SEBİLÜRREŞAD Cild 8

|\/|
_____
<?xml version="1.0" encoding="UTF-8"?>
<metadata>
    <title>SEBİLÜRREŞAD Cild 8</title>
    <author>-</author>
    <date>Unknown</date>
    <word_count>321688</word_count>
    <unique_words>69526</unique_words>
    <line_count>43889</line_count>
</metadata>
_____

“Deveye bakmıyorlar mı ki nasıl yaratılmıştır? Göğe bakmıyorlar
mı ki nasıl kaldırılmıştır? Dağlara bakmıyorlar mı ki
nasıl dikilmiştir? Yere bakmıyorlar mı ki nasıl döşenmiştir?
Öyle ise hatırlarına getir. Sen yalnız ihtara me’mursun; yoksa
onların üzerinde tahakkümde murakabede bulunacak
değilsin. Lakin yine haktan yüz çevirip küfründe inad eden
olursa Allah onu en büyük azab ile ta’zib edecektir. Onların
döneceği yer başkası değil ancak biziz; sonra hesaplarını
görmek de yalnız bize aittir.”
* * *
Üstad-ı muhterem Şeyh Muhammed Abduh “Gaşiye”
suresini tefsir ederken
ayetine gelince diyor ki:
Surenin başından beri söz umur-i ahireti bildirmek; insanların
ferda-yı kıyametteki halini göstermek için serd olunuyor.
Muhataplar arasında ise ahireti ya büsbütün inkar
eden dinsizler yahud iman etmekle beraber işledikleri ef’alin
kendilerini nasıl bir akıbete sevk edeceğinden gafil beyinsizler
var.
Cenab-ı Hak her iki tarafın nazarını alem-i hilkatin her
gün gözleri önünde duran aksamındaki asar-ı kudrete doğru
tevcih etmek suretiyle fikirlere hüccet ikame eylemek gafilleri
buyuruyor.
Kudret-i ilahiyyeyi gösterecek namütenahi mahlukat varken
ayet-i kerimede deve tahsis buyurulmuştur. Zira deve
Arab’ın kullandığı hayvanat içinde en iyisi en faydalısı olduktan
başka hakīkaten harikulade bir hilkate maliktir. Çünkü
o kadar şiddetiyle kuvvetiyle beraber aciz bir mahluka
ram olur; küçük çocuğun arkasından bile gider.
Sonra bünyesi ağır yükleri kaldırıp uzak memleketlere
taşıyacak surette tertib edilmiştir. Bundan başka yükleyenlere
kolaylık olsun diye yere çöker; sırtına istenildiği kadar
yük vurulduktan sonra kalkar; açlığa susuzluğa dayanmak
şartıyla uzun uzun mesafelere gider. Kanaati o derecededir
ki başka hayvanların yemeyeceği dikenlerle aylarca yaşar.
Elhasıl devede diğer bir çok meziyetler daha vardır ki
başka hayvan o meziyetlerde kendisine iştirak edemez.
Ayet-i kerimede devenin tahsisen irad olunması cüssesi
fil zikredilirdi. Vakıa devedeki meziyetlerin bir kısmı filde de
vardır; ancak sütü sağılmaz eti yenmez sonra da deve kadar
kolay kullanılamaz.
Göklerin kaldırılması üzerimizde görünen güneşler aylar
yıldızlardan her birinin seyrini şaşırmamak tabi’ olduğu
nizamdan ayrılmamak şartıyla kendi medarında durması
demektir.
Devenin gökler dağlar yerlerle birlikte zikrolunması pek
beliğdir; zira bunların hepsi Arabın hilkate aid olmak üzere
çölde ovada her gün her zaman gördüğü manzaralardır.
Göz önünden sıra ile geçen levhaların hatırdan da böyle sıra
Şimdi yukarıda söylediğimiz münkirlerle gafiller gözleri
önünde duran bu şeylere im’an ile baksalar; nasıl olmuş
da her biri bulunduğu hali almış azıcık düşünseler o zaman
anlardılar ki bir mucid bir muhafız olmadıkça meydandaki
san’atın icadına devamına imkan yoktur; o mucid o muhafız
meye kavanin-i hikmet üzerine tertib eylemeye kadir olan
hiç şüphe yoktur ki insanları herkesin ceza-yı amelini göreceği
bir muhasebe günü için toplamaya da kadirdir. Bundan
başka Allahu Zülcelal bütün mevcudatı yarattığı halde
usul-i hilkate dair bir şey bilmedikleri gibi Cenab-ı Hak kendilerini
o muhasebe günü yeniden vücuda getirecek halbuki
beşer bu ikinci icadın suretini de bilemeyecek; görecekleri
şeyden alacakları nasib bugün şu mahlukata bakmaktan
almakta oldukları nasibin aynı olacak.
Şimdi madem ki iş bu kadar zahir bu derecelerde bedihidir
madem ki ibret için bir nazar-ı im’an kafidir
“ Hatırlarına getir sen yalnız ihtara me’mursun.”
Fıtrat bir Sani’-i Kadir’e inanmak hissine beşeri kendiliğinden
sevk ettiği gibi yine o fıtrat aynı Sani’in insan için
hüsran çekilecek yahud safa-yı sermedi içinde yaşanacak
edip duruyor. Ancak gafletin tahakkümü hevesatın galebesi
yüzünden çok zamanlar beşer doğruyu ihtar eden kendisini
fıtratının sevk edeceği tarafa çeviren bir mürşide muhtaç
oluyor. Onun için Allahu Zül’celal istidlalin bu suretini “tezkir”
lafzıyle tavsif buyuruyor.
“ Sen yalnız ihtara me’mursun” hitab-ı celili
miz’in bi’setinden maksud olan emri tahdiddir ki o emir
de insanlara unutmuş oldukları evamir-i ilahiyyeyi ihtar etmekten
aleyhissalatü vesselam Efendimiz’in kudreti yetişemeyeceği
gibi kalbleri murakabe altında bulundurmak da vazifesi değildir.
ayetleri bu hakīkati
sarahaten tebliğ ediyor.
Ayat-ı Kur’aniyyeyi mensuh göstermeye pek hevesli
olanlardan biri bu ayetin cihad ayetleriyle neshedilmiş olduğunu
söylüyor. Sanki Müslümanlık’ta cihad insanları zorla
mu’tekid yapmak için meşru’ imiş. Bu sözü ileri süren
adam düşünmüyor ki cebr ile kahr ile iman elde edilemez;
Yehudi ister Nasrani ister Mecusi olsun yine kendi dininde
kalmak şartıyle haraç vermeye razı olursa -ekseriyetin re’yine
göre- cihadın vücubu kalmaz.
ayetindeki illa lakin ma’nasınadır ki nefy-i
saytaranın ifade eylediği ahvalin umumundan istisnayı mutazammındır.
HADIS-I ŞERIF
Kur’an-ı Kerim ’den sonra ulum-ı ‘aliyye-i İslamiyyenin
en kıymetdar kıymetdar olduğu kadar da dakīk bir rükn-i
mühimmini teşkil eden ilm-i hadis için de mecmuamızın
tercümanı din-i mübin-i İslam’ın me’haz ve menşe’i bugün
Peygamberimiz Efendimiz ile bizim beynimizde vesika-i
mu’azzama olan ehadis-i nebeviyye mecmuamızda daima
mevki’-i mühim işgal edecek ümmet-i İslamiyyenin ihya ve
te’alisine sa’y ü gayret edilecektir. Vaktiyle her türlü mevani’
ve mezahime göğüs gererek her türlü tehavvülat-ı kevniyye
ve siyasiyyeye la-kayd kalarak tel’inlere tadlillere hapis
ve tağriblere ezalara cefalara nazar-ı istihfafla bakarak
ehadis-i şerifenin cem’i sünnet-i seniyyenin ihya ve i’lası
uğ­runda çalışan e’azım-ı ümmeti tekrar zamanımızda yaşatmayı
mecellemiz kendisine mukaddes bir vazife bilecektir.
Şu ümniye-i mu’azzezeye erişebilmek için hadis babında
selaseden ibaret olacaktır:
dan temas eden ehadis-i şerife ve sünnet-i seniyyeyi mevzu’-ı
bahs ederek ahval-i cariyye ile nazar-ı şari’ arasında
mukayese ve muhakeme icrasıyla tenkīd eylemek.
muhaddisin-i kiram hazeratının tercümeleri meslek-i alileri
asar ve mecmuaları hakkında tetebbu’atta bulunmak.
Sebilürreşad ’ın ictima’iyattaki mesleği umumi olmaktan
ziyade hususi bir mahiyeti haiz olacaktır. Fakat böyle olması
lini tazammun etmez. Sebil ’in sütunları ma’na-yı umumisi
ceride bir İslam ceridesi olmak haysiyetiyle en ziyade alem-i
dan maksadı da şuun-ı İslamiyyenin münhasıran fünun-ı
dir. Sebil ’in sütunlarında mevzu’-ı bahs olacak mesail-i ictimaiyye
alem-i İslam’da maddeten mevcud olan fevaidi
den olacaktır. Çünkü şimdilik biz de mevzu’u olmayan nazariyat-ı
Sebilürreşad İslam’a aid mesail-i ictimaiyyeden bahs ettiği
sırada hiçbir zaman cehlin ma’na-yı meşhuruyla taassubun
delaletine iktida etmeyecek; İslam’ı girivelere düşüren bu iki
delil-i zelile daima nazar-ı nefretle bakacaktır. Çünkü onun
cak bu suretle ayıklanabileceği gibi
nass-ı celiline ma-sadak olacak surette rahat döşeğine uzanan
üç yüz milyonluk bir kütle de ancak bu suretle devre-i
hayat ve faaliyete girebilecektir. Sebil bu mebhasda levm-i
laimden şetm-i şatimden asla tehaşi etmeyecek doğruluğuna
kail olduğu bir fikri bir ictihadı bi-muhaba izhardan
çekinmeyecektir.

----
FELSEFE
----

Sebilürreşad mebahis-i felsefiyyeyi de ihtiva edecek bütün
mesalik-i felsefiyye erbabının efkar ve mülahazatı için
daima sahifelerini açık bulunduracaktır. Fakat hiçbir zaman
felsefeyi hedm-i dine alet ittihaz etmeyecektir. Belki felsefenin
bir çok mebahisini te’yid-i dine hadim kılacaktır. Sebil
mesalik-i muhtelife-i felsefiyyeden kemal-i serbesti ile bahsi
kebairden addedecek kadar mukteza-yı zamandan gafil
olmadığı gibi felsefenin hücumundan korkacak kadar da
za’af-i kalbe za’af-i imana mübtela değildir. Bina’enaleyh
kirleri en mülhidane nazariyeleri aynen nakilde bi-tarafane
muhakemede asla bir beis görmeyecek ve belki bu şıkkı lazım
ve zaruri addeyleyecektir.
VAHDET-I VÜCUD
Fikriyyunun alem-i harici hakkında muhtelif nazariyeleri
vardır; bu nazariyyelerin nev’ine göre meslekler de ta’addüd
eder. Bunlar hakkında tafsilata girişmek sade[d]den teba’üdü
müstelzimdir. Bu mesleğin en müfriti eşya-yı hariciyyeyi
“ene” üzerine terettüb ettiren ve “idealizm egoist” denilen
meslektir. Bu meslek erbabı nefs-i natıka ile ona mahsus
olan kuva-yı müdrikenin halat-ı muhtelifesinden başka bir
şeyin vücuduna kail olmayıp alem-i hariciyi teşkil eden suver-i
mümkinatın o kuvvetlerle kaim ve o kuvvetlerin birer
şekl-i mahsusu olduğuna kaildirler. Bunların nazarında alem
kendi hakīkat-i zatiyyeleri olan “ene”den ibarettir. Halbuki
zevi’l-ervahdan evvel alem var idi. Zevi’l-ervah bilhassa
onlardan biri olan insan avalime nisbeten hadisü’l-ahd sayılır.
Şu halde dünyada nüfus-ı müdrike yok iken avalimin
velev ki başka bir suretle olsun vücudunu tasdik zaruridir.
Zevat-ı eşyanın kıyam-ı zatileri i’tibarıyla bir vücud-ı müdrike
karşı tahakkukları nazariyesi kabul edildiği takdirde o
vücud-ı müdrikin be-heme-hal bizden başka bir şey olması
lazım geleceği tezahür eder. İkinci mülahazaya gelince o
da nefs-i natıkada husul-i ihsasat için bir illet-i hariciyyenin
vücuduna ihtiyac derkar olmasıdır. Felasifeden bazıları bu
bunlara henüz nefsimizde tecelli etmeyen ihsasat-ı mümkine
diyorlar. Halbuki ihsasat-ı mümkine nedir? Nefsde tecelli
etmeyen halat. Bu halat nasıl olur da aynı zamanda nefsde
teccelli eden halata illet olabilir? Çünkü henüz kendisi tahakkuk
etmemiştir. Şu halde nefsde husul-i ihsasat için bir
kaide-i külliyye olan kaide-i illiyyet bunu iktiza eder. Haydi
bundan da sarf-ı nazar edelim. Nefs-i natıkanın daire-i idraki
daire-i ihatası mahdud olduğu da insafa veda’ etmeden
aklen meczumumuz olan vücuduna ne diyelim? Eğer eşya-yı
hariciyye yalnız “ene”den ibaret olan nefs-i natıkaya
karşı müte’ayyin olaydı vücudu aklen meczumumuz olan
avalim-i gayr-ı mütenahiyye onun daire-i idraki haricinde
olmak hasebiyle mevcud olmamak lazım gelir idi.
Halbuki o alemler mevcuddur; bunların vücud-ı nefsü’l-emrilerini
a’razından tecrid ile ma’kūlattan olmak üzere
kabul etmek bir nevi’ mükaberedir. Aks-i suret kabul edildiği
takdirde eşya-yı hariciyyenin vücudu bizim idrakimize
müftekır ve onun vücuduyla meşrut olmamak iktiza eder ki
hakīkat de budur. İşte yukarıda ismi geçen Berkley vürudu
zaruri olan bu ve bu gibi itirazları def’ için fikrini diğer
bir nazariyye ile tashih ediyor. Bu feylesof en muta’assıb
fikriyyundan olmakla beraber eşya-yı hariciyyenin vücudunu
duğunu söylüyor. Ve bu inkarın insandaki nefs-i natıkadan
başka bir idrake ta’bir-i diğerle akl-ı külle karşı taayyününe
kail olarak buna da Cenab-ı Hak diyor.
Bu suretle bizim eşya-yı hariciyye namını verdiğimiz
hakayık-ı sabiteye Cenab-ı Hakk’a karşı taayyün eyledikten
sonra ukūl-i cüz’iyye tarafından idrak olunana silsile-i
efkar nazarıyla bakıyor. Berkley’in ruh mülahazatı mutasavvıfane
bir eda ile ifade edilirse ehl-i vahdetin fikrine
yaklaşır. Akıl için tarik bir olmak haysiyetiyle bundan da bir
şey çıkmaz. Zaten ehl-i vahdetin mesleği hakkında nazari
ted­kīkata girişenler be-heme-hal onu fikriyyun mesalikinden
birine temas ettiriyorlar. Hatta İbn-i Haldun bile ehl-i
vahdetin mesleğini tenkīd ettiği sırada onu döndürüp dolaştırıp
“idealizm egoist” mesleği derekesine indiriyor. Kari’ini
Mukaddime-i İbn-i Haldun ’a müracaat külfetinden vareste
kılmak için buraya aynen nakl ettiğimiz atideki sahife dikkatle
mütalaa edilecek olursa hilaf-ı hakīkat bir isnada tasaddi
etmediğimiz anlaşılır Mukaddime-i İbn-i Haldun ’dan
nakl olunan sahife şudur:
“Müte’ahhırin-ı mutasavvıfenin bir fırkası dahi vahdet-i
mutlakaya kail oldular ve bu mezheb ta’akkul ve teferru’atında
evvelkiden daha garib bir re’ydir. Bu mezheb ashabı
zu’m ederler ki vücudun tefasilinde bir takım kuvvetler
vardır ki mevcudatın hakayık ve suver-i mevaddı onlar ile
olur ve anasırın vücudu dahi kendide olan kuvvetler iledir.
“Ve keza madde ve heyula-yı anasırın kendisinde dahi
kuvvetler vardır ki madde-i mezkurenin vücudu onlar iledir
sonra mürekkebatta dahi bu kuvvetler mevcud olup ancak
ma-bihi’t-terkīb olan kuvvetin zımnında bulunurlar. Kuvve-i
ma’deniyyede kuva-yı anasır mevcud olup fazla olarak kendide
dahi bir kuvvet vardır sonra kuva-yı hayvaniyye kuvayı
ma’deniyyeyi mutazammın olup kendisinde dahi diğer
kuvvet-i zaide vardır. Kuva-yı hayvaniyyeye nisbetle kuvayı
ruhaniyyenin hali dahi bu minval üzeredir ve kaffesini min
gayrı tafsil cami’ olan kuvvet ancak kuvve-i ilahiyyedir ki
külli ve cüz’i cemi’ mevcudatta münbes ve münbasit olmuş
ve cümlesini cem’ edip yalnız zuhur ya hafa veyahud suret
ya madde cihetinden olmayarak belki min külli’l-vücuh
cümlesini ihata etmiş olduğundan kaffesi vahiddir ve ol vahid
zat-ı ilahiyyenin kendidir ve fil-hakīka zat-ı ilahiyye vahid-i
basittir. Ve onu mufassıl olan ancak bir i’tibardır. Hayvaniyetle
vücuduyla mevcuddur. Onun için bazen böyle cins ma’annev’
bunları misal olarak irad edip bu hususda min külli’l-vücuh
terkib ve kesretten firar ve hazer ederler ve onların indinde
terkib ve kesreti mucib olan ancak vehim ve hayaldir.
“Bu mezhebin takririnde İbn-i Dihkan’ın kelamından zahir
olan budur ki onların vahdet hakkında olan kelamlarının
hakīkati hükemanın elvan hakkında dediklerine şebihdir.
Şöyle ki hükema elvanın vücudu ziya ile meşrut olduğundan
ziya ma’dum oldukta elvan bir vechile mevcud olamaz
derler. Onların indinde dahi mevcudat-ı mahsusenin küllisi
müdrik-i hissinin vücuduyla meşrut ve belki mevcudat-ı
ma’kūle dahi müdrik-i aklinin vücuduyla meşrut olduğundan
bu surette küllisini mufassıl olan vücud müdrik-i beşeri
farz ettiğimizde vücudun tafsili olmayıp mevcud olan ancak
basit-i vahid olmuş olur. Bu surette hararet ve burudet ve
salabet ve mülayenet ve arz ve ma’ ve nehar ve sema ve
kevakibin vücudu ancak onları müdrik olan havassin vücudundan
naşi olarak vücud-ı nefsü’l-emri bulunmadığından
onları mufassıl olan müdrikler mefkūd oldukta hiç tafsil bulunmayıp
mevcud olan ancak idrak-i vahid olur ki “ene”den
temsil ederler ki hal-i nevmde hiss-i zahiri mefkūd oldukta
ona göre cemi’ mevcudat mefkūd olup kuvve-i hayaliyyesinin
tafsil ettiği rü’yadan başka bir şey kalmaz. İşte uyanık
kimsenin hali dahi böyledir derler ki o dahi bu idrakat-ı adideyi
bir nevi’ müdrik-i beşerisiyle tafsil edip müdriki mefkūd
oldukta tafsil dahi mefkūd olur. İşte Sufiyyenin kelamında
vehmin ma’nası budur yoksa idrak-i insaninin bir kısmı
olan vehim demek değildir. İşte İbn-i Dihkan’ın kelamından
anlaşıldığına göre mezheb-i mezkur ashabının hulasa-i re’yleri
budur.
“Ancak re’y-i mezkur derece-i sıhhat ve kabulden sakıt
ve nazildir. Zira girip çıkmış olduğumuz ve gideceğimiz beldenin
yakīnen vücudunu gözümüzden gaib iken cezm ederiz
ve keza sema ve kevakibin ve sair görmediğimiz şeylerin
vücudunu kat’iyyen biliriz ve insan bunu kat’ edip böyle
yakīniyyatta kendi kendine mükabere edemez. Halbuki hicab
hissi keşf ile alem-i ruhaniye muttali’ olup da evham
ve hayalattan salim olan kimse müstağrak-ı bahr-i ma’rifet
olarak idraki bu gune tahayyülattan halis ve hali bir idrak-i
sazec-i basit-i umumi olmak lazım gelip bu surette ise tafsil
ve tefrik ile hakayık-ı mevcudatı nasıl ta’yin edebilir? Ve söylediği
sözler avarız-ı vehmiyyeden başka ne olabilir? Bina­
enaleyh bu gune keşif sahibi kendini müttehem edip de ibadetine
Hak onu vasıl-ı mertebe-i hakīkat eyleye…. ilh.”

----
FIKIH VE FETAVA
----

Müslümanlık aleminde intişar eden İslam mecellelerinin
hemen ekserisinde bu ünvana tesadüf olunur; en tatlı ilmi
mülahazlar fıkhi düşünceler bu ünvan altında mütala’a edilir.
Vaktiyle İslam Alemi’nde pek ali mevki’ler işgal eden efazıl-ı
ulemanın geceleri gündüzlere katarak senelerce ömürlerce
çalışmalarına zemin olan mescidlerde cami’lerde
medreselerde ekabir-i fukahanın iştirakiyle günlerce imtidad
eden müzakere ve mübahaseler için de yegane mevzu’ teşkil
eden ilm-i celil-i fıkhın zamanımızın dini ve İslami mecellelerinde
dahi bir kısm-ı mühim teşkil etmesi iktiza eder.
Diğer tarafdan kari’in-i kiram beyninde tahaddüs
ederek hükm-i şer’isi bilinmek üzere müracaat olunan sualler
de cevapsız bırakılamaz. Yevmi ve siyasi cerideler veka’i-i
yevmiyye ve siyasiyyeyi tedkīk etmek mecburiyetinde bulundukları
gibi bir mecmua-i İslamiyye dahi alem-i İslam’da
ve kendi kari’leri beyninde ukde teşkil eden mes’elelerin
bilhassa İslami ve şer’i bir nokta-i nazardan halledilmesine
tavassut etmesi icab eyler.
ve Fetava” babı küşad edilmek ciheti münasib görülmüştür.
Fıkıh ve Fetava kısmı nefs-i ünvandan dahi anlaşıldığı
üzere ikiye ayrılır ki; biri “fıkıh” diğeri “fetava” kısmıdır.
Kısm-ı fıkhı ihvan-ı din tarafından tevarüd eden suallerden
cevaplardan zaman ve zemine göre tahaddüs ve icabına
göre hey’et-i tahririyyece mevzu’-ı bahs edilmesi münasib
görülen mesail hakkında cereyan eden mütalaat ve muhakemat-ı
fıkhiyyeden ibaret olacaktır.
Mecmuamızda bilhassa bu babın zenginliğine ayrıca dikkat
ve ihtimam olunacak ve bu hususda icab eden fedakarlıktan
geri durulmayacaktır. Elimizin eriştiği kadar memalik-i
saire-i İslamiyyede bulunan fukahanın dahi fikir ve mütalaalarına
müracaat edilecektir. İstiyoruz ki mecellemizin bu
kısmı Hanefilik Malikilik Şafiilik Hanbelilik… tefrik edilmeksizin
mezahib-i İslamiyyenin ayine-i fıkhisi olsun. Onun
bu babda usul-i İslamiyyece mu’teber olan delile senede
babda söylenecek sözler sırf istidlal tarikıyla ve delilleri nokta-i
nazarından irad edilecek olduğundan hiç birinde kat’iyyet
tahlil ve edillesi nokta-i nazarından tedkīk edilmesiyle iddia-yı
nur. Maamafih ilmi mevzu’lara dair idare-i kelam etmek
mes’eleyi istidlal tarikıyla tahlil ve tafsil eylemek bab-ı fıkıhda
kesb-i mümarese eylemek isteyenler için vasi’ bir zemin
teşkil eder ümidindeyiz. Her halde zeka-yı fıkhisi olanlar için
bu saha geniş bir meydan-ı müsabaka olacaktır.
Sebilürreşad ihvan-ı kiram tarafından varid olan sual-i
fıkhileri evvela enzar-ı ammeye arz eder. Kari’in-i muhteremece
bu hususda sırf ilmi ve müdellel olmak üzere yazılan
cevaplar neşr sonra bunlar icabına göre muhakeme edilir.
Fakat sual kari’in-i kiram tarafından cevapsız kalır veyahud
mes’elenin daha ziyade izahı icab ederse Sebilürreşad ’ın
kendi muharrir-i ilmileri tarafından mes’ele tedkīk edilir.
Fetava kısmında dahi varid olan istiftalar ibtida kari’in-i
kirama arz olunur. Cevap verilirse me’hazı gösterilmiş olmak
şartıyla neşr ve yoksa Sebilürreşad ca cevabı taharri
edilir; bulunursa me’hazı yeri gösterilerek derc ve illa cevabı
bulunamadığı i’lan olunur. Bu gibi cevabı bulunamayan
mesail-i fıkhiyye sırf ilmi ve nakli bir surette fıkıh kısmında
mevzu’-ı bahs edilebilinir.
Bu halde fıkıh ve fetava kısmı tabiatiyle ikiye ayrılıyor
ki biri fıkıh diğeri fetava kısmıdır. Buna göre bu kısımlar
ber-vech-i ati mebahisi müştemil olurlar:
Varid olan ve hey’et-i tahririyyece mevzu’-ı bahs edilmesi
münasib görülen sualler
Fıkıh kısmına aid olmak üzere yazılan yahud varid
olan cevaplar
muhakemeler icrası
Fetvalar
Cevabı bulunamayan sualler ihtar ve icabına göre bunun
kari’in-i kiramca fıkıh kısmında mevzu’-ı bahs edilmesi
Ve mine’llahi’t-tevfik.

----
EDEBIYAT
----

Edebiyatı nasıl telakkī ettiğimizi nasıl bir meslek tutmak
miştir. Şiir için edebiyat için “süs” “çerez” diyenler var.
Karnı tok sırtı pek milletlere göre bu söz belki doğrudur.
Lakin bizim gibi aç çıplak milletlere süsten çerezden evvel
giyecek yiyecek lazım. Onun için ne kadar süslü ne kadar
tatlı olursa olsun libas hizmetini gıda vazifesini görmeyen
edebiyat bize hiç söylemez.
Hele “San’at san’at içindir. San’atta gayet yine san’attır.
Edebiyatta edebiyattan başka bir gaye aramak san’atı takyid
etmektir.” gibi yüksek nazariyeler bizim idrakimizin pek
fevkindedir. Zaten bu türlü nazariyeler ahlaksızlığa felsefe
şekli veren; edebiyat namına milletin namusuna hayatına
mevcudiyetine yürüyen bir takım hazelenin eser diye ortaya
koydukları bahnamelere revac verilmek için ileri sürülüyor.
Bir de biz edebiyatın vatanı olduğuna iman edenlerdeniz.
O sebepten hiçbir milletin edebiyatını memleketimize
mal etmek istemeyiz.
Şarklılar herşeyde olduğu gibi edebiyatta pek geri; garplılar
herşeyde olduğu gibi edebiyatta pek ileri. Biz onların
edebiyatından yalnız san’at cihetiyle istifade etmek isteyeceğiz.
Yoksa ecnebi emtiasını yerli metaı yerine satmayacağız.
Simsarlığın bu türlüsü dolandırıcılık olduktan başka kendi
hissiyatımızın kendi efkarımızın elhasıl kendi hayatımızın
kıyamete kadar işlenmeyerek ham eşya sırasında kalmasına
sebep olur ki hem ayıp hem günahtır. Petrolün nasıl
çıkarıldığını nasıl tasfiye edildiğini öğrenen Osmanlı Erzurum’daki
Yoksa Amerika’dan Rusya’dan Romanya’dan teneke teneke
gaz taşıyacak sonra da yerli mahsulü diye bizi kandıracak
olursa biz onun madenciliğinden birşey anlamayız!
Darılmasınlar gücenmesinler ama sanatkarız diye meydana
atılan bir çoklarını biz adi birer simsar bulduk! Adi kaydını
da ilave ediyoruz; çünkü eklerini belli etmeyecek kadar
maharet gösteremiyorlar.
Sebilürreşad ’da görülecek eserler kaba olacak saba olacak
lakin yerli malı olacak hiçbir tarafında başka memleket
mahsulü olduğunu gösterir damgası bulunmayacak. Bir de
az çok bir ifade te’min edecek. Şayed ahlaki içtimai hiçbir
faide te’min etmezse zararı bari olmayacaktır ki bir nazara
göre bu da faide demektir.
Yazılarımız en namuslu aileler arasında okunabilmek
üzere yazılıyor. Zaten bizim ictihadımıza göre edepsizlik başladığı
noktada edebiyat biter.
Elverişli bulduğumuz her mevzuu yazacağız. Hele ictimai
derdlerimizi dökmekten yaralarımızı açıp göstermekten hiç
çekinmeyeceğiz. Bundan maksadımız bir takım zavallıların
zannettiği yahut zannettirdiği gibi milleti ele düşmana karşı
maskara etmek değildir. Meramımız kendimizi değil maskaralıklarımızı
maskara etmektir. Ta ki ülfet neticesi olarak her
gün yapmaktan hiç sıkılmadığımız hiç azab duymadığımız
bir sürü fenalıkları yavaş yavaş bırakalım da elbirliği ile insanlığa
doğru bir adım atalım.
Görülüyor ki biz edebiyattan pek çok şeyler bekliyoruz.
Evet memleketin aklı başında olan evladı bize yan bakmaz
da yardım edecek olursa neden Osmanlıların milli hakīkī
Yazılarımızın gerek mevzuunda gerek üslubunda herşeyden
evvel bütün Osmanlıları düşüneceğiz; yani mümkün
olduğu kadar halka söyleyecek eserler meydana getireceğiz.
Yoksa havas için yazı yazmaya yeltenecek derecede sersem
değiliz! Zaten altıyüz bu kadar seneden beri yalnız havassı
düşüne düşüne avam olmuş gitmişiz!
Sade yazmak bizim için asıldır. Ne zaman bu asıldan
ayrı düşmüşsek mutlaka muztar kalmışızdır. Yalnız sadelikte
“cennet”i beğenmeyip “uçmak” “cehennem”i bırakıp
“tamu” diyecek kadar ileri gidecek değiliz.
Hele dilimizin şivesini –ister Napolyon çizmesi çekmiş
netmeyeceğiz. Bu hususta ne kadar taassub ne kadar muhafazakarlık
kabilse göstereceğiz. Evet eskiler gibi Arapça
Acemce düşünülüp yahud yeniler gibi Fransızca Almanca
tertip eyleyip Türkçeye ondan sonra naklolunan yazılara
karşı gücümüz yettiği kadar hücum edeceğiz. Zira şu hakīkate
her memleket nasıl kendi tabii hududu dahilinde ilerlerse
her dil de kendi fıtri şivesi dairesinde terakkī eder.
Lisanın şivesine uymayan eserler mahdud bir kısım halk
arasında bir müddet yaşar; lakin sonra da ölür gider.

----
TARIH
----

Bir milleti hakkıyla tanımak için yalnız ahval-i hazırasını
bilmek kafi değildir. Zira ahval-i hazıra mazinin mahsulüdür.
Binaenaleyh her şeyden evvel tanımak istediğimiz milletin
mazisini bilmek lazımdır. Millet-i İslamiyyeyi kari’in-i kirama
bi-hakkın tanıtmak isteyen risalemiz bu hakīkati nazar-ı dikkate
alarak milletimizin tarihinden bu millet-i muazzamayı
teşkil eden akvam-ı muhtelifenin mazilerinden bunlar içinde
yetişip ilim ve fenne İslamiyet ve insaniyete hizmetleri
sebk eden büyük simaların tercüme-i hallerinden bahs etmeyi
münasib görmüştür. O halde bu kısmın ihtiva edeceği
mebahis şunlar olmak iktiza eder:
Tarih-i İslamiyyet
Akvam-ı İslamiyyenin tarihleri
E’azım-ı İslamiyyenin teracim-i ahvali
HAK VE HAKĪKAT
Bi-tevfiki Rabbani “Hak ve Hakīkat”in maba’dine bed’
ediyoruz.
Cild-i evvelin hitamına doğru enbiya-yı izam hazeratına
mahsus mevhibe-i sübhaniyye olan vahy-i ilahiden bahs
edilerek keyfiyet-i vukū’una dair bazı beyanat-ı aliyye ile
tezyin-i sahaif kılınmıştı.
Burada evvela ma-sebeka münasib bir tekmile takdim
edeceğiz. Bunda zikri geçen ayat-ı Kur’aniyyenin tefsirini itmamla
beraber bir takım nükat-ı celile dermiyan edilecek.
Ve vahy-i ilahi aksam-ı adidesinin ala vechi’t-tafsil beyan ve
tedkīkiyle mebhas-ı ali-i mezkur ikmal olunacaktır ba’dehu
saded-i asli olan müdafaaya şüru’ ve Tarih-i İslamiyyet
nam-ı müstearıyla yazılan garazkarane eserin red ve ibtaline
sırasıyla devam ve hakayık-ı ahvalin izahına bezl-i ihtimam
eyleyeceğiz. Bu sayede gerçekten bir tarih-i hakīkī-i İslamiyyet
vücud bulacaktır.
Tekmile
Nübüvvet tebşiriyle beraber şeref-nüzul eden Suretü’l-Alak
evaili


[ ] nazm-ı celili
cild-i evvelde vech-i tahkīk üzere tefsir edilerek mebde’-i
vahy-i Rabbaniye münasebet-i kamilesi ibda olunmuşidi.
Burada teberrük ve tezayüd-i istifade arzusuyla Nahçivani
Ni’metullah merhumun el-Fevayihü’l-İlahiyye nam tefsir-i
bedi’-i arifanelerinden iktibas-ı envar ediyoruz. Nesta’izü
bi’llah Ya Ekmele’r-rusül! Kur’an-ı Kerim -i münezzeli
oku
mürebbi-i zi-şanın Bari te’alanın bütün esma-yı
bir ism-i külli-i ilahi yoktur! esma ve sıfat-ı celilesi
laika ile mertebe-i kemale i’rac etmiş
bil-cümle mükevvenat içinden mezid-i lütf ve keremiyle
mümtaz buyurduğu nev’-i insanı uyuşmuş kandan icad eylemiştir.
Madde ile suret beynindeki tefavüte dikkat olunmalı!
Tedebbür ve ta’mik ve istikşaf-i hakaik üzere yine
oku ki metavi’-i ibarattaki beda’i-i işarat sana münceli olsun.
Evvela zabt ve tertil-i elfaz siyakında okumayı emr
etmişidi. Şimdi de te’emmül-i ma’ani ve istıtla’-ı fehaviye
mukarin olacak tarzda okumayı ferman buyuruyor ki bu
sayede kendisine elfaz ve mebani-i metavisinde mündemic
beda’i-i mermuzat inkişaf eylesin.
Erbab-ı imladan olmayan bir recul-i ümmi
olduğuna bakma! Çünkü Rabbin inayet ve ikramda ekmeldir.
Tekellüm ve idrakten ari kalem vasıtasıyla
ta’lim-i ilm eyleyen odur.
Bilmedikleri
şeyleri efrad-ı beşere beyan ve bürhan keşf ü ilham
tarikleriyle bildirmektedir. Sen ki ey habibim o nev’in güzide
ferdi şan ve şerefçe ekmel ve emcedisin en ali bir fıtratta
yekta-yı alemsin bütün hakaik ve esrara vakıf kılınacağın
bi-iştibahdır. A h
Ba’de za hil’at-i risalet iksa buyurulduğu vakit inzal buyurulan
Suretü’l-Müddessir evaili tefsir olunmak iktiza eder
ki onun da tebşir-i risalet ve i[r]şad-ı enama mübaderet
hengamına münasebet-i tammesi aşikar olsun. Este’izübillah
Ey labis-i disar-ı mübarek! Tefsir-i İrşad da
Ebussuud rahimehullah müddessiri böyle tefsir ediyor.
Fakat müşarun-ileyhin muradı fil-cümle lebs-i disar değildir.
Belki Tefsir-i Kebir ’de tasrih olunduğu üzere “tedessür”
disara bürünmek yahud uyumak veya ısınmak arzusuyla
ona sarınmak demektir. Nasıl ki müfti-i müşarun-ileyh de
esbab-ı nüzul beyanı sırasında evvela –balada beyan olunan
kavl-i racih vefkince– Cebel-i Hıra’dan avdetle hane-i
saadetlerine gelip beray-ı istirahat istitca’ buyurdukları zaman
üzerlerini örttürmelerini saniyen kavm-i Kureyş’in
hak­larında na-seza sözler sarf etmelerinden naşi müteessir
ve mütefekkir bulundukları esnada hırka-i saadetlerine bürünmüş
olmalarını salisen melek-i vahyin hin-i vürudunda
Hadis-i şerifi ikisini de cami’ olarak teşbih-i beliğ kauyku
uyumaya müteheyyi’ bir halde bulunmalarını nakil ve
rivayetle ma’na-yı murada işaret buyurmuşlardır.
Müşriklerin söylemiş oldukları o na-seza sözler kütüb-i siyerde
ber-vech-i ati hikaye olunuyor. Resul-i Ekrem efendimiz
hazretleri nası din-i hakka da’vet buyurmakta oldukları
beyne’l-kabail şayi’ olduğu sırada bir gün Ebu Cehil diğer
sanadidi Daru’n-Nedve’ye cem’le husus-ı mezkura dair müessir
bir nutuk irad etti ve nihayetinde dedi ki: Ey ihvan!
Kariben bütün kabail-i Arab beray-ı hac Mekke’ye gelerek
bizimle mülakī olacak ve şimdiye
TERBIYE VE TA’LIM
Yevmi ceridelerimiz ölmüş bitmiş hadisatı şöyle böyle
tahlil ederek dinimiz hatta milletimiz kavmimiz için bile faidesi
olmayan öte beri şeylerle birkaçı müstesna olduğu halde
mecmualarımız da sathiyat ile iştigal ederek asıl bugünkü
vaz’iyet ve ahvali hazırlayan esbab hakkında şakk-ı şefe etmeyi
hatırlarına bile getiremiyorlar. Biz bu milletimizin çekmekte
olduğu bütün belaları mazimizin hazırlamış olduğuna
eminiz. Fi’l-hakīka bizi şu vaz’iyet önünde bulunduran mazi
birçok avamilin taht-ı te’sirinde olarak teşekkül etmiş ise de
burada en büyük amil ulum ve maarif cihetinden geri kalışımız
olmuştur. Bunun da başlıca esbabı medreselerimizde
mekteplerimizde usul-i ta’lim ve terbiyenin yolsuz bir surette
cereyan etmiş bulunmasından ibarettir. Vakı’a medreseler
mektepler yok değil; okuyoruz çalışıyoruz; fakat hiç de matlub
olan neticeler iktitaf edilememiştir.
Biz hala o eski halimizde didiklenip duruyoruz. Mekteplerimiz
medreselerimiz mükemmel adamlar yetiştiremiyor.
Birçok mesailer boşa gidiyor. Memleketimizde yalnız
memleketimizde değil bil-umum memalik-i İslamiyyede bu
yüzden belki yüz binlerce gençlerimizin ömürleri kıymetli
vakitleri zayi’ olup gidiyor. Bu cihetler alem-i İslam’ın bazı
taraflarında anlaşılmaya başlanıldığı halde memleketimizde
bu hakīkat hala meydan bulamıyor. Gerek medreselerimizde
gerek mekteplerimizde tahsilde bulunan genç talebelerimiz
ve bunların haline acıyan bazı hamiyetli zatlarımız
kendi kendilerine üzülüyor çabalıyorlar ise de; dimağları
uyuşmuş olan evliya-yı umurun kat’iyyen aldırdıkları görülmüyor.
Matbuatımız da ma’nasız dedikodulara faidesiz
sathiyata dalarak bu cihetler hakkında bir iki kelime olsun
yazmaya vakit bulamıyorlar. Mektep medrese talebesinin
derdini dinleyecek sahib-i hamiyyet bir kimse bulunmuyor.
ta’lim ve terbiye hakkında bir bab-ı müstakil küşad ediyor.
Burada ta’lim ve terbiyenin nazariyat ve tatbikatı hakkında
beyan-ı mütala’a olunur buna dair varid olan makaleler
derc olunur. Mekteplerde medreselerde ve bunların daire-i
aidelerinde vukū’a gelen yolsuzluklar kemal-i bi-tarafi ile
bi-perva yazılır. Medrese ve mektep müdavimleri tarafından
vürud eden ve haklı olan şikayetler lüzumuna göre müştekinin
arzusu vechile –imzalı veya ma’zeretin sübutu takdirinde
kısım ber-vech-i ati mebahisi müştemil olur:
Ta’lim ve terbiye hakkında varid olan makalat-ı fenniyye
Medrese ve mekteplerde olan yolsuzluklar ve esbabı
Medrese ve mektep talebelerinin şikayatı.
HUTBE VE MEVA’IZ
Din-i İslam hutbelere mev’izalara pek büyük bir ehemmiyet
vermiştir. Zira sebil-i ilahiye da’vet suretlerinin ikisi
hikmetle cidal-i hasen ise birisi de mev’iza-i hasenedir. Muhtelif
kabiliyette yaradılan insanların bir kısmı vardır ki onlara
hikmetten mücadele-i ilmiyyeden ziyade güzel sözler
daha ziyade te’sir icra eder. Zaten mecmuamızda ilimden
hikmetten ve icabına göre cedelden bahs olunduğu halde
erkan-ı da’vetten te’siri daha şümullü olan kısm-ı mühimminin
bunun için dahi bir kısm-ı mahsus küşadını münasip görmüştür.
Mev’izaların bir kısmı vardır ki mahall-i mahsusada eşkal-i
mahsusa ile icra olunur ve ahkam-ı şer’iyye ile ittisaf
eder ki bunlara “hutbe” denilir.
Diğer bir kısmı da vardır ki mahal ve şekl-i mahsusa tabi’
olmayarak sırf ihtiyacın ilcasıyla irad olunur ki bunlara da
“nutuklar” diyelim.
Hutbeler vaktiyle ancak ahvalin icabatına göre irad
olunması meşru’ kılındığı halde gitgide maatteessüf hikmet-i
meşruiyyeti unutularak gördüğümüz gibi sırf kalıpdan ibaret
tuhaf bir şekil almıştır ki her halde şekl-i aslisine irca’ı lazımdır.
gibi ümmetin efkarını tenvire ahlakını tehzibe hadim mev’izaların
dercini de elzem addetmiştir.
Doğrudan doğruya bir kısma ta’alluk etmeyen makaleler
buraya derc olunacaktır.
Bir milletin te’min-i istikbali o millet ile sair hükumetler
arasındaki münasebatın ne derecelerde olduğu hakkıyla
bilinmesine mütevakkıfdır. Kendisiyle diğer devletler beynindeki
münasebatı bilmeyen milletler hukūkunu muhafaza
himmeyi nazar-ı dikkate alan risalemizin siyaset hususunda
üssü’l-esas mesleği Avrupa ile alem-i İslam arasındaki
münasebatı tedkīk ile istikbal-i İslam’ı te’min edecek yolları
göstermeye çalışmaktan ibaret olacaktır.
HAYAT-I AKVAM-I İSLAMIYYE
Sırası geldiği zaman “üç yüz şu kadar milyon müslüman
.…” diye yazar dururuz fakat bu üç yüz dört yüz milyon
müslüman hakīkaten var mı yok mu? Var ise arzın nerelerinde
ve ne mikdarda bulunuyorlar? Hayat-ı ictimaiyye
ve siyasiyyeleri ahval-i iktisadiyye ve maişetleri nasıldır?
bize benziyor mu? Hangi lisanla tekellüm ediyorlar hangi
devletin taht-ı esaretinde inliyorlar bu azametli yekunun bir
kıymet-i ameliyyesi var mıdır yok mudur? Bunu hiç düşünmüyoruz.
Maamafih düşünsek de bir faidesi olmaz zira bu
hususda esaslı bir ma’lumat verecek asarımız mefkūddur.
Ma’lumdur ki bu kabil asarı ortaya koyabilmek için oralara
gitmek onların içinde onlarla beraber yaşamak hasılı onları
re’yü’l-ayn yakından görmek lazımdır. Halbuki bizde bu
zahmeti ihtiyar etmiş kim vardır yekunu üçü dördü geçmeyen
fedakar seyyahlarımızı düşünecek onların masraflarını
deruhde edecek kaç kişi zuhur etmiştir? Lakin ecnebiler
dünyada hiçbir hıristiyan kavim yoktur ki onun hakkında
ma’lumat-ı tammeye malik olmasınlar. Ondan başka bütün
milel-i saireyi hatta biz müslümanları o kadar tedkīk etmişler
öğrenmişler ki bu tetebbu’ önünde insan –fakat bizim
gibi insan– hayret ediyor. İşi o dereceye götürmüşler ki sırf
müslüman alemine mahsus yüzlerce sahifelik risaleler te’sis
etmişler cihanın her tarafına adamlar göndermişler dünyanın
her tarafından eserler getirtmişler sırf bununla uğraşacak
hey’etler teşkil eylemişler; mütemadiyen yazıyorlar
milletleri de mütemadiyen okuyorlar. İşte Paris’de çıkan
“ Revue du Monde Musulman” bu sa’y ve faaliyetin bir
misali bir şahid-i beliğidir. Buna karşı Darülhilafeti’l-Aliyye’de
bir şey yapılabilmek için her ne kadar şimdilik vesait
mefkūd ise de arayıp bulmak için çalışmaktan da geri durmak
lazım gelmez.
Vakıa bu hususda menabi’-i ecnebiyye çoktur. Fakat onlar
kendi nokta-i nazarlarına göre anlattıklarından pek mevsuk
addedilemez. Maamafih hiçlik içinde yine faide-bahş
olabilir ve bizim için tedkīkat yollarını öğretir.
gibi fedakar seyyahlarımızdan mürekkeb hey’etler teşekkül
eder; gidip oralarda tedkīkat-ı amikada bulunurlar müşahedatlarını
tedkīkatlarını bize bildirirler; o zaman işte en hakīkī
ma’lumatı öğrenmiş oluruz.
Şimdi bu kısımda tedkīk etmek istediğimiz şeyler şunlardır:
Bütün dünyadaki müslümanlar kaç milyon nüfusdan
Millet-i İslamiyye hangi kavimlerden mürekkebdir her
kavmin sakin olduğu mahaller nereleridir hangi lisanla mütekellimdirler?
Her kavmin hayat-ı ictimaiyye ve siyasiyyeleri ahval-i
Millet-i İslamiyye ne kadar mezahib ve turuk-ı mütenevviaya
vücud bulmuştur? Hal-i hazırda neden ibarettir.?
Akvam-ı İslamiyye arasında i’tikad din-i celil-i İslam’ı
anlayış ve suret-i tatbikçe ne gibi farklar vardır?
Bu kütle-i naimeyi ikaz ve irşad için ne gibi tedabire
müracaat lazımdır?
rek kendilerine müracaat olunan gerek bu babda sahib-i
ma’lumat olup tanıyamadığımız zevatın bu program dairesinde
HAREKAT-I İLMIYYE VE FIKRIYYE
Bu kısmın muhteviyatını ta’yin etmek bize düşmez. Biz
yalnız şunu Cenab-ı Hak’dan temenni eder ve müslüman
kardeşlerimizden bekleriz ki bu kısmı hiçbir zaman boş bırakmasınlar.
Her gün saha-i ilm ü fende bir terakkī her zaman
saha-i hayatta bir teceddüd ve zindegi göstersinler. Zira
asıl gaye netice budur.

----
MEKATIB
----

Bu kısım gerek muhabirin-i mahsusamız gerek sair erbab-ı
kalem ve hamiyet tarafından ahval-i İslamiyyeye dair
gönderilecek mektupları ihtiva edecektir. Şimdilik Avrupa’da
birkaç muhbir tedarik edilmiştir. Fakat asıl muhbirlerimiz
şarkta tedarik olunmak lazımdır. Ceraid-i yevmiyyemizin
şimdiye kadar bunu yapması lazım gelirken ihmal edişi
şayan-ı te’essüfdür. İnşaallah yavaş yavaş onlar da baba
yurdlarını der-hatır etmeye başlarlar. Birçok zamanlar Londra’da
bulunan dünyanın her tarafından gelen müslümanlarla
Darülhilafe’de bulunan Halil Halid Beyefendi’nin delalet ve
himmetiyle lazım gelen İslam cem’iyetleri ve rüesasıyla bu
hususda muhabereye başlanmıştır. İnşaallah evvelisi gün
darü’l-harbden avdet eden ve bütün şarkta tanıdıkları bulunan
Abdürreşid Efendi’nin himmetiyle de bu cihet daha
ziyade taht-ı intizam ve te’mine alınacaktır. Ma’ahaza sütunlarımız
bu babda beyan-ı ma’lumat edecek bütün ehl-i
BULGARISTAN İSLAMLARININ YAŞAYIŞI
Bir takım ricalden addolunan Gospodinler Makedonya
hakkında söz söyler iken delil makamında Bulgaristan’da
yaşayan İslamların refah-ı hallerinden kanun-ı mahallinin
her bendinden müstefid olduklarından bahisle Türkiye tebaası
bulunan Bulgar milletdaşlarının da onlar gibi müsavat
dairesinde! yaşamalarını temenni ettiklerini bala-pervazane
bağırıyor ve bu tasniatlarını bila-hicab Avrupa matbuatına
kadar aks ettirerek bununla Avrupa’ya karşı da’vayı kazandıklarını
tahayyül ediyorlar! Zehi tahayyül!!
Bu avanturisler!.. Bilmiyorlar ki irae etmek istedikleri
delilleri da’valarının butlanına delildir. Onlara baladaki sözleri
sarf etmeye gelen cesaret mahza bizim sabır ve sekinetimizden
mütevelliddir. Yoksa hakkımızda bugüne kadar reva
görülegelen haksızlıkları tamamı tamamına alem-i matbuata
aksettireydik hükumeteyn beyninde ila maşaallah cari olagelen
sulh ve silmin pek çoktan muhtel olması icab eder idi.
Lakin biz İslamlar sulhun istikrarını her fiil ve hareketimizle
arzu ettiğimiz için daima bıçak kemiğe dayanıncaya kadar
sükutu ihtiyar eder ve bu tahammülümüzün semeredar olmasını
ez-can u dil ve temenni eyleriz.
Sadede rücu’ edelim; ne demiştik: Bulgaristan İslamlarının
yaşayışı! Evet Bulgaristan İslamlarının yaşayışı…!
Ah sormayın! Ey Osmanlı Bulgarları! Sizler yukarıda
zikri geçen avanturist Gospodinlerin yaldızlı ve musanna’
sözlerine firifte olarak bizim gibi yaşamayı ile’l-ebed temenni
etmeyin! Bunu size bir dost bir kardeş samimiyetiyle
söylüyoruz.. Bizim yaşamamız gibi yaşamayı hiçbir vakit
zim yüreklerimiz bilir! Onları fotoğraf gibi meydan-ı vuzuha
çıkarmanın bir kolayı olsa da sizlere ve Avrupa insaniyet-perveranına
bir temaşa ettirilse?! Fakat heyhat! Sizin
terakkī te’aliniz için hükumetiniz mektepler inşa ettiriyor.
Bizim mekteplerimiz sed olunuyor tahrib olunuyor! Tahribi
çareleri düşünülüyor. Sizlere iki millet beyninde asırlarca
hüküm süren burudetin izale-i vücudu zımnında ayrıca kilise
yaptırılarak kardeş gibi vatandaş gibi yaşamanız teshil olunuyorken
bizim camilerimiz plana uğratılarak kahr olunuyoruz!
Hangi tebaanın daha mes’ud daha müreffeh yaşadığını
tefrik ve temyiz etmeyi erbab-ı insafa bırakarak sahife-i
hayatımızın bir yaprağını çevireceğim.
Mah-ı hal-i Rumi’nin on ikinci Pazar günü icrası mukarrer
belediye intihabatı için her fırka mübarezeye hazırlandığı
gibi yeni usulde icra olunacak bu intihabda her fırka
şubeleri İslamlara kazandırmamak üzere fırkaları dahilinde
bulunan İslamları tertib ettikleri listelerin en aşağı sıralarına
koymaya çalıştılar. Bit-tabi İslamlar onların bu hareketlerine
razı olmayarak İntihab Kanunnamesi’nin mevadd-ı mahsusundan
ye hahişlendiler ve listelerini yalnız İslam gençlerinden tertib
ettiler idi. Bunu istihbar eden bir takım tufeyli ve son derece
mutaassıb Gospodinler İslamların bu teşebbüslerini akīm bırakmak
garaz-ı merduduyla fırka maskelerini ber-taraf ederek
sosyalistlerden maada hepsi bir fırka halinde işlemeye
Bu türlü işledikleri halde de ekseriyeti ihraz edemeyecekleri
zehabına düşmüş olmalıdırlar ki İslamları tehdid mevki’lerini
te’min zımnında hakkımızda mübah addettikleri
bühtan ve iftiralara germi verdiler! Güya intihab gününden
bir hafta akdem Filibe’de intişar eden Balkan gazetesi sahibi
Edhem Ruhi Bey kasabamıza gelerek İslamları müftülük dairesine
da’vet ettirmiş İslamların intihablarda hırıstiyanlardan
ayrı çalışmalarını tavsiye etmiş!!! Da’vet olunun İslamlar
da bu fikri tervic edeceklerine dair Kur’an-ı Kerim ’e el
basarak ahd ü peyman etmişler..! Bunun için ayrı çalışırlar
Edhem Ruhi’nin eser-i teşvikiyle vukū’ buluyormuş! Bu intihab
değil iki dinin çarpışması mübarezesi imiş!! Zehi iftira..
Zehi vesvese! Bunun üzerine bir takım bed-mest ve şekavet-perver
Bulgarları para ile ikna ederek üzerlerimize hücum
ettirdiler. Hakkımızda icra etmedik rezalet ve şenaat bırakmadılar!
Yapmadıkları zulüm ve hakaret kalmadı! Bütün
müslümanı döğdüler döğemediklerini birer suretle ihafe ve
tehdid ettirdiler.. Bu hususda istihdam için bir çok kura-yı
mütecavireye da’vetnameler irsaliyle mutaassıb köylü Bulgarlarını
mahza İslamları ezdirmek ürkütmek üzere da’vet
ederek İslamı kesir mahallata hücum ettirdiler. Onlar ve
şe­
rikleri fırsatı ganimet bilerek kimi müslüman döğmeye
kimi kise-i şekavetini imla etmeye aç kurt gibi saldırdılar!...
Misafirhane kapılarını cebren açtırarak içeride bulunan kimselerin
saat ve paralarını yağma ettiler. Güpegündüz ticaretgahlarımıza
bid-duhul ansızın üzerimize hücum ve darb
ettiler. Komşumuz hırıstiyan tüccarları bu halleri temaşa
edip duruyorlar idi. Bu vahşilikleri merci-i aidine ihbar etmeye
giden eşraf-ı mahalliyyeye hükumet konağı önünde
… dölü alçak Türkler … dölü barbar müslümanlar diye
kurtlar gibi uluştular!!
Bunların bu halini müşahede eden müteşebbislerimiz
hayatlarını muhafaza çaresine düşerek ticaretgahlarını kapayarak
her biri bir tarafa savuştu. Zira: Şikayetleri sem’-i
kabule layık görülmemişti.. Yalan söylüyorsunuzdan başka
cevaba nail olamamıştık!
Hele köylerde imrar-ı hayat eden bi-çare din kardeşlerimizin
hal-i pür-melalini onların tahammül-suz hayatlarını
hiç işitmeyin! Onlara her an reva görülen tecavüz ve
tahkirata yürekler “çelikten” de olsa yine takat getiremez!
Meğer ki vatandaşlarımızın yürekleri gibi ola..! Kuyularına
hınzır eti mi atmadılar? Mezarlık taşlarını mı kırmadılar? Bir
takım eşraftan kimselerin mezar taşlarına “haç” işareti mi
yapmadılar? mektep ve camileri mi sed olunmadı? Cami
kapılarına domuz eti mi asmadılar.. İçerilerine tegavvut mu
etmediler? Yapmadıkları hangi şenaat fazahat kaldı? Hangi
birisinden tazallum hangi bir tecavüzlerinden şikayet edebilelim?!
Hangi bir vahşiliklerini sımah-ı insaniyyete isma’
edelim?? Biz İslamların yaşayışını benim aciz kalemim tasvir
edemez.. O her türlü tasvir ve tasavvurun fevkindedir! Esir
bizden hürdür! Mahbus bizden müreffehdir!! Eşraf-ı İslamiyyenin
birçoğunun sözünden bir domuz çobanlığı eden
Bulgarın ifadesi mergūb ve müreccahdır.! Bizler burada yalnız
bir şeye i’timad ederek güvenerek oturuyorduk. Kuvve-i
kanuniyye bu her şeye hakim zann-ı kavisinde bulunduğumuz
kuvvetin de bize bizim hukūkumuzu sıyanete istirdada
gelince o da aciz kalıyor! O da o zaman kendi vücudunu
kağıtlar arasına gizlemeye yapılan vahşetlerin şahidi olmamak
Sözlerim yanlış anlaşılmasın! Kuvve-i kanuniyye
fevkinde dünyada hiçbir kuvvet olamaz! Fakat adaletin
hüküm sürdüğü ona perestiş olunduğu mahalde olursa?
Burada bizim için kanun hüküm-ferma değil Hükm-i Kara­
kuş’tur! “Bil-cümle edyan mukaddesdir. Her bir mezheb
kezalik kanuna riayet şartıyla herkes fikir ve hareketinde
serbesttir” ne güzel gözler[sözler] ne dil-firib cümleler! Değil
mi? Bu ta’dad ettiklerim Bulgaristan Kanun-ı Esasisi madde-i
asliyyelerindendir. Çe sud ki bu mevadd-ı kanuniyyeyi
yalnız kağıt üzerinde matbu görmekte infaz-ı ahkamını otuz
bu kadar yıldır hasretle beklemekteyiz. Efsus!?..
Bir Bulgar bir müslümanı döğmüş cerh etmiş; hayatına
kasd etmiş ve bi-çare kuvve-i kanuniyyeden beray-ı istimdad
hey’et-i hükkamdan darib veyahud carihinin tecziyesini
taleb ediyor. Değil mi? Heyhat! Eğer vefa ederse beklesin!
Bir Türk’ün bir Bulgar’da alacağı var! Bulgar vermek istemiyor!
O kimse matlubunun istirdadını mehakim-i aidine
havale etmiş; icrasına dört gözle muntazır bir o kadar para
daha sarf etmeyince ve birçok aylar sabreylemeyince matlubu
–kazara– bir müslüman bir Bulgarı döğse cerh etse! O kimsenin
hakkında kanunun en şedid ahkamı isti’mal olunması
bir emr-i zaruridir. Çünkü öteki Bulgar’dır. Onun hukūk-ı
şahsiyyesi hukūk-ı medeniyyesi var. Beriki müslümandır:
O en aşağı bir mahluktur! Onu kafile-i insaniyyete katmak
hukūk-ı medeniyyesini tanımak adeta cinayetle tev’emdir!.
Ve kīs [kıs] aleyhi’l-bevakī! Bunun gibi haksızlıkları vahşilikleri
ta’dada kalkışacak olur isek cildler dolusu kitablar
vücuda gelmesi iktiza eder. Yalan söylemiyoruz. Ma vakıı
beyan ediyoruz. Eğer da’vamıza delil isteyen olursa Bir
Türk gibi gelip Bulgaristan’da bir mikdar imrar-ı hayat etmesini
tavsiye ederiz.
Eş-Şaki
Bugün dünyada en büyük vasıta-i te’arüf matbuattır.
Zira matbuat milletlerin ayine-i hayatıdır.
Milletlerin düşünüşleri derece-i terakkī ve medeniyetleri
matbuatında görülür. Onun için bütün dünyadaki İslam
matbuatını tedkīk etmek bir İslam ceridesi için lazımdır. Ara
sıra onlardan fıkralar nakl etmek Darülhilafe’ye karşı kalblerinde
merkuz olan muhabbetleri merbutiyetleri göstermek
her halde faidelidir.
Sonra matbuat-ı Osmaniyye’yi tedkīk ederek bazı güzel
mütalaaları nokta-i nazarımıza muvafık veya muhalif fıkraları
nakl etmek icabına göre o hususda beyan-ı mütalaa etmek
teşir bütün gazeteleri göremez okuyamaz. Fakat her halde
kendi memleketinde çıkan Müslümanlığın hayrına yahud
şerrine çalışan gazeteleri bilmek görmek ister.
Daha sonra matbuat-ı ecnebiyye gelir ki bi-nihayedir.
Bunları tamamıyla ta’kīb etmek mümkün değildir. Şu kadar
ki belli başlılarını tedkīk etmek alem-i İslam’ın Müslümanlığın
leh veya aleyhinde akvam-ı garbiyye efkar ve mütalaatına
vakıf olmak ona karşı verilebilecek cevabı görmek
mucib-i intibah ve ibrettir.
Bina’enaleyh bu kısımda tedkīk olunacak matbuat şunlar
olabilir:
ŞUUN
Hey’et-i ictimaiyye halinde yaşayan milletler için daima
tahaddüs etmekte olan vekayi’ ve hadisat göz önünde bulunmak
lazımdır. Bir vak’a diğer bir vak’ayı meydana getirir.
Şuun-ı hayata bigane kalan milletler daima mahkum-ı
bulunursa bulunsun sair ihvan-ı dininin hayatına aid olan
şuuna da vakıf olması lazımdır. İşte bunun için risalemiz
şuun kısmına ehemmiyet-i mahsusa vererek
Hayat-ı İslamiyye’ye taalluk eden haftalık şuun-ı mühimme-i
dahiliyye ve hariciyyeyi hülasa etmeye
Arzın muhtelif noktalarında bulunan müslümanlara
aid şuunu göstermeye çalışacaktır.

----
SOMALI VE YEMEN AHVALI
----

Yemen eşrafından ve meb’us-ı sabıkı Seyyid Ahmed
Yahya el-Kebsi hazretlerinden varid olmuştur:
Bu def’a kuvve-i umumiyye kumandanıyla İmam Yahya
hazretlerinin ve Ebha cihetinden Süleyman Paşa’nın ve evvelce
Emir-i Mekke Şerif Hüseyin Paşa hazretlerinin Asir’de
taht-ı itaate da’vet etmiş oldukları aşairin sa’y ü gayretiyle
firara teşebbüsü üzerine kendisine bir çare-i halas ve necat
olmak üzere vahşi İtalya’nın Fersan adasını işgali için
esbab-ı lazıme ittihaz etmiş ise de Kuvve-i Umumiyye Kumandanı
büyük İzzet Paşa hazretleri tarafından ittihaz edilen
tedabir İdris’in teşebbüsat-ı cinayetkaranesini akīm bıraktı.
aşayir-i urban bu def’a İmam Yahya’nın kuvve-i umumiyyesiyle
müttefikan aşayir-i mezkure üzerine hareket etmekle
beraber müttefik-i küffar olan İdris’in ensarı oldukları ifham
ve hal ve mevki’ izah edilince derhal İdris’in umum etba’ı
hükumetin afv ü merhametine dehalet ve iltica ettiler ve
müştereken İdris’in üzerine hareket edeceklerini taahhüd
eylediler. O esnada usul-i İslamiyye üzerine İmam Yahya
tarafından İdris’e bir vefd gönderildi. Son ihtarı tefhim ve
şayed beş güne kadar hükumete iltica ve dehalet etmediği
halde mahvının muhakkak ve mukarrer olduğu bildirildi.
Gelecek posta ile İdrisi’nin vereceği cevap iş’ar olunacaktır.
Aden’den almış olduğum bir mektupta Somal’de es-Seyyid
Muhammed bin Abdullah el-Vedad el-Mehdi umum Berberiyye
ve Somal ahalisini cihada da’vet ettiği ve hududdaki
kan yazılıyor ve deniliyor ki bu mektubum size vasıl olmazdan
evvel İtalya ile müsademe vukūunu haber alacaksınız.
CIHAD-I MUKADDES İ’LANI
mek için İdris hainiyle birlikte ve kemal-i faaliyetle entrikalar
çevirmeye başladı. Fakat alem-i İslam’ın buna mukabelesi
çok gecikmedi. Evvelki günkü “Ajans Kolonyal” Agence
Colonial? telgrafları arasında Cibuti’den keşide edilen bir
telgrafda havali-i mezkure ahali-i İslamiyyesinin İtalyanlara
karşı umumiyetle bir galeyan içinde bulundukları ve İslam’ın
bu düşmanlarına karşı perverde edilmekte bulunan
hiss-i kin ü garazın asla zeval bulmayacağı bildirilmekte idi.
Şimdi İstanbul’da okunduğuna göre Somal kıt’a-i İslamiyyesi
hakimi Seyyid Muhammed ibni Abdillah el-Vedad
hazretleri İtalyanlara karşı cihad-ı mukaddes i’lan etmiştir.
Seyyid hazretleri komşusu bulunan İtalyanlar üzerine kuvvetli
bir ordunun başında bulunduğu halde yürümek üzere
payitahtından çıkmıştır. Somal hakimi hazretleri . kişiden
fazla bir kuvvete malik bulunmaktadır. Müşarun-ileyhin
bütün alem-i İslamda birinci derecede değilse de her
halde Senusi Şeyhi hazretlerinin nüfuzuna müsavi bir nüfuza
malik bulunduğu da ma’lumdur.
da başgöstermiş olan tehlikeye karşı koymak üzere serian
mezkur müstemlekeye asker sevk eylemektedir.
Bu mühim hadiseyi ilk önce istihbar etmiş olan Yemen
meb’us-ı sabıkı Seyyid Ahmed el-Kebsi Efendi geçen akşam
Dahiliye Nezareti’ne azimetle Nazır Vekili Talat Bey’e ihbar-ı
keyfiyyet eylemiş ve Talat Bey de Harbiye Nazırı Mahmud
Şevket Paşa’ya iş’arat-ı lazımede bulunmuştur. Sevahil-i
müsta’merelerine ecnebiler tarafından vukū’ bulan birçok
hücumlardan daima dahile çekilmek suretiyle kurtulmuş
olan Somal kabaili son derecede cesur şeci’ ve muharibdirler.
Her Somalli harbe bir mızrak ile uzun siyah boynuz kabzalı
ve kuşaklarına sokulmuş bir pala ile gider.
Rüesa geniş yüzlü ve her iki tarafı keskin büyük bir kılıç
ka’daki kabail-i saireden umumiyetle boylarının uzun olması
tab’-ı nazike ve muharibaneleri ve renklerinin daha siyah
olması ile tefrik edilebildiğini söylüyorlar. Yek-nazarda kendilerinin
koyu renkli bir takım Avrupalı adamlar olduklarına
hükm edileceği gelir. Somalililer miyanında Macerteynler
tavırlarının vakar ve ciddiyetiyle temeyyüz ederler. İslamiyet
Somalililerin mezheb-i yeganesidir; bunlar umumiyetle
hal-i bedavettedirler seyyahin her ne kadar mikdarlarını bir
milyon kadar tahmin etmekte iseler de hakīkī nüfuslarının
ta’yini müşkildir. Somalliler üç büyük gruba münkasemdir.
Cenubda Rehsanviler vasatta Haveryalar ve şimalde Haşeryalar.
En büyük ve mühim ittifak Macerteynlerin ittifakıdır
ki bunlar otuz kadar kabileden müteşekkil olarak memleketin
bütün şimal-i şarkisini işgal eylemekte ve bir hakimin
zir-i nüfuzunda bulunmaktadırlar.
Hatırlardadır ki İtalyanlar senesinde rüesa-yı mahalliyye
akd eylemiş olduklarını iddia ettikleri muahedelere müsteniden
şimalen Kısmayo’dan Bedevi Burnu’na kadar bütün
Somal Kıt’ası üzerinde müsta’mere teşkili iddia ve talebinde
bulunmakta idiler ki bu sevahil kilometreden fazladır.
senesinde İngiltere ile akd edilen bir itilaf neticesinde
fil-hakīka İtalyanların bu kıt’a üzerindeki hakk-ı isti’marları
her ne kadar tanınmış idiyse de teşkilatı şimdiye kadar icra
edilemeyerek el-yevm Masavva’ın bir kısmını teşkil etmektedir.
Somal hakimi hazretleri şimdi İtalyanlara karşı cihad-ı
mukaddes i’lan ediyor; şimdi de Habeşiler kadar cesur ve
şayan-ı tevakkī olan Somalliler İtalyanlara yeniden ika’-ı
gavail ve müşkilata gidiyorlar.
AVRUPA MEDENIYET VE HÜRRIYETI !
Bingazi’den gönderilen Arabca hususi bir mektuptan:
Bingazi’de şimdiye kadar idam edilen ma’suminin adedi
’ya baliğ olmuştur. Bunların suret-i idamları muhtelifdir…
Bazısı salben bazısı kurşuna dizilerek birkaçı da üzerlerine
gaz dökülerek ateşlenmek !? suretiyle idam olunmuşlar
dumanları cevv-i havaya doğru yükselirken İtalya
medeniyetini bütün şa’şaasıyla ! i’lan eylemişlerdir.
Şehirdeki iki cami ile Berka’daki iki cami müezzinleri polis
tilavet etmemelerini çünkü bundan hıristiyan Musevi ahalinin
bi-zar olmakta bulunduklarını beyan ve hilafında hareket
mucib-i nedamet olacağı dermiyan kılınmıştır. Bunu
haber alan ahali-i İslamiyye artık bu zulm-i kat’i ve kahr-ı
müebbed içinde yaşamaya mahkum bulunduklarını anlayarak
Cenab-ı Hak’dan sabır ve felah temenni eylemektedir.
TEFSIR-I ŞERIF


“Gündüze de durgun geceye de yemin ederim ki Tanrı’n
seni bırakmadı; senden muhabbetini kesmedi; akıbet
senin için evvelinden daha hayırlıdır; hem sana Tanrı’n öyle
verecek ki artık hoşnud olacaksın. O seni öksüz bulup da
barındırmadı mı? Şaşırmış bulup da yol göstermedi mi?
Yoksul bulup da zengin etmedi mi? Öyle ise öksüzü sen de
sakın incitme; soranı isteyeni reddetme. Tanrı’nın ni’metini
Muhtelif rivayetler şu noktada birleşiyorlar ki: Bu sure-i
şerifenin nüzulüne sebep aleyhissalatü vesselam Efendimiz’e
üzerine “Allah Muhammed’i bıraktı gazaba uğrattı.” zannedenler
yahud öyle diyenler bulundu.
Şimdi bizim için zan yahud inat sevkiyle bu sözü söyleyenlerin
kimler olduğunu tahkīka lüzum yoktur. Muhakkak
bir şey varsa o da sure-i şerifenin üslub-ı semavisinden anlaşılan
şu hakīkattir ki:
Cenab-ı Hak birer birer saymış olduğu şu ni’metleri bu
suretle te’kid ederek Nebiyy-i Muhterem sallallahu aleyhi
ve sellem Efendimiz’in ruh-ı müştakına itminan vermek;
hakkında sebk eden o ni’metlerin sırf fazl-ı ilahi eseri olduğunu
düşündürüp geçmişte kendisinden inayetini esirgemeyen
Kerim-i Layezal’in gelecekte de esirgemeyeceğini
Üstad-ı muhterem Şeyh Muhammed Abduh diyor ki:
Sure-i şerifenin tertibinde hitab-ı vaki’den müşriklerin
yahud başkalarının maksud olabileceğini gösterir hiç bir işaret
yoktur. Zaten müşrikler vahyin seyrekleştiğini nereden
bilecekler ki tutsunlar da dedikodu yapsınlar?
deki zevk-i lahutiye olan iştiyakıdır. Tabiidir ki iştiyak halecanı
halecan ise mutlaka korkuyu tevlid eder. Zira Hazret-i
Peygamber de insandır; kendisini sair ebna-yı beşerden ayıran
Nitekim
gibi bir çok ayetler
bu hakīkati sarahaten söyler.
Demek Cenab-ı Hak Peygamberini başkalarının kederine
yahud süruruna karşı değil onun kendi iştiyakından
kendi halecanından dolayı teskin ediyor vahiydeki fetretin
öyle hatırına gelen sebeblerden olmadığını kasem ile te’min
ediyor.
Alem-i hilkatteki eşyadan yahud şuun-ı kainattan
birine yemin etmek Kur’an’da cari olan adet-i ilahiye muktezasıdır.
Bundaki maksad o namına kasem olunan şeye
ezelde mevdu’ olan hikmeti ihtar etmek; insanlar onda bir
nevi’ şer tevehhüm etmişlerse hata eylemekte olduklarını
zira fenalığın şerrin o gibi şeylerde olmayıp onları kullananların
yahud o surette inananların kendilerinde olduğunu
anlatmaktır.

