı temaşamızın önündeki sureti bırakır; muhayyilemizde
çizdiğimiz nukūşu kağıd üzerine nakletmeye çalışırız.
Tasvirde fazla tafsilattan ihtiraz etmelidir diyorlar. Doğrudur.
Ancak ne gibi yerlerde ne gibi tafsilat zaiddir? Mes’ele
burasını kestirip atmaktır. Hele hakīkī tasvirlerde bazen
öyle nevakıs olur ki zevaidden ziyade nazar-ı muahezeyi
celbeder. Bize öyle geliyor ki: Tasvir için tutulacak mikyas
eldeki mevzu’ ile o mevzu’dan çıkarılacak neticeye göre değişmek
lazımdır. Evet mevzuun ne derecelerde tafsile tahammülü
vardır kezalik istenilen neticeye varmak için karşınızdaki
levhanın yahud vak’anın hangi noktaları hangi
çizgileri gösterilmek icab edecektir? Bunu kat’i bir düstur ile
bildirmek kabil olamaz.
Eski şairlerimizin hiç ehemmiyet vermedikleri adeta
şairliğe münafi gördükleri bir meslek varsa o da mahsusata
aid hakīkī tasvirlerdir. Eğer ilk devirlerde gelen şairlerimiz
tevaggul etselerdi; yahud devr-i mutavassıtta yetişen ediblerimiz
garbın asar-ı edebiyyesine bigane kalmasalardı bugün
bizim de elimizde tasvire dair güzel güzel eserler bulunurdu.
Va-esefa ki divanlarımızdaki tasvirler baştan başa hayalidir.
Bahar hazan gurub tulu’ gibi elvah-ı kudret bile etraflı bir
surette tasvir olunmamıştır. Bir Acem şairi baharı nasıl görmek
“bahariyye” ünvan-ı acibi altında gördüğümüz şiirlerde ismi
geçen çiçeklerin çoğu İran toprağında yetişir. Burada bulunmaz!
Memleketimizde mezarlık haricinde servi ağacı pek nadir
görülürken bahar tasvir eden şiirlerimiz her çemenden
bir ırmak geçirir; her ırmağın iki tarafını da servi ağaçlarıyla
doldurur!
Hele birçok şitaiyyelerimiz var ki insan onların
Temmuz ayında yazıldığına hükmeder! Şairlerimiz bahar oldu
mu bütün kainata bir hulle-i hadra giydirirler; kış geldi
mi duş-ı zemine bir sütre-i beyza geçirirler olur biter. Varsın
şu iki renkli libas örttüğü vücudlara göre na-mütenahi tenevvü’ler
göstersin onları ne görürler ne gösterirler.
Edebiyatımızın tasvir hususunda bu kadar geri kalmasına
bizde resmin fıkdanı da sebeb gösterilebilir. Evet eğer
vaktiyle bizde de ressamlık olsaydı belki şairlerimiz musavvirliğin
kıymetini anlayarak biraz da bu türlü yani gördükleri
gibi yazmaya çalışırlardı.
Şimdi yukarıda söylediğimiz şu üç muhtelif tarz-ı tasvirin
hangisi intihab edilmek lazımdır suret-i kat’iyyede ta’yin
olunamaz. Orası mevzuun icabına hususiyle şairin zevkine
daha doğrusu kabiliyetine kalmış bir şeydir. Ancak
şiirdeki tasvirler nesirdekiler kadar tafsilata müsaid değildir
sözünü bir kaide-i külliyye olarak ileri sürebiliriz.
Zamanımızdaki hikaye yazanlar zemin ittihaz ettikleri
vak’anın güzergahında ne varsa sağlı sollu tasvir etmeden
geçmezler; geçmeyi yolsuz bulurlar. Lakin bu usul şiire tatbik
olunamaz olunsa da hoşa gitmez. Mesela şair karşısındaki
binanın tulünü arzını santimetresine kadar göstermeye
kalkışacak olursa şiirin tadını kaçırır. Evet bu öyle bir
göklere kadar çıkarmaktan ibaret olan tefrit ile birleşir. Ne
asümana kadar çıkarmalı; ne de eb’adını şerit çekip ölçmelidir.
Şiirdeki hakīkī tasvirler pek dağınık pek etraflı olmamalıdır
demiştik. Çünkü bu gibi tasvirlerden maksad birçok
hakayıkı eşyaya söyletmektir. Mesela bir fakīrin sefaletini
ta’rif ederek haline acındırmak için şöyle perişandır böyle
sefildir... demektense o zavallının yuvasında nazar-ı merhamete
olanca üryanlığıyla çarpacak ne gibi şeyler varsa onları
gösterivermek çok daha beliğ olur. Zira birinde söylüyorsunuz
birinde ise gösteriyorsunuz. Elbette görmek dinlemekten
müessirdir.
Maksad-ı tasvir hakīkatleri eşyaya söyletmektir hükmünü
kabul edersek mevzua göre mikyas ta’yin eyleyebiliriz.
Hakīkī tasvirlerde tabiiliğin haricine çıkmak hiç olamaz;
zaten bunu ihtara hacet yoktur. Şayet karşımızdaki levhayı
aynen çizmeyeceksek ta’dilatı öyle bir surette icra etmeliyiz
ki kimse farkına varmasın.
Şu beş on sene içinde çıkan romanların birinde bir yat
tasviri vardı ki müfredatına varıncaya kadar gösteriliyordu.
Muharririn ne derecede muvaffak olduğunu tabii ben anlayamazdım.
Bahriyeli arkadaşlarımdan birine gösterdim. O
da bize yat olmak üzere tavsiye edilen yadigarın bir enine
bir boyuna bir de derinliğine baktıktan sonra kahkahayı
salıverdi: “Ayol bunun neresi yat? Bu senin bildiğin salapurya!”
dedi.
Bazen eşya kafi gelmez yahud icab eder de eşhas da
tasvir olunur. Hatta o eşhasa söz de söyledilir. İşte tasvirin
pek mühim bir kısmı olan bu söyletmek mes’elesi gayet ince
bir iştir. Her seviyedeki her san’attaki her memleketteki
halkın tarz-ı ihtisası tarz-ı rü’yeti tarz-ı muhakemesi tarz-ı
tekellümü birbirine benzemeyeceği azıcık benzese bile arada
gayet büyük farklar olacağı için hayale kapılarak bir adama
düşünemeyeceği söyleyemeyeceği yahud büsbütün
başka bir vadide söyleyeceği sözleri söyletmemelidir. Bu
şeritaya lüzumu derecesinde riayet edilmezse ortaya çıkan
eser pek maskara birşey olur.
Nasıl ki kütle-i İslam’ı müslümanları bir
Vücuda benzetiyorsak vatan da öylecedir.
Eğer o unsur-ı İslam’ı bağrına basarak
Kucaklayan şu vatan bir vücud ise mutlak
Onun medaris-i ilmiyye kalbidir; işte
Bugün medaris o kalb-i vatan yazık haste
Sönük ümid-i halası hayatı tehlikede!
O hasta kalbe eğer gelmiş olsa bir sekte
Yaşar mı hiç o vücud-ı vatan bulur mu felah?
Hayır ölür hareketten kalır maazallah.
O za’f-ı kalb ile işte bugün zavallı vatan
Firaş-ı mevte uzanmış alil ü bi-derman.
Eğer o hastayı kurtarmak istiyorsak biz
Hemen medarisi ıslaha gayret etmeliyiz.
Bizim pena-geh-i amalimiz medarisdir;
Yegane bais-i ikbalimiz medarisdir.
Evet o medresedir dini durduran yaşatan;
Yaşar onunla şeriat yaşar onunla vatan.
Onunladır vatanın milletin tealisi;
Bugün düşen bize önce onun tedavisi..
Fakat o hasta iyi olmaz bu kaygısızlıktan;
Bu duygusuzluk onu bu acıklı hale koyan.
Nedir bu bizdeki gaflet bu hal-i la-kaydi?
Neden o eski eazım yetişemiyor şimdi?
Harabe halini almış olan o medreseler
Birer güneş gibi vaktiyle neşr-i nur eyler
Bugün o nur-ı fazilet neden parıldamıyor?!.
Neden ulum u fünun yegane merci’ iken
Bugün o medreselerde okunmuyor her fen?..
Reva mıdır talebe sarf u nahve altı sene
Aziz vaktini sarf eylesin de sonra yine
Arabca anlamasın kalsın öyle bi-gane
Ve sonra mantık için la-ekall beş altı sene
Dalıp şüruh u havaşiye sarf-ı ömr etsin
Yazık neden boşa vakti tebah olup gitsin?!
“Musannifin sözüne seyyid i’tiraz ediyor
Gibi münakaşaya vaktimiz müsaid mi?
Neden bırakmıyoruz bu usul-i ta’limi?
Neden bu asr-ı teceddüde biz yine hala
O eski eksik usulün terennümatıyla
–Yetişmiyor gibi– öyle mırıldanıp duralım?
Kulakları o bayat nağmelerle dolduralım.
Bugün o köhne usulü eğer bırakmazsak
Terakkıyat-ı nevin-i zamana bakmazsak;
Bugünkü hal-i felakette kalmayız yalnız
Haziz-ı meskenet ü zillete yuvarlanırız.
Biraz o sahte taassubları –darılmayarak–
Atıp da bir tarafa munsifane bir baksak
Nemiz var ortada?.. Varsa muvaffakıyyetimiz
Şu bilgisizliğimiz şübhesiz şu gafletimiz
Fünun-ı hazıradan yok bıda’ımız zerre
Ulum-ı ‘aliyyyeden bi-nasib ü bi-behre…
Yazık ki bilmiyoruz biz vücud-ı insanın
Teşekkülatını hala kurun-ı vüstanın
O eskimiş nazariyyatı o asır-dide
Kitab-ı hikmeti gezmektedir eyadide
Usul ü fıkh u kelam u hadis ü tefsire
Gelince: Yok yine bir şey öyle bi-behre…
Eğer o Hazret-i Kur’an’a aşinalığımız
Olaydı olmaz idi böyle bi-nevalığımız
Odur bizi
la itab
Eden fünuna bizi sevk eden evet o kitab.
Eğer onun sözüne hükmüne riayetle
Çalışmış olsa idik böyle kahr u zilletle
Yaşar ve böyle hatar-nak hale pek mühlik
Haziz-ı acze felaketlere düşer miydik?
Yeter uyanmalı artık yeter bu gafletler
Uyanmalı vatanı sarmadan felaketler!..
Efendim! Mektubunuzu okudum. Acizane keşf ü izharına
çalışmakta olduğum bir hakīkat-i Kur’an iyyenin pek tuhaf
lan– hayat-ı diniyyemize mühlik hançerler sokması teessüflerle
teessürlerle telakkīye şayandır. İşte bu gibi hallerimizdir
ki a’damıza ümid ve cesaret kapılarını ardına kadar açıyor!
Azizim! Emr-i celil-i i’dadın bir ekseriyet-i azime tarafından
terki ekalliyet-i mutianın da onlara iktidasını istilzam
edemez. Kur’an-ı Hakim umuma emreder itaat ü inkıyad
edenler fariza-i mükellefe-i diniyyelerini ifa etmiş ve mes’uliyetten
kurtulmuş olurlar. Asiler için ise ceza tabiidir.
Namazı da terk edenler -maatteessüf yüzde seksen nisbetinde
bir– ekseriyet-i azime teşkil ediyorlar. Bunlar namaz
kılmıyorlar diye ekalliyet-i mutia da namazlarını terk etsinler
paydos….! Diye –zaten garib kalan– cami’lerin kapılarını
çekip büsbütün kapasınlar mı? Emir noktasından namazla
ret-i Kur’an-ı Hakim .
Ma’lumdur ki “kelam-ı nefsi” birdir. Taaddüd ve tenevvü’
şanından münezzeh ve mütealidir. Emre nehye habere
ması ve harice tealluku i’tibariyledır. Binaenaleyh bir emrin
–kasden– adem-i ifası bütün emirlerin terki demektir. Amirin
emrine karşı me’murda hakk-ı ihtiyar yoktur.
Mü’minlerden –erkek kadın– hiç birinin haddine
düşmemiştir ki Resulullah aleyhissalatü vesselam bir
emri hükm ettiği vakit o hükme karşı kendisinde istediği
herhangi bir şeyi ihtiyar etmek kendi arzusunu emr-i celil-i
Muhammedi’ye tercih eylemek hakkı tasavvur etsin. Allah
bu terbiyesizliği bu serkeşliği kat’iyyen men’ u tahrim eder.
Her kim Allah ve
Resul-i zi-şanının emrine –kendi arzu-yı keyfisini ihtiyar ve
tercih etmek suretiyle– isyan ederse muhakkak sırat-ı müstakīmden
çıkmış Allah’ın kahr u celaline avuç açmış olur.
Sure-i Celile-i Ahzab
Allah’ın –yahud Resul-i ulüvv-i şanının– emrine muhalefet
ve ifasından i’raz edenler dünyada düşman kılıcı altına
düşmek zencir-i esaretine giriftar olmak zillet ü meskenetle
ayakları altında sürünmek ve emsali fitne ve musibetlerden
yahud ahirette elem-efruz hevl-engiz azab-ı kahr u gadabından
hazer etsinler! Sure-i Celile-i Nur ”
Görülüyor ya: Allah ve Resulullah’ın emrine muhalefetin
cezası ne kadar ağır! Şimdi siz i’dad-ı kuvvet emr-i
Kur’an isinin bütün emirlere rüchan ve tefevvukunu takdir ü
teslim ile beraber ekseriyet-i azimemizin bunu ifa etmemesi
ekalliyet-i mutia için bir ma’zeret gibi telakkī etmek istiyorsunuz!
Hayır! Ekalliyet-i mutia için bu bir ma’zeret olamaz. Ekseriyet;
tarik-i salat… diye ben de namazımı terk edemem.
Ben; vazifeme maksadın tahsiline koşarım. Gücüm yettiği
kadar dindaşlarımı ikaz ve teşvike çalışırım. Avazım çıktığı
kadar feryad ederim! Aldırmayanlar ve koşmayanlar akibetlerini
düşünsün. İşte a’da-yı din geliyor kuvvetimiz yok!
amelen vacib ve acil. Bu emir; yalnız a’da-yı hali değil
husama-yı istikbali de terhib ü tenkil edecek bir derece-i kemalde
“kuvvet” nazm-ı celilinin bütün medlulatını –istitaatın
son nokta-i imkanına kadar– i’dad ve ihzarı natıktır.
“Kuvvet”; bu nazm-ı İlahinin umum ve şümul ma’nası
düşünülsün! Maddi ma’nevi “kuvvet” namını haiz her şeyin
Sonra bu “kuvvet”in vücudu sair ibadat-ı maliyyenin
şerait-i vücubu miyanında ihtiyari değil vücuben şart çünkü
esasen kendisi bir emr-i ta’cili ile me’murun-bihadır.
Mesken de ibadat-ı maliyyenin şerait-i vücubundandır. Fakat
kuvvet gibi değil. Keza hademe de şerait-i mezkure miyanındadır.
Lakin hizmetçi bulundurulması farz değil. Bu;
saadet-i hayatın te’mini namına Cenab-ı Hakk’ın bir inayeti
mahsusası olarak havayic-i asliyye miyanında bulunuyor.
Yoksa insan hizmetçisiz de yaşayabilir. Bu emir ki şeraite
tabi’dir; şart olmazsa meşrut olur mu? Vakit; namazın şerait-i
mi? Elbette kılınamaz.
ve fi’liyyelerinin acilen sarfını emrediyor. İbadat-ı maliyyenin
–ta sadaka-i fıtrına kadar– hepsi istitaatla mukayyed. Bu
sinden fazla –mesela– iki yüz lirası olan bir mü’minin istitaat-i
şer’iyyesi bunun mecmuundan ibaret değil mi? Amir
yoksa bir kısmını zekata hacca kurbana sadaka-i fıtra ayırmasını
değil. İ’dad-ı kuvvetin bu ibadat-ı maliyyenin şerait-i
vücubundan ma’dud olması da delil-i diğerdir. İ’dad-ı kuvvet
zekatın haccın farz kurbanın sadaka-i fıtrın vacib olması
Şart olmayınca meşrut da olamaz. Demek a’da-yı dini –
halen ve istikbalen terhib ve tenkil edecek derecede–kuvvetimiz
olmazsa bu şart mevcud bulunmazsa zekat da hac
da kurban da sadaka-i fıtır da olamaz. Emrin teveccühü
şartının vücuduna vabeste. İşte ibadat-ı maliyyenin farz
veya vacib olması vakti “kuvvet” nazm-ı celilinin medlulatı
tamamıyla i’dad ve ihzar olunmuş bulunduğu zamandır.
Bu zaman; o ibadat-ı maliyyenin ağniyaya teveccüh
ettiği dakīkadır. Bu dakīkanın hululünden evvel zekat vermek
hacca gitmek kurban kesmek aynıyla mesela namazı
vaktinden evvel kılmak gibidir.
Amir i’dad-ı kuvveti emrediyor; sen bununla meşgūl
birini nasıl ifaya hakkın olabilir? Mesela öğle namazını kılarken
onu ikinci veya üçüncü rik’atte bırakıp vakit daha birkaç
saat olan ikindi namazına nasıl durabilirsin? Amirin
matlub-ı acili emrin tamamı mı? Noksanı mı? Cenab-ı Hak
cümle-i emriyyesiyle iktifa buyurmuyor
da
süvariliği hayvan terbiye ve
ta’limini binaenaleyh hara te’sis ederek süvari topçu nakliye
sınıfları için hayvan yetiştirmeyi de unutmayınız! Onu
da emrediyorum.
Bununla benim
ve sizin düşmanlarımızı terhib edeceksizin; yani: Hal-i taarruziye
geçecek kadar kuvvet i’dadına müstati’ ve muktedir
tedafüi a’daya karşı za’f ü aczdir. Şevket-i İslamiyyenin düşmana
za kat’iyyen razi değilim. A’dayı kahr u tenkil edecek derecede
kuvvetli bulunmanızı ve bu uğurda bütün istitaat-i maliyye
ve fi’liyyenizi acilen sarf etmenizi kemal-i ehemmiyetle
emrediyorum.
Hem de bu kuvvet-i kahirenin yalnız hal-i harbde bulunduğunuz
a’daya da münhasır kalmasını istemem.
Bunlardan –yani:
Hal-i harbde bulunduğunuz a’danızdan– başka husama-yı
onları –nikab-ı sulh u müsalemetle ? mestur oldukları için–
bilmezsiniz! Onların o sahte nikab-ı vidadı atıp üzerinize hücum
edecekleri zamanı Allah bilir. Allah onların bütün esrar-ı
kalbiyyelerine muttali’dir. Aleyhinizde beslemekte oldukları
bütün amal-i şeytanet-karanelerine vakıfdır. Haydi
siz –ey mü’min kullarım!– çabuk olunuz! Fırsatı fevt etmeyiniz!
Emrime muhalefet etmeyiniz ki duçar-ı fiten ü mesaib
olmayasınız! Siz düşmanlarınızdan değil onlar sizden korksunlar!
Sure-i Celile-i Enfal.” buyuruyor. Bu kadar kuyud ile
mukayyed olan emr-i celil bir de zekat ve haccın kurban ve
sadaka-i fıtrın şerait-i vücubu miyanında bir mevki’-i müstesna-yı
vücubda bulunurken bu ifa ve ikmal olunmadan ötekilerin
vacib-i icra addolunmalarına bir türlü akıl erdiremiyorum.
Yukarıda da söyledim: Vaktinden evvel namaz kılınmaz.
Çünkü vakit namazın şerait-i vücubundan vücub-ı
edasındandır. Henüz hitab-ı İlahi teveccüh etmemiş. Zarfsız
mazruf olur mu?
Vücub-ı edası diğer bir emr-i vücubi ve fevrinin bütün
kuyuduyla tamami-i ifasına muallak olan bir emr-i müstakbeli
abdin kendiliğinden icabı nasıl caiz olabilir? Bu bir
nev’-i ihtiyar demek değil mi?
Usul-i fıkıh diyor ki:
Bir şeyle emir zıddının –eğer maksudün-bihin
fevatını mucib oluyorsa– tahrimini istilzam eder. Bu zıd her
ne olursa olsun; madem ki me’murun-bihin ızaasını mucib
oluyor haramdır. namaz farz-ı ayn iken namazda bulunan
bir mü’min hayatı tehlikeye düşen bir adamın imdadına
koşmak için namazı o anda bozması farz oluyor. İcabet
farz-ı acil olunca –o an için– namazda kalması kat’iyyen haram
oluyor. Amir diyor ki: “Derhal namazı boz! Müstağīsin
müstağīs beklemez. Ölür gider. Maksud ise onun hıfz-ı hayatıdır.