----
FELSEFE
----

Gazzali – Gazzali gibi fıtratın efradını çoğaltmakta pek
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
az semahati görülen dahilerin ruhunu anlamak anlayabilmek
ve ted­
kīk etmek icab eder. Büyük adamları daima ilcaat-ı
muhitiyye yetiştirmiştir. Tarih bu babda bize müte’addid
misaller gösterebilir. Kimbilir ne kadar zengin dimağlar ne
kadar cevval zekalar feyzsiz bir sahada yetişmek akīm bir
muhite düşmek bedbahtlığına mahkum oldukları için beyhude
yere sönüp gitmişler irfan-ı beşeriyyete hiçbir şey ilavesine
muvaffak olamadan uful etmişlerdir.
Harika-nüma zekaları daha avan-ı unfuvanda iken takdir
etmek veche-i istikametlerini feyyaz sahalara tevcih ederek
hem erbab-ı terbiyenin en mühim vezaifini teşkil eder.
Fakat bu vazifeyi cidden takdir ederek hüsn-i tatbikine
muvaffak olan peder ve mürebbiler maatteessüf pek nadirdir.
Gazzali’nin pederi işte bu nadir adamlardan idi. Oğlundaki
deha ve isti’dadı bi-hakkın takdir edebilmişti. Onun büyük
bir alim meşhur bir dahi olacağını anlamış ve kendisi
vüs’atli bir maişete malik olmadığı kedd-i yeminiyle geçinir
bir san’atkar bulunduğu halde bütün mesaisini evladının
ta’lim ve terbiyesine hasr eylemişti. Ne çare ki arzusunun
hüsn-i ifasına zaman müsaade vermedi. Gazzali henüz
mukaddemat-ı ulumun tahsili ile meşgūl iken bu hamiyetli
peder pister-i mevte uzandı. Artık cihan-ı faniye vedaa şehekat-ı
va-pesinini vermeye mahkum bulunduğunu anladığı
zaman bütün tatlı ümidlerinin mahv ü na-bedid olduğunu
hisseyledi. Evladını istediği gibi okutamayacak ve bu nadire-i
fıtrat da zeka-yı harika-nümasının asar ve tecelliyatını
gösteremeyecekti. Bu müdhiş hatıralar pederin ruhunu
lerzedar ediyordu. Son bir ümidi kalmıştı. Ona müracaata
karar verdi.
Erbab-ı zühd ü ittikadan pek ziyade seviştiği bir arkadaşı
vardı. Son günlerinde bu zatı ser-i balinine celb ederek bütün
arzularını birer birer ona anlattı. Ve evladını bir vedia
olarak kendisine bıraktığını söyledi. Son vasiyeti evladının
ta’lim ve terbiyesine ihtimam edilmesi arzusundan ibaretti.
Bu müşfik pederin bıraktığı servet hiç mesabesinde olduğu
gibi evladının terbiyesini havale ettiği zat da feleğin
lütfuna mazhar olmak bahtiyarlığından mahrum kalmış
felaket-zedelerden bulunduğundan hükm-i vasiyeti bil-fiil
açtı muvafakatlerini istihsal ederek her ikisini de Ahmed
bin Muhammed er-Razkani’nin zir-i idaresinde bulunan bir
medreseye kayd ettirdi.
Razkani meşahir-i fukahadan bulunduğu cihetle Gazzali
fıkıh ve usul-i fıkhın gavamızat-ı aliyyesini bu zattan teallüm
eylemiştir.
Fakat Gazzali bir dahi idi. Zeka-yı ateşini yalnız fıkıhla
künh ve mahiyetine kesb-i vukūf etmek arzusu dimağını
muttasıl kemiriyor iz’ac ediyordu.
Gazzali’nin Cürcan’a ihtiyar-ı hicretle İmam Ebu Nasr
el-İsmaili’nin halka-i tedrisine mülazemeti bu arzu saikasıyla
vukūa gelmiştir. Büyük dimağlar felaketten bile bir hisse-i
takrirlerini bir defter-i mahsusa kayd ve zabt etmeyi i’tiyad
edinmişti. Fakat Cürcan’dan Tus’a avdet ederken yolda hırsızlar
tarafından tevkīf olunarak üzerinde bulunan eşya ile
beraber kitap ve defterler de gasb ve zabt olundu. Kitap ve
defterlerinin bu suretle ziyaı Gazzali’nin aklını başından aldı.
Senelerce imtidad eden sinin-i mesaisinin semerat-ı muktetafesinin
bir anda ziyaa uğramasına mümkün değil razı
olamıyordu. Eşkıya reisine müracaat ederek yalnız kitap ve
defterlerinin iadesini istirham eyledi.
Senelerce çektiği meşakk-ı tahsilin mükafatı bu kitaplarda
bulunduğu cihetle indinde hayatı kadar aziz ve kıymetdar
olan ve kendilerinin hiçbir işine yaramayan bu kağıt tomarlarının
Gazzali’ye iade etti. Fakat aynı zamanda ona bir de ders
vererek dedi ki: İlim süturda değil sudurda olmalıdır. Kitapların
elinden alındığı vakit benim derekeme inecek isen
senin fazl ü kemalinin ne kıymet ve ehemmiyeti kalır… Bu
ders pek ağırdı ve bundan sonradır ki Gazzali her okuduğu
şeyi evvela dimağına nakş ve ba’dehu bir mahalle kayd etmeyi
Hazret-i İmam bu şakīye olan minnetdarlığını yad ederek:
Evvelce tahrir ve ta’lim etmiş olduğum şeyleri şimdi o
kadar hıfz etmişimdir ki bil-farz sarikler bugün bütün kitaplarımı
aşırmış olsalar bile ilmimden yine hiçbir şey zayi’ etmiş
olmam sözlerini daima tekrar edermiş. Gazzali devre-i
tahsilde iken iktisab-ı fazilete ne kadar bir aşk ve gayretle
çalışmış olduğunu El-Münkızu mine’d-Dalal namındaki
eserinde ber-vech-i ati tasvir ederek diyor ki:
“Unfuvan-ı şebabetimden beri hakk[ı] batıldan ayırmak
cesaretle dalmaya çalıştım.
“Hayret-bahş bir cür’etle her vartaya atılmadan çekinmedim.
Her fırkanın akaidini her taifenin esrar-ı mezhebiyyesini
tefahhus eyledim. Ehl-i batının serairine ehl-i zahirin
halatına; feylesofların mesleklerine mütekelliminin gavr-ı
kelamına kesb-i ıttılaa gayret ettim. Erbab-ı tasavvufun
esrarını ashab-ı zühdün tarz-ı takvasını zındıkların suret-i
muhakemelerini yegan yegan tedkīk eyledim.
“Hiss-i tecessüs çocukluktan beri bende mevcud idi. Belki
bu hal mukteza-yı cibillet ve fıtratımdır.
“Maamafih ben bu halden memnunum. Huda-yı
lem-yezele hamd olsun ki bu sayede iman ve i’tikadımda
bir rüsuh-ı yakīni hasıl oldu. Nakīsa-i taklidden kurtuldum
ve İslamiyet’in ulviyetini takdir ettim.
“Ebeveyn ve üstadlarımdan gördüğüm o yolda ta’lim
eylediğim için değil kanaat-i ilmiyye ve vicdaniyyem bulunduğu
ediyorum.”
Hazret-i İmam’ın şu mütalaası cidden şayan-ı dikkat
ve mülahazadır. İslamiyet’in azametini beşeriyeti bir gaye-i
saadete sevk eylediğini anlamak takdir edebilmek için
mesalik-i felsefiyyenin üdeba-yı mevcudenin mezahib-i
muhtelifenin tedkīk ve tenkīdi icab eder.
Fennin gavamızına vukūf peyda eden ve aynı zamanda
bi-hakkın muttali’ olan hiçbir sahib-i fikr ü nazar bulunamaz
ki Gazzali’nin şu i’tirafatını tasdika mecbur olmasın! Hakayık-ı
bellenilen mukaddemat-ı fenniyye ve felsefiyyeye mağruren
da cehaletlerini i’lan ve i’tiraf ediyorlar demektir. Din-i Ahmedi’nin
mezaya-yı aliyyesini takdir edebilmek için yalnız
ulum-ı diniyyede ihtisas kifayet etmez. Hazret-i Gazzali gibi
fünun ve felsefenin her şu’besini edyan ve mezahib-i mevcudenin
kaffesini ayrı ayrı tedkīk etmiş olmak icab eder.
Hakayık-ı İslamiyyeye bi-hakın vakıf olmak şartıyla fen
ve felsefe ne kadar ta’mik edilirse İslamiyet’in hakīkati hakkındaki
akīde de o derece rüsuh-pezir olur.
Bazı sebük-mağzanın na-layık ta’rizleri cehaletlerini
Rivayat-ı muharrefe ile dimağları meşbu’ olan ve mukaddemat-ı
fenniyye ve felsefiyyeden bile bi-nasib bulunan
bi-çarelerin fen ve felsefeye karşı gösterdikleri hücumları da
ma’zur görmeli ve hallerine acımalıdır.
Çünkü İslamiyet’i muhafaza zu’muyla gösterdikleri bu
taşkınlıklarla birçok gençlerin akīde-i asliyelerinin sarsılmasına
sebebiyet veriyorlar. Guya ulum ve fünun zaaf-ı i’tikadı
müstelzim oluyormuş. Ne yanlış fikir! Ne hata-alud iddia…
A’sar-ı mütekaddimede yetişen ve din-i mübine ifa ettikleri
hidematla namlarını ilelebed tarih-i dinde hürmetle
yad ettiren eimme müctehidin ve ekabir-i mütefekkirin ilim
ve fen tahsilinin dinde rüsuhu takviye edeceğini musırran
beyan ettikleri ve herkesi tahsil-i kemalata sevk etmek hususunda
büyük büyük himmet ve gayret gösterdikleri halde bir
takım acezenin muhalif cereyanlar tevlidine sai olmalarına
cehl ve aczden başka bir saik olmasa gerektir.
Hazret-i Gazzali diyor ki:
Yani hey’et ve ilm-i teşrih gibi fenleri bilmeyen
kimse azamet-i ilahiyyeyi hakkıyla takdir edemez.
Ma’rifetullahda noksan kalır.
Halbuki fünun-ı riyaziyye ve hikemiyye öğrenilmedikçe
hey’et anlaşılamaz. Ulum-ı tabiiyye görülmedikçe fizyoloji
biyoloji ve teşrih fenlerinin gavamızına vukūf-peyda edilemez.
Şu halde fünun-ı mevcudede ne kadar vasi’ bir ma’lumat
hakkında da o kadar metin ve esaslı bir fikir edinilmiş bab-ı
ma’rifetullahda o nisbette ileri gidilmiş olur ve ancak bu suretledir
ki ... emr-i münifinin hükmü ifa
edilebilir.
TENKĪD-I MUHIKK MUHARRIRININ
Şimdi gelelim Sıratımüstakīm ’in ve ’inci nüshalarındaki
makalenize hele bir kere medyun-ı şükran olduğumu
beyan ederim. Yalnız bir iki noktaya karşı söz söylemek
’inci nüshasının ikinci sütunundaki tevcihiniz olan
Darwin Nazariyesi merduddur. Olmasa bile İslamiyet’e
mu­
gayir değildir suretindeki ibarenizin kaillerinden olmadığımız
yukarıda beyan ettiğimiz hakīkatle tezahür etmiştir.
Tenasülün aksam-ı seb’asından bahsetmeniz bizim sadedimiz
haricindedir. Haricinde olduğunu da yine yukarıki
beyanatımız te’min etmiştir.
Aristo’nun dediği tenasül bi-nefsihi mesleği de bizim
mesleğimiz değildir.
Biz bidayet-i zuhurda yumurta mı mukaddemdir?
Tavuk mu mukaddemdir? Sualine verilecek cevaptayız. Bir
kere bu mes’ele hallolunmalı ki sonra aksama girişelim. Biz
kendimizi ta mebde’-i zuhurdan evvelki mebadide medd-i
nazar deryalarında görüyoruz.
Bizim tenasül bi-nefsihi dediğimiz şey teşebbüh ma’nasındadır.
Yoksa… Cehl ile vahşet arasında fark-ı külli vardır.
Cehl iradiyattandır. Vahşet ise tabiiyyattandır. Cehl henüz
bir haldir. Vahşet ise henüz kabil-i hitab ve terbiye olmayan
Afrika’daki vahşiler gibidir Bir kavm mürur-ı dühur ve ahyan
cahildir. Sonra bir mürebbi eline düşer. Terbiye göre göre
biye cihetiyle cehl mertebesine düşer düşer amma vahşet
derekesine kadar inmez. Böyle bir fikre salik olmak tekamül
kanununu hakīkatte inkar demektir. Enbiyaya mahsus
olan kemal kemal-i izafidir. Bunda şübhe edilemez. Zira
nasıl ki: İnsanlar tekamül-i izafi suretiyle kemale vasıl oluyorlarsa
tabiidir ki: Enbiya-yı izam hazeratı da bu kanundan
müstesna olamayacaklarını kabulde muztarrız. Aksini iddia
etmek kaş yapalım derken göz çıkarmak kabilinden olarak
Cenab-ı Feyyaz-ı Kudret’e nakīsa getirmiş oluruz. Zira bu
kanun-ı tekamül denilen düstur-ı la-yetegayyer bir hakīkat
olmasaydı peygamberden peygambere suhufdan suhufa
kitaptan kitaba hacet kalır mıydı? Abesle iştigal olmaz mıydı.
Bu kanun-ı münifin muktezasındandır ki hatemü’r-rusül
efendimiz efdalü’l-enbiyadır.

kelam-ı kadim ve kelam-ı hadisleri o şan-ı sultanü’l-enbiya
haklarındadır.
Yine o calis-i serir-i levlak ve zinet-bahş-ı evreng-i
vema-erselnak olan ekmelü’l-beşerin tebliğ buyurduğu o
ferman-ı ilahi hatemü’l-kütübdür.
Bugün akvam-ı beşer meydanda. Birçok coğrafya seya­
hatname ilm-i tabakat ve ulum-ı tabiiyye-i tecrübiyye ve
felsefiyye… Bunlar da meydanda. Hazret-i Furkan-ı Ke­
rim de eyadi-i mübeccelede rehber-i mahsusat ve ulum ve
fünun olan aklımız da başımızda. Artık şu şöyledir bu böyledir
demek ca-yı insaf ve kar-ı akıl değildir sanırım.
Vakıa erbab-ı ilm ü ma’rifet ve tetebbu’ hata etmez değil
eder. Lakin hep bilgileri ve tetebbu’ları hata değil a. Biz
ayet-i kerimesinden müsteban olan ma’nayı bugünün
ulum ve fünuna muvafık olduğunu beyan ettik. Lakin
yine atiye izafetle beyanımızın savab olduğu iddiasında da
değiliz.
Birinci ayetteki insandan murad nümunesi meydanda
olan Afrika sükkanından Niyamyamlar kabilinden bulunan
şilerdir. Bunların binlerce asır edvar-ı sabıkalarına doğru
medd-i nazar edecek olursak bidayet-i zuhurundaki ahvalleriyle
Hazret-i Adem zamanına yetişen soyların ahvalleri
arasında geçen dühur ve ahyan bunları da tekamüle erdire
erdire nihayet Hazret-i Adem makam-ı hilafet ve teklifde nübüvvetle
temeyyüz ederek mürebbi ve Ebu’l-beşer olmuştur.
olan insan-ı evvelin yahud insan-ı evvelin müstaidd-i teklif
olan ensalidir. Şuracıkta gayet esrar-engiz bir nokta vardır.
Teemmül ister.
Meclubu olduğum ilim ve zekanızdan şurasını asla beklemezdim.
ayet-i kerimesinin ma’nasını tevcihinizde
nefs-i natıkayı hin ile takyidinizden nefs-i natıkanın zamana
mülabis olduğunu bildirmemişsiniz. Halbuki nefs-i natıka
zaten zaman ve mekana mülabis olan alem-i mahsüsattan
değildir ki dühur ve ahyana mülabis olsun. Hal-i vahşette
bulunan insan bu nefs-i natıkayı bil-kuvve hamil olduğu
halde henüz hükmünü bil-fiil gösteremediği hin ve dehrde
kabil-i hitab ve teklif değildiyse de mürur-ı ahyan ve dühur
ayet-i kerimesi bu sırra işarettir.
Kanun-ı tekamül birçok kısımlara münkasemdir. Ez-cümle
tekamül umumi olur hususi oluri ıztırari olur ihtiyari olur
ların kimisi edvara kimisi etvara kimisi meratibe aiddir.
Türab tıyn tıyn-i lazib salsal hamein mesnun bunlar
edvara aiddir.
Sülale-i tiniyye nutfe mudga izam ve sabavet; şebabet
şeyhuhet… Bunlar da etvara aiddir.
Henüz umum insanlar bu edvara bu etvara el-yevm
mülabis olduğu huzur-ı fen ve tabiatta kabil-i inkar olmayan
hakīkatlerdendir.
Ve’l-hasıl seyir suretiyle ma’nevi ve maddi safahatında
bulunmuş bulunduğumuz bulunacağımız şu alem-i imkan
bir ruhdur bir hakīkattir ki: Tekmil tezahüratıyla ma’na-yı
mücmeli insandır. Kelam-ı Kadim’de ve kelam-ı hadisde pek
çok ayat-ı kerime ve ehadis-i şerife hep o ma’na-yı insaniyi
beyan için başka başka ma’nalarda fakat bir hakīkatte varid
olmuştur.
Ey nur-ı zeka! Bu mebhasde velev ki muhtasar olsun
daha söylenecek sözler vardı. Lakin şu sırada meşgale-i zihniyyem
müsaid olmadığı için bu kadarcıkla iktifa ettim.
Necib milletimizin geçirmekte olduğu şu devrede kalblerimizi
yakan ateş-i ye’s zat-ı aliniz gibi genç zekaları gördükçe
karib atimizin pek parlak bir zülal-i ümidi ile itfa ve ihya
edeceğini görerek ferağ-ı bal oluyoruz. Bakī sa’y-i beliğ ve
feyz-i müteali.

----
EDEBIYAT
----

katle okuyarak iyi yerlerini fena yerlerini ayırmak demektir.
Bunu tenkīd suretinde kullanmak yanlıştır. Çünkü Arapça’da
öyle bir kelime yoktur.
meskukatın kalplarını siliklerini eksiklerini hülasa bir suretle
tedavül hassasından mahrum olanlarını iyice seçerek “Şunlar
geçmez; ötekiler geçer.” dediği gibi kendisinde intikad
selahiyetini gören edib de eline aldığı eserin her parçasını
hatta her kelimesini ayrı ayrı tartıp şunların revacı vardır
şunların yoktur hükmünü verir.
Doğru bir intikad için herşeyden evvel sağlam bir kafa ile
sağlam bir yürek lazımdır. Bunların ikisini birden kendisinde
cem’ edebilmiş olan müntekidin vereceği hükümler bir dereceye
kadar hakīkate yaklaşabilir. Çünkü taraftarlık etmez;
hissiyatına kapılmaz.
Şimdi sağlam kafanın nasıl olacağını biraz söylemeliyiz.
Bir eseri hakkıyle anlamak hele bir şiirin zevkine varmak
yalnız terbiye-i ilmiyye sayesinde büyümüş her beyinin karı
değildir. Şiir ile ayrıca meşgul olmuş yani birçok manzum
parçalar okumuş olmak lazımdır.
Fünun-ı hazıra arasında edebiyat gibi hiçbiri yoktur ki
daire-i feyzi bu kadar geniş olsun; umumu bu derecelerde
müstefid etsin de sonra hakkıyle takdiri temyizi pek mahdud
şahıslara münhasır kalsın.
Bizde şimdiye kadar sözüne i’timad olunur bir müntekid
çıkmamıştır diyecek olursak intikadın ne ehemmiyetli ne
azametli bir iş olduğu anlaşılır.
Edebiyatta intikadın zorluğu en ziyade şundan ileri geliyor
ki asar-ı edebiyyenin muhtelif nokta-i nazarlara göre
meziyetlerini yahud noksanlarını ta’yin için her ne kadar bir
çok nazariye bir sürü kaide ileri sürülmüş ise de her zaman
o kaidelerle o nazariyelerle bir eserin iyiliğine yahud fenalığına
hükmolunamaz. Hüküm nihayet zevk-i selimden ibaret
kalır. Pek ala! Kendisini zevk-i selim sahibi görmeyen kaç
kişi tasavvur edebilirsiniz?
Sair fenler böyle değildir. Evet mesela riyaziyata yahud
tabiiyata aid bir eserin doğru olup olmadığı o fenlere aid
esaslarla kat’i surette isbat edilebilir. Edebi eserlerde ise hasmınızı
susturacak deliller kat’i deliller getiremezsiniz. Sizin
sehl-i mümteni’ bulduğunuz bir şiire başkası çıkar adi söz
der; ötekinin gayet tabii gördüğü bir tasviri karşısındaki bayağılıkla
halkın bir kısmı tarafından hayretlerle takdirlerle karşılanırken
diğer kısmı nazarında garabetle mahkum olur. Hele
beğenmemek onun için işten bile değildir.
Bizde evvelce intikadın kendi şöyle dursun ismi bile
yoktu. Nefi’nin Veysi hakkındaki kıt’aları Süruri ile Vehbi
arasında geçen ağız dalaşları gibidir; Şeyh Galib tarafından
Nabi’nin Hayrabad ’ına aid olarak yürütülen mülahazalar da
mış yapmamış. İlk intikadi te’lif olarak Kemal’in Tahrib ’i ile
Ta’kīb ’ini kabul etmek zaruridir. Yalnız şurasını söylemeliyiz
ki Ziya Paşa merhumun Harabat ’ını intikad maksadıyle yazılan
bu iki eser pek çok sağlam mülahazatı havi olmakla
beraber asla bi-tarafane yazılmış değildir. Kemal Bey infialine
mağlub olarak birçok haksızlıklar da yapmıştır.Bununla
beraber nazım ile şiirin henüz ayrılamayıp bir zannedildiği;
hangi söze şiir denebilecek çokları tarafından kestirilemediği
bir zamanda yazılan o iki eseri muahezede ileri gitmek
doğru olamaz. Bizde Kemal Bey kadar ma’lumat-ı edebiyyesi
geniş bir edib yoktur. Arab Acem Türk edebiyatını
hakkıyle bildiği gibi Garp edebiyatına da lüzumu kadar vakıf
yesi ne de –üç beş garazkar ile beş on kopuk istisna edildiği
takdirde– herkesin müsellemi olan deha-yı fıtrisi onun iyi bir
müntekid olmasına elvermezdi. Zira son derecede hissiyatçı.
son derecede infialatına mahkum idi.
Vakıa Naci merhum da müntekidlik ederdi. Lakin Naci’nin
mütalaat-ı intikadiyyesi sırf lisana nazma aiddi denilebilir.
Merhumun mesleğine göre vezni düzgün elfazı
ahengli hey’et-i umumiyyesi lisanın şivesine uygun bir nazım
en birinci şiir idi. Şunu da söyleyelim ki Naci’nin intikadlarından
lisan istifade etmiştir hala etmektedir. Merhuma
sövenler lakin düzgün bir ağızla sövenler dillerini Naci
sayesinde o kadar kıvrak bir hale getirebilmişlerdir!
Üstad Ekrem’in intikad yollu eserlerinden şiirimiz cidden
büyük büyük istifadelere mazhar olmuştur. Yazık ki o yazıların
devamını göremedik. Evet Naci lafza nazma; Üstad ise
ma’naya şiire çok hizmetler etmiştir.
Bir zamanlar Servet-i Fünun risalesinde de intikadlar görülürdü.
Lakin medh-i mütekabil esası üzerine yürütülen o
mütala’alar tabii tarafgirlikten azade değildi.
Bir şair her eserinde şair olamaz; yani insanın her yazdığı
eser şiir derecesine çıkamaz. En büyük şairlerin öyle yaveleri
olur ki en küçük şairden sudur edemez. Bunun gibi herze
söylemekle iştihar edenlerin arasıra öyle sözleri görülür
ki şahıslarına verilemez. Onun için hakkında hüküm vereceğiniz
eseri sahibine aid olmak üzere taşıdığınız fikirden
tecerrüd etmeden okursanız daima yanılırsınız.
Şarkın iki büyük iki hakim şairi olan Sa’di ile Mütenebbi’den
evvelkisi; “Ayıp arayan göz hüner görmez..” diyor;
ki gazap gözü olanca fenalıkları bulur bulur çıkarır.” hükmünü
veriyor. Bunlar pek doğru sözlerdir. İnsan bir eseri herçi
bad-abad beğenmek niyetiyle okursa daima iyi taraflarını
görür; bil-akis beğenmemek için mütalaa ederse nazarına
hiç güzel yerleri isabet etmez yalnız nakisaları rastgelir.
Onun için müntekıde her şeyden evvel hissiyat-ı hususiyyeye
kapılmayacak sağlam yürek lazım.
Her eser kendi vadisinde tedkīk edilir; hepsi de mevzuuna
sonra o mevzudan çıkarılmak istenen neticeye göre
zar muhafaza olunamaz. Ayrı ayrı mevzuların belagati ayrı
ayrı olmak pek tabii olduğu gibi çok defalar fesahatleri bile
başka başkadır. Bunlar kavaid-i edebiyyeyi şaşırtacak hükümden
sakıt bir hale getirecek noktalardır. Daha doğrusu
edebiyattaki düsturların pek çoğu hukuk-ı düvel kaideleri
gibidir: Yalnız zavallı yazıcılar hakkında tatbik olunur. Yoksa
kalemine güvenen o kaideyi yırtıp öte tarafına geçer de
kimse sesini bile çıkaramaz! Bahis uzun gidecek. Birazını da
gelecek haftaya bırakalım.

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
kadar işitip merak etmekte oldukları Muhammed sav’in
ahvalini soracaklardır. Eğer bunlar her birimizden başka
başka cevaplar alırlarsa ihtilaf-ı vakıı butlan-ı makalimize
mukabil delil kılarlar. Geliniz onlara yek-zeban olarak söyleyeceğimiz
söze bugün bir karar verelim ki beynimizde teşettüt
ve ihtilaf vukū’ bulmasın. Cümlesi pekala olur dedikten
sonra içlerinden biri şair olmasına karar vermeyi teklif etti.
Velid bin el-Mugīre: Hayır! dedi. Zira Ubeyd bin el-Ebras
ve Ümeyye bin es-Salt gibi böyle ahlak ve hikemiyata dair
ten Muhammed’in kelamı daha cezaletli daha parlak olmasından
başka şiir esalibi üzere de değildir. Ne vezni var ne
kafiyesi maa haza halavet ve taraveti de inkar olunamaz.
Bir diğeri kahin diyelim dedi. Velid ona da cevap verdi dedi
ki: Kahinler bilirsiniz ki yüzde bir doğruya tesadüf ettiriyorlar.
Muhammed’in ise biz bugün bir yalanını tutup kat’iyyen
Diğer bir şahıs da mecnuniyetine karar verilmek teklifinde
bulundu. Velid bu sözü de ber-vech-i ati red ve tezyif etti
dedi ki: Mecnun olan kimse korkunç olur. Hiç olmazsa bazı
evkat ve halatında halkı ihafe ve tevhiş edecek sözler söyler
öyle muamelelerde bulunur. Onda böyle bir şey iddia
olunamaz. Görüyorsunuz ki biz mümanaat etmeyecek olsak
bütün halk kendisine perestiş derecesinde mütabaatta bulunacaklar.
Muahharan Velid kalkıp hanesine gitti. Orada kalanlar:
Gördünüz mü en metinimiz olan Velid bile sabi “din-i
cedide mail” oluyor diye izhar-ı teessüfe başladılar. Bunun
şeklinde yazılmıştır.
üzerine Ebu Cehil’in pek ziyade canı sıkılıp Velid’in hanesine
vardı ve dedi ki: Yahu! Sen bugün söylediğin sözlerle
herkesi meraka düşürdün. Rüfekamızın cümlesi Velid saika-i
zaruretle sabi oluyor diye sana iane toplamaya karar verdiler.
Velid: Hayır! Bunlar hep tevehhümdür dedi ben hiçbir
vakit sabi olmadım ve olmam. Zerre kadar zaruretim de
yoktur. Ancak meclisde söylenen sözleri ma’kūl görmedim
de iyice düşünebilmek için oradan çekildim ve ona sahir
demekten başka çare olmadığına karar verdim. Çünkü sihir
etmekte olduğu din-i cedidi vasıtasıyla evladı ebeveyninden
kardeşleri yekdiğerinden ayırmaktadır. İşte bu söze kim
olsa kanar. Münasib görürseniz buna karar verelim. Her ikisi
hemen meclise avdetle öyle karar verdiler. Bütün mu’cizat-ı
nebeviyyeyi hatta Kur’an-ı Kerim ’i de sihire haml ettiler.
Daru’n-Nedve’de müctemi’ rüesanın bu kararı umum
halka i’lan olunup her tarafa işaa edildi. Sultan-ı enbiya
efendimiz de istihbar buyurdu. Hane-i saadetlerinde hırka-i
mübareklerine bürünerek mahzunen düşünmeye başladı.
Bunun üzerine beray-ı tesliyye bu sure nazil oldu.
Tenbih – Ekser-i müfessirinden sadır olan terdid-i ma’ruz
pek be-ca değildir. Zira rivayet-i sahiha iktizasına tevfikan
hükm olunuyor ki tefsir edeceğimiz
nazm-ı şerifine kadar ol Sure-i Müddessir ibtida-yı risalette
maba’di olan kavl-i kerimi ile beraber nazm-ı şerifini muhtevi
ayat-ı lahika da hayli zaman sonra beyne’l-kabail şüyu’-ı
da’vete müterettib i’lan-ı karar macerası üzerine nazil
olmuştur. Evet! Burada evsafı mezkur olan şahsın Velid
bin el-Mugīre olmasın[d]a ittifak vardır. Fakat sadr-ı sure evvelce
nazil bulunduğu cihetle “Müddessir” hitab-ı şerifinin
hengam-ı irsalde vaki’ olan tedessürün gayrı ma’naya haml
olunmasına lüzum yoktur.
“Müddessir” hil’at-i nübüvvetle mütezeyyin maarif-i
hakīkıyye ile mütehalli ibaresiyle de tefsir olunuyor. Çünkü
Kur’an-ı Kerim ’de “libas-ı takva” ta’biri olduğu gibi atiyen
beyan olunacağı üzere “siyab” lafzı ile nefs ve kalb ma’naları
murad olunmak eş’ar-ı kadime şehadetiyle caizdir.
“Disar” da siyabın bir nev’-i hassı olmağla onun da ma’nevi
telakkī olunması istib’ad olunmaz. İhtisası hasebiyle bu tefsirin
makama ensebiyeti de derkardır. Ama tefsir-i zahiriye
haml maksadına binaen bu ünvan tercih edilmiş olabilir.
Çünkü bu maksadla muhatabın telebbüs ettiği hale dal bir
latifdir. Nasıl ki Cenab-ı Risalet-meab efendimizin –Hazret-i
Fatıma’nın hanesinden çıkarak mescid-i şerif suffesinden
tozlu hasırlar üzerinde yatıp uyuduğu bir sırada– Hazret-i
Ali’ye hitaben
buyurmaları da muatebe değil
belki bu kabilden bir mülatafe-i seniyyedir!
şeklinde yazılmıştır..
El-hasıl ekser-i mevaki’de ve tarzında
nida ve hitablarla tebcil buyurulan Peygamber-i zi-şana
böyle muvakkaten mukarin bulunduğu halet-i hususiyyeye
dal ünvanlarla hitab-ı ilahi de şeref-vürud edebilir. Bu
suretle muhataba vukūu zikr ettiğimiz nükteleri ihtiva ile beraber
kendisinin daima nazargah-ı Sübhani’de bulunmasını
ahval-i hususiyyesi meşhud-ı Bari olmasını da tezkir etmiş
oluyor. Kezalik bazı erbab-ı tefsirin dediği gibi artık örtünüp
yatmak ve istirahatle imrar-ı evkat etmek zamanı geçmiş
[devri] hulul etmiş olduğu dahi iş’ar buyuruluyor. İbtida-yı
risalette bu türlü irşad-ı ilahinin münasebeti ise kabil-i inkar
değildir.
Artık yerinden kalk yahud azm ü cidd ile kaim
ol ihtimamlı davran vazife-i inzarı ifa et kendi aşiretini yahud
cemi’ nası azab-ı ilahiyle ihafe eyle!
Kıyam – Hissi ve ma’nevi olabileceğinden nazm-ı celili
ve ifa ile o esnada mükellef bulundukları inzar-ı aşiret “en
yakın akrabayı tahzir” ve ale’t-tedric me’mur kılındıkları inzar-ı
enama mübaderet ma’nalarına müsaid olduğunu gösteriyor.
ye göre hazf mef’ul-i münasible mü’evvel olur.

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Mektubu götürecek me’mura da “Dostlarımın düşmanlarına
hiçbir vakit muhadenette bulunamam. Çünkü dostlarımın
düşmanı benim de düşmanımdır” mealini benim
tarafımdan ve şifahen İngilizlere söyle dedim.
Me’mur Peşaver ve Benev’e gitti. Sanırım ki sözlerimi
de tebliğ etti. Dave’de sekiz gün daha kaldıktan sonra yola
çıktı[k]. Beş gün yolculuğu müteakib Kafikürem’e geldik.
On yedi gün kadar orada oturduk. Etraf çayırlık olduğu için
beygirlerimiz epeyce tavlandı. Bana da bir sıtma arız olup
beş gün rahatsız etti.
Oradan da hareket ve Gumal Nehri’ni ubur ederek karşı
sahile geçmiştik ki arkamızdan birinin koşarak gelmekte
ve elindeki mendili sallamakta olduğunu gördük. Ali Asker
Han’a: Bakın kimdir? Ne istiyor? dedim. Gitti ve beraber
geldi. O vakit bunun yirmi yaşında Afganlı bir kadın olduğunu
on iki yaşında iken Veziri taifesi [tarafından] çalındığını
şimdi fırsatı ganimet bilerek bize iltica eylediğini anladık.
Kendisini tesliye ederek altına bir at verdik peder ve maderine
götürmeyi taahhüd eyledik.
Şirani taifesinin arazisine vasıl olunca ahalisi koyun
keçi kuştan başka bir şey bulup getiremediler. Biz ise üç
yüz kişiden ibarettik. Diğer yoldaşlarımız Benev’e gitmişlerdi.
Na-çar koyunu keçileri kuşları iştira edip ertesi günü
Kakri taifesi kaleleri[n]den Job namındaki mahalle geldik.
Orada un yağ et ve sair levazımı tedarik ederek iki gün
oturduktan sonra Debrenc Kalesi’ne vasıl olduk. Sekenesi
birçok erzak ve eşya getirip almamızı rica etti. Lüzumundan
fazlasını red ettiğimiz için onları yere bırakıp çekildiler. Ertesi
günü gelip de bıraktıkları eşyanın yerinde durduğunu
görünce alıp götürmeye mecbur oldular. Onları da almadığımdan
dolayı epeyce söğdüler.
Yola çıkmış ve birkaç fersah ilerlemiştik ki yalın kılıcıyla
takriben iki bin kişi önümüze çıktı. Biri önde giden amcamın
atının başından tutup durdurmak istedi. Koşup tüfengimi
göğsüne dayadım elini çekti ne istiyorsunuz? diye sordum.
– Burası Job Vilayeti’dir. Eğer adam başına yirmi rupiye
bac vermezseniz ileri gidemezsiniz! dedi.
– Teklifinizi kabul edecek olursak bütün Kaker Vilayeti
bizden bac ister. Binaenaleyh bunu vermenin ihtimali
yoktur diyerek müsademeye hazırlandık.
Bizim istihzarımızı görünce:
– Canım latife ettik! diye yolumuzdan çekildiler. Yürüdük
daha menzile varmadan evvel ihtiyar bir herif karşımıza
çıktı. Başına beyaz sarık sarmış örülü saçlarını omuzlarına
doğru salıvermiş elinde bir çomak olduğu yanında on tane
de refikı bulunduğu halde duruyordu. Rüfekasından ikisi
amcama tekarrüble:
– Biz bu vilayetin reisiyiz. Şu Seyyid Mukaddes de mürşidimizdir
dediler. Amcam kalkıp o Seyyid Mukaddes’in
eline öptü ve yanı başına oturttu. Bense birçok müzevvir şahıslar
görmüş olduğum için herifin heykel-i acibinden şüpheye
düştüm. Kalktım çarşıya çıktım. Zaten ilk defa girdiğim
bir kalede ahali ile ihtilat ederek ahval-i mahalliyyeyi mümkün
mertebe anlamak mu’tadımdı. Bu defa birkaç rupiye
mukabilinde bizim Seyyid Mukaddes’in yüz hayduddan
mürekkeb bir çete sergerdesi olduğunu ve kırk nefer müridiyle!
bizi soymak için kafilemize sokulduğunu öğrendim.
Avdetimde mes’eleyi amcama anlattım inanmadı Muhammed
Server Han’a:
– Şu zat-ı şerif bu gece misafirimiz olsun dedi.
Gurub-ı şemse yakın dolaşırken Mürşid Mukaddes’in
adamlarından birkaç tanesinin –bizimkilerin at sulayacakları–
kuyu başını tuttuklarını gördüm. Hemen atları birkaç
desteye ayırıp beherini fazla fazla muhafızlar ile kalenin
nukat-ı muhtelifesindeki çeşmelere gönderdim. Şu suretle
üç yüz at tamamen gidip geldi. Amcamla mahdumunun
takriben elli atı vardı. Bunlara bakanlar amcama:
– Şeyh efendinin adamları kuyu başında oturmuşlar
atları sulamaya bırakmıyorlar dediler. Mürşid Mukaddes
bozuldu.
– Ben atlarla beraber gideyim de onların mümanaatına
mani’ olayım diyerek kalktı. Biraz açılınca at uşaklarını su
çekmek için ileri yolladı. Bunlar kuyu başında uğraşırken
Mürşid Mukaddes merdesiyle otuz re’s hayvanı yakaladığı
gibi kaçtı yirmi re’s istirdad edilmekle beraber süvarilerimizden
beş mecruh oldu. Vak’a amcama haber verildiği sırada
ben de yanında idim. Kahkaha ile gülerek:
– Öğleden evvel size bunu anlatmıştım. Sözüme inanmadınız
galiba:
Beyt-i Mesnevi ’sini hatırlamadınız dedim.
Amcamın oğlu Muhammed Server Han sabaha kadar
çalınan atlara teessüf etmekle beraber mecruhların tedavisiyle
meşgūl oldular. Arkadaşları da ertesi günü iki kişi bir
ata binmek suretiyle yola çıktılar.
Mütercimi
SİYASİYAT
Birinci makalede Protestan misyoner cem’iyetlerinin
mu­
kaddeme-i icraatının Ceziretü’l-Arab’da ilk tezahüratına
aid birkaç söz söylenilmişti. Ve ma’lum olduğu üzere bu
tezahürat başlıca sevahil-i şarkiyyede vaki’ olmuştu.
Garbi Arabistan’da işe başlanması lüzumunu ve burada
birçok muvaffakiyetler me’mul bulunduğu hususunu
müşahede ediyoruz. Bu raporda Aden şehrinde bir misyonerlik
merkezi te’sis ve bir İncil deposu küşad olunduğu ve
bundan başlıca maksad “Kitab-ı Mukaddes’in daha vasi’
mikyasda ve daha muhtelif lehçelerde tevzii” olduğunu da
okuyoruz. Bu deponun müdürü İbrahim Abdülmesih isminde
bir zat idi. Gerek Mısır’dan gerek Aden’den hareket eden
bir takım İngiliz ve milel-i saire misyonerleri bütün Bahr-i
Ahmer limanlarını gezmişler hatta Yemen kıt’asının merkezi
olan Sana’ya kadar hulul etmişlerdi.
ve tarihleri arasında Arabistan kıt’ası için mükerreren
teşebbüsat-ı mühimmede bulunulmuştur. Amerikalı
yen Hıristiyanlık uğrunda çalışmıştı­
– daha müsaid günlerin
hululünü beklemekte iken Arabistan’ın ihtiyac-ı irşadı hakkında
duyduğu şeylerden galeyana gelerek Yemen’e hareket
etmiştir. Yine bir Amerikalı rahib bu tarihler için diyor ki:
“Çok senelerdir gerek ben ve gerek refiklerim Arabistan’ın
zulmet-i küfürden! tahlisi için dua etmekte idik.
“Vehhabi mezhebinin zuhuru o esnada ufk-ı siyasiyi
tedkīk ve rasadla meşgūl olan birçoklarının nazar-ı ehemmiyetini
celb etti. ’de Cidde’nin topa tutulması üzerine
herkesin gözü Mekke-i Mükerreme’ye ve Hac hususuna
çevrilmiş ve Aden şehrinin İngiltere eline geçdiği tarihinden
tarihine kadar bütün Arabistan sahilinde keşfiyat
ve tedkīkat büyük bir faaliyetle devam etmiş idi. İşte
bu aralık İngiltere’nin ve Hindistan filosuna mensub üç dört
muktedir bahriye zabiti keşfiyat-ı fenniyye ile iştigal ederken
Generel Haig nam zabit de “Arabistan’da misyonerlik” işleriyle
uğraşmakta idi. Bütün Arabistan sevahilini dairen madar
dolaşan ve Yemen kıt’asına girerek tetebbuatta bulunan
caatları nihayet Keith Falconer ismindeki rahibi bütün
sahne-i vesia-i İslamiyyet içinde muayyen bir saha-i mesai
Zevimer diyor ki:
“General Haig’in raporları bugün bile kıymetçe gayr-ı
mütebeddil kalmış ve eğer gösterdiği usul-i mesai kabiliyetli
fedakar adamlar tarafından tatbik olunursa elbet bir gün
Arabistan kıt’asının Hırıstiyaniyeti kabul edeceği aşikar bulunmuştur!”
senesinde vaki’ olan bir teklife binaen General
Haig Arabistan’ın Bahr-i Ahmer sevahili ile Afrika’da Somali
hıttasının misyonerlik amaline ne derece küşade olduğunu
anlamak üzere bir sefine ile Tur-ı Sina’ya Yenbu’ Cidde
Sevakin Musavva ve Hudeyde’ye uğrayarak Aden’e gitmiştir;
bu esnada Aden’de dahi muktedir ve meşhur misyonerlerden
bir kapı arıyorlardı. Bunlardan biri Aden’den General Haig
nen doktorluk hem misyonerlik etmiştir. General Haig’in
bu seyahati Hudeyde’den kara yoluyla Sana’ya ve Yemen’i
aykırılayıp Aden’e ba’dehu bütün sevahile uğramak şartıyla
Maskat ve Basra ve Bağdad’a imtidad edip buradan dahi
Şamiye Çölü’nü geçerek Şam’a gelmiştir. General Haig bu
medid ve müşkil seyahatinin neticesi olarak Bahr-i Ahmer’in
ünvanlı iki eser yazmış idi.
Bunların ikincisinden kari’lerimiz için nazar-ı dikkati calib
olmak lazım gelen bazı satırları tercüme edelim:
“Arabistan’ın bu kısm-ı cenubisi mu’tedil iklimli dağlık
bir hıtta ile işgal edilmiş olup sekene de cesur ve çalışkan
şarkan Hadramut arazisine doğru gayr-ı mahdud surette
mütevessi’ ve münteşir olup şimal-i şarkī ciheti ise sahari-i
vasiaya müntehi olur. Yemen ahalisinin en yakışıklı ve en
muharib kabaili San’a’nın şimal ve şimal-i şarkīsinde mütavattındırlar
ki: Bunlardan kısm-ı a’zamı Türklerin boyunduruğuna
baş eğmemişlerdir diyebiliriz. Bu halde havali-i
cenubiyye-i garbiyyede olduğu gibi İncil ’in bu cesur lakin
cahil dağlılar arasında da neşr ve tevzii maani-i Hırıstiyaniyyenin
kelam-ı ilahinin tebliği son derece mühim değil
midir? Bu kabail hemen ekseriyetle mezheb-i Şia’ya yakın
olan Zeydi mezhebine salik iseler de aralarında bulunduğum
müddetçe kendilerinde eser-i taassub müşahede etmediğim
gibi bilakis hakīkati kabul ve istima’ için heves
bile hisseyledim. Bundan başka bu kabailin kavaid-i İslamiyyeye
hiç de riayet etmemekte oldukları için hırıstiyan
edilebileceklerine emniyet olunabilir. Yemen’deki bütün
seyahatlerim esnasında bunlardan hemen hiçbirini namaz
kılarken görmediğim gibi oldukça cesim karyeler müstesna
olmak üzere diğer köylerde cami’ bile yoktur. Kadınlarla ise
muhaverat ve münasebatta bulunulabilir. Kasaba ve karyelerde
yüzlerine nikab koymazlar ve han ve sokaklarda tesadüf
ettiğiniz kadınlar sizinle konuşur. Seyahatimiz esnasında
gördüğümüz küçük kız çocukları bile koşarak odamıza gelir
ve yanımıza oturup sözlerimizi dinler idi. Yemen ahalisinin
sıfat-ı mümeyyizesinden başlıcası derin bir cehalettir. Gerek
kendi dinlerine gerek en basit hakayıka karşı bile tamamıyle
gafil ve cahildirler. Kat’iyyen eminim ki: Arabcayı iyi bilen
bir hırıstiyan misyoneri hiçbir mania tesadüf etmeksizin
bilakis pek parlak neticeler elde etmek şartıyla bütün dahili
Yemen’de karye karye kabile kabile dolaşıp icra-yı vaaz ve
neşr-i din ile iştigal edebilir!”
Şu yukarıki satırları okuyan ihvan-ı dinimizin biz onları
yazarken nasıl müteessir olduğumuzu kendi vicdanlarında
tehassül eyleyecek ıztırabattan kıyasen ta’yin ve takdir edeceklerine
eminiz. Birçok seneler evvel söylenilen o yukarıki
sözlerin bugün o kimsesiz nursuz hidayetsiz dağlarda nasıl
teşebbüsat-ı ciddiyeye münkalib olduğuna dair ma’lumatımız
var mıdır?
Yine burada da bir mes’eleyi tekrar etmekten vazgeçemeyeceğiz:
götürmeye me’mur olan büyük biraderim bedbaht Arabistan’ın
beş altı yüz ecza-i şerife-i Kur’aniyye ve bir iki yüz nüsha
da Kur’an-ı Kerim götürmüştü. Daha Yemen havalisinde
birkaç iskeleye uğrar uğramaz evlad-ı Arab’ın tehalükü neticesinde
gerek ecza-i şerife gerek Kur’an-ı Kerim nüshaları
bitivermiş. Zavallı Arab böyle bir hediye-i kıymetdara mazhar
olabilmek için küçücük çocuğunun kolundan tutup biraderin
huzuruna getiriyor ve:
– Efendina bakınız çocuk Kitabullahı okumaya muktedirdir
binaenaleyh hediyenize kesb-i istihkak eylemiştir
diye yalvarıyormuş!
Şurası da nazar-ı i’tinaya alınmalıdır ki: Kur’an-ı Kerim
o mu’cizat-ı fesahat ve belağatıyla zaten lisan-ı Arab üzere
tahrir edilmiş olduğundan Kitabullah’ın akvam-ı Arabiyye
üze[ri]ndeki te’sirat-ı salah-bahşası doğrudan doğruya vücud
bulacaktır. Üç beş mutaassıb hırıstiyanın gayret ve servetleriyle
bugün bizce hatta isimleri mechul akvam-ı vahşiyye
lisanları da dahil olmak üzere elli altmış lisana tercüme
edilen İncil ler ve müteaddid kütüb-i diniyye-i Hırıstiyaniyye
şu cihan-ı vesiin her noktasında bedava tevzi’ olunur herkes
adeta kabulünden istiğna gösterir ve evler bunlarla dolup
taşar iken memleketimizdeki ihvan-ı dinimizin Kelam-ı
yeye en büyük zillet değil midir?
Daire-i aidesi hac mevsiminde ve sair vakitlerde Arabistan’da
beş altı yüz bin Kelam-ı Kadim Hilafet-i İslamiyye
nam-ı celiline dağıtmak için acaba beş altı bin lira sarf edemez
mi?
Madem ki: Şimendüferlerin yapılması yolların açılması
kanalların meydana gelmesi büyük sermayelerde uzun
vakitlere muhtac olduğundan bize vediatullah olan ahalinin
terfih-i ahvaline istediğimiz süratle çalışamıyoruz gıda-yı
maddilerini te’min edemiyoruz hiç olmazsa beş altı bin lira
masarıfla gıda-yı ma’nevilerini te’min edelim!
Beş on sene evvel Arabistan’da Hırıstiyanlığın neşr ü ihyası
sında el-an vazifenin icab ettiği maharet ve gayretle neşr-i
dine çalışmadığından şikayet ediyordu. Acı acı ibret alalım.
San’a hakkında General Haig diyor ki:
“Sana bizim için en mühim bir noktadır; bu mevkiin Hırıstiyaniyet’in
ümidleri vazifeleri tealisi nokta-i nazarından
hadd-i zatında haiz olduğu ehemmiyet-i azimece ne kadar
mübalağakarane beyan-ı efkar eylesem yine az söylemiş
addolunurum. San’a Cenubi Arabistan’ın en cesur ve güzel
kabailinin merkezidir ve burada suret-i lazımede çalışacak
bir misyoner hey’eti nüfuz-ı hidayetkarını bütün muhitat-ı
baidesine pek parlak surette neşr ve tebliğ edecektir…”
Haig Arabistan kıt’asının hal-i cehalete müsamaha ve
atalete nasıl terk edildiğini yazdıktan ve burada tenvir-i ezhan
birer tedkīk ve muhakeme ettikten sonra ilave ediyor:
“Arabistan deyip korkmayalım; bu kendi kaderine terk
edilmiş olan Arab’ın vatanı baştanbaşa irşadat-ı İnciliyyeye
açık ve müsaiddir. Maamafih müşkilat yok değildir; bazı
yerlerde Hırıstiyaniyet hidayetkarları kendilerine dinleyecek
ve münci-i ruhanileri addedecek erkekler kadınlar bir şey
bilmeyen kabileler bulacakları halde bazı yerlerde bilhassa
Türkiye idaresindeki Ceziretü’l-Arab hıttalarında tevkīf edilmek
hududdan harice tard olunmak müşkilatı mevcuddur.
Lakin biz bundan perva eder miyiz? Havariyyunun neşr-i
Hırıstiyaniyet için çektikleri azablar duçar oldukları kanlı
ölümler gösterdikleri ilahi metanetler bize bir misal-i gayret
ve fedakari teşkil etmiyor mu?...
“Müşkilat-ı azime-i hakīkiyye din-i Hırıstiyaniyet’i kabul
edenlerin İslamların taassub ve gadrinden muhafazasıdır
Uganda nevahisinde olduğu gibi hatta ölüme mahkum olacaklar.
Lakin zanneder misiniz ki gadr ve zulm nihayet hakkın
hakīkat-i barize-i diniyyenin tezahür ve teali etmesine
mani’ olabilsin!.”
General Haig’in bu beyanatı alem-i Hırıstiyaniyet önünde
görülünce hemen Aden ile Şeyhosman nevahisindeki
misyoner merkezleri Keith Falconer ismindeki rahibe terk
edilmiş ve Doktor Harper ile zevcesi de Hudeyde’ye gönderilmiş
menafi-i şahsiyye ve nakdiyyeden azade surette muhtacin-i
ahaliye cühela-yı urbana müdavat-ı tıbbiyyede bulunmak
hususunun Aden’de İngiltere hükumeti nezareti tahtında
bulunan iki meccani hastahanenin Arablar üzerinde icra ettiği
te’sire muadil bir te’sir yapacağı hesab olunmakta idi.
Doktor Harper İngiltere’ye Hudeyde’den şöyle yazıyordu:
“Misyonerlik vazifesine kemal-i gayretle devam ediliyor.
Vasıl-ı maksad doktorluk olarak gösteriliyor lakin teşebbüsat-ı
vakıanın Türkiye Hükumet-i mahalliyyesinin nazar-ı
dikkati[ni] celb ettiği zannolunur; çünkü Hudeyde hükumeti
bana doktorluk edebilmek için bir diploma ibraz etmemi
hususuyle İstanbul’ca diplomanın musaddak bulunması
lazım geldiğini tebliğ etti. Münasebet peyda ettiğim birkaç
Arab kendi lisanlarında yazılmış Kitab-ı Mukades’i pek büyük
bir merak ve hahişle ta’kīb eyliyorlar…”
Hudeyde misyonerliği ser-güzeştini ta’kīb edersek nihayet
Doktor Harper’in bu diploma maniası sebebi ile
senesi Nisan’ında İngiltere’ye avdete mecbur olduğunu görürüz;
lakin bütün muamelat-ı nizamiyyesi yapılmış evrak
ve hüviyet ile içimize sokulan bu dini propagandanın mazarratını
akīm bırakabilmek için acaba o devirde Hudeyde
hükumetinin nasılsa müsmir olan bir ısrarı kafi midir. Kafi
olabildi mi ve olabilecek mi?
Nasıl ki: Hudeyde’de misyonerlik icraatı bu mania ile
haleldar olduğu esnada Arabistan’ın bütün şark-ı şimalisi
“Church Missionary Society” misyoner cem’iyeti tarafından
kemal-i muvaffakiyetle teşkilat tahtına alınmış hususiyle
Bağdad’da işe başlanmış idi. Misyoner cem’iyetleri Bağdad
şehrine İran iklimine tevsi’ edilen misyoner teşkilatının dahi
te idiler. Ancak bunların raporlarında hükumet-i mahalliyye
rını ve Hırıstiyanlığı kabul eden Arab ve Acemlerin intikam
ve şiddetten kurtulmak üzere terk-i vatan ettiklerini okuyoruz.
Maamafih bugün misyonerler burada kemal-i istirahatle
çalışıyor ve açtıkları mektepten istifade ediyorlar.
Misyonerlerin hükumet-i mahalliyyeden ettikleri şikayetlerin
ne derece haklı olduğunu bilemez isek de zaten İslamiyetin
bu muhacemat-ı ma’neviyye ve maddiyye-i salibiyyeye
karşı esbab-ı müdafaasının her halde cebr ü şiddet olamayacağı
bunlara ancak maarif-i diniyyemizi ilerletmek ve
efkar-ı umumiyyeye ilka etmekten başka meşru’ ve ma’kūl
çare-i tahaffuz ve galebe bulunamayacağı fikrindeyiz!
Beş altı sene evvel Musul’daki misyonerlik merkezi de
takviye ve ıslah edilmiş hatta bu merkeze mensub misyonerlerden
biri büyük bir i’timad-ı nefsle demiş idi ki:
– Artık bütün hahişimiz gayretimiz ile İncil ’i Ceziretü’l-Arab’ın
ta kalbgahına dahilinden Mekke-i Mükerreme’ye
hac tarik-ı berrisinin geçdiği memalik-i dahiliyeye sahib
müstakil Necid hükümdarı memalikine neşr ü ta’mim etmek
fırsatını bekliyoruz.”
Arabistan kıt’asında çalışan misyonerler içinde şu isimler
haiz-i ehemmiyyettir:
Stern ki: Ta bin sekiz yüz elli tarihinde San’a Bağdad’a
seyahatlar etmiş Arab Musevileri içinde Hırıstiyaniyet’i neşr
ve ta’mime çalışmıştır.
Bavyeralı bir Musevi olan Joseph-Wolf ki Hırıstiyanet’i
kabul ve Benedictin rahibleri silkine duhul ile ’de kezalik
Yemen ve Bağdad kıt’alarında çalışmıştır.
Mister William Lethaby ki: Zevcesiyle birlikte Muab cibal-i
meniasındaki Kerek mevkii urban-ı vahşiyyesine vaaz
ve telkīn-i din için senesinde pek çok fedakarlıklar etmişlerdir.
Kerek mevki-i cebelisinin pek kalabalık ve mühim
olduğu beyan edilerek buraya Arablarca Andenye şehri denilmesi
de delil gösterilmektedir. Bu William Lethaby Filistin
Misyoner Cem’iyeti ile teşrik-i mesai ettikten ve ’de
Bahreyn cezairinden hareketle Ceziretü’l-Arab’ı garba doğru
aykırlayıp geçmeye nafile yere uğraştıktan sonra Aden’e
avdet etmiş el-yevm oradaki İncil Deposu Müdüriyeti’nde
bulunmuştur.
senesinde “Afrika-yı Şimali Neşr-i Din-i Hırıstiyaniyet
Komitesi” Arabistan-ı Şimali’de ve Humus civarındaki
kabail-i bedeviyye içinde çalışmaya teşebbüs etmiş idi. İşte
bu teşebbüs neticesi idi ki: Mister Samuel-Van Tassel isminde
bir Felemenkli senesinde ta’limat-ı mahsusa ile bu
havaliye gelmiş bedevi kabaili rüesasından biri refakatinde
ve kabile mevsim-i mahsusunda sahraya giderken onlarla
beraber hareket etmiş idi. Misyoner Cem’iyeti’nin resmi
raporlarına nazaran mumaileyh bu badiye-peyma ihvan-ı
dinimiz içinde “bab-ı irşadı arkasına kadar açık” bulmuş!
Ancak Türkiye me’murininin kabailin eşhas-ı ecnebiyye ile
münasebatta bulunamaması hakkında müttehaz olan muamelat-ı
şiddet-karaneleri neticesinde parlak gayelere mazhariyetinden
mahrumiyet hasıl olmuştur.
Zevimer diyor ki:
“Bedevilerin siyah çadırları altında ilk defa hakīkat-ı Hırıstiyaniyyeyi
carib ve beyanatı cidden haiz-i ehemmiyyettir. Çünkü irşadat-ı
vakıa bedevilerin değil ancak Türklerin mümanaatına
tesadüf ediyor…”
Biz bu uzak ümidlerden bütün millet-i merhume-i İslamiyye
namına nam-ı celil-i İslamiyet’e istinaden endişe
etmemek fikrindeyiz lakin esbaba tevessül hikmet-i İslamiyyesi
emr-i dinisi bu harici ümidler sa’yler karşısında hala
mı mensi kalacak?
Van Tassel’in beyanatına nazaran: Mumaileyh bedevileri
pek misafirperver ve mültefit Arabca İncil ’i hususiyle
“Ahd-i Atik” denilen Zebur ve Tevrat ’ı istimaa pek hahişger
bulmuştur. Diyor ki: “Şehirlerde tesadüf edilen asar-ı
taassubun bu bedeviler içinde zerresi yoktur hatta şeyhleri
meyip istirahat eylemesine bile ikna’ edebildim..”
Bu beyanatın ne dereceye kadar doğru olduğunu ta’yin
ve tahdid edebilmek mümkün değildir; maamafih: Evlad-ı
necibe-i Arab’ın badiyede olsun ma’murede olsun misafirperverlikleri
efkar-ı hürriyet-perveraneleri adeta darb-ı
meseldir. Buna ilave edelim: Zaten din-i İslam’ın ahkam-ı
ulviyyesi Furkan-ı Mübin’in irşadat-ı hikemiyyesi Zebur ve
Tevrat ’ı kendi lisanlarında onlara okuyan bir misafir hakkında
sahib-i hane için bir hakk-ı gadr ü zulm bahş etmez. Yine
bu cümleden olarak akvam-ı Samiyye’nin mefahir-i ilmiyye
fedakari-i müttekıyane ve şevket-i maziyyesi ile meşbu’
ve bütün akvam-ı cihanca muta’ ve makbul tutulan kısas-ı
enbiya evlad-ı İsmail üzerinde hudud-ı tabiiyye ve hakīkıyyesini
geçmedikçe bit-tab’ su’-i te’sir değil hüsn-i te’sir hasıl
eder. Kur’an-ı azimü’ş-şan dahi kütüb-i mukaddesenin zan
ve tahrif ile şaibedar olmamış aksamını mündericat-ı ulviyyesi
miyanına koymamış mıdır? Bütün bu söylediğimiz şeyler
misyonerlerin Arabların nezdinde terk-i din tavsiyesinin
zannettikleri ve bazılarının da i’tiraf ettikleri vechile o kadar
kolayca vücuda gelemeyeceğini i’lam ve isbat ederse de bu
mülahazat dahi ihvan-ı dinimizi zulmet ve iğfale terk etmekliğimiz
müşkilat önünde– teşkil edemez.
Bunu isbata hacet yoksa da yüreğimize derd olan bir
vesikayı şuraya yazmaktan vazgeçmedik: Afrika-yı Şimali
Misyoner Komitesi’nin bildiğimize nazaran on seneye kadar
Arabistan-ı Şimali bedevileri arasında muntazam bir teşkilatları
vücud bulamamış idi; lakin bütün Cem’iyet merakizinde
mevazi-i ibadetinde her resm-i dini icra olunurken
Hırıstiyaniyetin teali-i müstakbeli istirhamatına aynen tercüme
ettiğim şu satırlar ilave edilir.
“Arabistan-ı Şimali Hazret-i İsmail’in hakīkī torunları
olan kabail ile meskundur bunlarda Suriye kıt’asında görülen
kaba İslamlık taassubu yoktur. Bu kabail nur-ı hidayetten
hissedar olmaya müştaktır? Cenab-ı Hak hemen
bu vazife-i tenvir ve irşadı icraya hakkıyla müstaid içimizden
fedakarlar sailer çıkarsın!.”
Maamafih Hırıstiyaniyet’in bu tehalüklerini yukarıya
nakl edilen dua veya bed-dualara nazariyat ve hayale
münhasır kalmış zannetmeyelim: Çünkü on sekiz sene evvel
Amerika Protestan cem’iyetleri de dahil olmak üzere teşkil
edilen ittihad ve iştirak-ı mesai neticesi olarak tekrar Şimali
Arabistan’a Suriye tarikıyla girmek için Forder isminde biri
gönderilmişse de Şam tarikıyla istihsal-i metalibe çalışırken
bir kazaya uğramıştır.
AFRIKA’DA MÜCAHIDIN-I İSLAMIYYENIN
AHVALINE VE MÜSLÜMANLIĞIN
–Selamün aleyküm – Ve aleykümü’s-selam.
Efendiler bu gece size arz edeceğim mes’ele cümlenin
fikrini işgal etmekte olan mühim bir mes’eledir. O derece
mühim ki bundan yalnız burada Türkiye’deki müslümanlar
değil bütün küre-i arzda mevcud müslümanlar alakadardır.
Binaenaleyh bu babda mümkün olduğu kadar izahat vermek
fiilen iştirak eylediğim cihetle söyleyeceklerimin tamamiyle
sıhhat ve mevsukiyetine emin olmanızı rica ederim. Mes’eleyi
güzelce izah edebilmek için ibtidasından başlayarak nihayetine
kadar tafsilat-ı lazımesiyle arz etmeyi münasib görüyorum.
Vaktimiz müsaid olmazsa maba’dini vakt-i ahara
bırakırız.
Cümlenizce ma’lumdur ki Trablusgarb mes’elesi öyle nagehani
bir surette zuhur etmiştir ki o güne kadar –ekabir-i
siyasiyyemizden başka– hemen hiç kimsenin haberi yoktu.
Herkes bayram şenliğini yapmakta iken bir afet-i semaviyye
gibi memleketin üzerine bir harb bulutudur ki çöktü bayram
yerine ortalığı matem kapladı. Şenlikler söndü yerine
zulmet kaim oldu.. Zannederim ki o günler herkesin hatırındadır..
Ortalığı bir şaşkınlık kaplamıştı. Nazırımız sadr-ı
a’zamımız hepsi hayrete düştüler. Ne Roma’da sefirimiz var
ne Trablus’ta valimiz ne de harbe karşı tedabirimiz. Nagehani
çıkagelen vahşi bir hayvan karşısında kalan halk gibi
herkese bir şaşkınlık arız oldu. Herkes gibi ben de şaşırmıştım
ben de telaşa düşmüştüm.
Beş altı sene mukaddem Petersburg’da halk tiyatroda
bulunduğu zaman hayvanat-ı vahşiyyeden biri nasılsa demir
kafesten kurtularak herkese saldırmaya başlamış bütün
tiyatro halkını darmadağın etmişti. İtalya da tıbkı böyle vahşi
bir canavar gibi mazlum bir takım insanlar üzerine saldırmaya
başlayınca tabiidir ki herkes şaşkınlaştı. Ben deli
gibi olmuştum. Kendi hesabıma Roma’ya kadar gitmeyi bile
göze aldırmıştım. Birkaç gün geçti. Herkes gibi ben de aklımı
başıma topladım. Roma’ya gidecek yerde Trablusgarb’a
gitmeyi muvafık buldum.
Tabii o zamanlar hepinizin hatırındadır. Maamafih bazı
vekayi’ vardır ki bugün için zikre şayandır. Ez-cümle o günün
vüzerası vükelası biraz aklını başına toplar toplamaz geceyi
gündüze katarak çalışmaya başladılar. Sadrıa’zam Said
Paşa sadarete geçiyor. Bir taraftan eazım-ı rical ile istişareler
oluyor diğer taraftan sabahlara kadar Meclis-i Vükelalar ictima’
ediyor. Herkes bir türlü beyan-ı fikr ediyor. O sırada idi
ki en akıllılardan milletin en büyük en meşhurlarından birisi
“Bu mes’elede müdafa’a etmek cinayettir” demişti. Zannederim
umumunuzun kulağındadır. Bu söz benim kalbime
diyenlerin fikrine kapılarak müdafaa edilmeyeydi bugün
bu şanlı zafere nail olabilir miydik? İşte müdafaa ettik ve
bu azm-i kahramanane ile koca bir İslam kıt’asını kurtardık.
Bugün efendiler emin olunuz Trablusgarb kurtulmuştur bu
mübarek cüz’-i vatan kat’iyyen o miskin İtalyanlara teslim
olunmayacaktır.
Efendiler Trablusgarb mes’elesi iki üç Osmanlı yahud
otuz milyon Osmanlı mes’elesi değildir. Bu mes’ele alem-i
lar vaktiyle o güzel memleketleri paylaşmış iseler de mes’elenin
akibeti hiç umulmayan bir şekil aldı.
Birkaç günde örtbas edileceği zannolunurken bütün
dünyayı sarstı. Bu mes’ele Avrupalıların şark bilhassa Müslümanlık
hakkında besledikleri efkar-ı desisekarilerini büsbütün
tebdil etti i’tikadındayım. Efendiler şuna emin olunuz
ki bugün Avrupalıların veya onlara peyrev olan bazı küberamızın
nazarında en vahşi en şayan-ı istihfaf addolunan
bir mes’elenin ittihad-ı İslam mes’elesinin esası bu vesile ile
bugün kurulmuştur. Avrupalılar ne düşünürlerse düşünsünler
Trablusgarb mes’elesi bu büyük mes’elenin esasını kurdu
hem altından te’sis etti.
be-evvel Mısır iştirak etti. Sonra baktık her tarafta ittihad sadaları
yükseldi. Ta Hindistan’a Mecusilere kadar te’sir etti.
Afganistan’da bilhassa emir vüzerasını topladı milletini fiilen
meye teşebbüs eyledi; milletine dedi ki: “Bu mes’ele bütün
alem-i İslam’ın hayat memat mes’elesidir.” Yirmi beş bin
rupiye iane verdi ve her ihtimale karşı hazırlandı.
Trablus’da dört beş ay dolaşıp avdet ettikten sonra evimde
bir mektup buldum Cava’dan gönderilmiş. Orada mücahidin-i
lazım geldiğini soruyorlar. İkinci mektup da Hindistan’da
Lahor şehrinden gönderilmiş. Gayet uzun bir mektup. Bundan
maada aksa-yı şarktan Japonlar orada te’sis olunan
tişarede bulundular. Sonra mes’ele uzamayacaktır zahmete
katlanmaya değmez dedik gelmemelerini tavsiye ettik.
ne kadar bunlar saded haricinde ise de sırası geldiği cihetle
söyledim kusurumun afvını rica ederim.
Her ne ise o şaşkınlıklar zail olur olmaz herkes darü’l-harbe
gitmeye başladı. Ben de duramadım bir ateştir kalbimi
kapladı. Gitmeden rahat olamadım. Vakıa benim elimden
bir şey gelmez fakat hiç olmazsa cihad i’lan edenlere su
vermeye yararım a.
Üç gün sonra ale’l-acele hareket ettim. Osmaniye vapuru
Marmara’ya açılır açılmaz birçok yoldaşlar bulduk.
Lisanlarımız söylemezse de kalben tanıştık. Anladık ki pek
çoklarımız oraya gidiyor.
Tebdil-i kıyafet eylemiş zabitler hüviyetini ketm etmiş siviller…
Vapur dolu. Lisanlarımız samit fakat gözlerimiz konuşuyor.
orada dayanamadık birbirimize açıldık.
dık: İtalyanlar şöyle mağlub oldu böyle münhezim oldu…
Bunlar şevkimizi artırdı. Oradan Pire’ye geldik orada da işittik
ki İskenderiye’de Trablusgarb muvaffakiyetinden dolayı
büyük bir sevinç büyük bir hareket nümayiş olmuş. Vapur
ahalisi söylediler. Fakat hakkıyla künhünü idrak edemedik.
Nedir derken İskenderiye’ye yaklaşmaya başladık.
O sırada vapurda Kamil Paşa hazretleriyle görüşüyordum.
Zaten burada da birkaç defa mülakatımız vardı. Bu
mes’eleye dair fikr-i alilerini istifsar ettim. Çünkü böyle mühim
mes’elelerde gayet büyük bir diplomatın fikrini anlamak
her halde mucib-i istifadedir. Diğer mes’eleler hakkındaki
suallerime lütfen cevap verdiler.
Nihayet söz Trablus’a intikal edince dedim ki: –Bu hususda
fikriniz nedir? Bunun üzerine dedi ki: –Bu hallolunmuş
gibi bir şeydir. Fakat ben kendi hesabıma Bingazi’nin kurtarılmasına
çalışacağım.
Demek kendi hesabına Trablus’u gözden çıkarmıştı.
Tabiidir ki bu siyaset benim hoşuma gitmedi. Fakat büyük
adama bir şey demek de mümkün olamazdı. Şu kadar ki canım
pek sıkılmıştı. Zira bu pek eski siyasetlerimizdendir. Bir
mes’ele çıkınca hep nısfını feda ile halletmeye çalışmışlar.
Ne vakit Avrupa bir mes’ele çıkarmışsa tehdid etmiş blöf
yapmış hasılı ne yapdıysa yapmış yarısını almış sonra işi
sulha bağlamışlar. Bunun için bu siyasetten hoşlanamadım.
Maa haza Kamil Paşa gayet haklı idi. Zira bütün cihanca
ma’ruf olan bu racül-i siyaset etrafı teftiş ve tedkīk ettikten
sonra bu fikre zahib olmuş idi. Etrafa baktı bizim gevşekliğimizi
gördü sonra da hazırlığımız hiç yok.. Tabii bir diplomat
Fakat ben başka türlü düşünüyorum. Müslümanlar hakkında
her zaman Cenab-ı Allah’a i’timad ediyorum. Odur
müsebbibü’l-esbab odur her şeyi halk eden. Vakıa Trablus’da
kuvvet namına bizim bir şeyimiz yok vakıa onların
topları tüfekleri donanmaları tayyareleri hasılı her şeyleri
mebzul; fakat bir kuvvet beşerin fevkinde bir kuvvet vardır
ki ona karşı kainatın ehemmiyeti yoktur. Biz bu yokluklar
eder zalimi ser-nigun eder. Biz
deriz. Biz
deriz. Onun için daima o Hazret-i Zü’lCelal
en müşkil zamanlarımızda imdadımıza yetişmiş ve
mutmain olmalı. Zira ani’l-yakīn bu harikaları gördük. Bugün
Trablus’ta asker namına mühimmat-ı harbiyye namına
neyimiz var…
Şunu ıstıtraren arz edeyim ki Trablus diyorsam maksadım
Bingazi’dir. Çünkü ben ancak Bingazi mıntıkasını biliyorum.
Oraya gittim. Trablusgarb cihetini bilmiyorum.
Çünkü oraya gitmedim. Onun için söyleyeceğim sözler hep
Bingazi tarafına aiddir. Trablus dersem sözümü Bingazi tarafına
atf ediniz…
Ben bu şark cihetini ki Enver Paşa’nın taht-ı kumandasında
bulunuyor biliyorum bu tarafdaki asakir-i nizamiyyemiz
nihayet beş yüzü tecavüz etmez. Onun da birçoğu sakat
makat hasta hep eskiden kalma kalan kısmı hep mücahidin-i
kiram gönüllü. Zabitanımız var onlar da gönüllü.
Şimdi zihninize bir sual tebadür eder: Neden oradaki
askerimiz az olmuş? Bu sualin cevabından sarf-ı nazar edelim.
Yalnız şunu bilelim ki askerin orada bulunmaması ayn-ı
lince esbabını arz edeceğim neticede de vazıhan bu hakīkat
anlaşılacak.
Ben kendi i’tikadımca Trablus mes’elesi hakkında şimdiden
tebşiratta bulunacağım. Zira içinde bulundum; ahirini
tamamiyle hesab ettim. Bugünkü hal ve keyfiyet bunu gösteriyor
ki; Enver Paşa’nın ve sair erbab-ı hamiyyetin çalışmaları
sayesinde inşaallah mes’ele tamamıyle bütün alem-i
tün Avrupa bizi sıkıştırsa Babıali’yi tazyik edecek olsa
onlar bize diyecekler ki: Siz kendi hesabınızı görün biz kendi
kendimizi müdafaa ve idare ederiz.
Çünkü esliha istemiyorlar. Erzak istemiyorlar. Zaten bizim
ehl-i İslam için silahın lüzumu yok ben bu i’tikaddayım.
Düşmanlar fabrikalar yapıyorlar silahlar hazırlıyorlar
önümüze gelince vurur alırız. Nitekim işte alıyorlar. Bugün
Trablus’da alınan esliha ve mühimmat bizim için kafi ve
vafidir. Bugün alınan fişenkler bir sene muharebeye kifayet
eder. Bizim kuvvetimiz kuvvet-i imandır. İnşaallah bunları
tafsilatıyla birer birer izah edeceğim.
­
– Neue Freie Presse
gazetesinin mevsukan istihbaratına nazaran Şeyh Senusi
hazretleri Şubat’ın yirmi dokuzunda Babıali’ye ma’lumat-ı
ma’ruzat-ı atiyyede bulunmuştur: “Düvel-i mu’azzamanın
Devlet-i Osmaniyye’yi sulha icbar için yeniden teşebbüsatta
bulunduklarına dair bazı haberler aldım. Trablus ve Berka
kıt’alarındaki mücahidinin adedi ve levazım-ı harbiyyesi
maya kafi bulunduğu nezd-i acizide muhakkak olduğundan
ve umum Afrika-yı Cenubi İslam’ın şeref ve namusunu müdafaa
eylemiş olduklarından hiçbir vechile sulh teşebbüsatına
ehemmiyet verilmemesi ma’ruzdur.”
– Seyyid Şeyh
Senusi hazretlerine birinci rütbeden bir kıt’a nişan-ı ali-i Osmani
ve bir murassa’ kılınç ve zarif kıymetdar bir seccade
vasıtasıyla i’tası hakkında irade-i seniyye-i hazret-i padişahi
şeref-sadır olmuştur.
–Yemen
Kuva-yı Umumiyye Kumandanı İzzet Paşa tarafından
Harbiye Nezareti’ne keşide edilen bir telgrafnamede İmam
Yahya hazretlerinin mensubininden Seyfü’l-İslam Muhammed
Hadi’nin Dahyani Kabilesi üzerinde büyük bir galibiyet
mevkiine çekilerek arz-ı mutavaata mecbur kalmıştır.
Bu Dahyani Kabilesi’nin reisi Ebu Kasım ed-Dahyani
– İtalyanlardan istiane suretiyle Ma­
kam-ı Hilafet-i İslamiyye ve Saltanat-ı Osmaniyye aleyhine
harekete cür’et etmekle bütün alem-i İslam’ın nefrinine
bi-hakkın mazhar olmuş olan İdrisi bu defa bir makhuriyet-i
şedideye uğratılmıştır.
Ma’lum olduğu üzere bu hain devletimizin İtalya ile
harbde bulunmasından Bahr-i Ahmer’e yeniden sevkiyat-ı
askeriyye icrasında donanma i’zamında ma’zur olmasından
bil-istifade düşman-ı deniden aldığı esliha ve cephane
kuvvetiyle Asir kıt’asında bulunan kuvve-i askeriyyemizi tazyik
emel-i hainanesinde bulunmuş ve fakat kahraman askerlerimizin
ve onlara iltihak eden hamiyet-mend ahalinin
müdafaa-i diliraneleriyle nail-i emel olamamış merkūmun
tikab eylemesinden pek ziyade münfail olan Yemen Zeydi
ve tedmirde asakir-i Osmaniyye’ye muavenet etmek üzere
bir kuvve-i kafiyye i’zam etmiş idi.
riyye-i Osmaniyye ile birleşmiş olmağla tertibat-ı mukteziyye
bil-icra Hasaviye mevkiinde te’sis-i karargah olunduğu sırada
olduğu noktada basdırarak fena halde bozmak fikr-i sakīm
ve fasidiyle dokuz bin şakīden mürekkeb olan çetesi efradını
birden bire üzerlerine göndermiş ve nagehani bir hücum
neden sonra gerek asakir-i Osmaniyye’nin ve gerek İmam
Yahya hazretleri tarafından gönderilen kuvve-i muavinenin
hamelat-ı şirane ve diliranesine tab-aver-i mukavemet olamayan
dağılmışlardır. Rumi Şubat’ın on beşinci günü vukū’ bulan
bu müsademe İdris avenesinin bir daha yerlerinden kıpırdamayacak
surette izmihlalini mucib olmuştur.
–Kahire’de münteşir
yevmi el-Müeyyed gazetesinde okunduğuna göre Kahire’de
bir İtalyan sosyetesi tarafından Ehramlar kurbünde kain bir
hotelde İtalyanca bir konser ve müsamere tertibi mutasavver
reva gördükleri muamelat-ı vahşiyanelerinden müteneffir
olan Osmanlı Mısırlılar mezkur müsamerenin İtalyan lisanıyla
tertib olunması aleyhinde protesto etmişlerdir. Mezkur
gazetenin mütalaat-ı muşikafanesine bakılırsa bu hareket-i
na-be-canın İtalyanlar tarafından ihtiyar olunması keyfiyeti
Mısır müslümanlarının hissiyat-ı dindarane ve insaniyetkaranelerini
tahrik ve tahdiş maksadına mebnidir.
§ Aynı zamanda İskenderiye’de bulunan İtalya tüccarı
Bingazi ve civarında bulunan İtalyan hempalarına suret-i
ha­
fiyyede yiyecek ve içecek tedarik ve irsal ettikleri halde
Hükumet-i Mısriyye tarafından mümanaat olunmamak suretiyle
kavaid-i bi-tarafinin ihlal edilmekte olduğunu el-Müeyyet
gazetesi yazıyor.
§ Yine mezkur gazetenin beyanatına göre Osmanlı-İtalya
muharebesinin ibtidasından bu ana kadar Trablusgarb
mücahidleri namına Mısır hamiyet-mendanı tarafından derc
olunan ianatın mikdar-ı yekunü on bin beş yüz otuz beş Mısır
lirasına baliğ olmuştur.
§ Bingazi ve civarında İtalyanlarla muharebe etmekte
olan Umum Kuva-yı Osmaniyye Kumandan-ı gayuru Enver
Beyefendi tarafından Kahire’de teşekkül eden Hilal-i Ahmer
hey’etleri reisi el-Müeyyed gazetesi sahib-i alisi Şeyh
Ali Yusuf Efendi hazretlerine bir mektup yazılıp himemat-ı
mütevaliye-i Huda-pesendanesine karşı samimi bir surette
teşekkür olunmuştur.
§ el-Müeyyed gazetesi tarafından Trablus’la Bingazi’ye
suret-i mahsusa[da] i’zam olunan muhabirler kuva-yı
Osmaniyye ile mücahidin-i İslamiyyenin İtalyanlara karşı
takınmış oldukları vaz’iyet-i kahramaneyi günü gününe Mısırlılara
tebşir eylemeleri üzerine umum Mısırlıların fevkalade
bir surette sürur ve tesellilerini mucib olmuştur. Bunun
üzerine Trablus ve Bingazi’de bulunan Hilal-i Ahmer hastahanelerine
lüzumu kadar alat ve edevatın Mısır’dan irsali
takarrur etmiştir.
§ Trablus’la Bingazi ordugahlarına gerek muvazzaf ve
gerek gönüllü olarak tıyb-i hatırlarıyla iltihak eden Mısırlı
zabitlerin meydan-ı harbde göstermiş oldukları besalet ve
şecaatlerine mükafaten Osmanlı Harbiye Nezareti tarafından
rütbelerinin terfiiyle muayyenatlarının tezyidi hususunda
gösterilen nevazişat umum matbuat-ı Mısriyyece tahsin
ve teşekkürle telakkī olunmuştur.
– Almanya’da mukīm
müslümanlar tarafından bilumum ihvan-ı dine hitaben tastir
olunan Arabca beyannamenin tercümesidir:
Bismillahirrahmanirrahim
Bize ni’met-i İslamı inayet ve ihsan buyuran Zat-ı ecell
ü a’laya hamd ü sena hayru’l-enam olan Peygamberimiz
efendimiz hazretlerine dahi salat ve selamımızı ihda ve bilumum
hidayet-i ilahiyye-i hatimeyi niyaz ve hüsn ü tazarru’ eyledikten
sonra kaffe-i ihvan-ı dinimize beyan eyleriz ki:
Ma’lumunuz olduğu üzere sahib-i makam-ı hilafet-i uz­
ma ve hadimü’l-Haremeyni’ş-Şerifeyn olan Devlet-i Osma­
niyye’ye karşı İtalya hükumet-i zalimesi izhar-ı bağy u udvan
eyleyerek Afrika’da kain ve Mısır’a hem-hudud bulunan
Trablusgarb Vilayeti’ne hücum eyledi.
ayet-i kerimesiyle bilumum müslümanların ümmet-i
vahide ve
nass-ı celili ile de cümlesinin
kardeş bulundukları sabit ve bunların
hadis-i şerifinin delaletiyle yekdiğerlerine
muavenetleri vacibdir.
Vacib Teala ve Tekaddes hazretleri
ayet-i kerimesiyle bize teaddi edenlere biz de mukabele-i
bil-mislde bulunmamızı ferman buyurmuştur. Binaenaleyh
Allah’a yevm-i ahirete melaikeye kütüb-i münzeleye
enbiya-yı kirama iman ve i’tikad eden her müslim ve
müslimeye ihvan-ı dinimize sell-i seyf-i udvan eden düşmana
malen ve bedenen karşı koymak
ferman-ı Rabbanisi
mucebince bir vecibedir. Acaba din kardeşlerimize
zulmen hücum eden İtalya gibi bir düşmana karşı durmaktan
büyük bir mücahede rıza-yı Bari’yi tahsil için bundan
büyük bir vesile tasavvur olunabilir mi? İşte buna binaen biz
de ey ihvan-ı din iktidar ve istitaatınız nisbetinde malınızla
canınızla bu muharebede Hilafet-i Muazzama’ya muavenette
bulunmaya Trablusgarb’daki mücahid kardeşlerinize
yardım etmeye şu zalim bağī İtalyanlarla muamelat-ı ticariyyenizi
münasebatınızı kat’ etmeye sizleri da’vet ediyoruz. Bu ricamızı
bütün ihvan-ı dinimize bildirmenizi takdim eylediğimiz
nüshaları cevami’ ve mesacidde de okutmanızı münasib
göreceğiniz vesait ile neşr ü ta’mim eylemenizi istirham eyleriz.
Bir de şurası ma’lumunuz olsun ki bu da’vetnamemiz
alem-i İslam’ın her tarafına gönderilmiştir. Hemen Cenab-ı
Hak sizlere tarik-ı savabı ilham ve bu fariza-i diniyyeyi eda
eylemenizden dolayı ecr-i cezil ihsan buyursun.
Hind müslümanlarının hissiyatı. –Bu hafta zarfında
Hin­distan’dan aldığımız gazetelerde mütalaa olunduğuna
nazaran Bombay Madras Haydarabad Deccan Delhi
Amritsar cem’iyat-ı İslamiyyesi İtalyanların Trablusgarb’la
Bingazi’de icra etmekte oldukları harekat-ı hunharane ve
vahşiyanelerini Hind hükumeti vasıtasıyla İngiltere Devleti
nezdinde yeniden protesto etmeye karar vermişlerdir. Dinen
ve ma’nen doğrudan doğruya makam-ı mualla-yı Hilafet’e
merbut bulunan Hindistan ahali-i İslamiyyesi vesile düştükçe
Osmanlılara karşı da izhar-ı sadakat ve ihlas etmeyi vecibe
addeylediklerinden dolayı umum Osmanlılar tarafından
hissiyat-ı halisanelerine mukabil sena ve teşekkür etmek
vazife-i nazifesini deruhde etmekle gazetemiz mübahidir.
kelimesi atlanmıştır. Mü’minun /.
olmaksızın Buhari
bulan seyahat ve ziyaretleri esnasında Hindli kardeşlerimizden
defaatle krala müracaat edilmiş idi. Kral hazretleri bu babda
kendilerini tatyib ve tatmin-i hatır etmiş ileride Devlet-i
Aliyye’nin lehinde olmak üzere teşebbüsat-ı mühimmede
bulunacağını kendilerine vaad eylemiş idi. İtalyanların harekat-ı
hod-serane ve bağiyanelerinden bi-zar olan Hind
müslümanları İtalya emtia ve ticaretine karşı boykotaj i’lan
etmişlerdi. Bu kere mezkur boykotajın ebedi ve daimi bir
surette icrası hususuna Hind putperestleriyle müslümanları
beyninde i’tilaf hasıl olduğunu Hindistan gazeteleri yazıyor.
Hindistan’ın Lahor şehrinde intişar eden yevmi Pise Ahbar
gazetesinin tedkīkat-ı amikası neticesinde bu ana kadar
umum Hindistan’daki boykotaj yüzünden İtalya emtia ve
ticaretine var olan zarar ve ziyanın mikdarı iki milyon İngiliz
lirası tahmin olunduğu anlaşılmıştır.
Hindistan’da İtalyanlara karşı hasıl olan hiss-i nefret ve
arasında bu noktada ittihad ve ittifak-ı tam husule gelmiştir.
Cava ve Sumatra adaları ahali-i İslamiyyesi tarafından
Trablusgarb mücahidin-i İslamiyyesi namına ianat-ı külliyye
derc olunmaya başlamıştır. İanat-ı mezkure komisyonu riyasetine
de tebaa-i Devlet-i Osmaniyye’den ve Hadramut sadat
ve eşrafından olup orada mütemekkin bulunan Seyyid
Habibürrahman Efendi hazretleri ta’yin olunmuştur. İanat-ı
mezkureden başka mücahidin-i İslamiyyeye yaprak sigaralarının
da gönderilmesi takarrur etmiştir.
Ahiren Cenubi Afrika’da İngiltere’nin Natal müstemlekatında
kain Durban şehrindeki müslümanlar tarafından
gayet muazzam ve muhteşem bir miting akd olunmuştur.
Bu miting hakkında Durban’daki Hilal-i Ahmer İane Cem’iyeti
Reisi Davud Muhammed ve Osman Ahmed efendiler
tarafından Harbiye Nezaret-i Celilesi’ne Şubat tarihli
ariza ile beyan-ı ma’lumat olunmuştur.
Bu mitingde bulunanlar tarafından umum Natal müslümanları
namına İtalyanların Bahr-i Ahmer ve Ka’be-i Ulya
civarında dolaşarak İslamların hissiyat-ı diniyyesini rencide
etmelerinden dolayı İngiltere Hariciye Nezareti’ne ba-telgraf
şikayet edildiği gibi makam-ı Sadaret-i Uzma’ya bir telgrafname
keşide edilerek muvaffakiyat-ı Osmaniyyeden dolayı
da arz-ı tebrikat edilmiştir.
kadar kesb-i salah eylemiş gibi görünüyor. İngiltere tarafdarı
bulunan Kavam-zade’nin Şiraz-Fars Eyaleti ferman-fermalığına
ta’yin olunması suretiyle o civarlarda asayiş ve sükun
ru-nüma olmaya başlamıştır. Kavam-zade öteden beri İran
meşrutiyeti aleyhdarı olmakla müştehirdir. Eski devirde tegallüb
ve istibdad yüzünden milyoner olan bu ailenin reisi
büyük Kavamüddevle İran inkılabı esnasında İran ahrarından
Nimetullah Burucerdi tarafından kurşunla itlaf edilmiş
karşı vukū’ bulan bütün yağmagerlikler Kavam-zadelerin
tarafdaranı olan kabail tarafından tertib edilmekte idi. İngiliz
tüccaranının zarar ve ziyanlarını teşkil eden ahval-i mezkure
ahiren İngilizin teşebbüsat-ı fi’liyyede bulunmalarını intac
eyledi. Şöyle ki Hindistan’dan iki yüz nefer süvarinin İran-ı
Cenubi’ye i’zamı ahiren kararlaştı. Vilayat-ı cenubiyyenin
asayişiyle haydudların hecemat-ı mütevaliyyesine ma’ruz
kalan kavafilin serbestçe seyr ü sefer etmelerini te’min için
Nizamü’s-Saltana salahiyet-i fevkalade ile hükumet-i mahalliyye
tarafından Şiraz’a i’zam ve ta’yin olundu. Vali-i
müşarun-ileyh Kavam-zadelerin vücudunu kendi icraatına
mani’ görmesi üzerine nagehani bir surette tevkīfleri cihetini
sunun müdahalesi neticesinde Avrupa’ya teb’idleri takarrur
eylemişti. Esna-yı rahda iki kardeşlerden biri eşkıya tarafından
muvasalat ettikten sonra İngiltere konsülatosuna iltica ve
dehalet eylemeye muvaffak olmuştur. İngiltere’ye mail olan
bu adam en sonra umum Şiraz ile havalisine vali-i umumi
ta’yin edilmiştir.
Azerbaycan ahvalinin kesb-i sükun eylemesi Rusların harekat-ı
dürüştanelerinden münbais olmuştur. Ruslar Tebriz’de
mukavemet eden veyahud atiyen karşı gelebilecek her mütefekkiri
astılar kestiler ipten kazıktan güç hal ile tahlis-i
giriban edebilen zavallılar ise ahiren hudud-ı Osmaniyye’ye
Azerbaycan idare-i umuru gereği gibi el-yevm Ruslar
elindedir. Kendi tarafdarlarını valiliğe vali muavinliğine
ta’­yin edip onlar vasıtasıyla zavallı ahaliyi arzuları vechile
olup mevte mahkum olan eşhasın adedi iki yüzü tecavüz
etmiştir. Aynı zamanda ahali-i mahalliyyenin silahları da
Rusya asakiri tarafından –her ihtimale karşı– tecrid edildi.
Mekatib medaris cevami’ kamilen kapattırıldı.
Tebriz’de birkaç ay evvel yevmi birkaç gazete intişar ettiği
halde el-yevm bir tek gazete bile neşr edilmemektedir.
Ahaliye hariçten vürud eden ve ahali tarafından harice gönderilen
mekatib ve muharreratın cümlesi Rus me’murları
tarafından sıkı surette kontrol ediliyor. Aynı zamanda İran
meşrutiyetine fiilen darbe vurmak isteyen Muhammed Ali
da Rusya koparmaya muvaffak oldu. Şimdilik İran’a yüz bin
lira ikrazatta bulunmak suretiyle İran’ın hayat-ı maddiyesini
taht-ı inhisara almak isteyen Rusya ve İngiltere devletleri verecekleri
paranın mahall-i sarfını daha şimdiden hazırlamışlardır.
keselerine girecek olan bu para ancak iki ay kadar istihlak
edilecek ve akībinde de Rusya ve İngiltere devletleri tarafından
arkası yetiştirilecektir.
Gitgide İran borç altına girecek ve karşılık olmak üzere
bütün menabi’-i servetini “yeni misafirler”e terk etmeye
muztar kalacaktır. Kuva-yı maddiyye ve askeriyyesi bu derece
mahsur ve mahdud olan İran o zaman gereği gibi Rusya
ve İngiltere kucağına atılmaya mecbur bulunacaktır. İran
umuru hakkında esasen Sazanof’la Edward Grey beyninde
öteden beri i’tilaf-ı kavi hasıl olmuş İran Meclis-i Millisi’ndeki
fırka münazaatı her iki devletin amal-i harisanelerini
tezyide hizmet etmiştir.
Vaktiyle batş u şiddete malik olan İran an’anatını mecd
ü azametini şevket ve ihtişamını gaib etmiş en sonra istiklalini
de gaib etmeye mahkum olmuştur.
Müdir-i Mes’ul: Eşref Edib
Tab’-ı Sani
TEFSIR-İ ŞERİF
Bismillahirrahmanirrahim
Ayet-i kerimesi sonradan gelecek
vahiylerin evvelkilerden daha hayırlı olacağını; çünkü
dinin kemali ni’met-i ilahiyyenin tamamı onlar sayesinde
kabil olabileceğini tebşir ediyor.
Yoksa aleyhissalatü vesselam efendimiz için ahiretin
dünyadan daha iyi olması pek aşikardır. Onun için “ahiret”e
ahiret “ula”ya da dünya ma’nası vermek o kadar mülayim
gelmiyor. Hakīkat vahyin başlangıcı ile sonları arasındaki
fark ne büyüktür!
ayetlerindeki icmal nerede!
Sonraları inen ayat-ı celiledeki o akaide ahkama aid
tafsil nerede!
Hazret-i Peygamber’in yetim olup evvela dedesi Abdulmuttalib’in
sonra amcası Ebu Talib’in himayesi altında yaşadığı
ma’lumdur. Burada tafsile lüzum görmüyoruz.
Gelelim
ayet-i kerimesine. Aleyhissalatü
vesselam efendimiz daha çocukluğunda iken muvahhid
dı hiç bir fenalık yapmadı. O derecede ki: Kavmi arasında
doğruluğun timsali tanılır herkes tarafından “el-Emin” diye
anılırdı.
Şirkten yahud nefse mağlubiyetten ileri gelecek dalal
onun zat-ı keriminden dünyalar kadar uzak durur civar-ı
tahirine yaklaşmaktan korkardı.
Meb’us olduğu milletçe şahsı muhterem görülsün de
sözü dinlensin gösterdiği yola gidilsin diye Cenab-ı Hak
onu daha çocukluğunda iken şirk ahlaksızlık gibi iki lekeden
tenzih etmiş idi.
Demek ayet-i kerimedeki “dalal” bu ma’naya asla gelemez.
Ancak dalalin diğer bir takım nev’ileri vardır ki biri de
geleceğinde mütehayyir kalmaktır.
Evet aleyhissalatü vesselam efendimiz daha peygamber
olmazdan evvel kavmi arasındaki müşriklerin dinine bakıyor
butlanını görüyordu. Diğer taraftan her ikisi de din-i
tevhid olan Nasranilik ile Yahudilik vardı. Acaba gerek kendi
gerek kavmi için bu iki dinden birini ihtiyar etmek iyi olur
mu idi?
Lakin ümmi olduğundan kitap okuyup bu iki dinin ahkamını
tedkīk edemiyordu. Şu da var ki Yahudilerle Nasranilerin
hali müşriklerinkinden pek farklı değildi. Onların
da akīdeleri şirk ile amelleri fesad ile karışmış idi. Sonra
Cenab-ı Peygamber’e asıl dalalin yani hayretin büyüğü
Arapların haline baktığı zaman istila ediyordu: Sehafet-i
akīde seyyiesi olarak evham içinde hurafat içinde çalkanıp
duran bu kavim birbirinin kanını içtikçe tefrikadan tefrikaya
düştükçe bir taraftan Habeşlilerle Acemlerin diğer taraftan
Romalıların boyunduruğu altına girip helak uçurumuna yuvarlanmaya
mahkum idi.
Evet bunları kurtarmak lazım idi. Lakin akīdelerini düzeltmek
adat-ı cahiliyyenin tahakkümünü kaldırmak için ne
yapmalı idi? Hangi yoldan gitmeli idi? İşte aleyhissalatü vesselam
efendimizi şaşırtan bu idi.
Bir de vakıa Cenab-ı Peygamber daha çocukluğunda
tığını ondan başkasının ibadete asla müstahak olmadığını
anlamış idi. Lakin yaşadığı muhit şirk içinde vahy-i
tenzih etmek hangi vasıf ile tavsif eylemek lazım geleceğini
kendiliğinden nasıl bulabilirdi.
vesselam efendimizin hali bu idi. Nüzul-i vahiyden sonra ise
kavmini sonra bütün cihanı kurtarmak Halık’ını tenzih etmek
kurtuldu. Görülüyor ki
ayetindeki “dall”
vasfı Hazret-i Peygamber için zül değil bilakis şereftir.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
ayet-i celilesindeki “sail” kelimesini
müfessirin-i kiramdan çoğu “dilenci” ma’nasına almış iken
merhum Muhammed Abduh doğrudan doğruya “bilmediğini
soran” ibaresiyle tefsir ediyor delil olarak da diyor ki:
“Eğer sail lafzı sadaka isteyen ma’nasına olsaydı
kavl-i şerifine mukabil irad buyurulmazdı; belki
ayetine mütenazır olurdu. Bununla beraber
bu ikinci ayete de mukabil olmak asla sahih olamaz. Zira
Cenab-ı Peygamber ail yani fakir idi lakin hiç bir zaman sail
olmamış idi.”