Namaz bu maksudun fevatını mucib olduğu için farz
vakkaten– hürmete münkalib oluyor.
tini acilen buna sarf ile mükellef ve meşgūl. Bunun fevatını
mucib her hangi bir şey zıddıdır. O halde istilzamen haramdır.
de iştigale kalkışsak maksudu fevt etmiş olacağız: A’da gelecek
vatanımızı istila edecek. İşte bu hikmete mebnidir ki
rait-i vücubu miyanına giriyor. Ve bunlar ile hitabın mükellefe
teveccühünü kendisinin tamami-i husulüne ta’lik ediyor.
Bizim merci’-i istiftamız fıkıh değil mi? Fıkıh mes’eleyi
bir lisan-ı vuzuhla fasl ediyor. Şart varsa meşrut da var.
Yoksa yok. Fıkıh bunu daha nasıl anlatsın?
Bir tarafdan ilm-i celil-i usul ayet-i kerime-i i’dadı tahlil
ve irae eder. Bir tarafdan fıkıh fetvasını verir. Bir tarafdan
düşman kanlı tırnaklarını ciğerlerimize sokmuş parçalarken
bizim emr-i İlahiye muhalefetimiz fitneye musibete felakete
avuç açmak değil de nedir?
Bilmem anlatabiliyor muyum? İ’dad-ı kuvvetle ibadat-ı
maliyye aynı zamanda ictima’ edemez. Çünkü i’dad-ı kuvvet
şartın vücuduna muallaktır. Henüz vakti girmemiş hitab teveccüh
etmemiş bir emr-i müstakbelin icabına abdin hakk-ı
te sizin nazariyenizin cevabı!
Burada asıl münakaşa edilecek emr-i i’dadın tatbik cihetidir.
Muhaliflerim bu noktadan i’tiraz edebilirler ve cevabını
alırlardı. Kardeşim!
Ben iddia-yı fazilet ü fakahet etmiyorum. Ben bir hakīkat-i
Kur’an iyye söylüyorum. Allah’ımı Peygamber’imi dinimi
Kur’an ımı sevdiğim için vatan-ı İslam’ın alamıyla müteellim
oluyorum. Ben ibadat-ı maliyyeyi kaldırınız bunların –
haşa!– aslı faslı yok demiyorum. Söz anlayan yok ki…!
Ahkam-ı celile-i diniyyeyi savm ü salat hacc u zekattan
sen hac ve zekatı kaldırıyorsun!” diye çılgıncasına hücum
ediyorlar. Bunların bir kısmını İtalya’nın Trablus’a hücum-ı
nagehanisi bir dereceye kadar uyandırdığı halde bir kısmı
el-an inadlarında musırr!? Maazallah a’da-yı din İstanbul’u
zabt etse ve Ayasofya kubbesi üzerine salib-i a’zamı dikse
yine inadlarından vazgeçmeyecekler. Bu hakīkati anlamak
zaid görürken bunların bir türlü anlayamamalarına anlamak
Emr-i celil-i i’dadın tatbiki cihetine gelince bu pek tabiidir
ki Kur’an-ı Hakim ’in bir emr-i siyasisidir. Bedihidir ki
bu emrin icrası emirü’l-mü’minine ve hükumet-i meşrutasına
aiddir. Fakat bak geçenki makale-i cevabiyyemde de
dediğim gibi hazine yüz elli milyon liralık tahammül-suz bir
sıklet-i düyun altında ezilmekte dört tarafdan vatan-ı İslama
hayat-ı diniye ruh-ı mukaddese-i hilafete hücumlar
edilmekte ve gittikce şiddetleri ziyadeleştirilmekte vatan-ı
Mülk-i Kur’an ateşler içinde yanmakta. Hane yanarken esbab-ı
Ne yapılacaksa sonra yapılır. Doksan üçten bin kat faci’ bir
hicret daha istiyor muyuz? Allah göstermesin! Öyle ise fırsat
Felaket hiçbir vakit geleceğini insanlara haber vermemiş yıldırım
gibi ansızın patlar. Hüner: Semada bulutlar toplanıp
kesafet peyda etmeden şimşekler çakmaya başlamadan
siper-i saikayı tedarik etmektir.
Halbuki bütün afak-ı vatanı dairen ma-dar siyah korkunç
bulutlar kaplamış! Trablus ufku kan ve ateş renkleri
gösteriyor. Ra’d ve berkler kulaklarımızı çınlatıyor. Gözlerimizi
kamaştırıyor. Biz ise sağırları bakar körleri ayakta gezer
canlı mevtaları tanzir ediyoruz.
Hükumet boğazına kadar düyuna müstağrak bir hazine
Burada bazı enin ü feryadlar var ki ben onları ruhumun
kalib olarak ateş damlaları gibi kalb üzerine düşer. Gözlere
hücum eder çıkar! Bu mübarek vatanın hücuma istilaya
ma’ruz kalması İslam olduğu için değil mi?
Bakınız eski Tuna vilayetimiz kimlerin zararına Bulgaristan
oldu? Orada millet-i hakime İslam idi ya şimdi de İslam
mı? Bir zaman bizim vatandaş dediğimiz Tuna Bulgarları
şimdi müstakil bir millet! Bir millet-i hakime! Bir hükumet-i
Hıristiyaniyye! Orada terk ettiğimiz zavallı müslümancıklar
Girid’de o yürekler acısı Osmanlı ? Adası’ndaki dindaşlarımız
vahşet pençeleri altında iftiras tırnakları arasında
paralanmakta!
Eh… Bir insanın –velev gayr-i müslim de olsa– hayatını
kurtarmak için derhal namazın terkini tahrir eden Allah;
ağıllara kapatılmış ikişer üçer dörder beşer kesilen koyunları
tanzir eden binlerce ehl-i tevhidin imdadlarına koşmak
hirini emr onları muvakkaten tahrim etmez mi? İnsaf…!
Ba’de’l-iman efdal-i ibadat namazdır. Bir adamın hayatı
olmak lazım gelmez mi? Hele vücubu amel dairesinden
harice çıkamayan kurban ve sadaka-i fıtır nerde kalır?
rer fariza-i ictimaiyye olduklarını takdir etmek lazım. Hazret-i
Allah hakimdir. Her emri her nehyi aynı hikmettir.
Bunların hikmet-i teşri’lerini anlatmak için cildlerle kitablar
yazılsa yine kifayet etmez.
Cevabım ahlarım eninlerim gibi uzadı. Derd maraz o
kadar müzmin ki tedavisi ancak Allah’ın şifa-yı aciline kalmış
a’da-yı istikbalimiz miyanında üç yüz senelik bir hasm-ı
galibimiz ? olmakla hepsinin fevkınde münferid bir mevki’-i
adaveti olan Rus yarın hududumuzu tecavüz ederse ne
yaparız? Rus’un “Kars?”a kadar mükemmel sevkü’l-ceyş
hatt-ı hadidisi var. Yirmi dört saat zarfında ordularını hududumuza
gönderir. Bizim şime[n]düferimiz yok. Düşmandan
evvel silahlanmazsak yine nafile! Cebri yürüyüşle ancak
saatte yedi kilometre gidilebilir. Şimendüfer ise saatte altmış
kilometre kat eder. Askeri oturduğu yerde bir hatve atmaksızın
yorulmaksızın götürür. Asker şimendüferden iner derhal
hasmın istikbaline koşar. Bizim askerimiz ise günlerce –
çanta sırtında tüfenk omuzunda iki yüz fişenk de belinde
boynunda olduğu halde– günlerce yürümeye mahkum.
Düşman –maazallah!– Erzurum’u çiğner Erzincan’a belki
de Bayburd’a gelir hatta belki de Sivas’a yaklaşır. Şehirler
kasabalar binlerce köyler ateşle kan arasında yüzer farz
edilim ki sonra biz kahr etmişiz de Tiflis’e kadar sürmüşüz.
Vatanın bir kısmı hakistere döndükten binlerce ihvan-ı din
aileleriyle ciğerpareleriyle Kazakların mızraklarına kurban
olduktan sonra kaç para eder. Madem ki düşmanı Tiflis’e
kadar sürecek kuvvetimiz var bu kuvveti vaktinde dakīkasında
hududumuzda bulunmak üzere vesait-i seria-i sevkü’lceyşiyyeye
malik olsak da hiçbir din kardeşimizin burnu bile
kanamasa….!
Şimendüfer “kuvvet” nazm-ı celilinin müsemmeyat ve
medlulatı miyanında acilen inşa ve ihzarı farz değil mi? Bunun
acilen inşasını emreden Cenab-ı Kur’an “ecnebi kumpanyalarına:?”
mı yaptırınız diyor? Şimendüferler vatanın
can damarlarıdır. İnsan can damarını düşmana teslim eder
mi? Şimendüferlerini ecnebi kumpanyalarına yaptıran –bizden
başka!?– hangi millet gösterilebilir?
Daha dünkü Bulgaristan; bütün şimendüferleri hükumetinin!
Şimdi Ankara Sivas Erzurum Trabzon hatta Kastamonu
vilayetlerinin zenginleri bir şirket teşkil etseler de Ankara’dan
Sivas Bayburd Erzincan tarikiyle Erzurum’a kadar
hattı götürseler en mühim nikat-ı sevkü’l-ceyşiyyeye
birer kol uzatsalar askerimiz –hin-i hacette– bir damla ter
dökmeksizin hududa kadar şimendüferle gitse…. Sonra o
hayat-ı iktisadımız ki saadet-i milliyye ve vataniyyemizin
ruhudur canlansa bize hazain-i fıtratın milyonlarca altınlarını
saçsa…! Düşmanlarımız da kin ve hasedlerinden çatlasalar!
Ah ….!
Bakınız! Bakınız! İ’dad-ı kuvvet emr-i celil-i Kur’an isindeki
o bi-payan füyuz-ı saadete bakınız! Karadeniz’de Akdeniz’de
Bahr-i Ahmer’de mükemmel filolarımız cevelan
etse biz de nasiye-i şevket ü iclalimizi yükselterek kendi
sefain-i ticariyyemizle hacca gitsek ak yüzle Ravza-i Mutahhara’ya
Ka’be-i Muazzama’ya arz-ı takdisat u ta’zimat etsek!
Bugün bütün Akdeniz Bahr-i Ahmer İtalya’nın! Bütün
sahillerimiz onun şevket-i bahriyyesi karşısında titremekte!
Bahr-i Ahmer yalılarını cayır cayır topa tutuyor. Yakıyor yıkıyor
mahv u harab ediyor. Günün birinde Cidde’yi Yenbu’u
da hedef-i tahribat etmeyeceğini hatta asker çıkarmayacağını
kim te’min edebilir? Trablusgarb’ı ta can evinden
vuruyor. Çeşmeler dereler gibi kan öldürüyor.
Kur’an-ı Hakim de bize “Acilen kuvvet tedarik ediniz!
Vatanınızın velev bir zerre-i hakini a’danıza tahrib ettirmeyiniz!”
diye feryad ediyor. Bizde hayat-ı tayyibe-i diniyye
kalmamış. Hiç umurumuzda bile değil. Bir yığın insan!
Tezyif-i İlahisi sanki –haşa!– bizim şikak u nifakımızı vasf
ediyor!
En ziyade ulemanın yek-avaz bağırması ümmet-i Muhammedi
gırtlak gırtlağa! Bir kısmı uykuda bir kısmı da nefretle
memzuc hayretler içinde!
Ya Rab! Görüyorsun: Karınca kadar değeri olmayan şu
kemter kulun hakk u hakīkat olarak bildiği emr-i celilini tebliğe
çalışıyor! Yarın haktan sükut eden dilsiz şeytanlar miyanında
haşr etme Allahım!
* * *
Yaşayan dil yaşayan insan gibidir. Nasıl ki insan
kendine gerek şeyleri istediği yerden işine geldiği gibi bulur
alırsa dil de muhtac olup da kendinde bulmadığı lügatleri
dilediği dilden beğendiği gibi alır kullanır. Çünkü bu yaşamanın
olduğu için bir haktır bir adettir.
Biz de başlangıçta bu esasa tutunarak başka dillerden
ve ba-husus Arabi’den ve Farisi’den çok lügat alıp dilimizin
eksiğini doldurmuşuz açığını kapamışız. Fakat bu hakkımız
hacete ve zarurete tabi’ olmak ve hacetler ve zaruretler kendi
mikdarlarına göre takdir olunmak icab ederken; bu hakkı
çiğneyip lügat almaya hacet ve zaruret var mı yok mu bakmamışız..
Gerek değil iken almışız gereğinden artık almışız..
Aldıklarımızı mal etmeyip kendi hallerine ve yollarına bırakmışız.
Bunların her biri bize nasıl te’sir edip ne faideler ve ne
zararlar yaptığını anlamak için birer birer gözden geçirilmelidir.
Ne diyorduk? Gerek değil iken lügat almışız.. İşte bu bir
hatadır. Bir yanlış iştir. Yoksa bunu böyle gereksiz yapmayıp
da bir haceti kapatmak bir zarureti karşılamak için yapsa
sonralardan gelen şeylere Türkçe’de ad bulamadığımız ve
yakıştıramadığımız vakit; onların adlarını da olduğu gibi alabilirdik.
Nitekim öyle yapmışız da.
Fi’l-hakīka Türk illerinde “cami’“ ve “minare” yok iken
bunların adları da yok idi.. Olduğunda adları da olduğu gibi
alındı. Kezalik “haram” ve “helal” bilinmezken adları da
yok idi. “Zeytin” ve “şeker” yok iken “helva” ve “pilav”
yok iken adları da yok idi. Olduğunda adları da oldu. Ne
denir? Hepsi hacet ve zaruret icabıyladır hepsinde de hayır
ve bereket var.. Hepsi de helal olsun! Hepsine de aferin!
Böylece eskiden bilinmeyen görülmeyen şeyler bilinip
görüldükçe gözler yükselmiş gönüller açılmış. Böyle böyle
öğrenilen şeylerle lügat dağarcığımız dolmuş taşmış. Bugün
“din şeriat iman İslam ezan abdest namaz imam
müezzin cemaat iktida arş kürsi levh kalem kitab kağıd
sahife satır mektep medrese muallim müderris hoca
ders vazife katib mektup talib şakird asıl fer’ tekke
derviş zikir tevhid çile han hamam çarşı pazar çeşme
derd deva bela sabır şükür ecir mükafat” gibi servetlerin
hangisine gereksiz denebilir?
Bunları hatta yanına “cin”ler “peri”ler “şeytan”lar katarak
almak çaresiz idi.. Almamaya çare yok idi. Bu sebeble
hepsi alındı.
Dilimizi hacet ve zaruret boyuna zorlamış durmuş. Bir
tarafdan da kendi köklerimiz kütüklerimiz tohumlarımız
çatlayıp çiçekler yapraklar dallar budaklar yapmış. Kendi
madenlerimiz işletilerek mesela “baş” kökünden “başak
başlık başlangıç başbuğ” gibi yeni filizler yeni lügatlar
çıkarılmış. “At bat yat tut yum” gibi ana kelimelerden
“atak atkı atlambaç atlangıç atmaca atım adım; batak
batkın batık batı; yatak yatsı yatkın yatı yatık yatım;
tutak tutarık tutam tutamak tutsak tutkal tutkun tutmaç
tutu tutuk tutum; yumak yumru yumruk yumurcak yumurta
yumuk” gibi sözler doğmuş.
Hacet ve zaruret icabı olan haklı şeylere ne denir?
Gerek olunca Arabi’den Farisi’den alındığı gibi bize daha
yabancı olan Avrupa dillerinden de lügatler alınmış.. Biraz
bozularak veya bozulmayarak dilimize mal edilmiş. Bu yol
lanço telgraf program adres vapur liman” gibi gerekli
lügatlere de kapılarımız açık bulunmuş.
Ah alınan lügatler hacet gözetilmek ve bizim olmak
şartıyla alınsa idi.. Ne kadar kazanacak idik! Ne kadar karlı
olacak idik! Öyle olsa idi; Arabi’den Farisi’den gelen en
nazlı ve en imtiyazlı lügatler bile yavaş yavaş Türkçe’ye daha
daha sokulup ısınarak erir kaynar kaynaşır Türkçeleşir
gider idi. Nitekim “kılıf çamaşır çarşı beygir” gibi birkaç
yüz kelime böyle olmuş. Fakat ne diyelim burasını düşünen
olmamış.
Vakıa dilimize bu yollarla gelen ve giren lügatler büyük
bir servet ve ni’met olmuştur. Bunları idare etmek tasarruf
etmek gayet ehemmiyetli bir iş idi. Bunlar bize hacet ve
zaruret icabıyla ve dilimize kan ve can vermek için geliyordu.
Bunlar her tarafı düzgün ve emniyetli olan Arabi’den
Farisi’den geliyordu. Bu muhterem konuklara bu aziz yardımcılara
yardaklara “dur yasak!” denebilir miydi? Denemezdi.
Denememiş.
Çok geçmeden hacet ve zaruret unutulmuş. Gerek olsun
olmasın lügat almışlar. Bunda bir zevk bir kibarlık
vehm etmişler. Artık Türkçe lügatler kaba.. Türkçe lügatlerle
söz söylemek kabalık artık “dil” yok; “lisan” var “zeban”
var. “Yer” yok “gök” yok; “arz” ve “sema” var “zemin” ve
“asman” var. Artık Türkçe sözler hor ve müttehem.
Türkçe’de “bülbül gül sünbül fülfül” gibi adı olmayan
şeylere bir şey demeyelim. Fakat “deniz”in “dağ”ın
“güneş”in “ay”ın adları yerli yerinde durup dururken
“bahr ve derya” “cebel ve kuh” “şems ve aftab” “kamer
ve mah” demeye hacet nedir?
Kim dinler ki bir kere her şeyin Türkçesi yerlere atılmış
Arabisi Farisisi üste çıkarılmış. Bugün gözümüz önünde
elimiz altında aklımızda hayalimizde duran belli başlı şeylerin
böylece birer ikişer de Arabi Farisi süslü ve gözde
ayak; ev kapı yol baba ana oğul kız; at eşek katır
deve kedi köpek; ekmek su et yağ bal pekmez; az çok
ak kara aşağı yukarı sağ sol” gibi şeylerin Türkçeleri
yanında belki Türkçelerinden fazla Arabi ve Farisilerini öğrenip
“re’s-ser vech-ruy ayn-çeşm-dide hacib-ebru femdehan
şefeh-leb lisan-zeban sin-dendan yed-dest kadem-pay;
beyt-dar-hane bab-der tarik-sebil-rah-hencar;
eb-peder ümm-mader ibn-ferzend bint-duht-duhter; feresesb
himar-har bağl-ester cemel-üştür hirre-gürbe kelbseg;
hubz-nan ma’-ab lahm-güşt zeyt-şahm-revgan aselşehd
dibs-duşab; kalil-endek kesir-bisyar beyaz-ebyaz-sefid
sevad-esved-siyah taht-zir fevk-bala yemin-rast yesarçep”
diye bilmedikçe Türkçe bilir sayılmıyoruz. Bir hal ki
“Zir u balaya aşağıyla yukarı koymuş ad”
zevzekliğine pek uygun.
Gerek yok iken alınan bu türlü lügatler üç yüz dane üç
bin dane olsa ne ise ne. Bunun hesabı kitabı yok. Şöyle
yüze gelenleri sayılsa dökülse çabucak böyle birkaç yüz sahife
dolar. Şurada sayılıp dökülen şeyler ancak deveden
kulak bile denemeyecek bir avuç örnektir. Yoksa Hoca
Nasreddin’in dediği gibi çömlek hesabına gidilecek olsa
ayın kırk beşi yüz kırk beş olur.
Biz bu tarafda eskilerin bilerek bilmeyerek başımıza
sardıkları sarmaşıklardan kurtulmaya çabalanıp dururken
öte tarafda Alafrangalık düşkünü yenilerden bazıları bunun
yeni ve moda… Belki “arnovu” bir şekli içine sokulmaya ve
bizi sokmaya çalışıyorlar. Haydi “çete düello afaroz pandispanya”
gibi esasen bizde olmayan şeylerin adı yok adlarını
olduğu gibi alıyoruz. Diyecek yok. “Avans paso istatiko
eksplavata” gibi şeyleri yakışacak karşılıklar buluncaya
kadar oldukları gibi kullanacağız. Yine diyecek yok. “Termometre
paratoner profesör direktör şimendüfer tren
alafranga saat” gibi bazı lügatleri de yerine göre böyle
kendi kıyafetleriyle yerine göre “mizanü’l-harare siper-i saika
muallim müderris müdir nazır demiryolu demiryol
katar katar vasati ve zevali” gibi karşılıklar yakıştırarak
Türkçe kılığında kullanıp uysallık ediyoruz. Buna da
şimdilik diyecek yok diyelim. Fakat “nokta ünvan makbuz
para çantası topa tutma gidip gelme azimet ü avdet”
çünkü “destur!” her yerde “Pardon!” yerini tutmuyor yerinde
“puan titr reso portmone bombardaman alleretor
demek bu yolda satışlar yapmak zannımca hem ayıbdır
hem günahdır.
nerlerimizin kısaca hikayesi. Bunun darasını çıkarıp şöyle
bir düşünelim… Karı ne? Zararı ne?
Karı var ise şunlar: Bir dane şeyin birbirinden farksız
üç beş adını bilip bunlarla çene kavaflığı etmek… “bal” yanında
“asel” ve “şehd” deyip kuru kuru ağzı tatlandırmak..
“Zeheb” ve “fızza”nın sözüyle “sim” ve “zer”in lafıyla
zengin olmak.. “almak” ve “vermek” gibi kaba Türkçe sözleri
yon ahz etmek” “selam i’ta etmek” “kumanda i’ta etmek”
“konferans i’ta etmek” “ibareye ma’na i’ta etmek” tarzında
sakızlar çiğnemek ve saire…
Zararına gelince bunun hesabı o kadar sade değildir
yalnız şu kadar denilebilir ki Türkçeyi altından kalkılamaz
ağırlıklara ve içinden çıkılamaz engellere kaptırıp bunun altında
Türkü ve Türklüğü ezip bitirmişler.. İnkar edilebilir mi
ki mesela ben “su”yun “at”ın bir çok isimlerini bilirim de
bunların ne olduğu neye yarayıp neye yaramadığı hakkında
hemen de bir şeyler bilmem.
Görülüyor ki karlı bir iş yapıyoruz kuruntusuyla çok ileri
gitmişiz. İleri gitmişiz diyoruz. Unutmamalı ki bu söz yaptığımız
gındır.. Hem de “harik-ı hanma[n]-suz” dedikleri dehşette
bir yangındır.
Birinci hatanın hesabı bu.. Ötekilerin hesabını da birer
birer görürüz. Gerisi gelecek.
Amcam oğlu Serdar Muhammed Server Han’ı –bulunduğumuz
yerden bir menzil mesafede vaki’– Tazan
tarafına ve Serfiraz Han-ı Gilcai nezdine göndermişti. Çünkü
onun vefadar olabileceğini me’mul ediyordu. Fi’l-vaki’
Tazan ümerası da’vet-i vakıa üzerine kalkıp geldilerse de
giydireceğimiz hil’atleri kabul eylemediler ve bize imdad edemeyeceklerini
söylediler.
Bizim Gazneyn’de bulunduğumuzu haber alan Şir Ali
Han üzerimize asker sevkine kalkıştı. Şu hareketi bizim için
gayet müsaid idi. Çünkü: Biz Kabil’e doğru yürüyorduk. Şir
Ali Han arkamızdan geliyordu. Şeşgav mevkiine gelince
yerde bir arşın kadar kar olduğunu gördü. Bununla beraber
kafi derecede erzakı yoktu. Biz ise şemsabad bir cihette bulunduğumuz
erzakımız da vardı.
Bir gün develeri altı topu hamil iki nizamiye taburunun
muhafazası tahtında olarak erzak getirmek üzere yollamıştım.
Bu taburlar Şir Ali Han’ın on bin kadar süvarisiyle
karşılaştılar. Ve onların hücumuna ma’ruz kaldılar. Tesadüfen
ben de bu sırada durbinle etrafı gözden geçiriyordum.
Düşman süvarisinin savlet ü kesretini müşahede edince hemen
bin nefer süvariyi bizimkilere imdada gönderdim. Süvarilerim
yalın kılıç oldukları halde düşmanın arka tarafından
saldırdılar. Evvelki taburlar imdad almaları üzerine tecdid-i
kuvvet ederek topları isti’male başladılar. Düşman önden
ve arkadan kuşadılınca bir çok telefat verip kaçmaya
mecbur oldu. Fakat ta’lim görmemiş olduklarından ric’at
ederken birbirinin üzerine düştü. Bu sebeble dört top bin
attan başka epeyce esir alındı.
O gece Şir Ali Han on bin süvari tertib ederek Nani ve
Şandib’de Feth Muhammed Han’ın taht-ı riyaset ü harasetinde
bulunan eşya ve emvalimizi yağmaya sevk eyledi.
Ben bunu istihbar ederek düşman süvarilerinin geceleyecekleri
mevkii öğrendim. Abdurrahim ve Ceneral Nusayr
hanların kumandasında olarak iki bin süvari iki tabur nizamiye
piyadesiyle beş yüz nefer redif askerini oraya i’zam
ettim.
Bunlar gece yürüyüp güneşin tuluundan evvel düşman
karargahına vasıl oldular üç bin maktul ve mecruh verdirmek
suretiyle kaçırdılar.
Düşman o kadar intizamsız bir surette kaçtı ki Herat
süvarileri Herat’a Kandahar süvarileri Kandahar’a firar etti.
Bu muzafferiyet üzerine Şir Ali Han’ın maiyetindeki ümera
ve zabitana bir mektup yazdım ve “Benim hepinize
vidd ü muhabbetim olduğu halde siz niçin bana muhalefette
bulunuyorsunuz?” dedim. “Amcanızın harekat-ı zalimanesinden
bi-zar olarak Şir Ali Han’a intisab ettik. Size
hürmet ve itaatimiz ber-kemaldir. Fakat amcanız yanınızda
bulundukça maiyetinize gelmekte ma’zuruz” diye cevap
verdiler. Bu kağıdı amcama gösterip:
– Ben Kabil’de bulunduğum esnada bu adamların hoşnud
aleyhimizde kıyama mecbur eylemiş dedim. Amcam verecek
cevap bulamadı.
§
Şir Ali Han Şeşgav mevkiinde erzak hususunda zahmet
çektiği için oradan kalkıp civarındaki Zenahan mevziine geldi
ki orada beş altı kal’a vardı. Bunun üzerine amcam Şir
Ali Han’ı erzaksız bırakmak fikriyle Zenahan’ı zabt etmek
ladım. Çünkü: Böyle soğuk bir havada bir arşın karı çiğneyerek
yürümek ve gittiğimiz yerde siperler inşa eylemek hemen
da imkansızdı. Bundan maada süvarilerimizin şiddet-i
burudete karşı açıkta gecelemeleri gayr-ı kabildi. Fakat
amcam mu’tadı vechile sözlerimi dinlemedi ve fikrinde ısrar
ve taannüd gösterdi. Na-çar güneş batarken hareket ettim.
Kal’aların karşısına varınca beş tabur nizamiye iki bin redif
piyadesi ve dört bin nizamiye süvarisi ile yirmi dört topu
Ceneral Nusayr Han’a tevdi’ ederek yarınki muharebe için
topları dağların tepesine ta’biye ve lazım gelen yerlere metrisler
Hava karardı. Soğuk da son derekeye vardı. Bu geceyi
kar üzerinde fevkalade meşakkatle geçirdik. Ortalık ağarmaya
başladığı esnada “Bin nizamiye beş yüz Katagan süvarisiyle
üç tabur nizamiye piyadesi ve top atlarını Sultan
Murad’ın maiyetinde gönderiniz” diye amcama haber yolladım.
Gönderdiğim adam amcama “Buradan Zenahan’a
kadar üç saat sürer. Güneş doğarken de muharebe başlayacaktır.
Binaenaleyh isti’cal lazımdır” dediyse de amcam
“Şimdi çok soğuk var. Güneş doğsun hava biraz ısınsın da
hareket ederiz.” Cevabını verdi.
Güneşin tuluu zamanında bu adam gelip Şir Ali Han’ın
tekmil askeriyle vürud etmekte olduğunu bildirdi. Hemen
yanımdaki kırk süvari ile dağa çıktım. Baktım ki geceki soğuğa
mukavemet için Ceneral Nusayr Han içmiş içmiş nihayet
sızmış. Ne toplar tepeye çıkarılmış! Ne de siperler
metrisler yapılmış! Toplar vadinin ortasında duruyor topçular
top beygirleri cephane meydanda yok. Halbuki Şir
Ali Han gelmiş hatta harbe hazırlanmış koştum henüz
hab-ı mestide bulunan Ceneral Nusayr Han’ı uyandırdım.
– Bu nasıl iş? Topcular zabitler atlar nerede? Şu halden
mes’ul olacaksın dedim.
Hava çok soğuk olduğu için geceyi orduda geçirmelerine
– Sen şimdi olanı görürsün Şir Ali Han geldi demem
üzerine hala ser-hoşluğu zail olmadığı cihetle:
– Şir Ali Han kim oluyor? Onun ağzını yırtarım deyince
o hiddet ve me’yusiyet esnasında bile gülmekten men’-i
nefs edemedim.
Mukavemet edecek askerim olmadığı yanımda bulunanlar
da savaşmaya bir tarafdan düşman toplarımızı alıp götürmeye
başladığı cihetle kaçmaktan başka çare kalmadığını
anladım. Lakin etraf çevrilmiş olduğundan kaçacak yer bulamıyordum.
Bir de baktım ki düşman süvarilerinden bir
bölüğü bizim süvarilerden ufak bir müfrezeyi tutun diye
haykırıp ta’kībe çıkıyor. Ben de onlara katıldım Yarım fersah
dört nala at sürdükten sonra münasib bir mevki’ bulunca
aralarından savuştum. O esnada beni aramakta olan süvarilerimden
bir kaçına tesadüf ederek sağ tarafa atf-ı inan
eyledim. Biraz sonra amcama rast gelerek macerayı anlattım:
– Eğer sözümü dinlemiş olsaydınız şimdi bu belaya uğramayacaktık
diyerek:
– Size teslim ettiğim yirmi yük altunluk hazine nerede?
Diye sordum.
– Haberim yok. Ben uyurken hazinedar almış götürmüş!
Cevabını verdi.
– Ben onları hazinedara değil size teslim etmiştim. Şimdi
hem bozulmuş hem parasız kalmış olduğumuz halde ne
yapacağız? Ta’rizinde bulundum. Sükut etti.
Belh yolu kardan kapalı olduğu için oraya gidemedik.
Na-çar Veziri dağlarına azimet edeceğimiz sırada iki üç yüz
nefer düşman süvarisi göründü. Derhal dört süvari ile sağ
tarafdaki nehrin sath-ı müncemidinden karşı yakaya geçtim.
Düşman askeri gelip bizimkilerinden kaçamayanları esir etti.
Ben bunları uzaktan görüyor fakat bir şey yapamadığım
rahim Han ve üç yüz süvari ile bana yetişti. Akşam üstü
perişan bir halde Zermet Kal’ası’na geldik. Orada iki saat
evvel Serravza’ya vasıl olduk. Ahali bizi Şir Ali Han’ın askerinden
zannıyla topa tuttu. Bilahare iş anlaşıldı. Eşraf ve
ulema istikbalimize çıkıp bize yemek ve atlarımıza yiyecek
getirdiler. Zaruretimizi anlayan ahundlardan biri bana bakır
bir tas diğeri de bir ibrik hediye etti. Kendim de bir nargile
miştim.
Hem nargileyi çekiyor hem de düşünüyordum ki bugün
cemi’ ma-melekim şunlardan iba[re]tti.
Bir bakır tas bir ibrik bir nargile hem altıma hem üstüme
serilip örtülmek üzere küçük bir kilim üzerimde bulunan
bir kat elbise ile bir kemer bir kılıç bir revolver bir de
at.
Halbuki birkaç gün evvel hazinemde altı yüz bin Buhara
altunu yirmi bin eşrefi sikkesi yirmi bin miskal gümüş bir
milyon yüz bin Kabil ve beş yüz bin Kunduz rupiyesi on bin
kat hil’at mevcud olduğu gibi iki bin kişinin it’amına kifayet
edecek matbah takımı ve bin re’s devem vardı. Yani o vakit
Afganistan’ın en zengini iken şimdi hemen en fakīri olmuştum.
Maa-mafih bundan müteessir değildim. Yalnız silah arkadaşlarımın
ne olduğunu ve başlarına neler geldiğini düşünüp
muztarib oluyordum. O gün ikindi vakti Serravza’dan
hareket ettik.
Hüsrevti[!] taifesinden Emir Muhammed namında biri
kılavuzumuz olarak Peryal Kal’ası’na gitmek üzere önümüze
düştü. Gece saat üç raddelerinde bir yere geldik ki üzerindeki
kar süpürülmüştü. Oraya inip ateş yaktık. İstirahat edeceğimiz
esnada Peryal ahalisi bizimle görüşmek üzere geldi
ve konuşurken bir münazaa çıktı. Kavga çıkınca amcamla
süvariler beni yalnız bırakıp kaçtılar. Etrafa bakındım. Peryallılardan
birinin ata binmek üzere olduğunu gördüm.
Hemen dizgini elinden alıp atın üzerine sıçradım. Herif beni
men’ etmek istedi. Kılıcımla tehdid eyleyerek elinden kurtuldum
ve atı sürüp amcama yetiştim. Beni gördüğü gibi
şaşırdı.
– Niçin beni bıraktınız da kaçtınız? dedim. Hiçbiri cevap
veremedi.
Hepimiz de gideceğimiz yolu bilmiyorduk. Ba’de’l-müzakere
sabaha kadar oturup ortalık aydınlanınca ta’yin-i tarik
etmesini kararlaştırdık. Ondan sonra dağın üzerine çıkıp
ateş yaktık. Amcam:
– Alevi görenler bizi rahatsız ederler. Ateşi söndürelim
de soğuğa katlanalım dedi.
– Bu kadar cesaretsiz değilim. Zaten ateşi söndürecek
olursak arkadaşlarımızın eli ayağını donduracağız cevabını
verdim.
Çok geçmedi ki Hüsrevti’lerden kırk kişi geldi ve:
– Sizi arıyorduk. Ateşin delaletiyle gelip bulduk deyip
bizi ikametgahlarına götürdüler. Yemek yedirdiler. Atlarımıza
yem verdiler hülasa kendilerine minnetdar bıraktılar.
Sabahleyin onlardan bir kılavuz aldıktan sonra veda’ ederek
yola çıktık.
Pirkuti Kal’ası’na yaklaştığımızda ahali kapıyı kapayıp
bizi içeri koymamak istedi. Fakat ben ne olursa olsun diyerek
atımı sürdüm. Adamlarım da arkamdan geldikleri cihetle
kal’a dahiline girdik. Bunun üzerine ahali bizi kabule
mecbur oldu. Bilahare de orada misafir kalmamızı teklif etti.
Lakin biz çay içip biraz istirahat eyledikten sonra yola devam
ettik. Bu defa da kılavuzumuz olmadığı için gideceğimiz
yolu bilemiyor ca-be-ca önümüze çıkan yalçın kayalar
ve mahuf derelerden doğru yolu kesdiremiyorduk. Nihayet
arkamdan geliniz diyerek atımı ileri sürdüm.
Bir fersah kadar mesafe kat etmiştik ki karşımıza
bir süvari çıktı. Ba’de’s-sual benim Abdurrahman olduğumu
öğrenince gelip ayaklarımı öptü ve :
– Ben pederinizle ceddinizin kadim bendeganındanım
diyerek çocukluğumdaki bazı vekayii hatırlattı. Kendisinin
kılavuzluk etmekte olduğunu istersek bize de reh-nümalık
eyleyeceğini söyledi. Sadakatine i’timad ederek:
– Peki dedim. Kılavuz:
– Buradan Veziri vilayeti iki günlüktür. Fakat sizi dağlar
üzerinden ve patika yollardan bugün ikindi üzeri oraya isal
edebilirim deyince amcam; bunun bir tuzak olması ihtimalini
düşünerek:
– Ziyanı yok. Yol cadde olsun da iki gün sürsün dedi.
Lakin ben kılavuza emin olduğum cihetle gösterdiği dağa
tırmanmaya başladım. Tepeye vasıl olup da arkama bakınca
şaşırdım kaldım. Çünkü beraber gelen askerin kırk kişiden
maadası dağılmıştı. O kırk kişi de şu zevat-i şecia idi:
Abdurrahim Han
Pervane Han şimdi naib-i sipehsalardır
Abdullah Han şimdi Bedehşan ve Katagan hakimidir
Can Muhammed Han şimdi Hazinedardır
Feramurz Han şimdi Herat sipehsalarıdır
Said Muhammed Han şimdi hassa taburu binbaşısıdır
Ahmed Han Semerkand’da vefat etti
Muhammedullah Han
Resaldar Haydar Han bunu Kandahar sipehsaları
ta’yin etmiştim. Lakin mezalim ve taaddiyatından Kager
vilayetine kaçmaya mecbur oldu.
Kemandar Naibullah Han Binbaşı Mansur Ali Ceneral
Nusayr Han’ın biraderi
Mir Alem Han şimdi Belh’de Tophane cenaralidir.
Düvel-i İslamiyye tarihine dair de diğer bir kitap tedvin
olunacaktır. Bu kitabda düvel-i İslamiyyeden her birinin esbab-ı
tekevvünü fütuhat sınaat ve sair şuun-ı umran-güsterane
ve terakkīperverane gibi a’malinden kaza umur-ı adliyye
ve medeniyyet hususlarındaki siretlerinden sonra da
esbab-ı za’flarıyla bunlardan zeval bulanların sebeb-i zevallerinden
bugüne kadar beka bulanların bugünkü haletlerinden
bahsolunacaktır.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde tarih-i umumi muhtasaran okunur
mukaddime olarak tarih-i umuminin hikmeti fevaidi tenkīdi
ma’ruz olduğu evham ve indiyyat gösterilir ve yine bu
mukaddimede İbni Haldun’un Mukaddime ’si evvelinde bu
hususdaki re’yi zikr ve buna hükema-yı garbın asarından
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duat da halleriyle mütenasib surette tevsi’ olunur.
Suret-i umumiyyede tarih-i edyan ve kilise tarihi hassaten
cek olan talebe bulundukları kıt’a ve sakinlerinin tarihlerini
mütekaddimin ve müteahhirinin tesanif-i mufassala ve mutavvelesinden
mütalaa etmeye irşad olunurlar. Ta ki işlerinde
basiret üzere bulunsunlar. Şakirdanın her dersde tarihin
nur. Üstaz talebesini kütüb-i Ahd-i Atik ve Cedid’de Doktor
Bust’un Kamusü’l-Kitabi’l-Mukaddesi gibi ve Kitabü Mür şidi’t-Talibin
Kitabü Muğni’t-Tullab Kitabü Zahireti’l-Elbab
gibi kolayca müracaat edebilecekleri kitablara delalet eder.
Hazm ve Şehristani gibi ulemamızın eserlerinden ve kütüb-i
garbiyyeden ahz olunur. Milel ve nihal-i münderise hakkında
muhtasaran ma’lumat verilir milel-i saire hakkında ise
tevsi’ ve temhid-i makal edilir buna tebean cem’iyyat-ı diniyyenin
ahvali beyan olunur. Bu zamanlarda ehl-i İslam
arasında revac-yab olan Bektaşiler Babiye-i Bahaiyye gibi
ve gayr-ı Bahaiyye ehl-i nihalin ahvali hakkında vasi’ surette
tedrisatta bulunulacaktır.
Sınıf-ı mürşidinde aktar-ı İslamiyyenin hartı ve coğrafyası
suret-i mufassalada okunur aktar-ı saire icmalen okutulur.
Lakin sınıf-ı duatta dini siyasi ticari kısımları da mufassalan
tedris olunarak talebe ders esnalarında Cenab-ı
Hakk’ın devletleri varis-i arz kılması hususundaki kavanininden
Sınıfu’l-mürşidin:
Sınıfu’l-mürşidinde hıfzu’s-sıhha ve buna tabi’ olan “is’afat-ı
fenniyye” ilminden tabibin bulunmadığı vakit maraz
cerh hark hadiselerinde isti’mali mümkün olabilecek kadarı
okutulur. Bu ilmin mukaddimesinde tıbbın ve tedavinin
meşruiyyeti ve mes’ele-i advanın tahriri hakkında kitap ve
sünnette varid olan delail zikrolunur. Bu ilmin ma bihi’lkıvamı
şer’-i şerifin taharet iffet ve bütün umurda i’tidal gibi
evamir-i münifesine ittiba’ olduğu beyan olunur.