----
FELSEFE
----

Felasifeden bazılarını bu i’tikada sevk eden esbab hakkında
az çok bir fikir hasıl edebilmek için da’valarının mebna-aleyhi
olan cevherle araza onları müteakibde yine bahse
taallukları hasebiyle zaman ve mekan ve saireye dair bir
Herkesin ma’lumu olduğu üzere cevher demek eşya-yı
hariciyyenin ihsasatımıza karşı tecellisini istilzam eden
a’raz-ı muhtelifenin mevzuu mahall-i mukavvimi demektir.
Felasife arasında birçok münakaşatı mucib olan cevher-i
fikrinin menşe’-i zuhuru nefs-i natıkamızdır. Şöyle ki biz ne
zaman nefs-i natıkamızda zuhur eden hadisatı nazar-ı mülahazaya
alacak olur isek turuk-ı meşairden nefs-i natıkamıza
ale’t-tevali bir takım efkarın vürud ettiğini bunların nev’ine
göre nefs-i natıkamızda muhtelif infialat husule geldiğini bu
den hali kalmadığını görürüz. İşte ale’t-tevali nefs-i natıkaya
vürud eden bu efkar ile onların nev’ine tabi’ bulunan
eylediği te’sirat nefs-i natıka sahasında zuhur eden bir takım
hadiseler geçici haller demektir. Eğer nefs-i natıkamızda
bir fikr-i vahdet bir fikr-i istimrar olmasaydı daha doğrusu
nefs-i natıkamızın hakīkati vahdet ve istimrardan ibaret
bulunmasaydı nefs-i natıkamız o hadisatın mahall-i zuhuru
olamaz onları idrak edemez idi.
Mülahaza-i akliyyemiz nefs-i natıkamızda vukūa gelen
bu hadisatın vücuduna hükm ettiği esnasında kuva-yı müdrikemizin
cihet-i vahdeti demek olan vicdanımız onların bir
mevzuu bir mahall-i mukavvimi olduğuna hükm eder ki bu
mevzu’ bu mahal-i mukavvimi kendi cevher-i zatimiz olan
nefs-i natıkamızdır.
Nefsimiz hakkında verdiğimiz bu hükmü müteakib bizim
hariciye de teşmil ederiz. Yani alem-i haricide kuva-yı hassemize
karşı tecelli eden hadisatı müşahede ile onların da
bir mevzuu bir mahall-i mukavvimi olması lazım geleceğine
hükm eyleriz. İşte bizde hasıl olan cevher-i maddi fikrinin
menşe’i budur. Descartes ihata-i hissiyemiz dahiline giren
kaffe-i hadisattan imtidadın adem-i infikakini müşahede ile
kī etmiş maddeye “cevher-i mümtedd” ruha nefs-i natıkaya
da “cevher-i mütefekkir” demiştir.
Bazı kimseler “Madde esasen imtidad hassasını haiz olmayan
ecza-yı ferdiyyeden müteşekkil olduğundan “imtidad”
maddenin envaı beyninde müşterek hassa-i yegane
olamaz; ruha gelince o da yalnız bir cevher-i mütefekkir
değil belki bir cevher-i hassas ve müessirdir. Binaenaleyh
“Descartes”in bu teveccühünde isabet yoktur” diyorlar. Ancak
mütefekkir olan ruh; bu iki şeyin kendileriyle kendilerinde
tecelli eden ahval sırf onların kendi eserleri değildir. Zira bu
evvelen bunların neden dolayı mevcud oldukları saniyen
niçin hakīkat-i hazıralarından başka bir hakīkat üzere tecelli
etmedikleri hakkında bir sual varid olabilir.
Bu suali müteakib “kaide-i illiyyet” bizi gerek onların gerek
onlarda tecelli eden havas ve keyfiyatın bir illeti olmak
lazım geleceğini bu illetin de behemehal vücub ve ıtlak ile
muttasıf olmasını iktiza edeceğini kabule sevk eyler. Çünkü
silsile-i mümkinat için vacibe intiha zaruridir. Böyle olmasa
teselsül lazım gelir ve hiçbir mümkün mevcud olamaz idi.
Halbuki teselsülün butlanı bedihi mümkünün vacibe intihası
zaruridir. Mümkün mevcud ise onun vücudu hasebiyle
vacibin inkarı da mer[d]uddur. Binaenaleyh bütün cevahir
ve a’razın halikı müsbiti mukavvimi olan bir vücud vardır
ki o da Cenab-ı Hak’tır. Fakat feylesofların kaffesi bu
nazariyyeyi kabul etmezler. Bu iki cevherden yalnız maddeyi
kabul edenlere Maddiyyun denir ki mezheblerinin
hulasası yukarıda geçmiş idi. Bunlar hakīkat-i insaniyye
maddeyi kabul etmeyip yalnız cevher-i fikrinin vücuduna
kail oluyorlar. Bir kısım feylesoflar da cevhere kıyamında
gayra muhtac olmayan mevcud-ı müstakil ma’nasını veriyorlar
ve alemde Cenab-ı Hak’tan başka böyle bir mevcudun
vücuduna kail olmuyorlar. Bunlar da “Panteist”ler yani
nev’­
a­ma vahdet-i vücuda kail olan feylesoflardır. Felasifeden
bir fırka da insanın saha-i tekvinde hadisattan başka bir
şeyi idrak edemeyeceğini ileri sürerek yalnız hadisatın vücudunu
kabul ile cevheri inkar ediyorlar. Cevhere mahalden
müstağni mümkün ma’nası verildiği takdirde “Panteist”lerin
ler hangi cevher olursa onun bizzat kıyamına kıyamında
Cenab-ı Hak’tan istiğnasına ahass-ı evsafda Cenab-ı Hak
başka böyle bir mevcudun vücuduna kail olmuyorlar. Hatta
onlar bu ma’na i’tibarıyla Cenab-ı Hakk’a cevher ıtlak
ederler. Fakat bundan maksadları vücudu kendinden olan
kıyamında gayra muhtac bulunmayan mevcud demek olup
başkalarının cevherden murad ettikleri ma’na değildir. Ne
olursa olsun Cenab-ı Hakk’a cevher ıtlakı mü’evvel de olsa
mahzurdan salim değildir. A’raza gelince ma’lumdur ki imtidad
levn rayiha salabet mülayenet gibi kıyamında bir
mevzua bir mahall-i mukavvime muhtac olan şeylere araz
derler. Biz aklen bunların kaffesini bir cevher üzerine terettüb
ettiririz. Fakat a’razın tahtında müstetir olan o cevherin
ne olduğunu bilemeyiz. O bizim için bir emr-i mechulden
başka bir şey değildir. Hükemadan bazıları imtidad hareket
atalet kuvve-i cazibe ve kuvve-i dafi’a gibi cevher-i maddiden
kası olmayan arazlara a’raz-ı evveliyye renk rayiha sada
ve lezzet gibi bizdeki ihsasat ile münasebeti olan arazlara da
a’raz-ı saneviyye demişlerdir.
A’raz-ı evveliyye bize doğrudan doğruya eşya-yı hariciyyeyi
arasına mevzu’ hudud işaretleridir. Bu iki alem birbirinden
bu işaretlerle ayrılır; fakat a’raz-ı saneviyye böyle değildir.
Bu takdire göre bil-farz alem-i şühudda şu’le-i idrak muntafi
olsa madde a’raz-ı evveliyyesi i’tibarıyla bundan asla müteessir
olmayacak fakat maddenin a’raz-ı saneviyyesi –ihsasatımızla
kıyamları hasebiyle– külliyyen mün’adim olacak
demektir. A’raz-ı evveliyye ve saneviyye bahsi felasife beyninde
birçok münakaşatı mucib olmuştur.
Gazzali - Hazret-i İmam yine el-Münkızu mine’d-Dalal ’de
diyor ki: “Taharri-i hakīkat arzusuna galebe edemeyerek taleb-i
hak sadedinde bulunan tarikleri sırasıyla tedkīka giriştim.
Evvela ilm-i kelamdan başladım. Sonra mesalik-i felsefiyyenin
ta’mikatına koyuldum. Ulum-ı akliyyede kesb-i
rüsuh ettikten sonra ta’limat-ı batıniyye ve turuk-ı sufiyyeyi
tahkīka ibtidar eyledim.
Muhakkıkīn-ı kelamiyyenin asar-ı mevcudesini tamamen
mütalaa ettim. Netice-i tetebbuatımda bu zatların mesai-i
hayret-bahşalarını takdirden kendimi alamadım.
Yalnız husama-yı kelamiyyun tarafından irad edilen
tasdik olunursa şöyle olmak lazım gelir” gibi husamanın kabul
etmedikleri mukaddemat ve an’anata müracaat mecburiyetinde
kalmış olduklarını anladım.
Ba’dehu felsefe tahsiline başladım. Mesalik-i felsefiyyeyi
tamamiyle öğrendim. Şayan-ı red ve cerh olan cihetlerini
de cerh etmeden çekinmedim. Netice-i tedkīkte aklın yalnız
başına kaffe-i mu’dilat ve müşkilatı keşf ve izaleye kafil olabileceğinde
şüpheye düştüm.
Ulum-ı şer’iyye ve akliyyenin ta’lim ve tedkīkini müteakib
tarik-ı sufiyyeye teveccüh eyledim. Sufiyyun kalbi ma-sivadan
tahliye ve zikrullah ile tezkiye edebilmek için ahlak-ı
mezmumeyi tamamıyle terk ve akabat-ı nefsi derece derece
kat’ etmeyi esas-ı tasavvuf addettiklerini anlayınca tarik-i
sufiyyenin ilim ile beraber amel yardımıyla kat’ edilebileceğine
kani’ oldum.
Ebu Talib-i Mekki’nin Kūtü’l-Kulub namındaki eser-i
tasavvufisinden pek çok istifadeler ettim. Cüneyd ve Şeyh
Şibli gibi eazim-i mutasavvıfenin asarı da ruhumda bir i’tila
uyandırdı.
Bu medid tetebbu’ sayesinde sufiyyunun paye-i irfanlarına
vasıl olabilmek için yalnız ta’lim ve mütalaanın kifayet
edemeyeceğini bil-fiil akabat-ı nefsiyyeyi geçerek hal-i zevk
ve istiğraka vusul icab ettiğini anladım.”
Hazret-i İmam ne kadar medid ve müz’ic bir cidal-i nefsi
neticesinde nihayet her türlü ihtirasatı ayakları altına alarak
tarik-i sufiyyeye salik olduğunu kendine has bir uslub-ı
nezih ile ber-vech-i ati tasvir ederek diyor ki:
“Sufiyyunun erbab-ı hal olduklarını yakīnen anladım.
Bunların kavl ile değil hal ile meşgūl olduklarına kani’ oldum.
Ben ise bu babda tahsili icab eden ulumun kaffesini
öğrenmiştim. Yalnız teallüm ile tahsili mümkün olamayan
ve ancak zevk ve süluk ile bilinecek olan hususat kalmıştı.
Öğrendiğim ulum-ı şer’iyye ve akliyye sayesinde Vacibü’l-Vücud’a
nübüvvete ve yevm-i ahirete cezmen iman ve
kanaat hasıl etmiştim. Imanın bu derece-i rasihasını tetebbuat-ı
vasiam sayesinde kazanmıştım. Fakat saadet-i uhreviyyeye
ancak zühd ü takva ve terk-i heva ve heves
dünyadan alaka-i kalbiyyeyi kat’ ederek Cenab-ı Bari’ye
kemal-i şevk ve teveccühle ikbal ve şevagıl ve alaiktan tecerrüdle
müyesser olacağı şübhesizdi.
O vakte kadar güzeran eden tarz-ı hayatımı der-piş ettim.
Neticede vadi-i hızlana doğru yuvarlanmakta olduğumu
anladım. Telafi-i ma-fata çalışmak icab ediyordu. Kendi
kendime düşünmeye başladım. Zihnim daima bu gibi
mücadelatla meşgūl idi. Bazen Bağdad’dan çıkmayı ve o
havaliden uzaklaşmayı kurar fakat ertesi gün bu fikirden
ferağat ederdim.
Taleb-i ahirete olan rağbetim sabahları kesb-i safvet eder
ve fakat akşamları cünud-ı şehvet hücum ederek bu safveti
Selasil-i şehevat ve ihtirasat beni Bağdad’a rabt eder fakat
münadi-i iman da daima: Git durma. Kalan ömrün az.
Gideceğin yol uzun. Kazandığın ilim ve amel ise riya ile aludedir.
Ahirete şimdi hazırlanmaz isen ne vakit bu tedarikatta
bulunacaksın. Alaik-ı dünyeviyyeden kendini biran evvel
tahlis eyle nidasını tekrar eder dururdu. Dört yüz seksen
sekiz senesi Receb’inden i’tibaren bu suretle yani ezvak-ı
maddiyye ve ma’neviyyeden birisinin tercihi mücadelesiyle
mütereddidane altı ay vakit geçirdim. Nihayet keyfiyet nokta-i
olarak artık ders takrir edemez oldum. Talebenin ısrarıyla
derse devam etmek istedim. Fakat bir kelime bile tekellümüne
muktedir olamadım. Lisanıma arız olan bu halden
pek müteessir oluyordum. Bu hüzün ve teessür saikasıyla
kuvve-i hazmiyyeme de halel tari oldu. Ekl ve şürbden de
kesildim. Etibba tedaviden izhar-ı acz ettiler. Bargah-ı Ehadiyyet’e
galebe eyledi. Mekke’ye gitmek niyetiyle Şam’a azimet fikrinde
edemeyen bir takım zevat bu kararımdan dolayı beni ta’n
ediyorlardı.
Şam’da iki sene kadar kütüb-i sufiyye mütalaası ile meşgūl
oldum. Tezkiye-i nefs tehzib-i ahlak tasfiye-i kalble çalışmak
üzere halvet-nişin-i uzlet oldum. Mücahede-i nefs ve
riyazata müdavemet eyledim. Gündüzleri Mescid-i Dımaşk
minaresine çıkarak üzerime kapıyı kapar ve i’tikafa girerdim.
Sonra Kudüs-i Şerif’e rihlet ettim orada her gün Sahra’ya
girer ve inzivaya çekilirdim.
Bu hal üzere muhtelif mahallerde on sene kadar uzlete
devam eyledim. Bu müddet içinde bana burada ihsası
mümkün olamayan birçok umur keşf ü ayan oldu. Yakīnen
anladım ki tarik-i ilahiye ancak sufiyyun saliktir. Onların
hüsn-i siretleri metin tarikleri müzekka ahlakları beni mest
ü medhuş bıraktı. Çünkü erbab-ı tasavvufun batıni ve zahiri
bil-cümle harekat ve sekenatı nur-ı mişkat-i nübüvvetten
muktebes olduğunu anlamıştım.
Ruy-ı arzda nur-ı nübüvvetten başka şayan-ı istiza’a hangi
nur vardır? Meslek-i sufiyyeye intisab etmek için ilk şart
kalbi ma-sivadan tathir nefsi levsiyyat-ı adiyyeden tezkiye
ruhu envar-ı ilahiyye ve fezail-i ahlak-ı Muhammediyye ile
tahliyeden ibarettir. Bundan güzel bir tarik olabilir mi?!.. Bu
mesleğin gayesi ise istiğrak-ı külli ve fena fillah sırrına mazhar
olmaktır.”
* * *
Hazret-i İmam tarihde hiss-i fedakari için bir misal-i fazilet-nüma
olarak gösterilebilir. Menafi’-i zatiyyesini hem-cinsinin
teali-i irfan ve tezkiye-i ahlakiyyesine feda etmek kadar
büyüklük göstermek herkesin karı değildir.
Kendisine meratib-i ilmiyyenin evc-i ulyası tevcih edilmişken
bütün mazhariyat-ı dünyeviyyeyi nefretle reddederek
sırf ma’nevi bir zevkle hem-cinslerinin tekamül-i fikrisine
teali-i ruhisine çalışmak kadar büyüklük olur mu?!
Fıtrat-ı beşeriyye icabatı olarak her insan menafi’-i zatiyye
ve ihtirasat-ı nefsiyyesinin esiridir. Bu gibi müessiratın
baziçesi olmaktan kurtulabilmek için irfanen ruhan Gazzali’nin
derecesine suud etmek icab eder. Gazzali meratib-i
beşeriyyenin en yüksek tabakatına uruc etmiş secaya-yı
behimiyyeden tamamiyle tecerrüd ederek şime-i melekiyyetle
tahalliye muvaffak olmuş büyük simalardandır. Şarkta
yazılmış olan teracim-i ahval kitaplarında Hazret-i İmam’ın
yalnız şahsiyet-i zahiriyyesi tedkīk ve güzariş-i hayatı sadece
tasvir edilmiş ve bu büyük adamın samim-i ruhuna nüfuz
olunamamıştır.
“Baron Karadovo” gibi ulema-yı garbiyye ise kütüb-i
şarkiyyeden pek noksan olarak aldıkları ma’lumata istinaden
Gazzali’nin safahat-ı hayatiyyesine aid pek basit bir
kroki çizmekten başka bir şey yapamamışlardır.
Halbuki Gazzali bir dahiye-i fıtrat bir muamma-yı hilkattir.
Safahat-ı hayatı hatve be-hatve ta’kīb edilerek samim-i
ruhuna nüfuz edilmedikçe hayatının edvar-ı müteakıbesinde
yazmış olduğu eserler sırasıyla yegan yegan tedkīk olunmadıkça
Gazzali’yi anlamak imkan haricindedir.
Hazret-i İmam gençliğinde şan ve şöhret ve darat ve
debdebeye mütemayildi. Sırf sa’y-i zatisi neticesi olarak arzu
ettiği ca-yi muallayı ihraza muvaffak oldu. En büyük alimlerin
bile gıbta edeceği şan ve şerefi kazandı. Bağdad’da riyaset-i
ulema makam-ı mübeccelini işgal ettiği zaman ümerayı
vakt damen-i feyz-nisarını takbil ile şeref-yab oluyorlardı.
Tedrisatta bulunmak üzere Medrese-i Nizamiyye’ye giderken
yüzlerce talibin-i ma’rifet dest-ber-sine-i ta’zim olarak
kendisini ta’kīb ederlerdi. Halbuki bir müddet sonra
Gazzali’nin hayatında pek mühim bir tebeddül görülüyor.
Evvelki mağrur ve debdebedar Gazzali’nin bir müddet sonra
Dımaşk-ı Şam minaresine çekilerek dur-a-dur bir i’tikafa
girmiş olduğunu görüyoruz. İstiğrak-ı külli içinde gaşy olup
gittiği müşahede olunuyor… Bu tebeddül-i külli esbabını
kendisi bize tasvir ediyor. Fakat ruh-ı Gazzali’de uyanan
hiss-i nedametin filizlerini daha uzaklarda aramalıdır.
Terbiye-i ibtidaiyyenin ahval-i ruhiyye üzerinde
bı­raktığı izler o kadar derindir ki temadi-i sinin ve tevali-i
muhakemat-ı fikriyyesinde husule gelen intibah-ı ma’nevinin
saik-ı aslisini bulabilmek için hayat-ı ibtidaiyyesine kadar
ric’at etmek icab eder.
Veraset-i ahlakıyye ve icabat-ı muhitiyyenin bıraktığı
eserler bazı mevani’le setr edilseler bile hafif bir kuvvet te’siriyle
derhal tecelli-yab-ı zuhur olurlar. Gazzali’nin peder ve
efrad-ı ailesinin erbab-ı zühd ü ittikaddan oldukları bilahare
kendisine vasi olan zatın da etkıya-yı ümmetten bir sufi-i
ruşen-zamir bulunduğu tevatüren sabittir.
Demek ki Hazret-i İmam’ın unfuvan-ı hayatı bir muhit-i
zühd ü takvada geçmiş terbiye-i evveliyyesini o yolda almış
pederinden aynı temayülat-ı psikolojiyyeyi tevarüs
etmiş daha sıgar-ı sinninde iken meslek-i tasavvufa karşı
ruhunda bir incizab ve temayül uyanmıştı.
Vakta ki zirve-i ikbale kadar çıkarak alayiş ve şanın her
türlüsünü gördü her zevkini tattı ulum ve fünunun her
şu’besini tedkīk ve tetebbu’ ederek ruh ve kalbi envar-ı
ma’­rifetiyle revnak-pezir oldu. İhtirasat ve alayiş-i zahiriyye
üstad terbiye-i ibtidaiyyenin bırakmış olduğu cürsume-i
takvanın suhuletle inkişafına müsaid bir hal iktisab etti ve bu
andan i’tibaren Gazzali ebediyyen ağūş-ı tasavvufa atıldı.
Gazzali’nin meslek-i tasavvufi ve ahlakīsine aid tedkīkatı
makalat-ı atiyeye bırakıyoruz.
EDEBİYAT
Ulumun felsefenin terakkiyat-ı ahiresi “tarih” kelimesinin
medlulünü pek ziyade tevsi’ etmiştir. Öyle ki tarih; bir
“mecmua-i şuun” bir “ruzname-i havadis” olmaktan artık
kurtulmuştur. Nihayet kavaid-i edebiyye kitaplarında
sınaat-ı lafziyye ve ma’neviyyeye misal olabilecek kadar
bir uslub-ı mutantan ile yazılan eski tarih kitapları; bugünün
müverrihleri için yazıldığı asrın temayülat-ı edebiyye
ve ictimaiyyesini gösterebilecek bir vesika kıymetini haiz
olabilmek derecesinden ileriye gidemiyor. Onlardan ta’rif-i
meşhuruyla “zamanlarının ayine-i ef’al-i beşeriyyesi” olmak
lazımdır ki bu yolda misal gösterilebilecek olanların saff-ı evvelini
arasında bizim tarihlerimiz de göze çarpar. Eslafımız
yazılarında “niçin”lerden çok ürkmüşler muhitin tazyikine
met göstermişlerdir. O halde bugün “tarih”ten anladığımız
ma’naya göre her halde tarih-i alemde gayr-ı kabil-i ihmal
bir mevki’-i bülendi olan mazimiz Osmanlılık mazisi; ekser
hususatta ebkem ve samittir. Tarih-i siyasiyi şöyle bir tarafa
bırakalım. Fakat tarih-i temeddün tarih-i ulum tarih-i edebiyyat
tarih-i sanayi’ namına elde bir şey yoktur. Bugünün
erbab-ı himmeti için rehberlik edecek vesaik de ma’dumiyet
Birçok Osmanlı meşahiri ta’dad edebiliriz: Alim siyasi
edib şair san’atkar musikī-şinas mütefennin fakat hakka’l-insaf
söyleyelim hangi alimimizi hangi edibimizi hangi
müntesib-i irfanımız bugünün seviye-i vukūf ve ihatası ile
mütenasib bugünün nazar-ı nakkadı için itmi’nan-bahş olabilecek
bir surette anlamıştır tanımıştır? Çok uzak zamanlara
kadar gitmeyelim Osmanlı tarihi yakın zamanlarda epeyce
meşahir namlarını tesbit etmiştir: Reşid Fuad Midhat paşalarımızı
ne kadar tanıyabiliyoruz. Mesela Midhat Paşa’yı
Osmanlı alem-i tefekkürüne bütün vuzuh-ı imtiyazıyla bütün
deha-yı asarıyla tanıtacak kaç eser yazıldı? Yazılan eser
kaç kari’ bulabildi? Mevzuumuz tarih-i edebiyyata müteallık
olduğu için birkaç misal de oradan intihab edelim:
Edvar-ı evveliyye-i edebiyyemiz hele şöyle dursun o
zamana aid erbab-ı şi’r ü inşamızın hemen isimlerini birkaç
parça yazılarını bilmekle kalmaya kanaat edelim. Fakat Sinan
paşaları Fuzulileri Bakīleri Nef’ileri Nedimleri Ruhi-i
Bağdadileri acaba ne kadar tanıyabiliyoruz? Bir Osmanlı
tarih-i edebiyyatında bunların birinden bahs edebilmek için
Tezkire-i Şu’ara ’lardan alınmış birkaç kelime-i tesciliyye ve
şe’niyye ile elegeçen birkaç parça eserlerinden başka neye
malikiz? Daha fazlasına malik olduklarımız hakkında bütün
şerait-i fenniyyesine muvafık bir tedkīk-ı edebide bulunabildik
mi?.. Hadi bunlar için vesaikin azlığından yahud yokluğundan
bahsedelim. Fakat Şinasi Kemal Hamid için de
böyle bir i’tizara yüzümüz var mı?..
* * *
Arap efazıl-ı erbab-ı kaleminin bu husustaki cidd ü himmetlerini
pek büyük bir hiss-i takdir ile istikbal etmeliyiz.
Vakıa o milliyet-i necibe içinde yetişen efazılın hayatları bugünün
fikr-i istiksa ve tetebbuunu doyuracak surette mazbuttur.
toplayarak nazariyat-ı hazıra dairesinde bir tarih bir eser-i
tedkīk meydana koymak… İşte fazl ü imtiyaz şayani-i tahsin
burada tecelli eder. Gerek bu himmet-i mağbuta gerek bir
tarih-i edebiyyat veya felsefede büyük simaların usul-i ted­
kīk ve tenkīdine bir nümune olmak üzere Üstaz-ı fazıl Şeyh
Muhammed Hilmi Tamara hazretlerinin Şeyh Abdülaziz
Çaviş hazretlerinin el-Hidaye mecelle-i garrasında münderic
Ebu’l-Ala’ el-Maarri’nin Hayat ve Felsefesi ünvanlı risalesini
Türkçeye bazı ilavat ve telhisat ile nakl ediyorum.
Maarri gibi şark ve garbın bi-hakkın nazar-ı dikkatini celb
etmiş lehdarlar aleyhdarlar kazanmış muhitinden şayan-ı
hayret bir azm-i istiğnakar ile fırlamış olan bir büyük feylesof-i
buyurulacağını ümid etmek istedim.
Üstaz-ı fazıl bu risalenin tahririnde tuttuğu mesleği şu
yolda izah buyuruyor:
“Risalem; garazdan hali hissiyata mağlubiyetten uzaktır.
Müşarun-ileyhin ne husamasına tarafdar oldum ne de esdıkasının
süluk ettiği yolu tuttum. Manzum ve mensur
sözleri üzerindeki tedkīkat-ı amikamın gösterdiği derecede
Maarri’nin efkar ve akaidini ortaya koydum. Müşarun-ileyh
hakkında yazı yazan iki fırkanın sözlerini şöyle bir tarafa bıraktım.
Fikr-i dini ve mezheb-i felsefisini doğrudan doğruya
kitaplarından ve şiirlerinden istinbat ettim. Vazıh ve celi bir
surette bast ettim. Fakat her şeyden evvel şunu söyleyeyim:
Maarri hakkında bir risale kaleme alacağımı haber alan
bir zat benden kitabımda feylesofun imanına hükm ederek
kendine isnad olunan ilhad ve zındıkadan küfür ve cuhuddan
tebriye etmemi bazı muharrirler tarafından üzerine
atılan seng-i ta’riz ve isnadatı red etmemi rica etti. Diğer
bazıları da müşarun-ileyhi cemaatleri için badi-i şeref ve tarafdarlarını
çoğaltmaya medar olmak üzere bir zındık gibi
göstermek için ilhah ettiler.
Benim bu iki takım hakkındaki hiss-i taaccübüm birbirinden
az değildir.
Birinci takım zannetti ki ben mahkeme-i teftişte kadıyım
Ebu’l-Ala’nın kendine nisbet olunan şeylerle mahkumiyet
veya onlardan beraetini tahkīk hususu bana tevdi’
olunmuştur. Töhmet tahakkuk eder edillesi de toplanırsa
hemen zavallıyı saha-i katle sevk edeceğim muhibleri de
ondan mahrum kalacaklar! Yahud zannediyorlar ki Ebu’lAla’
bugün “a’raf”dadır; cennete duhulü benim onu tebriye
etmeme nara sevk olunması da imanına hükm eylememe
mütevakkıfdır. Düşünmüyorlar ki Maarri; bugün bizim hükümlerimizden
müteellim olacak bir halde değildir kemikleri
bile mübeddel-i gubar olmuştur.
Cennete cehenneme gelince: Oraya idhal veya oradan
dar-ı cezanın anahtarları yed-i ilahidedir. Rahmet-i Sübhaniyyesi
Maarri ve ashabını ihatadan nasıl aciz değilse azabı
da mahlukattan hiçbirini istisna etmeyecek derecede kahhar
ve muhtardır.
Öbür takıma da derim ki: Yalnız Maarri’yi değil onun
gibi binlerce feylesofu da size tarafdar göstersem sizin mesleğinizin
butlanı zahir oldukça onların sizinle beraber olması
o butlanı kabil değil hakka kalb edemez.
Kaldı ki bazı ukala da feylesofu seviyorlar şiirleri meslek-i
felsefisi hoşlarına gidiyor bu mezhebi beyne’n-nas
neşr etmek arzusuna düşmüşlerdir. Halbuki öbür taraftan
görüyorlar ki Maarri umur-ı diniyyede la-kayd tanındıkça
yahud cemaate muhalif bir akīdeye salik olduğu nakl edildikçe
mezhebini neşr etmek kabil değildir. Binaenaleyh
müşarun-ileyhin mesavisini eğer varsa halktan ihfa etmek
olmasın. Ben bunlara da derim ki:
Bulduklarına muhalif olduğu i’tikadı kendi i’tikadlarına
benzemediği için Maarri’den uzak bulunmak sözlerini yabana
atmak isteyenler istıtla’-ı ahvale inayetkar olmayan
öğrenmeyi sevmeyen cemaat-i avamdır ki esasen tabiatiyle
bunlar müşarun-ileyhin ve sairenin akvalini okumaktan
baiddirler.
Bahse tederrüse müteşevvik olanlara gelince: Bunlar
kaili ister te’min ister tekfir etsinler; la-muhal sözünü bir kere
okumuşlardır.
Ben Maarri’ye aid yazılarımda onu mülhidinden kıskanmadığım
gibi eğer mülhidse mü’min ise mü’mininden de
bir ravi gibidir. Yoksa feylesofun mu’abbir-i ahlamı değilim.
Haleb Vilayeti’nde Humus ve Hama arasında “Maarretü’n-Nu’man”
Ehl-i İslam karn-ı evvel-i Hicri’de Şam fütuhatı esnasında
burayı da feth etmişlerdir. Rayet-i İslam bu belde
üzerinde senesine kadar temevvüc etti. Ehl-i salib
muharebatında Frenklerin Suriye üzerine istilalarında sahib-i
tercümenin bu büyük feylesofun maskat-ı re’si olan
Maarretü’n-Nu’man da bilad-ı İslamiyyeden zabt ettikleri
yerler arasında idi. Belde-i mezkure ellerinde –zındık elinde
Mushaf gibi– senesine kadar kaldı. İmadüddin-i Zengi;
kemal-i şeref ve keremle istirdad etti.
“Maarra”nın “Nu’man”a nisbet olunması hakkında derler
ki: Nu’man bin Beşir el-Ensari rıdvanullahi aleyh karn-ı
evvel-i Hicri evasıtında Humus valisi iken buradan geçti
yanında evladından biri de var idi vefat etti oraya defn
olundu sebeb-i nisbet budur.
“Maarra” için de şöyle derler: Süryani’dir ve aslı Mağaradır.
Burada bilad-ı Şamiyye’nin vasfına ihtiyacımız
yok. Bundan başka o zamanlar bütün ehl-i İslam’ın ahvalinden
suret-i hususiyyede müslimin-i Şam’dan mufassalan
bahse lüzum yok. Çünkü mevzuumuzdan haric yalnız ala
vechi’l-icmal şu kadar söyleyeceğiz ki temdin-i İslami hikmet-i
şarkiyye medeniyet; sahib-i tercüme zamanında her
türlü tavsifatın hakk-ı edasından kasır kalacağı bir mertebe-i
bülendde bulunuyor idi. Bu asırda temdin-i İslaminin
vasıl olduğu dereceye vakıf olmak isteyenler ehl-i İslam’ın
feth ettiği biladı öğrendikten sonra karn-ı rabiin evahirine
karn-ı hamisin evailine aid mazbutat-ı tarihiyyeye müracaat
etmelidirler. Görecektirler ki o esnada Devlet-i Fatımiyye;
Mısır ve Şam’da ilim ve hikmette Batalse’ye mütefevvik bir
mertebe-i a’lada hükümrandır. Göreceklerdir ki Emeviler;
Endülüs’te sema-yı felsefede pervaz ediyor. Zirve-i irfana
said oluyorlar. Ve yine göreceklerdir ki Irak’da Abbasilerin;
esmar-ı ukūlü zirve-i nefce erişmiş enha-yı memlekette
yenabi’-i hikmet inficar etmiştir. Bu kadar füyuz ve tezahürat-ı
kemalinin “Maarri” gibi bir feylesofun fıtrat-ı dahiyye yetiştirmesi
çok görülmez hayretlerle karşılanmaz.

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
Sen ancak Rabb-i Zü’l-Celal’ini tekbir kavlen
ve i’tikaden vasf-i kibriya ile tavsif et yani her hal ü karında
tekbir ve takdis-i ilahiyi terk etme! Bu hasr ve devam “fai”
cezaiyyeden müstefad oluyor. Çünkü kaide-i ma’rufeye
tatbikan nazm-ı celil takdirindedir.
Elbiseni pak eyle paklığı muhafaza et
yahud tedessür eylediğin disar-ı nübüvveti ma-la-yelikten
siyanet eyle! “Nefsini kalbini bedenini pak tut” diye de tefsir
olunmuştur. Zira Tefsir-i Kebir ’de zikr olunan eş’ar-ı kadime
[Tafsil-i meram tefsir-i mezkura müracaatla aşikar olunur.]
Kavl ve fiil ve i’tikada aid her neye dair
olursa olsun kabih olan şeyleri hicr tamamen terk et! Hafs
ra rivayetinde Cenab-ı Asım bu kelimeyi Kur’an-ı Kerim ’in
her yerinde kesr-i ra ile yalnız burada zamme ile okumuşlardır.
Ma’naca fark yoktur. Bazen –tefsirde işaret olunduğu
üzere– her habis ve müstakzere şamil ma’nada isti’mal
olunur. Fakat azab ve ukūbet ma’nasında daha şayi’dir. Bu
ma’nadan alınarak sebebiyet alakasıyla azab ve ikaba badi
olacak münkeratda isti’mal edilmiştir denilebilir. Her halde
ma’na-yı müfadın tebeddülü lazım gelmez. Gayeti ma’na-yı
mezkur mecazi addolunur.
haret ve nezafete riayet bu ayette de hükm-i şer’de münker
ve müstakzer olan cemi’-i asamdan mücanebet emr olunuyor.
Muhassal-ı kelam-ı şerif müşriklerin mu’tadı bulunan
edvar-ı cahiliyyede şayi’ olan bütün fenalıklardan nehy demek
olmağla bu nazm-ı celil cevamiu’l-kelim idadında bulunuyor.
Mebde’-i risalete gayet münasib böyle ali düsturları havi
olan ayat-ı celilenin belağatına hayran olmamak kabil değildir.
Fakat bu hakīkati i’tiraf Dozy gibi düşmanların işine
gelmez.
Daha çok şeylere değerli ivazlara nail
olmak arzusuyla bir kimseye bir şey in’am ve i’ta etme! İstiğzar
tesmiye olunan bu nevi’ hibe –ehadis-i şerife delale­
tiyle– esasen caiz ve meşru’ ise de hırs ve tama’dan hali
ol­mamağla şan-ı risalet-penahiye şayan görülmeyerek tahrim
buyurulmuş. Fakat ümmet hakkında kerahet-i tenzih
mertebesinde bırakılmıştır. Yahud bir kimseye ettiğin iyiliği
çok görerek i’zam ederek işleme? İmtinanda bulunma? Bu
ma’naya göre nazmın nahi olduğu ahsen-i ahlak
ve eşref-i evsaf üzere bulunmaları mukteza[zi!] olan zevat-ı
aliyye haklarında emr-i münasib olmayacağı ganiyyün a­
ni’t-tavzihtir. Bu haslet-i zemimeden ahad-ı mü’minin dahi
men’ olunmuşlardır.
Rıza-yı Bari için her cefaya sabir ol ikmal-i
nefs ve istikmal-i gayra taalluk eden her hususta iktihamı labüd
olan her nevi’ mücahedede luhuku tabii olan meşakk
u metaibe tahammül et! Bu emr-i şerifin de makama münasebeti
derkardır. Çünkü irşad-ı halaik hususuna ihtimam en
büyük mücahededir.
Boruya üflettiği hengamda yani Sur-ı
kında gayet usretli ve dehşet-nak bir ruz-ı hevl-naktir. Ma’­
lum olduğu üzere ehval ve efza’-ı yevm-i kıyametten enbi­
ya-i izam bile ürkecek cisr-i sırat üzere “nefsi nefsi” diyecek­
lerdir. Lakin ibad-ı mü’minin hakkında –
sırrı zahir olarak– usret-i vakıa mübeddel-i yüsr ü suhulet
olacak kafirin haklarında ise usret-i şedide
ber-devam olacak onlar didar-ı yüsr ü semahati asla
görmeyeceklerdir.
meal ve ma’na ve icaz-ı mebna cihetiyle hengam-ı mebde’-i
risalete en ziyade yakışık alan bir hitab-ı sami ve irşad-ı
bi-adil-i ilahi olduğu nümayan oluyor. Lakin bu zevk ve
halaveti idrak edebilmek için insanda biraz iz’an ve biraz da
–
Şimdi nakl ü beyan edeceğimiz tefsir-i
şerif ile de erkan-ı kelam-ı maali-ittisam arasındaki iltiyam
ve intizam tamamen aşikar olacaktır.
Bu tefsiri Tabsirü’r-Rahman fi Tenasübi Ayati’l-Kur’an
kitab-ı müstetabından iktibas ediyorum. Ey
came-i pakiyle mütesettir melek-i vahyin vürudundan mütevari
ve müteessir olan zat-ı ali-i mütefekkir!
Sen melekten korkma. Belki azm ü cidd üzere kaim olup
gafilleri azab-ı ilahi ile korkut.
Azamet ve kibriya-yı
Rabb-i Zü’l-Celal’i anlat ki işitenlerin kalblerinde haşyet-i
Zira azabın şiddeti kendisine karşı ibraz-ı isyan olunan amirin
veli-ni’metin büyüklüğü nisbetindedir. Makam-ı irşadda
varid olacak inzar ve tahvif gayet beliğ ve müessir olmak
muvafık-ı maslahattır. Zira müstemiinin zahir ve batınları
ancak bu vasıta ile tathir olunabilir.
Taharet-i zahir taharet-i batının mevkūfun-aleyhi olmağla
evvela zahirin tathiri emir buyurularak
hitabı
teveccüh ediyor. Yani hissi ve cismani melabisini tathir et
ednas-ı melhuzadan pak tut! Sonra da
buyuruyor
yani i’tikadat-ı faside ve ahlak ve etvar-ı kasideden sakın
hepsini hicr et. El-hasıl cesedini ve ruhunu telvis edecek
şeylerden be-gayet hazer eyle.
Bilhassa telvis-i
batın eden rezailin en şeni’lerinden ma’dud hırs ve tama’dan
mücanebet et hatta yapacağın iyilik ve ihsanı nef’-i
acilin için yapma!
Mülevvesat-ı batıniyyeden
bir şey istila etmemek için bezl-i mesai ve fedakaride sabir
ve sabit ol! Sabrını da ancak rıza-yı Bari ihrazı için kullan!
Mübtelalarını
eşedd-i eyyamda şedaid-i takat-fersaya ma’ruz kılacak mülevvesat-ı
zahir ve batından sabır ve imtinaa nasıl ihtimam
etmezsen ki Sur-ı İsrafil aleyhisselama nefh vaki’ olacak
hengamda tahaddüs edecek asar-ı müdhişe –usret ve suubeti
sabır ve tahammül haricinde bulunan– ruz-ı rüstehizle
mütenasib olacak
hakīkati setr ve
mayelerini telvis ile fıtrat-ı selime haricine çıkanlar hakkında
o ruz-ı dehşet-efruzda hiçbir guna yüsr ü suhulet ciheti görünmeyecektir.
Ama taharet ü nezaheti iltizam eden kesan
yani erbab-ı cehd ve ikan haklarında her usrü bir yüsr ta’kīb
edeceği mefhum-ı muhalefet-uslubuyla anlaşılmaktadır.
Nasıl ki
nazm-ı Sübhanisinde tasrih
buyurulmuştur.
NAZMI-ZADE HÜSEYIN MURTAZA EFENDI
Müverrihin-i Osmaniyye’den sahib-i ilim ü kalem bir
zat-ı maarif-simat olup Bağdad’lıdır. İkmal-i tahsilden sonra
hizmet-i hükumete süluk ederek Bağdad Hazine-i Maliyyesi
Ruznamçe Halifeliği’ne irtika eyledi ve tarihinde memleketinde
ma’rifetiyle tab’ olunan bu eser tarih-i Hicrisinden
tarihine kadar güzeran eden vekayi’-i İslamiyyenin Endülüs’e
aid kısmının gayrısından ve be-tahsis feth-i Osmaniyandan
sonra hıtta-i Irakiyye’nin ahvalinden bahis olup
tarz-ı tahriri usul-i atika üzere lügat-perdazane ise de nakliyatı
–ekseriyeti i’tibarıyla– şayan-ı vüsuktur. Devhatü’l-Vüzera
kısmen ahval-i Irak’ı mübeyyindir.
Arabiyyü’l-ibare Demirlenk Tarihi ’nin Türkçe ve Farsça’ya
tercümesi olup Türkçesi tarihinde Tarih-i Timur-ı Gürkan
dak’ın eimme-i isna-aşerden İmam Zeynelabidin hazretleri
hakkında Mekke-i Mükerreme’de bil-bedahe nazm ettiği:
Matla’lı kaside-i meşhuresinin Türkçe şerhidir ki bir nüshası
Babıali karşısındaki Beşir Ağa Kütübhanesi’nde mevcuddur.
Şerhin nihayetinde vekayi’-i İslamiyyeden Bedir
Hendek Hayber Feth-i Mekke ve sair bu gibi vak’alar da
ayrıca tafsil edilmiştir.
hası Hamidiye Kütübhanesi’nde vardır.
zeylidir. Nüshaları Beşir Ağa ile sair kütübhanelerde vardır.
fun olan ekabir-i evliyaullahın teracim-i ahvalinden bahis
olup ismi Cami’u’l-Envar fi Menakıbil-Ahbar’ dır. Nüshası
fudala-yı askeriyyeden Bağdadi İsmail Paşa hazretlerinin
kütübhanelerinde mevcuddur.
zılan asarın en meşhurlarından olan Muğni Şevahidi ’nin
şerhi olup iki cild-i kebirdir. Beşir Ağa’da mevcuddur.
cihetiyle bazı zevat tarafından da şerh olunan Vassaf Tarihi
’nin şerhidir ki Beşir Ağa ile sair kütübhanelerde vardır.
batan Mahallesi’nde Es’ad Efendi Kütübhanesi’nde vardır.
redir.
zamanlarında Kuhistan’da hükumet eden tavaif-i müluktan
Keykavus bin İskender bin Kabus’un oğluna hitaben
yazdığı siyaset ve hikmet-i idare ile nesayih-i ma’nidarı havi
olan ve hemen her maddesi bir hikaye-i münasibe ile tevşih
edilen eser-i meşhuru olup birinci defa tarihinde Sultan
Murad-ı Sani emriyle nüdemasından Mercimek Ahmed bin
üzere müretteb olan bu tercümenin bir nüshası Kütübhane-i
Umumi’de vardır ki bil-vücuh bais-i istifade asardandır.
riyle Nazmi-zade tarafından zamanı şivesine göre ıslah ve
tebdil edilmek üzere tercüme edildiği gibi Kazan ulemasından
Abdülkayyum Monla Nasır tarafından da biraz ihtisar
edilmek suretiyle Türkçe’nin Kazan şivesine nakl edilerek iki
defa tab’ edilmiştir. Elsine-i şarkiyye alimelerinden Rusyalı
Gülnar Hanım-Madam Delebedef tarafından da Rusça’ya
tercüme ve tab’ olunmuştur. Sahib-i tercüme Nazmi-zade’nin
ebyatından:
Edip terk-i enaniyyet ubudiyyette yurdun tut
Bir gazeli:
Bülbül-i bağ-ı hakīkat hem-eninimdir benim
Şahid-i cuş-ı dilim çeşm-terinimdir benim
Lütf-ı Hakk’a eyledim ilka-yı dest-i i’tisam
Hasbiyallah kefa nakş-i niginimdir benim
Yoktur a’male ümidim dergeh-i Hakk’a hemen
Rişte-i acz-i dilim hablü’l-metinimdir benim
Urvetü’l-vüska-yı ihlasa temessük Murtaza
Bi-tekellüf hasıl-ı kedd-i yeminimdir benim.
SİYASİYAT
Sebilürreşad ’da alem-i İslam’ın hayat-ı siyasiyyesine a­
neşr edeceğimiz silsile-i makalata mukaddime olmak ü­ze­re
bugün alem-i İslam’ın ahval-i umumiyye-i hazırasına u­mumi
bir nazar atf etmek istiyoruz.
Karşımıza çıkacak levha fil-hakīka müdhiştir. Her tarafta
milel ve akvam-ı İslamiyye bir maktel-i hunin içinde bir velvele-i
can-güdaz ile zir ü zeber olmaktadırlar. Her taraftan
bir sada-yı enin bir avaze-i figan geliyor. Saltanatlar mahv
ü mün’adim devletler perişan ve zebun oluyor. Ta bidayet-i
sahifeler irae etmemiştir. Alem-i İslam hiçbir zaman hatta
Ehl-i Salib muharebatı esnasında şimdiki kadar vahim tehlikelere
mevt-aver darbelere ma’ruz kalmamıştır.
Marakeş bugün artık bir ta’bir-i coğrafiden başka bir şey
değildir. Fransızların şu devlet-i İslamiyyeyi zabt ve istilası
bugün bir emr-i vaki’dir. Artık Marakeş’e hükumat-ı müstakille
sırasından çizilmiş gibi bakılabilir. Almanya’nın Marakeş
mes’elesine müdahalesi Marakeş mukadderatı hakkında
Fransızlar tarafından ta öteden beri verilmiş olan
karar ve hükmün icrasını te’hir ve ta’lik değil isti’cal ettirdi.
Almanya’nın şu müdahalesi ve müdahalenin el-Cezire
Mukavelenamesi ile neticelenmesi Marakeşliler ile beraber
bütün müslümanlara birçok ümidler telkīn etmişti. Fakat
çok geçmeden bütün şu ümidlerin bir serab olduğu teayyün
etti. Bilakis şu müdahale Marakeş mes’elesini beyne’l-milel
bir mes’ele şekline koyarak mes’elenin bilahare Fransızların
Marakeş’in mukadderat-ı atiyyesi de daha ziyade kat’iyyet
kesb etmiştir. Şöyle ki bugün Marakeş kavaid-i beyne’l-milel
nokta-i nazarından Fransa’ya Tunus’tan ve el-Cezair’den
daha ziyade rabt edilmiştir. Artık Marakeş sultanı Tunus beyinden
bile dun bir istiklaliyete maliktir.
setmeyerek açıktan açığa şu zavallı memleketin umur-ı dahiliyyesine
müdahale ettiler. Tebriz’de Reşt’de vukū’ bulan
kanlı hadisat Müctehid Sikatülislam’ın yüzlerce mücahidler
kiri tarafından zabtı sonra iki hükumet tarafından müttehiden
ma’lumdur. Şu ültimatomda İngiltere ve Rusya hükumetleri
bu ültimatomu kabul etmek fil-hakīka intihardan başka bir
şey değildir. Ültimatomda serd edilen maddeler arasında en
ziyade calib-i dikkat ve mühlik olanlar bunlardır:
arasında senesinde İran’ın iki mıntıka-i nüfuza taksimi
hakkında akd edilmiş olan mukavele-nameyi tasdik ve
teslim edecektir.
niyet etmeksizin kimseden istikraz edemez. Ecnebi tebaasından
kimseyi İran me’muriyetine da’vet edemez kimseye
tinden vazgeçerek harici siyasiyatını iki hükumetin re’y ve
tasvibine tevfik ettirecektir.
Şu şeraitin kabulüne karşı Rusya hükumeti de kendi
askerini İran’dan çıkaracak İngiltere hükumeti ile beraber
Fakat ta’dat ettiğimiz şu mevaddın kabulü hemen İran’ı
Rusya ile İngiltere’nin taht-ı himaye ve sıyanetine tevdi’ etmek
demek değil mi?
Osmanlılığa gelince; i’lan-ı Meşrutiyetle beraber
fet’e karşı ika’ edilen muhtelif müteaddid gavail ve müşkilat
herkesçe ma’lumdur. Bosna-Hersek ve Rumeli-i Şarkī
gavaili halledildikten sonra İtalya Devleti bila-sebeb ve
bahane bütün kavaid ve adat-ı beyne’l-mileli ayaklar altına
alarak birden bire Osmanlılığın bir kıt’a-i azimesi bir cüz’-i
la-yetecezzası olan Trablus üzerine atıldı. Fakat burası ne
bütün Avrupa şu noktayı takdir edemedi. İtalyanlar kendi
tevehhümat ve tahayyülatlarına kapılarak Trablus seferini
bir eğlence gibi telakkī ettiler. Lakin işte Trablus gerek İtalya’ya
gerek bütün cihana salabet-i İslamiyyenin bütün bütün
bitmemiş olduğunu re’ye’l-ayn isbat etti. Yalnız Osmanlılar
galeyan ederek uhuvvet ve vahdet-i İslamiyyenin füyuzat-ı
bi-nihayesini beşeriyete gösterdi. Makarr-ı Hilafet’e karşı
ya­pılmış olan şu küstahane taarruz Hindistan’dan Tunus’a
kadar Türkistan’dan Cava adalarına varıncaya kadar dört
yüz milyonluk alem içinde bir velvele-i dehşetnak uyandırdı.
Afrika’nın en hücra köşelerinden binlerce ihvan-ı din
meydan-ı cihada doğru koştular. Bunlar fedakar Osmanlı
zabitlerinin kumandası altında olarak işte o gibi yırtıcılara
vahdet ve uhuvvet-i İslamiyyenin ne kadar azim bir kuvvet
olduğunu anlattılar. On beş günlük bir tenezzüh için çıkmış
olan düşman hala yani tam beş buçuk ay geçdikten sonra
para ile mücehhez olan düşmanı şu yüksek şu muazzam
kuvvet tamamiyle sarsmış şaşırtmıştır. Ne yapacağını bile
bilemiyor. Öteye beriye atılarak hükumat-ı sairenin tavassutunu
dileniyor. Maamafih inad ve gururundan asla vazgeçmiyor.
Bir taraftan sun’i nümayişler içinde kağıdlar üzerinde
Trablus’un ilhakını i’lan diğer taraftan hükumatın tavassutuna
müracaat ediyor. Bit-tabi’ şu şekil ve tarzda yapılmış olan
tavassutlar şimdiye kadar hiçbir semere vermedi ve veremezdi.
Zira bir taraftan mağlub ve menkub oluyorken diğer
taraftan da büyük bir kıt’anın ilhakını temenni etmek İtalya
muhayyilesinden başka hiçbir akl-ı selim ve mantık-ı sahiha
sığmaz. Binaenaleyh hükumat-ı muazzama tarafından icra
edilmiş olan tavassutlar neticesiz kalmıştır. Hatta hükumat-ı
mezkure arasında mühim bir ihtilafın zuhuruna da meydan
vermiştir. Zira harbin evailinde İtalya’yı İttifak-ı Müselles’ten
ayırmak niyeti ile İtalya’ya karşı bir vaz’iyet-i müsaadekarane
almış olan Fransa ve İngiltere bilahare hükumet-i mezkure
tebdil-i meslek etmişler azim bir kıt’anın böyle kolay kolay
bel’ edilmesine ru-yi muvafakat göstermemişlerdir. Bunlar
Türkiye üzerine icra-yı tazyik ederek Türkiye’yi sulha icbar
fikrine iştirak etmek istemiyorlar ve tavassutu iki muharib
arasında kavaid-i bi-tarafiye tamamen riayet etmek şartı ile
kabul ediyorlar.
olacağı bir zamanda öteden beri Osmanlılığa karşı ibraz-ı
husumet etmek için hiçbir fırsatı fevt etmeyen Rusya birden
bire meydana atılarak tavassut hakkında garib bir vaz’iyet
aldı. Şu hükumet bir taraftan Kafkasya hududunda asker
tahşid etmiş diğer taraftan bizi mutlak sulha icbar etmek
gibi bir vaz’iyet almıştır. Hatta kendisinin şu garib harekatını
tasvib etmeyen harekat-ı mezkurenin gayet vahim neticeler
verebileceğini yeni Türkiye’nin bu gibi gürültülere külah
kaptırmayacağını kendisine söylemekten çekinmeyen Dersaadet
sefirini azl etti.
Şu hal Ehl-i Salib muharebatı zamanındaki hal ve mevki’den
daha vahimdir. Zira o zamanlar İslamiyet’in yalnız
bir tarafına bir noktasına hücum ediliyordu. Bugün ise İslamiyet’in
her tarafına her noktasına hücum ediliyor. Tehlike
gayet azim ve vahimdir. Buna karşı müslümanların üzerine
düşen yegane ve en birinci vazife her türlü mesail-i zatiyye
ve şahsiyyeyi unutarak ittifak ve ittihad etmekten ibarettir.
ve vekayiin cereyanı ve alacağı şekiller hakkında beyanat-ı
mufassalada bulunacağız.
AFRIKA’DA MÜCAHIDIN-I İSLAMIYYENIN
AHVALINE VE MÜSLÜMANLIĞIN
Mısır’a varınca yirminci asrın medeniyetinde vapurumuza
karantina ta’yin ettiler. Vapurda öğrendik ki İskenderiye’de
büyük nümayişler heyecanlar olmuş. Nihayet
ben Mısır’a gitmişidim. Fakat bu defaki Osmanlılık hissi beni
duçar-ı hayret etti. Bütün sokaklar feslilerle dolu. Her tarafta
bir hareket bir faaliyet. Koca şehir çalkanıyor. Nümayişlerin
sebebi de Trablus’tan gelen muzafferiyet haberleri imiş.
Mücahidinin parlak muvaffakiyetine dair bir haber gelmiş
müslümanlar Osmanlı bayrakları çekmişler sokaklara dökülmüşler.
Büyük caddeye gelince polislerden İngiliz polislerinden
daha doğrusu İngiliz me’murininde İtalyan polislerinden
biri Osmanlı bayrağını tahkīr eder:
– Niçin “Yaşasın sultanımız” bağırırsınız?
Diye münasebetsiz sözlerle tahkīrlerle mümanaata
kadar cesaret eder.
Eğer biz biçareler bunu yapsaydık tekmil devletlerin
sefirleri gelir bu adamı ipe çekin derlerdi. Orada ise kimse
ses çıkarmıyor. Sonra bütün pencerelerden İtalyanlar Rumlar
müslümanlara kurşun sıkmaya başlamışlar. Gördünüz
mü Avrupa medenilerini! Onlar her ne yapsalar medeniyet
oluyor. Biz ise küçük bir yolsuzlukta bulunsak kıyametler kopuyor.
La havle ve la kuvvete illa bi’llah. Nedir bu hal?
Ne ise orada çok kalmadık. İki üç saat sonra Kahire’ye
gittik. Yolda vagonda müslümanlar gideceğimiz yeri biliyorlarmış
gibi bize büyük bir nazar-ı teveccüh ve muhabbet atf
ediyorlardı. Kimisi elimizi öpüyor kimisi hizmetimize bakıyordu.
Kardeşler biliniz ki kalblerimizde bu la-yezal merbutiyeti
husule getiren ancak İslamiyet’tir. Onun için daima
sağlam müslüman olmaya çalışmalıyız.
Mısır’da kardeşlerimiz umumiyetle bizim bu halimize iştirak
ettiler. Fakat her millette olduğu gibi içimizde fenalar
da yok değildir. Onları da kendimiz söyleyelim ki fenalıklarından
sakınabilelim. Böyle şeyleri ibret kulağıyla dinlemek
lazımdır.
Bu cümleden olarak Ezher ulemasından ! ve Nakşibendi
meşayihinden ! bir adam gördük ki İtalya fikrine hizmet
ediyor hem o suretle ki cami’-i şerif içerisinde İtalyanların
lehine propaganda yapıyor. Bu hal-i esef-iştimali gözümüzle
gördük kulağımızla işittik. Bu herifler layık oldukları itab
ve hakareti oradaki sadık kardeşlerimizden aldıklarında ve
alacaklarında şübhe yok ya. Maamafih bu mel’unlar el-an
mel’anetlerinden de geri kalmıyorlar.
Her millette mahdud olarak bulunan bu yüz karalarından
sarf-ı nazar umumiyetle Mısırlıların bize karşı olan hissiyat-ı
diniyye ve Osmaniyyeleri o kadar galeyanda idi ki nerede
Türk’e benzer bir adam görseler onu cihada gider farzıyla
hemen kucaklayıp öpmek isterlerdi. Maamafih Mısır hükumeti
de bu biçarelere elinden geldiği kadar mümanaattan
geri durmuyordu. Türlü türlü vesileler icad eder iftiralar
tasni’ eder yoldan çevirmenin çaresini bulurdu. Meşahir-i
ulemadan Hoca Tevfik Efendi’yi bile yolundan alıkomuşlardı.
Her tarafta sıkı tahkīkatlar bi-nihaye sualler. Maa-haza
olmuyor. Her mümanaata rağmen yoluna devamda bir
zevk hissediyor.
Benim yanımda gençlerden iki efendi de vardı. Onlar da
benim gibi azminde sabit; birisi Osman Cudi Efendi diğeri
de Sıratımüstakīm - Sebilürreşad sahibi Eşref Bey’in yeğeni
Nazmi Bey. Biz üç kişi yol aramaya kalkıştık. Muhtelif yollar
mevcud. Bir yol var ki oradan yirmi günde gidilir. Fakat
biz o yoldan gitmedik. Uzak da olsa sağlam emin bir yol
aradık. Rehberlerimiz bize bir yol gösterdiler. Verdan İstasyonu’ndan
sonra Sahra-yı Kebir sonra Siva sonra da
Cağbub tarikiyle Derne. Bu yoldan - günde Derne’ye
gidiliyormuş. Uzak olmakla beraber emin olduğu cihetle biz
bu yolu tercih ettik.
Develer hazırlandı. Bir buçuk saatlik yere trenle gittik.
Trende rast geldiğimize gittiğimiz yeri söylemiyorduk. Fakat
bilmem neden anlamışlardı. Halbuki biz elbiselerimizi Mısır’da
tebdil etmiş Arab elbiseleri giymiştik. Böyle iken bütün
yanımızdakiler tarafından bize karşı fevkalade bir ihtiram ve
teveccüh gösteriliyordu. Verdan’a burası Mısır reis-i nuzzarını
öldüren meşhur vatanperver İbrahim Verdani’nin memleketidir
ta’zim ve ihtiramla hizmetimize şitab etti. Her neyimiz varsa
alıp birer birer dışarıya taşıdı. Yanındaki adamlara da şöyle
yapın böyle yapın diye bir takım tenbihatta bulundu.
Asıl gurbetin ibtidası buradan başladı. Bundan sonra
tarik-i mücahedeye girdik. Önümüzde geniş bir sahra git
git nihayeti yok. Günlerce gideriz artık tahammülümüz tükeniyor.
– Deveci diyoruz daha mı?
– Geldik ya şeyh diyor daha bir hafta kaldı.
Yine gideriz gideriz birçok tulu’lar gurublar seyr ederiz.
Artık geldik zannederiz. Yine sorunca anlarız ki daha beş
gün var imiş. Böyle günlerce haftalarca kum sahralarında
seyahat ettik. Öyle ıssız yerler ki ne insan görülür ne hayvan
ne nebat. Bi-nihaye kum dalgaları. Bir aya yakın zaman
rast geldik. Nihayet Verdan’dan hareketimizden yirmi dört
gün sonra “Kara” dedikleri bir şehre geldik.
Bu şehir gayet istiğrabımızı mucib oldu. Şehir denilen bu
yer gayet tuhaf bir şey. Sanki bir vapur. Tıbkı bizim Volga
Nehri’nde işleyen yandan çarhlı vapurlar şeklinde. Oraya
doğru yürüdük. Bir de baktık ki yan kamarasından pencerelerden
bir takım adamlar bakıyorlar. Biraz daha yürüdük
kapılarda gayet muntazam zincirler. İçeri girince vapur teşkilatı
gibi iki taraftan yolları var makine yerinde cami’. Ben
hiç böyle şehir görmedim ve işitmedim. Zaten neden işiteceğim
müslümanlar seyahati sevmezler Allah’ın emr ettiği
şeyleri yapmazlar ki. Çok istiğrabımızı mucib oldu. Tamam
kırk hane var. Minaresi tam kapudan yerinde.
gün zarfında şehir namına burasını gördük. Bu kadar
zaman kumlar içinde yuvarlanan bizler için bu şehrin
ne kadar kıymeti vardı. Ba-husus ki sekiz günden beri susuz
kalmıştık. Bir müddet su namına çamur yahud boza içtik
bir müddet de ma’den gibi tuzlu sudan başka bir şey
bulamadık. Nihayet birçok günler onsuz da kaldık.
Bu şehri de geçtikten sonra Siva’ya geldik. Artık buraya
geldiğimizi nasıl anlatayım. O derece memnun olduk ki ta’rif
olunmaz. Bunun beş altı bin ahalisi var imiş. Bu da Kara
şehrinin ikincisi. Şu kadar ki o bir vapur ise bu da birkaç
vapur.
Bu tarafta eskiden beri büyük kum yığınları olur bir rüzgar
gelir ortalığı siler süpürür dağlar teşkil eder. Burası da
öyle kumların terakümüyle tahaccür ederek bir şehir olmuş.
Siva’ya geleceğimiz gün idi. Daha ne kadar kaldığını deveciye
sorduk.
– Geldik artık dedi biraz daha kaldı.
Bu biraz dediği altı saat sürdü. Bu altı saati de yayan
yürüdük. Fevkalade yorulmuştuk. Nihayet gün sonra Siva’ya
muvasalat ettik. Şehre yaklaşınca bir iki adam geldi
elimizi öptüler fevkal-ade ta’zimat ve tekrimatta bulundular.
Zaten her tarafta müslümanlar ulemaya pek ziyade hürmet
ederler. Lakin bunların hürmeti pek fevkalade idi. Elimizi
öpünce yanımızdan çekilip gittiler. Beş dakīka geçer geçmez
önünde birkaç merkeb biri geldi. Buyurun dedi. Ömrümde
merkebe binmemişim düşündüm taşındım bir türlü karar
veremedim.
Adamcağız beni böyle mütereddid görünce yere uzandı
“arkama bas da bin” dedi hayret ettim bu kadar memleket
gezdim misafirperverliğin bu derecesini hiçbir yerde görmedim.
Bu hal pek hayretimi mucib oldu. Onun üzerine:
– Siz zahmet etmeyin ben binebilirim.
Diyerek merkebi aldım bindim. Bizi “Zaviye” dedikleri
bir tekkeye götürdüler. Afrika’nın her tarafında Senusilerin
tekkeleri zaviyeleri var. Senusi meşayihi bütün Afrika Arabistanı’nı
lere tesadüf edersiniz. Her zaviyenin bir şeyhi yani büyük
Senusi tarafından bir vekili var bu zat min cihetin Tarikat-ı
Senusiyye’nin şeyhi ve vekili min cihetin o organizasyonun
umur-ı idaresine bakan bir adamı yahud tahsildarıdır.
Bütün Mısır ülkesinde ne kadar Arab bedeviler varsa hepsi
Senusi’dir. Zaviyelerdeki meşayih bütün vergileri Senusilik
namına toplar. Bedeviler İngilizlere vergi vermiyor. Fakat
Senusi meşayihine en fakiri en aşağı bir buçuk İngiliz lirasını
hüsn-i rızasıyla veriyor. Bizim hükumet-i Osmaniyye orada
tahsilat için dipçik kullanırmış. Halbuki İngilizlerin idaresinde
olan bir mahalde bir Senusi şeyhi yerinde oturduğu halde
herkes hüsn-i rızasıyla vereceğini getirir verir. Bu derece
Biz Siva’ya geldiğimiz zaman Senusi meşayihinden Şeyh
Muhammed Zevi hazretlerinin zaviyelerine geldik. Bizi gayet
büyük ta’zimlerle istikbal ettiler. Bunu görünce rahatımız iyidir
dedik i’tibarı kazandık zannettik. Biraz sonra meşayih
kendi ihvanıyla birlikte ziyarete gelmeye başladılar. Ellerimizi
öpünce bayağı bir adam imişiz fikrine zahib olduk. Kendimize
hüsn-i zan etmişiz. Meğer bu ziyaretler bizi istintak
Beş on kişi toplanınca bizim anlayamadığımız bir lisanla
konuşmaya başladılar. Bunlar beş bin kişi kadar tahmin
olunuyor. Bunların kendilerine mahsus bir lisanları var o
lisanı diğer Arablar da anlamaz. Vakıa ne konuştuklarını anlamıyoruz.
Fakat bize aid bir şey konuştukları simalarından
nazarlarından belli oluyordu. O günü mes’elenin farkına
varamadık lakin ertesi günü bizim İslam olup olmadığımızdan
bahsettiklerini anladık. Zira burası Trablus hududunun
him ve nazik bir mahal addediliyor. Çünkü burası Tarikat-i
Senusiyye’nin en mukaddes bir merkezi sayılan Cağbub’un
kapısıdır. Oraya giden adam mutlaka müslüman olacaktır.
Yalnız İslam olmak da kafi değil her ne suretle olursa
olsun İslamiyet’e hizmet edecek kadar bir iktidara da malik
olacak. Binaenaleyh biz evvela müslüman olduğumuzu
anlatmaya mecbur olduk. Bu da büyük bir mes’ele oldu.
Bunun için tam bir hafta uğraştık. Nihayet ben kendi Müslümanlığımı
bir şakirdi de olabilir a. Bu suretle iki kişiyi müslüman yapıyorlar.
Fakat üçüncüsüne gelince bir türlü bunu te’vil edemiyorlar.
Nihayet iş keşif mes’elesine geldi herife dedim: Hazır
ol Müslümanlığını isbat edeceksin! Fakat bununla da kani’
olmadılar. O müslümandan başkasında da olabilir dediler.
Başa çıkamayacağımızı anladık. Başka bir tedbire müracaata
mecbur olduk.
Biz bu tahkīkat ile meşgūl iken Mısır’la muhabere olmuş:
Böyle böyle üç adam geldi bunların hüviyeti hakkında
ma’lumatınız var mı? demişler. Yok cevabı gelmiş ve “çevirin”
demişler. Az kalsın çevireceklerdi. Fil-hakīka –ya rızaen
ya cebren– çevirileceğimize kanaat-i tamme hasıl etmiştik.
Bunun üzerine bir çaresine bakalım dedik. Kendi kendimize
el altından bedevilerle görüşüp kaçıracak adam aradık.
Bin meşakkatten sonra nihayet bulduk. Pazarlığı yaptık. Bir
gün alelacele Siva’dan çıkıp “Aynü’l-bakar” dedikleri bir
yere geldik. Akşam üstü hecinli askerler geldi bizi istintak
ettiler. Bir şey söylemeden gittiler. O vakte kadar biz hareket
edecektik. Fakat devecilerimiz vaktinde gelemedi. O bulunduğumuz
mahal de pis bir yer. Hükumetin sıkıştırmak bulmak
Ertesi günü sabahleyin develer geldi bindik Mısır’a
doğru yol tutarak bir manevra yaptık. Akşama kadar Mısır’a
doğru yürüdük. Gece biraz istirahatten sonra yola düzüldük.
Bir gün gittik ikinci günü gitmekte iken gayet
uzaktan duman gibi iki hecin gözüktü. Bunlar mutlaka bizi
ta’kībe çıkmışlardır diye bir dağ bir kum yığını arkasına gizlendik.
Akşama kadar orada kaldık. Karanlık olunca yine
yola revan olduk. Bütün gece gidersek ancak Osmanlı hududunu
geçeceğiz. Filhakīka bütün gece gittik. Sabahleyin
baktık ki Osmanlı hududuna geçmişiz. Biraz gittikten sonra
yine uzaktan hecinli askerler gözüktü. Doludizgin develeri
sürdük. Biz üç arkadaş bir de deveci dört deve üzerindeyiz.
Bir deveci de yayan geliyor. Öyle gidiyoruz ki develer bütün
yürüyüşüyle yol alıyorlar. O yayan gelen bedevi de öyle koşuyor
ki bir adam ancak o kadar koşabilir. Saat sekize kadar
böyle seri’ bir yürüyüşle gittik. Fakat bizi ta’kīb edenler de
epey yaklaştılar. Baktık ki kaçmakla kurtulmanın çaresi yok
bari kibarca teslim olalım dedik. Bakalım bu heriflerin derdleri
nedir anlayalım. Pek ileri giderlerse biz beş adamız yanımıza
alırız biraz konuştuktan sonra ben size göz ederim
kıskıvrak onları bağlarız develerini alırız. Olur biter…
Fakat deveci beni korkuttu. Yanımıza gelseler iyi amma
gelmezler dedi. Karşıdan kurşun atarlar hepimizi öldürürler.
– Bunu size yaparlarsa da bize yapamazlar dedim.
Yarım saat sonra yetiştiler. Tam devecinin ta’rif ettiği gibi
karşıdan nişan aldılar. Ben göğsümü açarak üzerlerine yürüdüm.
Öyle kemal-i ciddiyetle:
– Kimi istersiniz maksadınız nedir? Adam öldürmeye
çıkmışsanız işte vurunuz…
Deyince birden bire dona kaldılar silahlarını indirdiler.
Ben de yürüdüm. Herifler gevşedi. Yanına gittim. Ne kadar
olmasa arada İslamiyet de var. Ne yapsın herifler emir
kulu gelmişler. Fakat benim muameleme karşı utandılar.
Ne ise anlaştık. Herifleri def’ ettik. Kendimizi de ta’kībattan
kurtardık. Ferah ferah yola düzüldük. Nihayet iki gün
sonra Sellum mıntıkasına geldik. Askerimizin ilk noktasını
burada bulduk. Burada vaktiyle yapılmış kışlalar var imiş.
Zaten işitmiştik. Buranın Osmanlı mülkü olduğuna kanaat
getirmiştik. Derken Neca’’a karye köy demek geldik. O
vakte kadar öyle köye rast gelmemiştik. Sellum kışlası yakın
ta’rif ettiler.
– Fakat dediler kasra gideceğiniz zaman orada İngiliz
askerleri var sakın onlara uğramayın. Onları sağınızda bırakın.
Siz sola gidin.
Ta’rif dairesinde giderken önümüze dört çadır çıktı. Birdenbire
çadır olduğunu anlayamadık. Kışla zannettik. Çadır
olduğunu anlayınca: Vah yakayı eleverdik. Haydi develeri
sola doğru sürelim dedik. Fakat develer de yorulmuş. Her
gün on dört saat yol yürüdüler. Hiçbir şey de yememişler.
Çadırdakiler bizi gördüler artık kaçmak da olamaz. Çevirdik
develerin başını yürüdük. Çadıra yaklaştık. Şaşırmışız artık.
Önümüzdeki adamları görmemişiz. Derken Nazmi dikkat
etmiş: – Vallahi Hoca Efendi dedi bunların elindeki tüfek
bizim tüfeklerimiz.
Hakīkaten baktım bizim asker. Gülerek selamün aleyküm
dedi. Aleyküm selam dedik. Kemal-i iştiyak ve samimiyetle
kucaklaştık. Öyle bir hal ki lisan ile kalem ile ta’rifi mümkün
değil. Biçare nefer en yakın kardeşleri gelmiş gibi sevindi.
Biz de nihayetsiz derecede memnun olduk.
Çadırlar pek merakımızı mucib oldu. Sabırsızlık gösteriyoruz
ne olduğunu biran evvel anlamak istiyoruz. Bizde
böyle çadırlar olmasına kalbim inanamıyor. Dışı bembeyaz
tertemiz. İçi ipekli işlemeli dayanamadım sordum:
– Bu beyaz çadırlar nedir?
– Elhamdü lillah oldu dedi.
Ne ise biraz anlaştıktan sonra kışlayı sordum. Sıkıla mıkıla
anlattılar: O gün Sellum’u tahliye etmişler çadıra çekilmişler.
doğru çekiliniz! diye. Zabit gayet kahraman bir çocuk. İsmetullah
Efendi. Gözyaşlarıyla bize söylemeye başladı. Fırsattan
bil-istifade İngilizler burasını istemişler tabiidir ki teslim
olunmasını hal icab etmiş. Fakat İsmet Efendi öyle bir çocuk
ki sanki büyük bir siyasi. Bana öyle göründü. Yapmış olduğu
muameleyi söyledi. Hakīkaten şayan-ı takdir. Her ne kadar
rütbesi mülazım ise de hakīkat-i halde binbaşılık bile az.
Telgrafa bakmış. Tahliye edip çekilin diyor. Fakat İngilizlere
teslim edin cümlesi yok. Kışlanın kapısını kilidler; erzakı eşyayı
orada bırakır kendi de garba doğru çekilir. Vakıa neticede
olacağı yine o. Fakat burası Mısır’a yazacak Mısır da
Londra’ya haber verecek sonra Londra’dan sefire ta’limat
gelecek sefir Babıali’ye gidecek ondan sonra tekrar emir
gelecek. Yani vakit kazanmak. Bu suretle Sellum mes’elesi
ancak iki ayda hallolunabildi.
Sellum’daki askerimiz on beş yirmi kişiden ibaret. Bunun
da altısı hasta on üçü sağlam. Bir de mülazım var.
Maamafih orada askerin pek lüzumu da yok. Düşman oraya
pek o kadar saldıramaz fikrinde bulunmuşlar. Bununla
beraber kışlası gayet sağlam. Hatta İstanbul’daki Selimiye
Kışlası’ndan daha sağlam imiş. O derece ki iki tabur askere
meti su ile kaim. Bu kışlayı bir aralık İtalyanlar topa tutmuşlar
elli bir gülle atmışlar. Bir tanesi yalnız kapıya isabet
ederek biraz rahnedar etmiş. Koca Selimiye Kışlası’nı tutturamayan
bir herif bilmem insana nasıl isabet ettirir?..
Ne ise İsmet Efendi’den ilerisi hakkında ma’lumat almak
yor bir taraftan gönüllüler geliyor. Maamafih arkasından koşarak
vakit buldukça ahvali soruyoruz. Gideceğimiz yolların
ahvalini anlamak istiyoruz. O gün konuşmaya vakit olmadı.
Çünkü telgraf hattını nakl ediyordu. Hakīkaten pek meşgūl
lunacağım dedi. Biz de maa’l-memnuniyye dinleyeceğimizi
beyan ettik. Cebinden bir telgraf çıkardı adeta bir deste
kağıd uzun bir telgraf Tobruk’tan almış. Aynıyla istinsah
etmiştim suretini evde unutmuşum. Mazmunu şundan ibaret:
Tobruk’tan düşman üzerine mücahidin-i İslamiyyeden
kişi hücum etmiş. Düşmanın kuvveti ise iki tabur piyade
dört mitralyöz iki taraftan istihkamlarda toplar arkada
denizden de on dört gemi ateş ediyor. Bu kadar ateşe karşı
mücahid bir de Şeyh Müberri’nin on sekiz yaşında kızı
hücum ediyor. Kemal-i muvaffakiyetle düşmana yedi yüze
karib telefat verdirerek mitralyözleri tahrib ederler birini de
omuzlayarak külliyetli ganimetle avdet ederler. Bunun
tafsilatını tebşir etti. O derece memnun oldum ki dünyada
bu kadar memnuniyet tasavvur edemem.
Tekrar ederim müslüman kardeşlerim zabitan kardeşlerimin
aklı bunu kesdiremez zira onlar fen erbabındandır.
Ortada mitralyözler piyadeler yanda istihkamlar arkada
filo; dakīkada binlerce kurşun gülle yağar bütün bu ateşler
arasında mücahid ilerliyor hücum ediyor bu büyük
kuvveti darmadağın ettikten topları susdurduktan sonra
mitralyözleri ve alayını mahv ederek mitralyözlerin birini
de omuzlayarak ordugaha getirirler. Akıl fen bunu kabul
edemez. Bu harikadan başka bir şey değildir. Müslüman
kardeşlerim dünyada en büyük kuvvet kuvvet-i imandır.
Kudret-i Sübhaniyye’nin karşısında hiçbir şey duramaz.
Sonra gidip kendi gözümüzle bütün bu harikaları
an’anatıyla gördük. İşte müslümanların hiçbir şeyi yok.
Zaten ne lüzumu var ne lazımsa onlardan alıyoruz. Mavzer
lazım oldu aldık. Mitralyöz lazım oldu aldık. Bir muharebede
üç yüz mavzer getirdiler işte birisi de buradadır. Bu
çadır da onlarındır. Bunları getirmekten maksadım yalnız
laf değil bil-fiil işler görüldüğünü ve görülmekte olduğunu
göstermektir.
Tabiidir ki bu işleri görenler bizim zabitlerimizin taht-ı
bede hücum edenlerin en büyüğü Şeyh Müberri hazretleri
dikten düşmanın zabitlerini öldürdükten sonra şehid oldu.
Bütün o muharebede verilen şühedamız altı nefer idi yedi
değil. İşte hücum eden mücahidin ; şühedamız düşman
Fakat bu telefatı burada gazetelerde dört yüz okumuşsunuzdur.
Zira oradaki kumandanlar düşmanın hakīkī telefatını
bildirseler belki inanan olmayacak. Çünkü bizim şühedamızla
kıyas kabul edecek derecede değil. Onun için hiç
olmazsa onların telefatının bir kısmını beyan edelim dediler.
Bu öyle bir cihad ki şeker gibi. Böyle düşman olduktan
sonra muharebenin devamı bizce menfaatlidir. Zira ne
lümanlar silahlanıyor neşve-i muzafferiyetle bütün Afrika
çalkanıyor uyanıyor. Yalnız onunla kalmıyor kıtaat-ı sairedeki
müslümanlar da bundan intibah ediyor. Arablar için
bu muharebe değil düğün. Kızlar müzeyyen elbiselerini
giyerler şiirler söyleyerek meydan-ı harbe giderler. Şiirleri
ale’l-ekser şu mealdedir:
– Miskin İtalyanlar! Harb sahneleri size yakışmaz. Bu
gaza meydanları şan ve şeref sahibi milletler içindir. Sefahetle
çürümüş denaetle bulaşmış sinelerde yetişen alçak İtalyanlar!
Geliniz geliniz karşımıza çıkınız! Namus ve şerefiyle
yaşamış büyük bir milletin şanlı evladlarını görünüz vaktiyle
size verdiğimiz dersler yetişmemiş. Ders almak için gelmişsizin.
Öyle ise esirgemeyiz. Elinize yakışmayan o silahları
bırakınız. Bu şanlı mücahidler size isti’malini öğretsinler…
Yürüyün ey evlad-ı Arab! Mübarek topraklarımızı vücudlarıyla
telvis eden bu piçlerden vatanımızı temizleyelim.
Valideleriniz bugün için sizi doğurdu bugün için büyüttü.
Yürüyün ey nusret-i ilahiyye ile mev’ud İslam mücahidleri!
Babalarınız bu meydanlarda şehadet kazandı. Milletimiz
bu sayede şeref buldu. Kelimetullahı i’la için Allah size
hitab ediyor. Ey dinin büyük muhafızları!
Daima böyle kasidelerle şiirlerle mücahidlerin önünde
dolaşırlar. Düşeni kaldırırlar mücahidine su verirler. Pek büyük
Ya Enver Paşa hakkında bülega-yı Arabın tertib ettikleri
kasideler şayan-ı hayrettir. Hemen her gün kasideler geliyor.
Enver Paşa diyorum. Belki bazılarınızın istiğrabını mucib
olur çünkü burada Enver Bey diyorlar. Bu paşalık nereden?
Evet bu paşalık ünvanını o muhterem zata Arablar vermişlerdir.
Yaşasın kadir-şinas millet ve hakīkaten paşalığa layıktır.
Zira Arabların en mütehayyir en füturlu bir zamanında
Hızır gibi yetişti. O sırada bunun ve Fethi’nin yetişmeleri
bir harika millet için büyük bir muvaffakiyettir.
Çünkü herkes ne olduğunu anlayamamış silaha sarılmış
fakat başta kimse yok. Me’murlarımızın bazıları memleketi
büsbütün teslime karar vermiş. Halbuki Roma’ya kadar
esir gittik diyorlar. Fakat teslim ederek gitmişler. Hamiyetlerine
doymasınlar. İtalyanlar Bingazi’yi almışlar Derne’ye
girmişler. Arablar ne yapacağını şaşırmış İtalyanlarla
çarpışıyorlar. Başta bir nazım-ı harekat yok. Böyle müdhiş
bir zamanda Enver Hızır gibi karşılarında peyda oluyor.
Ne için geldiğini onlara anlatmaya muvaffak oluyor. Çünkü
Arablara kendini anlatmak da bir derttir. Ben bayağı ulema
zümresinden olduğum halde müslüman olduğumu anlatmak
lığını anlattıktan sonra kumandayı ele almış. Enver için en
büyük bir mazhariyettir bu. Bunda hiç şübhe etmemeli ki
bu zat Cenab-ı Hakk’ın bu millete bir ihsanı bir mevhibe-i
Arab gayet akıl çok düşünür zeki bir millettir. Her vakit
zekalarına hayret ile bakıyorduk. Muharebedeki hud’aları
şayan-ı hayrettir. Bu da fart-ı zekalarından ileri gelir. Böyle
zeki bir millet kolay kolay kanar mı? Ne söylersen söyle
ağızdan çıkan söze inanmazlar. Mutlaka fiiliyat gösterilmek
lazım. Böyle iken birkaç saat zarfında onu ikna’ etmek kendine
herkesin karı değildir. Tamam kırk gün Enver’in yanında
oturdum. Arab lisanını mükemmel bildiğim halde kırk gün
yük bir muvaffakiyet büyük bir fazilettir. Hızır gibi herkesten
evvel yetişmiş en büyük vazifeyi o görmüş yoktan bir ordu
teşkil ederek düşmana yürümüş büyük ve şanlı milletimizin
namus ve şerefini bütün cihana tanıtmış milyonlarca Arab
kalbinde paşalık ünvanını almıştır.
Her ne kadar bazı adamlar –yine zabitanımız içerisinde–
Enver’in aleyhinde bulunurlarsa da pek büyük haksızlık
ediyorlar. Her millette olduğu gibi tabii böyle adamlar bizde
de bulunur. Fakat bunlar kendilerinin ne kabil mahiyette
olduklarını ortaya koymuş olmaktan başka bir şey kazanamazlar.
Bu hususta söylemek istediğim bazı şeyler var diğer
bir konferansa terk ediyorum.
Sellum mes’elesini İsmet Bey’den güzelce anladık. Trablus
vilayeti hududu Sellum’dan daha şark tarafa kadar imtidad
edermiş. Fakat tama’kar İngilizler fırsattan bil-istifade
Sellum Limanı’nı ve Kışlası’nı elde edelim demişler. Hududların
muhtelefün-fih kalması muvafık değildir mes’elenin
halli lazımdır diye bu mes’eleyi ortaya çıkarmışlar; ve
bize demişler ki: Sellum’u vermezseniz postanızı Mısır’dan
bırakmayız. Zaten İngilizlerin siyaseti ma’lum: Her kiminle
muharebe ettiysek fırsattan bil-istifade bizden bir şey koparmağa
çalışmış ve muvaffak olmuşlar şimdi de biliyorlar ki
neticede İtalya mağlub olacak. Hiç olmazsa şimdiden bir
şey kapalım demişler. Bunun üzerine bizim tarafdan da çar
na-çar şimdilik hududlar teayyün edinceye kadar Sellum’un
tahliyesine muvafakat gösterilmiş ne yapsın başka çare yok
ki. İki devlete birden i’lan-ı harb edecek kadar budala değiliz
ya.
Bunun üzerine İngilizler orasını taht-ı işgale almışlar. Şu
kadar ki hudud zayi’ olmasın diye İsmet Efendi orada duruyor.
Yine inşaallah istirdad olunacak olunmasa bile Trablus
bizim lehimize hallolununca bizim için şimdiki halde pek o
kadar kıymetli bir mevki’ değil.
Trablus mes’elesi gittikçe Afrika’da en büyük bir mes’ele
oluyor. Mıntıkası Trablus olmakla beraber sağı solu da harekete
geldi sarsıldı. Arz ettiğim gibi ihvan-ı Senusiyyenin
tutmuş olduğu meslek ve yola biz de rehber olabilirsek İslam
Afrika’nın istikbali pek parlaktır.
Biraz da meşayih-i Senusiyyenin ahvalini anlatmak icab
eder. Bu tarikat-i aliyyenin ilk müessisi Muhammed bin Ali
hazretleri olup senesinde Müsteganem nam mevki’de
dünyaya gelmiştir. Asrımızın en büyük bir müslümanıdır. Bu
Muhammed bin Ali hazretleri ulum-ı diniyyeyi Fas’ta tahsil
etmiş. Tarikattan Derkaviyye tarikatına süluk ederek ilm-i
ahlak ve tasavvufu orada tahsil etmiş. Fas’tan sonra Hicaz’a
gitmiş. Asıl Senusilik esasını Mekke-i Mükerreme’de kurmuş.
Orada hayli Senusi zaviyesi te’sisine muvaffak olmuş. Sonra
Yemen’e gitmiş. Mekke-i Mükerreme’de ulum-ı Arabiyye
ve diniyyenin usul-i cedid üzere ta’lim olunması hakkında
pek çok efkar beyan etmiş. Tedrisat-ı hazırayı daima tenkīd
edermiş: Mekke’deki ulema töhmet ederek bunu oradan
kaçırmışlar. İskenderiye’ye avdeti esnasında Hidiv Abbas-ı
Evvel zamanı imiş Abbas çok iltifat etmiş. Fakat bu Abbas’a
bir muhabbet bağlayamamış. Sonra Cağbub’a gelmiş.
Meşayih-i Senusiyyenin ikincisi Muhammed el-Mehdi
hazretleridir ki Ali’nin oğludur. Asıl Senusilik organizasyonunu
vücuda getiren bu fikri ilerleten bu zat-ı şeriftir. Bu zat
gayet mahir olmakla beraber büyük bir siyasidir. Senusilik
esasını kurduğu zaman ki ’tür daha o vakit yani bundan
altmış sene mukaddem İtalyanların Afrika’da tutmuş
oldukları siyaseti tamamiyle keşf etmiştir. Daha o zaman
yazmıştır. Bu zatın te’lifatından birkaç eser vardır ki isimlerini
söyleyeyim:
Birisi; el-Vesnan fi’l-Amel bi-Sünneti’l-Kur’an
Bu kitapta kuvvete temessük etmenin İslamlara vacib
olduğunu ve müslümanlar Kur’an ile amel ederlerse bütün
küre-i arzda mevcudiyetlerini isbat edebileceklerini yazmış.
nu göremedim.
Sonra; eş-Şümusü’ş-Şarıka fi Meşayihi’l-Meşarıka ve’lMe­
ğaribe namında bir eser-i alileri daha vardır ki en mühim
eseri budur. Bütün ta’limat bu eserde yazılıdır. Bu eserde
bizim ulemanın usul-i tedrisi de tenkīd olunmuştur. Şimdiye
kadar hal-i atalette kalmalarına ulemanın nasıl sebeb
olduğunu ulemanın millete nasıl rehber olabileceğini izah
etmiştir. Sonra İtalya’nın Afrika’ya geleceğini ve yapıp yapamayacağı
şeyleri tamamiyle söylüyor. Güya bir keramet.
Keramet demeyelim de gayet büyük bir diplomat diyelim.
Çünkü diplomatlık keşf-i istikbal ise bu zat bi-hakkın ilerisini
görebilmiştir. Bismark sene mukaddem demişti ki:
“Rusların mezarı aksa-yı şarkta İngilizlerin ise Afrika’dadır.”
Bismark bunu görebildiyse bir Senusi şeyhi de görebilir.
Rusların mezarını gördük. İngilizlerin hayatı ise müslümanlar
hakkında ta’kīb edecekleri politikaya bağlıdır.
Şeyh Muhammed hazretlerinin vukūf-ı siyasisi pek mükemmeldir.
Hatta bunun için Arablar kendisine Mehdi ta’bir
ederler. Şimdiki şeyhin ammidir. Asıl Senusilik büyük organizasyonunu
o yapmıştır. On sene mukaddem vefat etmiştir.
Cağbub’da medfundur. Bütün Senusilere ta’lim edermiş ki:
En büyük düşmanımız İtalya’dır. Onlara galib gelebilirsek
Afrika’da İslamiyet pek ziyade terakkī ve teali edecektir.
metle radıyallahu anhü diye yad olunur. Bugün Afrika
müslümanlarının yüzde yirmisini okur-yazar bir hale getirmiş.
Yirmi otuz sene mukaddem bir mektup yazmak için üç
dört gün yol gider adam ararlar imiş. Bundan başka birçok
ağaç yetiştirtmiş. Afrika’nın bütün Senusilik olan mahallerinde
eşcar-ı müsmire vücuda gelmiştir. Bu zat-ı muhterem
dermiş ki: “Siz ey müslümanlar dünyada bir şecere dikerseniz
bunun mukabilinde Cenab-ı Allah en dehşetli hesab
günlerinde sizin için yüz şecere ihsan edecek onların gölgesinde
mes’ud ve kamkar olacaksınız…” Ziraat için nebatat
Bizim Devlet-i Osmaniyye idaresindeki Arablar Afrika’nın
en zenginleridir. Buradaki Arabların en fakirinin on beş yirmi
devesi elli altmış koyunu var. İki yüz koyunu olan bile
Arablar nazarında fakir sınıfından ma’duddur. Zenginleri üç
yüz beş yüz deveye sekiz on bin koyuna maliktir. Bizim
memleketlerde sahraya çıkılırsa hayvanat hergeleleri görülür
bunlarda ise develer. Hatta Sellum’dan sonra Derne’ye
kadar ki on dört gün kadar tutuyor hep develerle doludur.
Mer’alarda boş yer bulunmuyor. Halbuki biz Afrika’yı en
fakīr bir yer zannederiz. Hala biz onlara müslüman olduğumuzu
bildirememişiz. Hatta bugün Arab mücahidler ordugahında
bize karşı alenen söylüyorlar: “Biz sizin müslüman
olduğunuzu Müslümanlığı müdafaa için canlarınızı feda
edecek kadar müslüman olduğunuzu bilseydik çoktan sizinle
birleşir Afrika’da pek büyük işler görürdük. Şimdi bugün
belayı def’ edelim sonra inşaallah biz kendi hesabımızı kardeş
gibi görürüz…”
Senusi hazretleri bunları pek çok terbiye etmiş. Filhakīka
bazı cahilane kusurları varsa da pek yüksek terbiye olunmuş
bir millettir.
Bugün kabail kavgaları mevcud iken kan da’vaları var
rerek kucaklaşmışlar meydan-ı cihada şitab etmişlerdir. Bu
mes’ele zail oluncaya kadar bütün Afrika ittihad ve asayiş-i
tam içinde kalacaktır.
Bugün Osmanlı-İslam Afrika’nın her hangi noktasına
Dünyada bundan büyük medeniyet olur mu? Bugün medeniyet
yüzde biri yoktur. O medenilerin ! ne mahiyette olduğunu
anlamak için o müdhiş kuvve-i zabıtayı beş dakīka çekiniz
yapılacak vahşetleri görürsünüz. Fakat bugün İslam Afrika’da
emniyeti te’sis eden sırf fazilet-i ahlakiyyedir. Avrupalıların
kanun-ı asayişi kurşun gülle bizim kanunumuz ise
ahlak imandır. İşte Müslümanlığın ulviyetine müslümanların
necabet-i ahlakiyyesine bundan büyük delil delil-i maddi
olamaz. Bu muharebe alem-i İslam ile Avrupa arasındaki
farkı anlamak için büyük bir vesiledir. O kaçmamak için
topa bağlanır bu bütün ailesiyle birlikte cihada koşar. O
meydan-ı harbde canını cananını düşünür bu ise dini vatanı
düşmanı meydan-ı mübarezeye da’vet eder… Bunu bütün
cihan bütün cihan-ı insaniyet görsün. Din ve millet yolunda
bu kadar ittihad bu kadar fedakarlık ancak müslümanlarda
olabilir. İşte bu muvaffakiyetler hep bu sayede husule
gelmektedir. Bir milletin düstur-ı esasisi i’tisam bi-hablillah
olursa onun karşısına dağlar duramaz. Peygamber’in en
büyük siyaseti burada tecelli etmiştir. Arablar bunu pekala
bilirler. Lakin maatteessüf ki koca alem-i İslam içinde yalnız
bir Darülhilafe kalmış ki bu hakīkati nazar-ı dikkate almıyor.
Onlar o Arab mücahidleri ne büyük adamlar imiş ki dini
vatanı tehlikede görünce her şeyi unutmuşlar sarsılmaz
ahenin bir kale halinde düşman karşısında bütün azamet ve
mehabetiyle şanlı Hilal’i dikmişler. Kendi şeref ve namuslarını
muhafaza ettikten başka üç yüz milyon müslümanın
da kadr u şerefini i’la etmişler. Hakīkī Müslümanlık budur.
olacaktır. Çünkü muharebe nihayetinde Enver Paşa hakem
olarak bütün kabail arasındaki kan da’valarını halledecek.
Bu muharebe alem-i İslam’ın intibahı için büyük bir vesile
oldu. İnşaallah bundan sonra gözlerimizi açarak şeref ve
mecd-i kadimimizi ihraz ederiz.
Bizim elhamdü lillah daima iftihar etmekte olduğumuz
bir şey varsa Müslümanlık’tır. Müslümanların
bugünkü haliyle iftihar etmeyen adamlara müslüman nazarıyla
bakamam. Müslümanlar filhakīka pek müşkil bir mevki’dedirler.
Fakat Cenab-ı Allah’ın fazl ü inayetiyle mes’elenin
evveli ne kadar ağır ise neticesi o kadar parlak olacaktır.
Evet ibtidası ne kadar muzlim ise nihayeti dünyada hiç
vücudu akla gelmeyen parlaklıklar gösterecektir. Ben bunu
yerinde gördükten muvazene muhakeme ettikten sonra
söylüyorum. Bunu müslüman kardeşlerime tebşir etmeyi
kendim için farz derecesinde i’tikad ederim.
Bugün düşman tarafından ne kadar hülyalar kurulursa
kurulsun yine düşmanın kendi sözüyle kendi fiiliyle
bu da’vamı isbat edebilirim. En büyük kumandan Kanva
değil mi? Roma’ya gitti ve kendi hükumetine dedi ki: “Biz
Trablus’ta hiçbir şey beceremeyeceğiz başka bir çaresine
bakınız!” Aciz olmasaydı gidip böyle söyler miydi? Aczleri
kendi indlerinde bile sabittir. Bunların daha zelilane acziyetini
cereyan-ı ahval tamamiyle gösterecektir. Bugüne kadar
nerelerde muharebeye tutuşmuşlarsa mağlub ve makhur olmuşlardır.
Muharebe başlayalı beş ayı geçti. Bu beş ay zarfında
en aşağı elli defa müsademe oldu. Birinde olsun muvaffakiyet
gösteremediler. Alat-ı harbiyye onlarda mükemmel
bizde nakıs olmakla beraber. Maamafih şimdi onların
sayesinde her şeyimiz tamam oldu. Yalnız Derne muharebesinde
onlardan otuz beş bin fişengiyle beraber sekiz yüz
mavzer kundağı götürülmüş iki top aldık. Sair yerlerde de
bütün asakirin mücahidlerin elbisesi İtalyanlardan iğtinam
olunmuş elbiselerdir. İşte bu bir pelerin göstererek İtalyanlardan
tan ayağa kadar bunlarla giyinmiştir. Yine göstererek işte
bu da kasaturası işte bu da su matarası bu ise çantaları
bir kapan göstererek buna da dikkat ediniz; eğer Avrupa
medeniyetini anlamak isterseniz yeri kazıp bunu gömüyorlar.
Arabları tavşan zannederler. Sanki Arablar gelecek de
bunun üzerine basacak ayağı tutulacak esir olacak. Bundan
daha ziyade mantıksızlık olamaz. Medeniyet getirmek
vahşiler İşte bu da bir kazığın ucuna bağlanmış bir tel göstererek
bu da yirminci asrın medeniyeti. İnsan avlıyorlar.
Arab buna basacak ayağı kösteklenecek düşecek o da istihkam
arkasından çıkıp gelerek Arab’ı tutacak esir edecek.
Çok budala kavimler gördüm ama bu derece ahmak
şaşkın millet görmedim. Ne ise biz buna da medeniyet namı
vereceğiz.
Ben bunları umumun istifadesi maksadıyla getirdim.
kanaat getirdiniz ya. Bu mavzerle onların tayyarelerine attım.
Tabii tayyareye kurşun yetişemez. Fakat şarapnellerine
daha bilmem nelerine Arablar fitilli çakmaklı tüfeklerle gider
ve herifleri mahv ve perişan ederlerse benim tayyareye
mavzer atışım pek istiğrab olunamaz. Alkışlar
Fil-hakīka bunlar zahiri bakışta pek tuhaf hallerdir. Nasıl
olabilir diye insan hayrete düşer pek çok şeyler var ki insan
gözü ile görmeyince inanamaz. Ben daha çok şeyler getiribilirdim.
Fakat fazla gördüm. İnşaallah muharebeden sonra
askeri müzehanemizi İtalya eslihasıyla dolduracağız.
Bizim Osmanlı tarihinin en parlak sahifelerini Trablus
Muharebesi teşkil edeceği gibi en yüksek mevki’leri de Enverler
Fethiler Edhem paşalar tutacaklardır. Hem yalnız bizim
nazarımızda değil bütün Avrupa’nın nazarında bu böyledir.
Bu hakīkat fiilen sabittir. Bunların yaptıkları fedakarlık
hizmet ta’rif olunamaz. Bu kadar nevakısı olan bir ordu ile
bu derecelerde büyüklükler göstermek her yiğitin karı değildir.
Bu da min indi’llah bir mazhariyet. Bir muharebede
Enver Paşa’nın yanında bulundum. Etrafına beş yüzden
ziyade gülle geldiğine inda’llah şehadet ederim. Daha nice
yüzlerce gülleler mücahidlere geldi. Şükrü Bey namında bir
topçumuz var o söyledi o gün düşmanın attığı güllelerin
adedi iki bini mütecaviz imiş. Biz ise seksen gülle attık. Fakat
netice ne oldu bilir misiniz? Onların iki bin güllesinden bizim
taraftan yalnız bir ester telef oldu. Bir de bir mücahidin
yüzü biraz berelendi. Ha biraz da Ömer Naci’nin pantolonu
çizildi. O gün şark kolumuzda çok zayiat verdik. Ne kadar
bilir misiniz? Tamam on yedi şehid. Bundan bütün ordu
matem içinde idi. Sonra tahkīk ettik ki düşmanın telefatı
beş yüzü mütecaviz imiş. O bizim tarafta telef olan ester de
düşmandan iğtinam olunmuş. Ama öyle ester diye tahkīr
olunamaz. Hayvancağız namus ve haysiyet bilirmiş. Orada
kalmayı haysiyetine sığdıramadı bizim karargaha geldi. Yarım
saat sonra teslim-i ruh etti.
O on yedi şehidimiz de şark kolunun ateş içine girmesinden
neş’et etti. Yoksa o kadar da zayiatımız olmayacaktı.
an’anatıyla izah edeceğim. Söyleyeceklerim pek çok. Her
birine de mukaddime yapmak istiyorum. Çünkü mukaddimeleri
beyan etmezsem nakıs kalacak. Zira bu gibi vekayi’
tarihlerde görülemez. Tarih böyle harikaları kabul edemez.
lır. Fakat ben kendi gözümle gördüm. Söylediklerim hep
müşahedatım üzerinedir. Ve sözlerim de hiçbir garaza müstenid
değildir. Ben el-hamdü lillah oraya kadar kimsenin
teşvikiyle ve yardımıyla gitmedim kendi hesabıma gittim
geldim. Daha bazı gidenler var kimisi hükumet tarafından
kimisi İttihad tarafından gönderilmiş. Mücahidinin kaffesi
gönüllüdür. Hatta binbaşı bir zabit var tezkiresinde kitapçı
esnafından yazılı. Diğer biri de kendisini komisyoncu
göstermiş. Bazısı seyyah bazısı da tüccar kayd olunmuş.
Bu suretle oradaki mücahidinin hemen hepsi gönüllüdür.
Maksadları cihad fi sebili’llahdır. Dini vatanı düşmana karşı
müdafaadır. Sonra buraya karşı ihtiyacları da o kadar yoktur.
Çünkü buradan imdad gönderilmesi pek müşkil ona
göre tertibatlarını yapmışlar. Vakıa büsbütün gönderilmez
değil her şey gönderilmekte fakat orası buraya güvenemez.
Zira her dakīka inkıta’ melhuzdur. Gerek Fransızlar gerek
Bunun için mücahidin-i kiram umumiyetle ona göre tertibatta
bulunmuşlardır. Bu sebeble Enver Paşa’ya da salahiyet-i
vasia verilmiştir. Oradaki efkar-ı umumiyye İtalyanları
bir daha oralara ayak bastırmamak şartıyla her taraftan def’
etmektir. Enver Paşa’dan tut en adi bir Arab çocuğuna kadar
bütün Afrika müslümanları bu fikirdedir. En küçükleri
de bilerek hissederek bu fikre iştirak etmişlerdir. Kadınlara
varıncaya kadar herkesin arzusu gayesi budur.
Hatta yedi yaşında bir çocuğa buradan giden Tunuslu
Şeyh Salih Efendi’nin yanında rast geldim. Çocuk bizden
soruyordu:
– Efendim Padişahımız topla silah gönderecekti ne vakit
gelecek? O gün de Hilal-i Ahmer Cem’iyeti gelmişti.
– İşte erzak geldi dedik.
Buna karşı yedi yaşındaki çocuğun şu sözüne dikkat
ediniz? Dedi ki: – er-Rızku ala’llah… Padişah babamız bize
toplar göndersin rızık Allah’tan gelir…
Bütün Arablar bize padişah tarafından gelmiş nazarıyla
bakarlar. diyorlar.
O kadar hürmet ve ta’zim ediyorlar ki nazarlarında en muazzez
adamlar biz Türkleriz. Onlar daima bizim bütün nevakısımızı
altından iki kurşun yemiş. Bir müddet hastahanede kaldıktan
sonra çıkıp Kanunievvel muharebesine iştirak ederek
sol ayağından vurulmuş. Yine ayağını sardırarak topal topal
diğer bir muharebede ilk saff-ı harbe iştirak etti. İşte bu Arab
“ben Hilafet-i muazzamanın namus ve şerefini muhafaza
evlad ü ıyalleriyle fi sebili’llah mücahede ediyorlar. Doğrusu
be malik olduktan sonra düşman hiçbir zaman bize galebe
çalamaz. Buna bütün kalbinizle emin olmalısınız. Muhterem
kardeşlerim! İnşaallah an-karib düşman-ı zelil külliyen
makhur olacaktır. Bilhassa Derne Tobruk’ta iki aya varmaz
denize döküldükleri haberini alacaksınız. Orası sukūt edince
Bingazi de tabiatıyla sukūt eder. Bu zamanlar takarrub etti.
Yakında inşaallah bu muzafferiyetleri göreceğiz. Elverir ki bu
bu kadarla iktifa edelim. Diğer konferanslarımda müslüman
kardeşlerime daha birçok hakīkatler arz ederim.
Mektubun aslı Arapça olup aynen tercüme edilmiştir:
Ya Hazrete’l-üstaz ben zatınıza Japonlar ile münasebatımız
an-karib fiilen başlayacağını Zilka’de tarihiyle
yazdığım mektupta iş’ar etmiştim. Şimdi size tebşir ederim.
Tavsiye etmiş olduğunuz Japonlar bu kere Sempas’a geldiler.
Bendehanede misafir oldular bendeniz tavassut ettim
Hollanda müstemlekatından bin hektar arazi mübayaasına
muvaffak oldular. Tesadüfen gayet ucuz olmağla beraber
sahile dahi yakın olduğu cihetle matluba da muvafık oldu.
Her ne kadar az ise de bir de İngiliz müstemlekatından bir
yer gördüler ümid ederim ki bu da ehven bir fiatla mübayaa
olunabilir esasen sizin matlubunuz olan münasebet fiilen
başladı demektir.
Saniyen Şevval tarihli mektubunuzu dahi aldım. Efkar-ı
umumiyye bugün bila-istisna hep Trablusgarb mes’elesiyle
meşgūldür. Herkes tamamen kanaat etmiştir ki bu
mes’ele alem-i İslam için hayat memat mes’elesidir. Bugünden
ve malen Osmanlı mücahidin-i İslam kardeşlerimize iştirak
etmişlerdir. Bütün camilerde dualar olunmakta ve ianeler
toplanmaktadır. Herkes Osmanlı kardeşlerimizin şecaat ve
hamasetlerinden emin olarak her gün her saat muzafferiyet
havadisine muntazır olmaktadır.
Şunu dahi arz edeyim: Bizim Cava müslümanları umumiyetle
Makarr-ı Hilafet’e kalben merbut olduklarından ma­
ada bizzat Hazret-i Halifetü’l-A’zam Mehmed Han-ı Hamis
hazretlerine ayrıca hiss-i i’tikadları vardır. İtalyanların harb
Kelam-ı Kadim üzerinde halife ismi ile tefe’ül etmişler.
Ayet-i kerimesi açılmış bu
da bizim Cava müslümanlarında bir i’tikad olmuştur.
Singapur’a da mektuplarınızın geldiğini ve orada dahi
yazmıştı. Ümid ederiz ki muharebe umum ehl-i İslam
ye iştirak etmenizi bizim Borneo ahalisi pek hoş görmediler
zira kalem ile mücahedenizi daha enfa’ ve daha muvafık görüyorlar.
Arazi mes’elesine aid tafsilatı an-karib yazarım.
Japonya’ya talebe göndermek ciheti birkaç defalar
müzakere olunduysa da şimdilik bir muvaffakiyet görülmedi.
Bi-iznillah o hususta da bezl-i cehd etmek fikrindeyim.
Japon eşrafından birinin ihtidası bu arada İngiliz gazetelerinde
görülmüş ve gayet büyük te’sir hasıl etmiştir. Demek
olur ki mahdumlarınızın semere-i faaliyeti dahi görülmeye
başlamıştır. Cenab-ı Hak muvaffak eylesin.
Sempas
– Birçok seneler Mısır matbuatıyla
üm­
met-i İslamiyyenin intibah ve tealisine dair neşriyat ve
mücahedede bulunan fazıl-ı şehir Abdülaziz Caviş hazretleri
tarafından Darülhilafe’de Müslümanlığın ve Osmanlılığın
menafiini müdafaa maksadıyla siyasi iktisadi edebi Türkçe
Arapça yevmi bir gazete neşrine başlanmıştır. Refik-ı
muhteremimizin devamını temenni eder ve bütün kari’lerimize
tavsiye ederiz. Abonesi Memalik-i Osmaniye’de
memalik-i ecnebiyede kuruştur.
Hazret-i Üstaz el-Hilal ’i neşr etmekteki maksad-ı mübecceli
şu cümlelerle neticelendiriyor:
“… Biz de tevfik ve ıslah yolunda çalışan mücahidin
saflarına iltihak ile bu cerideyi neşre karar verdik. Bu kararı
verirken Cenab-ı Hak’dan kendisinin nafi’ hakīkatler
müfid mev’izalar ihtiva eden bir sirac-i hakīkat olmasını rica
ve niyaz ettik. Bizim Mısır’dan buraya hicretimiz emirden
korkarak firar etmek veya burada bir mansıba nail olmak
ümidiyle değildir. Biz adaleti ikame hürriyete hürmet hakkı
te’yid eden bir kavmin arasına girdik ve girmekle hayatımızı
onların hak olmakta devam ettikçe her türlü emellerine var
kuvvetimizle teşrik etmeyi vicdanımızla ahd ettik.
Evet insan vatanını kolay kolay terk etmez. Edemez. Ve
etmemelidir. Fakat hicret-i Nebeviyyeyi icab eden sebebleri
nazar-ı mütalaaya alırsak keyfiyet kısmen vuzuh kesb eder.
Biz de zulümat-ı şirkten kurtulup nur-ı hürriyyetin lem’a-paş
olduğu bir yere ayak basıyoruz. Son zamanlara kadar Avrupa’da
alnının teriyle çalışıp da bugün vatanın yüzü güldükçe
sevincinden ağlayan fedakar evladları görülmemiş
şeylerden değildir.
Bugünden i’tibaren Mısır’ı Dersaadet’e rabt ettim. Vatan-ı
sağīri terk ediyorum. Fakat alem-i İslam’ın kalbinde
bulunuyorum. Eğer ona hayat isale edebilirsek Mısır kendi
kendine canlanır ve onun saadetiyle bahtiyar onun felaketiyle
giryedar olur…
mübarek bir isim ceridesini çıkarıyoruz. İnşaallah pek az bir
zaman sonra “bedr-i kamil” haline gelecektir. Tabii isminden
anlaşıldığı vechile Osmanlı ve İslam menafiini müdafaa
edecektir.”
* * *
– Nazura
muharebesi hakkında Harbiye Nezareti’ne varid olan
ma’lumat-ı resmiyyedir: Şubat’ın yirmi yedinci günü sabahı
düşmanın üç tabur piyade ve iki cebel bataryasıyla Nazura
kurbüne ilerlemesi üzerine asakir-i Osmaniyye kabail ile
birlikte hücum ederek üç saat devam eden müsademede
düşman istihkamata kadar püskürtülmüş ve arkadan gelen
kuvvetle takviye edilmiş düşman yeniden taarruz ve garb
tarafındaki kuvvetimizin şarktaki kuvvetimize ilhakına mani’
olmak üzere iki tabur düşman piyade başkaca istihkamattan
çıkarak tecavüz etmiş ise de mücahidinin muhacemat-ı
diliraneleriyle düşman her taraftan tekrar püskürtülmüş ve
müsademe gece saat ikiye kadar devam ederek esna-yı
müsademede düşmanın gemileriyle top ve mitralyözlerinden
ateş yağdırmasına rağmen gemilere ric’ate mecbur olmuştur.
Düşmandan iki bini mütecaviz telefat ve o nisbette yaralı
ve mücahidinden ise on altı şehid ve altmış beş mecruh ve
askerden bir şehid ve iki mecruh vardır. Külliyetli esliha ve
cephane iğtinam edilmiş ve mücahidine su ve cephane yetiştirmek
üzere saff-ı harbde ilerleyen urban kadınlarından
biri de yaralanmıştır.
– Rusya’nın Dersaadet’teki sefirinin
geri çağırılması Şark-ı Karib’de atiyen Rusya politikasının
sadeleşeceğini gösteriyor. Rusya şarktaki tarz-ı siyasetini
daha vazıh ve muayyen bir hale ifrağ etmeyi arzu ediyor.
Çarikof devlet-i metbuası nezdinde şahsi bir emniyet ihraz
etmiş ve bu ana kadar ta’kīb eylediği tarz-ı siyaseti de beğendirmişti.
Her ne kadar Mösyö Çarikof Rusya’nın en birinci
rical-i siyasiyyesinden ma’dud değil ise de muma-ileyhin
her halde pek ciddi ve faal olduğu gayr-ı kabil-i inkardır.
Çarikof’un esbab-ı azlinden sarf-ı nazar edilirse her halde
Rusya Devleti’nin Şark-ı Karib hakkında beslemekte olduğu
amalin maziden ziyade kesb-i vuzuh etmesini arzu eylediğine
hükm etmek lazım gelir. Aynı zamanda Rusya’nın Türkiye’ye
karşı olan vaz’iyet-i siyasiyyesi de açık bir tarza ifrağ
olunacağı me’muldür.
Sefir-i muma-ileyhin İstanbul Sefareti’nden nagehani surette
telakkī ediliyor. Çarikof’un şark hakkında beslediği niyyat-ı
siyasiyyeden Rusya Hariciye nazırıyla başvekili memnun
değildirler. Muma-ileyhin sebat ve i’tidal tarafdarı olduğu ve
ta’kīb ettiği meslekte bir mülayemet ve hüsn-i niyyet aradığı
tecrübeten meydan-ı vuzuha çıkmıştır. Onun bu sırada
azl edilmesi Rusya’nın İran’daki vaz’iyetinden naşidir. İran
üzerine kendi zu’munca bir hakk-ı vesayeti bulunan Rusya
Devlet-i Aliyye ile İran hükumeti beyninde münazaun-fih
olan “nevahi-i şarkiyye” arazi mes’elesinin halli hususunda
daha ziyade işgüzar bir sefire malik olmayı arzu etmiş ve
yerine Bükreş Sefiri Mösyö Jeyeres’in ta’yinini nefsü’l-emre
muvafık bulmuştur. Yeni sefir evvelce Tahran Sefareti’nde
senelerce bulunmuş ve İran ahval-i siyasiyye ve iktisadiyyesi
hakkında oldukça ma’lumat-ı vesi’aya vakıfdır. İran Tahdid-i
Hudud Komisyonu germi ile mes’ele-i münaza’un-fihanın
halliyle iştigal ederken Çarikof’un kaldırılması keyfiyeti pek
ma’nidar görünüyor. Rusya’nın aksa-yı emeli İran hudud
mes’elesini keyfe ma yeşa İran’ın lehinde halletmek ve emakin-i
mezkureyi ba’dema kendi mıntıka-i nüfuzuna rabt ve
çok Boğazlar Mes’elesi’yle Osmanlı-İtalya beyninde ihzar
ve istihsal olunacak sulh mes’elesine de şümul ve ta’alluku
vardır. Çarikof’un Türk tarafdar ve muhibbi olduğuna
dair Rusya Hariciye Nezaretince kanaat hasıl olmuştur. Beheme-hal
muma-ileyhin azliyle yerine ta’yin olunan zatın
esbab ve mü’essiratına dikkatle bakılmak icab eder.
– Girit Hey’et-i İcraiyyesi
Reisi Mösyö Mihalyakis yeniden bir takım roller oynamaya
başlamıştır. Bu adam Times ’a bir mektup yazıp Giritlilerin
an’anatından bahisle yek-vücud olarak Yunanistan’a iltihak
etmek arzusunda bulunduklarını hülya-perestane bir eda ile
bildirmiştir. Aynı zamanda Giritliler tarafından Yunan Meclis-i
Millisi’ne a’za intihabıyle i’zamını dermiyan eylemiştir.
Hanya’da cinayat-ı siyasiyye ika’ edilmeye başlamış ve Halil
Piperaki namındaki bir müslüman bila-sebeb ada hırıstiyanları
tarafından cerh edilmiştir. Mecruh hastahaneye nakl
edildiği esnada eser-i cerhten müte’essiren vefat eylemiştir.
Girit hükumet-i icraiyyesi tarafından beş yüz redif efradı
silah altına alınmaya başlanmıştır. Fakat Gi­
rit’te elbise-i askeriyye
bulunmadığından elbise-i mezkure Atina’dan celb
olunmuştur. Şehr-i halin yirmi ikisinde Hanya’dan Avusturya
vapuruyla elli kadar aile-i İslamiyye memalik-i Osmaniyyenin
nukat-ı muhtelife-i Asyaiyyesine göçmüşlerdir. Muhaceretin
yegane sebebi Girit’teki müslümanların ırz can ve
malları şimdi değil on dört seneden beri büyük tehlikeye
ma’ruz bulunmasından naşidir. Bunu bugün cihan bildiği
halde mutazarrırlar İslam bulunduklarından seslenemiyorlar.
– İngiltere Sefiri Sir Lavter cenabları
evvelki gün Daire-i Hariciye’de Nazır Asım Bey ile mülakatında
Girit’de ika’ edilen harekat-ı cinayetkaraneden dolayı
hükumet-i metbu’asının Girit’e asker ihrac edeceğini beyan
etmiş ve Asım Bey ile bu babda uzun müddet te’ati-i efkar
eylemiştir.
– İskenderiye’nin
el-Hamra tiyatrosunda Osmanlı Hilal-i Ahmer Cem’iyeti
menfaatine Hidiv hazretlerinin himayesi tahtında mükellef
ve mükemmel bir tiyatro verilmiş ve umum nüzzar ve
a’yan-ı memleket tarafından iştirak olunmuştur. Mezkur tiyatronun
bir levhasını işgal eden Mısır reis-i nüzzarı tarafından
yüz lira verildiği gibi mezkur levhaların diğer birisi
leyle-i mezkurede isticar eden Babiye ve Bahaiye reisi İranlı
Abbas Efendi hazretleri tarafından da kırk lira verilmek
suretiyle ibraz-ı hamiyyet olunmuştur. Leyle-i mezkurede
umum Mısır Hilal-i Ahmer Hey’eti Reisi ve el-Müeyyed gazetesi
müdir-i siyasisi Şeyh Ali Yusuf tarafından mufassal bir
nutuk irad olunarak Hilal-i Ahmer Cem’iyatının hidemat-ı
vakıasından bahsederek huzzarın medid alkışlarına mazhar
olmuştur. Mezkur tiyatro hasılat-ı safiyesi dört bin İngiliz lirası
tahmin olunmaktadır.
– Tan gazetesine iş’ar
olunduğuna göre Tunus’da tramvaylara karşı boykotaj i’lanı
zımnında tertibat icra etmiş olan yerli komite a’zasından birkaçı
Tunus hükumeti tarafından tevkīf edilmiştir. Bunlardan
üçü Marsilya’ya i’zam edilmiş olup oradan Fransa hududu
haricine ihrac olunacaklardır. Diğer ikisi Tunus’un cihet-i
cenubiyesinde haps edilmeleri takarrur etmiş ve diğer biri
de Bardu’da tevkīf edilmiştir.
Fransa’nın Tunus’daki me’mur-ı mahsusu Mösyö Alaptit
boykotajın siyasi bir mahiyeti haiz olduğunu ve bazı Panislamizm
tarafdaranının bundan istifade etmekte bulunduklarını
görmesi üzerine tedabir-i vakıayı ittihaza mecbur kalmış
batından çoğunu is’af eylediği ve tramvaylarda müstahdem
ecnebi me’murların mikdarını tenkīsa muvafakat ettiği ve
neticede i’tilaf teessüs etmek üzere bulunduğu halde ahali-i
– Bu hafta zarfında tereşşuh eden ha­
vadise nazaran mühim mikdarda Rus asakiri Tiflis’ten Urumiye
Gölü mıntıkasına azimet eylemiştir. Kuvve-i mezkure
Osmanlı harekat-ı askeriyyesine mümanaatta bulunacaktır.
– Müşarun-ileyhin biraderi olup öteden
beri maiyyetindeki Kürdlerle Kirmanşah’ı işgal ve
muhasara altına almış olan Salarüddevle kasabayı yağma
edip valinin iki bacağını kestikten sonra zavallıyı diri olarak
ateşte yaktırmıştır. Aynı zamanda Kirmanşah’taki İngiliz
bankasını soyup binasını da top güllesiyle yıkmış ve İran
mücahidlerini de tarafdarana i’dam ettirmiştir.
– İngiltere hükumeti civar kabailin
taarruzatına mani’ olmak üzere İran Körfezi’nde bulunan
Bender-i Lenge şehrine Hindistan asakirinden yüz elli
kişilik bir kuvvet ihrac eylemiştir. Rusya ise Kafkasya’daki
ordusunu her bir ihtimale karşı seferber haline vaz’ etmiştir.
Rusya’nın bu hazırlığı İran umuruyla sıkı münasebeti vardır.
Kendi metalibiyle İran’da iddia eylediği mıntıka-i nüfuzunu
resmen İran hükumetine kabul ve tasdik ettirmek için böyle
bir teşebbüste bulunmayı Rusya muvafık görüyor.
– İngiltere kralı Hindistan’da
giran-baha taşların kıymeti altmış bin İngiliz lirası tahmin
olunmuştur. Mezkur tacın i’maline sarf olunan mebaliğin
Hindistan emvalinden tesviyesi Hind hükumetince takarrur
etmiştir.
– Hindistan’ın yeni
makarr-ı hükumeti olmak üzere İngiltere kralı tarafından
Hindistan’daki seyahati esnasında i’lan olunan Delhi şehrinin
tezyinatına nezaret etmek için Londra Şehremaneti Reisi
Mühendis Mister Sebonton ta’yin edilmiştir.
– İngiltere kralının Hindistan’a
vukū’ bulan ziyaretine bir hatıra-i mahsusa olmak üzere
Bombay Limanı’nı teşkil eden Apolobender mevkiinde kıymetli
bir abidenin rekzi Hind hükumetince takarrur etmiştir.
Mezkur teşebbüsün kuvveden fiile çıkarılmasına medar
olmak üzere Hind ağniyası tarafından nakdi muavenetler
el-yevm Hindistan’ın en birinci erbab-ı servetinden ma’dud
bulunan Musevi Sir Yakob Sason tarafından mezkur abideye
sarf olunmak üzere yirmi bin İngiliz lirası verilmiştir.
– Hindistan’ın Amritsar şehrinde münteşir Vekil gazetesinde
okuduğuna göre Rampur hükumet-i müstakillesi hakimi
tarafından sadır olan bir emr-i resmi mucebince mezkur
eyalet dahilinde bulunan bilumum ahali-i İslamiyenin Trablusgarb
ve Bingazi mücahidlerine ianat-ı nakdiyyede bulun­
maları lüzumu i’lan olunmuştur. İane Derci Komisyonu riyasetine
hükumet-i mezkurenin veliahdı ta’yin olunmuştur.
– Lahor’da intişar eden Vatan gazetesinin neşriyatına
nazaran Rangon ahali-i İslamiyyesi tarafından Trablusgarb
ruhin-i Osmaniyyenin emr-i tedavileri için bir Hilal-i Ahmer
hey’etinin i’zamı kararlaşmış ve bu husus için icab eden
olunmuştur.
TEFSIR-I ŞERIF

----
. . .
----


----
. . . .
----


----
. .
----

Tercümesi
“Yanına a’ma geldi diye yüzünü hem ekşitti hem çevirdi.
Nereden biliyorsun? O belki salah bulacak; yahud senden
verecek. Kimin güvendiği var da ağır davranıyorsa yüzünü
ona dönüyorsun; halbuki onun salah bulmasında sence bir
şey yok. Diğer taraftan kimin kalbinde Allah korkusu var da
sana koşa koşa geliyorsa ona aldırmıyorsun.”
* * *
Bu sure Hazret-i Hadice radıyallahu anha validemizin
yeğeni İbni Ümmi Mektum hakkında nazil oldu. İbni Ümmi
Mektum’un ismi kavl-i meşhura göre Amr bin Kays’dır; Üm­
mi Mektum ise validesinin lakabıdır.
Amr bin Kays a’ma idi. Bazıları anadan öyle doğdu di­
yorlar; bazıları da sonradan olduğunu rivayet ediyorlar.
Kendisi Muhacirin-i Evvelin’dendir.
Aleyhissalatü vesselam Efendimiz henüz Mekke’de idi.
Bir gün Kureyş’in Utbe Şeybe Ebu Cehil Abbas Ümeyye
Velid gibi ileri gelenleri huzur-ı Peygamberide bulunuyor; o
da bunları imana getirmek için uğraşıp duruyordu. Çünkü
bunlarla beraber bir çok kişi daha müslüman olur ümidini
besliyordu. İşte Amr bin Kays Hazret-i Peygamber’in tam
bunlarla meşgūl olduğu bir sırada gelerek Efendimiz’in sözünü
kesmiş;
“Ya Resulallah Allah’ın sana öğrettiği şeylerden bana da
öğret” demiş; hatta karşısındakinin meşgūliyetinden haberi
olmadığı için bu sözü bir kaç kere söylemiş idi.
Öyle bir zamanda sözünün kesilmesi aleyhissalatü vesselam
Efendimiz’in hoşuna gitmediğinden mübarek yüzünde
tabii olarak infial eseri görüldü; bundan başka Amr
bin Kays’a arkasını da çevirdi. Ayetlerin sebeb-i nüzulü bu
vak’adır.
Cenab-ı Hak Nebiyy-i Muhteremine itab suretinde ihtar
ediyor ki:
Bu zavallı a’manın kudretsizliği yoksulluğu sebebiyle sözünü
dinlememek kendisinden yüz çevirmek doğru değildir.
Evet kendisi fakīr gözü alil lakin kalbi zengin içi uyanık...
Senden işiteceği hikmeti can kulağıyla dinleyerek zabt edecek;
o sayede cismini bütün menahiden sakınacak; ruhunu
her türlü mülevves hatıralardan temiz tutacak. Yahud o hikmeti
hatırlamak müstakbelde de maasiden azade kalmasını
te’min eylemek suretiyle biçarenin işine yarayacak.
Beriki servet kudret sahiplerine gelince: Bunların çoğunda
o uyanık o hak tanır kalb yok. Başkalarının İslamına sebep
olacaklar diye yani sırf mevki’leri hatırı için kendilerine
doğru dönmek layık olamaz.
de hak kendini gösterince ona karşı inad etmeyerek inkıyad
etmesiyledir.
Yoksa para mal haseb neseb kabile aşiret hadem
haşem tac taht gibi esbab-ı azamet bugün var yarın yok
bir takım ariyet şeylerdir.
Görülüyor ki bu ayat-ı kerime ile Cenab-ı Hak ümmete
edeb öğretiyor insanlık öğretiyor. Hem öyle bir surette ki:
Eğer biz o adaba sarılmış olsaydık bugün milletlerin en
büyüğü olurduk.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib

----
FIKIH VE FETAVA
----

Fıkıh ve İbadat-ı İslamiyye Tarihinden:
Hac ve Ka’be
−
Hac Ka’be… İki tarihi kelime. İki kelime ki guya lafız
a’mak-ı mechulesi içinde karışıp giderler. Öyle ki tarih bunların
mebadilerini ta’yin hususunda mütezebzib bulunuyor.
Hurafata esatire müracaat edecek kadar izhar-ı acz ediyor.
Zulmet-i maziye doğru uzanıp giden iki silsile-i mütevazine-i
tarihiyyenin hangisi daha uzun hangisi daha sürekli
olduğu hakkında aksini muhtemil olmayan bir söz söylemek
gayet güçtür. Ka’be-i Mu’azzama’nın pek eski o kadar ki
alemin eskiliğine müsavi belki müsavi değil de kırk sene
kadar daha ömürlü olduğuna dair söylenen sözler de kailleri
tarafından inanılarak söylenmiştir. Her halde Ka’be’nin bu
derece kıdemine kail olanlar şübhesiz velev bazı erkanıyla
olsun haccı da oralara kadar çekiyorlar. Fakat bu babda
varid olan asar ziyadesiyle karışık münekkidin-i rüvatca
şayan-ı i’timad değildir. İmam Ali hazretlerinden mervi
olan sözlerde dahi Ka’be’nin hilkat-i aleme kadar uzanan
bir mazisi olmadığı epeyce sarih bir surette anlaşılır. İşte
Hazret-i İmam’ın bu sözüne istinad ederekdir ki Arab ve
Beytü’l-haram tarihiyle iştigal eden Muhammed bin İshak
es-Seyyid Takiyyüddin ve emsali münekkid müverrihler
dahi Ka’be-i Mu’azzama’nın birinci defa olarak Halil aleyhisselam
eliyle bina edilmiş olduğuna kail oluyorlar.
Hatta İbni Kesir Tefsir’inde:
diyor.
Tarih bütün kuvvetiyle kitabelerden harabelerden
mezarlar taşlardan… istimdad ederek mazinin derinlikleri
lik maziye irca’-ı nazar ediyor da işte Ka’be’yi; haccı da öyle
uzak bir mazide teessüs etmiş buluyor. Bu nevi’ harekat-ı
fikriyyelerinin neticesi olarak halik ve ma’budlarını semavatta
arayan Keldaniler aylara yıldızlara taabbüd ederken
diğer tarafta Hazret-i İbrahim anlamış olduğu hak ve hakīkatin
telakkī etmiş olduğu evamir-i lahutiyyenin tazyik ve
te’siri altında kıvranıyor müteheyyic bulunuyordu. Cenab-ı
Rabbü’l-izzeti takdis ve temcid ederek oğlu Hazret-i İsmail’in
yardımıyla Mekke vadisinde Beytü’l-haram’ın esasını
kurmakla meşgūl oluyordu. Ecyad ve Ka’kiyah tepelerinde
Mekke ovalarında bulunan Arablar Hazret-i İbrahim’in
bütün mevcudiyet-i haşianesiyle tekbirler getirerek Ka’be-i
Şerife’yi bina etmekte bulunmasından ziyadesiyle mesrur
oluyorlardı. Hazret-i İbrahim’e oğlu İsmail aleyhime’s-selama
karşı olan muhabbet ve riayetleri artıyor onlara ihtiram
etmekte kusur etmiyorlardı. Hatta Hazret-i İbrahim’in kazanmış
olduğu şu i’tibar beyne’l-Arab al-i İbrahim’in batnen
ba’de batnin kesb-i imtiyaz ve şerafet etmelerine sebeb olmuştur.
Al-i İbrahim an-asl Arab olmadığı halde kavmiyetlerine
şiddetle merbut bulunan Arablar arasında asalet ve necabetle
yad olunuyorlardı. İşte şu i’tibar ve şerefin yardımıyladır
ki Hazret-i İbrahim ve İsmail aleyhime’s-selamın dinleri Hicaz
Arabları beyninde hayli intişar etmişti. Arablar beyninde
görülüp fakat putperestlik ile kabil-i tevfik bulunmayan uluhiyet
fikri bazı merasim-i diniyye nezafet ve taharete müteallik
bazı i’tiyadat savm ve bilhassa hac… Hep Hazret-i
Halil’den telakkī olunan asar-ı celile-i diniyye idi.
Fil-hakīka Arablar tarihin bilemediği zamanlarda başlayarak
Ka’be-i Müşerrefe’nin bulunduğu mevki’-i mübareki
ta’zim ve ihtiram eyliyor oraya giderek Allah’a karşı
dua kılıyor tazallum ve istirhamatta bulunuyorlardı. İşte
bazı kimseler beyne’l-Arab buk’a-i mübarekenin evvelleri
dahi mukaddes addolunmasını nazar-ı i’tibara almış olacak
ki Beyt-i Şerif’in devr-i Halil’den daha eski bir zamanlara
aid olup Hazret-i İbrahim tarafından müceddeden bina ile
dühur ihtimal ki Tufan-ı Nuh ile harab olarak beyne’n-nas
hatıra-i beytullah olmak üzere arsası mübarek addolunmaya
başlanmış olduğu zannediliyor. Buna göre Hazret-i Halil
bina-yı Ka’be’ye mübaşeret ile yeni bir iş değil belki Arabların
o eski hatıralarını uyandırmış öteden beri besledikleri
hissiyatı tehyic etmiş oluyor.
Fakat bu mütalaanın evvelce de arz olunduğu üzere
sağlam bir esas-ı tarihiye müstenid olmadığı meydandadır.
Arab-ı baidenin bina-yı Halil’den mukaddem dahi buk’a-i
mübarekeye ihtiram etmeleri ile orada vaktiyle bir bina-yı
mübareke mevcud bulunduğuna hükm edilemez. Olabilir ki
o eski Arablar oraya karşı başka türlü düşüncelerin başka
türlü fikirlerin neticesi olarak arz-ı ihtiram eylemişlerdir.
Zaten Arab-ı baide fetişi idiler. Kabilece yahud kabilece
değil de bir şahsın kendi fikrince bir dağda bir ovada bir
kayada hulasa nasıl ise bir şeyde bir garabet bulunduğunu
düşünmek o şeyin muhterem tutulması hatta ma’bud tanılması
Fil-hakīka o zamanlar Mekke vadisi yeşillikler ağaçlıklar
ki’de kırmızımsı kumlu bir tepecik mevcud idi. Güneşin
ezelden beri mütemadiyen akıtmakta bulunduğu ziya-yı
şedid ve hararet-i muhrikanın te’siriyle eser-i hayat bulunmayan
ulu taş dağları arasında dolaşan ve henüz kendilerini
ve alem-i hariciyi hakkıyla tanıyamayan Arabların fikr-i
karşı mütehayyir ve meclub kalabilirdi. Kalblerinde hasıl
olan şu tahayyür ve meclubiyet de onları kendilerince ta’zim
ve ihtiram addolunan ef’al ve harekatın izhar ve icrasına
sevk etmekte güçlük çekmezdi. Demek oluyor ki Arabların
o buk’a-i mübarekeye ta’zim ve ihtiram etmeleri orada bir
bina-yı mukaddesin bulunmasına tevakkuf etmiyor. Elverir
ki fetişi bir kavmin zihinlerini gıcıklayacak fikirlerini tehyic
edecek az çok garabet-amiz bir şey bulunsun.
Maamafih fikr-i beşerin bugün din-i mübin-i İslam’ın
ta’lim ettiği tevhid-i hakīkīye erişinceye kadar kendinden
maada her şeyin ma’bud tanılması devresinden başlayarak
tecrübelerin telahukuyla ezhana gelen güşayiş nisbetinde
belki bugüne nazaran şirk addolunabilecek yüzlerce safhalar
geçirmiş olduğu tahmin ediliyor. Bu tahminde bir şemme-i
hakīkat bulunursa Arabların o buk’a-i mübarekeye karşı
ettikleri ta’zim ve ihtiramlar Hazret-i Halil’in vahy-i ilahiye
müstenid olarak icra ve ta’lim ettiği tarz-ı hacca nazaran sil­
silenin silsile-i terakkī ve tekamülün ilk halkaları olmak ihtimali
bulunduğunu zihinlere tebadür edebilir…
SEBILÜRREŞAD MECELLE-I İSLAMIYYESI’NE
Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesinin programı miyanında
fetavadan da bahs olunacağı söyleniyordu. Şübhe yoktur ki
Sebilürreşad için bu ciheti nazar-ı dikkatten dur tutmamak
pek muvafık idi. Çünkü millet-i İslamiyyenin bu bahse ne
kadar ihtiyacı olduğu vareste-i izahtır. Biz programı gördüğümüz
miyetle rica eyleriz.
Sual:
Kazamız bulunan Ödemiş’te vaktiyle otuz beş kadar
medrese yapılmış ve bir vakitler Ödemiş hakīkaten makarr-ı
ulema ıtlakına şayeste olmuştur. Bugün ise bu medreselerin
kısm-ı küllisi köhne viran bir halde bulunduğu için kabil-i
sükna değildir. Hatta yaz geldiği gibi bazılarına tütün
seriliyor diğer bazılarına da hayvanlar bağlanıyor. Bu hal-i
esef-iştimale bir nihayet verip bunların yerine mükemmel
bir medrese yapmak maksadına mebni olmalı ki Evkaf
Nezareti tarafından bu köhne medreselerin cümlesi ölçülüp
fiat takdir olundu. Binaenaleyh satılmak ihtimali vardır. Fakat
öteden beri bizde bir i’tikad var ki vakıf yeri ne satılır ve
ne de alınır. Vakıfları satın alanlar her cihetten zarar görür.
Şimdi sizden soruyoruz: Bu medreseler satılırsa almak caiz
mi değil mi?
Ödemiş
SEBILÜRREŞAD
Birinci nüshadaki programımızda beyan olunduğu vechile
mes’eleyi evvela enzar-ı ulemaya arz ediyoruz. Ümid
ederiz ki ulema-yı kiramımız cevabını taharri ve beyanda
gecikmezler.