Bu ilimden verilecek dersler iktisad israf ve tebzirin
zemmi hakkında şeref-varid olan ayat ve ehadisden ve
buna binaen şeriatce malın muzır veya faidesiz şeyler için
gusül ve vudu’da bile suyun israfı menhi olduğu gibi sarf
olunmasının memnu’ olduğundan bahis bir mukaddime tertib
olunur ve yine bu mukaddimede bu hususda İslamiyet
ve Nasraniyet ve bu iki dinin tabi’leri arasındaki te’sirlerinin
larda bu hususda dinlerinin kendilerine gösterdiği yolun zıddına
salik olmuşlardır– beyan edilir. Bundan başka bu zamanda
servetin hayat-ı ümem ü düvelde haiz olduğu mekanet
ve te’sir-i azimden de bahsolunur.
Sınıf-ı mürşidin:
Sınıf-ı mürşidinde: Şirekat nikabat cem’iyyat mehakim-i
şer’iyye mecalis-i hasbiyye ve belediyye nizam-ı idare
ve kaza ehli ve muhtelit mebahisi şakirdanın bulundukları
asırda hükumat-ı kanuniyyenin temessük eylediği
kavaninde basiret üzere bulunmalarına medar olacak mertebede
tedris olunur.
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duatta münasib derecede hukūk-ı düvel usul-i
kavanin felsefe-i kavanin okunur ve bunların her babında
görülecek mesailin şer’-i şerif ile nisbetleri beyan olunur. Bu
babda Bentan ve Montesquieu gibi hükema-i garbiyye asarından
Şehr-i hal-i ruminin üçüne mütesadif olan geçen Cum’a
günü ba’de’z-zuhr “Ta’dil-i Huruf ve Ta’mim-i Maarif” namına
üstad-ı ekrem Recaizade Ekrem Beyefendi hazretleri
nu’nda mühim ve muhteşem bir ictima’ akd olundu.
Üstad-ı Ekrem Beyefendi hazretleri rahatsızlıklarından
dolayı gelemediklerinden ictimaa Gazi Ahmed Muhtar Paşa
hazretleri riyaset buyurup Islahat-ı Maliyye Komisyonu a’zayı
muhteremesinden ve fudala-yı Osmaniyyeden Ata Beyefendi
hazretleri muavenet eylediler.
med Muhtar Paşa hazretleri bir hitabe-i iftitahiyye ile söze
başlayıp bir saat kadar söylediler. Lisanımızda okuyup yazmanın
müşkilatını ve bu müşkilatın mazarratını derece derece
samilerinden müretteb tahta üzerinde muharrer numuneleri
bizzat teşhir eylediler. Ba’dehu Ata Beyefendi hazretleri kürsiye
gelip yine bu mevzu’ üzerine birtakım hakayık u dekayık
bast ile müşkilat-ı mevcudeyi ve bunun esbab u ilelini
ariz u amik şerh buyurdu.
Sonra üstaz-ı muhterem Defter-i Hakani Nazırı Mahmud
Esad Efendi hazretleri mes’elenin enha ve gayatını efkar ve
müşahedat-ı mahsusa-i mütebahhiraneleriyle izah buyurup
müşarun-ileyhden sonra da asıl ictimaın baisi olan “ Yeni
Yazı ” sahibi müdekkık-ı hamiyyet-perver Doktor Milaslı İsmail
Hakkı Beyefendi kürsüde görünerek kendisini bu fikre
saik olan ahvali izahat-ı amika ve mufassala ile bast ü beyan
eyledi.
Bunlardan sonra dahi Doktor Muallim Necmeddin Arif
arkadaşımız Ispartalı Hakkı mekteb-i meşhur müessisi Bedros
Zeki Fransızca Jöntürk Gazetesi Sahibi Celal Nuri Doktor
Saib Celaleddin beyefendiler ve fudala-yı muharririn ve
mualliminden bazı zevat mufassal veya muhtasar hitabeler
serd ü ityan edip hararetli münakaşalar ve samimi alkışlar
arasında ictima’ akşama kadar devam etti. Neticede yazının
ta’dili esası kabul edilip bir encümen ve hey’et-i idare teşkil
kılınmak üzere tarafdaranın isimleri defter-i mahsusuna
kaydolundu ve kitabeti İstanbul Vilayeti maiyyet me’murlarından
Ali Nusret Beyefendi ifa eyledi.
oradaki hitabesinde tasvir ettiği vechile “Bir tarafda bugünkü
ma’rifet batnını yetiştiren üstadlar bir tarafda halin
ve istikbalin değerli sahibi gençler”den müteşekkil “heybetli
bir hey’et” ictima’ etmişti. Konferans salonu ab-ı zülal-i maarife
teşne ve terakkıyat ü teceddüdat-ı Osmaniyye ve İslamiyyeye
aşık güzide müstemiin ve mekatib-i ‘aliyye ve taliyye
talebesiyle hıncahınç dolu idi. Teceddüdata karşı vaki’
olan bu tezahürat gösterir ki bi-havlihi teala terakkīye doğru
gidiyoruz.
Arkadaşımız Ispartalı Hakkı Bey sadeliğe de numune
olan samimi ve şirin hitabesinin –bu haftaki nüshası dolmuş
bulunduğu cihetle– on beş gün sonraki Türk Yurdu ’nda
neşr edileceğini meserretle haber aldık. Bu münasebetle şunu
da tashih etmek isteriz ki arkadaşımızın ismini gazetelerden
birinin “Bereketzade İsmail Hakkı Beyefendi” diye yazması
eser-i sehvdir.
“Yeni Yazı” hakkındaki mütalaamızı ileriye ta’lik eyleyerek
memleketi tahlis edecek tezahürat-ı mümasileye iştirakle
bu kabil ictima’ların tekessür ve tevali etmesini Cenab-ı
Hak’dan niyaz ederiz.
TARIH-İ TE’SISİ
Temmuz
Şubat
Yedinci Cild - Aded:
penahiden dolayı bil-cümle ihvan-ı dinimizi tebrik ederiz.
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin İslamiyet esası üzerine
teessüs etmiş ve bu devlet-i muazzamanın bi-inayetillahi teala
günden güne terakkī ve i’tilası dahi bu esasın ve ondan iktibas
edilmiş olan meşrutiyet-i idarenin hüsn-i muhafazasına
vabeste bulunmuştur.
Cümleye ma’lum olduğu üzere umur-ı dünyeviyyeden
dolayı şerefen insanlar beyninde bir fark u tefavüt olmayıp
her ferdin müsavat ve adalet-i tammeye mazhar olması ve
hürriyet-i şahsiyyenin tecavüzattan masun bulundurulması
müteaddid ayat-ı celile-i Kur’an iyye ve ehadis-i şerife-i Nebeviyye
olduğumuz meşrutiyet-i idarenin illet-i gaiyesi dahi adalet
esasını takviye ve tahkimden ibaret bulunmasına mebni Cenab-ı
Hakk’ın inayetiyle ve cümlenin himmet ü gayretiyle
mıyla mutabık ve umum millet-i Osmaniyye’nin menafi’ ve
mesalihine muvafık olduğunda iştibah edilemez.
Kaldı ki usul-i meşrutiyyetin memleketimizde layıkı vech
üzere teessüs ü terakkīsi ve mahsul-i istibdad olan birtakım
fenalıkların mahv u izalesiyle saadet ü selamet-i memlekete
müteallık amal ü mesainin bir an evvel semere-bahş-ı muvaffakiyet
olabilmesi için ahkam-ı celile-i şeriat ve icabat-ı
meşrutiyyet dairesinde cümlemizin hem-dest-i vifak u ittihad
olarak umran-ı memlekete hadim teşebbüsat ile cebr-i
ma-fata çalışması ve münaferet ü tefrikayı mucib ahval ü
harekattan sakınarak hüsn-i ahlaka en büyük vasıta olan
evamir-i İlahiyyeye imtisal ve nevahiden ictinab eylemesi ve
makam-ı akdes-i Hilafet-i kübraya kemal-i sadakat ü ihlas ile
rabt-ı kalb eyleyerek kavanin ü nizamat-ı mevzua ahkamına
ve evamir-i devlete riayet eylemesi lazımdır. Binaenaleyh
şer’-i şerif ve meşrutiyete mugayir olan münaferet ve nifakın
devamı maazallahu teala cümle ümmet-i Muhammed için
mucib-i hüsran ve izmihlal ve düşmanlarımızca öteden beri
şiddetle arzu ve intizar edilen na-münasib bir hal olmakla
dinen ve siyaseten tecviz edilemez.
Muhabbet-i kalbiyye ve uhuvvet-i vataniyye ile yekdiğerine
merbut olması lazım gelen evlad-ı memleket beynine
tohm-ı fitne vü fesad ekilmesi ve mübarek vatanımızın müstaid
ve layık olduğu saadet ü umranına bu suretle bir sedd-i
sedid çekilmesi diyanet-i İslamiyye ve hamiyet-i vataniyyeden
nasibedar olan her ferdi ağlatacak inletecek şeylerdendir.
Bu cihetle balada mastur olan mütalaat-ı hayr-hahanenin
lisan-ı münasible bütün kasabat ve kura ahalisine tebliğ
u tefhimine i’tina ve imadüddin olan salavata devam ve
mekteplere müdavim talebe-i müslimine dahi namaz kıldırmaya
muallimin-i kiramın sarf-ı himmetle adab-ı İslamiyye
dairesinde tahsil-i ilm ü ma’rifete gayret ederek nail-i ecr u
mesubat olunmaları esbabının istikmaline bezl-i makderet
olunması zımnında Makam-ı Meşihat’den icab edenlere tebligatta
bulunulmuştur.
Ortada bir sual vardır ki: Iradı her İslamın hakkı hatta
vazifesi hatta en mukaddes ve ‘ali bir vazifesidir: İslamiyet
fat ve isnadat-ı batıla ve atıladan kurtarmak için ne yapıyoruz
ve nasıl çalışıyoruz? Bu suale bu mehib istizah-ı mukaddere
hem huzur-ı İlahide hem huzur-ı İslamiyyet’te cevap
verebilmeye muktedir olmalıyız!
Bu sual önünde samit ü aciz tevakkuf etmek kadar büyük
bir zillet-i dünyeviyye bir ma’siyet-i uhreviyye tasavvur
edilebilir mi? Bir hükumeti idare etmeyi deruhde eyleyen rical-i
siyasiyyenin hakkıyla ifa-yı vazife edebilmek eydi-i
himmet ü liyakatlarına tevdi’ olunan millet ü hükumeti sademat
u tertibat-ı siyasiyye-i hariciyyeye karşı hakkıyla müdafaa
eyleyebilmek için siyasiyat-i alemin nasıl hisse-mend-i
yenin harisin-i iman u i’tikadı rehber-i hidayeti olmak lazım
gelen ulema-yı muhtereme-i İslamın da cihandaki harekat ü
sad u hedeflerini suret-i sa’ylerini bilmesi hususuyla bu
sa’yin derece-i azamet ü ehemmiyetinden haberdar olması
saire rüesa ve ricalinin himmetlerinin derece-i azameti” kaydını
tekrar edelim. Çünkü bu azamet ma’lum olmadıkça bizim
tarafda mevcud ataletin bi-haberliğin derecesi hakkında
bir fikr-i mahsus hasıl edilemez. Çünkü: İki veya daha ziyade
şeylerin mevaki’-i hakīkıyyeleri ancak yekdiğeri arasında
yapılacak bir mukayese ile taayyün eyleyebilir. Fil-hakīka
hürriyetin tulu’-ı müşa’şa’ını müteakıb bizde hususiyle
bazı mehafil-i aliyye-i diniyyemizde büyük bir hareket-i irşad-karane
meşhud oldu. Sıratımüstakīm gibi birtakım ceraid-i
darı sıfatıyla pişgah-ı şükranımızda yükseldiler. Lakin acaba
bu derece-i himmette açık duran bütün fecayiiyle kanayan
cerihalarımıza noksanlarımıza karşı bir şekl-i kifayet var mıdır?
ümmet-i merhume-i İslam’ın selamet ü hidayetinden mes’ul
olmak lazım gelenler himmetlerine daha vesi’ daha şümullü
adeta alem-i İslam’ı onun arasındaki boşlukları bir ağūşı
bilmeli idiler.
Fi’l-hakīka: Bunun için başlıca vesait-i ma’neviyyenin
meşail-i ma’neviyyenin değil vesait-i maddiyyenin fıkdan-ı
küllisini hal-i hazırda bir ma’zeret olarak ileri sürebiliriz. Ancak
bu fakr u bi-çaregisiyle donanması için milyonlarca lira
veren bu hamiyyetli Osmanlılık hususiyle İslamlık –ciddi
çalışılmaya başlanırsa– şu arz-ı safilin birer kuşe-i cehl ü sefaletinde
kimsesiz nursuz kalmış yüzlerce milyon dindaşlarını
tenvir edebilecek muavenet-i maddiyye ve ma’neviyyenin
nın korktuğu “ittihad-ı İslam” ki bazı mutaassıb hıristiyan
muharrirlerince bütün ehl-i İslam’ın baltasını mızrağını yakalayıp
cihanın her noktasında ayaklanması gibi gülünç bir
faraziye addolunuyor bit-tabi’ tarafdarı değiliz. Lakin ulum
ve i’tikadat-ı diniyyemizi tevhid etmeye hakkımız olduğunu
Sibirya’nın çöllerinde Arabistan’ın kumlarında Afrika’nın
timsahlı gölleri etrafında Malezya’nın esrarengin köşelerinde
cehl ü zulmetten inleyen dindaşlarımızı İslamiyet-i
hakīkıyyenin şeh-rah-ı şa’şaadarı üzerinden nur-ı hidayete
safiyet ve terakkīye doğru götürmek uhdemize farz bulunduğunu
kim inkar eder?
Şimdi istiyoruz ki: Şu mukaddimeciğimizi daha ziyade
uzatmaktan ise başkalarının mesela Hıristiyaniyet rüesa-yı
ruhaniyyesinin bütün alemi Hıristiyan etmek için nasıl çalıştıklarını
söyleyelim. O zaman nasıl ma’nevi ve maddi bir
ehl-i salib karşısında bulunduğumuzu görecek şübhesiz endişeler
ve elemlerle uykusuz birçok geceler geçireceğiz! Hem
de burada biz alem-i İslam aleyhine daha doğrusu guya
“İslamiyet boyunduruğu altında beşeriyet-i müfideye gaib
demek olan” İslamları “Muhammedilik”den kurtarmak için
yedeki safahat-ı müterakkıye ve müdhişesinden değil sadece
asıl mehd-i İslamiyet olan Arabistan hakkındaki harekat
ve makasıdından bahsedeceğiz; icabında diğer safahat dahi
birer birer bu sahifelerde gösterilecektir.
Şurada beyanatımıza bir hadise-i mühimmeyi idhal edelim:
Afrika-yı Garbi’de “Liberya” Cumhuriyeti’ne –ki: Amerika’da
azad edilen üsera-yı zenciyyeden teşkil olunmuştu–
misyonerlik vazifesiyle Amerika’dan birinci olarak hareket eden
Protestan rahibi yine kendisi gibi rahib olan arkadaşına
esna-yı hareketinde demiş idi ki:
– Gittiğim vazifenin nasıl müşkil ve mühlik olduğunu biliyorum;
yakında Afrika toprağında öldüğüm zaman gel kitabe-i
seng-i mezarımı sen yaz!
Refiki sordu:
– Pekala lakin ne suretle yazayım?
– Mezar taşıma yaz ki: Bizden bin misyoner bu topraklarda
bu uğurda feda-yı hayat etmedikten sonra kardeşlerimiz
Afrika’yı baştan başa Hıristiyanlaştırmak ümid ü teşebbüsünden
feragat etmesinler!
Nasıl; bu azm-i mehib insana dehşet vermez mi? Veya
ellere cehl ü zulmete terk edilen İslam kardeşlerimizi bize
acı acı düşündürmez mi?
Edvar-ı ahirede İslamları Hıristiyaniyet’e sokmak için ilk
teşebbüsde bulunan Misyoner “Hanry-Martin”dir. Amerika
kilisesine mensub meşhur bir zat diyor ki:
“On sekizinci asırda Protestan kilisesine Bahr-i Sefid’in
şark sahili ile Arabistan kıt’asının o kadar cazib görünmediği
anlaşılıyor. Türklerin –alem-i İslam’ın bir unsur-ı mühimmi
olmak i’tibariyle– ta senesinde der-hatır edildiği
ve bir de Türkçe dua kitabı yazıldığı doğru ise de cihanın
çok uzak nikatına vasıl oluncaya kadar İncil Türkiye İmparatorluğu’nun
hiç bir mevkiine idhal olunmamıştı. Hatta
Cary bile büyük programına alem-i İslam’ı idhal etmemiş idi.
Ancak Klavedyos-Bakanin Hindistan avdetinde ’da
Bristol’da va’z ederken İslamların Hıristiyan edilebileceğinden
bahseylemiş ve Bahr-i Sefid sevahil-i şarkiyyesi namına
mükemmel bir plan tertib etmişti. ’da Church Missionary
Cem’iyeti tarafından Suriye’ye birkaç misyoner gönderilmiştir
ki: Buna Amerika Misyoner Cem’iyeti dahi iştirak
ediyordu. Asya-yı Suğra’ya giren işte bu ilk misyoner hey’eti
müstakbelde Arabistan’da İncil’in mevki’-i ta’zize irtikası
saadetinin esasını teşkil etmiştir.
“Elie Simiz ile Whiete’ın seyahatları Amerika Protestan
kilisesini bu mıntıkalar ile karşı karşıya getirmişti. Suriye
Misyoner Hey’eti Malta’daki matbuatı vasıtasıyla ulum
ve akaid-i İslamiyye hisarına hücuma başladı. ’de
neşriyat hey’eti Beyrut şehrine nakledilmiş. O tarihden i’tibaren
Arab lisanıyla mütekellim bütün memaliki neşriyat-ı
hidayetkarıyla tenvir etmekte bulunmuştur. tarihinde
Doktor Van-Dik İncil’in tercüme-i Arabiyyesinin son sahifesini
de itmam ederek matbaaya tevdi’ eylediği zaman
alem-i İslamiyet’e karşı misyonerlik tarihinde muazzam bir
devre küşad olunmuş idi. Ancak bu sayededir ki: Yalnız Asya-yı
Suğra ve Suriye değil bütün kıt’a-i vesia-i Arabiyyede
Hıristiyaniyet için suret-i müfidede çalışmak mümkün oldu.
Bu İncil tercüme-i Arabiyyesi tam on yedi senelik sa’y-i mütemadinin
neticesi idi. Hususiyle bu tercüme o vechile mürettebdir
ki: Beyrut’un Arabca İncili Umman ve Necd kıt’alarında
Yemen ve Hadramut hıttalarında dahi okunup kemal-i
sühuletle anlaşılabilir.
“Arabistan kıt’asına nüfuz etmek üzere ilk teşebbüs-i fedakaranede
bulunan adam Hanry Martin’dir. Bu adamın
birinci defa Arablarla teması onların lisanlarını öğrenmesi
kendi meşiyyesi ve şerik-i mesaisi olan Sebbat namındaki
adamın yüzünden vukūa gelmiştir. Sebbat ile onun refikı
olan Abdullah iki asil Arab olup Mekke-i Mükerreme’yi ziyaretten
sonra alemi anlamak üzere seyahate çıkmışlardı.
Bunlar evvelen Kabil şehrine gidip burada Abdullah meşhur
Zamanşah’ın hizmetine girdi ki: Muahharan Hıristiyaniyeti
kabul ettiğinden Murad Şah tarafından Buhara’da katl olunmuştur.
Ancak muma-ileyhin katlinde refikı Sebbat’ın gammazlığı
medhaldar idi. Sebbat muahharan Hindistan’a gitmiş
orada “Terakkī-i Ulum-ı Hıristiyaniyye” Cem’iyeti tarafından
gönderilen Arabca İncil’i okuyarak kabul-i Hıristiyaniyet
etmiştir...”