----
FELSEFE
----

Vahdet-i Vücud
şu suretle hulasa edilebilir: İmtidad bu’d-ı mücerredin bir
cüz’-i mahdud ve muayyenidir. Fakat bu ta’rif kudemanın
hareketi; bir cismin bir mahalden mahall-i diğere intikalidir
diye ta’rif etmelerinin aynıdır İmtidad ve bu’d-ı mücerred
mes’eleleri felasife beyninde birçok münakaşatı mucib olmuştur.
cudiyetlerini idrakimizin neticesidir. Bu fikrin husulünü mucib
olan hisler de basıra ve lamise hisleridir. Fikr-i imtidad
saha-i idrakimize bu iki kapıdan girer. Zihnimizdeki imtidad
fikri daima fikr-i ecsam ile müterafık olduğundan ne zaman
bir cisim tasvir edecek olur isek onunla be-heme-hal bir de
sız cisim tasavvuru gayr-ı mümkin olduğu gibi cisimsiz imtidad
tasavvuru da gayr-ı mümkindir. İşte bundan dolayıdır ki
kudema-yı hükema imtidadı ecsamın a’raz-ı evveliyesinden
biri olmak üzere kabul etmişler idi. Yukarıda söylenildiği vechile
Descartes daha ileriye giderek imtidad için maddenin
hassa-i esasiyyesi cevheri demiştir.
Leipniz Descartes’ın madde ile imtidada şey’i vahid nazariyle
bakmasına i’tiraz ile: İmtidad hadisatın tekerrür ve
tekessürleriyle “vücud-ı ma’i”lerinden başka bir şey değildir.
Mahall-i hadisat olmak üzere bir cevherin vücudu la-büddür.
Eğer o cevherin vücudu hadisattan mukaddem değilse
be-heme-hal hadisat ile müttehidü’z-zaman olmak iktiza
eder demiştir.
olursa ecsam gibi mutlaka mahdud olarak tasavvur edilir.
Biz imtidadı alem-i tabiatta mevcud olan kaffe-i ecsam gibi
mütezayid mütenakıs ve ila gayrı’n-nihaye kabil-i taksim olmak
üzere tasavvur ederiz.
Bu’d-ı mücerrede gelince ona dair söz söyleyenler
de şöyle diyorlar: Bu’d-ı mücerred kaffe-i ecsamı havi olmak
üzere tasavvur edilen bir imtidad-ı gayr-ı mahduddur. Hükemadan
bazıları bunun adem-i mahz bazıları da bir cevher
olduğunu da iddia ediyorlar. Hatta Newton ile Clark bu’d-ı
mücerrede sıfat-ı ilahiyyeden iki sıfat nazarıyla bakmışlardır.
Bu’d-ı mücerred tasavvuru bizim için zaruridir. Çünkü biz
ecsamı imtidaddan ari olarak tasavvur edemediğimiz gibi
bir mahalden mahall-i ahara kabil-i intikal olmaktan başka
bir suretle de tasavvur edemeyiz. Bu zaruret-i akliyye ecsam
Fakat bu zaruret idrakimizin mahiyetinden mütevellid ve
enfüsi ahval cümlesindendir. Bu’d-ı mücerredin bu vechile
tasavvur-ı ıztırarisi onun haricinde vücud-ı hakīkīyle ittisafını
zaman ve mekan tasavvuru bünye-i idrakimizin icabat-ı
zaruriyyesindendir. Bizim bu tasavvurumuz onların vücud-ı
haricilerini müstelzim değildir. Akıl ve idrakimiz başka bir
surette yaratılmış olaydı ihtimal ki bu hakīkatler bize karşı
başka bir mahiyette tecelli eder idi.
Bu’d-ı mücerred fikri iyice tahlil edilecek olursa bizim
ecsam haricinde bir mevcud-ı hakīkī tasavvur etmeyip belki
mevzu’larından haric bir imtidad bir intikal tasavvur ettiğimiz
tahakkuk eder. Bu da bir “intiza’”dan başka bir şey değildir.
Şu hale nazaran alem-i tabiattaki ecsamın in’idamıyla
bu’d-ı mücerredin in’idamı farz olunamayacağını iddia etmek
doğru olamaz. Zira ecsam olmasaydı biz ne imtidad
ne de bu’d-ı mücerred tasavvur edemez idik. Eğer –ecsamı
humlarını idrak eyledikten sonra ecsam mün’adim olaydı
fil-hakīka zihnimizde bir imtidad bir bu’d-ı mücerred fikri
kalır idi. Fakat bu fikir onların haricde vücud-ı hakīkīyle ittisaflarını
mefhumun zihinde istimrarı medlulünün vücud-ı haricisini
müstelzim değildir.
Demokrit ile Epikür alemde madde ile haladan ibaret
olmak üzere iki aslın vücuduna kail olmuşlar idi. Eflatun
madde ile bu’d-ı mücerrede şey’-i vahid nazarıyla bakar idi.
Aristo bu’d-ı mücerred semanın münteha-yı hudududur demiş.
Descartes bu’d-ı mücerredle imtidadı yek-diğerinden
tefrik etmeyerek yalnız halayı inkar etmiştir. İspinoza imtidad
cevher-i mutlakın iki sıfat-ı asliyesinden biridir demiş ve
bu’d-ı mücerredle imtidada şey’-i vahid nazarıyla bakmıştır.
Bu’d-ı mücerredin mahiyetine gelince bu’d-ı mücerred
bir mevcud-ı hakīkī olmak şöyle dursun hatta imtidad gibi
ecsamın bir hassası bile değildir. Bu’d-ı mücerred ecsamın
“imkan-ı vücud”larıdır.
Bu’d-ı mücerred gayr-ı mütenahidir demek bir cismi yahud
ecsamdan müteşekkil bir hey’et-i mecmuayı ne kadar
büyük olmak üzere tasavvur edersek onları tasavvur ettiğimiz
o büyüklükten daha büyük olarak tasavvur etmekliğimiz
mümkündür demektir. Şu hale nazaran bu’d-ı mücerred
gayr-ı mütenahi olmak üzere tasavvur edilmeyip belki
ecsam gayr-ı mahdud olarak tasavvur ediliyor demek olur.
Zamana gelince zaman idrak olunur. Fakat ta’rif olunamaz.
Mekan ecsamın saha-i sübutu olduğu gibi zaman da
hadisatın saha-i tevalisidir. Zaman olmasa bir hadisenin
hadise-i uhraya takaddümü yahud ondan teehhuru ve bu
takaddüm ve teehhurun neticesi olarak hadisatın tevalisi
taayyünü mümkün olamaz idi. Daha doğrusu hadisatın
bi-i’tibarı’z-zuhur yek-diğerinden temeyyüzlerine medar
olan zamanın fıkdanı mülabesesiyle bize tevali-i hadisat fikrini
veren fark idrak-i mahiyeti müstahil bir cem’a münkalib
olur ve bi’n-netice alemde hiçbir hadisenin sübutu mümkün
olamaz idi. Ecza-yı zamanın şirazesi bizdeki kuvve-i hafızadır.
O kuvvet olmasa ecza-yı zaman perişan olur dimağımızda
zaman fikrinden eser kalmaz idi. İnsan kendisindeki
ve teehhurla anata taksim etmiş ve o istimrar-ı mutlak için
etvar-ı muhtelife isbat ederek bunlara mazi hal ve istikbal
demiştir. Hafızanın fıkdanı takdirinde bu üç tavır tavr-ı vahide
münkalib olarak ezelle ebed birleşir idi.
tevalisini ve bu tevalinin lazım-ı gayr-ı müfarıkı olan takaddüm
ve teehhuru kuvve-i hafızasının ianesiyle cezm ve zihninde
bir zaman fikri hasıl eder. Bu fikrini alem-i hariciye
teşmil ederek onu zarf-ı zamanda mazruf görür Clark zaman
değildir. Kant’ın zaman hakkındaki fikrini yukarıda söylemiş
biri sadra şifa verecek bir mahiyeti haiz değildir. Zaman ve
mekan gibi şeylerin ta’rifi herkesin onlar hakkında hasıl eylediği
fikre başka bir şey ilave etmez.
Bu hakayıkın nikab-ı istitarını ref’ etmek aklın iktidarı haricindedir.
Çünkü onlar esrar-ı gamiza-i ilahiyyedendir. Aklın
onlara tekarrübü hakīkatte onlardan tebaüdünden başka bir
şey değildir. Onlar gölge gibi daima ta’kīb edenden kaçarlar.
Bu gibi mesail-i mu’dilenin tedkīkatına girişenler akıllarıyla
onların arasına vaz’ olunan hudud işaretlerini bilmelidirler.
Ondan ötesine at sürmeye kalkışmak haybet ü hüsran ile
geri dönmekten yahud inad ve ısrara kurban olmaktan başka
bir netice vermez.
* * *
Gazzali şeriatla hakīkati felsefe
dir.
Ulema-i zahirenin beyanatıyla erbab-ı tasavvufun mülhematını
tevhid ederek esasat-ı diniye ile fennin prensipleri
arasında bir aheng-i tam bulunduğunu meydana koymuştur.
Gazzali bi-eman mantıkıyla meslek-i felsefeyi birer birer
devirmiş Kelamiyyunun bazı haşin mütalaalarını çürütmüş
ve bu sayede fikr-i tevhidi i’la eylemiştir.
Furkan-ı Mübin’in ahkam-ı aliyyesini tamamiyle ihata
edebilmek için senelerce ulum-ı aliyye ve ‘aliyye tahsil ettikten
hadsiz kitaplar mütalaa ettikten sonra öğrendiği şeylerle
vasıl olmak istediği gaye-i aliyyeye uruc edemeyeceğini
anlamıştı. Bu hal Hazret-i İmam’ı bi-huzur bırakıyordu. Senelerce
müncer olduğunu görmek kadar acı bir şey var mıdır? Gazzali
bu acıyı pek müessir olarak hissediyordu. Bu saikledir ki
ağūş-ı tasavvufa atılmıştır. Bu sayede ayat ve ehadis-i mübeccelenin
yalnız maani-i zahirelerine değil işarat-ı ledüniyyelerine
de kesb-i vukūf eylemiştir.
Hazret-i İmam meslek-i ilmi ve ahlakīsini
hikmeti üzerine te’sise çalışmıştır. Bu hikmete
göre vasıl ila’llah olabilmek ve hakayık-ı eşyaya vukūf
peyda etmek için tecrübe ve tetebbu’ tarikını iltizam ederek
evvela ahval-i ruhiyyeyi kainat-ı muhitiyyeyi tedkīk etmek
lazım gelir ki Hazret-i İmam da bu usulü ta’kīb eylemiştir.
Gazzali mesleği evvela alem-i suğra olan nefs-i insaniyi
ba’dehu beşeriyeti muhit bulunan eşya ve avalimi tedkīk
ederek onlardan istidlal ile mebde’-i evvel ve maad-ı küll
olan zat-ı Bari’yi idrak ve takdis esasına mübtenidir.
Gazzali seyr u sülukün en büyük mürevviclerindendir.
Mesalik-i hakīkat ahval-i ruhiyye ve hadisat-ı kevniyyeye
dair tecrübeler tetebbu’lar ve istikralarla ilerleyeceğinden
paye-i hakīkate daha emin ve daha doğru bir tarikle vasıl
olur diyor.
Eserden müessire istidlal etmek usulü yani bürhan-ı ati
tariki demonstration a posteriori ile istikra’ tariki induction
bugünkü fennin de istinad ettiği metodlar değil midir?
Gazzali devrine kadar şübhe ve endişe ile görülen meslek-i
tasavvuf Hazret-i İmam’ın himmet ve gayretiyle tamamiyle
anlaşılmıştır. Gazzali tedrisat ve irşadatında başlıca iki
düstur-ı esasi ta’kīb eylemiştir:
Birincisi:
Hikmet-i aliyyesidir.
Bu düstur sayesinde tecrübe ve istikralarla tenevvür eden
ruh-ı beşer eserden müessire intikal gibi metin bir usul-i
fenni ile mevcudattan vücuda vücuddan mucide vasıl
olabilir.
Gazzali’nin ikinci düsturu:
Tavsiye-i aliyyesidir. Bu sayededir ki Hazret-i İmam o vakte
kadar erbab-ı tasavvufa tevcih edilmekte olan siham-ı şübhe
ve ta’rizi ber-taraf edebilmiştir.
Hallac-ı Mansur gibi muhitinin inkişaf-ı ma’neviyye ve
seviye-i irfanını nazar-ı i’tibara almayarak en mütefekkir
eazim mecalisinde bile ifşası muvafık olamayacak halatı
avan-ı vecd ve istiğraka aid inkişafatı avam-ı nas muvacehesinde
şübhe ve tereddüd uyandırmışlardı. Gazzali nezih ifadesi
metin uslubu ile bu gibi şübhe ve tereddüdlerin na-be-ca olduğunu
gösterdi. Ta’kīb ettiği şu iki düsturla Hazret-i İmam
alem-i İslam’ın büyük ruhiyyun ve ahlakıyyunu payesine
suud eylemiştir.
Ta’lim ve terbiye ile ahlakın tebdili mümkün müdür? İnsanın
mecbul olduğu melekat-ı hulkiyye esasen fena mıdır
ki tebdil ve tasfiyesi icab etsin? Icab ediyorsa tehzib ve tasfiye-i
ahlak ne suretle olacak?
Hükemadan bazıların “huy”un insanlar[da] bir emr-i
tabii bir cibillet-i fıtri olduğuna kaildirler. Bunlara göre bir
emr-i tabii olan hulkun avarızından müteessir olması mümkün
olamayacağından tebdil-i ahlak ile uğraşmak beyhude
bir yorgunluk sayılıyor.
Felasifenin bir kısmı da “huy”u tabii ve kesbi olmak üzere
bul ve hulk-ı kesbinin –kesret-i ülfet ve tekerrürle kazanılmış
olduğu cihetle– kabil-i tebdil olabileceğini i’tiraf ediyorlar.
Muhakkıkīn-i hükema ise ahlakın her halde tebdil olunabileceğine
kani’dirler. Esasen edyan-ı mevcudenin kaffesi bu
esas üzerine istinad etmiş ve tebdil-i ahlakın imkanına kail
olmuştur.
Nefs-i insaninin fıtraten temayülat ve secaya-yı hasene
muhteliftir:
Bazıları nüfus-ı beşeriyenin “hayr-ı mahz” ile mecbul ol­
duklarına kaildirler. Bunlar diyorlar ki: Nüfus-ı insaniyye fıtraten
mahz-ı hayr ve kemal üzerine halk edilmişlerdir. Fakat
bilahare umur-ı hasise ve ihtirasat-ı süfliyye ile mümarese
peyda etmek suretiyle safiyet-i asliyyelerini gaib ederler.
Mu­
hitin te’siratı tarz-ı icrası ahlak-ı zemime ashabıyla kesret-i
ülfet ve ihtilat neticesinde temayülat-ı hasene bir takım
melekat-ı redie suretinde inkişaf ederler.
Fransa hükemasından meşhur Jean Jacques Rousseau
da bu fikirdedir. Erbab-ı felsefeden bir takımları da büsbütün
bu fikrin aksini iltizam etmişlerdir. Halbuki erbab-ı i’tidal
bu iki fikr-i mütebayini de kabul etmiyorlar ve diyorlar
ki: Nüfus-ı beşeriyye mahiyetleri i’tibarıyla ne hayr-ı mahz
ve ne de şerr-i mahz üzerine mec’ul değillerdir. Belki nefs-i
Kavaid-i ahlakiyye dairesinde ta’lim ve terbiye edilir
ve nezih bir muhitte perverişyab olursa mazhar-ı saadet ve
ke­
mal olur.
Aksi takdirde bir takım ahlak-ı redie ve melekat-ı sefile
olur. Gazzali İhya ve asar-ı sairesinde bu mes’eleyi amik bir
tarzda tedkīk ve muhakeme eylemiştir.
Hazret-i İmam ahlak tebeddül eder demek –felasifeden
bazılarının zu’m ettiği gibi– insandaki kuva-yı fıtriyyenin
mahiyetleri tehavvül eder demek olmadığını pek güzel izah
etmiştir.
Gazzali insanlardaki kuva-yı cibilliyyeye ifrat tefrit ve
Meratib-i mezkureden ifrat ve tefriti bir nevi’ maraz-ı
ma’nevi ad ve i’tidali nefsin sıhhat-i tammesi suretinde tasvir
ediyor.
en ulvi sanihaları en rengin esasları ile mal-a-maldir.
Üçüncü rub’da ahlak-ı mezmume ber-tafsil izah edildikten
sonra tezkiye-i nefs hakkında esaslı düsturlar metin
muhakemeler serd edilmiştir. Gazzali hulkun terbiye ve
riyazat-ı nefs sayesinde tehzib edilebileceğine kani’dir. Bu
hususta akli ve nakli irad ettiği bürhanları bazı misallerle de
tavzih eylemiştir.
ve huyun kabil-i tagayyür olamayacağını zu’m ettiklerinden
tehzib-i ahlak ile iştigali abes addediyorlar. İddialarını te’yid
zahiresi olduğu gibi “huy” da nefsin suret-i batınesidir. Bir
adamın kadd ü kametini küçültüp büyütmek veya simasının
eşkalini tağyir etmek nasıl imkan haricinde ise suret-i batınenin
değiştirilmesi de aynı suretle mümkün değildir.”
Gazzali bu iddiada bulunanların ulum-ı şer’iyye veya
ulum-ı akliyye müntesibini olduklarına göre mütalaalarını
hitabla diyor ki: Siz ashab-ı i’tikaddan olduğunuz halde huyun
tebeddülü imkanını reddediyorsunuz. Halbuki Cenab-ı
Risalet-meab ve gibi bir takım
emirler vermiştir. Gayr-ı mümkin olan bir şeyi Peygamber
nasıl olur da emr eder? Hazret-i Peygamber’in mehasin-i
ahlak ile ittisaf hakkındaki ferman-ı alileri huyun tebeddül
edebileceğine bir delil-i şer’i değil midir?
Ulum-ı akliyye erbabını da şu suretle ilzam ediyor: Siz bir
taraftan huy tebeddül etmez iddiasını ayyuka çıkardığınız
halde diğer taraftan hayvanatın huylarını ve i’tiyadlarını değiştirebildiğinizi
müftehirane i’lan ediyorsunuz. Behayimin
huyları tebeddül ettiğini kabul edip de mürid ve sahib-i akl
ü iz’an olan insanlarda tebeddül-i ahlakın adem-i imkanına
kail olmanız kadar münasebetsiz bir şey olur mu?
Bir şahinin bir kelbin yakaladığı şikarı parçalayıp yemesi
tabiati muktezasından iken ta’lim ve terbiye sayesinde bu
huyundan vazgeçirilebilir şahin tuttuğu kuşu tazı yakaladığı
avı parçalamaksızın getirip sahiblerine teslim ediyorlar
tuti ta’lim ve terbiye ile –ma’nalarını anlamamakla beraber–
bazı cümleler tekellüm edebilir.
Hayvanatın huylarını bu suretle tebdil mümkün olduğu
halde insanlarda bunun adem-i imkanına kail olmak
mükabereden başka bir şey olamaz.
Ba-husus ki biz huyun tebdili sözüyle tabiatın tağyiri imkanını
Biz de kaniiz ki bir ziraat mütehassısı ne kadar muktedir
olursa olsun hiçbir zaman elma çekirdeğinden hurma ağacı
yetiştirmez. Fakat elma çekirdeğini usul-i ziraate tevfikan
terbiye ve tenmiye suretiyle tekamül ettirebilir.
Terbiye-i ahlakiyye de aynıyla böyledir: Gazab ve şehvet
garizelerini; hiçbir mürebbi insanın kalbinden söküp çıkaramaz.
Fakat terbiye ta’lim riyazat ve mücahede sayesinde
bunlar ta’dil ettirilebilir işte bizim tebdil-i ahlaktan maksadımız
bu tarz bir ta’dildir. Yoksa cibilli olan huyların bil-külliyye
kal’ u kam’ı değildir. Çünkü bu hal gayr-ı mümkündür.
Cibillet ve tabayi’-i beşeriyye muhtelifdir. Bazı insanlar
kolaylıkla kabil-i ıslah oldukları halde bir takımlarının ta’dil-i
ahlak edebilmeleri pek çok vakte ve hayli himmet sarfına
lüzum gösterir.”

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
“Vahy”in lügaten ve ıstılahan tefsiri: Kütüb-i lügate nazar
olundukda “vahy” lafzının kalbe ilham etmek süratle gelip
geçmek yazı yazmak elçi göndermek gizlice lakırdı söylemek
gibi bir takım ma’nalarda istimal olunduğu görülür.
Lakin kavl-i tahkīka göre bu maani hep ma’na-yı vahidin
füruudur. Müfredat-ı Ragıb ’ta tasrih olunmuştur ki “vahy”
maddesi fil-asl işaret-i seria ma’nasına mevzu’dur. Bu ise
baş ve gözle ima sureti ve huruftan ari savt ve sada vasıtası
bil-vasıta ifham-ı meram tarikiyle de olabilir. Binaenaleyh
maani-i mezkurenin hiç biri ma’na-yı asli değildir.
ve aksamın biriyle– mesalih-i din ve dünyaya aid bir hakīkat
keşf ve i’lam buyurulmaktır.
Meratibden muradımız enva’ ve keyfiyat-ı vahydir.
Birinci mertebe –Rü’ya-yı salihadır. Gerek nübüvvetten
evvel gerek sonra olsun Buhari-i Şerif ’deki salifü’z-zikr
de kılındığı üzere Resul-i Ekrem efendimize nübüvvet ihsanı
takarrub ettiği hengamda Cebel-i Hira’da halvet ve inziva
tahbib buyurulduğu altı ay müddet zarfında gördükleri rü’­
yalar hep bu kabildendi. Kable’n-nübüvve vaki’ olan vahy-i
Rabbani bir hükm-i şer’i ihtiva etmiyorduysa da muahharan
vürud edecek enva’-ı vahye esas teşkil ediyordu. Bu sayede
zat-ı Risalet-penahiye üns ü ülfet hasıl oluyordu. Hatta rivayet-i
mevsukaya nazaran nübüvvet ihsan olunan gecenin
rü’yasında görmüş halet-i yakazada ifa ettiği –cild-i evvelde
mezkur– muamelat-ı kudsiyyet-simatı tamamen alem-i
menamda ifa etmişti. Çünkü kuvve-i beşeriye mülakat-ı
melaikeye başka suretle tahammül edemezdi.
Rü’ya-yı enbiyanın mahz-ı ilham-ı Sübhani olması HazRagıb’ın
da ifadat-ı atiyyesinden anlaşıl-
[ Meryem /] nazm-ı
bu kabildendir. Müşarun-ileyh hazretleri takdirat-ı
[ En’am /]. Nebi olmayana ilham
[ Kasas /]. Teshir-i tabii
[Nahl /]. Enbiya vesatatıyla i’lam
[ Enbiya /].
[ Maide /]. Emir
[ Enfal /]
ret-i İbrahim aleyhisselamdan mahki olan
nazm-ı celili ile de sabittir ki
Hazret-i müşarun-ileyh rü’yada vaki’ olan bu işaret ile oğlu
Resul-i Zi-şan aleyhi salavatu’r-Rahman efendimizin
Cenab-ı Rabbü’l-İzze teala ve tekaddes’i rü’yasında görüp
mazhar-ı hitab-ı ilahi olmaları da bu mertebede dahil olduğu
derkar iken Mevahib-i Ledünniye ’de kısm-ı tasi’ addolunması
garibdir.
Teberrüken bu kabilden bir hadis-i şerif nakl edelim: Bu
hadisi İmam Ahmed bin Hanbel ra ile Tirmizi ve Taberani
ve sair ashab-ı tahric İmam-ı Zühri tarikiyle Muaz bin Cebel
ve Abdullah bin Abbas rıdvanu’llahi aleyhim hazeratından
merfuan rivayet ediyorlar.
*
[ Saffat /] kavl-i kerimiyle
ta’biri yanlış basılolacaktır.
Tercümesi: Bu gece Rabbim teala şanuhu bana ahsen-i
surette geldi. Murad-ı nebevi Cenab-ı Hakk’ın rü’yada görünmesidir.
Bir rivayette kaydı da musarrahtır.
Rü’yada görünen zat mer’i olmayıp misali olacağı emr-i
aşikardır. Cenab-ı Bari’nin misli yok ise de misali olabilir.
Böyle bir misal görüp de mazhar-ı hitab-ı ilahi
olan Zat-ı Bari teala hazretlerini görmüş addolunur. Nasıl ki
Beyyinat-ı Ahmediyye ’nin cild-i evveli evailinde izah olunmuştur
buyurdu ki: Ya Muhammed! Mele’-i a’lanın neye
dair muhavere ettiklerini biliyor musun? Dedim: Hayır ya
Rabbi. Der-akab elini omuzlarım arasına vaz’ eyledi. Ben
onun serinliğini memelerim arasında hissettim ve o sayede
arz u semada mevcud bil-cümle kainata aşina oldum.
Ba’dehu sual-i mezkuru tekrar buyurdu. Dedim ki: Evet!
Biliyorum keffarat ile derecatın ta’yininde ihtilaf ediyorlar.
Keffarat: Eda-yı salattan sonra mescidde meks “hurucda
teenni” cemaate mübaderet vuzu’yu ikmale dikkatten ibarettir.
“Sadakte ya Muhammed” buyurdu. Böyle yaşayan
kimse hayır ile yaşar saadet içinde olur. Ve bütün hatiatından
halas bulur. Dedikten sonra tekrar hitabla şöyle buyurdu:
Eda-yı salat akībinde bana şu vechile dua etmelisin.
ma’na-yı şerifi: Ya Allah senden isterim ki inayetinle
ben bütün hayratı işleyeyim bil-cümle münkeratı terk edeyim
ve kaffe-i mesakini seveyim ve sen beni rahmet ve mağfiretine
nail bana tevbe-i halisa müyesser kılasın kullarına
bir fitne “ibtila ve ikab” murad eylediğinde beni zuhur-ı
fitneden evvel huzuruna kabz eyle! Ba’dehu dedim: Derecat
da üçtür. İhvan-ı dine benden selam muhtacine it’am-ı
taam nas uykuda iken salat-ı leyle ihtimam. Yine “Sadakte
ya Muhammed” buyurdu.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

On bir gün sonra Kaker arazisinde bir kaleye vasıl olduk.
Bizim yoldaşlar kendileri için yiyecek tedarik eylediler. Ben
de bir koyun buldurup yirmi rupiye mukabilinde iştira ettim.
Tamam kesdireceğim sırada bayii gelip:
– Koyunu satmaktan vazgeçtim alın paranızı verin koyunumu
dedi. Muvafakat ederek koyunu teslim eyleyeceğim
esnada tekrar satmaya razı oldu. Bunun üzerine koyun kesildi.
Ba’de’z-zebh herif paraları önüme attı ve:
– Koyunumu diri olarak iade edin! dedi.
– Buna muktedir değilim. İstersen hem paraları al hem
de koyunun laşesini götür. Cevabını verdim. Sözümü dinlemeyerek
kavgaya başladı.
Herifin elinden kurtulmak için hatırıma bir hile geldi. Yanıbaşımızda
duran bir Ahunda teveccühle:
– Hazret! Bu herif size neden sebbediyor? dedim. Ahund
bunu işitince koyun sahibine doğruldu. Ben ondan evvel
gidip:
– Be adam! Bana söğdün saydın. Hadi ne ise. Fakat şu
zat-ı muhteremden ne istiyorsun ki ıyaline sebbediyorsun?
dedim. Ahund da gelip:
– Behey hınzır! Ne halt ediyorsun? diye bağırdı. Muhatabı
da ona mukabele etti. Birbiriyle söğüşmeye muahharan
da döğüşmeye başladılar. Ben hemen koyunun gövdesiyle
paraları kaldırtıp onları kendi hallerine bıraktım. Kale ahalisinin
bir kısmı Ahundu bir kısmı da öbürünü iltizam eylediği
cihetle münazaa büyüdü ve bir iki saat sürdü. Miyancıların
gayretiyle kavga basıldıktan sonra bizim koyun sahibi iki
kap yoğurt iki somun ekmek kızarmış bir kuzu ile iki koyunu
hamilen geldi. Bana ta’zimatta bulundu. Biraz evvelki
haliyle şimdiki hali taaccübümü mucib olduğu cihetle hikmetini
sordum.
– Muhammed Server Han Kandehar valisi iken bana
zulm etmişti. Onun intikamını sizden almak istedim dedi.
– Muhammed Server Han burada iken onu bırakıp da
benimle niçin münazaa çıkarıyordun? diye sordum.
– Onu Kandehar hükumetine siz ta’yin etmiştiniz. Cevabını
verdi. Akıl bir zat olduğunu sözlerinden anladığım bu
adamla bir iki saat konuştuktan sonra azimetini müteakib
yatıp uyudum.
Ertesi günü tekrar yola çıktık ve şiddetli bir fırtınanın tozu
toprağı arasında kat’-ı mesafe ettik. Konak mahalline yaklaşınca:
– İki süvari ile buranın sergerdesi istikbale geliyor dediler.
Daha o gelmezden evvel adamlarından biri vürud edip:
– Şah Cihan Padişah istikbalinize geliyor. Piyade olarak
karşısına çıkıp koltuğuna girmelisiniz dedi. Bu teklif üzerine:
– Ne yapacağız? diye amcam bana sordu.
– Bakalım anlayalım diyerek ilerledim. İki kişinin bize
doğru geldiğini gördüm. Bir tanesine:
– Padişahınız nerededir? Diye sual ettim.
– Arkadaşımdır! Cevabını verdi. Padişah denilen bu
adam bir ihtiyar idi ki sırtına elvan parçalarından dikilmiş
ve bazı mahalline yamalar urulmuş eski bir pösteki labis idi
başında bir sarık sarılı idi ki kirden ne renkte olduğu anlaşılamıyordu.
Bunun altında da uzun bir külah vardı. Ayağına
çizme yerine yün çorab giymişti. Bir deri ile bir kemikten
ma’mul dizginine küçük çıngıraklar takılmıştı.
Adamcağınız şu tavr-ı acibine karşı gülümsemekten kendimi
alamadım ve yanını yaklaşarak:
– Emirimizden bağalkeş[l]ik istemeniz size layık değildir.
At üzerinden safa geldiniz demeniz daha münasibdir
dedim. Buna razı olduğu cihetle atımı sürüp padişahın at
üstünde istikbale rıza gösterdiğini söyledim. Vatka ki iki hükümdar
birbirine yaklaştı. Amcamın atı Şah Cihan’ın kısrağındaki
çıngıraklardan ürküp şahlanmaya başladı. Amcam
korkusundan:
– Yetiş! diye haykırdı. Ben gülerek:
– İki padişahın arasına giremem! dedim. Amcam:
– Allah aşkına bir çare bul. At beni yere atacak Latifenin
sırası değil diye istimdad etti.
– Eğer bir şey vaad ederseniz icabına bakarım. dedim.
Bir kılıç vereceğini söylemesi üzerine evvela amcamın atını
teskin ettim. Ba’dehu Şah Cihan’ın yanına gidip:
– Hadi gidelim de misafirlere yiyecek tedarikinde bulunalım
dedim.
– Kırk pide ile et suyu hazırladım. Merak etmeyin dedi.
– Büyük lütf etmişsiniz. Fakat bir evvel gidelim de nevakısı
laştırdım rub’ fersah kadar ilerleyince:
– Bazı levazımı unutmuşum dönüp onları alayım dedimse
de Şah Cihan yanımdan ayrılmak istemedi.
– Müsaade buyurun. Gideyim size tatlı getireyim diyerek
yakamı kurtardım.
Tevhid ve İttihad
−
Ümmet-i muhteremesinin tek bir gece kaht u gala-zede
olmasına razı olmayan en adi bir ferdinin bir dakīkalık
teellümünden derya-yı şefkat ve merhamet-i bi-payanı teheyyüc
eden Cenab-ı Rahmeten li’l-alemin aleyhisssalatü
vesselam efendimiz hazretlerinin revan-ı akdes ü a’laları bu
hired-güdaz bu cihan-suz felaket-i uzmayı acaba ne kadar
matem-engiz bir teessür-i lahuti ile telakkī buyurmuşlardır?!
O sultan-ı ekalim-i rahmet ki sitayişhan-ı ezelisi lisan-ı
Hak Cenab-ı Kur’an’dır.
[
Azamet-i celal ü kibriyamıza kasem ederiz –ey nas!– ki
size kendi hem nev’inizden bir peyamber-i ecmel teşrif buyurdu.
Öyle bir ol vücud-ı rahmet ve şefkat ki sizin maddi
ve ma’nevi helakiniz kendinizi tehlikeye ilkanız mesaibe
ma’ruz olmanız zat-ı hümayununa pek ağır gelir. Kalb-i rahmet-penahını
sızlatır. Ruhaniyet ve cismaniyet-i mukaddesesini
hırpalar. Mübarek gözlerini eşk-riz-i teessür eder. Vahdaniyet-i
Samedaniyyeme risalet-i kübra-yı Muhammediyyesine
ve hüsrana atanların bu mecnunane temerrüdlerinden o
derece dilhun olur ki adeta mukaddes vücuduna kıymak
yada ahirette mazhar-ı her-saadet olmanıza haris bütün
amal-i ulviyyesinin nokta-i ictimaı sizin selametiniz! Sizin
saadetiniz! Mü’minlere re’fet ve atıfetin ma’na-yı zi-hayatı!
" Her kim
Mü’minlere şefkat ve merhametin derya-yı bi-payanı! Bütün
alem-i hilkatin veli-ni’met-i ulüvv-i şanı! Bütün cihan-ı
fıtratın sultan-ı kudsi-ünvanı!
Akl-ı samim sevda-zede-i hulk-ı azimi; vicdan-ı selim-i
meftun-ı nutk-ı hakimi! İnsaniyet sayesinde bahtiyar! Medeniyet
himayesinde feyz-dar! İbtisamı hande-i cemalim!
Hüznü kahr u celalim!
Kadr-ı azimini biliniz! Gösterdiği yola –ki Sebilürreşad-ı
selametiniz müntehası ka’be-i amal-ı saadetinizdir.–gidiniz!
Eğer o zade-i aşk-ı kibriyama o sultan-ı enbiyama arka çevirirseniz
onun Allah’ı var. Ona kafidir. Ma-sivasından müstağnidir.
Veyl… o menba’-ı hazain-i rahmetin kadrini bilmeyen esfel-i
mahlukata! Ehass-i mevcudata! “Sure-i celile-i Bera’e”
Şimdi –ey kari’-i mü’min!– vicdanını dinle! Bütün ciddiyet-i
akl ü idrakle düşün! Ki İslamiyet’in şanı bu mudur? Düşün
ki İslamiyet yalnız senin vücudundan senin imanından
mı ibarettir? Ya senin evlad ü ahfadının ila maşaallah nesl-i
müstakbelinin hakk-ı tevhidi hakk-ı imanı hakk-ı İslam’ı
hakk-ı Kur’an’ı yok mu? On dört asırdan beri cevher-i tevhidin
mahfazası kulub-ı muvahhidin değil mi? Livaü’l-hamd-i
Muhammedi’yi aleyhissalatü vesselam yed-i yemin-i takdisinde
tutan pederden evlada teslim ve tesellüm suretiyle
on dördüncü asrın fark-ı tekriminde mevce-endaz eden
müslüman elleri değil mi?
Peki –maazallah!– tevhid Endülüs’ten olduğu gibi sair
bütün kıtaat-ı arzdan Hicaz’a hicret oradan da Cenab-ı Vahidü’l-Ehad’a
–giryebar-ı teessür olarak– avdet etmiş; yeryüzünde
bir tek muvahhid kalmamış olaydı sen şimdi ne
olacakdın?
Türklerin o ser-ta-be-pa mücessem-i iman o her biri bir
feda-yı Kur’an bir şir-i jiyan ecdad-ı izamı aleyhim
sehabü’r-rahmeti ve’l-gufran! Arnavudluğu feth edip bizi
din-i Hakk’a irşad ve ihda etmemiş olaydılar şimdi ben ne
olurdum? Cenab-ı Kur’an-ı Hakim’i nasıl der-ağūş edebilirdim?
Mehmed Fahreddin ism-i pakini bana kim takardı?
Of…! İnsan bu elim bu vicdan-suz suallerin cevabını
der-hatır ettikçe vahimesi önünden masru’lar gibi çarpılmak
ağzından burnundan kanlı köpükler gelerek yerlerde yuvarlanmak
derecesine geliyor!
beraber icmalen her nazar-ı hakimin piş-i ibretine koydum.
Bütün esbabın mebde’ ve menşei habl-i metin-i ittihadı
hançer-i şikak u nifak ile kesmekten parçalamaktan ibaret!
Bunu on yaşındaki zeki bir çocuk bile takdir eder! Şimdi
sen ni’met-i iman ve İslam ile iftihar eder ve Cenab-ı Vehhab-ı
Kerim[‘e] imana hamd ü sena etmekle doyamazsın
değil mi?
Öyle amma bak ittihad-ı dini parçalıyor vatan-ı İslam’ın
bulunduğu tehlike-i inkırazı ta’cil ediyor ve biran evvel o
müdhiş uçurumdan aşağı yuvarlamaya çalışıyorsun!
Sen –aklınca!!– cennete gidecek fakat evladını bütün
nesl-i müstakbelinle beraber kollarından tutup cehennemin
Haydi o ciğer-pareni o sevgili hafidini kendi öz ellerinle
yüreğin titremeden ruhun sarsılmadan vicdanın kanamadan
gözlerin ağlamadan şu dünya ateşine at bakayım…
O zavallılar alevler içinde dil-hıraş feryadlarla cayır cayır
yanarken sen cansız bir heykel gibi karşılarına dikil tütün
dumanlarını savurtarak la-kaydane seyr et dur:
Eğer
“ Eğer hakīkaten Allah’a
ve kıyamet gününe iman ediyorsanız…” nazm-ı celil-i
Kur’anisine inanıyorsak bu dehşetli son gün muhakkak!
Sen evladını hani o en hafif bir rahatsızlığından sararıp
solduğun yemekten içmekten kesildiğin ve belki de gözyaşlarını
zabt edemediğin evladını kendi öz ellerinle ateşlere
atıyorsun da haberin bile yok!
Biliyor muyuz şu cümle-i celilenin tazammun ettiği tehdidin
dehşetini? Cenab-ı Alimün bi-zati’s-sudur adem-i ilmi
cümle-i celile bir şartiyye-i gayr-ı cazime şeklinde şeref-irad
buyuruluyor. Bu ayet-i celilede dikkat ve teemmüle şayan
bir hakīkat daha var. Allah’a ve kıyamet gününe imanın
edat-ı atf ile yekdiğerine –bila-istiklal merbut bulunması–
ma’tufda fiil-i iman –yani nü’minune– iade buyurulmadığı
gibi harf-ı cer olan “ba” da tekerrür etmiyor. Kıyamet gününe
mayanlar yahud şek ve tereddüdde bulunanlar yine esami-i
Bilmiş ol ki İslamiyet; işte o senin silsile-i ahfadınla kaim.
Yoksa seninle birlikte düşman ayağı altında ezilip parçalanan
senin hun-alud na’ş-ı bi-ruhunla mezara gömülen İslamiyet’in
sana faidesi olmak şöyle dursun kıyamete kadar
seni ta’zib eder! Huzur-ı ahkamü’l-hakiminde de giribanına
sarılarak senden da’vacı olur.
BİR İBRET-İ MEHIBE
Maskat İmamlığı’na tabi’ bulunan hıtta-i Arabiyye bir
müddetten beri misyonerlerin son derece nazar-ı dikkatlerini
celb etmekte olup ’de Henry Martin Maskat şehrinde:
“Elbet evlad-ı Arab için müstakbel-i karibde bir devre-i
hidayet vardır.” diye yazmış olduğu gibi Afrika’nın ehemmiyet-i
azimesi İslamlarca asla tanınmamış olan Uganda
kıt’asında çalışmakta olan Alexander Mackay Arablara bizzat
en mühim merkez-i medenilerinden olan Maskat şehrinde
ta o mevki’-i baidden taleb etmiş idi. Mackay bu raporunda
esir ticaretinin esasından men’i ve Afrika kıt’asının hatırı
lisan ile bahs ediyordu:
şeklinde yazılmıştır.
“Afrika-yı Merkezi’nin anahtarı vazifesini görecek olan
Maskat tüccarının ahalisinin ni’met-i Hıristiyaniyet’i tatmaları
lazımdır. Evvela: Burada gayet kuvvetli ve fedakar bir
misyoner merkezi teşkili lüzumu kat’i görünüyor. Vazife cidden
müşkildir ve bu mevki’de ifa-yı hizmet edecek zevatın
hakīkaten ruh-ı kudsi-i hazret-i Yesu’ ile zinde bulunmasına
hususiyle muhatablarının yalnız kulaklarına değil kalblerine
kadar da icra-yı te’sir edecek kemalat-ı lisaniyyeyi haiz olmasına
dikkat ve ihtimam edilmelidir…”
Burada senelerce Abdülhamid idaresinin meskeneti
memnuatı içinde şehirlerimizin köylerimizin kuşe-i ataletinde
uyuşup kalmış olan bizler Maskat sevahili ahali-i Arabiyyesinin
seyahat-ı ticariyye ile Afrika’nın nasıl muzlim
nikatına kadar nüfuz ettiklerini hatta bir çok kabailin mahza
bu İslam ve Arab tüccarlarının mümkün olabilen telkīnatıyla
cehl­
den kurtularak kabul-i İslam eylediklerini şübhesiz tafsilat
ve ehemmiyet-i lazımesi ile ne idrak ne de takdir edebiliriz.
Lakin binlerce felaketlere yoksuzluklara katl-i amlara
misyonerler bu te’siri bizzat görmüş tecrübe etmiş akvam-ı
zenciyyenin bu Arab tüccarlarını büyük bir hürmetle
telakkī eylediklerini anlamış olduklarından Afrika’yı Hıristiyaniyet’e
koymak için Maskat ahalisini elde etmeyi en kat’i
tedabirden addetmişlerdir. Bu vüs’at-ı nazar bu tul-i emel
bu azamet-i teşebbüs cidden badi-i ibret değil midir? Uganda
misyoneri Mackay’in mütala’atı nazar-ı dikkate hemen
alınmış Piskopos Frenc isminde bir rahib Maskat vezaif-i
Amerikalı Zevimer diyor ki:
“İşte bu Piskopos French hatta Rahib Mackay’in tasavvurundan
fazla efkarını sami’lerinin sade kulaklarına değil
kalblerine kadar isal edecek bir kemal-i ilmi ve kudret-i lisaniyyeyi
haiz idi.”
Burada kari’lerimize Arabistan misyonerlerinin mukaddime-i
ceyşi olan Aden misyoneri Keith Falconer’in mesaisinden
bir nebze bahs eylemez isek bu sulh-perverane Ehl-i
Salib seferlerinin ciddiyet ve şiddetinden suret-i lazımede
haberdar edilmemiş oluruz.
Keith Falconer esasen İngiltere’de büyük bir aileye
mensub olduğu halde fevkalade bir tahsil ile temeyyüz etmiş
bilhassa İbrani ve Arabi lisanlarını suret-i mükemmelede
öğrenmişti. Hatta henüz genç iken el-Mu’allakat ve
el-Hariri gibi güç asar-ı Arabiyyeyi pek suhuletle anlıyordu.
Muahharan Arabistan’da neşr-i Hıristiyaniyet fedaileri silkine
hahiş-i kalbisiyle dahil olup senesinde zevcesi ile beraber
Aden İskelesi’nden Arabistan toprağına kadem-nihade
olmuştur. Ancak nefs-i Aden kasabasında te’sis-i merkez
eyleyecek yerde onun cihet-i şimaliyesine masruf olan Şeyhosman
havalisinde saha-i faaliyetini intihab eylemiş idi ki;
bu hususta irae ettiği esbab kendi tarafından ber-vech-i ati
“Aden şehrinin ahalisi şunlardan mürekkebtir.
saliktirler. - Afrikalılar ki hemen ekseri Somali olup bunlar
da Şafiidir. - Museviler - Kısm-ı a’zamı İslam mütebakīsi
Hindu dinine mensup Hind ahalisi ve bir mikdar Pars ile
Gava şehrinden gelen Portekizliler. senesinde şehirde
her beş Araba mukabil mevcud Somalililerin adedi üçe
baliğ değil iken el-yevm yani ’te her ikisinin nüfusu
müsavi olduğu beyan ediliyor ve Arabların Somali İslamları
nüfus-ı umumiyyenin kısm-ı a’zamisini yani takriben dörtte
beşini teşkil eyliyor. ’de Musevilerin adedi olduğu
halde bugün ’te iki bini mütecavizdirler. Avrupalılar
sıhhate nafi’ addolunabilir. Burada beş sene mütemadiyen
bulunan hükumet doktorunun te’minat-ı vakıasına nazaran
Aden havalisinde misyonerler için sıhhatlerinden endişeye
mahal yoktur; bu da yağmur ile nebatatın adem-i mevcudiyetinden
ve daima esen meltem rüzgarının te’siratından
sıhhat üzerinde fenalık yapmaz. Şübhe yoktur ki Aden şehri
bir İngiliz müstemlekesi olmasına ilaveten mevki’-i coğrafisi
dahil ile mevcud münasebat-ı siyasiyyesi Yemen ile olan
ticareti ikliminin muvafık bulunması Arab ve Somali ahali-i
memzucesi cihetlerince gerek Afrika ve gerek Ceziretü’l-Arab
en muvafık bir mevki’dir.
“İkinci mes’ele şudur: İşe nereden başlamalı? Benim
fikrim Şeyhosman havalisinde bir mektep fukara-i etfal
ve yetimler için bir sanayi’ mektebi ve hastahane ile muavenet-i
tıbbiyye merkezi teşkil etmektir. Burada her yerde
olduğu gibi çocuklar büyük adamlardan ziyade ümid-bahş
oldukları gibi hastahane ile muavenet-i tıbbiyye hususu ise
asıl Şeyhosman’da te’min edeceği fevaid-i azimeden başka
dahile nüfuz edebilmekliğimize de fevkalade yardım edecektir.
Aden’de birçok adeta sokağa atılmış Somali İslam çocukları
vardır ki: Fakīr ve sefil olan ebeveyni bunların başka
biri tarafından terbiye edilmesine iaşe olunmasına bin can
dan zulmet köşelerinden toplanıp din-i Hıristiyaniyet’e mal
edilerek büyütülmelidir. Bu küçük mühtedilerin her halde
bir san’at edinmeleri lazım olduğundan gerek İngiltere’den
gerek Hindistan merakizinden hey’et-i irşadiyemiz miyanına
marangoz demirci veyahud diğer sanayi’den birine müntesib
zevatın gönderilmesine intizar olunur. Ancak hey’etin en
mühim ve esas vazifesi yerli ve Afrikalı mühtedilerimizden
ulema-yı İnciliyye ve vaizler yetiştirmek olacaktır. Bu yerli
vaizlerin hususat-ı tıbbiyyeden dahi hisse-mend-i ma’lumat
olmalarına lüzum-ı kat’i vardır. Tıb ve cerrahlığa aid hafif
sathi bir ma’lumat ile bu yeni vaizlerimiz kendileri önünde
birçok fırsat kapılarını açık bulacaklardır. Mektepte ise Arab­
ca İncil ve diğer kütüb-i Hıristiyaniyye vasıtasıyla okumak
yazmak hesab suret-i umumiyyede öğretileceği gibi terakkī
gösterenlere ilaveten İngilizce coğrafya-yı tarihi hendese
cebir ve tabiiyyat ta’lim olunur. İbtida-yı emrde Suriye veya
Mısır’dan bir Arab muallim tedarik edebilirsek bize büyük
faideleri olacaktır. Eğer Aden’in havali-i dahiliyesine Yemen’e
doğru Şeyhosman’da bir muktedir hekim ve cerrahın
mevcudiyeti şayi’ olursa şimdi ta dahilinden Aden’e doktor
aramaya gelen Arablar oraya uzamaya ihtiyac görmeksizin
Şeyhosman’daki misyoner merkezimizin kapısında tevakkuf
edeceklerdir. Hele muktedir bir cerrah pek az zamanda
gerek Şeyhosman ile el-Havta’da ve gerek civardaki müteferrik
Arab karyelerinde hatta karşı Afrika sahilinde nüfuz
ve şöhret-i azime kazanabilir. Ancak cerrah vazifesini
deruhde eden zatın mesleğinde cidden mahir olması lüzumunu
tekrar ederiz. Çünkü Arablar cehaletleri muktezası ekseriya
yaraları tedavisi müşkil olacak bir devreye girmedikçe
cerraha müracaatı taakkul etmezler ve müracaatları takdirinde
seri’ bir tedaviye nail olamazlarsa i’timadlarını gaib
edip artık gerek cerraha ve gerek doktora ehemmiyet vermez.
Aden hükumet cerrahı bu ciheti bana kemal-i ehemmiyetle
tavsiye etmiş ve Şeyhosman’da ifa-yı vazife eden ve
yerli ahaliden bir cerrah vekilinin adem-i ehliyeti hasebiyle
kendisinden bir faide göremeyen hastaların Aden’e hükumet
hastahanesine müracaatı fazla ve faidesiz bir külfet addetmekte
olduklarını söylemiştir. Bunlara ilaveten misyoner
merkeziyle ona müteallik binaların mezru’ arazi ve ağaçlıklar
eyleyeceği gibi çocuklar için de faidelidir. Bütün bu şeylerin
bilir. Çünkü burada su mebzul toprak münbittir. Aden’de
Şimdi Şeyhosman’ı intihabımın sebeblerini telhis edeyim:
essesat-ı hayriyyesinin refakatinden kurtuluruz. Zaten hükumet
de bizim Şeyhosman’da yerleşmemizden memnun olur.
leştirici rüzgarlarına daha ma’ruz bulunduğu gibi arazi de bir
kere harareti bel’ ettikten sonra iade eylemez.
çesinin hali buna delildir. Aden’de münasib mevki’ de yoktur.
bulunduğundan kabail ile temas çoktur. Hususiyle Aden’deki
birçok ahlaksız Avrupalıların teşkil edeceği su’-i misallerden
müberradır…”
Uzun bir rapordan muktebes olan şu satırlar Falconer’in
ki muma-ileyh bu tedkīkatta bulunduktan sonra tekrar İngiltere’ye
gidip İskoçya serbest kilisesinin ictima’-ı umumisinde
“Muhammedilik ve Muhammediler arasında misyonerlik”
üzerine meşhur bir nutuk irad etmiş bütün masarıfatını kendi
kesesinden tesviye ettiği gibi kiliseden refakatine istediği
bir misyoner için de yine kesesinden senevi üç yüz İngiliz
lirası te’diye etmeyi ve misyoner ile zevcesinin Aden’e kadar
masarıf-ı rahiyyelerini vermeyi taahhüd etmiştir!
Hayat fedakarlığından sarf-ı nazar nakden bile İslamlarımız
dünyeviyye ve saadet-i uhreviyyesi uğrunda bu derecelik
bir fedakarlıkta bulunduklarını acaba ne zamanlar işiteceğiz?
Keith Falconer’in nasıl çalışkan bir adam olduğunu anlamak
Muma-ileyh Londra’ya avdetinde bir müddet Cambrid­
ge Darülfünunu’nda Arabi muallimliği etmiş ve mesaisi
arasında “ Mekke’ye Hac ” ünvanlı meşhur Lectur Lekçir ’ını
meydana getirmişti. Bu eseri yazmak üzere müteaddid
lisanlarda birçok kitaplar okuduğu gibi Felemenk lisanında
yazılmış tek bir kitabı okuyabilmek için de Felemenkçeyi öğrenmiştir!
Bonapart gibi onun lügat kitabında ‘gayr-ı mümkin’ kelimesi
mevcud değildi” diyorlar.
Keith Falconer ikinci defa Aden’e bütün eşya ve rüfekasıyla
geldiği zaman İngiltere’ye şöyle yazmıştı:
“Gelirken Cidde’ye uğradık çok teessüf ettim ki karantina
şehre çıkmamıza mani’ oldu. Mekke-i Mükerreme’yi enzarımızdan
saklayan tepelere uzun uzun baktım…”
Bu adam senesinde Şeyhosman’da vefat etti. Arabistan’da
müessesat el-an bakī ve açtığı tarik-ı mesai ise kemal-i germi
kurtarılarak Hıristiyan mezhebinde büyütülen etfal ile dolmuştur.
Keith Falconer misyoner hey’eti muavenetleri ile
Şeyhosman’ın yüzlerce mil etrafındaki ahaliye mevcudiyetlerini
mer diyor ki:
“Yemen dağlarından İslamiyet taassubunu batıl i’tikadlarını
kaldırmaya pek çok çalışıyor ve muvaffak da oluyor
senesi zarfında misyoner hastahanesine yatmak için
kabul edilenlerden maada harici hastaya muavenet-i
tıbbiyede bulunmuştur!”
Şimdi biraz da misyonerlik aleminin başka bir şahsiyet-i
meşhuresine ve Maskat İmamlığı’na atf-ı tedkīkat edelim:
Yukarıda Maskat misyonerliğini ilk defa kabul edenin
Piskopos French olduğunu bil-münasebe söylemiş idik. Bu
adam ömrünün tam kırk senesini ekser aksamı seyahat-ı
mühlike ve medide ile mürur etmek üzere din-i İslam aleyhine
yine milel-i İslamiye içinde bir ehl-i salib seferine vakf
etmiş ilk defa Hindistan’ın şimalindeki Keşmir kıt’asının
meşhur Lahor’da misyonerlik merkezi teşkil etmiş ulema-yı
devam Arab lisanıyla mütekellim ahali arasında dolaşarak
Suriye’de Bağdad’da ve Tunus hatlarında bu lisanda tekemmüle
çalıştığı gibi Anadolu’nun aksam-ı şimaliyyesi
“İrade-i ilahiyyenin bizi iş başına çağırdığı tezahür edince
cihanda hiçbir şey yoktur ki feda etmeyelim. Ne vatan ne
ruh ne çocuk ne hayat!”
Fil-hakīka Piskopos French tam altmış altı yaşında terk-i
hayat ettiği zaman Maskat ikliminin gayr-ı kabil-i tahammül
harareti altında ve ıssız vahşi badiyelerin kenarında
beş altı arşın bezden ibaret çadırını kurmuş yanında bir iki
hizmetcisi olduğu halde Ceziretü’l-Arab’ın a’makına doğru
sokulmak üzere bulunmuştu.
Piskopos French ruznamesinin bir yerinde diyor ki:
“Yolda Hudeyde’ye uğradık gayet ümid-bahşa bir gün
geçirdim. Icabat-ı ahval dolayısıyla Safa’ya [Sana’!] çıkamadığıma
pek mükedderim. Hudeyde’de birçok Arabi İncil
dağıtılmak üzere hazırdır. Buradaki İncil müvezzii Stefanos
namında Musevilikten dönme bir zattır. Arabcaya vukūf-ı
mükemmeli vardır. Yemen valisi Arabca İncil lerin Yemen
ha­
vali-i dahiliyesine sevkine şediden mümanaat ediyor
la­
kin Sana ve civarı Yahudileri için Hudeyde’ye getirilmiş
olan İbrani İncil ler bir hafta evvel havali-i cebeliyyeye sevk
edildi…”
Bağdad ve Yemen’den Maskat’da misyoner merkezinin
ehemmiyeti bit-takdir lazım gelen fedakarlık ibzal olunduktan
sonra İngiltere ile Amerika’ya mensub birkaç misyoner
cem’iyetinin de bil-ittifak Basra’ya hücum ettiklerini görüyoruz.
Şurası şayan-ı dikkattir ki asabiyet-i İslamiyyeyi bilen
ve ihvan-ı dinimiz arasında mürtedlerin ne derece nadir bulunduğunu
bit-tecrübe anlayan Hıristiyan misyonerlerinin
fenn-i cerrahiye aşina bulunmasına bilhassa i’tina edilmiştir.
Misyonerlerin her türlü menafi’-i şahsiyyeden azade olarak
hükumetin dest-i muavenet ve şefkatinden dur dağ kovuklarında
kalmış adeta derece-i hayvaniyete yaklaşmış bir
takım zavallılara karşı evvela her türlü muavenet-i insaniyetkarane
başlamak addolunabilir.
Basra’da misyonerlerin her yerden ziyade gayretle çalıştıkları
anlaşılıyor. Çünkü Suriye ahalisinden olup İslamiyet’i
terk ile Abdülmesih ismiyle tevsim edilmiş ve misyonerlere
olan Kamil’in vefatından sonra da Basra’da misyonerler ile
hükumet-i mahalliyye arasında bir çok ihtilafların zuhurunu
ve yine Basra ahali-i İslamiyyesinden olup zevcesiyle beraber
tanassur eden ve o yolda çalışan Ya’kūb isminde birinin
hükumet tarafından tevkīf olunduğunu görüyoruz.
Yine bu aralık Basra’daki bir takım İncil müvezzi’leri de
tevkīf ediliyor. İncil deposu kapatılarak kitaplar müsadere
olunuyor ve misyonerlerin ikametgahı önüne bir jandarma
vaz’ ediliyor. Hatta makam-ı vilayetten Babıali bu Protestan
rahiblerinin memleketten ihracı için müsaade taleb olunuyorsa
da tabii hükumet bazı esbab-ı siyasiyyeden dolayı
buna muvaffak olamıyor. Nihayet işler yine eski reviş-i müterakkīsini
alıyor.
Yukarıda dahi bahs eylemiş idik. Hükumetin bu gibi tedabiri
acı bir muvaffakiyetsizlikten serbesti-i mezahib diye
bağıran onu kabul eden hukūk-ı müdevvene-i ahire ve
kavanin-i siyasiyyeye karşı cahilce karşı durmaya çalışmış
olmaktan fazla bir netice hasıl etmez. “Düşmanın silahını
alarak onunla kendinizi müdafaa ediniz!” meal-i hakimanesinde
beyanatta bulunmuş olan Hazret-i Resul-i müctebanın
emr-i ali-şanları mucebince misyoner istilalarına karşı onların
kullandıkları muavenet-i maddiyye ma’neviyye irşad-ı
şeklinde yazılmıştır.
dayet-i hakīkıyyeyi göstermek maatteessüf yüzde doksan
dokuzumuzun anlayamadığı kıymetini bilmediği o hazain-i
din-i mübini onların gözleri önünde şa’şaa-paş eylemek lazımdır.
Yoksa
buyuran bu din-i mübin evladlarını
mahza kendi himmetsizliğimiz ile elden çıkardıktan
onları İslamiyet içinde geçen bütün sinin-i hayatiyyelerinden
–hin-i hacette iknaat-ı batıla-i hariciyyeye mukabeleye
muktedir kılacak– bir iman-ı tam bir hikmet-i İslam ile teslih
ve takviye edemedikten sonra
mantuk-ı
fahr-engizine nasıl iddia-yı nisbet eylemek mümkün olur.
Medarisin bigane sakfları altında kütübhanelerin tozlu raflarında
deveran-ı ulum ve hikemiyatın hayat-ı ma’rifete faidesi
nasıl hiç ise teşerrüf etmiş oldukları ni’met-i ilmin nur-ı
etmeyen ulemanın kıymeti de böyle hiçtir. Ve hatta “mal-ı
mevrus-ı enbiyayı beyhude yere habs veya israf eylemek”
cümlesi bütün ma’nasıyla bu sadedde kullanılabilir!
Basra’dan sonra her ne kadar bazı mertebe müşkilat içinde
dikkattir ki birinci sene-i teşebbüs nihayetinde yalnız para ile
sında bu iki yüz İncil ’in para ile satılabilmesi ise cidden bir
muvaffakiyet addolunmaya seza görülmüştür.
Aşağıki cedvel Basra misyoner merkeziyle bütün şuabatta
müslümanlara satılan İncil lerin mikdarını iş’ar eder:
Şu makalatımızı ne kadar tatvil etsek maatteessüf din-i
mübin-i Muhammedi aleyhine ref’-i liva-yı tahrib eyleyen
ve müdhiş bir azim ve fedakari ile çalışan birçok Hıristiyan
cem’iyyat-ı diniyyesinin ve bunlara mensub eşhasın mütemadi
ve müselsel icraat-ı vasiasına müdahale etmekten
başka bir şey yapmış olmayacağız. Hususiyle bu meb­
hasin
şümulü fazla tafsilata mütehammil değildir. Bize şu
satırları ale’l-isti’cal hatta biraz gayr-ı muntazam yazdıran
saik mahza alakadar olan zevat-ı kiramın mümkün mertebe
sür’atle nazar-ı dikkatini celb edebilmek idi. Binaenaleyh
dördüncü makalemizde eşhas-ı müteşebbisenin hususiyatından
kat’-ı nazar Hıristiyanlık aleminin esas programına
nazaran Ceziretü’l-Arab’dan ve bütün akvam-ı necibe-i
Arabiyyeden neler ümid ettiklerini bunu nasıl bir mes’ele-i
deler tarikler ittihaz eylediklerini en mevsuk ve salahiyetdar
menabiinden hatta kendi lisanlarından tedkīk ile mütalaat-ı
acizanemizi dahi ilave edeceğiz.
Vaz’iyet-i hazıramız el-yevm şundan ibarettir: Bir taraftan
hükumat-ı muazzamanın akd-i sulh hakkında icra etmekte
oldukları tavassut diğer taraftan Rusya’nın bize karşı ta’kīb
etmekde olduğu meslek.
Zaten şu iki mes’ele yek-diğerine gayet sıkı bir alaka ile
merbuttur. O derece ki birisi diğerinin neticesidir. Bunları
ayırmak aralarında bir hatt-ı fasıl çizmek bile kabil değildir.
Ma’lum olduğu vech ile icra-yı tavassut hakkında en
ziyade ön ayak olan Rusya hükumetidir. Hatta fikr-i tavassut
bile ilk defa Petersburg’da doğmuştur. Üç ay bundan akdem
Rus hükumeti düvel-i muazzamaya müracaat ederek
Osmanlı-İtalyan muharebesine nihayet verilmesi lüzumunu
dermiyan etmişti. Fakat o zaman Rus diplomatlarının fikri
Avrupaca tasvib edilmedi. Avrupa hey’et-i düveliyyesi arasında
o zamanlar İtalya’yı avlamak kendi tarafına celb etmek
sa bir taraftan Almanya-Avusturya diğer taraftan İtalya’yı
adeta okşuyorlardı. Sebeb İttifak-ı Müselles mukavelenamesi
müddetinin nihayetine erişmek zamanının yaklaşmasıydı.
Tarafeyn miyanında İtalya’ya hoş görünmek müsabakası
açılmıştı. İtalya rical-i devleti şu halden mümkün olduğu
kadar fazla istifade etmek mesleğini ta’kīb ediyor gah bir
tarafa gah diğer tarafa meyl ve nevaziş göstererek iki tarafı
da elde saklamak istiyordu. Fakat her iki taraf da hükumet-i
müşarun-ileyhanın şu oyununu anlayarak aldanmıyorlardı.
Muharebenin uzaması iki taraf arasında oyunlar ile vakit
geçirmek isteyen İtalya’nın müşkilat içinde boğulması iki
tarafın da işine daha ziyade geliyordu. İşte bunun içindir ki
Rusya hükumetinin akd-i sulh hakkında yapmış olduğu ilk
tavassut teklifine hükumat-ı muazzama tarafından müsaid
zamanın daha hulul etmemiş olduğu cevabı verilerek teklif-i
mezkur reddedildi.
Fakat bir müddet geçtikten sonra İtalya hükumeti oynamakta
olduğu oyunların ila nihaye devam edemeyeceğini
anlayarak İttifak-ı Müselles’de kalmaya karar verdi. İşte
Rusya hükumeti şu vak’adan istifade ederek yeniden tavassut
kabul edildi. Zira İtalya’nın müttefiki bulunan Almanya ve
Avusturya’nın İtalya hükumetini girmiş olduğu giriveden
çıkarmak istemeleri pek tabiidir. İngiltere ve Fransa’ya gelince
şu hükumetler de müttefikleri bulunan Rusya’yı gücendirmemek
bulundular. Şu kadar ki Osmanlı hükumeti üzerine icra-yı
tazyik etmek fikrine iştirak etmediler. Yani tavassutu şerait-i
bi-tarafaneye tamamiyle riayet edilmek ve tarafeyni tavassutu
kabul edip etmemek hakkında tamamen serbest bırakmak
şartıyla deruhde ettiler. Rusya hükumeti çar na-çar şu
şartı kabul etti. Fakat tavassutu şu şart ile kabul etmek yani
Osmanlı hükumeti üzerine icra-yı tazyikat fikrinden vazgeçmek
tavassutu bil-fiil akīm bırakmak demektir. Zira Osmanlı
hükumetinin ta öteden beri akd-i sulh hakkında beslemekte
olduğu efkar bütün Avrupaca ma’lumdur. Osmanlılar
Trablus’un İtalya’ya ilhakı esası üzerine tertib edilmiş olan
bir sulha hiçbir zaman ru-yı muvafakat göstermeyeceklertir.
Halbuki İtalya da akd-i sulha mutlaka şu şartın kabulü
arasında böyle tehalüf-i vaz’iyyet-i esasiyye mevcud olduğu
halde tavassuta müracaat etmek ta evvelden muvaffakiyetsizliği
göz önüne almak demektir.
Evet şu muvaffakiyetsizlik Rusya hükumetinin izzet-i
nefsini haysiyet-i zatiyyesini cerihadar edebilir. Fakat acaba
hükumet-i müşarun-ileyha tavassut teşebbüsüne giriştiği zaman
bunu da gözü önüne almak vazifesiyle mükellef değil
miydi? Teklif-i ma-la-yutak edenler daima izzet-i nefslerinin
cerihadar olacağını beklemelidirler!.
Binaenaleyh Rusya hükumetini izzet-i nefsini bile cerihadar
ettirecek kadar fedakarlığa katlandıran tavassut hakkında
şu derece telaş göstermeye sevk eden esbabı anlamak
birkaç gün evvel bütün Avrupa matbuatını ve efkar-ı
umumiyyesini son derece rahatsız ediyordu! Rusya ile İtalya
arasında hiçbir hususi ve müşterek mesail yahud menafi’
mevcud değildir. Bilakis İtalya’da Rusya’ya karşı şiddetli bir
hiss-i nefret besleniliyor. Hatta ’da Rusya İmparatoru
Roma’ya kadar gitmeye cesaret edemeyerek İtalya Kralı ile
Rafkonca’da görüşmek mecburiyetinde bulundu. Diğer taraftan
Rusya’nın teşebbüs-i vakıı Fransa ve İngiltere’yi de
hoşnud etmedi. Zira şu iki hükumet İttifak-ı Müselles’e yeniden
girmiş olan İtalya’nın bila-nihaye Trablus girivesinde
boğulmasını ez-can ü dil arzu ediyorlar. Demek ki Rusya’yı
bu yola sevk eden İtalya’yı kurtarmak veyahud sulh
ve müsalemete karşı beslemekte olduğu aşk ve muhabbet
değil diğer bazı hususi ve mühim esbab imiş.
Bugün şu esbabın neden ibaret olduğu tamamiyle tavazzuh
etmiştir. Rusya İran mes’elesinin hallini istiyor. Bunun
keriyyeye müracaat ederek bizi iki şık karşısında bulundurmak
husulü için mücerred bir bahanedir. Rusya hükumeti pek
ra’na biliyor ki ne olursa olsun Osmanlılar Trablus’un İtalya’ya
lus’un İtalya’ya ilhak edilip edilmemesi mes’elesi tamamiyle
müsavidir. Onun için o yalnız bizim İran’dan çekilmemizi ve
Azerbaycan’ı kendisine bırakmamızı taleb ediyor.
Fakat bizce İran ve Azerbaycan mes’elesi Trablus mes’elesi
kadar mühim ve vahimdir. Biz Azerbaycan’a icra-yı
fütuhat ve tevsi’-i memalik için gitmedik. Bizi oraya sevk
eden bir lüzum-ı mübrem bir vücub-ı hayatiyye idi. Rusya’nın
Azerbaycan’a sokulması Tebriz’i ve diğer nikat-ı mühimmeyi
etmesi İran kadar bizi de tehlikeye ma’ruz ediyor. Binaenaleyh
bedihidir ki Ruslar Azerbaycan’dan çıkmayınca bizim
de işgal etmiş olduğumuz mevakii terk etmemiz kabil
değildir. Terk edersek yalnız İran’ın tamamiyet-i mülkiyye
ve istiklaliyyet-i siyasiyyesini feda etmekle kalmıyoruz Anadolu’yu
da Rus istilası tehlike-i daimesine ma’ruz bırakmış
oluyoruz.
Rus hükumeti ta öteden beri alenen ve resmen kendi
askerini İran’dan çıkaracağını ve İran’ın tamamiyet-i mülkiyesine
ve istiklaliyet-i siyasiyyesine riayet edeceğini vaad
etmektedir. Şimdi madem ki hükumet-i müşarun-ileyha
bizim İran hududundan çıkmamızı taleb ediyor neden biz
de mukabeleten kendisinden şu vaadin ifasını taleb etmeyelim?
Bu yalnız uhuvvet-i İslamiyye muktezeyatından değil
Osmanlılığın da icabat-ı hayatiyyesindendi. Ruslar bizi İran
hududundan çıkarmakla bir darbede iki büyük emele nail
olmak istiyorlar. Evvela İran’ın kendilerine teslimine saniyen
bizim Asya-yı Kübra’da son zamanlar esnasında yükselmiş
ve kuvvet bulmuş olan nam ve haysiyetimizin kırılmasına!
Fakat şuna cidden emin olmalı ki Rusya beslemekte
olduğu bu kadar büyük emelleri te’min için ciddi vesaile
müracaat edecek vaz’iyetten mahrumdur. Harbden biz ihtiraz
ettiğimiz kadar hatta belki bizden daha ziyade Rusya
da ihtiraz ediyor. Binaenaleyh gürültü ve patırtılara külah
kapdırmayalım! Kendi hakkımızı taleb etmekte asla tereddüd
göstermeyelim. Bu sayede yalnız kendimizi değil bir
hükumet-i İslamiyyeyi de halas edebiliriz.
* * *
OSMANLI-İRAN HUDUDU

----
VE
----


----
RUSYA
----

Osmanlı-İran hududu mes’elesi yeni bir şey değildir. Bu
mes’ele yüz seneden beri her iki devlet beyninde münazaun-fih
bir halde bulunuyor. İran-ı Garbi ciheti tamamiyle
Memalik-i Osmaniyye ile bitişik ve mülasık olmasıyla bu
arazi dahilinde bir takım İranlı ve Osmanlı Kürd kabailinin
meskun bulunmaları yüzünden her iki hükumet arasında
gürültü ve kargaşa hiç eksik olmamıştır. Birbirlerine karşı
çapulculuk eden Kürdler gah İran’a ve gah Osmanlı hükumetine
bakmışlar ise de hakīkat-i halde bir İran hududu mes’ele-i
münazaun-fihasını da aynı zamanda ihdas eylemeye yardım
etmişlerdir. Osmanlı hükumeti korkusundan İran’a iltica
eden Osmanlı Kürdlerine İran hükumeti ses çıkarmadığı
gibi İran Kürdlerinin Osmanlı toprağına ilticalarına karşı
Hükumet-i Osmaniyye tarafından aynı muamele icra edilegelmiştir.
Bu mes’ele ikide birde sari ve muzır bir mikrop
gibi “canlanır söner” her iki hükumeti işgal etmiştir. Vaktiyle
kemal-i suhuletle halli mümkün olan bu ehemmiyetsiz
mes’ele devr-i sabıkın cühela zimamdaran-ı umuru yüzünden
na-kabil-i hal bir halde kalmasına hizmet olunduğu
gibi aynı zamanda hall ü fasl ile tahkim ve tavassut hakkına
hiçbir vechile salahiyetdar olmayan Rusya ve İngiltere’nin
müdahalatına maatteessüf sebebiyet verilmiştir. Atiyen her
nifak olabilecek surette düvel-i mutavassıta tarafından bir
harita tertib ve tasnif edilip altına da her iki hükumetin murahhasları
olan süferasının imzaları aşk olunmuştur.
Fakat hükumeteyn arasında ayrılık gayrılık hissinin a­
dem-i mevcudiyeti üzerine bu mes’ele –uyumuş bir fitne
gibi– öylece ala halihi devam edegelmiştir. Vakta ki İran’da
meşrutiyet i’lan edildi ve kanlı vekayi’ ve fecayi’ devresi
revac buldu. Rusya ve İngiltere devletleri tam meydanı boş
bularak ve fırsatı ganimet ittihaz ederek memalik-i İraniyyenin
taksimine i’tilafnamesiyle teşmir-i said-i ahenin
edilmesi üzerine hükumet-i Osmaniyyece de İran hududunda
bazı tedabirin ittihazı elzem görünmüş ve hudud-ı İraniyyeye
–genç Türklerin ta’bir-i mahsusu vechile– yangın
duvarınının muhafazası için asakir-i Osmaniyyenin sevki
takarrur eylemiştir. İran umurunda zorla alaka peyda eden
Rusya ve İngiltere gitgide tahrikat ve teşvikat-ı istilakaranede
bulunup müslümanları birbirine –esma-i muhtelife ve
fırak-ı muhalife ile– düşürmeye muvaffak olduktan sonra
yavaş yavaş kendilerine birer mıntıka-i nüfuz ! icad ve ihdas
eylediler. Bu hal-i esef-iştimale nigeran olan hükumet-i
Osmaniyye her bir ihtimale karşı o da azar azar ilerlemeyi
azm etti bu sokulma keyfiyeti hiçbir mümanaata duçar
olmayınca herçi bad-abad öteye beriye ve en sonra yüz bu
kadar karye işgaliyle neticelendi. Rusya ve İngiltere sefirlerinin
tasdikine iktiran eden Osmanlı-İran harita ve projesinde
gösterilen münazaun-fih hududun birisinde bulunan
yüzlerce kilometrelik mesafe asakir-i Osmaniyye tarafından
hükumeti birden bire i’lan-ı harb edince Rusya dostumuz da
akībinde fırsattan istifadeye karar verdi.
Osmanlı-İran hududunu hal için teşekkül eden komisyona
dular. Bu hey’et İran Sefir-i Kebiri İhtişamü’s-Saltana Mirza
Mahmud Han hazretlerinin riyaseti tahtında Babıali’deki
Osmanlı komisyonuyla birleşip mes’elenin halliyle tam iştigal
edecekleri sırada Rusya dostumuz ! hemen hududlara
askerini tahşid ediverdi.
Tahran’dan gelen hey’etin eline vesika olmak üzere bir
kağıd parçası verilmeyip lazım gelen vesaikin Rusya Sefareti’nin
tatarıyla İstanbul’a gönderilmesi İran’ın Hür kabinesince
kararlaştı. Vesaik-ı mezkurenin vusulünden sonra bu
komisyon hudud mesailini hall ü fasl ile uğraşacak ve ihtilaf
neticesinde Lahey Hakem Meclisi’ne tevdiine çalışılacaktır.
Munsifane düşünülürse bu mes’elenin Osmanlı-İran hududu
tesmiyesinden ziyade Osmanlı-Rus mes’elesi ıtlakına
sezavar olduğunu i’tiraf etmek lazım gelir.
un-fiha olan araziden zaten istifade edemeyeceği aşikardır.
Çünkü arazi-i mezkurenin Rusya mıntıka-i nüfuzu dahilinde
bulunduğundan bit-tabi’ Rusya Devletinin dest-i kahhar-ı
tegallübüne geçecek ve fakat hükumet-i Osmaniyye’nin
mahrumiyetiyle neticelenecektir. Arazi-i mezkure İran’a geçecek
olsaydı eminim ki hükumet-i Osmaniyye tarafından
hiçbir i’tiraz vukū’ bulmayacaktı. Belki bilakis üstüne de
kendi toprağından bir kaza veya bir liva bile terk etmeye
muvafakat edecekti. Gerek İran’ın Osmanlı’ya ve gerek Osmanlı’nın
kardeşten kardeşe geçen fazla haktan başka bir şey teşkil
etmediği cihetle hiçbir tarafın işmi’zaz ve iğbirarını mucib
olmazdı. Fakat maatteessüf şimal cihetinden her iki tarafa
hücum edip parçalamayı tasavvur eden azgın bir …nın
dendan-ı hırs ve inhimakine bedbahtane ve cahilane ihmal
belası neticesinde nasib olacak olan bu arazi-i İslamiyyeye
atiyen İran da ağlayacak Osmanlı da hayran olacaktır.
Binaenaleyh hulasa-i kelam olarak Osmanlı-İran hududu
mes’elesi “Nasreddin Hoca”nın yorganından başka bir şey
değildir bütün gürültü şamata onun başında dönüyor. Zift
olsun zakkum olsun demekten gayrı çare olmayacak gibi
geliyor. İşte cehalet ve nifakın neticesi. Bu fena tohumları
eken Şiilik Sünnilik mes’elesidir. Artık kim isterse uyansın
her kim dilerse ebediyyen uyusun.

----
MEKATIB
----

Seyyid Senusi hazretlerinin merkez-i siyadeti olan Kufra’dan
saha-i harbe hareketinden evvel mücahid-i muhterem
Enver Bey’e hitaben tahrir ve irsal eylediği meveddetname-i
cevabinin tercümesi suretidir:
Bismillahirrahmanirrahim
“Ve sallallahu ala seyyidina Muhammed ve alihi ve sahbihi
ve sellim. Hak Sübhanehu ve teala hazretlerinin abdi
Ahmed bin es-Seyyid Muhammed eş-Şerif bin es-Seyyid
Muhammed bin Ali bin es-Senusi el-Hattabi el-Hüseyni
el-İdrisi’den ali’l-himmet şerifü’n-nazar sahibü’r-re’yi’s-saib
ve fikri’s-sakıb Devlet-i Aliyye’nin yed-i yümnası said-i
kavisi batalü’l-hümam Enver Beyefendi edamallahu es’adehu
ve veffera huzuzahuya i’lam olunur ki:
Ba’de ihdai etemmi’s-selam ve’t-tahiyyeti ve’l-ikram…
mektub-ı şerifiniz vasıl ve beyanat-ı fahimeniz münfehim
oldu. Cenab-ı Bari’ye hamd ü şükran olsun ki bu mektubunuzda
sıhhat ve selametiniz haber-i beşaretiyle mübeşşer
olduk. Tarafınızdan nezdimize vasıl olan ihvandan aldığımız
ma’lumatta hal-i İslam’ın pek mükemmel olduğuna rağmen
leim İtalyanların da daima haib ve hasir bulunduklarını
şar eyledik ve derece-i nihayede mesrur ve ferahnak
olarak gayret-i İslamiyyenin bu derece galeyanından dolayı
Cenab-ı Vacibü’l-Vücud’a hamd ü senalar ettik.
ne kadar mucib-i la’net ve nefrin ise ümmet-i İslamiyyenin
onlara karşı vatan ve din namusunu müdafaa eylemeleri o
mertebe müstelzim-i hamd ü şükrandır. Cenab-ı Hak Kitab-ı
Kerim’inde:
buyurmuşlardır.
O halde gerek size ve gerek bizlere şimdi vacib olan şey:
Kemal-i cidd ü hazm ve azm ile çalışmak düşman-ı deniye
karşı cihad eylemektir. Bütün ehl-i İslam bu cihada iştirakle
kelime-i vahidede ictima’ etmiş ve etmekte bulunmuş olduklarını
bir daha isbat eylemelidirler. Buna binaendir ki biz
de daire-i nüfuzumuzda bulunan bütün ihvan-ı müslimini
cihada iştirake da’vet eyledik ve onların i’la-i kelimetullah
malarını arzu ettik. Onlar Cenab-ı Feyyaz-ı Kadir’in Kitab-ı
Kerim’inde:
ve
olduğunu der-hatır ederek düşman-ı
din ve vatan ile bütün azimleriyle bütün varlıklarıyla
uğraşacaklardır.
Biz de inşaallahu teala yakında size kavuşacağız ve mücahidin-i
ğiz.”
Mühür

----
MATBUAT
----

“Trablusgarb gerek Osmanlılık gerek alem-i İslamiyet
medeniyet ve efkar-ı İslamiyyenin intişarı emrinde Trablus
yegane bir kapı bir pencere olarak kalmış idi. Onun için
Trablus müstakbel-i İslamiyet dolayısıyla gayet mühim bir
noktadır. Vakıa İngiltere ile Fransa bir muahede ile Trablus’un
hinterlandını yani gerisini kesmişler ise de Trablus
yine İslamiyet’in medhali olmak vazifesini edebilirdi bahusus
mesmuatımız doğru ise İtalya Trablus’un bu hizmet-i
medeniyye-i İslamiyyesini nazar-ı dikkate alarak serd ettiği
şerait arasında hürriyet-i mezhebiyyeye müteallik bir
kayd koymuş. Bu hürriyeti Liberte individuelle yani şahsi
ve ferdi bir hürriyet olmak üzere serd eylemiş! Demek ki
cemaatce idarece bir hürriyet tanımıyor. Müessesat-ı diniyye
teşkilatı hakkında gayetle ihtiyatlı davranıyor. İtalya
kendisine cevab-ı red verileceğinden kat’iyyen emin olduğu
halde anlamalı ki hürriyet-i mezhebiyyeyi bile takyid etmek
eline geçmesi farz edilse artık Senusi hey’etlerine müsaade
edilmeyecek. Bu ise hakimiyet-i diniyye-i İslamiyyeyi zaafa
düşürmek için düşünülmüş bir şeydir…”
TOKYO’DA İSLAM GAZETESI
Bu kere Şubat’tan i’tibaren Japonya’da Japon lisanında
mıştır.
Birinci numarasının mündericatı:
Japonların İslamiyet’e nazarı ve hal-i hazırdaki mevkii.
Muharriri: Hasan Mürşid.
Şarkda Kur’an-ı Şerif. Muharriri: Muhammed Bereketullah
Sosyalizm ve İslam. Muharriri: Luiz Nikel
Trablusgarb Muharebesi’nin alem-i İslam’a te’siri.
ŞUUN
– Din-i mübin-i İslam’ın
tesettür-i nisvan hakkındaki ahkamı nice menafii calib ve
bunca mefasidi mani’ ve salib olup hatta Avrupa hükemasından
birçokları tarafından dahi takdir edildiği halde bizde
bu vazife-i diniyyenin ve bunun üzerine teessüs ve takarrur
eden adat-ı müstahsene-i milliyyenin günden güne ehemmiyetten
de olunmaktadır. Nisvan-ı müslimenin tesettür maksadıyla
mine’l-kadim isti’mal ve iktisa etmekte oldukları çarşafların
şeklini refte refte tağyir ederek bir müddetten beri modaya
tebaan iktisab eylediği şekil ve suret aklı başında olanların
cümlesini te’sirat-ı amikaya duçar ediyor. Namus ve
haysiyetini iffet ve ismetini muhafaza kaydında bulunan
dar-ı ahirette sual ve azab-ı elimi müstevcib olan bu gibi
hallerden tevakkī eylemeleri ne derecelerde vacib ise biz
erkeklerin dahi erbab-ı namus nazarında çirkin görüldüğü
şübhe olmayan bu gibi modalarla gitgide daire-i edebden
harice çıkmak isteyen zevcat ve benatımıza hudud-ı şer’iyyeyi
telkīn ve tefhim ve fevkalade muhafazası herkese vacib
olan adat-ı milliyyeye riayeti tavsiye ve hilafı harekette
bulunanları te’dib ve men’ eylemekliğimiz iktiza eder. Milletin
matlub olan terakkīsi adab-ı diniyye ve adat-ı müstahsene-i
kavmiyyenin hüsn-i muhafazasıyla kaim olup hatta
Japon kavminin otuz kırk sene zarfında işitilen terakkiyat-ı
harika-nüması bu sayede müyesser olmuştur. Biz bu hakīkatlerden
gafil heva ve heves-i nefsaninin icabatına mail
olursak ümid ettiğimiz ve cidden muhtac olduğumuz terakkī
ve tealiye bedel kem-nam olmaklığımız mukarrerdir.
Memalik-i Osmaniyye’de tanınmış olan edyan erbabı kendi
mezheblerinin adab ve icabatını icra ile mükellef olup buna
muhalif harekatın memnuiyeti dahi Kanun-ı Ceza’nın doksan
dokuzuncu maddesinin üçüncü zeyli mucebince ba-irade-i
seniyye ittihaz ve i’lan edilen mukarrerat ile bu kere
hükumet-i Seniyye-i Osmaniyyece te’yid edilmiş ve bu fıkra-i
mezkureye temas eden ceraimin ta’kībi ve mürtekibleri
bulunmuştur. Bu babda ta’kībat-ı kanuniyyeye duçar ve
akran ve emsali miyanında şerm-sar olmamak için nisvan-ı
müslimenin icabat-ı şer’iyye dairesinde tesettüre riayet ve
alış-veriş bahanesiyle töhmet mevki’lerine girip çıkmaktan
mücanebet ve aile reislerinin de bu husustaki evamir-i diniyye
ve adab-ı milliyyeye daima iltizam ve ihtimam ve dikkat
eylemeleri lüzumu ahali-i muhteremeye suret-i mahsusada
tavsiye ve ihtar olunur.
– Şeref-sadır olan irade-i seniyye-i
hazret-i padişahi üzerine Başkadın Efendi hazretleri
Hilal-i Ahmer Cem’iyeti’nin kadınlar kısmı riyaset-i fahriyyesini
lütfen deruhde buyurmuşlardır.
– Taraf-ı zi-şeref-i padi­
şa­
hiden Şeyh Senusi hazretlerine ihda buyurulacak murassa’
kılıcın üzerinde es-Seyfü’l-murassa’u’l-mühda mine’l-Halifeti’l-a’zam
harrer bulunacaktır.
– Osmanlı-İtalya
harbinin devamı müddetince Trablusgarb
vilayetiyle Bingazi sancağında bulunan erkan ve ümera-yı
askeriyeye mahiyye maaşlarının rub’u mikdarı ve kolağası
ve yüzbaşılara üçer yüz ve mülazımlara iki yüz ellişer kuruş
zamimeten i’ta olunacaktır. Mensubin-i askeriyyeye muhassasatça
muadili olan rütbe zamaimi verilir.
– Şu son günlerde
Cebel Emiri İbnü’r-Reşid hazretleri son derece müteessir
ve münfail olmuş ve Arabistan tarikıyla kendi kabaili efradından
binlerce eşhasın Suriye’ye i’zam etmelerini düşünerek
keyfiyeti Suriye valisine iş’ar eylemiştir.
Atideki ma’lumat darü’l-harbde bulunan kumandanların
tebliğ edilmiştir:
– Şehr-i halin üçüncü günü akşamı iki yüz kişilik
bir Osmanlı müfrezesi düşmanın Kırkkarış istihkamlarına
hücum ile istihkamat önündeki tel örgülerine kadar takarrub
ve orada bir buçuk saat kadar ateş ile düşmanı ta’ciz etmiş
ve iki harb köpeğini itlaf ve nevbetci kuleleriyle tel örgülerinin
bir kısmını tahrib eylemiştir. Düşmanın telefatı tahmin
olunamamıştır. Bizden dört şehid ve on mecruh vardır.
– Mart’ın beşinci günü düşmanın kabil-i sevk bir
balonu ordugahlarımız üzerinde dolaşarak on bomba atmış
mecbur olmuştur. Düşman Kırkkarış istihkamatından Zanzur
üzerindeki karakolumuza doğru top endaht etmiştir.
– Bugün sükunet haleldar olmamıştır. Yalnız düşmanın
yaran ile otuza karib bomba atmıştır. Bu bombaların askerimiz
üzerinde hiçbir te’siri görülmemiş ancak ahaliden dört
yaşında bir çocuk bomba parçalarıyla maktul düşüp diğer
bir çocuk da mecruh olmuştur.
– Şubat’ın yirmisinde Bingazi civarında Kophat
larından çıkan düşman askeri üzerine açtığı ateşten düşmana
üç yüz kadar telefat verdirildi. Bizden yalnız iki yaralı vardır.
beygir deve ester ve sair eşya alınmıştır.
– Şubat’ın yirmi sekizinci gecesi iki bin kişilik
bir müfrezemiz tarafından Konhat istihkamına icra edilen
hücum bütün gece devam etmiştir. Düşmanın kuvveti üç
alay piyade iki sahra bataryasıyla iki mitralyöz bölüğünden
rı dahi bu muharebede isti’mal edilmiştir. Düşman bir sahra
muharebesini açıkta terk ile istihkamata iltica eylemiş ise de
top ateşi altında bu topları almak kabil olamamıştır. Düşmanın
kırk ikisi zabit olmak üzere bini mütecaviz telefatı vardır.
Bizden piyade mülazım-ı evveli Mustafa Efendi ile beraber
yüz yirmi şehid piyade yüzbaşısı Hasan Efendi ile beraber
elli beş mecruh vardır. Top ateşi himayesi altında dışarı çıkmaya
cesaret eden düşman bu muharebeden sonra artık
başını istihkamattan çıkaramamıştır.
– Şubat’ın yirmi dokuzuncu gecesi yine Bingazi’de
kazma kürek telefon telleri telgraf telleri iğtinam edilmiştir.
– Derne’de Mart’ın altıncı gecesi kırk kişilik bir
müfrezemiz kendi istihkamatının yedi yüz metre ilerisinde
düşman tarafından hafr edilen avcı siperlerini işgal ile
ale’s-sabah mezkur siperlerde birisinin üzerlerinden gelen
düşmana ateş ederek altı kişiyi itlaf eylemiştir.
Düşmanın istihkamatı gerisine toplamakta olduğu büyücek
kuvvetlere güvenerek on dokuz Şubat’ta olduğu gibi
bütün kuvvetiyle muharebeye ibtidar edeceği zannolunarak
tan harice çıkaramamış ve yalnız topçusuyla bütün gün ateşe
devam eylemiştir. Bizden üç şehid ve üç mecruh vardır.
Düşmanın kuvve-i ma’neviyyesi büsbütün bozulmuştur.
– Valide-i Hidivi
Emine Hanımefendi hazretleri tarafından evvelce defaatle
Trablus ve Bingazi’de mücahedatla meşgūl olan guzat-ı İslamiyyeye
lazım gelen me’kulat ve melbusat irsal olunduğu
gibi bu kere de kendilerine yazlık takımlarının i’mal ve irsaline
teşebbüs edilmiştir. Müşarun-ileyhanın arslancasına olan
bu teşebbüsat-ı hayr-hahanelerine karşı umum Mısırlılar tarafından
Ümmü’l-muhsinin lakabı verilmiştir ki müşarun-ileyha
hazretleri bu lakabı bi-hakkın ihraz buyurmuşlardır.
– Pari Journal gazetesine
Cezair’de bulunan muhabiri tarafından yazıldığına göre
Trablusgarb’daki Osmanlı mecruhini lehinde olmak
üzere Hilal-i Ahmer Hey’eti tarafından Cezair’de küşad
edilmiş olan iane büyük bir şevk ve meserret ile telakkī
edilmiştir. Bil-cümle Cezair müslümanları Trablugarb mücahidlerine
muavenet göstermek için kemal-i ulüvv-i cenab
Hey’eti Fransa’nın Dersaadet sefirine ilk defaya mahsus olmak
üzere yüz bin frank iane göndermiştir. Şimdiye kadar
cem’ edilen mebaliğ yalnız Kostantin Vilayeti’nde yüz elli bin
frank derecesini bulmuş ve her taraftan ianat gelmekte bulunmuştur.
Gerek şehirlerde ve gerek çöllerde ikamet eden
bil-cümle Arabların topladıkları mebaliği kemal-i semahatle
ve muavenet göstermeyi bildiklerini isbat ediyor.
– Cezair emir-i namdarı Seyyid
Abdülkadirzade Ali Efendi hazretleri tarafından Dahiliye
Nezareti’ne Dehibat’tan varid olan bir telgrafnamede mücahidin-i
Arabı umum millet-i İslamiyyeyi istihkar ve Halife-i
Resul emiru’l-mü’minin efendimizin hukūk-ı şahanelerine
taarruza ictisar eden düşmanı memalik-i şahaneden def’ ve
tenkile da’vet etmek üzere Seyyid Senusi hazretleri tarafından
ayat ve ehadis-i nebeviyye ile müveşşah beyannameler
tevzi’ edildiği beyan ve Bingazi’den Trablusgarb’a kadar icra
eylediği seyahatte yollarda tesadüf eylediği umum tekaya
ve aşairle konuştuğu ve binlerce mücahidinin sahne-i harbe
koşmak üzere bulunduğu dermiyan edilmektedir. Müşarun-ileyh
telgrafnamesinde kuvve-i ma’neviyyenin pek yüksek
bir dereceye vasıl olduğunu te’min ve tebşir etmektedir.
– Bulgaristan dahilinde
Burgaz kasabasından gönderilen bir mektuba nazaran
şehr-i mezkurdaki rüşdiye ve i’dadiye mekteplerine devam
eden müslüman çocukları başlarına şapka giymekten imtina’
ettikleri cihetle mektepten tard edilmişlerdir. Kemal-i
hayret ve teessüf ile haber aldığımız şu vak’a hürriyet-i edyana
Bulgaristan’da nasıl riayet edildiğine dair bir fikr-i kafi
verebilir.
– İran hükumet-i hazırası İngiliz-Rus
notasına verdiği cevabda dört milyonluk avans i’tası için
düvel-i müşarun-ileyhima tarafından serd edilen şeraiti kabul
eylediğini beyan etmiştir. Hükumet-i müşarun-ileyhima
kendi politikasını tarihli İngiliz-Rus i’tilafı esaslarıyla
te’lif etmeyi taahhüd ederek i’tilaf-ı hazırla verilen te’minatı
nazar-ı dikkate aldığını da serd ve ityan eylemiştir. İran hükumeti
ordunun ihtiyacat-ı memlekete salih bir surette tensik
ve ıslahı kendi tarafından ta’kīb olunacak programın nokta-i
esasiyyesini teşkil etmekte olduğunu ilaveten dermiyan eylemekte
ve şah-ı mahlu’ ile biraderi artık İran’dan müfarakat
ederek maiyyetleri asakiri dağıtılmış olduğu cihetle İran’ın
sür’at-i mümkine ile asakir-i ecnebiyyeden tahliyesi emrinde
sunda izhar-ı ümid ile cevabnamesine nihayet vermektedir.
Avam Kamarası
a’zasından Colonel Yat tarafından İran-ı Cenubi ahvali
hakkında Hariciye Nazırı Sir Edward Grey’e bazı sualler irad
olunmuştur. Şiraz-Isfahan yollarında şu son zamanlarda İngiliz
müessesat-ı ticariyyesi tarafından irsal olunan doksan
bin İngiliz lirası kıymetindeki emval-i ticariyyenin İran eşkıyası
tarafından sirkat ve yağma olunduğunu Kolonel Yat
beyan eylemiştir. Edward Grey vekayi’-i mezkureyi tasdik
ettikten sonra İran-ı Cenubi ahvalinin peyderpey kesb-i
salah edeceğine kanaat ettiğini ve havali-i mezkurede asayiş
ve emniyetin takriri için İsveç memleketinden celb edilen
jandarma zabitanının İran hükumeti tarafından Şiraz’a
– Ajans
Roy­
ter Tahran’dan istihbar ediyor: Şah-ı sabık tarafdaranı
detli bir müsademe vukūa gelmiş ve Rusya Konsolosluğu
tarafından idare-i örfiyye i’lan edilmiştir.
– Kirmanşah’ta bulunan ahali-i İslamiyye
tarafından Trablus’taki İslam mücahidleri için seksen lira i’ta
edilmiştir.
– Fransa Meclis-i Meb’­
u­
sanı a’zasından Mösyö Jores tarafından şu son günlerde
gerek alem-i İslam’a ve gerek Fransa’ya taalluk eden değerli
mütalaat dermiyan edilmiştir. Müşarun-ileyh Hindistan müslümanlarının
umumiyi mevzu’-ı bahs ederek nokta-i nazarını alimane
ve müdekkıkane bir surette isbat etmiştir. Eyyam-ı ahirede
beyne’l-İslam bir tekafül-i umumi hasıl olmuş olduğunu ve
bu münasebetle Fransa hükumatının alem-i İslam muhabbetinden
uzaklaşmaması lazım geldiğini bir lisan-ı mü’essirle
tavsiye eylemiştir. Alem-i İslamiyyet’in yek-vücud bir kitle-i
siyasiyye halinde bulunduklarına kaviyyen kani’ olduğunu
Mösyö Jores beyan etmiştir. Müslümanların eskisi gibi uyumadıklarını
kanaat-bahş bir surette isbat eden hatib-i müşarun-ileyh
bu mecmua-i insaniyetin din-i mübin ile Kur’an-ı
Şerif’in ahkam ve ayat-ı la-yeteğayyeri sayesinde ileride
şayan-ı taaccüb bir surette teali ve terakkī eyleyeceklerini ve
terakkiyat-ı vakıalarına bundan sonra Avrupa devletleri tarafından
hiçbir suretle mümanaat edilemeyeceğini kaviyyen
me’mul ettiğini de ifham eylemiştir.
– Osmanicher Loyd ’da
okunduğuna göre Berlin’de yakın zamanda İslamiyet hakkında
tetebbuatta bulunmak üzere bir cem’iyet teşekkül etmiştir.
Bu cem’iyetin gayesi alem-i İslam’ın mevki’-i dini ve
Bu cem’iyet neşr ettiği bir beyannamede vaki’ olacak tetebbuatı
neşr edeceği beyannameler ile a’zalarına bildireceğini
ve bilahare bir kütübhane te’sis olunarak memalik-i İslamiyyedeki
asar-ı münteşire cem’ olunacağını beyan etmektedir.
– Kalküta’da Farisiyyü’l-ibare
mütalaa olunduğuna nazaran Necef ve Kerbela ile atebat-ı
aliyyatta bulunan Şiiyyü’l-mezheb din kardeşlerimizin rüesa-yı
ruhaniyyeleri olan hücec-i İslamiyye tarafından ahiren
yeniden ısdar olunan evamir ve fetavada “umum küre-i
arz üzerinde bulunan Caferiyyü’l-mezheb müslümanların
boykotaj icrası ekiden tavsiye ve i’lan edildiği ve mezkur
keyfiyetin dinen ve şer’an her müslim ve müslime üzerine
farz ve vacib bulunduğu” sarahaten zikr olunmuştur. Binaenaleyh
Hablü’l-Metin gazetesi bir kasemname sureti tab’ ve
tertib ederek İtalyanca ve Rusça lisanlarıyla emtia ve ticaretine
karşı nefret ve boykotaj icra etmek isteyenlerce ol vechile
yemin eylemeleri lüzumu tefhim olunmuştur. Bu ana
kadar Hindistan Şiilerinden binlerce zevat mezkur yemine
tebaiyet ve iştirak eylemişlerdir. Mezkur gazete kasem edenlerin
– Bengale’de
münteşir Zigo Merid ceride-i İslamiyyesinde görüldüğüne
nazaran bu kere Hind müslümanlarıyla putperestleri
arasında bir i’tilaf hasıl olarak bundan sonra bilumum
memalik-i şarkiyye ve İslamiyyeye tecavüz eden Avrupa
devletleri hakkında tatbik ve ta’kībi lazım gelen muamelatın
her iki taifece müştereken teşebbüs olunması karargir olmuştur.
– Hindistan gazetelerinde
okunduğuna göre Encümen-i Himaye-i İslam’ın yevm-i
mahsusu münasebetiyle Şubat’ın ’ncı günü Lahor şehrinde
kur ile İslam mektepleri namına cem’-i ianat ve neşr-i İslam
maksadıyla Pencap İslamlarından mühim bir hey’et-i
mahsusanın Japonya’ya i’zamına karar verilmiştir. Hey’et-i
mezkure Japonya’da iki ay kalacaktır.
– Hongkong Gazet ceridesinde
yazıldığına nazaran Çin müslümanları tarafından
Bingazi mücahidlerine irsal edilmek üzere ianat-ı nakdiyye
dercine başlanmıştır. İanat-ı mezkure cem’ ve irsaliyle iştigal
etmek için bir komisyon teşekkül edip riyasetine de Mevlevi
Hayreddin Sahib ta’yin olunmuştur.
– Tokyo’da münteşir
mukaddem Japonya’da Hindli talebe iki üç kişi bulunuyordu.
Beş sene mukaddemde Hindli talebe nefs-i Tokyo’da
otuz kadar olup kendilerine mahsus bir haneleri dahi bulunuyor
müslüman yoktu. Şimdi ise elli altmış kadar Hindli talebeden
yirmi kadar müslüman bulunduğu ve umur-ı ictimaiyyede
müslüman talebeleri diğerlerine rehberlik vazifesini ifa
etmekte oldukları görülmektedir.
Bugün merkezi Tokyo’da
“Altın Hind” ünvanıyla bir cem’iyet-i siyasiyye teşkil
olunmuştur. Bu cem’iyetin mühim erkanı Hindli İslam talebesi
olduğu maa’l-mesar müşahede olunmaktadır. Japonya’da
da Hindli müslüman tüccarı mühim bir mevki’ ihraz
ediyor.
Japonya’nın payitahtında
nin beyanına nazaran Japonya ahali-i İslamiyyesi tarafından
tertib edilen bir mitingde Osmanlı-İtalya muharebesine dair
müteaddid nutuklar ve konferanslar irad olunup İtalyalıların
Afrika-yı Osmani’de icra eyledikleri mezalim ve tecavüzat
hakkında beyan-ı nefret ve işmi’zaz eyledikten sonra insaniyet
namına Mikado hazretlerinin müdahalesi taleb ve istirham
olunduğu gibi mücahidin-i İslamiyyeye sarf ve tevzi’
olunmak üzere ianat-ı nakdiyye cem’ ve dercine teşebbüs
olunmuştur. Bu kadarla da iktifa etmeyen hamiyet-mendan-ı
olan gaziyan-ı İslam’ın emr-i tedavilerine bakılmak için bir
Hilal-i Ahmer Cem’iyeti’nin i’zamına da karar vermişlerdir.
– Yine balada ismi sebk
eden ceride-i İslamiyyenin başmakalesinin mealinden müsteban
olduğu üzere sene-i Miladisinden bu ana kadar
umum Japonya memalikinde din-i mübin-i İslam hakkıyla
şeref-i İslamiyyetle müşerref oldukları gibi bundan sonra
da diyanet-i mukaddese-i İslamiyye ile şeref-yab olmaya
hazır ve müstaid olan pek çok kimseler tarafından kavaid-i
Cem’iyet-i İslamiyye’ye müracaat etmekte bulundukları
anlaşılmıştır. Müslüman olanlar miyanında Japonya a’yan
ve eşrafından bir çok zevatın da dahil bulundukları mezkur
gazete tarafından tebşir edilmiştir. Füruz-ı diniyye ile evamir
ve ahkam-ı mukaddese-i şer’iyyenin evkat-ı muayyene-i
mefruza esnasında kemal-i i’tina ve ihtiram ile ifa olunması
edilerek emr-i hayr-ı mezkurun kuvveden fiile çıkarılmasına
son derece bezl-i gayret ve faaliyet edilmektedir.
– Umumiyetle Rusya’da bulunan İslam gazeteleri Rusya
hükumetinin tavassut hakkında ittihaz edeceği mesleği
tenkīd etmekle beraber Rusya ordusunda harb zamanlarında
kerin hiçbir cihetle Kafkasya hududu sevkiyatından hoşnud
olamayacaklarını lisan-ı teessüf ile beyan etmektedir.
Zaten Rusların umur-ı dahiliyyesinde olan hoşnutsuzluklar
da harekat-ı askeriyyeye müsaid olmadığı ilave olunmaktadır.
– Türkistan’da pamuk ticareti
her sene tekamül ve terakkī etmekde olduğu gibi bu yüzden
umum Türkistan müslümanlarında iktisadi bir tefevvuk görülüyor.
Her şehirde mükemmel pamuk temizler fabrikalar
sıl fevkalade memnuniyet-bahşet bir terakkiyat-ı iktisadiyye
vardır. Ehl-i servet sene be-sene tezayüd etmektedir.
TEFSIR-İ ŞERIF

----
. . . . .
----


----
. .
----

Tercümesi
“Biz senin göğsünü genişletmedik mi? Belini çatırdatan
yükünü indirmedik mi? Sonra ismini yükseklere çıkarmadık
mı? Öyle ise bilmiş ol ki güçlüğün yanında kolaylık var. Evet
güçlüğün yanında şüphesiz kolaylık var. Onun için mücahedenin
birini bitirince birine atıl. Bir de yalnız Tanrı’ndan
* * *
Suresi’nin tetimmesidir diyenler bile olmuştur.
Ma’lumdur ki şerh açmak genişletmek ma’nasınadır.
Göğsün büyüklüğü vücudun kuvvetini gösterdiği için Araplarca
pek makbul idi. Hakīkat geniş göğüs kalb ile ciğerin
rahat rahat işlemesini te’min ederek vücudu kuvvetli tutar.
Kavi ise kendisine hücum edenleri ezeceği için huzur içinde
yaşar. O sebepten sadrın inşirahı meserret inbisat demek
olur.
Duha Suresi’ni tefsir ederken söylediğimiz vechile aleyhissalatü
vesselam Efendimiz kavmini dalal içinde küfür ve
gi yoldan irşad edeceğini düşünürdü. Cenab-ı Hak Nebiyy-i
Muhteremine aramakta olduğu yolu vahy ile gösterince
kalbindeki sıkıntı birden bire feraha münkalib oldu göğsü
genişledi.
yük­
tür. Ancak ruha verdiği eza hakīkī yükün vereceği yorgunluktan
daha acıklı olduğu için bu kadar şiddetli bir surette
tasvir buyurulmuş.
Evet; şirkin vahşetin cehaletin en safil derekelerindeki
bir kavmi; daha sonra diğer bir çok milletleri tevhide insaniyete
larının kenarından alarak hayat-ı cavidani sahasına çıkaran
Resul-i Ekrem’in göğsü ne kadar genişlemiş arkasından ne
dehşetli bir yük inmiş olacağı meydandadır.
Ref’-i zikirden murad-ı ilahi ise şehadetlerde ezanlarda
hutbelerde Kelamullah’ın bir çok yerlerinde Hazret-i
Peygamber’in Allah ile birlikte anılmasıdır. Bir isim daha ne
kadar yükselebilir?
kavl-i celili Halık’ın ne büyük bir kanununa
ne kat’i bir düsturuna tercüman oluyor! Usr’süz yüsr
olmayacak; lakin usr’ün yanında mutlaka yüsr bulunacak.
Zemahşeri diyor ki: “Ayet-i kerimede “ma’a” kelimesi irad
buyurulmuş; zira yüsr usr’e o kadar yakın ki: Adeta aralarında
hiç fasıla yok da ikisi beraber.”
Bu alem-i hayatta insanlar türlü türlü sıkıntılar çeker
türlü türlü musibetlere düşerler. Şayed yeis getirirlerse
çalışmayı bırakacakları için mahvolup giderler; yok o sıkıntıdan
kurtulmak o felaketi yenmek için uğraşırlarsa sonunda
muvaffak olurlar. İş himmeti büyük azmi sağlam tutmakta
bir de yüsrü ele geçirmenin yolunu araya araya bulmaktadır.
Artık yüsr usrün yanı başındadır hakīkatini lisan-ı
Hak’tan duyanlar için kemal-i itminan ile çalışmaktan başka
ne kalır? Allah’ın bu müeyyed tatmini Kur’an’ın bu müekked
te’mini beşeriyet için ne kıymetli bir tesliyettir!
Zaten tevfik-i Hak’dan ümidini kesmek; ye’se kunuta
düşmek haramdır. Sa’ye mücahedeye azme sarılmak Müslümanlığın
ruhudur.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
gibi daha bir çok emirler nehiyler gözümüzün önünde
dururken yazıklar olsun ki biz o ruhdan uzaklaşmışız gittikçe
de uzaklaşıyoruz.
Aleyhissalatü vesselam Efendimiz Allah tarafından gönderilmiş
bir peygamber iken ne kadar şedaide ne kadar
me­
saibe ma’ruz kaldı! Ezalar cefalar tehdidler ölümler
de tek başına nasıl uğraştı! Sonradan etrafına toplanan
sahabilerinden de ne büyük fedakarlıklar görüldü! Lakin o
muvakkat usr ne sürekli bir yüsre inkılab etti!
Allahu Zü’l-celal Resul-i güzinine diyor
ki: Madem usrün sonu yüsrdür; gerek kendine gerek ümmetine
müfid olacak ibadatından mücahedatından birini
bitirince diğerine atıl bu uğurda yorul. Zira bu yorgunluk
ayn-ı rahattır.

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac ve Ka’be
−
Hac ve Ka’be’nin tarihi hususunda bizce muhakkak olan
bir şey var ise o da bunların Hazret-i İbrahim ile oğlu İsmail
aleyhime’s-selam tarafından icra ve bina edilmiş bulunmalarıdır.
Ka’be-i Muazzama’yı bina etmeleri tamam olunca hac etmeleri
gerek tarihçe gerek nusus-ı Kur’aniyye ve ehadis-i
nebeviyyece suret-i kat’iyyede sabit olmuştur.
Hazret-i İsmail’in muavenetiyle İbrahim aleyhisselamın
Ka’be’yi bugün bulunduğu mevki’-i mübarekte bina etmiş
bulunması Arablar beyninde öteden beri meşhur idi. Asar-ı
cahiliyyede buna delalet edecek birçok şahidler bulunabilir.
Hazret-i İsmail’in ahfad ve zürriyeti hatta bunların temasta
bulundukları sair kabail-i Arab Ka’be-i Muazzama’yı tavaf
ve ziyaret ettikçe hac kıldıkça büyük babaları Hazret-i Halil’in
sünnet-i şerifelerini ihya ile millet-i Hanifiyye üzere bulunduklarını
görürken inişe iner yokuşa çıkarken telbiye etmek ihlal
eylemek ile Hazret-i İbrahim’in bina-yı Ka’be’yi müteakib
Cebel-i Ebi Kubeys’e çıkarak vücub-ı haccı i’lan ile insanları
hacca da’vet buyurmasına karşı icabet etmekte bulunduklarını
Feth-i Mekke günü Ka’be-i Muazzama derunundaki esnam
ve heyakil çıkarı[lır]ken bir de İbrahim ve İsmail aleyhime’s-selamın
ellerine ezlam sıkıştırılmış suretleri de bulunmuş
tanılmalarından suretleri ihtiramen oraya vaz’ olunmuştu.
Din-i mübin-i İslam dahi Hazret-i İbrahim’i bani-i Ka’be
ve millet-i Hanifiyyenin büyük bir rüknü olmak üzere tanıyor.
Bir de şeriat-i İslamiyyenin ta’lim ettiği menasik Hazret-i
Halil’e nisbet olunan batnen ba’de batnin tevarüs tarikıyla
beyne’l-Arab şüyu’ bulan nüsüklere de muhalif değildir. Bu
halde bir müslim bir müverrih Ka’be-i Muazzama’yı hacc-ı
şerifi devr-i Halili’de mevcud olarak görebilir.
Fakat Hazret-i İbrahim Ka’be’yi mi hac için bina etti yahud
haccı mı Ka’be için icra etti? İşte burada her iki şıkkı
kabule yardım edebilecek sözler söylemek kabildir. Haccın
devr-i Halili’den mukaddem dahi velev ibtidai bir surette
olsun mevcud bulunduğuna kail olur isek Ka’be’nin hac için
bina edilmiş olduğuna kail olmak için yol açılır. Yok devr-i
Halili’den mukaddem beyne’l-Arab hac ıtlakına layık bir şey
bulunmadığı cihetini iltizam etmek daha haiz-i rüchan görülürse
haccın Ka’be için yani Ka’be sebebiyle meşru’ edilmiş
olduğu anlaşılır. Zaten ulema-yı İslam hazeratının re’yleri de
bu merkezdedir. Beytullahın nefs-i vücub-ı hac için sebeb
olduğunu edille-i muknia ile isbat ediyorlar. Bundan Hazret-i
Halil’in Ka’be’yi bina etmeden evvel haccın bulunmadığı
anlaşılır. Fakat bizce muhakkak olan bir şey varsa
o da İbrahim aleyhisselam bina-yı Ka’be’yi müteakib hac
etmekle me’mur oldu. Hazret-i İbrahim İsmail aleyhisselam
halde ifa-yı hac ettiler. Müverrihler hacc-ı İbrahim’in keyfiyetini
de beyan ediyorlar. Lakin bu nasıl ma’lum olmuş bu
babda verilen tafsilat nereden iktibas edilmiş olduğu bizce
bilinemedi. Maamafih sırf müverrihlerin verdiği ma’lumat
üzere atiyen bu babda söylenecek sözlere mukaddime olarak
hacc-ı İbrahim’in menasik ve ef’alini burada zikr etmeyi
münasib görüyorum.
Hazret-i İbrahim ikmal-i Ka’be’yi müteakib Harem-i
Şerif’in hududunu ta’yin etti. Zilhicce’nin yedinci günü
Beyt-i Şerif muvacehesinde menasik-i haccı beyan ederek
hutbe okudu. Zilhicce’nin sekizinci günü ihrama girerek
maşiyen Mina’ya azimet eylediler. Yollarda telbiye ve tehlil
evkat-ı hamseyi vakti hulul ettikçe eda ediyorlardı. Geceyi
orada geçirdiler. Yevm-i terviye böylece mürur etti. Zilhicce’nin
dokuzuncu günü sabah namazını kılıp güneş hayli
yükseldikten sonra Arafat’a geldiler. Mescid-i İbrahim’in bulunduğu
yerde tevakkuf ettiler. Sahra nam mevki’de Hazret-i
raber olarak öğle vaktinde eda ba’dehu Müzdelife’ye avdet
ettiler. Akşam ile yatsıyı cem’ eylediler. Remy-i cemerat için
dokuzar aded taş topladılar. O gece Müzdelife’de kalarak
sabah namazını ba’de’l-eda Vadi-i Mahser denilen mevzia
muvasalat ettiler. Bu vadinin beş yüz arşın kadar mahallini
sür’atle geçtiler. Mina’da üç gün kalarak remy-i cemerat ve
zebh-i kurban eylediler. Ba’dehu yola çıkarak öğle namazını
Mahsab nam mevki’de eda ile Mekke’ye avdet ettiler.
Müverrihlerin rivayetine göre Hazret-i Halil’in kıldığı hac
lerin iştirak ettiği ma’lum değil. Hatta bazı rivayetlerde bu
haccın ihtiyar pederiyle oğlundan başka kimsenin bulunmadığı
da anlaşılıyor. Maamafih am-ı kabilde Hazret-i İbrahim
oğlu İshak ile zevcesi Sare’yi de beraber getirmiş hepsi birlikte
Şimdi bu rivayete bakılırsa ikinci sene hac edenlerin adedi
dört kimseden ibaret idi. Olabilir ki başkaları da iştirak etmişlerdir.
Fakat bu cihet mervi değil maznundur. Maa-zalik
Hazret-i İbrahim’in Kenan diyarında Hicaz’da Hazret-i İsmail’in
kabail-i Arab ve bilhassa Cürhümiler beyninde olan
mevki’leri hele nübüvvetleri nazar-ı dikkate alınırsa birinci
defalarda hacca iştirak edenlerin adedi az olmakla beraber
sonraları çoğalmış olduğunu düşünmek için yol açılır.
Kenan diyarının muhterem bir şeyhi nebi ve resulü
memleketini terk ile birkaç sene sırasıyla Mekke’ye gelerek
hac etsin de kavmi arasında bu vak’a kimsenin nazar-ı
dikkatini celb etmesin. Bu kabil değildir. Hazret-i İsmail de
kavmi arasında hatırı sayılan bir resul idi. Cürhümiler beyninde
pek ziyade i’tibar ve şeref sahibi idi. Bu halde onun
ehemmiyet ve ciddiyetle icra etmekte bulunduğu hacc-ı
şerifin kavmince nazar-ı i’tibara alınmayıp muhibbanınca
bil-fiil iştirak edilmemesi mutasavver değildir. Her halde çok
geçmeden Arablardan bil-hassa Hicazlılardan hacca iştirak
edenlerin adedi çoğalmış olacaktır. Zaten hacc-ı şerif değil
o zaman Arablarının belki şimdiki insanların bile nazar-ı teemmül
ve tefekkürlerini mucib ibret-amiz bir ibadettir. Zamanımızda
şarkan ve garben dünyanın her tarafından her
sene yüz binlerce müslümanların maddi ve ma’nevi birçok
zahmetlere katlanarak eda etmek üzere bütün hulus ve
mevcudiyetleriyle can attıkları o ibadet-i şerifeye o civarda
bulunan o zaman Arablarının dahi fırsat düştükçe iştirak etmeye
meraklanmaları pek tabii gelir. Fil-vaki’ hacc-ı şerifin
zamanımızda dahi ifa ve eda edilmesi o kadar azim fedakarlıklara
tevakkuf ediyor ki menfaat-i ma’neviyye te’mini ümidiyle
yapılabilecek ibadetlerin zahmet ve meşakkat nokta-i
nazarından kat kat fevkindedir. Fakat diğer cihetten de o
fedakarlıkları zahmetleri la-şey derecesine indirecek kadar
merak-aver lezzet-bahş bir ibadet de bulunamaz denilebilir.
kendisine hac farz olanlardan pek az kimseler ifa-yı farizada
kusur ettikleri halde hemen ekseriyet-i azimenin vebal altında
kalmadıkları maa’ş-şükran meşhud oluyor. Halbuki beri
tarafta salavat-ı mektubenin ifası hususunda izhar-ı tekasül
edenlerin hadd ü hesabı yoktur. İşte bu hakīkatin şübhesiz
zaman-ı mazide Arablar beyninde dahi icra-yı hüküm etmiş
olduğuna şübhe edilemez. Fi’l-hakīka İbrahim ve İsmail
aleyhime’s-selamdan sonra Arablar hele Arab-ı müsta’ribe
şuabat ve butunu arasında hac taammüm etmiş beyne’l-kabail
yegane bir ibadet-i umumiye ve resmiye şeklini almıştı.

----
FELSEFE
----

Vahdet-i Vücud
−
Zamandan bahs edilmiş iken ezeliyet ve ebediyet hakkında
da istitrati bir iki söz söylemek faideden hali değildir.
Ma’lumdur ki maziye doğru takdir edilen ezmine-i gayr-ı
mütenahiyyede istimrar-ı vücuda “ezel” denildiği gibi müstakbele
doğru takdir edilen ezmine-i gayr-ı mütenahiyyede
Ezel ve ebed ta’birleri Cenab-ı Hakk’a izafet edilirse vücud-ı
Bari’nin kayd-ı zamandan ari olarak istimrar-ı mutlakı
ma’nasını tazammun eder. Fakat ezel ebed ta’birlerinde bizim
bu zaruret de kayd-ı zamandan ari istimrar-ı mutlakın tasavvurundaki
aczimizden münba’istir.
Ezeliyet-i ilahiyye zat-ı Bari’nin kemal-i zatisi iktizasından
olmak üzere taakkul edilen bir “kabliyyet”tir. Fakat bu
“kabliyyet” Cenab-ı Hakk’ın medid bir zaman ile hadisata
takaddümü ma’nasını tazammun etmez. Çok kimseler ezeliyet-i
değildir. Ezeliyet-i ilahiyye vücud-ı hadisata nazaran takdir
edilmez. Akıl böyle bir takdirde muztar kalsa bile bunun i’tibarat-ı
vehmiyye kabilinden olup hakīkate temastan baid
bulunduğunu unutmamalıdır. Bu ma’nayı ifadede böyle bir
takdir yukarıda söylendiği gibi zaruridir. Çünkü başka türlü
tebliğ-i meram mümkün değildir.
Halbuki ezeliyet-i ilahiyye zamanın ihatası dahiline
girmez. Tevali-i hadisata nisbetle ta’yin olunmaz. Onun hadisata
takaddümü umur-ı i’tibariyyedendir. Ezeliyet-i ilahiyye
kayd-ı zamandan haric bir istimrar-ı mutlaktan ibaret olmak
haysiyetiyle vücud-ı hadisattan evvel ne ise ondan sonra
da odur. Biz bunun hakīkatini anlayamayız. Bizim taakkul
edebileceğimiz ezel mebdei olmayan bir maziden ebed de
müntehası olmayan bir müstakbelden ibarettir. Ezeliyet-i ilahiyye
mıyla azadedir. Zaten istimrar-ı mutlakı mazi hal ve istikbal
gibi hudud-ı vehmiyye ile tahdid ederek zamana üç muhtelif
şekil vermek eşkal-ı hendesiyyenin tahakkuku için ferağ-ı
mevhumu tahdid etmek kabilindendir. Hudud-ı maddiyyenin
şey kalmadığı gibi hudud-ı vehmiyyenin iskatıyla da ortada
an-ı mutlaktan başka bir şey kalmaz. Bu misal dai-i itiraz
olabilir. Ancak biz bunun hakīkat-ı matlaba tamami-i tevafukunu
misal olmak üzere serd ediyoruz. Onun için tazammun ettiği
mahzurdan dolayı mu’ahaze varid değildir.
Her hangi bir istimrar olursa olsun biz onu zamandan
mücerred olarak tasavvur edemeyiz. Çünkü aczimiz buna
mani’dir. Fakat onun imkanını inkarda asla ma’zur olamayız.
Vücud-ı Bari’de taakkul olunan “bu’diyyet” ve “kabliyyet”
hükmü olduğundan zamana gayr-ı tabi’dir.
Gelelim ebediyet-i ilahiyyeye; ebediyet-i ilahiyye demek
vücud-ı mümkünün inkıta’ından sonra vücud-ı vacibin istimrarı
Şu takdire göre Cenab-ı Hakk’ın ezeliyeti aynıyla ebediyeti
ebediyeti de aynıyla ezeliyeti olmuş olur.
Ezeliyet-i ilahiyye ile ebediyet-i ilahiyyenin bu suretle
hakīkat-i vahideye inkılabı Cenab-ı Hakk’ın beka-yı zatisiyle
münferid kalması için izafi olan iki tarafın kendisinden
Hulasa-i kelam; “ezeliyet” ve “ebediyet” Hakk’ın iki sıfatıdır.
Vücub-ı ilahinin taakkulu için bu sıfatlar zamana izafet
edilir. Bunlar hakīkatte başka başka şeyler değildir. Ezel
zamandan mücerred olarak taakkul edilince onda ebed de
tahakkuk eder. Ezel her iki münteha-yı ma’kūlu cami’ bir
zaman ile mesbuk olmayan vücudu tetavül-i zamandan
beri olan bekası demek olur.
Muhakkıkīn ezelle kıdem beynindeki farkı ta’yin ederek
ezel vücud-ı Bari’de taakkul olunan “kabliyyet”tir. Kıdeme
gelince o da bu kabliyyetin ademle mesbuk olmamasıdır
diyorlar. Şu takdire göre ebedde vücud-ı Bari’de taakkul
olunan “bu’diyyet” beka o “bu’diyyet”in tarayan-ı ademden
beri olması demek olur. Ezel ile ebedin ittihadına dehr
tesmiye olunur. Bu kelimenin ma’na-yı ıstılahisi “an-ı mutlak”
demektir. “An-ı mutlak” yahud “an-ı daim” de Hazret-i
Uluhiyyetin istimrarı bu istimrar da zamanın batınıdır. Orada
ezel ile ebed birleşir. hadis-i
şerifi bu ma’na i’tibarıyladır.
Sarı Abdullah Efendi hazretleri Mesnevi-i Şerif şerhinde
zaman hakkında şöyle buyuruyor: “Mütekellimin indinde
zaman bir emr-i vehmi olup haricde vücudu yoktur. Erbab-ı
keşf ve şühud katında zaman dedikleri meratib-i teayyünat
ve zuhurattan her bir mertebede edvar-ı erbaa-i cemaliyyede
vaki olan tecelliyat-ı zatiyyenin imtidad ve beka ve
deymumiyet ve sermediyetinden ibaret olup her mertebede
bir isim ile müsemmadır. Mertebe-i vahidiyyet ve makam-ı
ceberut da “vakt-i mutlak” ve “an-ı daim” ile müsemmadır
ki bu mertebede subh u şam yoktur.
ve zaman mertebe-i melekutta dehr ile müsemmadır.
ve zaman mertebe-i berzahda
asr ile müsemmadır
ve mertebe-i
melek ve şehadette zaman ile müsemmadır.”
Hazret-i şarihin düstur-ı hakaik olan eser-i hakimanesinden
alınan şu birkaç satır zamanın ehl-i hakk u hakīkat
surette anlatıyor. Bundan ziyadesi fazladır. Kudema-yı hükema
bu iki şeyin hakīkatte şey’-i vahid olduğuna işareten
ezel ile ebedi bir daire yahud kuyruğunun ucunu ağzına
almış bir yılan suretinde temsil ederler idi.
olmaksızın Müslim
– Gazzali tehzib-i ahlak nokta-i
nazarından insanları başlıca üç kısma ayırmıştır:
Birinci kısım safiyet-i fıtriyyelerini muhafaza eden insanlardır.
Bunlar hayr ü şerre karşı tamamiyle lakayd kalırlar.
“Hayr”ın iyi ve “şerr”in fena olduğunu muhakeme edemezler.
Kendileri hangi yola sevk edilirlerse o tarikı ta’kīb
ederler. Bu halde bulunan insanlar bir mürebbi-i kamilin
dest-i terbiyetinde sühuletle ahlak-ı fazıla iktisab edebilirler.
olarak tanırlarsa da ihtirasat-ı nefsaniyye şehvet ve gadabın
duklarından fenalığını i’tirafla beraber rezaile inhimak gösterirler.
Bu halde bulunan insanların tebdil-i ahlak edebilmeleri
az çok bir mücahede ve zamana muhtacdır. Çünkü evvela
kendilerinde bir meleke haline gelmiş olan fena huyları terk
ve yerlerine iyi huylar ikame etmeleri lazımdır. Maamafih
güç olmakla beraber bunların da ıslah-ı nefs edebilmeleri
mümkündür.
Üçüncü kısmı teşkil edenler rezail-i ahlakıyye ile me’luf
olmakla beraber rezileti fazilet i’tikad ve fazilet-i ahlakiyyeyi
bir nevi’ budalalık addeden kimselerdir. Bunların
tebdil-i ahlak edebilmeleri pek müşkildir. Çünkü bu gibi
eşhasın evvela rezilet-i ahlakıyyenin bir kabiha ve fazilet-i
hulkiyyenin de bir meziyyet olduğuna kanaat peyda ederek
evvelki i’tikadlarından nükul etmeleri saniyen kendilerinde
bir meleke haline gelmiş olan fena huylardan tamamiyle
vazgeçmeleri salisen fezail-i ahlakıyye ile ittisafa çalışmaları
lazımdır. Bu ise hem geç ve hem güç olur.
Gazzali’nin şu mütalaası piskoloji-i insani hakkında ne
kadar derin tetebbuatta bulunmuş olduğunu pek güzel gösterebilir.
Senelerce alem-i İslam’a huzemat-ı irfan saçmış olan bu
mümtaz dahinin –bilhassa yaşadığı zaman ve muhiti nazar-ı
ve felsefiyyeyi tedkīk eden erbab-ı insaf kendisinin cidden
harika-nüma büyük bir psikolog olduğunu i’tirafa mecbur
kalırlar. Gazzali tebdil-i ahlaktan maksad tabayi’-i insaniyyenin
bil-külliye mahvı demek olduğunu [olmadığını] izah
ederken diyor ki: “İnsanda bulunan kuva hayat-ı şahsiyyenin
muhafaza ve hayat-ı nev’iyyenin bekası için elzemdir.
Mesela insandaki iştiha dediğimiz hal mahv edilmiş olsa
hayat-ı şahsiyyenin bekası mümkün olamaz. Yiyip içmekten
mahrum kalan insan helak olur gider.
Hiss-i şehvet bulunmasa tenasül olmaz ve neticede nev’-i
beşer münkatı’ olur. Kuvve-i gadabiyye münadim olunca
mez. Aciz kalır. Yine mahv u helak olur.
Fatır-ı Mutlak şahıs ve nev’-i insaninin muhafazası için
efrad-ı beşeriyyeyi bu gibi bir takım kuvvetlerle techiz etmiştir.
tefritten kurtararak i’tidale irca’ etmeye çalışır.”
Gazzali bu babdaki muhakemesini
esası üzerine ibtina eylemektedir.
Hazret-i İmam ilm-i ahlakı fenn-i tıbba teşbih ederek diyor
ki: “Bedenin muhafaza-i sıhhati için kavaid-i hıfzu’s-sıhhaya
riayet ve maraz vukūunda etibbaya müracaat nasıl
lazım ise hayat-ı ma’nevinin tekemmül ve muhafazası için
de ilm-i ahlak mütehassıslarına müracaatla kavaid-i ahlakıyyeyi
teallüm ve tezkiye-i nefse mübaderet o kadar lazım
ve vacibdir.
“Ahlak-ı seyyie hayat-ı ebediyyeyi ifna eder bir takım
emraz-ı ruhaniyyedir. Bedenin helakini müstelzim olan emraz-ı
cismaniyye ile hayat-ı ma’neviyyenin mahvını mucib
olan emraz-ı ma’neviyye arasında pek çok farklar vardır.
Hayat-ı faniyyenin ifnasını intac edebilen emraz-ı cismaniyyenin
tedavisi için herkes i’tinalarda bulunur. Tabiblere
koşar ilaclar tertibine koyulur. Halbuki emraz-ı ma’neviyye
hayat-ı ebediyyeyi ifna etmektedir.
“Şu halde emraz-ı ma’neviyyenin tedavisine ihtimam ve
ahlak-ı fazıla ile ittisafa itina edilmesi ercahiyetle herkese lazım
olmak icab etmez mi?”
Gazzali hayat-ı ma’nevide muhafaza-i i’tidali sıhhat-i
bedene ve ifrat ve tefriti de vücuda tari olan emraza teşbihle
diyor ki: “Bir hastanın tedavisi için bir tabib-i hazıka ihtiyac
olduğu gibi maraz-ı ma’neviye mübtela olan bed-huy
bir şahsın tedavisi için de bir mürebbi-i fazıla lüzum vardır.
Yeni doğan bir çocuğun bedeni tağdiye ve terbiye ile neşv
ü nema bulur ve tekemmül eder. Kuva-yı ma’neviyye de
böyledir. Bu kuvvetler de evvelce zaif olurlar. Fakat terbiye
ve tehzib-i ahlak sayesinde tekemmül ve ilim ve irfanla tegaddi
ederler.
“Vücud sağlam ve hastalıktan azade olursa tabibe hiç de
öğrenmek ve tatbikine çalışmak kafidir. Hastalık alaimi görüldüğü
zamandır ki derhal tabibe müracaat icab eder.
“Nefis de emraz-ı ma’neviyyeden masun ise bu hali
muhafazaya ve kuvvet ve safvetini tezyide çalışmak iktiza
eder. Aksi takdirde etibba-yı ma’neviyat olan ekabire müracaatla
hastalıktan tahlis-i nefs etmek çareleri aranılmalıdır.
“Fakat bir hastalığın tedavi edilebilmesi için esbab-ı maraz
ma’lum ve hastalık teşhis edilmiş olmak lazımdır. Çünkü
mi’yar-ı deva mi’yar-ı ilimden ahz olunmuştur.
“Nüfus-ı beşeriyyenin tezkiye ve tehzibiyle meşgūl olan
erbab-ı irşad da dest-i terbiyelerine mevdu’ olan insanların
evvela sinnini mizacını ahlakını halini bünyesinin riyazata
derece-i tahammülünü tedkīk etmeli ba’dehu netice-i tedkīkine
göre tedaviye başlamalıdır.”
Gazzali’nin hikmet-i ahlakdaki vukūfu cidden şayan-ı
hayrettir. Tasfiye-i nefs için vaz’ ettiği usuller meslek-i tasavvufisi
mülhematındandır. Gazzali’ye göre tehzib-i ahlak ve
terbiye-i ma’neviyyeden gaye “insan-ı kamil” yetiştirmektir.
Bu gayeye vusul için Hazret-i İmam “mücahede” ve “riyazat”
usullerini tavsiye ediyor. Tedrici riyazat sayesinde nefsin
tezkiye ve ruhun fezail-i aliyye ile tahliye edilebileceğine kani’dir
. İhya’ü’l-Ulum ’da bu hususa dair pek rengin sahifeler
okunabilir.

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
– Melek-i vahiy görünmeyerek kalb-i Ne­
bi’ye ifaza-i ma’na etmesidir. Bu nevi’ vahyin kıbel-i e­
cell-i
Rahmani’den olması kalb-i mübareklerinde ilm-i zaruri
ma’rifet-i vicdaniyye halkıyla Nebi-i zi-şan hazretleri­
ne ma’­
lum olur. Nasıl ki Cibril-i Emin de hitab-ı varidin der­
gah-ı
Süb­
hani’den şeref-sudurunu kendisinin tebliğe me’mur kılındığını
ancak bu tarikle biliyordu. Tenbih Bu mer­
tebelerin
hiç birinde Kur’an-ı Kerim nazil olmuş değildir.
Mertebe-i saniyeden olduğu tasrih buyurulan vahy-i ila­
hilerden biri şu hadis-i şerifdir:
ma’na-yı
şerifi: Ruhu’l-Kuds Cenab-ı Cibril kalbime üfledi isal-i
vahy eyledi ki hiçbir nefis erzak-ı mukadderesini istikmal
etmedikçe ölmeyecektir. Binaberin cümleniz Hak’tan ittika
ve taleb-i rızkta icmal etmelisiniz. Rızk-ı vasiin teehhuru
sizden birinizi ma’siyetle “gayr-ı meşru’” bir suretle talebe
saik olmasın. Çünkü hayırlı ve bereketli rızk taat-i ilahiyye
haricinde bulunmaz.
Cibril-i Emin hayat-ı kuluba badi olacak vahy-i ilahi isa-
[ Müslim
terkibi bazı ulema tarafınline
vasıta olmasına binaen “Ruhu’l-Kuds” tesmiye olunmaktadır
ki
nazm-ı celilinde de variddir.
nefh müradifidir ki bundan müştaktır.
zamm-ı ra ile kalb ma’nasındadır. Emir buyurulan
meşru’ olan turuk-ı cemile ile hırs-ı zaid ve ta’b-ı
müf­
rit karıştırmayarak bezl-i mesaide bulunmak yahud rızk
olmaya salih olacak şeyin talebinde inhimakle Rezzak-ı Müteal’in
hukūk-ı rububiyyetini ihmal etmemekten ibarettir.
Arif-i bi’llah sahibü’l-hikem İbni Ataullah Kitabü’t-Tenvir
’de daha birkaç vecih zikir etmiş ise de ercah olan bu
ma’nalardır. Hadis-i şerif-i mezkuru Hafız Ebubekr Bağdadi
ve Hakim-i Nisaburi İbni Mesud ra’dan bu lafızla rivayet
etmişlerdir. İmam Taberani Mu’cem ’inde ve Hafız Ebu
Nuaym Hilye ’sinde Ebu İmate’l-Bahili ra’dan
tarzında rivayet ediyorlar ki Celal-i Suyuti
rh Cami’ inde bu rivayeti ihtiyar etmiştir. Zaten ecelin de
rızk gibi emr-i mukadder olmasında şek ve irtiyabımız yoktur.
Ancak mahall-i münasibinde tahkīk edildiği üzere takdir-i
ezeli –bize daima mestur bulunduğu cihetle– celb-i hayr
ve def’-i dayr te’mini için lüzum görülen tedbir-i umur ve
bezl-i mesaide [na]tuvani ve tekasül vukūunu asla mucib
değildir. Belki
ve
ve
misilli nusus-ı
şer’iyye bu babda ihtimam-ı tam ile çalışmaklığımızı icab etmektedir.
Hatta zekat ile infakat-ı saire vücubuna dal olan
evamir-i Sübhaniyye iktisab-ı servet ve gınaya sarf-ı himmet
ve ikdamdan asla geri durmamaklığımızı muktezidir. Servet
ve gına ihrazı rızk-ı mukadderi tezyid ve tevfir etmiyorsa da
tezaüfünde te’sir edeceği ca-yı şitibah değildir.