Burada Protestan dostumuzun tafsilat-ı tarihiyyesini uzun
uzadıya ve aynen tercümeye hacet yok. Yalnız muahharan
bu Sebbat denilen adamın Hindistan’da neşr-i Hıristiyaniyet’e
bir müddet uğraştıktan sonra Arabistan’a geçtiğini
görüyoruz; yine bu esnada Hanry-Martin Maskat Sultanlığı’na
geçiyor. Aynı maksadla burada tedkīkat ve mesaide
bulunduktan sonra Ebuşihr Buşir’e gidiyor. Fi’l-hakīka
Hanry-Martin bütün ömrünü kütüb-i diniyye-i Hıristiyaniyyenin
Arabcaya tercemesine hasr eylemiş bütün fedakarlığıyla
misyonerlik vazifesini ifa etmiş ise de muvaffakiyeti
Arabları İslam etmekten ziyade Avrupalılar arasında Arabistan’a
bir misyonerlik ehl-i salibi hissi uyundırmak rüfekasına
bir ruh-ı teşvik ve kuvvet telkīh etmek cihetine münhasır
kalmış gibi görünüyor. Çünkü senesinde AntoniGrow
namında biri cihanda nesi varsa satarak Bağdad’da
bir misyoner vazifesi deruhde eylemiştir ki: Bunun saik-ı
aslisi Hanry-Martin’in gösterdiği fedakarane misal idi. Bugünden
karşı misyonerlik teşebbüsatına uzun seneler tesadüf edemiyoruz.
Yalnız ’de Bombay’da sakin John Wilson evvelce
de Aden ve Basra Körfezi vasıtasıyla Arabistan’a birçok
kütüb-i mukaddese-i Hıristiyaniyye idhal ettiğine ilaveten
leri için misyonerler göndermeye da’vet eylemişti.
Bu aralık hamule almak için her sene Maskat Limanı’na
uğramakta olan bir Amerika sefinesi kapudanı da burada
birçok Arabca yazılmış İncil nüshaları dağıtmakta idi.
’de “Memalik-i Ecnebiyye İncil Cem’iyeti” Anton Cebrail
namında birini Bombay’dan Bağdad’a tedkīkatta bulunmak
üzere gönderdiği gibi yine aynı zamanda Cenubi Rusya’daki
cem’iyet müfettiş ve acentesi olan Meymes-Vat İran
hıttasını ve Bağdad ile civarını dolaşıp bu havalinin ihtiyacat-ı
ruhaniyyesine ve Hıristiyanlaştırılması esbabına aid
merciine mufassal bir rapor arzeylemiştir. İşte bu mesai sayesinde
ve raporlar neticesi olarak senesinde Bağdad’a
bir misyonerlik merkezi ve bir kütüb-i mukaddese-i Hıristiyaniyye
deposu te’sis ve küşad olunmuştur. Bir Amerikalı
misyoner diyor ki:
“Hamd olsun böylece Allah’ın emri yerini bulmuş esbab-ı
tenviriyye ve tahlisiyye hazırlanmış tarihinden
beri misyonerlik teşkilatı Ceziretü’l-Arab’ın bütün sevahil-i
şarkiyyesine ta’mim olunarak ale’d-devam ve büyük himmetler
ümid-i muvaffakiyetlerle çalışılmakta bulunmuştur.”
Birinci makalemizi şu yukarıki ibret-amiz sözlerle
bitereceğiz. Gelecek makaleler bize birtakım mühim hakīkatler
öğretecektir.
Cenab-ı Hak enzar-ı ibretimizi açsın ve dest-i himmetimizi
takviye eylesin amin!
Kollarından tutup cehenneme at! Öyle mi? Haydi evladını
hafidini kendi öz ellerinle yüreğin titremeden ruhun
sarsılmadan vicdanın kanamadan tut da şu dünya ateşine
at! Bakayım…! O zavallı alevler içinde dil-hıraş feryadlarla
cayır cayır yanarken sen tütün dumanlarını savurtarak lakaydane
cansız bir heykel gibi karşısında dur! Seyrine bak!
Sen evladının saadetine mader-i şefkat-perveriyle birlikte
hayatının bütün ezvakını bütün aramını feda etmek
hissiyle mütehassis bulunuyorsun değil mi? O hiss-i ulviye
belki daha senin sağlı[ğı]nda nur-ı diden varis olacak! Senin
ağūşuna bir hafid takdim ederken bütün vücudu bir ra’şe-i
sürur içinde gaşy olup gidecek!
nız senin vücudunla değil! Sen; evladını fıtrat-ı aslisi olan
Din-i İslam üzerine terbiyeye me’mursun! Sinn-i temyize
girince ona yavaş yavaş hayat-ı ictimaiyyenin len-yetegayyer
olan kavaid-i esasiyyesini öğretmeye onu cem’iyetin
Evladın; milletini orada görecek; milliyetini orada hissedecek.
O da evladına… O da evladına.... İşte İslamiyet de
bu suretle yaşayacak. Sen de bu müteselsil neslinden rahmetler
fatihalar alacaksın! Defter-i a’malin küşade bulunmuş
olacak. Ne bahtiyarlık! Ne saadet!
nab-ı Ebi Hüreyre hazretlerinin rivayetle naklettiği şu hadis-i
celile bak!
“– İnsan öldüğü vakit ameli de
münkatı’ olur. Yani: işlediği a’mal-i birr u takvanın sevabı
tevakkuf eder. Olduğu gibi kalır. Yalnız üç şey bundan müstesna.
Bunların mükafatı la-yenkatı’dır. Ardı arası kesilmez
ya medaris ve mekatib-i İslamiyyeyi ihya; çeşme köprü
yol cadde gibi nef’i umum insaniyete şamil olan mebani ve
asar-ı medeniyye; ya kendisiyle intifa’ ve istifade olunan
bir ilim ve fenni okutmak hususiyle bunlara dair kitablar
te’lif ve neşretmek; veyahud namını hayır dua ile yad eder
ve ettirir veled-i salih bir hayru’l-halef bırakmak.” Görülüyor
ya; insan için hakīkī hayat ne imiş! Bir de Endülüs’deki
o kara tali’li biçareleri der-hatır edelim! Onlar kendilerini
Salib’e teslim eden büyük cedlerinin mezarlarına gidip Fatiha
mı okuyorlar? Yoksa ayaklarıyla çiğneyerek la’net mi
ediyorlar bedbahtlar! Arkalarına öyle bir nesil bıraktılar ki
kıyamete kadar la’net-han!
Hayatın hayat-ı diyanet hayat-ı milliyyet hayat-ı hürriyyet
hayat-ı hakimiyyet hayat-ı namus ve haysiyyet olduğunu
takdir etmeyerek kemal-i zillet ü meskenetle düşman
kılıcı önünde boyun bükerek köpekler gibi yerlerde yuvarlanarak
hayat-ı behimiyyet ve hayvaniyyete razı olanların
su’-i akıbeti işte böyle lisan-ı nefrin ile yad olunmak! Mezarları
hatta kendi nesilleri tarafından kemal-i hakaretle pa-mal
edilmektir!
hürriyet ve hakimiyetiyle– yaşamak hakkı vardır. Bu hak;
nezd-i uluhiyyette o kadar muazzezdir ki zeka-yı beşer bunu
takdirden kat’iyyen acizdir.
Allah; bize bu ezeli dini bu ebedi kanunu bu mukaddes
şeriati vezaif-i insaniyye ve usul ve kavaid-i ictimaiyyeyi öğrenmek
bütün ihtiyacat-ı hayatiyyemizi te’min edecek vesaşeklinde
yazılmıştır.
şümul-i ma’nasıyla insanca yaşatmak için ihsan ve inayet
buyurdu değil mi?
Güzel ama hayat-ı beşer; daima istikbalden ibaret. Görüyoruz
ki eskiyen kuvvetten düşen yaşamaya kudreti kalmayan
hayatın gözleri yumuluyor.
Mazi onu tabut-ı mateme koyup habgah-ı adem-aluduna
gömüyor. Maziyi istersen kabristana git! Mazi bütün arayiş
ü ihtişam-ı ? sükun-perveranesiyle orada bir şehristan-ı
adem te’sis etmiş; her gün siyeh-puş dide-nemnak birkaç
cem’iyet tarafından ziyaret olunuyor; ve kadid na’şlar ihda
ediliyor!
O ise her gün insan kemiklerinden kaşaneler yapıyor!
Kafalardan ehramlar vücuda getiriyor.
da onu piş-i nazar-ı ibretinde tutmak.
Sahibü’s-sünne imamü’l-muhaddisin ünvan-ı celiliyle
bütün alem-i İslam’a fazl u irfanını tanıttırmış yalnız kendi
asrının değil belki bütün asırların mefhar-ı ulema ve fudalası
Hafız Yusuf bin Abdullah bin Muhammed bin Abdülber
bin Asım el-Kurtubi merhumun ve daha binlerce müfessirin
ve muhaddisinin binlerce urefa ve üdebanın mütenassır
mürted kavafil-i ahfadı da bu miyanda! Bunlar; cedd-i
a’lalarını ehl-i imanın birinci saflarında gördükleri dakīkada
–rica ederim ey o dehşetli son güne inanan din kardeşler!–
hal ne olacak?
Böyle ebedi bir felakete sebeb olanlar bu kara yüzlülere
ne nazarla bakacaklar?
Nasıl yakalarından tutup divan-ı Ahkemü’l-Hakimin’e
çekerek “Ey Hakim-i Mutlak! Biz nesl-i pak-i İslam’dan
gelmiş ve hususuyla “İbni Abdülber” “Ebu Abdurrahman”
“Ebu Abdullah Muhammed bin Abdüsselam” gibi şu
ehl-i tevhid arasında birinci safları içinde gördüğümüz zevat-ı
fiham gibi medar-ı iftihar-ı İslamiyyet büyük cedlere
malik iken işte bu haris cahi[l]ler bu tama’karlar Kurtuba
halifesinin birer valisi iken isyan ederek birer emirü’l-mü’minin
? olmak istemeleri yüzünden ittihad-ı İslamı parçaladılar
ta can evinden hançerlediler nihayet koca bir milleti
rek bizim irtidadımıza sebeb oldular. Biz bugün senin büyük
adaletine sığınırız. Biz; bunlara aldanmak bunlara itaat
bunların husul-i maksadına yardım etmek yüzünden belamızı
bulduk. Her hakīkati anladık; eyvah.… ki iş işten geçti.
Bize bu kadar faci’ bu derece hail bir cinayeti irtikab eden
bu sefillere de bırakma ya Rab; hakkımızı ihkak buyur Allahımız!”
demeyecekler mi? Bunlar; kuru söz değil! Her biri
birer hıred-suz hakīkat!
Bir mülkü yıkıp mahv eden –eyvah…! Temelinden
Divan-ı adalette nasıldır? Hacelinden
Efrad-ı beşer orda bütün ma halakallah!
Kim gelmiş de geçmiş cümle milelinden
Mahşer; o ne dehşetli günü Rabb-i Azim’in
Sen ister inan ister inanma bu; hakīkat
Kim bizce bunun faide yoktur cedelinden
Beyhude yazık eyleme inkar-ı hakīkat!
Çak etmeyesin çak-ı giriban-ı nedamet!
dundan senin hayatından senin imanından mı ibarettir?
Ya senin evladının hafidinin neslinin hakk-ı İslamiyyet’i
hayatı imanı yok mu ?
Aralarında maddi yahud ma’nevi bir münasebet bulunan
ma’rifet değildir; hepimiz en adi en tabii muhaverelerimizde
bile bir çok teşbihler yaparız. Çünkü ta’rif etmek istediğimiz
mahiyetin eğer haricde vücudu varsa teşbih ile büsbütün
göz önüne gelir; yoksa yine teşbih sayesinde mücerredattan
olan o mahiyet maddiyat sahasına girer. Mesela
soğukluk sevimsizlik mücerredattan iken “yılan gibi...” deyince
bürudetin pek ma’ruf bir timsali olan o mahluk derhal
gözümüzün önüne gelir; ta’rif edilmek istenilen şeyin yahud
şahsın halini bize olanca vuzuhuyle gösterir.
Ma’lumdur ki teşbihde müşebbeh müşebbehün-bih
vech-i şebeh bulunur; edat-ı teşbih olsa da olur olmasa da.
Hatta olmazsa teşbih daha beliğ düşer.
Mesela Hamid’in şu:
Duruyorken hareketsiz sessiz;
Yere inmiş göğe benzerdi deniz.
beyitinde deniz durgunluğuyla mailiğiyle gökyüzüne benzediliyor.
Bu teşbihde deniz müşebbeh gök müşebbehünbih;
reng ile rükudet de vech-i şebeh oluyor. Edat-ı teşbih
yoksa da onun yerine benzerdi fiili getirilmiş.
Kemal’in şu:
Geceyi görenler sanırlar: Guya
Kara kan dalgalı bir ulu derya;
Dağları taşları içine almış
Kabarmış kabarmış da dona kalmış!
tasviriyle Nedim’in bu:
Sinede bir lahza aram eyle gel canım gibi
Geçme ey ruh-ı revan ömr-i şitabanım gibi
matlaında “guya gibi” edat-ı teşbihleri var. Yine Hamid’in
Süfeha evliya geda mürted;
Para ma’bud bankalar ma’bed!
beyitinde edat-ı teşbihler takımıyle mahzuf.
Vech-i şebehin şiirde tasrihi icab etmez. Zaten tasrih olunmaz.
Çünkü bu suret daha beliğ olur. Yalnız müşebbeh
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
radaki münasebeti idrak herkesçe kolay olmazsa sözü vüzuhsuzluktan
muammalıktan kurtarmak için vech-i şebeh
yalnız şems-i asr deseydi şiir o kadar vazıh olmazdı.
Lakin bakınız vech-i şebehi ne güzel gösteriyor:
Az zaman içre çok iş etmişti
Sayesi olmuş idi alem-gir
Şems-i asr idi: Asırda şemsin
Zıllı memdud olur zamanı kasir.
Kezalik “Leyal senin kainatı muhit olan kemalindir”
cümlesinde gece ile kemal arasında bir teşbih yürüdülmüş
ki garibdir. Zira ister müşebbeh ister müşebbehün-bih suretinde
kederi matemi ifade eden ma’neviyat ile münasebeti anlaşılabilirse
de kemal ile gece arasında ne gibi mülayemet
tasavvur edildiği anlaşılamaz. Onun için vech-i şebehin
“ihata” olduğu tasrih edilmiştir. Edilmeseydi söz muakkad
olurdu.
Müşebbehün-bihin müşebbehden ekmel olması yani
vech-i şebeh dediğimiz sıfatta müşebbehe faik bulunması lazımdır.
Bazen mübalağa kasdıyla teşbihi aks ederler de müşebbehi
müşebbehün-bih müşebbehün-bihi müşebbeh yaparlar.
mali leyale benzetmek idi.
Şurası pek iyi hatırda olmalıdır ki: Müşebbeh müşebbehün-bihin
bütün evsafına iştirak etmek lazım gelmez. Mesela
bir adam şecaatinden dolayı arslana benzedilivermekle yine
o adamın arslandaki vahşet yırtıcılık gibi diğer vasıflara da
Bir de insan teşbihde her zaman serbest değildir. Bir dereceye
kadar adete munkad olmalıdır. Mesela bir Osmanlı
şairi hiçbir vakit memduhunu sadakati i’tibariyle köpeğe;
büyük büyük maniaları ıktiham ettiğinden dolayı dağ keçisine
benzetemez; merdüm-giriz bir adama ayı diyemez. Daha
garibi müteradif elfazdan birini kullanır da diğerini kullanamaz.
“Tosun gibisin” deyince koltukları kabaran bir adama
“öküz gibisin” deyin de bakın ne olur! Halbuki tosun da
öküz de aynı mahlukdur.
Ali bin Cehm isminde bir şair-i bedevi Abbasilerden elMütevekkil’in
huzuruna çıkarak bir şiir okumuş. Şair halifeyi
hukūku sıyanet seciyesinde köpeğe; akabat-ı siyaseti bi-perva
aşmak maharetinde dağ keçisine; icabında halim selim
olmak hassasında eşeğe; halkın kendisinden intifaı hususunda
büyük su kovalarına benzetmiş! El-Mütevekkil bedeviyi
çok takdir etmiş. Lakin yanındakiler bu şiir medih midir
kadih midir anlamamış. Halife onlara demiş ki: “Bu adam
bedevi olduğu için bir şey görmemiştir. Onun için tabiidir ki
teşbihatı hayalatı hep kendi muhitine göre olacaktır. Eğer
siz de alem-i bedaveti bilseydiniz teşbihlerdeki isabeti anlar
şiirin büyüklüğünü teslim ederdiniz.”
Hakīkat Ali bin Cehm bir sene kadar halifenin sarayında
kaldıktan sonra öyle rakīk öyle nezih eserler meydana getirmiş
ki Bağdad şairleri zavallıyı çekemeyerek hapsettirmişler.
Teşbihin güzelliğine çirkinliğine hükmedecek meleke
zevk-i selimdir.
Bazen bir nükte gözedilerek maddiyat ma’neviyata ma’neviyat
maddiyata teşbih edilir ki eslafdan Nedim bu gibi
Cam-ı lebiyle mest edip evvel edaların
Mestane sonra gönderir ağūşunu cana dek!
beyiti gibi sözleri Nedim Divanı ’nda pek mebzul görürüz.
Maksada girmezden mukaddem bu makaleyi yazmaklığıma
sebeb olan bir vak’ayı zikretmek ve bu suretle merci’i
aidinin nazar-ı dikkatini celb etmek istiyorum.
Şöyle ki: Şubat’ın sekizinci Çarşamba gecesi yatsı namazını
müteakıb Sarıgüzel Cami’-i Şerif’inde şeriatı makasıd-ı
şahsiyyesine alet etmek isteyenlerden bir vaiz ahaliye
nasihat etmek için kürsiye çıkar! Bu zavallı kürsi-i mualla-yı
şeriatte her şeyden evvel kendisi hiçbir fırkaya mensub olmayıp
ancak bir tercüman; ve fakat bir fırkanın değil belki
şer’-i şerifin tercümanı olduğunu evet her ne söylerse mütercim
vasıtasıyla şeriatın söylediğini cemaate anlatmaya çalışıyor.
Yalnız bununla da kalmıyor cemaati güzelce ikna’ ve
şeriat namına tefevvüh ettiği hezeyanları kabul ettirmek için
üç defa da yemin ediyor. Çünkü o anda –kendi kavlince–
şeriat mütercem vaiz mütercim samiin-i kiramın vicdanı da
hakim olduğu hakim ise mütercimden yemin taleb edeceği
cihetle vaiz “Vallahi billahi tallahi hiçbir fırkaya intisabım
olmayıp ancak şeriate tercümanlık edeceğim” demeye mecburiyet
hissediyordu. O zaman beni bir ye’s kapladı. Tefekkürat-ı
amikaya vardım. Ben bu saha-i tefekkürde cevelan
ederken ruhumdan gelen bir sada bana diyordu ki: Eyvah!
Bu mukaddes kelime yine birtakım efkar-ı mefsedet-karanenin;
saf pak her türlü levsiyyattan ari olan kalblere yerleşmesine
bütün damarlara kadar nüfuz etmesine alet edilmek
oynamaya çalışmasalar! Milyonlarca müslümanın en aşağı
tabakasından en yüksek tabakasına varıncaya kadar bilcümle
mukaddesatının fevkınde bir mevki’-i mualla-yı ihtiram
tutan bu mukaddes kelime ile bin üç yüz bu kadar zamandan
beri millet-i İslamiyyenin saadet ü selameti te’min
olunduğu gibi bir çok zamanlarda birtakım hainlerin a’mal-i
mel’anetkarane ve hevesat-ı şeytan-pesendanesini tervic
ve bu suretle pek çok ma’sum kanlarının heder olup gitmesine
alet ittihaz edilmiştir; bu sırada Emeviler Abbasiler
zamanlarında şeriat namına irtikab edilen fezayihi daha
sonra da iki sene mukaddemki Mart Vak’a-i faciasını hatırladım
müteyakkızane bir tavır ile vaiz efendinin şeriat namına söyleyeceği
kelamlara intizar ediyordum. Vaiz cemaate bu kadar
te’minat verdikten sonra
ayetini okur ve bit-tabi’ mütercimlik vazifesini ifaya
başlar! Fakat zavallı mütercim bu dakīkadan i’tibaren
maksadı unutuyor. Verdiği te’minattan gaflet ediyor. Binaenaleyh
el-yevm mevcud olan iki fırka-i siyasiyyeden birisini
fırka-i bagiyye olarak gösteriyor ve bit-tabi’ mukteza-yı ayet
o fırka ile mukatele etmeye cemaat-i İslamiyyeyi
zımnen teşvik ediyor şu halde “şeriat”in
diye men’ etmiş olduğu fitne-i azimeyi – Mart’dan mukaddem
yaptığı gibi– yine kendisi neşrediyordu. Daha sonra
vaiz birçok çamlar deviriyor bardaklar kırıyor. Memlekette
on beş fırka daha olsa nafi’ olacağını
hadis-i şerifi ile istidlale kadar varıyor. Bunun üzerine
kendisine i’tiraz edilerek hadisin ma’na-yı hakīkīsi –aşağıda
cevap vermeye kalkar! Fakat ne cevap verse beğenirsiniz?