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Amcamın yanına gelince:
–Şu büyük padişah hakkında ne buyurursunuz? dedim.
Epeyce güldü.
Kale dahiline girdiğimizde Şah Cihan’ı ardıksa da meydanda
yoktu. Nihayet hakīr bir kulübe dahilinde bulduk.
Beni görünce –size yemek pişirmek için ormandan odun getirmek
üzere adam gönderdim. Hala ekmeğiniz de pişmedi.
Çünkü demir tavamızı düğüne almışlardı. Daha getirmediler
dedi. İşi anlayınca adam yollayıp yiyecek tedarik ettirdim.
ta’biri ıstılahan isti’dad-ı kamil as­
olmaksızın İbn Mace
Ahaliden görüştüklerime –bu zat sizin padişahınız mıdır?
diye soruyor ve –çok akıllı kimselersiniz ki böyle muktedir
bir sultanı hükümdarlığınıza intihab etmişsiniz! diyordum ki
şu medayih; ahalinin pek hoşuna gidiyordu.
Ertesi günü Şah Cihan gelip:
– Bundan sonra iki menziliniz amcazadem Dost Muhammed’in
kalesidir. O sizi benden daha iyi misafir edebilir. Erkenden
yola çıkınız dedi. Kendisinden kılavuz istedik:
– Kendim gelir size yolu gösteririm teklifinde bulundu.
Amcama: Belki bunda bir maksad vardır dedimse de
ber-mu’tad sözüme kulak asmadı. Ne ise hareket ve bir dağın
eteğinde beytutet ettik. O gecenin ferdasında yine
bir dağ aşıp harab bir kalenin önünden geçtik.
Tekrar amcama:
– Bu herif bir şeytanlık ediyor bizi sapa yollardan götürüyor.
Yiyeceğimiz kalmadı. Hala da bir ma’mureye gelmedik.
Ne yapacağız? dedim. Geceyi kırda geçirdik. Sabahleyin
–evvelce kendisine haber gönderilmiş olan– Dost
Muhammed iki bin kişi ile istikbalimize geldi ve selam ve
– Niçin bu sarp yollardan geldiniz? diye sordu. Kılavuzumuzun
amcazadesi olduğunu anlayınca:
– Onu bana veriniz. Zira bizim kaleye uğramamanız için
sizi böyle dağlardan bayırlardan götürmüş ki maksadı beni
bed-nam etmektir. Siz de lutfen kaleyi teşrif ile istirahat buyurun
dedi. Amcama yaklaşıp:
– Sözümü dinlemiş olsaydınız bu iki şeytanın dam-ı ittifakına
düşmezdik dedim. Sohbet esnasında bir gürültü oldu.
Tahkīk edince Dost Muhammed’in getirdiği hırsızlardan beş
tanesi bizim eşyayı çalmaya kalkışmış ve adamlarımız tarafından
tüfenkle yaralanmış olduğunu haber aldık.
Şah Cihan bunu işitince meydandan gaib olmuştu. Aratıp
buldurdum ve niçin gizlendiğini kendisinden sordum:
– Beni Dost Muhammed’e teslim edersiniz diye korktum
da onun için savuştum dedi.
– Öyle bir fikrimiz yok. Kalk bakalım bizi buraya getirdiğin
gibi ma’mur bir mahalle götür diyerek amcama da:
– Gündüz gözüyle hareket edelim. Geceye kalırsak Dost
Muhammed’in adamları ile uğraşmaya mecbur olacağız ihtarında
bulundum.
Hareket ettik ve bütün gece şiddetli soğukta yürüdük. Ertesi
günü de devam eyleyerek ikindi vakti harab ve metruk
bir kaleye vasıl olduk. Kılavuzumuz olan sultanü’ş-şeyatine:
– Buranın ahalisi nereye gitmişler? diye sordum.
– Baharda gelirler hava soğuyunca karşıkı dağa giderler
cevabını verdi.
– Babana la’net! Senin uğursuzluğundan insan da hayvan
da yürümekten aciz kaldı diye söylendim.
– En iyisi kendiniz gidip oradan yiyecek tedarik ediniz.
Çünkü benimle o kale ahalisi arasında münaferet vardır
dedi.
Herifi kemal-i meserretle def’ ettikten sonra gurub-ı şemsi
müteakib ta’rif edilen kaleye geldik. Ahali bizi düşman
zannıyla müdafaaya kalkıştıysa da hüviyetimizi anlayınca istikbalimize
çıkıp bizi iki gün misafir ettiler. Verdikleri erzakın
bedelini de almadılar.
Oradan Peşenk’e müteveccihen yola çıktık. Peşenk
civarındaki bir kaleye geldiğimizde ora hakiminin kırk bin
rupiyelik resm-i miri cem’ ederek Kandehar’a göndermek
fikrinde olduğunu casustan haber aldım. Bunun üzerine
amcamla meşveret ederek:
– Gece yürüyelim tulu’-ı şemsten evvel Peşenk’e girip
rupiyeleri alalım dedim. Lakin maiyyetimizden birkaç kişi
bar ettiği cihetle tedbirimiz bozuldu.
Hakim aldığı haber üzerine yakındaki kalelerden yüz
nefer celb ederek kalesini tahkime çalıştı. Bereket versin ki
evvelce gidip beni beklemek için bir casus göndermiştim.
Bu casus avdetle amcamın adamlarından beş kişinin ettiği
hıyanetle kale hakiminin tahkim-i mevki’ etmesini bildirdi.
Orada nail-i maksud olamayacağımızı anlayınca Kariz-i
Zir’e azimetle iki gün ikamet ettik.
Tevhid ve İttihad
−
cenab-ı Ebi Hüreyre hazretlerinin rivayetiyle nakl ettiği şu
hadis-i celilü’l-kadre bak! Dikkatle oku!
“ İnsan
ölünce defter-i a’mali de dürülür. Hayatında hayr ve şer
ne yapmış ise onlarla hesap başını bekler. Yalnız üç amel-i
hayr bu hükümden müstesna; bunların ecir ve mükafatı
ya-yenkatı’dır. Ardı arası kesilmez Daima sahiblerinin defter-i
a’mallerine yazılır durur. Ya –gerek müceddeden ve gerek
ta’miren– medaris ve mekatib-i İslamiyyeyi ihya; çeşme
köprü yol cadde şimendüfer tayyare gibi nef’i bilhassa
millet-i İslamiyyeye ve umum alem-i insaniyyete şamil mebani
ve asar-ı medeniyye ve levazım-ı hayatiyye ya kendisiyle
şevket ve azamet-i Kur’aniyenin bekasına hadim– her hangi
bir ilim ve fenni evlad-ı mü’minine okutup yetiştirmek
hususiyle bunlara dair kitaplar te’lif ve neşr etmek veyahud
namını hayr ile yad eder ve ettirir veled-i salih hayru’l-halef
bırakmak.” Görülüyor ya; bu fani bu mevte mahkum insan
Bu nutk-ı hakim-i cenab-ı Risalet-penah-ı a’zamiyi mu­
zaaf bir im’an-ı nazarla oku da düşün!
Sonra bir de Endülüs’deki o kara tali’li biçareleri derhatır
et! Onlar kendilerini salibe teslim eden büyük cedlerinin
mezarlarına gidip Fatiha mı okuyor? Yoksa ayaklarıyla
çiğneyerek tekmeleyerek düşnam ve la’net mi ediyorlar?
Bedbahtlar! Arkalarına öyle bir nesl-i mürteddin bıraktılar ki
kıyamete kadar la’net-han!
şeklinde yazılmıştır.
Ya Osmanlıların Macaristan’da Hırvatistan’da Romanya’da
terk ederek tıbkı Endülüs Arabları gibi cebren tanassur
ettirilmiş olan nesillerine ne diyelim? Bir Macarın Bosna’da
hemşehrim Arnavudlardan birkaçının huzurunda şu: “Bizim
memleketimiz Osmanlıların elinde iken benim o zamanki
büyük ceddim memleketin müftüsü imiş. Yadigar olarak bir
oda dolusu kitapları pederden evlada intikal suretiyle el-an
mahfuz. Biz bu kitapları –okuyamadığımız için– bilmeyiz.
Yalnız Müslüman dinine aid olduklarına şübhemiz yok. Sizin
mevlid-i şerif regaib ve mi’rac gibi eyyam-ı mübarekenizi
unutmayız. O günlerde odaya girer ve kitapları siler öper ?
yine yerli yerine dizeriz!!”
Feciayı kemal-i teessürle anlattığını söylersem bilmem
kalbin ne kadar sızlar! İhtimal ki gözlerin dolar işte bu zavallı
Macar büyük ceddinin müfti-i belde olduğunu ve bir oda
dolusu da kitap bıraktığını kendi lisanıyla söylüyor. Bir bu
bedbaht müftiye bak! Bir de ondan bin kere bedbaht nesl-i
mutanassırına bak! Sonra ruhuna ne okunduğunu defter-i
a’maline ne yazılmakta olduğunu teemmül et!
Geçen Rus felaket-i uzmasında Abdülhamid’in bizzat
verdiği emri üzerine mevaki’-i harbiyyeyi gezmiş ve meşhudatını
bir layiha-i mahsusa ile bu milletin Neronuna bildirmiş
olan hamiyetli bir zat layihasının otuzuncu sahifesinde:
“Şıpka Balkanı üzerindeki Receb Paşa’nın tabyasına çıktım.
mış olduğu çadırlar ve birçok mühimmat arabaları görülüyordu.
Bir de Moskofların Kızanlık’tan ve kurasından cebren
alıp oraya kaçırmış oldukları altmış kadar genç İslam kızlarıyla
Rus zabitlerinin kol kola gezmekte olduklarını görünce
Receb Paşa’ya: “Bunlara nasıl tahammül olunur?” dedim.
“Evet ben de görüyorum; gülle atsam bu biçare kızlara
tesadüf eder. Bunların ne kabahatleri var?” dedi. Dikkatle
bakılınca mazlum kızların gözlerinden yaşlar dökülmekte olduğu
görülüyordu.”
Hailesini söylüyor. Eyvah bu zavallı kızlara! Anaları babaları
bu maktule-i iffet ve ismetleri böyle Moskofların pamal-i
hayvaniyetleri olmak için mi büyüttü?
Ah…! Biz ne kadar hissiz ne kadar kansızız! Yunaniler
Sırblar Bulgarlar kendilerini müteessir etmek bizim aleyhimizde
ateşler alevler püskürmek için hiç yoktan barbarlığı
her dakīkamız için bin vesile-i matem bin enin ve feryad
var iken sanki biz o felaket-i istilasına duçar olan binlerce
mızraklarına kılıçlarına kurban edilmiş binlerce gelinler gelinlik
kızlar cebren götürülüp tanassur ettirilmiş yarı cihan
vüs’atinde memleketleri ellerinden çıkmış Türkler değilmişiz
gibi her taraftan piyano ud keman gramafon sadaları içinde
bir velvele-i zevk u safa ki insana durgunluk gelmemek
kabil değil!
Tıbkı Endülüs’ün safahat-ı ahiresi! Koca Kurtuba on beş
buçuk asırlık Darülhilafe-i İslamiye bunca müessesat-ı diniyye
ve mebani-i medeniyyesiyle Kral Ferdinando’ya zelilane
miskinane istiman ederek kapılarını açıyor. Eyvah…! Bir
milyon derecesindeki o kansız o vicdansız müslümanlar
yalnız sırtlarındaki elbise ile karılarını yanlarına çocuklarını
omuzlarına alarak ağlaya ağlaya kırlara düşüyorlar! Bayırlar
üzerinde baykuş yuvalarına sığınıyorlar! Bir daha da “Kurtuba
var mıymış? Dünyada misli nadir görülür öyle bir musibet
başlarına gelmiş mi?...” vazifelerinde bile değil!
Vazifelerinde olsa da …! Bir kere kan sulanmış! His ölmüş!
Hayat namına behimiyetten başka bir şey kalmamış!
Değil Endülüs’ten; hatta “Dünyadan çık!...” deseler yine
bir vaz’iyet-i tezellül ve ihtikar ile!! “Peki…!?” diyecek!
Bir İspanyalı kollarını sallayarak evine giriyor gözleri
önünde namusunu pa-mal ediyor da yine ses çıkaramıyor.
Engizisyon Cem’iyeti bu vahşiyane namus-şikenliğe bir
de kanun ??? koymuş. Erkek olursa İspanyalının kız olursa
bedbaht kadının! Miskin kocasının! Kahraman-ı Salib evden
çıkarken “biliyorsun ya! Hamil kalır oğlan doğurursa
benim kız olursa senin!” diyor!
Medeniyet-i Salibiyye bu! Onlar; galebe halinde yapacakları
ma’rifet gösterecekleri medeniyet işte bu tarz-ı vahşet
bu uslub-ı mel’anetten ibaret!...
Trablus’ta yirminci asr-ı medeniyyetin ? Ehl-i Salib’i de
böyle yapmıyor mu? Hem de utanmak hatır ve hayaline
bile getirmeden o sahil kahramanlarının ihtiyacat-ı hayvaniyyeleri
ve ismet-i İslamiyyeyi fuhşa da’vet ediyor!
Tarih –fart-ı teessürle!– diyor ki: “Kurtuba’yı kuşatan İs­
panyalılar oralara kadar mahza çapulculuk ve mümkün olduğu
mertebe tahribat ikaı için sakınarak gelmişler; fakat
Kurtubalıların –mezar taşları gibi– yerlerinden kımıldanmadıklarını
görünce beray-ı tecrübe teslim teklifine cesaret etmişler
ve derhal bila-kayd ü şart ? cevab-ı icabet almışlar.
Hayretler içinde kalmışlar. Hatta kral bu na-me’mul
fel-i safilin-i zillete düştüklerine ihtimal vermezdim!” demiş.
Eğer Kurtubalılarda zerre kadar Arablık kanı Arablık hamiyeti
vatan muhabbeti olaydı değil Ferdinando’ya teslim
olmak bilakis onu askeriyle esir etmek kudretine malik idiler.
Nefir-i am olarak herkes silah-ı namusa sarılmış olaydı
düşmanın –iki misli bir kuvve-i faika ile istikbaline çıkarlardı.
Halbuki bunlar cüz’i bir eser-i hayat bir nişane-i merdi bile
göstermediler!”
] Sübhanallah!... Ne esrar-engiz hikmettir ki tevhid-i
teşekkül ettiği halde hiç biri paydar olamamış!
Sanki bir silsile-i inkıraz ve izmihlal İslamiyet’i sürükleye
sürükleye yirminci asr-ı medeniyetin medeniyet-i Salibiyyesinin
zir-i pa-yi kahrına –bitab ve [na]tüvan!– sermiş uzatmış!
Üç yüz bu kadar milyonluk koca bir alem-i tevhidin bir
cihan-ı Kur’an’ın –birkaç milyonu müstesna olmak üzere–
mahkum-ı teslis olduğunu gördükçe akla durgunluk geliyor!
Hayretten teessüre teessürden yeise düşüyor! Nihayet kalbi
taşıyor gözleri coşuyor! Çocuk gibi ağlamaya başlıyor!
Üç yüz milyon müslüman çift hayvanı gibi boyunduruk
altında…! Aman ya Rabbi! Yoksa mahkumiyetin esaretin
zilletin bir zevk-i ruhanisi mi var?
Üç de değil de üç yüz milyon…? Mecmu’-ı efradı üç yüz
binden ibaret Karadağlılar milliyetlerini krallıkla tetvic ediyorlar
da beride on milyonluk Fas on milyonluk İran şikak
u nifak şerefine ? istiklallerinden saltanatlarından hayat-ı
hakīkīlerinden isti’fa ediyor! Biri Fransa’ya diğeri Moskof’a
teslim-i ruh ediyor!
ŞEMS-İ MÜNIR-İ MEDENİYYET
ŞARK’DAN MI TULU’ ETTİ
YOKSA GARBDAN MI?..
Bu serlevha ile böyle bir makale kaleme almaklığıma yegane
sebeb bundan birkaç gün mukaddem birkaç arkadaş
miyanında cereyan eden bir mes’eledir.
Mes’ele İslamiyet’e aid bulunuyordu. Arkadaşlardan birisi
saadet ve selametini te’min edecek bir din varsa o da din-i
Diğer birisi de bu fikri kabul ile beraber İslam’ın hal-i hazırı
tin –terakkī hususunda– arasındaki azim farkın nereden ileri
geldiğini söylüyor ve diyordu ki: Eğer bu cihetler bi-hakkın
düşünülecek olursa alem-i medeniyyeti neşr eden Müslümanlık’tır
demek doğru olamaz. Eğer böyle olmak lazım gelse
terirlerdi. Halbuki her nerede İslam hükumeti varsa ismi var
cismi yok bir hale gelmiştir. Binaenaleyh bana öyle geliyor
ki İslamiyet medeniyetle kabil-i te’lif değildir. Medeniyet namına
görülen şeyler de ecnebilerden istiare edilmiştir…!
leyi yazmaya sebeb olmuştur. Şurasını da söylemek mecburiyetindeyim
ki: İslamiyyetin medeniyetle kabil-i te’lif olup
olmadığını tedkīk etmezden mukaddem İslamiyet medeniyeti
başka milletlerden mi istiare etti? Yoksa milel-i saire
medeniyeti Müslümanlığın feyzinden mi aldı? Burasını araştırmak
lazımdır. Bu ise zuhur-ı İslam’dan mukaddem küre-i
arzda bulunan milletlerin edvar-ı hayatiyyelerini güzelce tedkīk
etmekle olur. Eğer bu cihet bi-hakkın tedkīk edilecek
olursa neticede görülür ki esasen medeniyeti bütün cihana
neşr etmeye çalışan İslamiyet’tir. Bu ciheti tafsilen diğer
makalelerimizde inşaallah zikr edeceğimizden bu makalede
bidayet-i İslam’a atf-ı nazar etmek istiyoruz.
Tarih-i ümeme nazar-ı im’an ve basiretle bakarsak görürüz
ki beşeriyet geçirmiş olduğu edvar-ı mütemadiyyede
birçok tebeddülat-ı guna-gun ma’ruz kalmıştır.
Asırlarca salah ve sükun ile imrar-ı hayat ederek bütün
şa’şaasıyla alemi dehşetlere ilka eden bir millet bir zaman
geliyor ki bütün ma’nasıyla tedenni ediyor. Binaenaleyh
cem’iyat-ı beşeriyye daima bir kıyam ve kuud bir hübut
suud karşısında bulunuyor. Bazen yürüyür bazen de tevakkuf
ediyor.
Tarih-i ümem gösteriyor ki: Din-i mübin-i İslam’ın meşrık-ı
bathadan tecellisi cem’iyat-ı beşeriyyenin gayet müdhiş
bir devre-i inhitatına tesadüf ediyordu. O vakit bütün dünya
her cihetten geride kalmış idi.
Din ilim medeniyet siyaset ahlak… hülasa min külli’l-vücuh
duçar-ı inhitat olmuşlar bütün insanlar bir fetret
bir zalam-ı bi-payan içinde puyan olup gidiyordu. Tarih
gösteriyor ki o zaman dünya başlı başına iki devlete –İran ve
Roma devletlerine– boyun eğip onların zir-i tahakkümünde
bulunuyordu. Bu iki devletin medeniyetini ? göz önüne
getirecek olursak görürüz ki: Birincisi gavail-i dahiliyye ve
hariciyye ile zaten sarsılıyordu. Bir taraftan fesad-ı ahlak
neticesi olarak tahaddüs eden bela-yı tefrika diğer taraftan
gavail-i hariciyye ile bunların bünyan-ı şevketi zaten yıkılmak
üzere bulunuyordu. Roma Devleti ise satvet ve şevketini
henüz gaib etmemiş ahval-i hariciyye ve dahiliyyesi pek
muhkem bir halde olup akvam-ı mücavireyi muttasıl na’ra-i
tehdidiyle titretiyordu. Memleketleri kahr ve galebe ile zabt
ederek insanlarını zir-i tahakkümüne geçiriyor daima onlara
eza ve cefa edip bir an bile zulümden geri durmuyordu.
Bu cihetle Roma Devleti bütün dünyayı hükmüne teshir
edip akvam-ı saire Romalıların pençe-i kahr ve istibdadı
altında eziliyordu. O zamanlar Roma Devleti medeniyet-i
sabıkasını da zayi’ etmeyip guya medeni bir devlet idi. Lakin
bu medeniyet nasıl bir medeniyet idi? Medeniyet namına
ne gibi şeyler icra ediliyordu. İşte buralarını ariz ve
amik anlamak için Larousse’un Dairetü’l-Maarif ’ini –Ansiklopedisini–
açalım da bir kere gözden geçirelim ki: İslamlar
medeniyeti garbdan mı? Yoksa garb İslamlardan mı aldı?
Tamamiyle anlaşılsın. Bakınız! Larousse bunların medeniyetini
nasıl tasvir ediyor? “–Romalıların kanunlarını icmalen
söylemek lazım gelirse deriz ki: Bunlar kanun şekline
bürünmüş vahşet kasvet zulümden başka bir şey değildi.
Roma’nın evvelce muttasıf olduğu fezail-i ahlakıyye bütün
ma’nasıyla rezalete vahşete inkılab etmişti şecaat ebna-yı
cinsine muavenet cem’iyat-ı beşeriyyenin devam ve
bekası için lazım olan intizam-perverlik vatan ve millet uğrunda
fedakarlık gibi fezail-i ahlakıyye aynıyla hayırsızların
haydudların ahlakına mümasil idi. Kaffe-i fezailden tecerrüd
edip libas-ı vahşeti iktisa ederek alabildiklerine cem’-i mala
haris idiler. Romalılar bütün ecanibe karşı daima son derece
buğz ve adavet besleyerek onları behayim-i adiyye hükmünde
tutarlardı. Hasılı tam ma’nasıyla vahşet hüküm-ferma
bütün dünyaya kılınç kamçı sallamaktan meydan-ı harbde
esir olanları her türlü işkence ile ta’zib etmek ma’sum çocuklarla
aciz ihtiyarlara zafer arabalarını çektirmekten başka
bir şey değil idi.”
Larousse’un sözlerini bil-münasebe buraya yazmaktan
maksadımız mahza İslam’ın ilk devre-i tecellisinde ru-yi
arz­
da en büyük medeni olan devletlerin medeniyetini göstermek
ve bu sayede İslam’ın vaz’ etmiş olduğu o metin
ra­
sin esaslarından hiç birinin –bazı ukūl-ı kasıra ashabının
zannettikleri gibi– sair medeniyetlerden iktibas edilmemiş
olduğunu isbat etmektir.
sının garb-ı cenubisini teşkil eden yarım adadan –Ceziretü’l-Arab’dan–
leme’an etmeye başlıyor. Kainatta medeniyet
namına icra-yı ahkam eden bu kadar vahşet ve mezalime
nihayet veriyor yarım asır geçmeden bütün alem bu
dinin getirmiş olduğu ilm-i muhkem medeniyet-i hakīkiyye
siyaset-i reşide ile teceddüd eyliyor. Kuvvet-i hak sür’at-ı
berk ile aktar-ı alemin her köşesinde intişara getirmiş olduğu
medeniyet-i hakīkiyyeyi neşre başlayıp küre-i arzı çirkab-ı
dalaletten tathir ve insanlara yeniden bir hayat bahş ediyor.
Din-i İslam’ın bu suretle zuhur ve intişarını en büyük
hakimler şu yolda tasvir ediyorlar: “Din-i İslam’ın bu intişarı
adeta bir menba’dan feyezan ederek etraf-ı aleme dağılan
akıp giden ve her vardığı yeri irva ve iska ile ihyaya çalışan
esaslı bir su gibidir. Çünkü ibtida-yı zuhuru Ceziretü’l-Arab’dan
başlıyor. Fakat az müddet zarfında her tarafa intişar
ederek mevt-i ma’neviye mahkum olan dünyaya ruh veriyor
taze taze hayat bahş ediyor bütün insanlar nail-i hayat
malik-i hürriyet oluyor.
Şimdi medeniyet-i İslamiyyenin kendisinden mukaddem
bulunan milletlerden alındığını iddia eden erbab-ı ağraza
sorarız: İslamiyet kavaid-i medeniyyeyi ru-yi arzda kendisinden
evvel icra-yı hükumet eden İran ve Roma devletinden
mi aldı? Yoksa her nasılsa ismi sahaif-i tarihiyyeye geçmemiş
olan diğer bir devlet-i mütemeddineden mi istiare etti?
Haşa! Sümme haşa! İslamiyet bu la-yetezelzel olan kavaid-i
medeniyyeyi ancak Cenab-ı Kibriya tarafından getirmiştir.
Bu lahuti medeniyetin bidayetinde mislini ortaya koymak
hiç kimseye müyesser olmadığı gibi şimdiki halde de yoktur.
Ve ilelebed de olamayacaktır. İşte bunun için insanları
gaye-i saadete erdirecek olan bir din varsa o da din-i İslam
olduğuna şark ulemasından başka garb ulemasının mutaassıb
olmayanları da ittifak etmişlerdir.
Bakınız! Le Chatelier ’ncu Asırda İslam nam eserinde
ne diyor: “İslam’ın Hind’de günden güne –hiç misyoner
olmadığı halde– neşv ü nema bulduğu intişar ettiği gayr-ı
kabil-i inkar bir hakīkattir. Bunun başlıca sebebini tedkīk
edecek olursak şeriat-i İslamiyyenin insanlar arasında i’lan
eylediği müsavat-ı hakīkıyyeden başka bir şey olmadığını
görürüz. Çünkü Hind ahalisi –mezahib-i kadimeleri muktezasınca–
bir takım taifelere münkasım oluyorlar ki: Bir taife
fevkinde bulunan diğer taifeye kadar terakkī edebilmek
kabil değil. Tabaka-i süfladan doğan kimse tabaka-i ulyaya
terakkī etmek onun nail olduğu bir takım hukūka nail olmak
mümkün değil. Binaenaleyh bu muzır kaydlardan bunları
kurtaracak yegane çare kabul-i İslamiyet’tir.”
Ludwig Decantation da Nasara ve İslam namındaki kitabında
diyor ki: “Hind ahalisi aralarındaki mezheb kavmiyet
taifecilik yüzünden tahaddüs eden muhalefeti kaldırıp
atmadıkça müstakil bir hükumet bir hükumet-i vataniyye
te’sis edemezler. Aralarında bir vahdet-i milliyye vücuda
getirip müstakil bir hükumet te’sis etmek için de mutlaka
müsavat uhuvvet hürriyet esaslarını –ki bunlar ancak din-i
Bu iki hakimin sözleri İslamiyet’in bütün ulviyetini pek
açık bir surette meydana koyuyor. Bil-cümle ukala nezdinde
Müslümanlığın bir din-i fıtri-i umumi olduğu müsellemdir.
Fakat bir takım bed-hahan hakīkate karşı göz yumanlar
Müslümanlığın muhtevi bulunduğu hakaik-ı aliyeyi düşünmeksizin
Maa haza bir gün olup da İslam’ın beşeriyete etmiş olduğu
hidemat-ı ilmiyye elbette teslim olunacak ve Müslümanlığa
karşı herkesde büyük bir hiss-i minnettari uyanacaktır.
Çünkü bu din din-i umumi din-i fıtridir.
Aksekili
BİR İBRET-İ MEHIBE
−
Arabistan’da din-i Hırıstiyaniyet’in neşrindeki müşkilat
mes’elesini Hıristiyan cem’iyet-i diniyyesi iki safhaya taksim
ediyorlar:
gibi Arabistan’da dahi “siyasi-ruhani” bir mezheb olması.
müşkilat-ı hususiyye.
Diğer cihetten din-i mübin-i İslam a’dasının asırlardan
beri onun ulviyet-i bi-payanını guya zu’mlarınca lekelemek
dukları ma’lum olduğundan burada tekrarından sarf-ı nazar
edersek mesela misyoner Yosab gibi bazı ileri gelenler İslamiyet’in
Hıristiyaniyet’e imkan-ı kalbinde din-i mübinimizin
şu saydıkları ahkam ve i’tikadına bina-yı ümid ediyorlar:
tün memalik-i İslamiyyede nüfuzlarının te’sirlerinin a’zami
sür’atle tezayüdde bulunması
yet bütün İslamların irtidad edeceklerine dair bir i’tikad
mevcud olması.
Amerika misyonerlerinden Zevimer diyor ki: “Fil-hakīka
şu son senelerde bu hususata bazı mertebe tebeddülat-ı
mahsuse arız olmuşsa da mes’elenin hutut-ı asliyyesi bakī
kalmıştır.
Arabistan’ın muhtelif hıttalarının ne kadar muhtelif ha­
sais-i coğrafiyyeye malik bulunduğu ve bu hıttalardaki ni­
kat-ı müteaddidenin üssü’l-harekat olabilmek cihetince
e­
hemmiyet-i nisbiyyeleri senelerden beri tedkīk edilmiş
ma’lum olmuştur. Şimdi düşünelim ki: Arabistan’ın irşadat-ı
samı nereleridir?
dar Tur-ı Sina şibh-ceziresi.
Burada sekenenin kısm-ı a’zamı bedevi ise de Süveyş
körfezi dahilindeki Tur karantina mevkii pek muvafık bir
misyoner merkezi olabilir.
su havi bulunan Aden ve civarı.
Arabistan-ı cenubi sevahili ile arazi-i mütecavire-i dahiliyye
Bu çok zevata yabancı mechul olan mıntıka dahilinde
bütün seyyahlar kadın ve erkek misyonerler kemal-i emniyetle
seyahat edebilirler. Sekene-i mahalliyye ecanibe karşı
mültefit misafirperverdirler. Buranın tabii üssü’l-harekatı
Mükella olabilir.
misyonerler hangi noktaya gitmişlerse me’mulün fevkinde
mazhar-ı hoş-amedi oluyorlar.
ninde ve Avrupalılar tarafından “Korsan Sahili” denilen yerler
ki:
Karyelerinden kısm-ı a’zamı İngiltere’nin cenah-ı himayesine
koşmakta ve içlerinde yerli ahaliden İngiltere acentaları
bulunmaktadır.
büyük müşkilatı iras eden Türkiye idaresi haricinde olup
adeta İngiltere hükumetinin nüfuz ve sahibiyetinden ayrılamayacak
hale gelmiş olduğundan baştanbaşa misyoner
teşebbüsatına açıktır.
Türkiye idaresindeki Arabistan memalikinde ise mes’ele
ber-aksdir. Ancak bütün müşkilatıyla beraber buraların dahi
misyonerler için kapalı olduğunu kesip atıvermek doğru değildir.
Fil-hakīka Türkler tasavvurat-ı mahsusamız için en büyük
bir mani’ teşkil ediyorlar. Ancak biz yani Protestan rahibleri
bazı Avrupa memalikinde hususiyle Rusya’da daha
müdhiş mukavemetlere müşkilata müsadif olmadık mı?
Bugün hıristiyanlara suret-i kat’iyyede kapalı olan Arabistan-ı
Türki’de yalnız iki nokta Medine-i Münevvere ve
Mekke-i Mükerreme vardır. Lakin eğer kilise kuvve-i mevcudesiyle
çalışır ve bunların kapılarından elinde İnciliyle girmeye
teşebbüs eylerse zannetmeyiz ki bu mevaki’de kendilerini
uzun müddet müdafaaya muktedir olabilsin!
Diğer aksam-ı Arabistan ise hiç olmazsa bir dereceye kadar
kabil-i duhuldür.
ve Hudeyde şehirlerinde muavenet-i tıbbiyye kisvesi altında
çalışacak misyoner hey’etleri pek büyük işler görebilirler.
Biraz daha gayret olunursa Taif şehr-i latifi Mekke-i Mükerreme’nin
bu gülistanında bir hey’et-i tıbbiyye ve irşadiyye
merkezi vücuda getirmek mümkündür. Dofti beyanına
nazaran Taif arazi-i mübarekeden ma’dud değildir.
kesret-i nüfusu şehirlerinin karyelerinin kesreti toprağının
kuvve-i inbatiyyesi ile başta duruyor. Şübhesiz bu güzel ve
ali dağlar müebbeden gadr zulüm ve cehalet altında ezilip
kalmayacaktır. Saat-ı halas vurduğu anda her karyede
bir misyoner mektebi her şehirde birçok irşadat-ı İnciliyye
merakizi açılacaktır. Hatta şimdi şu haşin Türklerin zamanında
bile Yemen’de mevcud azimü’l-mikdar Yahudiler arasında
birçok iş görülebiliyor.
En sonra: Arabistan’ın havali-i vesia-i dahiliyyesi Asir
Necran Yemame Necd ve Cebelü’ş-Şemmar kısımları gelir.
Acaba buraları Hıristiyan misyonerleri için müsaid açık
mıdır? Yahud buraları bizden hıristiyanlardan setr eden
kapılar açılamaz mı? Bu saydığımız mevakiin kısm-ı a’zamı
Türkiye idaresinden müstakil ve İbnü’r-Reşid’in halefi olan
Abdülaziz’in taht-ı hükumetindedir. Seyyahin için Palgrav’ın
zamanından beri havali-i dahiliyye kabil-i nüfuz olduğunu
arz eylemiştir. Diyebiliriz ki: Lisan-ı mahalliye tamamiyle
aşina ve sahib-i tedbir ve cesaret olan bir hey’et-i tıbbiyye
Necd kıt’asının merkezinde hatta Riyad kasabasında pek
hararetli bir hoş-amedi görür.
Arabistan ikliminin yek-nazarda misyonerlik teşebbüsatı
men’de olduğu gibi Umman havali-i cebeliyyesinde dahili
Necd yaylasında iklim sıhhata nafi ve latifdir.
Arabistan’da taassub-ı dini baştanbaşa İslam olan diğer
memalikte görülenden daha fazla değildir. Arabların taassubları
pek ziyade mübalağa ediliyor. Asabiyet ve safiyetin
gayesi iddiasında bulunan Vehhabiler arasında bile Arabca
zarfında Arabistan’da misyonerlerin hayatına kasd gibi teşebbüsata
tesadüf edilmemiştir. Arablar ecanibin elbisesine
lisanına karşı öyle kaba ve mesela Çin’de görüldüğü gibi
körcesine bir adavet beslemezler; hatta ecanibin taamını
dahi temiz addedip birkaç lokma alırlar. Lakin Hıristiyan
dininin bazı safahatına karşı müstesna bir nefret ve mukavemetleri
vardır. Mesela; umumi bir Arab kahvehanesinde
“Allah’ın oğlu” “Hazret-i İsa’nın ölümü” ve “ekanim-i selase”
… ilh. Gibi ta’biratı izahat-ı münasibe-i mütekaddime
vermeksizin sarf eylemek hem münasib değildir hem de
muvafık-ı tedbir…
Arabistan ahalisi misyonerlik nokta-i nazarından okumak
bilen ve okumak bilmeyen kısımlarına taksim edersek
ahalinin kısm-ı a’zamı okumak bilmeyen sınıfına dahildir ve
bütün kabail-i bedeviyye bu sınıftandır. Şayed nüfus-ı umumiyyeyi
takriben sekiz milyon farz edersek yarım milyonunun
okuyabileceği tahmin edilemez.
Kabail-i bedeviyyeye hulul etmek en mühim ve müfid
bir mes’eledir. Şimdiye kadar bu hususta muvaffakiyetle çalışan
zevattan birisi Arabistan-ı Şimali’de çalışmış olan Van
Tassel’dir. Akvam-ı bedeviyyenin şehirlerde ve civarındaki
zurra’ Arablara nazaran dince pek ziyade mübalatsız olduğu
anlaşılmıştır. Bu iş ile uğraşan birisi diyor ki: Bedevilerin
muhafaza-i İslamiyet etmeleri ancak inanacak daha iyi bir
şey bilmediklerindendir. Bunlar kasabalar civarında bulundukları
zaman İslamiyet’in bazı merasim-i zahiriyyesine
şöylece tebaiyyet ederlerse de tekrar badiyelere açılınca her
türlü tekellüfat-ı diniyyeyi bir tarafa atarlar. Arabistan şibh
ceziresi nüfusunun dörtte birini teşkil eden kabail-i bedeviyye
Moğol kabaili arasındaki vezaifine müşabih olacaktır.”
Misyonerlerin on beş sene evveline kadar temas ettikleri
Arabistan nüfusu:
Aden ve saire
Bahreyn adaları
Maskat
Basra ve Bağdad
Misyonerler tarafından Arabistan şibh ceziresinde ziyaret
edilen mevakiin mesahası:
Aden ve civarı
. mil-i İngiliz murabba’ı
Bahreyn adaları
mil-i İngiliz murabba’ı
Maskat
mil-i İngiliz murabba’ı
Basra ve Bağdad
. mil-i İngiliz murabba’ı
Arabistan şibh ceziresinin mesaha-i sathiyye-i umumiyyesi
. . mil-i İngilizidir.
Mekadir-i salifeyi nazar-ı dikkate alan misyonerler Arabistan
ediyor bütün gayret ve servetleri ile alem-i Hıristiyaniyeti
Arabistan’ın en muntazam misyoner teşkilatına malik
olan hıtta-i Basra ve Bağdad havalisi Dicle ve Fırat nehirleri
sevahilidir. Buralarda te’sis olunmuş müteaddid merkezlerden
muntazam fasılalarla gerek ecnebi misyonerler ve gerek
yerli muavinler ile İncil müvezzi’leri etrafda şehirler karyelere
giderler ifa-yı vazife ederler.
“Maamafih: Hudeyde Cidde Taiz Zebid Menaha
Damar İbb San’a şehirlerinde gayet kuvvetli merkezlerin
teşkiline el-an lüzum-ı kat’i vardır. Bundan başka Ayn
hıttasındaki kırk pare kasaba ve karye de nazar-ı dikkate
alınmaktadır. Hadramut’taki Mükella Şihr Şibam ile Umman’daki
Rustak Samail Sahar Sur Abudabi Debay
Şarka ve sair mühim şehirlerde dahi tedabir-i lazıme ittihaz
olunuyor. Hıristiyan kadınlarının Arabistan misyonerliğinde
pek çok işe yaradığını tecrübe ediyoruz. Bu fedakar ve
müşfik mahluklar şayan-ı hayret surette bir metanetle zavallı
yerlilere yardım etmekte ve erkeklerin mesaisini teshil eylemektedir…”
bir müddetten beri bize doğru bir cereyan husule gelmekte
mahiyeti bir dereceye kadar taayyün etti. İngiltere hükumeti
bu mes’elede Osmanlı menafi’-i zatiyyesine göze çarpacak
kadar müsaid bir meslek ta’kībini iltizam etmiştir.
Fil-hakīka iyi düşünülürse İngiltere’yi Osmanlılıktan ayıracak
aralarına soğukluk ika’ edecek ve te’lifi gayr-ı kabil
olabilecek ihtilaf-ı menafi’ mefkūddur. Zaten şu iki memleket
son zamana kadar pek güzel anlaşıyorlardı. Aralarında
menafi’-i zatiyye nokta-i nazarından ihtilaf mevcud ise de
yek-diğerine karşı hiss-i emniyyet ve samimiyyetle mütehassis
olduklarından şu ihtilafı muvaffakiyetle ber-taraf ediyorlardı:
Şöyle ki şu son otuz beş seneye varıncaya kadar
Devlet-i Osmaniyye ile İngiltere hükumeti arasındaki alaka-i
tarihiyye meveddet ve ittifaka müstenid bir silsile-i an’anattan
Fakat Abdülhamid zamanında hükumet-i müşarun-ileyha
dülhamid’in hal’ine kadar bile şu soğukluk ta’mir edilemedi.
Şu vak’a-i tarihiyyenin mes’uliyeti kime aid olduğu mes’elesini
şimdi araştırmayacağız. Yalnız şurasını söyleyelim ki
bu mes’ele hakkında Abdülhamid mu’ahaze edilebilirse de
cereyanına kapılarak memleketimiz hakkında almış oldukları
vaz’iyyete de bir hisse-i mes’uliyet isabet ediyor.
edildi. Yeni Osmanlı hükumeti İngiltere hakkında yapılması
mümkün olan bütün cemile ve asar-ı meveddetin ibrazında
kusur etmedi. İngiltere efkar-ı umumiyyesi de bizi aynı
şiddetle alkışladı. Fakat maatteessüf araya sokulmuş olan
soğukluk bununla da ta’mir edilemedi.
olan adem-i i’timad ve i’tibar devam ediyordu. Yeni Osmanlılığın
bütün te’minatı bütün hulus-ı niyyeti bu adem-i
ve menbaı addederek bize karşı vaz’iyyet-i iğbiraranelerinde
devam ettiler. Zannettiler ki yeni Türkiye bir taraftan asker
ve donanmasını tanzim ve tertib ederek diğer taraftan da
akvam ve milel-i İslamiyye miyanında harekat-ı cedideyi
teşvik ve tergīb etmekle şarkta müstemlekat-ı azimeye milyonlarca
na sebeb olacaktır.
Şu zanniyyat sırf İngiltere rical-i devletinin muhayyile ve
evhamında tevellüd etmiştir. Fil-vaki’ birçok mesail-i dahiliyye
vaz’ edilmiş olan usul-i idarenin takviyesi ile meşgūl bulunan
yeni Osmanlı hükumetinin bu gibi cihangirlik bütün
akvam-ı İslamiyyeyi siyaseten birleştirerek büyük bir devlet
te’sisi gibi evham ile uğraşamayacağı bedihidir. Fakat
tün te’minata bir türlü inanamadılar İngilizler bizden öyle
te’minat taleb ettiler ki hükümetimiz tarafından kat’iyyen
kabul edilmesi imkanı yoktu. Bize ordu ve donanma tertib
ve tanziminden vazgeçilmesi teklif ediliyordu. Böyle bir
teklifi kabul etmek yeni Türkiye için intihar etmek veyahud
kendisini başka bir hükumetin taht-ı himayet ve sıyanetine
teslim etmek demekti. Halbuki Osmanlılar inkılabı ihtilali
bu kadar fedakarlığı bunun için yapmamıştı. Binaenaleyh
bu gibi ma-la-yutak tekalifin velev İngiltere’nin veyahud diğer
bir devletin iğbirarı bahasına olsun kabulünde hükumet
ma’zurdu.
muş bulunan iğbirar bir zaman devam etti. Fakat şu iğbirarın
bir gün gelip de zail olacağına ta evvelden emin idik. Zira
menafi’dir. İngiltere birçok mesail-i mühimme birçok menafi’-i
hayatiyyesi ile bize bağlıdır. Biz de İngiltere’ye karşı aynı
vaz’iyetteyiz. İngiltere rical-i devleti bir zamanlar yanlış bir
fikre zahib oldular. Yeni Türkiye ile eski Türkiye arasındaki
fark-ı azimi kestiremediler. Zannettiler ki iğbirar soğukluk
adem-i i’tina ve hatta tazyikatla bize boyun eğdireceklerdir.
Fakat bunu yapamayacağına kanaat-i kamile hasıl ettikleri
gün bize karşı almış oldukları vaz’iyetten vazgeçmeye mecbur
oldular. Artık bize yukarıdan aşağıya doğru bakmak
bizi idaresi altına almak fikri beslemek değil bizimle hemayar
ve hem-seviye olarak muamele etmek lüzumunu hissetti.
Şu lüzumu İngilizlere ilka ettiren en ziyade tarafımızdan
başka suret ve şekilde anlaşamayacaklarını duydukları gün
meslek-i siyasetlerini değiştirdiler.
Bugün İngilizler yeniden eski an’anat-ı tarihiyyelerine
avdet etmek asarını gösteriyorlar. Girit mes’elesi hakkında
almış oldukları vaz’iyyet tamamiyle bunu andırıyor.
Hükumat-ı muazzama-i hamiyenin tesamüh ve tegafülü
Girit mecnunlarını son derece şımartmıştı: Bunlar Osmanlı-İtalyan
muharebesinden istifade etmek hülyalarına kapıldılar.
Yunanistan’a cezirenin ilhakını bir emr-i vaki’ şekline
sokmak niyeti ile Girit hükumet-i İhtilaliyyesi tebligat ve
evamir-i resmiyyeyi Meclis-i Milli’nin ictima’larını Yunanistan
kralı namına yapmak gibi harekat-ı mecnunanede bulundular.
Bunlara zamime olarak bir de Yunanistan Meclis-i
Meb’usan’ına Girit tarafından meb’uslar göndermek
hükumat-ı hamiyye nezdinde protesto etti ve Giritlilerin şu
gibi harekatından neş’et etmesi muhtemel olan tehlikelere
nazar-ı dikkatlerini celb etti. Fil-hakīka Osmanlı hükumeti
Yunanistan hükumetinin bu gibi harekat-ı mecnunaneye
mümaşat etmesine sabır ve tahammül edemezdi ve Girit
meb’uslarının Atina’ya vusulü ile beraber Osmanlı ordusunun
da hudud-ı Yunaniyyeyi geçeceği bedihi idi. Hükumat-ı
hamiyye miyanında İngiltere Osmanlı hükumeti tarafından
serd edilen şu mülahazatın muhik olduğunu cümleden evvel
tasdik etti. Müşarun-ileyhin teklifi üzerine hükumat-ı saire de
müttehiden Girit hükumet-i ihtilaliyyesine yapmakta olduğu
ef’al-i na-layıkaya tahammül edemeyeceklerini Osmanlı
hakimiyetinin haleldar edileceğine meydan vermeyeceklerini
ve şayed bu gibi ef’al ve harekatta devam ederse cezireye
asker çıkararak yeniden işgal edeceklerini beyan ettiler!
Trablusgarb mes’elesine gelince yine İngiltere’nin bize
karşı müsaid bir vaz’iyet almak üzere olduğu hissediliyor.
Rusya tahşidatının Londra’da pek şiddetli i’tirazlara ve hoşnutsuzluklara
ma’ruz kalmış olduğu İngiltere hükumeti ile
Osmanlı hükumeti arasında Bağdad Demiryolu Kuveyt ve
diğer mesail hakkında yeniden müzakereye şüru’ edilmesi
nu anlattırıyor. İngiltere Hariciye nazırının son nutkundaki
zanlardan tecerrüd ederek yeni Türkiye’nin hiçbir amal-i
hususiyye ve cenk-cuyane beslemediğine emniyet hasıl ettiğinden
bugün meslek-i siyasisini bizim hakkımızda tebdil
etmektedir.
Bit-tabi’ bundan hoşlanmayacak izhar-ı memnuniyyet
etmeyecek bir Osmanlı bulunamaz. Yüz yirmi milyon tebaa-i
aramızda bir hail bir perde bir sebeb-i kin ve adavet diye
telakkī değil bilakis bir vasıta-i takarrub bir amil-i te’lif diye
kabul etmelidir. İşte o zaman iki hükumet arasında hakīkī ve
samimi bir anlaşma kabil olur bu ise her iki devletin menafiine
aynı derecede lazımdır.
Fazıl-ı muhterem M. Şemseddin Beyefendi’den aldığımız
hususi mektuptur ki pek musib mütalaaları ihtiva ettiği için
dercini münasib gördük:
Efendim!
Vatanımızda fecr-i hürriyyetin infilakını müteakib meşiyyet-i
gaye-i sa’adete isal edebilmek arzu-yı samimisi ile te’sisine
muvaffak olduğunuz Sıratımüstakīm vazife-i tenviriyyesini
bi-hakkın ifa edebilmiş ve erbab-ı tevhidi mü’essislerine
karşı ebediyyen minnetdar bırakmıştı. Emr-i ilahiye ittiba’la
sıratımüstakīmi ta’kīb edenlere sebilürreşad ihda olunacağına
şübhe yoktu. Son teşebbüsünüz bu hakīkati tecelli ettirdi.
Samim-i kalbimden sizi takdir ve tebrik eder ve muvaffakiyetinizi
eltaf-ı Sübhaniyyeden temenni eylerim. Birinci nüshada
derc edilmiş olan programı dikkatle okudum. Sebilürreşad
’ın göreceği ve görmesi icab edeceği vezaif-i aliy­
yeye
dair ayrı ayrı kısımlar açılması sütunlar tahsis edilmesi tekamüle
doğru atılmış esaslı hatvelerdir. Program ihtiyac-ı hazıra
elverişlidir. Bit-tabi’ lüzuma göre tedricen tevsi’ edilebilir.
Alem-i İslam’ın kat’i ve esaslı bir intibah-ı fikriye muhtac
olduğunda şübhe edilemez. Ötede beride görülen nahda-i
fikriyyeye lazım gelen faaliyet ve istikamet-i muayyeneyi
vermek ceraid-i İslamiyyeye aid bir vazifedir. Merkez-i Hilafet’te
hüda olmalıdır. İşte o zaman
ferman-ı
celili bütün ma’nasıyla tecelli eder.
Furkan-ı Mübin’in ulum ve fünunun hal-i hazırına nazaran
bir tefsire muhtac olduğunu i’tiraf etmeyecek bir
mütefekkir yoktur zannederim. Ehadis-i sahihanın efkar-ı
enamda toplanan şübühatı tamamiyle izale edecek surette
teşrihine de ihtiyac-ı kat’i vardır. Sebilürreşad ’ın bu iki
mühim vazifeyi bi-hakkın ifa edeceği şüphesizdir. Fikrimce
Sebilürreşad neşriyatında iki gaye ta’kīb etmelidir: Birisi
milletin mütefennin geçinen gençlerinde dine karşı uyanan
la-kaydi ve şübühatı esasından izale ederek yerine metin ve
rüsuhlu bir akīde ikame etmek ve diğeri de kitle-i müslimin
efkarına çalışmak seviye-i ictimailerini yükseltmek ahlak-ı
fazıla ile ittisaflarını te’min etmek cehl ile tev’em olan mutaassıbı
kökünden söküp atarak yerine cürsume-i irfan ve
fazileti zer’ eylemek…. Neşr edilen program arz edilen şu
gaye için çalışılacağını gösteriyor.
nin hayat-ı müstakbelesi için nazım vazifesini görecektir.
Son zamanlarda Avrupa’da taammüm eden sosyalizm
endividüalizm gibi mesalikle adl ü haya üzerine müesses
olan ahlakın köhneliğinden bugünkü insanların ihtiyacıyla
mütenasib olmadığından bahisle yerine ikame edilmek istenilen
menfaat prensiplerine müstenid ahlakın –Avrupa’da
her ne görür ve işitirlerse bir hiss-i takdirle bila-muhakeme
makta olduğundan ahlak-ı fazılamızı hayat-ı ictimai ve dinimizi
muhafaza ve tenmiye edecek ciddi mübahase esaslı
muhakemelere lüzum-ı kat’i vardır. İctimaiyyat ve ahlakıyyata
aid sütunlarda milletin hayat-ı atiyyesini kurtaracak
umumu istila eden kabus-ı ataleti ref’ ve mevcudiyetimizi
kemiren emraz-ı ma’neviyyeyi tedavi edecek esasları okuyacağımız
şüphesizdir.
En büyük ihtiyaclarımızdan olan ta’lim ve terbiye bahsinin
de unutulmaması şayan-ı mahmidettir. Alem-i İslam’ın
bugünkü sefaleti ta’lim ve terbiye hususunda ve şimdiye
kadar ta’kīb edilen usullerin daha doğrusu usulsüzlüklerin
seyyiesidir. Ana kucağından başlayarak mektep ve medreselerde
ve bilahare muhit-i ictimaide evlad-ı vatana verilen
ta’lim ve terbiyede ma’lumdur ki hiçbir gaye gözetilmemekte
muayyen bir usule tevfik-i hareket edilmemektedir. Bu
gibi bir terbiyenin neticesi ise gördüğümüz feci’ manzaraları
tevlid eylemektedir. Terbiye mecmuasında neşr edilmekte
olan makalelerde teşrihine çalıştığım gibi ta’lim ve terbiyede
bir mefkure ta’kīb edilmez Hazret-i Haydar’ın tavsiye-i
aliyyesinden istifade çaresi aranılmazsa çekilen emekler pek
beyhude gider ve metin seciyeye malik gençler yetiştirmek
tenviriyyeyi ifa etmesine iştiyakla intizar ederiz.
Felsefe mebahisine hususi sahifeler ayrılması bu babdaki
hassa bizde İbn-i Kemal’den sonra –Gelenbevi merhum gibi
birkaç zat istisna edilirse– fen ve hikmet-i ‘aliyye ile tevaggul
eden zevat hemen yok gibidir. Kadı Mir’in Aristo felsefesinden
müstahrec köhne nazariyatını bile okumak şimdiye
kadar büyük bir kabahat addedilmiş felsefe ile uğraşanların
olduğundan muhakemat-ı akliyye ve fenniyyeye karşı sınıf-ı
ulema büsbütün silahsız kalmışlardır. Fünun-ı riyaziyye ve
ulum-ı tabiiyyeye vukūf peyda edilmeden felsefenin mebahis-i
‘aliyyesi anlaşılamayacağından İbni Rüşd İbni Sina
Şehabüddin-i Maktul… gibi zevatın eserleri de –anlayan
kimse kalmadığı için– eyadi-i rağbetten düşmüş kütübhane
köşelerinde çürümeye mahkum bırakılmışlardır. Bugün
alem-i İslam yalnız bunların ihyasıyla da iktifa edemez.
Felsefe ve fen son zamanlarda büsbütün başka istikametler
almıştır. Din-i mübini müdhiş hücumlardan kurtarmak
kurtarabilmek için sunuf-ı ilmiyyeyi erbab-ı tevhidi bu yeni
fikirlerden haberdar etmek bunların zahiren rengin fakat
hakīkatte çürük ve müteaffin olanlarının üzerlerindeki cilayı
muğfili kazımak esaslı ve kat’i bulunanlarıyla İslamiyet
arasında bir tezad bulunmadığını bulunamayacağını meydana
çıkarmak icab eder. Tarih-i felsefeyi felsefenin suret-i
terakkī ve tekamülünü mesalik-i muhtelifeyi ve bilhassa son
zamanlarda pek ziyade taammüm eden ateizm pozitivizm
materyalizm ve determinizm…. meslek-i felsefilerini tedkīk
ve bunların çürük noktalarını meydana çıkarmak ve bu suretle
dinsizliğe olan temayülata karşı fenni ve felsefi manialar
sedler hazırlamak bu kısmın daire-i şümulüne girmelidir.
Sebilürreşad ’ın diğer kısımlarda ta’kībini vaad ettiği usul-i
tenviriyi de bi-hakkın ifa edeceği muhakkak olduğundan
bütün mevcudiyetimle muvaffakiyetini temenni eylerim.
Sizce münasib görülüp görülemeyeceğini bilmemekle
beraber bendeniz “Sebilürreşad Kütübhanesi” namı altında
bir silsile-i asar neşrini de pek faideli ve ta’kīb edilen gayeye
kolayca vusul için pek emniyet-bahş görüyorum. Bu kitaplar
açık ve sade bir ifade ile bilhassa ilm-i kelam fünun ve
felsefe-i hazıraya göre hikmet-i ‘aliyye-i İslamiyye tarih-i
felsefe felsefe-i ‘aliyye ilm-i hey’et riyazi ve mihaniki kısımları
çıkarılmak üzere hikmet-i tabiiyye-i tecrübiyye
lüzumsuz olan tafsilatından ve riyaziyyat kısmından tecrid
edilmek şartıyla ilm-i vezaifü’l-a’za ilm-i teşrih ilm-i hayat
hayvanat ve nebatat tasnif ve fasilelerle tafsilatına lüzum
yok ilm-i tabakatü’l-arz ilm-i müstehasat tarih-i edyan…
fenlerine aid olmalı ve tarz-ı tahrirleriyle tatbik edilmiş olan
metodları kendilerine mahsus bulunmalıdır. Bir halde ki bu
kitaplar medreselerde okunabilsin. Ve bunları okuyan talebe-i
ulum veya efrad-ı İslamiyyeden bir zat her hangi bir
mütefennin veya dinsizle mübahasata girişirse akīdesi sarsılmaksızın
umumun anlayabileceği bir tarzda yazılmalıdır ki her müslim
gerek medaris-i ilmiyye talebesi ve gerek mektep şakirdanı
felsefi esaslarla techiz eder. Mektep talebesine de fen ve felsefe-i
müsbete ile İslamiyet-i hakīkiyye arasında bir tezad
bir tebayün olmadığına dair kanaat verir. Efrad-ı İslamiyyeyi
kabus-ı cehele ve taassubdan atalet-i mutlakadan ve
te­
mayülat-ı muzırradan tahlis ederek
hükm-i celili mucebince fezail-i ahlakıyye ile mücehhez
oldukları halde bir hayat-ı faaliyyete sevk eder ve mesailerinden
bol bol istifade etmelerini taht-ı te’mine alır. Yetiştirecekleri
çocukların metin ve asil bir terbiye alarak tekemmül
etmelerine sebeb olur.
Milleti tahlis ve tenvir ile mükellef olan hey’et-i ilmiyyenin
hali medaris-i İslamiyyenin akīm gayelere doğru
yuvarlanması yirminci asırda hala Isam’ın Abdülgafur’un
vehmiyyatıyla iştigal edilmesi pek yazık ve acıklı değil midir?!..
Avrupa’da bulunduğum esnada kendi derslerimden vakit
buldukça üniversitenin ilahiyat teoloji şu’besinin derslerine
de devam ederek yetiştirilen ilm-i din erbabının –esas
çürük olmakla beraber– fenni ve felsefi esaslarla ne kadar
metin bir surette techiz edilmekte olduklarını gıptalarla görmüştüm.
keme üzerine müesses bir dine mazhar olduğumuz halde
kitle-i İslamiyyenin ve o kitleyi sevk ve tenvir ile mükellef
hey’et-i ilmiyyenin halini düşündükçe millet-i İslamiyyeyi
ezen kabus-ı atalet esbabının hala izale edilemediğini gördükçe
yeise düşmemek yürek parçalanmamak kabil değil.
Millet-i İslamiyyeyi şu girdab-ı müdhişten kurtaracak
şey ta’mim-i maarif-i müsbetedir. Bu da Sebilürreşad gibi
ceraid-i İslamiyyenin neşriyatı ve o yolda yazılacak eserlerin
ta’mimi sayesinde müyesser olur. Bu hususta ettiğiniz
mücahede gösterdiğiniz fedakarlık her türlü takdirin fevkindedir.
Me’muriyet-i acizanem Dersaadet’te olsaydı fariza-i
asliyyeden bildiğim bu gayeye –hasbeten li’llah– bütün
mevcudiyetimle çalışmaya ve vüs’ u iktidarım derecesinde
mesai-i mübeccelenize iştirak etmeye gayretle iftihar ederdim…
Millet-i İslamiyyenin saadet-i atiyyesi için ümid-bahş
gördüğüm mesai-i alilerine yakından ve istediğim gibi hizmet
edemediğimden vicdanen müteessir ve müteessifim.
–ki asıl felsefe ve piskoloji mebahisiyle ta’kīb edileceklerdir–
maatteessüf arzu ettiğim gibi olamıyor. Çünkü bu hususta
muntazam vesaik bulunmadığından pek çok tetebbuat icrasına
birçok kütübhaneler dolaşılmasına ihtiyac var. Halbuki
Midilli’de tek bir kütübhane bile yoktur. Kendimde bulunan
kitaplar ise mahdud. Bit-tabi’ noksanlarını ma’zur görürsünüz.
Sebilürreşad – Hakkımızda ibzal olunan iltifatlara arz-ı
teşekkür eyleriz. O kadar vesaitsizliğe rağmen “İslamda fen
ve felsefe” makalelerinin fevkalade nefis ve kıymetli olduğu
bütün kari’lerimizce müsellemdir.
“Sebilürreşad Kütübhanesi” namı altında müfid ve ciddi
bir silsile-i neşriyat ta’kīb etmek bizce de mutasavverdir.
Ancak şu sıralarda bu kabil asarın talibi müşterisi az olduğu
cihetle cesaret edemiyoruz. Satılmayacak bir yığın asar
neşrinden mütevellid zararı telafiye de sermayemiz müsaid
değil. İnşaallah halkımızda ciddi nafi’ asar okumak hevesi
uyanır da biz de elimizden gelen hizmeti ifaya çalışırız.
DERSAADET’TE SEBILÜRREŞAD
CERIDE-I İSLAMIYYESI’NE
Muhterem efendim
Bu defa gelen Tanin gazetesinde Sıratımüstakīm ceride-i
feridesinin Sebilürreşad ’a tahvil edildiğini okuduk. Umum
mü’mininin bais-i fevz ü felahı olan Sebilürreşad ’ın neşrinden
naşi ziyadesiyle memnun olduk. Memalik-i Osmaniyye’nin
en hücra köşesinde hudud civarında bulunan biz
fakīrler muvaffakiyetinize duahan olmaktayız. Sizler gibi fi
sebilillah çalışanları dareynde Cenab-ı Hakk’ın mes’ud eyleyeceğine
hiç şübhe etmemekteyiz. Ahali-i İslamiyye pek
ziyade intibaha muhtacdır. Katolik papaslarının Tuz ve
havalisinde faaliyetlerini görüp de mütehayyir olmamak
kabil değildir. Lakin aynı zamanda ağlamamak da kabil
değildir. Bila-mübalağa arz ediyorum ki her iki saatlik bir
mevki’de binlerce liralara mal olmuş pek ali binalar göze
çarpmaktadır. İşte bunlar kiliselerdir. Tekmil Malisörlerin
servetleri bir yere cem’ olunsa dört kilise inşa etmeleri
mümkün değil iken bu binalar nasıl yapılıyor? İşte şayan-ı
dikkat noktalar burasıdır. Bugün Hıristiyan Malisörleri yalnız
Katolik papaslarını tanırlar. La-teşbih onlara Cenab-ı
Hak gibi itaat ederler. Avusturya sarf ettiği milyonların işte
şimdi semeresini görmektedir. Buna mukabil bizim köylü
münasib bir cami’-i şerif yoktur hoca yoktur bu sebepten
vaktiyle müslüman olanların ekserisi şimdi tanassur etmiştir.
ve Meryem’in resimleri yanında küçük bir kandil. Bunların
yegane esbabı kat’iyyen buralarda ahaliyi irşad edecek hocaların
dolaşmamasından ileri gelmiştir. Geçen id-i adhada
tamam hudud üzerine Denboşe namındaki İslam köyünün
müracaatla bayram namazını kıldırmak için askerlerin içinde
bulunması me’mul olan bir hocanın kendilerine terfikan
köye i’zamını istirham eylediler. İstirhamları tervic olunarak
hemen iki nefer verildi. Memnuniyetlerinden kumandanın
ellerini öpdüler. Artık tasavvur edelim biçare İslamlar
bayram namazını kıldıracak hoca bulmaktan aciz neticesi
ne olacak? Maazallah ileride bunlar da tanassur edecekler.
Bunlar devr-i istibdadda hükumetin gösterdiği la-kaydlıktan
başka bir şey değildir. Hal-i hazırda dahi bu gibi hususata
matlub vechile ehemmiyet verilmiyor.
Ez-cümle iki yüz kuruşluk mektep muallimi gönderiliyor.
bii cüz’i olan maaşa tama’an gelen hocadan da o nisbette
ni anlayacak kendilerinin mevcudiyetlerini takdir edecekler.
Tekrar arz ediyorum Cenab-ı Hak muininiz olsun.
Atideki beş adrese Sebilürreşad senelik abone kayd ederek
müterakim nüshaların irsaline inayet buyurulmasını elimizden
geldiği mertebe abone kayd ettirmeye çalışacağımızı
arz eyleyerek takdim-i ihtiramat eyleriz efendim.
HAYAT-I AKVAM-I İSLAMİYYE
Nefs-i Vidin’de zükur ve inasa mahsus olmak üzere dört
sınıflı bir rüşdi ile dört sınıflı bir ibtidai mevcuddur. Rüşdinin
mevcudu zükur ve inas olmak üzere olup ’ü inas bakīsi
zükurdur.
Mekteb-i ibtidaide zükur ve inas olmak üzere mecmu’-ı
şakirdan ’dır ki mekatib-i İslamiyye mevcudu adede
baliğ olmaktadır.
Mekatib-i İslamiyye bir müdürün taht-ı idaresinde bulunup
rüşdi ve ibtidaide sekiz muallim bir de müfettiş muallimesi
mevcuddur. Me’murin ve mu’allimin maaşatı kamilen
Encümen-i Maarif-i İslamiyye kasasından te’diye olunmaktadır.
Hey’et-i ta’limiyyeden ikisi ali biri idadiden me’zundurlar.
Bakīleri mekatib-i rüşdiyyede me’zun olup müddet-i
medide muallimlikte bulunmuşlardır.
Mekatib-i İslamiyye varidat ve masarıfatı yirmi bin franga
baliğ olmaktadır.
Evliya-yı etfal umumiyet üzere rencberdir. Ancak yüzde
on ila on beşi tüccar esnaf ve me’murini teşkil etmektedir.
– Nefs-i kasabada üç sınıflı zükura mahsus olmak
üzere bir rüşdi zükur ve inas iki ibtidai mektebi mevcuddur.
Rüşdinin mevcudu olup ibtidailerde de mevcud
vardır ki yekun-ı mevcud ’dir. Mekatib altı muallim
biri sultani biri idadi me’zunu olup bakīsi rüşdi me’zunudurlar.
Muallim-i evvelin maaşı Maarif-i Umumiye Nezareti’nden
te’diye olunur. Bakīsi ve me’murin ve muallimin
maaşatı kamilen Maarif veznesinden te’diye olunmaktadır.
Mekatib-i İslamiyye varidat ve masarıfatı franktır.
Kaza dahilinde yirmi beş mekteb-i ibtidai mevcud olup
ancak onu usul-i cedideye tahvil olunabilmiştir. Mevcud
talebe ve talibat ’dür ki nefs-i kasaba ile yekunu ’e
baliğ olur.
– Nefs-i kasabada üç sınıflı bir rüşdi zükur
ve inasa mahsus iki ibtidai vardır. Rüşdinin mevcudu
olup ibtidai mevcudları da ’sı inas olmak üzere ’dir.
Mekatib-i İslamiyye dört muallim ve iki muallime tarafından
ye Nezareti’nden ta’yin olunmuştur. Sarfiyat yekunu
franktır. Kaza dahilinde altı ibtidai mektebi mevcud olup ’i
tadır. Kasaba ve kazada mevcud talebe ’tür.
Bu adam seksen sene yaşamış imiş gayet meşhur bir
müsteşrik olduktan maada bir de Osmanlı muhibbi imiş.
Bizim bildiğimiz bu adam bir Macar’dır şarkta büyük
seyahatleri vardır. Ne derecede şöhreti olduğu bizce ma’lum
değil. Seyahatname ’sinde yazdıkları şeylerin hiçbiri karin-i
hakīkat değildir. Bilhassa Türkistan’da imamet vazifesinde
bulunduğunu hiçbir “Hocend”li bilmiyor.
kendi kalemi ile gösterdi. Trablusgarb Muharebesi münasebetiyle
yazmış olduğu makaleyi telgraf ajansları bütün
aleme neşr etmiştiler. İkdam refikımize kendi gazetelerine
müracaatı tavsiye ederiz.
– Bağdad’da ulum-i ‘aliyye-i
diniyye ve fünun-ı hazıra-i medeniyyenin bi-hakkın tedrisi
El-yevm mevcud Medrese-i A’zamiyye bu suretle ıslah edilecektir.
aidesine tebliğ olunmuştur.
Beyrut’taki İtalya bombardımanı
esnasında şehid olan guzat-ı Osmaniyyenin ihya-yı
hatıraları için rekzi mukarrer olan bir abidenin masarıf-ı
tarafından gösterilen arzu üzerine mezkur ianatın dercine
nezaret etmek için vali-i vilayet riyaseti tahtında eşraf-ı mahalliyyeden
mürekkeb bir komisyon teşekkül etmiştir.
Londra’da münteşir The Near East gazetesine Cidde’den
bildirildiğine göre bu sene esnasında hacc-ı şerif farizasını
atidir:
Arabistan’dan
Hind ve Afganistan’dan
Buhara’dan
Cezayir ve Tunus’tan
Mısır’dan
Yemen’den
Cava’dan
Çin’den
Hadramut ve Maskat’tan
Sudan’dan
Fas ve Marakeş’ten
Hıtta-i Irakiyye’den
Rusya’dan
Anadolu ve Rumeli’den
Bahr-i Ahmer sevahilinden
Mevaki’-i muhtelifeden
– Times ’ın istihbaratına nazaran Afrika’da
ve Mısır’da bulunan Senusiler reisleri Seyyid Ahmed
eş-Şerif es-Senusi hazretlerinin İtalyanlara karşı cihad
emrine itaat ve imtisal eylemekte olduklarından peyderpey
Osmanlı ordugahına iltihak ve inzimam etmeye karar vermişlerdir.
Senusiler Afrika’nın her tarafında kesretle münteşir
ve sahib-i nüfuz olmalarından dolayı İtalyanlar endişe
etmektedirler. Bunun üzerine Roma’daki ifrat-perver İtalya
gençleri beyninde Ciolni kabinesi aleyhinde fena bir cereyan-ı
efkar hasıl olarak kabine a’zasından bir ikisinin katlini
tasavvur ediyorlarmış.
– Kahire’den Times ’a iş’ar olunduğuna
nazaran İtalyanlar mücahidin-i Osmaniyyeye karşı
ne yapacaklarını şaşırıp hile ve desiseye tevessül etmeye
karar verip Arabiyyü’l-ibare bir beyanname neşr ile havai
balonları vasıtasıyla mezkur varak-pareleri cevv-i havadan
Arabların bulundukları mevakie atmışlardır. Bu varak-parelerden
biri ahiren Mısır’da münteşir el-Alem gazetesine gönderilip
neşr edilmiş ve mevaddı hakkında amik bir surette
beğenmemiş olmalıdır ki beyannameye karşı istihza-amiz
cümleler neşr etmiştir.
– Rusya hükumeti icabı takdirinde Girit’e
sevk edilmek üzere bin nefer askerin hazır bulundurulması
hakkında lazım gelenlere evamir i’ta eylemiş ve kuva-yı
mezkurenin Boğazlardan müruruna hükumet-i Osmaniyye
tarafından müsaade edilmiş imiş. İtalya’dan maada diğer
düvel-i hamiyye dahi bu yolda tertibat icra etmeye karar
vermişlerdir.
– Bir haftadan beri
Avrupa gazetelerinde Girit hey’et-i icraiyyesinin Yunanistan
Meclis-i Mebusanı’na Girit’ten aza intihab etmekle meşgūl
bulunduklarını ve hatta yirmi beşe karib azanın müteaddid
fırkalar tarafından namzed edildiklerini ve Girit hıristiyanları
tarafından bu kere Yunanistan’a a’za göndermek için karar-ı
kat’i verilmiş olduğu mevzu’-ı bahs olmaktadır.
Times gazetesi bu kadarla iktifa etmeyerek bir makale-i
mahsusa ile Yunan Başvekili Mösyö Venizelos’un on yedi ay
zarfındaki icraatını bir lisan-ı sitayiş ile yad edip alkışlamıştır.
Times gazetesinin beyanatına bakılırsa Yunan başvekili Yunanistan’ı
her türlü dağdağa ve tezebzübden tahlis edip emn
ü asayişi te’mine muvaffak olmuş ve Yunanistan için yeni
bir devre-i terakkī ve saadet ihzar ve tedarik etmiştir. Hasılı
başvekil cenablarını Yunan esatize ve felasife-i kadimesine
bile tercih edercesine Times ihtiyar-ı zahmet ve külfet etmiştir.
– Mısır Nasyonalistleri reisi Muhammed
Ferid Bey tarafından her sene vukū’ bulduğu gibi bu
sene de bir nutuk irad edilip İngiltere’nin Mısır’daki vaz’iyet-i
Bey’in beyanatından münfail olan İngilizler muma-ileyhin
bir müddet-i muvakkate için Mısır’dan ihrac edilmesine
ve­
yahud cezalandırılmasına hükumet-i Mısriyye’yi icbar
ediyorlarmış. Ferid Bey Atina’da ictima’ eden Müsteşrikīn
Kongresi’nde İngilizlerin Mısır’daki vaz’iyetlerini protesto etmek
– Mısır’dan varid olan hususi bir telgrafnameye
nazaran Mısır hududundan Osmanlı ordugahına
müsellah cengaver iltihak eylediğini Sabah yazmıştır.
– el-Liva’ gazetesinde okunduğuna
göre: Bu ana kadar Mısır’da derc olunan ianatın mikdarı
doksan dört bin altı yüz on dokuz Mısır lirasına baliğ olmuştur.
– Novye Vremya gazetesinin mündericatına
göre İran Şah-ı mahluunun küçük kardeşi Şua’u’s-Saltana
üzere bu adam en mahir rolleri ifa etmiştir. İran Hazine Nazırı
Amerikalı Mister Shuster Morgan Şua’u’s-Saltana’nın
emval ve emlakini haczetmek istediğinden müşarun-ileyhin
valide ve haremi tarafından Rusya Çar ve Çariçesi’ne telgrafla
şikayette bulunması üzerine Rusya hükumeti Çar’ın
tensibi vechile İran hükumetine ilk notayı vermişti. En sonra
Mister Shuster’in azlini Rusya taleb ettiği gibi re’sen İran
umuruna da müdahale etmeye başlamıştır.
– Hal-i hazırda İran’ın
Kirmanşah şehrinde bulunan Salarüddevle bütün İran-ı
Gar­
bi cihetlerinde vasi’ bir hükumet teşkiline kat’i surette
karar vermiştir. Rusya ve İngiltere devletlerinin tavassutları
üzerine –İran’dan def’ olup gitmek şartıyla– merkūma İran
hükumeti tarafından senevi bir mikdar tahsisat verilmişti.
Maaşına mahsuben Rusya ve İngiltere’nin Kirmanşah’daki
konsolosları vasıtalarıyla İran’dan gönderilen nükūdu Salarüddevle
ahz ve kabulden imtina’ etmiş ve ancak İran Şahı’nın
taht-ı nüfuzunda kalmak üzere İran-ı Garbi vilayatında
müstakil bir hükumet teşkiline mail olduğunu anlatmıştır.
Bu arzusu üzerine Rusya büsbütün kızmış ve müşarun-ileyhi
kendi askeri vasıtasıyla te’dib ve ihrac etmeyi kurmuştur.
ma’lum olduğu üzere Salarüddevle’yi Muhammed Ali’nin
dümdarı olmak üzere Ruslar tarafından İran’a gönderilmişti.
rafından ehemmiyet verilmemişti. Rusların şu son günlerde
üzerine Salarüddevle’nin İran’dan mübaadetine karar vermiş
ve kendisini tatyib için de İran’dan –Muhammed Ali
Şah’ı hayran çıkardığı gibi– bir mikdar tahsisat koparmaya
sa’y eylemişti.
Binaenaleyh Rusya kendi kabahatlerini örtbas etmek
Devlet-i Osmaniyye’ye güvenmekte olduğunu dermiyan
ediyor. Bu babdaki mes’elenin Babıali ile hall ü faslı için
Rusya tarafından Dersaadet’teki sefirine ta’limat-ı mahsusa
vermiş olduğunu Times yazıyor.
Salarüddevle’nin Kirmanşah’ta ve Hemedan’da bu ana
kadar akıttığı ma’sum ve bi-günah kanların haddi hesabı
yoktur. Hele şu son zamanlarda Kirmanşah valisiyle ahalisine
karşı ika’ eylediği cinayat-ı fazia-i vahşiyane insanın
tüylerine ürpertmeye kafidir. Salarüddevle’nin rezaletlerine
engizisyon tarihinde bile emsaline tesadüf olunmamıştır.
Böyle bir herifi tatyibe çalışan Rusya hükumetine ne demelidir?
Şimdi de hükumet-i Osmaniyye’yi lekelemeye çabalıyor.
Hükumet-i Osmaniyye bu hallerden beridir. Salarüddevle’nin
ve emsalinin vücudundan hasıl olacak faide eksik
olsun.
– Hindistan Hakim-i
umumisi Lord Harding irad ettiği nutukta sözünü İran-ı
Cenubi ahvaline intikal ettirerek atideki beyanatta bulunmuştur:
“Cenubi İran ahvali pek fena ve karışık bir halde
devam etmesinden İngiltere ve Hindistan ticareti havali-i
mezkurede sekte ve ziyana uğramıştır. Eşkıya tarafından
şose yolları tahrib edildiği gibi kervan kafileleri de nehb ü
garet edilmişlerdir. Ahval-i mezkureye bir çare bulmak üzere
ki İngiliz me’mur-ı siyasisine evamir-i lazıme gönderilmiştir.
Muma-ileyh asayişi te’min için kabail-i mahalliyye rüesalarıyla
görüşecek ve kendilerine tebligatta bulunacaktır. Ahval-i
mezkureye kabail tarafından devam edildiği takdirde
tecziyeleri cihetine tevessül olunacaktır.” El-yevm İran-ı
Cenubi mıntıkasında iki bin Hind askerinin mevcud olduğu
müşarun-ileyhin beyanatından istinbat olunmaktadır.
– Tahran’da et ve erzak fıkdanından
dolayı ahali son derece heyecana gelmişlerdir. Beş
yüz kadın kafilesi Sipehdar’ın hanesi önüne gidip nümayişte
bulunmuşlar ve mahalli jandarma ve polisler tarafından
dağılmalarına teşebbüs olunması üzerine kadınlardan biri
vahim surette cerh edilmiştir.
– Rusya ve İngilte­
re’nin son notaları hakkında İran hükumeti tarafından verilen
cevap memnuniyet-bahş görüldüğünden Rusya ve
avans vermişlerdir.
– Almanya İmparatoru
Avusturya-Macaristan imparatoruyla görüştükten
sonra Venedik’e gidip İtalya kralını ziyaret etmiştir. Kayser
hakkında İtalyanlar fevkalade izhar-ı ihtiram ve nezaket etmişlerdir.
rebe-i hazıra hakkında teati-i efkar olunduğu iddia olunuyor
şey konuşulmadığını ve ziyaret-i mezkurenin sırf İttifak-ı
Müselles’in tahkim ve tarsini için icra olunduğu dermiyan
edilmektedir. Times ’ın beyanatına bakılırsa imparator bi-taraflık
kavaidini asla ihlal etmeyecekmiş. İtalya matbuatı ile
efkar-ı umumiyyesi Dersaadet’teki Alman sefiri Baron Mareşal’in
Türk muhibbi bulunmasıyla Von der Goltz Paşa’nın
Osmanlılar lehinde Viyana ve Alman matbuatı vasıtasıyla
neşr eylediği makalatından son derece muğber ve müşmeiz
olduklarını Times beyan ediyor.
– İngiltere Avam Kamarası
a’zasından biri Hariciye Nazırı Sir Edward Grey’den
Trablus ve Bingazi müsadematı esnasında İtalyanların bombardımanlarından
mutazarrır olan İngiliz tebaasının zarar ve
ziyanlarının tazmini hususunda İngiltere hükumetinin teşebbüsünü
babdaki İngiliz tebaasının müddeayatını te’yid için ihzarı
lazım gelen vesaikin tedariki zımnında konsoloslarımız vasıtasıyla
mutazarrır olan tebaalarımıza tebligat icra edilmiştir.
Maamafih İngiltere hükumeti atiyen bu babda kendi tebaasının
hukūkunu mütalebe için teşebbüsat-ı lazımede bulunacak
daha muvafık telakkī ettiğini” beyan eylemiştir.
– Hindistan’ın Bengale Eyaleti’ne
vasıl olmak üzere İngiltere kralı tarafından Lord Kar
Mihail ta’yin edilmiştir. Kalküta eşraf ve a’yanından Şemsülhüda
emirname-i krali ile mezkur vilayetin meclis-i idaresine
daimi a’za intihab olunmuştur.
– Hindistan’ın Singapur şehrinde mu­
kīm müslümanlar tarafından Trablus’a tecavüz eden düşman-ı
dinin def’-i savleti emrinde isti’mal edilmek üzere
mezkurda Arabca münteşir el-Vatan gazetesinde okunmuştur.
Seyyid Abdullah bin İsa el-Habeşi namında bir zat-ı hamiyet-sıfat
bu ianenin dercine vesatat eylediği gibi kendisi
de ehemmiyetli bir meblağ i’tası suretiyle iştirak eylemiştir.
Sharnpur beldesinde
ehl-i İslam ictima ederek Trablusgarb şüheda-yı İslamiyyesine
muavenet-i nakdiyye cem’ine mübaşeret ettikleri
sı­
rada mecusilerden dahi pek çok adamlar iane verdiklerini
Bombay’da münteşir el-Islah gazetesi yazıyor. Hissiyat-ı
kalbinden silindiyse fıtraten insan olanların kalbinde ilelebed
bakīdir.
– Rusya İmparatoriçesi Aleksandra
Teodorona’nın taht-ı himayesinde ve Ceneral Şevedof’un
riyasetinde bulunan Müsteşrikīn Cem’iyeti Alem-i
bundan bir nüshasını da idarehanemize irsal eylemiştir.
Mecmuanın mukaddimesinde neşrinde ta’kīb edilecek
maksadın milel-i İslamiyyenin mazi ve hal-i hazırı hakkında
tedkīkat-ı ilmiyyede bulunarak medeniyet ve tarih-i İslamı
tetebbu’ ve neşr etmek olduğu beyan ediliyor.
­
– Bu sene Rusya’nın pek çok
vilayetlerinde kahtlık açlık olduğu ma’lumdur. Bu defa ihvanımızdan
biri ber-vech-i ati ma’lumat-ı mufassala vermiştir.
Rusya’da açlık birkaç nevi’ olur: Bazen insanlar bazen
hayvanlar bazı senelerde hem insanlar hem hayvanlar
kahta duçar olur. Dahili Rusya’da Ufa ve Samara cihetlerinde
açlık insanlar içindir Sibirya’da Mavera-i Ural’da
Kazakistan’da kaht hayvanat içindir. Bu sene Akmol ve
Simipalat umumiyetle Kazakistan dehşetli bir açlık içinde
bulunuyor. Bilhassa Şubat’ta Sibirya’nın pek çok vilayetlerinde
yağmurları müteakib şiddetli soğuklar olduğundan az
zamanda pek külliyetli hayvanat telef olmuş üç dört yüz
belki bin hergelesi olan adamlar bir hayvansız kaldığı gibi
beş on bin koyunu olanlarda da bir tek koyun kalmamış.
Bu suretle Şarkī Rusya’da pek çok adamların da açlıktan
telef olduğu Rus gazetelerinde görülüyor. Rusya’da bilhassa
Kazakistan sahralarında her zaman kaht olurdu. Lakin bu
seneki gibi dehşetli kaht hiçbir zaman görülmemiştir.
– Hindistan’dan Times ’e
temekkin olup Afgan unsuruna mensub bulunan Veziri Kabilesi
efradı İngilizler aleyhine kıyam etmişlerdir. On dört
sene evvel dahi bunlarla İngilizler beyninde bir münazaa ve
müsademe tekevvün ederek İngilizlerin maddi ve ma’nevi
zararlara duçar olunmalarına sebebiyet verilmişti. Vekayi’-i
mezkurenin başlıca esbabı tuz ve barut rüsumunun İngilizler
tarafından ihdas olunmasından ileri gelmişti. Hal-i hazırdaki
bir şey var ise gerek Afganistan ahalisi ve gerek orada mevcud
olan bütün kabail-i Afganiyyenin İngiltere’nin Osmanlı-İtalya
muharebesine nihayet vermek için müslümanların
ğinden dolayı iğbirarlarını mucib olmasından naşi olmuştur.
On altıncı defa olmak
üzere Nisan-ı Efrenci’nin yedisinden on dördüne kadar Müsteşrikīn
Kongre’si bu defa Atina’da ictima edecektir. senesinde
mezkur kongre Kopenhag şehrinde ictima ile hayli
mukarrerat ittihazına muvaffak olmuştu. Mezkur kongrede
fından da Hariciye me’murin-i mümtazesinden Hikmet Beyefendi’nin
kralının taht-ı himayesinde ictima’ edeceği gibi riyaset-i fahriyyesini
de Yunan veliahdı kabul etmiştir. Yunan Maarif nazırı
da mezkur komisyonun teşkilatına nezaret etmeyi deruhde
eylemiştir. Cambridge Darülfünunu Lisan-ı Arabi Muallimi
Profesör Marko Lives İngiltere Devleti tarafından isbat-ı
vücud edeceği gibi Londra’daki Hind Nezareti Kitabhane-i
Umumisi Nazırı Mister Thomas da Hind Hükumeti namına
kongreye i’zamı takarrür etmiştir. Aynı zamanda İngiltere’de
bulunan Cambridge Oxford Aberdin Londra Gal-i
Şimali Edinburg Dublin Glaskow Manchester Şefilt Sant
Andre darülfünunlarıyla Londra’daki Asya Cem’iyet-i Kraliyye’si
taraflarından da ayrıca birer murahhas gönderilmesi
kararlaştırılmıştır.
Brezilya’da kain Sen Paulo Başşehbenderi Münir Süreyya
Bey mahall-i me’muriyyetine hin-i azimetinde beray-ı
arz-ı veda’ huzur-ı mülukaneye kabul buyurulduğu sırada
mahall-i mezkurda bulunan tebaa-i Osmaniyye’ye selam-ı
şahanenin tebliğine me’mur buyurulmuştu. Bu defa şehr-i
mezburda bulunan tebaa-i Osmaniyye tarafından Serkarin-i
hazret-i şehriyari Lütfü Bey’e varid olan bir telgraf­
ta şehbender vasıtasıyla nail oldukları selam ve iltifat-ı
şehriyariden dolayı ta’zimat ve teşekkürat-ı ubudiyyetkaranelerinin
hak-i pay-i şehriyariye arz ve iblağı rica ve zat-ı
mülukanenin tezayüd-i ömr ü ikbaline ve sevgili vatanımızın
olunmuştur.
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHI ’NIN