Bu şeriat ! müterciminin o kürsi-i mualla-yı şeriatte
bir tavr-ı bi-edebane ile utanmadan ağzına sebb ü şetmi
müş’ir öyle bir kelime aldı ki bütün cemaat nazarında bir
külhan beyi olduğunu isbat etti.
tur vaiz-i ma’hud orada gerek cemaatten ve gerek bizden
cevab-ı layıkını aldı. Şimdi de o gece istemiş olduğu kitabın
! cevabını alsın da bir daha şeriat-i mukaddeseyi makasıd-ı
şahsiyyesine alet etme[me]ği öğrensin! Ancak bizim
diyeceğimiz bir şey varsa o da Meşihat bu gibi şeyleri nazar-ı
dikkate alsın! Bu gibi eşhasa vazifesini bildirsin. Şeriat
başka fırka kavgası yine başka bir şey olduğunu anlatsın!
Şeriat her şeyden mukaddesdir. Biz müslümanlar şeriat namına
her ne duysak kabul etmeye kalkarız. Binaenaleyh onunla
oynamak kat’iyyen doğru değildir. Bilahare tevellüd
edeceği mazarrat azimdir..
Kudret-i fatıra din-i mübin-i İslamı edyan-ı semaviyyenin
nihayeti olmak üzere göndermiştir. Evet Hazret-i Muhammed
sav hatemü’n-nebiyyin olduğu için bit-tabi’ onun
dini kıyamete kadar bakī olacaktır. Çünkü kıyamete kadar
milyonlarca sene geçse yine Din-i İslam o zamanlarda gelecek
olan insanların mesalihini tesviyeye ihtiyacat-ı zaruriyye-i
milliyyelerini te’mine kafidir. Vaz’ etmiş olduğu kavaid-i
esasiyye onların saadet ve selametini te’min eder. İşte
bunun için bu dinin kıyamete kadar bekasını Cenab-ı Hak
Bir dinin bekası ise o dine mensub bil-cümle akvamın
müttehidü’l-efkar olarak ber-mukteza-yı emr-i İlahi ahkam-ı
diniyyeye temessük ve bu cihetle dinin terakkī ve tealisine
Acluni kelimesi olmaks
çalışmak kıyamete kadar muhafazası esbabına tevessül etmekle
olur. İşte bunun için insanların daima müttehid müttefik
bir halde adeta bir bina-yı metin gibi bulunmaları ve
hiçbir vakit ittihad ve ittifaklarını zir ü zeber edecek nifak u
şikak buğz u adavet gibi harekat-ı gayr-ı meşruada bulunmayıp
birbirlerine zahir olarak dini muhafazaya çalışmaları
da evamir-i İlahiyye cümlesinden bulunmuş ve halbuki her
birisinin adat ve lisanı başka olan birçok akvamdan terekküb
eden erbab-ı dinin hem-fikir olarak ittihad etmelerini
dai zaruri bir şey olmadıkça kolaycacık birleşmeyecekleri ve
bu suretle daima ayrı ayrı emeller ta’kīb ederek herkes hak
batıl kendi efkar-ı mahsusasını tervic için lazım gelen esbaba
tevessül edeceği bu ise insanlar beyninde nizaı kavgayı
müeddi olarak neticede revabıt-ı diniyyeye za’f tari olup bütün
müslümanların mahvına sebeb olacağı vareste-i izahdır.
mın kütle-i vahide halinde daima bir kardeş gibi olmalarının
lüzumuna dair pek çok zaruri sebebler gösteriyor: Bilumum
ayet-i kerimesiyle haber veriyor.
– Mü’minler ancak kardeştir– Nass-ı celili ile
müslümanların ancak bir kardeş olduğunu binaenaleyh
yekdiğerine karşı alacakları vaz’iyeti izah ediyor.
Hadis-i şerifi de
mü’minlerin bir bina-yı marsus gibi olup yaşamak için mutlaka
birbirine merbut bulunmaları lazım geldiğini tasrih ediyor.
Bir binanın bekası onu teşkil eden kerpiçlerin daima
birbirine zahir olmasıyladır. Eğer aradan birkaç tanesi çıkacak
olursa bina mahv olur. Milletler de böyledir. Hülasa bir
milletin yaşaması dünyevi uhrevi nail-i saadet olması için
hareket eden milletler daima vadi-i inkıraza yürümüşler ve
bundan sonra da öyle olacaktır. Bu bir kanun-ı İlahidir ki
asla şübhe kabul etmez. Bunda şübhe etmek vahdaniyet-i
ve ihtilafın mazarratı hakkındaki evamir-i şer’iyye ve emsal-i
tarihiyyeyi ta’dad edecek olursak cildler dolusu kitap yazmak
lazım geleceği cihetle biz burada birkaç danesini zikr ile
kelimesi olarak yazılmıştır.
yor ki ittihad ü ittifak bir milletin hayatıdır. İttihad ü ittifaktan
ayrılan milletlerin kuvveti gider düşmanları olan şeytanlar
onları birer birer lokma edip yutarlar.
Yine delalet ediyor ki Din-i İslam’da ihtilaf ve tefrikanın
yeri yoktur. Allah ve Resulü ihtilaf ve tefrika çıkaranlardan
beridir. Bununla beraber insanlarda fıtraten merkuz olan
fehm idrak ve sair umurda edecekleri ihtilaflardan kurtulmak
aralarında zuhuru muhtemel olan fitne ve fesadı niza’
ve ihtilafları uzamadan def’ etmek için de ne gibi esbaba
tevessül olunmak lazım geleceğini Kur’an sarahaten haber
veriyor:
Hak insanlar arasındaki revabıt-ı ittihadı bozacak millet
arasına nifak u şikak tohumları serpecek ve bu suretle milletin
üzerine bir bela-yı umuminin gelmesine sebeb olacak
olan harekat-ı nifak-cuyanenin kaffesinden de şiddetle nehy
buyurmuştur.
Müfessirin-i izamın beyanına göre bela-yı umuminin vüruduna
sebeb olan fitneden birisi de millet arasına tefrika
düşürecek milletin hissiyat-ı diniyyesini rencide edecek ve
şeklinde yazılmıştır.
bu suretle milleti galeyana getirerek maazallah bir ihtilale
badi olacak birtakım kelimat-ı mefsedet-karanedir. Zamanımızda
da milleti yekdiğerinden ayırmak maksadıyla müfsidler
tarafından icad edilen ve hiç de aslı olmayan o kadar
eracif var ki biz onları ağzımıza bile almak istemeyiz!
nımıza gelinceye kadar– bütün hükumetleri inkısama uğratan
vahdetini bozan şevketini gaib eden amillerden en birincisi
o milletin arasında tahaddüs eden tefrika belasıdır.
Onun için Cenab-ı Hak gerek tefrika ve gerek tefrikaya sebeb
olacak şeylerden şiddetle nehy buyurmuş müslümanlar
eyledikleri için dünyanın her tarafını tutmuşlar koca bir
alemi saye-i himayelerine almışlar iken bugün acınacak bir
haldeki durgunluk acaba neden ileri gelmiştir?
Bila-perva diyebilirim ki evvelce aralarında hükümferma
olan ittihad ü ittifakın pek çok devam edemeyerek
nifak u şikaka tebeddül etmesinden ileri gelmiştir!
Evet! Müslümanlar üzerinde hakim olan her birisinin
maksadı her birinin gaye-i hareketi başka başka olan birtakım
haris-ı cah reislerin sultanların ihtirasat-ı şahsiyyelerini
te’min etmek için meydana çıkardıkları mezhebler meşrebler
yüzünden bu hale gelmişlerdir.
Müslümanlar ile kitab sünnet icma’ arasında perde-i
hicab çeken bu sefihlerin ihtirasatı müslümanları fırka fırka
ayırmaya sebeb oldu. Kimi şia kimi harici birisi bilmem
ne… Hasılı her birisi bir sultana tabi’ olarak öbür tarafda
binlerce cemaat-i müslimin ile muharebe ederek her birisi
kendini haklı diğerini haksız göstermek için şeriat namına irtikab
etmedik mezalim bırakmıyordu. İşin en ziyade teessüf
edilecek ciheti ise “din” namına açılan bu muharebeler
“din”den ziyade perde-i şeriat ile gizlenmek istenilen ve her
birisinin kendi nokta-i nazarı olan makasıd-ı siyasiyye için
oluyordu. Fakat ne çare ki din alet ediliyordu. Bu nifak u
şikak o kadar devam etti o derecelere geldi ki sanki millet-i
Hazret-i Ali ve Muaviye zamanından i’tibaren zuhur eden
bu muharebat bu münazaat-ı dahiliyye gittikce tevessü’
ediyor tevessü’ ettikce alevleniyor alevlendikçe şiddetini
artırıyor. Bu suretle Emeviyye Abbasiyye muharebeleri
meydan alıyor. Binaenaleyh alem-i İslamın kuvvetine za’f
oluyor. Bir tarafdan ahad diğer tarafdan ümera birbirleriyle
kavga ederken ecanibin dest-i taarruzunu uzatmasından
kimsenin haberi bile olmuyor memleket elden gidiyor.?!!
Endülüs tarih-i feciini okuyanlara Endülüs ne gibi muharebat-ı
dahiliyyenin kurbanı olduğu elbette hafi değildir.
Buradaki milyonlarca müslümanı mahv eden nihayet o
büyük hükumat-ı İslamiyyenin yerine İspanyol vahşilerini
yerleştiren hangi esbabdır? Hind’deki saltanat-ı İslamiyyeyi
kökünden yıkan o enkaz üzerine İngilizlere bina-yı hükumet
kurduran nedir? Daha sonra Buhara Semerkand Fas
şeklinde yazılmıştır.
Cezayir Tunus Kırım Kazan Taşkend Rumeli-i Şarki
Bosna ve Hersek…! gibi ecza-yı memalik-i İslamiyye ne gibi
sebeblerin uğrunda lokma lokma edilerek her birisi bir devletin
taht-ı tahakkümüne girmiştir? Bu suallerin cevabı herkesce
ma’lum değil midir? Evet bunun cevabı millet-i İslamiyye
arasına saçılan ve bin-netice kütle-i muazzama-i İslamiyyeyi
birbirinden ayıran tefrika ve nifak tohumlarıdır!
Bugün ecanibin dest-i tazallümü ile ezilen memalik-i
hevesat-ı şeytaniyyelerine baziçe oldu. Nazarlarında menafi’-i
hasiselerinden başka hiçbir şey makbul olmayan o sefihlerin
bir sürü batıl emelleri koca bir alem-i İslamı parça
parça edip za’f u meskenet uçurumlarına doğru sürüklemeye
sebeb oldu. Biz ise bu ihtilaflardan hala bıkıp usanmamış
gibi ittihad ve ittifakı bırakıyoruz da ihtilafa teşvik
ediyoruz. Zehi cesaret! Gerek din ve gerek dünya hususunda
millet-i İslamiyyenin hem-dest-i vifak olarak çalışmaları
lüzumunu tavsiye edecek yerde kürsi-i şeriate çıkıp da ihtilaf!
Memlekette on beş fırka olsun hayat ü memat mes’elesinde
bile –mahza bizim dediğimiz olacak diye– boğaz boğaza gelsinler
sonra bunların ihtilafı yüzünden memleket
mahv olsun öyle mi?
Acaba bu kadar ayat-ı Kur’an iyye ve ehadis-i Nebeviyye
ve emsal-i tarihiyye meydanda iken
hadis-i şerifinin mevkii ne derece kalır? Ve bu ma’naya
delalet eder mi? Şimdi burasını tedkīk edelim: Evvela
birçok eimme tarafından bu hadisin aslı olmadığı dermiyan
edilmiştir. Hadis-i şerifin aslı olduğuna kail olanlar arasında
da bir ittifak-ı tam yoktur: Kimisi bila-sened tahric olunmuştur
der kimisi senedi var der kimisi ümmetten murad
sahabedir der. Ancak bir şeyde ittifak olunuyor ki o da buradaki
dir. Belki hiref ve sanayi’de ulum ve maarifde ihtilaf etmek
yani bir milleti teşkil eden efradın her birisi şuabat-ı ulum u
sınayi’den bir şu’beye süluk etmek ve bu suretle yekdiğerinin
müctedihin-i kiramın ihtilaf etmesi ayn-ı rahmettir. İşte hadisin
sıhhati senedinin reyb-i ıztırabdan hali olduğu teslim
edildiği takdirde ma’nası budur. Nasıl ki Mevakıf ’da Kadi
Adud hazretleri bu ma’nayı pek açık bir surette beyan etmiştir.
Bu hadisin ma’nası böyle olduğunu kitap ile isbat etmemizi
taleb eden vaize karşı işte kitab!
Hakīkat-i hal bu suretle izah edilerek bu hadisin de ma’nası
anlaşıldıktan sonra hatime-i kelam olmak üzere tekrar
ederiz ki vaiz olacak kimseler çok; ve doğru düşünsünler!
Bilir bilmez bu gibi şeyleri ortaya atarak milleti hufre-i inkıraza
sürükleyeceklerine milletler üzerinde cari olan kavanin-i
milletin ma bihi’l-hayatı ittihad ü ittifak sayesinde olduğunu
bildirsinler! Yoksa milleti irşad edeceğiz derken bilmeyerek
mersiye-i inkırazını okumasınlar!
Acluni kelimesi olmaks
laşılıyor ki bir millet arasına tefrika düşürmek o milleti mahv
etmek demektir. Biz her ne zaman ittihad ü ittifak ederek
çalışmış isek bütün dünyayı hayretlere düşüren u’cubeler
göstermişiz. Fakat her ne zaman ki aramıza tefrika düşmüş
o zamandan i’tibaren ecanibin ağzına atılmışız. Onun için
daima ittihad her vakit ittifak esbab-ı tefrikadan şiddetle
mücanebet etmeliyiz. El-Hadi hüvallah.
Muhterem! Biz Tenkīd-i Muhikk’da Mösyö Ernest Hegel
gibi maddiyyundan olan bir zata ve peyrevlerine karşı cevap
tahririnde bulunmuş idik. Bu adamların tetebbuat-ı fenniyyeleri
bütün bütüne doğru değilse de bütün bütüne eğri
de değildir. Hatta diyebiliriz ki fikir ve i’tikadımızı ma’neviyetten
tecrid ederek sırf maddiyetle meşgūl edersek hiç de
eğrilik yoktur. Şu kadar var ki: Bu asrın zekasına karşı tevhide
yahud ta’bir-i aharla vahdet-i vücuda yol bulmak ihtimali
yoktur. Mutlaka ma’neviyeti kabul etmek mecburiyetindeyiz.
Çünkü silsile-i vücudu şu meşhudumuz yani mahsusümüz
olan alemden ibaret olarak kabul edersek asıl ma’neviyette
ferdiyeti tecavüz etmeyen hakīkatin alem-i mahsusümüzdeki
safahatını tevhid için tabii Darwin’in mesleğini
kail olanların yani ma’neviyete yol bulanların nazarında bu
meslek her ne kadar zahir i’tibariyle doğruluğunu teslim
etseler bile batın i’tibariyle doğru olmadığı meydandadır.
Hakīkati inkar etmek güneşi inkar etmek gibidir. Tenkīd-i
Muhikk’ın maksadı evvela bu adamlara ma’neviyeti kabul
ettirmek için yine fen dairesinde tenvirdir. Bir kere hüner
bunlara ma’neviyeti kabulde fikir ve i’tikadlarını muztar etmektir.
Tabiidir ki: Fikir ve i’tikadları ma’neviyeti kabulde
terir. O vakit vahdet-i vücuda tevhide yol bulmuş olurlar.
Şimdi şu makalemizde biz bize pek muhtasar olarak bir
nebzecik hasbihal edelim!
Evvela hakīkate doğru yol bulabilmek için ehl-i tasavvufun
“vahdet-i vücud” mesleğini kabul etmek mecburiyetindeyiz.
kelimesinden müsta’rebdir. Felsefe demekle tasavvuf ve
hikmet demek bu hususda müteradif gibidir.
Felsefe yahud hikmet ve tasavvufun üç mertebesi vardır.
Bir mertebesi maddiyatın ma’neviyata yani mahsusatin
akliyyata münkalib olduğu hadd-i fasıla kadar olan kısm-ı
maddisidir. Zamanımızda buna hikmet-i tabiiyye ve kimya
deniyor. Bir mertebesi de “ma fevka’t-tabiiyyat” da denilen
ma’neviyattır ki: Havsala-i aklın kifayet edebildiği makam-ı
rububiyyete kadar olan kısmıdır. Diğer bir mertebesi de makam-ı
rububiyyetten yukarı kalbin huzurundadır ki: Kalb
şems-i hakīkate karşı burada müstehlek ve fanidir.
Asrımızın zeka-yı mutlakı karşısında felsefeyi iki kısım
demekten başka çare yoktur.
Kısm-ı evvel; hikmet-i tabiiyye kısm-ı sani hikmet-i hakīkiyyedir.
Hikmet-i tabiiyye maddiyatı hikmet-i hakīkiyye
makam-ı rububiyyete kadar ma’neviyatı cami’dir. Tasavvuf
mazmun-ı münifi tasavvufa
mazmun-ı münifi de hikmet-i hakīkiyyeye işaret eder.
akliyatımızdaki ma’neviyatın kaffe-i safahatı
ayet-i kerimesindeki “emr”in tezahüratından
başka bir şey değildir. “Emr” ise ister halk ma’nasına
fiil olsun isterse cevher-i eltaf-ı basit ma’nasına olsun
makam-ı zattan makam-ı rububiyyete tenezzül eden bir
sıfattır.
Akīde-i İslamiyyenin tenzih ve takdisi makam-ı
zata aiddir ki:
mazmun-ı
münifi bu mertebedir.
Şu halde Tenkīd-i Muhikk’ın maksadı maddiyyunu hikmet-i
tabiiyyeden yukarı hikmet-i hakīkiyyeye doğru irtikaya
müteveccihdir.
Ruh bir cevher-i basit-i eltafdır. Temessül ve nihayet teşebbuh
etmek kabiliyetindedir. “Temessül” hikmet-i hakīkiyyeye
“teşebbuh” hikmet-i tabiiyyeye aid ruhun tenezzülüdür.
Ruh makam-ı temessülde cins-i melaik ve hissiyata meratibini
da da cins-i hayvan ve nebat ve ma’deniyatı seyr ede ede
kaffe-i mümkinatı ihtiva etmiş olarak insan suretinde tekamül
ve ıstıfa etmiştir. İlim ve ma’lumat denilmek şanından
olan ruhun vücud-ı esnafı suretindeki kaffe-i safahat ve tezahüratı
nefsinde cem’ eden insan elbette seyr ederek iktisa
ve iktisab ettiği meratibin kaffesi meşhudu olduğu içindir ki
nass-ı celili ile tekrim makamına kaim
olmuştur. Olmuştur da
nassıyla
da ehl-i semavata hakkın secdegahı
nassıyla da ehl-i arza hakkın hilafetpenahı
olmuştur. Binaenaleyh insanın hakīkati şahs-ı müteayyini
gibidir. mazmun-ı münifi budur.
Ruh isti’dad-ı kamili olan mahiyet-i insana göre mezkur
makam-ı temessüldeki heyulasına nefs-i natıka ve makamı
teşebbuhdaki şahsına insan ıtlak olunur.
Şu kadarcık tafsilatımızdan anlaşıldı ki: Maddiyatta kürei
arzımızla kaffe-i ecram-ı feza ve ma’neviyatta tabakat-ı
ervah kaffesi o eltaf-ı basit olan emr-i Rabbani ki ruhdur o
ruhun tekamül ve ıstıfa tarikıyla meşime-i ma’neviyyette
zaman u mekana mülabis olmayarak ve saha-i maddiyyette
şeklinde yazılmıştır.
ahyan ve duhura ve mekana mülabis olarak birtakım safahat-ı
ma’neviyye ve maddiyyesinden başka bir şey değildir.
Tekrar anlaşıldı ki: Silsile-i mevcudatın menbaı ruh olduğu
halde istihalat-ı erbaaya tebean teselsül-i inkıtai suretinde
ma’deniyat nebatat hayvanat ve bunların cinsleri
tahtında enva’ ve efradda seyr ederek akıbet son isti’dad ve
kabiliyeti olan insan sıfatını haiz olmuştur. Teselsül-i inkıtai
–ma’neviyette ruh müteselsil safahatını maddiyette münferid
göstermesi demektir.
Tekrar anlaşıldı ki:
mantuk-ı celili üzere kudret-i Feyyaz-ı mutlak müstemirran
kemalatını tekamül ve ıstıfaya ma’ruz olan safahatı
ruhda tecelli ettiriyor.
Azizim! İşte şu suretle yani tefekkür-i tekevvüni suretiyle
tertib-i kainat Cenab-ı Mürettib-i hakīkatin inayet-i İlahiyyesi
olan şu suret-i tabiiyyede imkan-pezir olmuştur. Kafidir
sanırım. Tenkīd-i Muhikk’ımızda bildirildiği üzere yakında
neşrine muvaffak olacağımız Tahallakū… nam kitabımızla
tahrir ve neşrine muvaffak olacağımız Vahdet-i Vücud kitabında
tafsilatı görülecektir.
Hakimiyet-i milliyye i’tibariyle bilumum efrad-ı zükur-ı
Osmaniyye ya meb’us ya müntehib-i sani ya müntehib-i
evvel olabilirler.
Bu üç sınıfın her birinin evsafı vardır. Vezaifi vardır.
Meb’usların yalnız evsafından bahsedeceğiz. Çünkü vezaifi
Kanun-ı Esasi’de musarrahdır.
Müntehib-i sanilerin hem evsafından hem vezaifinden
bahseyleyeceğiz. Çünkü bunların evsaf ve vezaifi hakkında
sarahat-i kafiyye-i kanuniyye yoktur.
Müntehib-i evvellerin ise yalnız vezaifini beyan edeceğiz.
Çünkü pek cüz’i birkaç nevi’ müstesnalarından maada zükur
ve reşid Osmanlıların kaffesi müntehib-i evveldir. O
müstesnalar dahi kanunda muharrerdir.
Meb’usluğa aid evsaf üç nevi’dir: Evsaf-ı kanuniyye evsaf-ı
Evsaf-ı kanuniyye Kanun-ı Esasi’de ve İntihab Kanunnamesi’nde
musarrah olduğu cihetle o evsafdan bahsetmeyeceğiz.
Evsaf-ı ilmiyye şunlardır:
olmalıdır. Çünkü başlıca vazifeleri tanzim veya ıslah-ı kavanindir.
Bunlara başlıca me’haz ise ilm-i celil-i fıkh olmalıdır.
Bu kavaid-i fıkhiyyenin me’haz-ı kavanin olması Kanun-ı
Esasi’mizde dahi kabul edilmiş bir haktır.
olmalıdır. Ta ki bunlardan muhtac-ı tebdil ü ta’dil olanlarını
ve mukaddema tebdil ü ta’dil olunanlarından ne gibi faide
veya zarar tevellüd etmiş olduğunu muhakeme ve tedkīk
edebilsin
bilir olmalıdır. Ta ki bunlardan zaid veya noksan olanlarını
datın menabi’-i tabiiyye ve vaz’iyyelerini ve tekalif-i mevcudenin
hin-i vaz’larında usul-i şer’-i İslam’dan ve düvel-i mütemeddinenin
bu babda istiane ettikleri kavanin ve kavaid-i
vakit ve ne gibi bir mecburiyet-i fevkalade ile vaz’ ve tarh
edildiklerini kanuni ve tarihi bir ilim ile bilmeli.
veya tercümelerini görüp anlamış olmak suretiyle vakıf
olmalıdır. Çünkü onların idare-i mülkte daha ziyade
tecrübe ve maharetleri olduğu müsellem olduğundan onları
bir kere görerek tanzim-ı kavanin ve teşkil-i şuabat-ı devair
hakkında tevsi’-i fikr etmek lazım ve maa-mafih tanzim-ı kavaninde
bizim kavanin-i ecnebiyyeden istinbatımız olsa olsa
ancak teşkilat ve tanzimat-ı mülkiyye ve askeriyyede olabilip
kavanin-i medeniyye ve adliyyede bizim kavaid ve zavabıt-ı
fıkhiyyemizin kaffe-i hadisat ve mümkinat-ı alemi ihtiva edecek
derecede vasi’ ve metin olduğu müsellemdir.
mutlakıyet cumhuriyet ve saire gibi her tarz-ı idarenin ve
bunların her birindeki tefasil-i nazariyyenin her devletteki
an’anatını ve Sadr-ı İslam’daki suret-i idare ile cihet-i mutabakat
ve muhalefetini ve her tarz-ı idarenin her yerdeki tecrübeleriyle
netayic ü fevaidini alim olmalıdır.
ecanibi mücmelen olsun bilmeli. Çünkü vaktiyle tecrübeten
faide ve mazarratı tahakkuk etmiş olan umurun tekrar tatbik
ve icrası gibi re’yinde kör körüne ısrar edip durmasın.
rakkıyat-ı veleh-fersasını icmalen olsun bilmeli ve bizim ne
kadar geri kalmış olduğumuzu ne kadar gayret ve ciddiyet
mükemmelen haiz olmalıdır. Harita-i memalik zihninde o
derece tafsilatıyla menkūş bulunmalı ki sahraları vadileri
dağları nehirleri ormanları ma’denleri gibi teşekkülat-ı tabiiyyesini
ve vilayat ve elviyesi ve kaza ve kasabatı gibi teşekkülat-ı
mülkiyyesini ve mekatib ve medaris me’abid telgraf
ve telefonlar şimendüferler tramvaylar şoseler fabrikalar
daru’s-sınaalar ve saireleri gibi el-yevm mevcud müessesat-ı
sahra ve çöllerin irva ve iskası ormanların teksir ü tevsii ve
ma’denlerin küşadı gibi esbab-ı servet ü ma’muriyyetin vesailine
maniyyede sakin bilumum akvam ü milel ve anasırın an’anat-ı
tarihiyyelerini ve edyan ve ahlak ve adetlerini pek
güzel bilmiş ve binaenaleyh vaz’ edeceği kavanin-i idare ve
levazım-ı i’mariyyeyi ve tarh edeceği tekalif ve saireyi ve
bunların ne suretle kabil-i icra olup olmadığını iyi takdir etmiş
olsun.
lik-i Osmaniyyenin Anadolu ve Arabistan içerilerinde bulunmuş
ve gezmiş ve bilhassa köylülerimiz ve urbanımızın hal-i
sefalet-i pür-melaline re’ye’l-ayn dahi vakıf olmuş olmak
lazımdır ki kezalik tanzim-i kavanin ve tarh-ı tekalifde ekseriyeti
teşkil eden o biçarelerin halini dahi medar-ı tatbik tuta
ve hangi kıt’a ahalisinin ne gibi asar-ı terakkīyi kabule isti’dadı
olduğunu bile.
maniyyeye berren ve bahren mücavir bulunan devletler
memalikinin tabii siyasi mülki iktisadi coğrafyasına da vakıf
olmalı ki onlarla bizimkileri mukayeseye muktedir olsun.
Avrupa bilad-ı mütemeddinesini de görmüş ve onların
terakkıyat-ı maddiyye ve fenniyyelerini re’ye’l-ayn anlamış
olmalıdır ki memalik-i Osmaniyyenin onlara nisbetle nasıl
bir harabe-zar kaldığını bir kat daha takdir ve ona göre tedbir-i
varih-i sabıka ve ahval-i hazıralarına ve memleketlerinin münasebat-ı
coğrafi ve tabiisine vakıf olmalıdır. Ta ki makam-ı
celil-i Hilafet’e olan merbutiyet-i ma’neviyyelerinin derece-i
kuvvet ve ehemmiyetini ta’yin ve ona göre makam-ı Hilafet’in
siyaset-i hariciyyesi i’tibariyle da azm ü şanını takdir
etsin.
yana bahşedilmiş imtiyazatın mahiyet-i tarihiyye ve hukūkiyyesini
ve Devlet-i Osmaniyye’nin Din-i İslam ile olan münasebat
ve revabıt-ı tarihiyye ve haliyyesini bilmeli.
rinde ne dereceye kadar ve düvel-i mezkure ile Devlet-i Osmaniyye
ve hükumat-ı şarkıyye aralarında ne mertebe icra
ve tatbik edilmekte olduğuna şevahid-i tarihiyyesiyle beraber
vakıf edilmeli.
dıkları kapitülasyonların mahiyat-ı tarihiyye ve hukūkiyyesini
ve vesail-i ilgaiyyesini bilmeli.
nasebat-ı mevcudesini ve o münasebatın halen ve atiyen bize
olan teallukunu takriben olsun takdir edebilmeli.
şimdiden me’mul bulunmuş olan bilumum siyasi cem’iyetlerin
fırkaların komitelerin hakīkī programlarını ve gaye-i
emellerini bilir olmalı ki onların faaliyat-ı daime ile ve her
vesile ve her kisve ile tatbik edecekleri rolleri teferrüs ede ve
meşrutiyet ve cihet-i vahdet-i Osmaniyyeye musıl olacak fiil
ve hareketlerini teshil ve muhill-i vahdet gayelere götürecek
olan planlara birer hail-i kanuni ittihaz eyleye.
niyyede zeka ve deha’-i siyasi ile teşehhür etmiş olan ricalin
tercüme-i hal ve sergüzeşt-i hayatlarını ve nazariyat-ı fikriyyelerini
ala-kadri’l-imkan tahkīk ile kesb-i ıttıla’ etmiş olmalı
ki hey’et-i vükelaya beyan-ı i’timad edip etmemekte tereddüd
etmesin. Beyan-ı i’timad edilmediği halde onlardan daha
nafi’ yedlere verilip verilmeyeceğini takdir ile ne zevat-ı
ma’dudeye ale’l-amya i’timad ve ne de kabineyi dama taşı
gibi kaldırıp indirmek suretiyle sine-i vatana yaralar küşad
etmemiş olsun.
beraber fıkıh ve kavanin ve siyasiyat gibi ulum-ı hukūkiyyeden
maada hiçbir ilim ve fenne ihtisas-ı tammı da olmamalıdır.
Çünkü meb’us olacak zat vatan içinde ilmi ictimai zirai
sınai harbi mülki askeri siyasi binlerce nev’ ilel ve
fünundan biriyle tahassus eden zatın o ilim ve fennin
kavaid ve nazariyatında temerküz etmiş olan kuva-yı fikriyyesi
vatanın o muhtelifü’l-mahiyat ilel ve ihtiyacatı üzerine
dağılarak onları hakkıyla idrak edebilmesi müşkil ve nadirü’l-vücud
dühata mahsus bir mazhariyet-i fevkaladedir.
Mesela: İlm-i hey’et mütehassıslarından bir zatın senelerce
ecram-ı bi-nihaye-i semaviyye fezasında tayeran edip
duran kuva-yı fikriyyesini vatanın muhtac-ı vaz’ u ta’dil olan
bir kanun-ı mahsus sahaifi üzerinde toplamak ve kezalik tabakatü’l-arz
mütehassıslarından bir zatın ka’r-ı na-yab-ı
arzine kalmış olan melekat-ı fikriyyesine yeryüzündeki ufacık
bir kütle-i kavmiyyenin ihtiyacat-ı hayatiyye ve ictimaiyyesini
düşündürmek müşkildir.
hassısları da böyle olmak gerektır. Hem de bu gibi mütehassısini
vatan otuz kırk senede o ilim ve fen için yetiştirmiş olduğu
halde onları o [i]htisaslarından meb’usluk alemine irca’
ya hizmet-i ameliyyesinden alıkoymak vatana bir hizmet olmamak
gerektır.
hassa samiasında za’f lisanında rekaket olursa ne cereyan
eden müzakeratı tamamen tefehhüm ve ne de meramını
hakkıyla ifade ve tefhim edemez.
rübesi tekemmül etmiş ve fevkalade müsinn olsa da kuva-yı
fikriyye ve bedeniyyesine za’f tari olmamış ve bir illet dolayısıyla
kuvvet-i cismiyyesi faaliyet-i fikriyyeye mukavemet
edemeyecek derecede duçar-ı nehafet bulunmamış olmalıdır.
Ta ki bu za’fların hiç biri fikren ve bedenen mesai-i
mütemadiyyeye mani’ olmasın.
tiyanlığının ne derecelerde matmah-ı nazarı olduğunu ve
Devlet-i Osmaniyye’nin hal-i za’fına karşı düvel-i mütecavirenin
derece-i kuvvet ü haşmetlerini ve fünun u sanayi’de
ahlak-ı ictimaide milletimizin ne derekelere tenezzül ettiğini
ve bu ahval Osmanlılığın ve dolayısıyla İslamiyet’in ne mühlik
bir adüvv-i hayat ve mevcudiyeti olduğunu iyi takdir etmiş
ve bu yüzden her gün yüreğine hun-ı teessür akıtmış
olmalıdır ki deruhde ettiği vazifenin cihan kadar kıymet ve
ehemmiyeti olduğunu bilsin.
sonra bil-fi’l kitabet ve hitabette de iktidar ve rüsuh-ı kamil
sahibi olmalıdır.
şeklinde yazılmıştır.
Ne kadar ihata-i ilmiyyesi olur ise olsun ma’lumat ve
müstahzarat-ı fikriyyesini tasvir edecek kaleme takrir edecek
lisana malik değil ise onun o fezail-i ilmiyyesinden ne
Halbuki meb’us olacak zat en dakīk felsefe-i hukūkiyyeyi
en vazıh bir ibare ile tahrir ve en amik mes’ele-i siyasiyyeyi
en ruşen bir talakat ile takrir etmek gerektir.
Halbuki meb’us olacak zatın safha-i levayih üzerindeki
sünuhat-ı kalemiyyesi otuz milyonluk bir millet-i muazzamaya
kürsisindeki hutabat ve beyanat-ı şifahiyyesi yine o millet
Açık söyleyelim meb’us olacak kimse ya doğrudan doğruya
kanun yazacak veya vükeladan biri tarafından takdim
olunan kanun layihasını tashih edecektir. Meclis-i Meb’usan’da
serbest sözler söyleyecek ve o söyledikleri sözlerden
kanunlar yapılacaktır.
* * *
Meb’us olacak zatın evsaf-ı ameliyye ve ahlakıyyesi şunlardır:
her insan vicdan tarih namus efkar-ı umumiyye muvacehelerinde
mes’ul ve bu mes’uliyetlerde müsavi olduğu gibi
bir din-i semavi ile mu’tekid ve amil olan zat bu mes’uliyetlerden
fazla olarak bir de azab-ı kabr sual ve hesab ve
mizan ve nihayet nar-ı cehennem gibi terhibat-ı uhreviyyeye
de mu’tekıd olduğu cihetle kendisini tarik-ı istikametten
Mes’uliyet tezauf ve ilelebed temadi ediyor. Saniyen böyle
bir i’tikad ile ma’neviyata merbut olmayan kimse menfaat-i
şahsiyyesini mucib ve menafi’-i ammeyi muhrib olabilecek
bir kasd ve azmini ketm ü ihfa ile lede’l-hace bir kisve-i hak
olan zat bu gibi bir kasdını kalbinde bile tutmaktan ve neşv
ü nema buldurmaktan ve hele her ne suretle olur ise olsun
mü’ş-şanın serair-i kuluba da vakıf olacağını cezmen ve
Salisen; mütedeyyin olan zatın vatana olan muhabbet
ve merbutiyeti mütedeyyin olmayandan kat kat ziyadedir.
Mütedeyyin olmayan bir zatta vatanın ecnebi bir devlet
eline geçmesinden dolayı din ziyaı korkusu olmaz. O ecnebi
bir millet ile de hüsn-amiziş edebilir. Ale’l-husus o millet-i
ecnebiyyenin lisanını da bilirse hiç mahzur görmez. Ama
mütedeyyin olan mesela bir müslüman vatan-ı Osmaninin
el-iyazü billah ecnebi bir devlet eline geçmesiyle canından
daha aziz bildiği dini de rahne-dar olacağını ve bilahare bu
yüzden terk-i dar u diyar ile hicret gibi en müşkil bir meşakkate
de mecbur kalacağını düşünür. Ve vatan-ı Osmaninin
tamamiyet ve i’lasına bu sebebden dolayı daha ziyade çalışır.
Mesela bir Ermeni de vatan-ı Osmaninin parçalanması
ve Rusya gibi bir devlet eline geçmesi halinde Ermeniliğin
az zaman içinde Ortadoksluğa tahavvül edeceğini düşünür
ve binaenaleyh Ermeni dahi Osmanlılık sıfatının adem-i
zevali yolunda fedakarlık eder. Ama hiçbir din ile mütedeyyin
olmayan bir Osmanlıda Osmanlılığıyla kuvvet-i merbutiyyetinin
vechini pek takdir edemem.
unsur taassub ve gayretlerine mağlub olmamalıdır. Memalik-i
Osmaniyyede ancak mensub olduğu din ile Osmanlılığı
tanımalıdır. Din-i İslam ile mütedeyyin olan her kavmi
mezc ile kavm-i vahid bildiği gibi memalik-i Osmaniyyede
sakin her ırk ve unsuru mezc ile cümlesini Osmanlı bilmelidir.
Yoksa cinsiyet ve kavmiyet –nasyonalist– taassub ve
gayretine mağlub olan zat cism-i Osmaninin inhilal ve infisahına
sebeb olabilir.
memalik-i Osmaniyyede intişar etmemiş olan mesalik ve efkar-ı
mahsusaya müntesib ve malik olmamalıdır. Çünkü
bunlar pest ü bala her mevki’de her meselede ancak kendi
mesleklerini tervic ve bu suretle mütemadiyen neşr-i efkar
etmekten geçmezler ve ihtimal ki millet-i Osmaniyyenin ve
bilhassa kendi daire-i intihabiyyeleri efradının arzu etmedikleri
bir gayeye kadar götürmüş olurlar. Bu kabil adamları
nadiren vücudları muhtemel olan mesalik-i mezkure saliklerinin..
ancak meslekdaşları intihab etmek ve diğer sunuf-ı ahali
namzedliklerini mesleklerini i’lanen vaz’ etmelidirler.
berri ve bilhassa işret kumar fuhşiyyat ve yalancılık gibi rezailden
kat’iyyen müctenib olduğu mücerreb ü müsellem olmalıdır.
Çünkü bu rezaletler kendisini fikr-i vatani ve ictimaiden
teb’id eder.
tahakküm olmamalıdır. Çünkü bu muhabbetler kendisini
meb’usluk sevdasına düşürmüş olmak ve bu sevda kendisine
meb’usluktaki maksad-ı vataniyi düşündürmemek melhuzdur.
bed-binlik olmamalı. Çünkü bu tabiatta bulunan adam fikir
ve mütalaasında hak ve isabet bile olsa celb-i kuluba ve tefhim-i
hakīkate muvaffak olamaz.
Kezalik tab’ında müdahene ve ifrat derecede hatır-nüvazlık
ve nik-binlik de olmamalı. Çünkü böyle bir adam da
kimsenin fikrine muhalefet ve bir işe i’tiraz edemez. Bu
suretle tervic ve tenkīd-i hak emrinde bir faidesi görülemez.
ve azmi olmalı. Fikren ilişiksiz ve tenbel olmamalı ve fi’len
pek müteenni ve dur-endiş olmalıdır. Çünkü aşk u azm sahibi
olmayan hiçbir iş göremeyeceği gibi acele ve adem-i
teenni ile de mülk ve vatanı bir tehlikeye koymak muhtemeldir.
müstağrak olmamalıdır. Müstağrak-ı düyun olması kendisinin
efkar ve muamelatında intizam ve istikameti olmadığına
delalet eder. Şu kadar ki bir afet-i semaviyye ve felaket-i
fevkaladeden münbais ise müstesnadır.
mensubiyet azminde ise mensub olduğu veya olacağı fırkayı
ve hiçbir fırkaya mensubiyeti veya o babda bir azm ü niyeti
olmayıp münferid ve müstakil olmak istiyorsa ta’kīb edeceği
hatt-ı hareketi namzedliğini vaz’ıyla beraber ilan etmeli ki
ne meslekte bir meb’us olacağı şimdiden bilinerek intihabatta
aldatmak veya aldatılmak vaki’ olmasın ve ileride
nakz-ı ahd ve tahvil-i fikr u meslek etmekten efkar-ı umumiyyeye
karşı bir dereceye kadar ihtiraz edilsin.
Erbab-ı ilm ü kalemden zamanına göre hikmet-i idareye
vakıf siyasi bir zat-ı fazilet-simat olup Tosya’lıdır. Mukaddemat-ı
ulumu vatanı ulemasından ba’de’t-teallüm daru’lilm
ve’l-irfan olan “İstanbul”a gelip muasırı bulunan meşahir-i
fudaladan ikmal-i nüsah ederek hizmet-i devlete girdi.
Haiz olduğu fazileti ve hatt-ı divanideki mahareti saikasıyla
nail-i terakkī olarak devr-i Selim-i Evvel’de ketebe-i Divan-ı
Hümayun idadına dehalet eyledi. Zaman-ı Kanuni’de Mısır’a
me’mur olan Vezir-i a’zam İbrahim Paşa’nın takdir ve
himayesine mazhar olarak vezir-i müşarun-ileyhin tezkireciliği
vazifesiyle Mısır’a gitti. Buradan tarih-i avdeti olan
’de “Reisü’l-küttab” -Hariciye nazırı- oldu. ’deki Bağdad
fethinde bulunup Nişancı Seydi Bey’in vefatı üzerine
nişancılık tevcih olunarak bu vazife ile sene iştigal eyleyip
mehamm-ı umur-ı devletin hall ü akdi hususunda ibraz-ı
measir-i kar-agahi etti. [ de] ihtiyar-ı tekaüd ederek on
sene “müteferrikabaşılık”la imrar-ı hayat eyledi ve Sultan
Süleyman-ı Kanuni’nin Sigetvar seferinde mükerreren tuğra-keşlik
vazife-i mühimmesinde bulundu. Avdetinde “Mustafa
bin Celal-i Tevkii” ve “İlahi rahmet eyle Mustafa’ya”
mısra’larının delaleti olan tarihinde azim-i dar-ı ukba
olup Eyyub civarında el-yevm Nişancı namıyla ma’ruf olan
mahalde binasına muvaffak olduğu cami’-i şerif haziresine
defnedildi. Fazilet ü iktidar cihetiyle kendine yaklaşan biraderi
sahib-i te’lifat Salih Efendi de yanında medfundur.
Asarı:
Otuz tabaka ve müteaddid derecata münkasem mühim
bir eser-i tarihi ve ahlakīdir. Yirmi dokuzuncu tabaka Devlet-i
Osmaniyye’nin o zamanki usul-i idare ve kavanin-i
mülkiyye ve askeriyyesiyle şuabat-ı idariyyesini otuzuncu
tabaka da Kanuni vekayiini mübeyyindir. Tarz-ı tahriri zamanı
revacına tebean münşiyane ve ıstılah-perdazane olduğundan
bazı ahbar ve nakliyatın hakayıkı reviş-i ifadeye
feda edilerek mestur kalmıştır. Be-tahsis Kanuni devrine aid
manzum parçaları mensur aksamından daha ruh-nüvazdır.
Bu eserin asıl ismi Mevahibü’l-Hallak fi Meratibi’l-Ahlak
olduğu için muahharan “Enisü’s-selatin” tesmiye etmiştir.
Mukaddimesi esma’-i hüsna şerhiyle müveşşah hatimesi salavat-ı
Resul-i kibriya ile müzeyyendir. Aralarındaki elli altı
bab da dahi ahlak-ı hasene ve redienin fevaid ü mazarratından
bahis olup Sultan Süleyman-ı Kanuni namına yazılmıştır.
Nüshaları İstanbul kütübhanelerinin bazılarında vardır.
Bir nüshası da kütübhane-i aciziyi tezyin etmektedir.
Bir cild-i kebir üzere müretteb olan bu eser Yavuz Sultan
Selim hazretlerinin gazavatını mübeyyin olup oğlu hattıyla
muharrer bir nüshası Müze-i Osmani Kütübhanesi’nde
vardır.
Tarz-ı eş’arı aşikane ve hakimanedir. Ebyatından:
Fenn-i aşka başladım dikkatle gördüm nice bab
Metni derd ü faslı hicran ile dolmuş bir kitab
Asl-ı eser efazıl-ı ümmetten Monla Miskin şöhretiyle benam
Muin el-Hac Muhammed el-Fevahi’nin tevarih-i enbiya
ve siyer-i habib-i kibriyadan bahis Farisiyyü’l-ibare eser-i
meşhuru olup sahib-i tercüme Mustafa Bey tarafından Dela ilü’n-Nübüvveti’l-Muhammedi
ve Şemailü’l-Fütüvveti’l-Ahmedi
maniyyeden Üskübi Altıparmak Muhammed Efendi tarafından
da ism-i aslisiyle tercüme olunmuştur ki ikinci tercüme
matbu’ olduğu için meşhur ve mütedavildir.
Birdenbire karşımıza bir güruh çıkıp bize taarruza kalkıştı.
Lakin tüfenklerimizi elimize alıp mukabeleye tasaddi
ettiğimiz gibi dayanamayıp savuştu. Bu tehlikeyi atladıktan
sonra birkaç fersah yol kat etmiştik ki bizim süvariler ile
amcama rast geldik. Birlikte yürüyüp diğer bir dağı aşmaya
çalışırken biraz evvelki mu’terizlerden iki yüz süvari sedd-i
rahımız olmak istedi biz şimdilik üç yüz kişilik bir kuvvet
bulunduğumuz için piyade olarak harbe hazırlandık. Fakat
kable’l-müsademe bila-sebeb kan dökülmemesini teklif ettim.
– Siz bizden beş kişiyi yaraladınız onların intikamını
alacağız dediler.
Bunun üzerine maiyetimi üç kısma ayırdım. İkisini sağ
ve soldaki mürtefi’ mevki’lere gönderdim. Üçüncü kısım ile
de düşmana karşı durdum. Üç ateş arasında kalan süvariler
kaçmaya mecbur oldular.
Tekrar yola çıktık. Çok geçmedi Veziri Vilayeti’nin Meraga
dığı için bir mektup yazıp kılavuzumuzla yolladı. Biraz sonra
yüz süvari ile bin kadar piyade davul zurna çalarak istikbalimize
çıktı.
Meraga’da iki gün misafir olduk. Bize yemek hayvanlarımıza
ot verdiler. Israr ettiğimiz halde para da almadılar.
Abdurrahim Han’ın oğlu Abdullah Han yanındaki iki yüz altunu
bana vermişti ki fişenklikte saklandığı için simsiyah olmuştu.
Olanca nakdimiz de bunlardan ibaret idi.
Oradan hareketle diğer bir meclise nazil olduk. Aldığımız
levazımın bedelini Abdullah Han’ın altunlarından vermek
rupiyesi olduğunu öğrendim.
– Altunları rupiye ile değiştirelim dedim.
– O altunları sizden almazlarsa benden nasıl kabul ederler
diye teklifi kabul eylemedi. Rupiyeleri zorla almaya mecbur
oldum. Mukabilinde de yüz altun verdim. Bu rupiyelerle
lazım gelen şeyleri iştira ettim.
duk. Müşarun-ileyh bizi hüsn-i suretle kabul eyledi. Geceyi
onun kal’asında geçirdik. Ertesi günü başka bir kal’aya uğradık.
Oranın ahalisi de bizi misafir etti. Sonra Afgan kıt’asının
nihayetinde ve Hindistan hıttasının hududuna yakın
bulunan “Dave” Kal’ası’na geldik. Bozgunluğumuzdan Veziri
arazisine gelinceye kadar yemek yemediğim cihetle arkadaşlarımdan
birinin malik olduğu bir rupiye ile et soğan
yağ alıp pişirmek istenildi. Bizim tenceremiz olmadığı gibi
misafir olduğumuz kal’a ahalisi de çanak çömlek kullanıyordu.
Uzun uzun taharriden sonra bir demir tencere bulup
etin bir parçasını içinde pişirmeye bir parçasını da kebab
yapmaya başladılar. Üç değneği birbirine bağlayıp tencereyi
de bir iple ortalarına asmak suretiyle ateşin üzerine koymuşlardı.
Tamam et pişip de indirdiğimiz ve içinden matbuhu
çıkaracağımız sırada bir köpek geldi. Tencereye bağlı olup
ucu yerde yatan ipi bağırsak zannıyla yakalayıp kaçtı. Tencereyi
de beraber sürükledi. Arkasından koştularsa da tencere
de devrilmiş etler de dökülüp gitmişti. Fe Sübhanallah!
Üç gün evveli matbah takımlarımı bin deve taşıdığı halde
bugünlük gıdamı havi olan tencereyi bir köpek sürüklüyordu.
Na-çar kuru ekmekle iktifa ederek yattım.
§
Amcamın Caci ve Host’a göndermiş olduğu Serdar Muhammed
Han kırk süvari Ceneral Ali Asker Han ile Dave
Kal’ası’nda bize kavuştular. Birkaç gün sonra Kurban Bayramı
oldu. Dave ahalisi namazdan sonra bizimle bayramlaşmaya
geldi. Hüsn-i kabul gösterip kendilerine şeker
tatlı ikram ettim.
Adedimiz altı yüzü bulduğu ve masrafımız ziyade olduğu
cihetle hayli sıkıntı çekiyordum. Bereket versin ki Abdurrahim
Han’ın hadimi Kabil’den piyade olarak geldi ve iki bin
eşrefi altunu getirdi ki bundan ne kadar memnun olduğumu
ve hadim-i vefakara ne derece minnetdar kaldığımı ta’rif
edemem.
Bu adam eskiden Abdurrahim Han’ın hazinedarı olup
efendisinin mu’avenetine koşmuş ve ayakkabısı olmadığı
detle Abdurrahim Han’ın ailesine hizmet eylemek üzere izin
olacağı mütalaasıyla kabul eylemedi. Yayan olarak yola
çıktı. Eşrefileri rupiye ile tebdil ederek yiyecek giyecek
şeylerle bazı edviye satın aldım. Bu sırada Benu ve Peşaver’de
bulunan İngiliz me’murlarından amcama bir mektup
geldi ki Dave’de niçin durduğumuz ve niye İngiliz memalikine
geçmediğimiz soruluyordu.
Amcam “Hindistan valisi bir da’vetname gönderir ve
bizi “Sind” Suyu’ndan öte tarafa geçemeyeceğini taahhüd
ederse o vakit geliriz” mealinde bir cevap yazıp tahtim eyledikten
sonra benim de mühürlememi söyledi. İ’tiraz ederek:
– Ben hiçbir vakit İngilizlerden dostluk görmedim. Evvelce
gördüğünüz la-kaydiye mukabil yine onlara i’timad
gösterebilecekseniz yalnızca teşrif buyurunuz. Geçenki Hind
seferinden avdetinizde İngilizlerden birçok şikayette bulunuyordunuz.
Şimdi fikriniz neden değişti? Dedim. Amcam:
– Benim fikrim değişmedi. Hindistan’a gitmek emelinde
de değilim. Fakat müraselat ile kendime meşgūliyet bulmak
telakkī ediyorsunuz. Bu iyi bir şey değildir. Onların taht-ı
tabiiyyetine giremeyeceklerini açıktan açığa söyleyiniz
dedim. Nihayet benim tasvib ettiğim tarzda bir cevap yazıldı.
Sıfat-ı resmiyyem olmadığı için kağıdı mühürlemek bana
düşmez dedim. Amcamın canı sıkıldı. Ben de hiddetlenip
mührümü kırdım.
Mantıkların ta’liminde emsilenin harf ile iradından ictinab
olunur ekser emsilenin vücudiyattan ve ekallin nazariyattan
olması aranır. İstikra’-ı temsil ve sair mevadd-ı
kıyas mebahisinde iltizam tafsil olunur. Babu’l-Burhan ’da
hata’-i his beyan edilir ve yine tevatür ve şürutu ve nasın
tevatür olmadığı halde tevatür addettikleri şeyler tahrir olunur.
Hitabet ve şiir bahislerinde bunlarla icra-yı te’sirin yolları
cedel mugalata safsata bahislerinde bunlarla icra edilen
enva’-ı telbis şerh olunur ve bunlara dair birçok misaller
lur.
Bizim ulema-yı ma’kūlümüz; fenn-i adabü’l-bahs ıstılahatını
münazaralarında –mütenazırinin onun üzerine ittifaklarına
mebni– mantık ıstılahlarını kullandıkları gibi kullanırlar
gün bunları kimse kullanmıyor gibidir. Lakin erbabına kuvvet
ve basiretce faide-mend olduğu için emsile ile izah olunarak
okunur.
Sınıf-ı duat:
Sınıf-ı duat bil-fi’l münazaraya alıştırılır temrin ettirilir.
Şöyle ki:
Talebeden bazıları melahide yahud nasaranın İslam
aleyhine irad ettiği bazı şübühatı cem’ ile arkadaşlarıyla bu
babda münazara ederler ve her birerleri bazen sail ve bazen
muallil mevkiinde bulunurlar. Mevrud şübühat iddihar olunmaz;
ta ki erbabının ibarede edeb ve nezaheti muhafaza
etmek üzere tuttukları nahv üzere takriri nail-i vüs’at olsun:
bat-ı tevhidi temhiden kevkebe kamere şemse ıtlak etmiştir.
Esna-yı münazarada İslam’ın müdafaasını veya İslam’a
da’veti deruhde eden diğerinin şübhelerini birden veya
kendi müddeasını isbattan izhar-ı acz ederse hakem mes’elede
hak olan ciheti beyan ile hükmünü söyler.
Bu iki ilim mesail-i hükema-yı müteahhirinin kitablarından
nur. Üslub ve tarikat-ı sufiyyeden murad; nefsini kemal üzere;
aklı istiklal üzere terbiyeye muin olan üslubdur. Öyle
ki: Mesail talibe onun emraz-ı nefs ve akıldan salim onların
sıhhati ile mütemetti’ onları ma-hulika-lehinde isti’mal
ni’metine mazhar eden Cenab-ı Hakk’a arz-ı şükran ederekten
takat ve imkana göre bunlarla sema’-i kemale aric olmayı
mütalebe eder surette teveccüh olunurlar. Yoksa levhi
dimağda hayaline sahaif-i matbuatta enzar-ı nasa yahud
mecalisde istima’-ı halka arzettiği zaman sahibini mütemetti’
edecek suretler tersimini dileyenlerin tevcihi üzere değil…
Bunların her ikisinin mukaddimesinde mütekaddiminin
bu hususda vasıl olduğu derece-i ıttılaın hülasası zikrolunur:
Havass-i batıne hakkındaki sözleri hiss-i müşterek hafıza
ve vahime hakkında zikrettikleri şeyler gibi.
Kırım ve Kafkasya müstesna olmak şartıyla Rusya’daki
umum İslamların müftisi bulunan Orenburg müftisi beraberinde
mu’teberan-ı İslamdan bir hey’et-i mahsusa olduğu
halde Petersburg’a gelip birkaç seneden beri köy imamları
hakkında me’murin-i mahalliyye tarafından icra olunmakta
olan tazyikattan dolayı Dahiliye Nezareti’ne şikayatta bulunmuştur.
Rus me’murları imamların ahaliye telkīnat-ı siyasiyyede
bulundukları zannedilen Kazak Orenburg Ona [Ufa?]
vilayetlerinde birçok imamın ellerindeki beratları alarak kendilerini
açıkta bırakmışlar idi. İmamlara icra olunan bu mücazat
tahkīkat-ı mahsusaya veyahud mehakim-i aidesinin
hükmüne müstenid olmayıp münhasıran me’murin-i zabıtanın
kayıkı Dahiliye nazırı müsteşarına şifahen beyan eylemiş ve
müsteşar dahi imamlara icra-yı zulm eden me’murin hakkında
tahkīkat icra olunacağını va’d eylemiştir.
Rusya Meclis-i Meb’usan’ında müftilik makamlarının ta’dilatı
hakkında müzakerat cereyan eylediği sırada İslam fırkası
erkanından Sadri Maksudi Efendi tarafından irad olunan
uzun bir nutukta şimdiki teşkilatın İmparatoriçe İkinci
“Katerin” zamanından kalma olup hal-i hazırda İslamların
asla ihtiyacatına kifayet etmemekte olduğunu ve Orenburg
Müftiliği’nin ıslahatı hususunda Rusya’daki millet-i İslamiyyenin
metalibi atideki on maddeden ibaret olduğunu beyan
eylemiştir.
vezaif-i diniyyeye me’mur olanların kaffesinin intihab ile ta’yin
edilmesidir. - Müftiler kadiler imamlar mezahib-i saire
ruhanilerinin nail olduğu muafiyet ve imtiyazattan müstefid
olsunlar ve ba-husus hizmet-i askeriyyeden muaf tutulmasıdır.
nezaretinde bulunmasıdır. - Cami’ ve mescid inşası için lazım
gelen ruhsatın doğrudan doğruya hükumet tarafından
bahş olunmasıdır. Hal-i hazırda maabid-i İslamiyye inşası
camiin inşa olunacağı mahallin rahibinden ruhsat almaya
mütevakkıf olduğundan bu nizamnamenin feshi matlubdur.
aid akaratın müstefid olduğu imtiyazattan müstefid olmasıdır.
müftilik teşkilatı olmadığından oralarda dahi teşkilat-ı lazımenin
cem’iyetler teşkili için bir nizamname tertib edilmesi
Orenburg Mahkeme-i Şer’iyyesi tarafından vilayet merkezlerinde
şu’be te’sisine müsaade olunması Müftilik dairesinde
mektep ve medrese umuruna nezarete mahsus bir
şu’be küşadına müsaade kılınması Mahkeme-i Şer’iyye’nin
mesarifi için Hazine-i Maliyye’den i’ta olunan tahsisat
gayet cüz’i olduğundan tahsisat-ı mezkurenin tezyidi.
* * *
Excelsior gazetesinin muhabir-i mahsusu Hudeyde’den
gazetesine yazıyor:
MEL’ANET VE TELBISATI
… Şimdi yalnız Seyyid İdris Hilafet’e karşı geliyor. Yemen’in
şimalinde Asir’de daha birkaç zaman evvel başında
hissiyat-ı taassubları tahrik edilmiş yirmi bin Arab olduğu
halde ve İtalyanların yardımıyla Türklerle muharebe ediyordu.
Kendisi pek garib bir adamdır ma’lumatlıdır. Terakkıyat-ı
fenniyyeye ecnebi değildir. Kahire’de tahsil-i ulum
eylemiştir. İhtilalci istibdad ve istiklal tarafdarıdır. Cenab-ı
Hak tarafından mehdi olarak gönderildiğini ve keramet sahibi
olduğunu söyler. Bütün müridlerine bunları kabul ettirmek
Tarafdarları arasında muhafaza-i nüfuz için isti’mal eylediği
vasıtalar hemen fennidir. İşte bir misali: Muzlim bir odada
oturarak çehresini fosfor vasıtasıyla parlak gösterir ve
elinde bir elektrik piline merbut bir baston bulundurur. Her
zair bu alamet-i uluhiyyete dokunmaya mecburdur. Dokunur
dokunmaz bir sadme-i elektrikıyyeye ma’ruz kalarak
çekilir ve huzur-ı mehdide secdeye kapanır.
Bazı kere bir hokkabazlık icrasıyla başını kesilmiş göstererek
söz söylemeye başlar. Biraz sonra elektrik düğmelerini
havi bir kostüm giyerek nutkunun en mühim kısmında
kendisini nur içinde bırakır. Bazı kere de gece bir “Lanteren
majik” vasıtasıyla resmini bir yere aks ettirerek kerametfüruşluk
eder.
Maamafih Seyyid İdris’in azamet ve şa’şaası soluyor.
ya–Türkiye muharebesinin ilanından evvel de Musavva’dan
kendisine birkaç sembuk mühimmat-ı harbiyye ve tüfenk
gönderildi.
Muharebe başlar başlamaz Arablar kendi cins ve dindaşlarıyla
muharebe eden düşmanın ma-fevka’t-tabia farz
ettikleri adama muavenet etmesi caiz olmadığını anladılar.
Hiç şübhesiz ki yakında Hudeyde’de tahaşşüd eden
Osmanlı kuvvet-i müdhişesi Seyyid İdris’i eline geçirecek ve
cezasını verecektir.
Elhamdülillah bu ’inci nüshamızla Sıratımüstakīm ’in
yedinci cildi hitam bulmuştur; sekizinci cildden i’tibaren aynı
mesleği daha etraflı bir surette ta’kīb etmek üzere Sebilürreşad
ünvanı altında intişar edecektir. Muhterem kari’lerimizin
ma’lumu olmak üzere beyana lüzum gördük.

|/\|