----
HATALARI
----

el-Hilal sahibi Corci Zeydan Efendi’nin Tarihü’t-Temeddüni’l-İslami
’si Medeniyet-i İslamiyye Tarihi ismiyle Türkçe’ye
nakl olundu. Aslını okumayanlar tercümesini okumuşlar
yahud işitmişlerdir.
Mısır’da Rusya’da bir hayli intikada ma’ruz olan bu eser
memleketimizde pek büyük bir mevki’ tuttu. İşittiğime göre
tarih yazanlarımız Corci Zeydan Efendi’nin kitabını en zengin
en bi-taraf me’haz biliyorlarmış da sahifelerini aynıyla
nakl ediyorlarmış.
Müellif vaktiyle eserini mekteplere kabul ettirmek için Mısır
Maarif Nezareti’ne müracaat eylemiş lakin müsaade alamamış
Nezaret’e verdikleri takrirde kitabın birçok yanlışı olduğunu
El-Müeyyed gazetesinde de aynı kitaba dair birçok intikadlar
görüldü ki kitabın sahibi bunların bir kısmına mukabele
bir kısmını kabul etti.
El-Menar sahibi Muhammed Reşid Rıza’ya göre: Eserdeki
hatalar bile bile değilmiş müellifin bir takım mesailini
anlayamamasından imiş. Vekayi-i cüz’iyyeyi kavaid-i külliyye
suretinde kabulüne gelince bu da Corci Zeydan’ın bütün
müellefatında tuttuğu bir usul imiş. Yalnız sonraları yazdığı
yazılardan söylediği sözlerden kendisinin şuubiyyeden sair
milletleri Arablara tercih edenler olduğu hissolunuyormuş.
Zaten eserin Türkçe’ye tercüme edilmesi de bundan ileri geliyormuş.
Zannetmeyiz ki el-Menar sahib-i muhteremi şu son sözle
Türklere hücum etmek istemiş olsunlar. Zira pek iyi bilmeleri
lazım gelir ki Tarihü’t-Temeddüni’l-İslami mütercimi Türk
değildir. Mü’ellifi gibi Hıristiyan Arablardandır.
Şimdiye kadar bizde bu kitaba dair kimse tarafından bir
söz söylenmemesi cidden şayan-ı teessüftür. Hele tarih-i İslam
yazmaya kalkışanlar dedikleri gibi me’haz olmak üzere
yalnız bu eserin tercümesini intihab etmişlerse pek garib
olur!
Bizim tarihçiliğimiz yok amma öyle zannediyoruz ki bu
zaman zarfında cildlerle tarih meydana getiren müverrihlerimize
hayran olmamak elimizden gelmiyor.
Haydi diyelim ki; garbdaki milletlerin tarihi son zamanlarda
mümkün olduğu kadar bi-taraf adamlar tarafından
yazılmıştır. Onun için o eserleri tercüme edivermekle bir iş
görmüş olalım. Lakin tarihin şarka hususiyle İslam’a aid
kısmı için de aynı vasıtaya müracaat etmek pek saf-derunluk
olmaz mı?
Tarih-i İslam doğrudan doğruya Müslüman müverrihlerinin
eserlerinden alınmalıdır. Ancak bunların hiç olmazsa
en mevsuk tanılmış olanları iyice tedkīk edildikten uzun
uzadıya muhakeme olunduktan sonra nakl olunmalıdır.
Tarih yazmak için tabii birçok şeraiti cami’ olmak icab
edecek. Lakin tarih-i İslam için her şeyden evvel lisan-ı
Arab’ı edebiyatıyla beraber bilmek elzemdir. Zira müracaat
edilecek me’hazlar arasında herkese söylemeyenleri pek
çoktur.
Bu hafta gelen el-Menar ’da Corci Zeydan’ın tarihine dair
bir makale gördük. Muharriri Hind ulemasından Şeyh Şibli
en-Nu’mani’dir. İnşaallah gelecek nüshamızdan başlayarak
tercüme edeceğiz. Eserin ne kadar süreceğini bilemiyoruz.
Çünkü el-Menar ’da da maba’dlı olarak devam ediyor.
TEFSIR-İ ŞERIF

----
. . .
----

Tercümesi
“Senden kıyametin ne zaman kopacağını soruyorlar. Bu­
nu düşünmekten sana ne? Onu bilmek ancak Tanrı’nındır.
Sen yalnız ondan korkana tehlikeleri anlatmakla me’mursun.
Onlar kıyameti gördükleri zaman dünyada bir sabah
yahud bir akşam kalmışlar sanacaklar.”
* * *
En-Naziat Sure-i celilesinin sonundaki şu ayetler kendilerinden
evvel gelen ayetler gibi Mekkidir. Sebeb-i nüzulü de
şudur: Kureyş inadcıları ikide birde “Haşir ne zaman vukūa
gelecek? Kıyamet ne vakit kopacak?” diye aleyhissalatü
vesselam Efendimiz’i sıkıyorlardı. Bu sual Cenab-ı Peygamber
hakīkati kabule ikna’ eylemek iştiyakında olanlar için pek
tabii olan şu arzu Nebiyy-i Muhterem sallallahu aleyhi ve
sellem Efendimiz’e göre de öyle idi.
olmayacak temennilerden nehy ediyor. Evet bu nehiy
Ayet-i celilesinde görüldüğü vechile istifham-ı

----
. .
----

Yani: Sana hiç tealluku bulunmayan anlaşılmasına sence
bir ihtiyac olmayan bu mes’eleyi neden kendine ukde edip
duruyorsun? Bu ebedi bir sırdır ki halli ilm-i ilahiye dayanır.
Senin vazifen kıyameti düşünüp korkanları o müdhiş günün
şedaidinden haberdar ederek uyandırmak; yaşadıkları
müddetçe salah içinde mekarim-i ahlak içinde yaşatmak
suretiyle o yevm-i hesaba hazırlamaktır. İkide birde bu suali
soran erbab-ı inada gelince onları kendi haline bırak. Zira
onlar bu fani cihanın arkasından ikinci bir cihan-ı bakī geleceğini
ölümle dinen velvele-i hayatın yeniden uyanacağını
bir türlü kafalarına sığdıramıyorlar. Onun için sen de
sırf seni sıkmak maksadıyle ileri sürdükleri bu suali kendine
derd etme bununla uğraşma.
Kıyamet gününü gördükleri vakit
zihinlerindeki suver-i zamaniyye büsbütün silinecek de yaratıldıkları
demden ba’s olundukları zamana kadar geçen
müddeti tam bir gün kadar bile tasavvur edemeyecekler. Bu
zan ise ya evvelce onların böyle bir atiye hazırlanmış olmamalarından
yahud gözleri önündeki dehşetin karşısında
medhuş kalmalarından ileri gelecek.
Birinci ayetteki “saat” insanların yeniden dirildikleri zamandır
ki o da yevm-i kıyamettir. Zaten
gibi diğer bir çok ayetler de hep aynı ma’naya gelmiştir.
Saatin yani kıyametin irsası ne zamandır demek
oluyor. İrsa: İkamet istikrar husul vukū’ ma’nalarınadır.
’ daki zamirin
’ e rücuu şu iki kesr-i zamaneynin
yani sabah ile akşamın aynı güne aid olduğunu göstermek
çirmemişler de o günün ancak sabahı yahud akşamı kadar
bulunmuşlar.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac ve Ka’be
– –
Hazret-i Halil ber-hayat kaldıkça her sene mevsim-i
Hac’­
da Mekke’ye gelir ifa-yı Hac ettikten sonra Ken’an
taraflarına memleketine avdet ederdi. Hazret-i İshak dahi
fırsat buldukça Hicaz’a gelir büyük biraderi ile beraber Beytullah’ı
ziyaret ve Hacc-ı şerifi eda ederdi.
Bu suretle Hac her sene muntazaman kılınmaya başlamış
Araplardan Cürhümiler’den iştirak edenler de çoğalmış
resi oğlu Nabit’e geçmiş Nabit’ten sonra Cürhümiler’in reisi
Mudad bin Amr’a intikal etmişti. Fakat Cürhümiler gitgide
fısk u fesada daldılar. Beyt-i Şerif’in hürmetini unuttular;
hazinesinde bulunan hedayayı yağma ettiler hüccac-ı kirama
eziyet eder oldular. Cürhümiler’den başkaların hac edebilmeleri
kesb-i suubet etmişti. Bu hal ise sair kabailin uruk-ı
hamiyyetini tahrik ediyordu. Çünkü o civarda bulunanlar
rine Beni Bekir ile Huza’iler müttefiken Cürhümiler üzerine
yürüdüler. Kanlı bir muharebeden sonra Cürhümiler mağlub
olarak Mekke ve Ka’be’yi terk etmek mecburiyetinde
kaldılar Yemen taraflarına gittiler; bu kabile şu mağlubiyeti
müteakıb bir daha belini doğrultamadı; münkarız oldu.
Bundan sonra riyaset ve idare Huza’iler’in eline geçmişti.
Beytullah dahi Huza’iler’in taht-ı nezaretinde bulunuyordu.
Bu nezaret hakkı asıl Beni İsmail’in ve Kureyş’in hakkı idiyse
de onlar daha haklarını arayacak bir halde olmayıp dağınık
ve zaif idiler.
Mekke ve Ka’be’nin velayeti Cürhümiler’in Huza’iler’in
elinde iken erkan-ı haccın emr-i ifasında olan velayet-i idare
de başkalarının uhdesinde bulunuyordu. Bu vazife Cürhümiler’den
Gavs bin Mür’ün mesaisiyle ihtira’ olunmuş
ber-hayat bulundukça kendisi vefatında ise oğlu tarafından
fe vakfesi tamam olunca izin ve işaretleriyle Mina’ya gelinirdi.
Remy-i cimar vakti hulul edince herkes bunların remy-i
cemreye bed’ etmelerine muntazır kalır kimse buna takaddüm
edemezdi. Remy-i cemreyi ta’cil ederek biran evvel
kulak asmazlardı. Cemerat tamam olunca herkes dağılmak
müsaade etmezdi. Hüccac-ı kiram ise bundan ziyadesiyle
müteezzi bulunuyorlardı. Bu sülalenin inkırazında ve halife-i
mezkure al-i Safvan’a intikal ile zuhur-ı İslam’a kadar
bu sülalede kalmıştır ki en sonları Kerb bin Safvan nam zat
olmuştur.
Müzdelife’den ifaza ve kıyam emri de Beni Advan’a aid
Seyyare Umeylet bin A’zel nam zat olmuştur.
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
Nabit bin İsmail’in vefatı velayet-i Ka’be’nin Beni İsmail
elinden çıkması üzerinden hayli zamanlar mürur etmiş idi.
Bu zamanlar zarfında velayet-i Ka’be idare-i umur-ı hac
hakkında asıl sahib-i hak olan Beni İsmail dağınıklıktan kurtulamamış
henüz bir cem’iyet ve kabile teşkiline muvaffak
olamamışlardı. Hami ve zahirleri bulunan Cürhümiler’in
Mekke’den çıkarılmaları üzerine bunlar da kısmen Cürhümiler
ve Hicaz taraflarında kalmışlardı. Gerek gidenler gerek kalanlar
henüz bir mevcudiyet gösterebilecek bir halde değil
vaktiyle Ka’be’nin emr-i haccın idare ve velayeti kendilerine
aid olduğunu düşünüyorlardı. Nihayet Kusay bin Kilab gözünü
açtı. Mekke ve Ka’be’nin olmasa bile la-ekall babaları
eline geçirmeyi tasavvur etti. Bu tasavvurunu Kureyş Kinane
Kuza’a kabilelerinin ileri gelenlerine söyledi. Kusay’ın
fikri bit-tabi’ tasvib edildi. Aralarında verilen karar üzerine
o senenin haccı tamam olunca o vakte kadar Sufeler uhdesinde
bulunan vazifenin velayet-i haccın kendilerine aid olduğunu
müttefikleri arasında mukatele vukūa geldi. Neticede Kusay
tarafı galib gelmekle maksadına erişmiş demek idi. Fakat iş
bununla bitmedi. Asıl o zamanlar iktidar ve velayet-i ammeyi
haiz bulunan Huza’iler ve müttefikleri bulunan Beni Bekir
kabileleri bundan kuşkulandılar.
Kusay bin Kilab üzerine i’lan-ı harb ettiler. Muharebe
gayet şiddetli oldu; her iki tarafdan bir çok kimseler maktul
düştü. Fakat galib mağlub anlaşılamadan sulha da’vet
olundular. Mes’elenin halli için hakem intihab edilmiş olan
Ya’mer bin Avf Beyt-i Şerif-i Mekke’nin velayet ve idaresi
hususunda Beni İsmail’in sair kabaile nazaran daha ehakk
ve binaenaleyh bu mes’elede Huza’iler’in haksız olduğuna
hüküm ile Kusay bin Kilab tarafını iltizam etmiş oldu.
Bu suretle Kusay mevki’-i iktidara geçti. Mensub olduğu Kureyş
Kabilesi Beyt-i Şerif’in etrafında Mekke’de iskan etti.
Al-i Safvan al-i Advan’a ilişmedi; eski me’muriyetlerinde
ri gibi hüccac-ı kiramın Arafat’tan hareket ile Müzdelife’ye
gelmeleri Müzdelife’den Mina’ya inmeleri hususlarını ve
Mina’da remy-i cemeratı idare ediyorlardı.
Kusay zeka ve dirayeti dehası sayesinde Beni İsmail’in
ellerinden çıkarmış oldukları iktidarı tekrar iade edince yabancı
ellerde hayli müsahelelere uğramış olan umur-ı haccı
sikayeti deruhde etti. Bir de rifade yani fukara-yı hüccaca
me’kulat tevzi’i suretiyle muavenet usulünü vaz’ etti. Her
sene Kureyşliler beyninde iane toplanarak Kusay’a teslim
edilir o da bununla me’kulat tedarik ederek fukara-yı hüccacı
ziyade hüsn-i idare ettiği gibi halefleri için de güzel ve sağlam
yol hazırladı. Hakīkaten emr-i idare Kureyşiler’in eline
geçtikten sonra hüccac-ı kiramın adedi sene be-sene tezayüd
etmekte bulunmuştur.
dan hiçbir kimsenin hac niyetiyle Mekke’ye geldiği ma’lum
olamıyor. Hac İbrahim ve İshak aleyhimesselamın kendileri
yahud farz olduğu halde kendilerinden sonra öyle uzun
zahmetli işlere katlanacak kimse mi bulunamadı; yahud onların
Hicaz’a gelmeden hac etmeleri için başka dürlü mevani’
tekevvün etmiş mi idi?
Bütün bu suallerin cevapları mechuldür. Bununla beraber
son suali nazar-ı tedkīke alarak bir iki söz söylemek
mümkündür. Halil aleyhisselamın nübüvvet ve risaleti ve
bilhassa nasa imam olarak meb’us bir nebi olduğu nazar-ı
dikkate alınırsa her halde kavminin de hacca karşı büsbütün
bi-gane kalamamaları iktiza eder. Çünkü bir nebi zelleden
ve şahsına mahsus olandan başka işlediği ef’al hususunda
daima mukteda-bih olur ki o ef’alin her halde ümmeti için
de meşru’ olduğu anlaşılır..
Kur’an-ı Kerim ’de mezkur Yemen meliklerinden Tübban
Es’ad Ebu Kerib nam zat şark seferinden avdeti esnasında
Mekke’ye uğramış maiyetinde bulunduğu ve silsile-i nesebleri
Hazret-i Harun vasıtasıyla Ya’kūb bin İshak’a müncer
olan iki Yehud aliminin tavsiyesi üzerine Ka’be-i Şerife’yi
Yehudiliğe meyl eden bu zat din-i Musa’da Beytullah’ı
ziyaretin meşru’ olup olmadığını anlamak yolunda sual irad
etmesi üzerine o iki alim de Ka’be-i Muazzama’nın büyük
babaları Hazret-i İbrahim’e mensub binaenaleyh kendilerince
muhterem addolunduğu fakat etrafında bulunanların
putlarıyla müşrikane ihrak ettikleri kurban kanlarıyla telvis
etmelerinden dolayı Ka’be’den ayrılmış olduklarını söylediler.
bakılırsa her halde yabana atılacak gibi mücerred bir söz
değildir. Çünkü Ka’be ile İsraililer’in beyninde kadimen
bir münasebet-i sahiha bulunmuş olmasını akıl pek ziyade
mülayim buluyor; hatta hiçbir rivayet bulunmasa bile
Ka’be etrafında cereyan eden ahval İsraililer’in binaenaleyh
Yehudilerin büyük babaları olan İshak’ın İbrahim’in
Ka’be’ye karşı olan ihtiramları nazar-ı mülahazaya alınacak
olur ise asıl Yehudiyet ile hac ve Ka’be arasında dahi büyük
bir yabancılık olmadığına hüküm edilebilir.
Demek oluyor ki İsraililer Yehudiler vaktiyle hacc-ı şerifi
eda ile Ka’be-i Şerife’yi ta’zim ve ihtiram ederlermiş. Bu hal
bilhassa Ka’be’nin mütevellileri bulunanların din-i İsmail’i
terk ederek putperestliği kabul ve Beyt-i Şerif’i putler ile telvis
ettikleri güne kadar devam etmiş Fakat Arablar arasında
şirk yüz gösterince Ka’be şirk ile telvis edilince ehl-i tevhid
olan İsraililer Yehudiler de haccı ve Ka’be’yi terk etmiş oluyorlar.
Fil-hakīka Hazret-i Halil ve Hazret-i İsmail temasda bulundukları
kavim ve kabilelerin i’tikadlarını tashih vahdaniyeti
telkīn etmişlerdi. Bu silsile İshak ve Ya’kūb aleyhimesselam
kolunda pek ince devreler geçirmekle beraber hiçbir
vakit inkıtaa uğramamışidi. Fakat Ceziretü’l-Arab Kıt’ası’nda
bulunan İsmail kolunda büsbütün gaib olmamakla beraber
silsile-i tevhidin tamamıyla çözüldüğü zamanlar da olmuştur.
Hazret-i İsmail’den sonra ahfadı ümmeti hayli zamanlar
din-i Hak üzere devam ettiler. Fakat mürur-ı eyyam ile din-i
vesenilik geliyordu. Ümmet-i İsmailiyye arasına putperestliğin
söyleniyor ki hiçbiri nazar-ı dikkatten dur tutulacak gibi sözler
değildir. Gerek Arabların Harem-i Şerif’e olan şiddet-i
merbutiyyet ve muhabbetleri sebebiyle ahcar-ı haremi ihtiramları
ahcar ve esnam-perestliğe kadar ilerlemiş olsun
gerek Amalikalılar’dan Yemenliler’den …. sirayet etmiş
bulunsun; her halde İsmail’den üç dört asır sonlarına doğru
Hicaz Arabları Beni İsmail arasında vesenilik taammüm
etmiş Harem-i Şerif Ka’be-i Muazzama bütün esnam ve
heyakil ile doldurulmuş bulunuyordu. Hac ve erkan-ı hac
dahi müşrikane ayinler ile karıştırılmış artık bunların hiçbirinde
bir muvahhid için ısınılacak cihet kalmamışidi.
sile-i tevhidin biri daima varlığını muhafaza etmiş fakat
diğer biri de git gide zulmet-i şirk içinde boğulup gitmiştir.
Bu suretle şu iki silsile arasında büyük bir açıklık meydana
gelmiş salikini yekdiğerlerinden ayrılmıştır. Halbuki Ka’be
ve istilasında kalmış olduğundan birinciler yani İsraililer
Yehudiler oraya yaklaşamamış yahud yaklaşmak istememişler
olacak ki bu suretle hac tavaf-ı Ka’be hissi mürur-ı
zaman ile onların dimağından tamamıyla silinmiştir…
SEBILÜRREŞAD MÜDIRIYETI

----
CANIB-I VALASINA
----

Efendim
Risale-i hakayık-disar ve mecelle-i dekayık-nisarınızın
dör­
düncü nüshasında münderic ziri Ödemiş imzalı bir mektupta
kasaba-i mezkure medarisinin bil-külliye matlub olan
menafii fevt olup köhne ve viran olduklarına mebni Evkaf
Nezareti tarafından medaris-i mezkure mesaha olunup kıymetleri
takdir olunması yerlerine mükemmel bir medrese
yapılmak garazıyla medaris-i münderisenin nukūd ile tebdil
edileceğini gösterdiğinden bahisle şayed medaris-i merkūme
ber-vech-i meşruh bey’ edilecek olur ise şirası caiz olur
mu olmaz mı? diye hey’et-i tahririyyenizden sorulmuş ve
mek üzere evvelemirde mes’elenin enzar-ı ulemaya vaz’
edildiği mütalaa-güzar-ı acizanem olmuştur.
Fıkıh ve fetavada yed-i tula eshabından değil isem de
bu fenn-i celilde rüsuh bulmaya kesret-i iştiyakım kem-bizaa
olan hame-i fakīranemi bu mes’eleye dair bir makale-i ce­
vabiyye tahririne bais olmuştur.
şeklinde yazılmıştır.
Sual-i mezkur medaris-i mezkure bey’ olunduğu takdirde
de bir şeyin bey’ini tecviz şirasını tecviz; adem-i tecviz ise
şirasını dahi adem-i tecviz demek olacağından acizleri tarafından
yalnız bey’i ciheti mevzu’-bahs edilerek şirası kale
alınmamıştır.
Binaen ala-zalik hall-i mes’eleye dair sual ve cevap tarzında
kalem-i kasıranemle tertib ve kütüb-i fıkhiyye-i mu’temededen
her bir mes’elenin zirinde Arabiyyü’l-ibare olarak
me’hazları tahrir olunan cevabname-i acizanem risaleniz
vasıtasıyla ber-vech-i zir enzar-ı ammeye takdim olunur. İnnehu
hüve’l-Hadi
* * *
S Mütevelli-i mahsusları bulunan evkafda Evkaf-ı Hü­
mayun nazır-ı ammı olan Zeyd’in icare ve istibdal ve bunun
emsali vücuh-ı tasarrufdan bir vechile mütevellileri izinleri
munzam olmaksızın tasarrufu caiz olur mu? C Olmaz.
. | |
S Bu surette bir kasabada vaki’ medrese bil-külliye
harab olup vakıf da binaya müsaid olmayıp medresenin
nukzu binaya sarf olunmak mümkün olmamağla mütevellisi
Amr izn-i hakim ile nukz-ı mezburu Bekir’e semen-i misli
olan şu kadar akçeye bey’ ve teslim ve medrese arsasından
bir canibi Bekir’e ecr-i misli olan senede şu kadar akçeye
C Olur.

----
. .
----

S Bu surette medrese-i mezkure arsasından bir canibi
hayr olduğu zahir olmağla Amr re’y-i hakim ve emr-i
sultani ile arsa-i mezbureyi şerait-i istibdal mevcude olduğu
halde Bekir’in arsa ve binası mülkü olan menzil ile istibdale
kadir olur mu? C Olur.
S Suret-i mezkurede medrese-i mezkure arsasını vakfa
enfa’ bir mülk menzil ile istibdal dahi mümkün olmasa arsa-i
merkūmeyi yerine ahar vakf almak üzere nukūd ile istibdal
vakfa yararlı görülmekle Amr re’y-i hakim ve emr-i sultani
kadir olur mu? C Her ne kadar istibdal-i mezkurun cevazı
Mezheb-i Hanefi’de menkūl ise de ezmanın tegayyürü ile
ahkamın tegayyürüne mebni müstebdelün-bih olan nukūdu
kuzat-ı zamanın yahud nazırlarının ekl edip yerine ahar
vakf iştira etmemeleri galib olmağla Hayreddin er-Remli gibi
birkaç fukahadan maada ulema ve müteahhirin ve Devlet-i
Osmaniyye meşayih-i İslam’ı istibdal-i mezkuru men’ edip
cevaz ile ifta etmemişlerdir.

Bolvadin’de Yunus-zade
Sebilürreşad – Ödemiş’ten varid olan suale ümid ettiğimiz
vechile ulema-yı muhtereme-i İslamiyye cevap vermeye
başladılar. Fazıl-ı muhterem Yunus Vehbi Efendi bu hususda
tekaddüm ettiler. Gerek esas-ı mes’eleye gerek verilen
cevaba aid mütalaa beyanında bulunacak ulema-yı kirama
bir müddet daha intizar edeceğiz.
Gazzali ve Tasavvuf: Din-i mübin-i Ahmedi tabiatın
huşk ve yabis bir ikliminde sengin bir buk’ada tulu’ eylemişti.
Maddi bir hayat-ı bedeviyane ile me’luf ruhlarda birden
bire ma’neviyyatın nuşin cezebatı tecelli edemezdi. Evvela
bu ruhların bir terbiye-i diniyye tevhid esası üzerine müstenid
füyuzat-ı lahutiyye ile perverişyab olmaları icab ediyordu.
Fil-hakīka böyle olmuştur: Mişkat-ı nübüvvetten inşia’
eden huzemat-ı nevvare haşin Arabların kalbinde bir rikkat-i
fevkalade uyandırmış onları zevk-i ma’nevinin füsunkar
te’siratına hazırlamıştır.
Daha zaman-ı Risalet’te; füyuzat-ı Ahmediyye ile yakından
tenevvür eden e’azım-ı ashab fikren ruhen o kadar
ulvi asar ve tecelliyat-ı ma’ali göstermişlerdir ki mazideki
haşin halleriyle ba’de’l-İslam izhar ettikleri asalet-i fikriyye
ve necabet-i insaniyyeleri arasında bir mukayese yapılırsa
az zaman zarfında ahval-i ruhiyyelerince vukūa gelen tebeddül-i
azime ve İslamiyet’in kudret-i musavviresine karşı
derin bir hiss-i hayret ve tebcil duymamak kabil değildir.
Sinn-i sabavetinden i’tibaren harim-i nübüvvette perverişyab-ı
kemal olan cenab-ı Ali işte bu büyük ve ma’ali-nisar
ruhlardandır.
Müşarun-ileyhin ma’neviyyata aid derin sanihat-ı ruhiyyesi
hikemiyyat-ı aliyyesi tedkīk edilirse ilm-i ruh ve ilm-i
ahlaktaki ihtisasına karşı hayretle memzuc tekrimler ta’zimler
Ensal-i atiyyenin ta’lim ve terbiyeleri hakkındaki tavsiyeleri
Erbab-ı tasavvufdan bir kısmı silsile-i feyzlerini cenab-ı
Haydar vasıtasıyla atebe-i Risalet’e kadar isal ederler.
Avrupa müelliflerinden bazılarının tasavvufun İslamiyet’e
sonradan idhal edilmiş olduğu hakkındaki iddialarına
rağmen huzemat-ı sufiyyenin Cenab-ı Sıddik ve Haydar vasıtasıyla
mahal bırakmayacak bir kuvveti haiz görünürler.
Hazret-i Haydar’ın sema-yı efkarının hayret-bahş derecede
nevvar ve feyyaz olduğuna kendisinden tevatüren
mervi olan hikemiyyattan istidlal olunabilir.
Aşk-ı İlahi ruh-ı Haydar’ı o kadar teshir etmiş maddiyetten
o derece tecrid eylemiş idi ki vücuduna isabet eden bir
okun çıkarılması ameliyatının bargah-ı ehadiyyete esna-yı
teveccühünde icra edilmesini ihtar eylemişti.
Zaman-ı hilafetinde bazı mukarrebini tarafından tavsiye
edilen ve muhafaza-i mevki’ için elzem olan siyasi entrikalara
tenezzül etmemesi icraatında daima merdane ve
alicenabane hareketten ayrılmaması mekteb-i Nebevi’de
aldığı terbiye-i ruhiyyenin parlak tecelliyatındandır. Mütekaddimin-i
erbab-ı tasavvuf fikren feyfa-neverd-i la-yetenahiden
olmak fena fillahın lücce-i hafayasına dalmağla
ruh-ı şeğaf-amizlerine bir vasat-ı sükun bahş aramışlardır.
Furkan-ı Mübin yeni bir şeriatı natık olarak umum nasa
hitaben şeref-nüzul etmiş olduğundan insanların yalnız ma’­
neviyyatını değil maddiyat-ı beşeriyyelerini de tanzim ve
tenmiye edecek esasları cami’dir.
Şer’-i mübinin ahkam-ı kat’iyyesini müşerrih olan beyyinat-ı
aliyye miyanında ruhen i’tila edenlere bedraka-i
hi­
­
dayet olacak pek çok ayat-ı celile de ] vardır. Fakat
a­
yat-ı mezkurede mündemic olan hafaya-yı maaliyyatı keşf
edebilmek terbiye-i diniye dahilinde ruhen fikren i’tila etmiş
olan e’azıma mahsus bir bahşayiş-i Yezdani’dir.
Herkes her nevi’ ma’neviyatın habaya-yı esrar-aludun­
da dolaşamaz. Putperestlik veya dinsizlik badiyelerinde dolaşanlar
şükufezar-ı ma’neviyyatın anat-ı elvanını temyize
muktedir olamazlar.
Halbuki terbiye-i İslamiyye ve fezail-i ahlakıyye dahilinde
tenevvür eden zekalara karşı Kur’an-ı Mübin’in gavamızat-ı
hayret-bahşası tenevvür nisbetinde inkişaf eder. Cenab-ı
Haydar gibi ecille-i din Kitab-ı Mübin’de lahutiyata doğru
feyyaz ma’berler bulabilmişlerdir.
Sadr-ı İslam’da aşk-ı ezeli ile nalan pek çok e’azım gelip
gitmiştir. Fakat bunların vecd ü istiğrak demleri bir ayin-i
mahsus şeklinde tezahür etmemiştir.
nazm-ı
münifinin muhtevi olduğu maani-i aliyye bu gibi ruhları
ezvak-ı lahuti içinde mest ve nalan bırakır ve onlar bu zevk-i
ma’nevi ile hayatlarını nuşin cezebat içinde imrar ederlerdi.
kavl-i
Peygamberisi vechile evan-ı şeğaf ve istiğrakta maddiyetten
tecerrüdle umman-ı ruhaniyyet içinde gaşy olur giderlerdi.
Hazret-i Ali’ye isnad edilen:
Hikmetinden istişare ederek da’ ve deva’-i kalbi yine
kendi nefislerinde arar cavidani bir aşk-ı lahutinin ezvak ve
hicranı içinde kendi kendilerine çırpınırlardı.
Evail-i İslam’da bu gibi zevata “zahid” ve “arif” namı
verildiği asar-ı kudemadan anlaşılıyor. “Sufiyye” ünvanı
altında bir meslek teessüs ve icra edilen ayin ve menasik
bi’n-nisbe muahhar şeylerdir. Meslek-i tasavvuf evvelce saf
ve nevvar bir saha-i fikret iken –her meslek için olduğu gibi–
bilahare yanlış vadilere sapılmış Hurufiler Sabbahiler gibi
bir çok gulat taraflarından gaye-i asliyyesinden büsbütün
uzaklaştırılmıştır.
Tasavvuf alem-i İslam’da pek derin te’sirler ika’ etmiş bir
amildir. Gaye-i asliyyesine müteveccihen bir istikamet ta’kīb
ettiği zamanlarda efkar-ı enamı feyyaz ve şükufedar riyaz-ı
ma’neviyyat içinde tenmiye ve teali ettirmiş ve bu istikametten
sırasına girmiştir. Bir kısım müslümanları mahkum-ı atalet
bırakan sebeb işte bu inhirafdır.
Bilhassa sufilik ve şeyhlik hırkası altında siyasi emelleri
gizleyen ve halkın terbiye-i ma’neviyyesine i’tinadan ziyade
cehl ve nadanilerinden bol bol istifade etmek çarelerini
arayanlar efrad-ı İslamiyyenin damarlarında cevelan eden
dem-i zindegiyi eme eme kuva-yı faalelerini uyuşturmuş fikir
ve bedenlerini mahkum-ı atalet bırakmış onları derin ve
muhaddir bir gaflet uykusuna daldırmışlardır. Yine tasavvuf
bir kısım halkı melekat ve ihtirasat-ı behimiyyeden kurtararak
onları insaniyet için vusulü mümkün olan mertebe-i
bala-terine ıs’ad etmiş bütün ma’nasıyla insan-ı kamil olacak
bir terbiye-i asile ile tahliye eylemiştir.
fun umman-ı bi-payanında ta’yin-i istikamete muvaffak
ol­
­
muşlar ve teveccüh ettikleri mersa-yı maaliye vusule yol
bulmuşlardır. Bu bahr-i nayab içinde; ta’yin-i cihata hadim
kalmışlar müdhiş bir kaya veya girintili çıkıntılı mahuf bir
madreporide çarparak mahv ü helak olmuşlardır. Ma-hasal-ı
akıl erdiremeyeceğinden; yanlış yollara sapmaları mühlik
badiyelere düşmeleri ağleb-i ihtimaldir.
Tasavvufun alem-i İslam’da bıraktığı derin izlerden taşan
seylabe-i efkar gayr-i müsaid dimağlarda müdhiş çukurlar
açmış ve bir kısım halkı çürütüp mahv eylemiştir. Çünkü her
dimağ kendisine isale edilen füyuzat-ı fikriyyeyi –bilhassa
yüksek ve esrar-amiz olursa– zabt ve hazm edebilmek iktidarını
gösteremez.
Zaman-ı Risalet ve Hulefa-i Raşidin devirlerinde zahid
namını alan zevat-ı aliyye bütün ma’nasıyla fezail-i ahlakıyyeyi
cami’ habl-i şeriate mütemessik ihtirasat-ı sefileden
müctenib bulunduklarından herkesin mazhar-ı hürmet ve
tekrimi olurlardı. Sanihat-ı kalbiyyelerini gizler avam-ı nasın
havsala-i idrakine sığışamayacak ifşaattan son derece
Fakat bilahare İşrakiyyun efkarıyla meşbu’ bazı adamlar
bu kisve altında mugayir-i şer’ bazı akval ve ef’al ızharına
kalkışmış olduklarından halkdan tasavvufa karşı hakīkī bir
şübhe ve tereddüd uyanmıştır.
Hallac-ı Mansur gibi zevatın na-münasib ifşaatı taşkınlıkları
bu şübheleri artırmış ve nihayet Mevlana Celaleddin-i
Rumi’nin dediği gibi:
hükm-i kaza cereyanıyla Mansur’un i’damına kadar varılmıştır.
Hazret-i Gazzali’dir ki barika-nisar muhakemat-ı metinesiyle
efkar-ı nası kaplayan sehabe-i tereddüdü tamamıyla
Gazzali rengin ve mantıkī beyanatıyla şübhe ve tereddüde
mahal bırakmayacak surette tasavvufu teşrih ve tavzih
eylemiştir.
Sa’adet ’in nezih ve rengin sahifeleri her dürlü tereddüdü
Meslek-i sufiyyuna vukū’ bulan hücumlara karşı; Gazzali’den
daha evvel İmam Kuşeyri tarafından da müdafaa
edilmiş ise de Kuşeyri’nin müdafaatı hükmi ve şer’i
olmaktan ziyade an’ani ve tasavvufidir.
Bu sebebe mebnidir ki devr-i Gazzali’ye kadar olan tehacümat
günden güne şiddetini artırmıştır. Gazzali esasat-ı
akliyye ve şer’iyyeye istinaden nihayet hakīkati meydana
çıkarmış herkesi teshir eden şübheleri büsbütün ber-taraf
edebilmiştir. –maba’dı var–
EDEBİYAT
EBU’L-ALA’ MAARRI
Feylesof sene-i hicriyyesinde miladi Rebiulevvel’in
yirmi yedinci Cuma günü tevellüd etmiştir.
“Ebu’l-Ala’ Ahmed bin Abdullah bin Süleyman bin Muhammed
et-Tenuhi” diye ma’rufdur. “Tenuh” bir Arab kabilesidir.
Babası efazıl-ı ulemadan idi. Ceddi Maarra’da kadi idi.
Maarri bu suretle bir hanedan-ı ilme mensub olmuş oluyor.
Validesi de asil bir aileye mensub idi.
Müşarun-ileyhin viladetinde Maarra “Haleb”de hüküm­
ran olan Devlet-i Hamdaniyye’nin taht-ı idaresinde olup o
esnada Haleb emiri Sa’düddevle Eba’l-Ma’ali idi.
Sahib-i tercüme üç yaşında iken çiçek hastalığıyla musab
oldu bu yüzden sol gözünü gaib etti sağ gözüne de –arkadaşının
uğradığı felaketi görüp ağlamasına mani’ olacak
derecede– ak indi; hayatında kırmızıdan başka bir renk görememiş
oldu çünkü çiçek çıkardığı zaman kendine kiremit
renginde bir libas giydirmişlerdi gördüğü anladığı ilk ve
son renk bu oldu.
Sinn-i teallüme erişince pederi; nahiv sarf beyan ve kafiye
gibi ulum-ı lisaniyye-i Arabiyye’yi öğretmeye başladı.
Bundan sonra beldesi ulemasının bir çoklarından telemmüz
etti okuttukları şeyleri öğrendi daha sonra Muhammed
bin Abdullah bin Sa’d en-Nehavi el-Halebi’den de
ders okudu ve yirmi yaşına kadar bu yolda devam etti. Artık
bütün meşayihinin maarifi Maarri’nin sadrına dökülmüş
kendini sebkat etmiş yahud kendi öğrenmediğini öğretmekle
mümtaz olmuş kimseyi göremeyince kendi başına evine
çekildi artık muallimi yoktu. Lügat ve edebiyat okumaya
başladı belagat-ı Arabiye lisan-ı Arab’ın dekaikı havas-ı
terakib ve mezaya-yı esalib ile o kadar uğraştı ki bu hususda
herkese tefevvuk etti kimsenin erişmediği bir mertebeye
baliğ oldu.
Koca feylesof “hıfz”da bir ayet bir harika idi. O kadar ki
müşarun-ileyhden kimsenin erişemeyeceği herkesin tasdikden
çekineceği şeyler rivayet ederler. Mesela anladığını da
anlamadığını da ister kendi dilinden ister ona yabancı bir
dilden olsun hıfz ettiğini söylerler. Bu rivayetlerin mebani ve
maanisi duçar-ı ihtilaf ve tebayün oluyorsa da mazmunlar
birbirini te’yid ede ede Maarri’nin herkese müyesser olmayan
bir kuvve-i hafızaya malik olduğu anlaşılıyor.
Her söze kulak verenlerden her duyduğunu tecviz edenlerden
olsaydık kariinimize bu vadide bir çok hikayat-ı merviyye
takdim ederdik. Biz burada bunlardan akla en yakın
hakka en şebih olanları bir numune olmak üzere irad etmekle
Derler ki: Maarri Bağdad’a dahil olup da cevdet-i hafızasını
önünde okunan her şeyi bir kehrüba gibi cezb eden
o metanet-i hıfzıyla herkesce tanınmaya başlayınca erbab-ı
mekanetten biri hakīkati anlamak üzere müşarun-ileyh ile
görüşmek istedi: Feylesofu “Daru’l-hikme” namıyla ma’ruf
olan “Reşid” Kütüphanesi’ne koydular bir kitap intihab
olundu müteaddid sahifeler okundu. Tereddüd ettiği kelime
tekrar olunuyordu. Hitam-ı kıraatta Maarri asla tereddüd
etmeksizin istediklerini imtihancılara tekrar etti.
Maarri şiiri çok severdi Mütenebbi Divanı ’nın bu muhabbette
te’siri vardır; Divan -ı mezkuru o kadar çok okumuştur
ki kendi şiirlerinde bunun te’sir-i galibi hissolunur.
Mesela Mütenebbi’nin:
diyor. Maarri aynı ma’nayı şu yolda ifade ediyor:
Bunu gösterecek misaller az değildir. Lakin biz iki şairi
mukayese ve mukarene etmek sadedinde değiliz.
Maarri; temyiz-i elvan hasiyetinden temaşa-yı tabiatten
mahrum bir a’ma olmakla beraber teşbihde o kadar muvaffak
olurdu ki ihsasat-ı basariyyeye müteallık teşbihatı
erbab-ı basırayı hayretler içinde bırakır idi.
Menazır-ı tabiiyyeye karşı küşade-basar olmak ni’metinden
mahrum olmayan tabiat-ı fatinenin cemalini istediği
gibi doya doya seyredebilen şuara arasında Maarri’nin
bir yıldız tasvirinde olan şu:
beyti kadar zinde ve müteharrik bir söz söyleyebilen kim
vardır?
Musibet-zede-i ama olanların umur-ı mahsusede hele
bedi’alar gösteren ilk şair-i a’ma değildir
diye bize bir levha-i vega ibda’ eden Beşşar da böyle idi.
Şurada efdalü’l-müteahhirin Şeyh Muhammed Abduh
hazretlerine aid bir macera-yı fekahet-amiz şayan-ı zikrdir:
Fazıl-ı müşarun-ileyhi bir afakī ziyaret eder; cenab-ı Şeyh
zairin nazar ve ferasetine aldanır onu bir alim-i hakim zannıyla
pek çok tevkīr ve ta’ziz eder misafirini bir tarafdan
memnun etmeye çalışırken bir tarafdan da “Maarri”den söz
açar afakī cehline bir fürce-i inkişaf vermemiş olmak üzere
bir şey söylemiş olmak üzere:
­
– Maarri’nin bir a’ma iken nazm-ı şiir edebilmesine taaccüb
ederim der.
Cenab-ı fazıl: – Şaşılacak bir şey yok çünkü Maarri şiiri
gözleriyle nazm etmiyordu.
Cevabını verir ve her iki taraf sükut eder. Lakin afakīnin
lisan-ı hali: “İnsan übbehet ve ihtiramı bir şey söyleyinceye
yahud yazıncaya kadar muhafaza edebiliyor” diyordu.
Feylesof amadan çok müteellim değildi şöyle derdi:
“Başkaları ni’met-i basar için Cenab-ı Hakk’a hamd ettikleri
gibi ben de ama için hamid olurum.”
A’ma; tetebbuat-ı ilmiyyesine şiirinin ciyadet ve bedaatine
mani’ olmadığı gibi gözlülerin oyununa iştirakden de
onu men’ edemiyordu.
Şair Masis[?] şöyle hikaye eder:
“Maarratü’n-nu’man’da şaşılacak bir şey gördüm: Ebe’lAla’
tekniye edilen a’ma bir şair-i zarif vardı; bu adam şatranç
oynuyor hezl ü cidden her nevi’ fünunun altından
çıkıyordu!!!...”
Üç yüz doksan senesinden sonra idi Maarri; ulum ve kütübhaneler
hakkında tetebbuatta bulunmak üzere Şam’da
bazı beldelere gitti. Sonra üç milyondan ziyade mücelledat-ı
etti. Bu kütübhane hurub-ı salibiye fırtınasına uğrayan kütübhanelerdendir.
Lazkiye’yi ziyaret etti; burada ruhbana aid bir “deyr”
vardı oraya indi aralarında bir müddet kaldı Ahd-i Kadim
ve Cedid ’den rivayet ettikleri şeyleri Cenab-ı Musa ve İsa
hakkındaki re’ylerini anladı; ihtisas iddiasında bulundukları
lunmaz– vesair bazı efkar-ı kehenutiyyeyi öğrendi şiirlerinde
bunların eseri zahirdir Maarri’yi taaccüblere sevketmiştir.
Lüzumiyyat 'a muttali’ olanlar; feylesofun kasavise ve
ruhban hakkında sözü uzattığını bilirler. İşte o yolda sözlerinden
biri:
Feylesofun böyle tealim-i kenisaiyye ile istihza eden şiirleri
çoktur.
EDEBİYAT
man ahalisinden fazıl ve edib bir genç idi. Ulum-ı edebiyye
ve mantıkiyyeyi İran’da ikmal ettikten sonra tahsilini ikmal
Nişantaş Misafirhanesi’nde hakan-ı sabıkın iradesiyle misafir
–daha doğrusu ikamete me’mur– bulunan merhum Seyyid
Cemaleddin-i Efgani’nin mecalis-i ilmiyesinde isbat-ı vücud
etmek suretiyle tahsil-i kemalat-ı suveriyye ve ma’neviyyede
bulunmuştu. Mirza Aka’nın aynı zamanda İstanbul İranileri
birülmülk lakabıyla mülakkab ve İran’ın Dersaadet Sefareti
Başkatibliği vazifesiyle muvazzaf Mirza Hasan Han ile İran
ulema-yı benamından Kirmanlı Ruhi nam zatlar bulunuyorlardı.
Bu üç kişiye ahiren Seyyid Cemaleddin merhumun
hidemat-ı hususiye ve tahririyesiyle iştigal eden Molla Rızayı
Kirmani iltihak etmişti. Bunlar vaktiyle İran şahlık makamını
den bizar idiler.
Seyyid Cemaleddin ise İran’a ihtiyar ettiği seferde Nasırüddin’in
zulüm ve gadrine bizzat duçar olmuş ve bir
kış gecesi kar ve yağmur kemal-i şiddetle hüküm-ferma iken
şahın iradesiyle Tahran’dan semerli bir beygire bindirilerek
seyr-i seri’ ile İran hududu haricine isal edilmişti. İstanbul’da
Seyyid-i Mağfur’a iltihak eden bu zevat-ı muktedire hafi bir
komite teşkil edip İran Şahı aleyhinde icab eden tedabiri
ve ma’nevileri olan İran ulemasına hulul etmek her şeyden
evvel elzem bulunduğu cihetle ilk önce Kerbela ve Necef’de
mukīm bulunan ulema ile muhabere ve mürasele kapısını
açmaya karar verdiler. Şah’ın aleyhinde efkar-ı umumiyeyi
getirmek için ellerinde oldukça mühim ve şayan-ı ehemmiyyet
bir bahane ve vesika mevcud idi.
O esnada Nasırüddin İran’ın tönbekilerini hatırı sayılır
bir meblağ mukabilinde “Reji Tönbeki İnhisarı” namıyla
doksan dokuz sene müddetle bir İngiliz şirketine bahşeylemişti.
Şah’ın bu hususda ta’kīb eylediği nokta-i nazar sırf
menafi’-i şahsiyyeden ibaret olup başka bir su’-i niyyeti
yoğidi. Seyyid ve etbaı işe siyasi bir renk verdirip Samarra’da
–Bağdad vilayetine mülhak bir kazadır– ikamet eden
Şiilerle İranilerin en büyük müctehidi bulunan Mirza Hasan
Şirazi’yi Şah’ın su’-i niyyeti hakkında fetva vermeye ikna’
etmeye muvaffak olmuşlardı. Fetva akībinde umum İraniler
tönbeki ziraatiyle isti’malinden ani bir surette feragat edip
nargilelerini kırdılar. Tahran’daki ahali şahın sarayı etrafına
toplanıp hal’ine tasaddi edince Nasırüddin Şah ahaliyi
dağıtmak için kendi askerine evamir-i ekide ısdar eylediyse
de bu emrine asakir-i İraniyye tarafından ehemmiyet verilmediğinden
ve neticenin kendisi için da’i-i felaket olacağını
vaktinden evvel tahmin eden Şah bilahare reji kumpanyasından
avans olarak almış olduğu mebaliği iade ederek imzasını
muhtevi olan konturato fermanını geri almak suretiyle
mes’elenin kapanmasına çalıştı. Bunun üzerine ahali tekrar
adet-i kadimelerine devamla nargile isti’maline başladılar.
Şah’a kat’i ve son bir darbe vurmak için Osmanlılarla İraniler
beyninde temelli ve hakīkī bir ittihadın husulüne mesai-i
ciddiyyede bulundular. Binaenaleyh alem-i İslamiyet’in zaafıyla
Avrupa’ya karşı hin-i hacette mukavemet edemeyeceklerini
ve ma’nen maddeten zaaf ve inhitata sebebiyet veren
avamil ve müessiratın ihtilaf-ı mezahibden ileri geldiğini bir
lisan-ı müessirle İran ulemalarına tefhim ve buna acil bir
çare taharrisi lüzumu da kendilerine iş’ar olunmuştu.
ne’l-kadim caygir olan ihtilafat ve mücadelatın ref’i lüzumuna
dair bir beyanname ısdarıyla mezkur beyannameyi
bilumum İran vilayatıyla küre-i arzın her tarafında bulunan
Şiiyyü’l-mezheblere tevziini tensib ve tasvib eylediler. Fakat
maatteessüf İran şahı Nasırüddin vak’adan haberdar olarak
teşebbüsat-ı mezkurenin neticesini kendisi için hayırlı bir şey
olamayacağını gereği gibi anlamış olduğundan derhal bir
takım mevani’ ve avaik istihsaline kalkışıp kuvveden fiile
çıkmaya müsta’id olan ittihad ve ittifak-ı mutasavvereye nihayet
vermişti. Şöyle ki İran’daki müteneffizin-i ulemadan
birkaçını ansızın ve kimseye sezdirmeksizin zehirleyip bir
kısmını da Kelat –İran şahları tarafından nefy olunanlar vaktiyle
buraya i’zam edilirdi– kalesine nefy ve teb’id eylemekle
O esnada sureti atide derc olunan kaside edib-i merhum
Kirmanlı Mirza Aka Han tarafından Firdevsi’nin meşhur
Şehname ’sindeki ebyat tarzında kaleme alınıp taahhüdlü
olarak Nasırüddin Şah’a gönderilmişti.
Ahiren Nasırüddin’in izale-i vücud-ı habaset-aludundan
başka bir çare kalmadığı hakkında mezkur komiteye kanaat
gelmiş ve şahın katli için kendilerinden birini kur’a çekmek
suretiyle namzed eylemeye muztar kalmışlardı. Kur’a
vazifeyi ifa için Dersaadet’ten Rusya tarikıyla İran’a ve Tahran’a
azimet etmişti. Arkadaşlarıyla vicdanına karşı ikmalini
taahhüd eden vedi’ayı elde etmek için Molla Rıza aylarca
şahı tarassud altına almış ve en nihayet Tahran’ın beş kilometrelik
mesafesinde kain Eimme-i İsna Aşeriye ahfadından
olan Şah Abdülazim’i ziyaret kasdıyla hadem ü haşemiyle
vüzera ve erkanıyla yola çıkan Şah mahall-i mezkura muvasalat
ederek mu’tad namaz ve ziyaretini eda ve ifa ettikten
sonra merkad-i mezkurdan teba’üd edip tekrar arabasına bineceği
sırada Molla Rıza kemal-i cesaretle iki elinde koca bir
arzuhali şaha takdim etmek üzere ileri yürümeye başlamıştı.
Tam elinden arzuhalini almak üzere bulunan Nasırüddin
Şah’ın göğsüne iki kurşun sıkıp ruh-ı habisini daru’l-bevara
Şurası tuhafdır ki Nasırüddin Şah o esnada cülusunun
ellinci sene-i devriyesini ikmal etmeye iki gün kalmıştı.
Bütün Avrupa hükümdaranı tarafından kendisine bu
münasebetle hedaya-yı semine ihda ve ithaf edildiği gibi
arz-ı tebrikat için de hey’at-ı müteaddide i’zam etmişlerdi.
Şen ve şatır olan Şah ani ve fücai bir surette terk-i hayat
etmiş ve fakat memlekette bu yüzden hasıl olacak iğtişaşatın
önünü almak için sadr-ı a’zamı Eminü’s-sultan Mirza Ali Asgar
Han henüz şahın ölmeyip ber-hayat kaldığını i’lan etmiş
ve diğer tarafdan Tebriz Valiliği’nde bulunan veliahd-ı
hükumet Muzafferüddin Mirza’ya hakīkati şifre ile i’lam ve
Muzafferüddin payitahta muvasalat ettikten sonra her ne
kadar şahın katili olan Molla Rıza’nın şerik-i cürmü olanları
meydana çıkarmak için müşarun-ileyhi işkence ve isticvab
etmiş ise de refiklerinin kimlerden ibaret bulunduğunu anlamakdan
aciz kalması üzerine Molla Rıza’yı ahali nazarında
dinsiz ve imansız olduğunu ve İran’da elli seneden beri
türemiş olan Babilik tarikına mensub bulunduğunu
esnada Molla Rıza tarafından bedaheten irad ve inşad
olunan
–
beyt üzerine müşarun-ileyhin Babi olmadığına
herkesde kanaat hasıl olmuştur.
Muzafferüddin Şah’ın emriyle İran Hariciye Nezareti’yle
Dersaadet’deki sefirleri bulunan Alaülmülk Mirza Mahmud
Han beyninde katilin rüfekaları hakkında muhabere
cereyan etmiş ve bi’n-netice balada isimleri yad olunan üç
zatın katil ile sıkı meveddet ve münasebette bulundukları
tahakkuk etmesi üzerine İran Sefareti tarafından müşarun-ileyhim
tahte’l-hıfz olarak Dersaadet’ten Tebriz’e i’zam edilip
şehr-i mezkurda salben i’dam olundular.
Seyyid Cemalüddin’e gelince bir müddet sonra ağzında
çıkan seretan illetiyle veyahud ala rivayetin Abdülhamid
tarafından kendisine telkīh olunan mezkur hastalıkla Nişantaş’ta
pervaz eylemiştir.
Merhum Mirza Aka Han-ı Kirmani’nin vaktiyle ittihad-ı

----
. . . . . . .
----

*
! ! . .
**
. . . . . . . . . . . ! . : . : . : . . . . . . . . .
CİLD - ADED - SAYFA
. ! ! !
****
. ! ! ! : ! ! !
*

----
. .
----

**
***
: . . ! . . . : . ! . . ! . ! : ! !
[] Hamiş.– Görülüyor ki merhum Mirza Aka Han-ı
Kirmani ittihad-ı İslam tarafdarı idi. Bu ümniyenin husulüne
senelerce çalışmış imrar-ı evkat eylemiş ve en sonra muvaffak
olduğu halde bütün mesaisi İran şah-ı esbakı Nasırüddin
Şah’ın teşebbüsatıyla akīm bırakılmıştır. Müşarun-ileyh
cidden iyi düşünmüş ve bu suretle umum müslümanların
sena ve rahmetini kazanmıştır. Rahmetullahi aleyh rahmeten
vasi’aten.
Bugünlerde fazla meşgūlüm. Hele iki haftadır gazete bile
okuyamadım. Bu sebeblerle Islah-ı Huruf Cem’iyeti’nin
yeni teşekül eden Tedkīk Encümeni’nde geçen müzakerelere
dair habersizim. Gazeteler lakayd mı kaldılar? Yoksa bir
vakit olduğu gibi –mesela Ispartalı Hakkı’ya Bereket-zade
verdiler? Ne oldu bilmiyorum.
Öndeki Cuma Mart sene günü resmi vazifemi
vekilime devir ve teslim için birkaç kalem arkadaşımla çalışıp
hesablar yaparken arkadaşlarımdan yarım saatlik izin
alıp cem’iyetin şimdilerde toplandığı Katırcıoğlu Çarşısı’ndaki
numaralı daireye gittim. Encümeni müzakerata başlamış
gibi buldum. Cem’iyetin muhterem reisi muhterem
babamız Büyük Gazi Muhtar Paşa hazretleri söylüyorlardı.
Üstad-ı Ekrem ve Ata Beyefendilerle sair a’zanın çoğu hazır
sözleri söyledim:
“Büyük bir ma’zeretten dolayı kulları bugünkü müzakereye
üzere geldim.”
Muhterem Tedkīk Encümeni’nin ilk ictimaında bulunamamaktan
çok çok üzülmekle beraber işin tedkīk noktasının
her halde gelecek toplanışlara da kalacağını mülahaza
Müsaade buyuruluyor… Gideceğim. Fakat şu kadar
gelmiş şu kadar söylemiş iken üç söz de mes’ele hakkında
söyleyeyim. Bu sözlerle hem-tarafdar olageldiğim üç esası
tekrar edeyim hem üstad-ı muhterem Ata Beyefendi’nin
harflerin kesik olması aleyhinde gibi görünen şimdiki mütalaalarına
karşı durmuş gibi olayım.
“Bu ictima’dan bir hafta evvel Haydarpaşa Tıbbiyeliler
Kulübü’nde yapılan ictima’ın sonlarında bir son lakırtı halinde
binden nasıl çıkacağını arz etmiş idim. Bunu resmen zabt
ettirmiş olmak için yine diyorum ki Cem’iyet’in ünvanı olan
“Islah-ı huruf” sözünden cem’iyetin maksadına uygun üç
esas çıkar.
O üç esas neler? Evvelen harflerimiz yine yerinde ve
Arabiliğinde kalacak… Saniyen yazımızda her hece mutlaka
bir saitle yazılacak… Salisen matbaa harflerimiz maktu’
ve munfasıl olacak.
Tekrar iddia ediyorum ki bu üç esas “ıslah-ı huruf” terkibinin
zımnında ve tabiatinde mantıken dahildir. Bu ta’bir
etrafında toplananlar aklımca bu üç esası kabul etmiş oluyorlar.
Çünkü evvelen herkes bilir ki ıslah demek büsbütün
bozmak da değildir büsbütün bozmamak da değildir. Belki
az bozulmuş bir şeyi az ve kolay tarafından bozmak demekdir..
Düzeltmek gibi bir bozmak. Şu halde yazımız –“tağyir-i
yesir” dedikleri nevi’den ufak bir ta’dille– yine Arabi kalacak.
Saniyen bu ıslah niçin? Yazının kusuru olduğu için. Yazının
kusuru olmasa onu ıslah elbette hatırlara gelmezdi.
Yazımız vazifesini iyi yapamıyor ki bin yıldır bunun çaresi
diye çalışılıyor. Kur’an’a harf hatta nokta ilave edilemezken
zaruret sevkiyle cevaz yolu bulmuşlar da nokta koymuşlar
lah işinin Selefce de meşru’ ve makbul olduğunu bu kıymetli
deliller parıl parıl gösterir. Mülküm Han ve saire teşebbüsleri
gibi yeni deliller aramaya hacet kalır mı? Islah denildi mi
yazının kusurunu i’tiraf da onun içindedir.
Evet yazı ıslah edilecek. Nasıl ıslah edilecek? Her hece
mutlaka bir saitle yazılmak suretiyle. İşte ikinci esas.
Salisen yazımızın saitleri tahsis ve cüz’i ta’dil edilerek
bunlar da yine yazılarımızda numuneleri görülen elifden
vavdan yadan teşkil edilecek.. Böylece iki elif iki ya dört
vav ile sait takımı sekize çıkıp kamilleştiğinden başka üç de
okunan elif hemze okunan ya okunan vav olup saitlerle
samitler birbirinden karışmaz surette ayrılacak.
Unutmamalıyız ki saitlerden elifle vav zaten sondan bitişmeyen
harflerdendir. Matbaa harflerinin bitişmesi ise bir iyilik
değil bir fenalıktır. Ne bileyim? Böyle kendi kendine kalkan
bir fenalığın kalmasını niçin istiyorlar anlayamıyorum.
Bunun sayıldıkça uzayacak zararları vardır. Bunlar sayıldı
ve sayılacak da. Faidesine aklım ermiyor. Şu halde matbaa
harflerimiz muttasıl değil maktu’ ve munfasıl olacak. İşte
üçüncü esas.
Efendilerim! Sarıldığım üç esasa dair ma’ruzatım hülasası
burada bitiyor. Icab ederse bunu yine tekrar ederim.
Cezm ile i’tikad ediyorum ki arz ettiğim noktalar birer
hakīkattir. Bu hakīkatler “ıslah-ı huruf” maksadıyla bir araya
toplananlar arasında müsellem olmak lazım gelir. Bunlar
müsellem olunca yazının ıslahı için Encümen’e matbu’ ve
gayr-i matbu’ numune veren gayretkarların buldukları ve
teklif ettikleri suretleri tedkīk ve ta’dil ve kabul etmeye sıra
gelmiş olur. Zannımca Encümen’imiz bunun için teşkil olunmuştur
sıra bu işin sırasıdır.
Bendeleri şimdiki kanaatime bakarsam bu üç noktada
musırr kalacağım sanıyorum. Şayed bunlar nakz ve hedm
olunacak olursa ictihadımdaki istiklali muhafaza için Encümen-i
aliden ayrı kalacağım ayrılmaya mecbur olacağım
diye korkuyorum. Bu ayrılık kulunuzu çok üzen ve çok ezen
bir ayrılık olur.
Ma’ruzatımın hele bu son fıkrası şeklen biraz küstahanedir.
Sanki Encümen’e karşı tek başıma hasım mevkiinde
kalmış oluyorum. Fakat bu şeklen böyledir. Afvlarına sığınırım.
Bu küstahlık şekli kanaatimin kuvveti ve şiddeti icabıdır.
Öyle telakkī buyurulmalıdır.
Artık tekrar tekrar afvımı istirhamla gelecek ictima’larda
bulunabilmek ümidiyle çekilip gidiyorum.”
yazılırsa tekaddüm edilmiş ve işe alaka edenlere icmalen
ma’lumat verilmiş olsun diye iltizam ettim.
Bir İbret-i Mehibe
– –
Bu vesait ile misyonerlerin memalik-i garbiyyede [Arabiyyede]
lisan-ı mahalli ile yazılmış İncil lerin icra ettiği te’­
sirattan ne kadar ümidvar olduklarını kari’lerimize anlatmak
dan bir hafta evvel Maskat’da İncil lerin mütezayid sarfiyatına
aid yazmış olduğu rapordan şu satırları tercüme ediyoruz:
“Arabistan’da Din-i İslam aleyhinde vaki’ olacak işti’al-i
mehibin vaktini haber veremem; lakin çoktan beri İslamiyet
kayasının altına dinamitleri yerleştirmekteyiz; bir gün
Allah’ın parmağı işaret-i işti’al olarak bunlara temas edecektir…”
Burada bil-münasebe şübhesiz faideden hali olmayacak
birkaç satır ilave edelim. Mechul olmamalıdır ki: İslamların
hıristiyan edilmesi hususunda sarf olunan bu kadar mesaiye
beslenilen bu kadar ümidlere rağmen İslamiyet ve akvam-ı
yir fikirler dermiyan etmektedirler; ancak bu efkarın da hem
nefislerine ne kadar büyük taarruz olduğunu göreceğiz:
hiç lüzumu olmadığına dair muhalif menabiinden gelen
beyanat ve delailden ve tabii misyonerlerin hiç hoşuna gitmeyecek
den namındaki müellifin Hıristiyaniyet İslamiyet ve Zenci
Cinsi ünvanlı eserinde şu mealde serd olunuyor:
“Bir takım tecarib İslamların din ve mezhebine müdahelenin
değil faidesiz hatta muzır olduğunu isbat etmiştir. Onların
dini onlara yetecek kadar iyidir; onların örf ve adetine
muvafık düşmüştür. Putlara taabbüd etmedikleri gibi İslamiyet
ekalim-i şarkiyyeye mahsus bir kanun-ı ahlakī dahi vaz’
etmiştir. Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellem
Allah’ın peygamberi idi ve bu cins ahali için mümkün olabileni
yaptı. Bu akvamı Hıristiyanlığa sokmak için sarf edilen
bütün mesai boşa gider. Onları kendi hallerine bırakın;
getirecek.”
Bu müellifle beraber Canon Taylor da İslamiyet’in Hıristiyanlığın
hadimi olduğunu ve bütün akvam-ı zenciyye için
suret-i mahsusa ve kat’iyyede muvafık bulunduğunu ilave
eyliyor.
Misyonerlik teşebbüsatı muarızlarının ikinci kısmı büsbütün
başka türlü beyan-ı mütalaa ediyorlar onlar Hıristiyanlığın
putperestler için bile bir nur-ı hidayet olacağını tasdik
ettikleri halde İslamiyet’in kendisine olan fevkalade i’timadından
ve sarıldığı taassub-ı müdhişten ! endişe-nak oluyorlar.
Diyorlar ki: İslamiyet’te taassub o kadar müdhişdir
ki: Hıristiyanlarla alakadar olduğu için bir çok mutaassıb
Zevimer İslamlar arasında irşadat-ı İnciliyye’nin semeresiz
kalacağı nazariyesini bütün kuvvetiyle red ve cerha ça­
lışıyor; ve misal olarak diyor ki: “Bugün Hindistan’da a­
şikar
olarak Din-i Hıristiyaniyet’i kabul etmiş yüzlerce İslamlar var.
Hindistan’ın şimal-i garbi eyaletinin ilk ser-rahibi İslam’dan
dönme idi. Agra beldesinden Vilayet Ali Hıristiyan
olduğu için katledilmiştir. Mirza Gulam Mesih ki Delhi hanedan-ı
hükümdarisine mensub idi ve Amballa’nın cesur
Abdullah Asım’ı Hıristiyanlığı kabul ettiler. Kendisi de İslam
din Şikago’da Mezahib Parlamentosu huzurunda o­
kuduğu
mufassal bir raporda Hindistan İslamları arasında irşadat-ı
yüz on yedi İslam’ın Hıristiyaniyet’i kabul ettiklerini söyleyerek
olduğuna nazaran Pencab Kıt’ası’nın yüksek tabakalarından
Hıristiyaniyet’i kabul edenlerin nısfı İslamlardandır. İran ve
Türkiye’de dahi bir çok irşad edilmişler vardır.”
Şuraya derin teessürlerle koyduğumuz yukarıki satırları
mi idik? Bit-tabi’ buna imkan-ı vicdani olmadığı gibi akl-ı
selime vazife-i diniyyemize de mugayir olurdu. Felaketlere
karşı göz kapamak iftiralara “Bizde böyle bir şey yok..”
mukabele-i mağruruyla izhar-ı hakka çalışmamak politikası
müdhiş inhitatlara zilletlere sürükledi!
Yalnız tesadüf ettiğimiz bir kayıt bizi teessüratımız içinde
tekrar gülmeye sevketti; bize pek yakından tealluku olmak
lazım geleceğinden kaydediyoruz:
Guya on beş yirmi sene kadar evvel Doktor Koelle Koel
ristiyan ederek başına toplamış ise de bu yeni Hıristiyanlar
az müddet içinde ortadan na-bedid olmuşlar; yani İslamlar
tarafından tanassurlarından dolayı şübhesiz sır-engiz bir surette
birer birer telef olmuşlar!
Bilmem bu Sherlock Holmes’in romanlarına yakışacak
vak’aya inanabilecek kaç İstanbullu İslam hatta hıristiyan
bulunur; binaenaleyh ister idik ki: Memalik-i saire-i İslamiyye
hakkında duyduğumuz okuduğumuz şeyler de bu derece-i
vüsuku! haiz olsun!...
Bu makalatımızda yalnız Arabistan hakkında teşebbüsat-ı
Hıristiyaniyyeden bahsedecek olduğumuzu ve memalik-i
saire-i İslamiyyedeki faaliyet-i Nasraniyyeyi icab ederse ileride
teşrih edeceğimizi söylemiş isek de sevk-i kelam tanassur
ve mikdar-ı tanassur mes’elesine müncer olduğundan
kemal-i teessürle sabrımızı nalan eden bir safha-i baideden
bir nebzecik bahsedelim:
Vaki’ olan tedkīkatımıza nazaran; Cava ve Sumatra ce­
zair-i azimesinde –ki din-i esası İslamiyet’tir– Felemenk misyonerlerinin
zavallı cahil İslam kabaili arasında –Felemenk
hükumetinin her türlü zulüm gadr ve tazyikat-ı siyasiyyesi
te’siratı da bir kuvve-i müdhişe-i muavine teşkil etmek üzere–
nail oldukları muvaffakiyetler cidden bütün ehl-i İslam’ın
ciğerlerini sızlatacak dereceye vasıl olmuştur. Sumatra Ceziresi’nde
ve tamamıyla İslamlar içinde çalışan Renich Reniş
Misyoner Cemiyeti’nin dört merkezinde yani Sipirok–Simaneanben
Bangabunder Bipongot ve Simanasur’da kiliseye
lindeki mutanassırların adedi olduğu kuyudatla sabittir.
Bazı karyelerde evvelce Din-i İslam haiz-i tefevvuk iken şimdi
büsbütün ma’dum hükmüne girmiştir. Batak Hıristiyanlarının
mecmuu kişiye baliğ olup bunların kısm-ı a’zamı
evvelce Din-i İslam’a müntesib idiler! Doktor Schreiber’in
Sumatra’da Misyonerlik – Afrika-yı Şimali – ünvanlı e­
serine müracaat.
Bu saydıklarımıza ilaveten Cava Ceziresi’nde hatta daha
büyük muvaffakiyat-ı İnciliyye iddiaları ileri sürülüyor. Bu
ahvalin suret-i cereyanından haberimiz var mı? Kim arıyor
ve kim soruyor ve kim huzur-ı İlahi’de mes’ul olacaktır?
Konsoloslarımızın bu vekayiin mahiyet-i hakīkiyeleri hakkındaki
mütalaaları ne merkezdedir?.. Hayf!
Kavm-i necib gönüllerini nur-ı İslamiyet’le tenvir eder etmez
birer nüvid-i necat ve hidayet gibi Ceziretü’l-Arab’dan
çar-aktar-ı cihana harbi ticari tetebbu’i irşadi maksadlarla
dağılmışlar dindar metin ulü’l-azm ve hamiyetkar bir kavmin
hatta bir çok asırlar kum deryaları arasında kalmış bir
kavim olsa da yaveri-i tevfik-i İlahi’ye istinad eden gayretleriyle
neler yapmaya muktedir olduğunu hatta inkılab-ı
umumi-i cihanı tevlid edebileceğini tarihde isbat eylemişlerdir.
Asya-yı Cenubi’nin bütün sevahilinde Hind-i Şarkī
adalarında akvam-ı vahşiyeye vatan olan Afrika-yı Şimali
badiyelerinde Afrika’nın ta bağrında hem din ve hem lisanı
bir sür’at-i berkıyye ile neşr ve tesbit cidden –hatta din
tanımayan ulema-yı maddiyyun nokta-i nazarınca bile– bir
harika-i tarihiyye teşkil eder. Ehl-i İslam’ın henüz kurun-ı
vüsta esnasında bile Maluka cezairine kadar Bahr-i Muhit-i
Hindi ve Kebir’de dini ticari müsta’mereleri var idi. Mozambik
sevahili işgal edilmiş Hindistan içinden geçen kervanlar
hidayet ve ticareti Çin İmparatorluğu’nun en muzlim mutaassıb
köşelerine kadar taşıyarak hem hadilik hem kasiblik
yüzünden iki katlı “Habibullah” olmuşlardı. Avrupalılar
Din-i İslam’a “kılıç dini” ta’biriyle ta’rize kıyam etmek istiyorlar.
Sorarız kendilerine; acaba Çin ülkesine de mi nur-ı
zama-i garbiyye elli altmış seneden beri müttehid harekat-ı
harbiyeleri daima o sularda dolaşan mehib donanmaları
halde bin sene evvel elinde Kelamullah ve dilinde nur-ı hidayetten
başka bir şey olmaksızın o diyar-ı mechule giden
mürşidin-i İslam’ın gördükleri hüsn-i kabul nail oldukları
muvaffakiyet bütün i’tirazların cevab-ı celil ve müskiti
olmaya yalnızca kifayet etmez mi? Lakin hayfa ki: Afrika’da
Senusi ihvanının bin müşkilat-ı siyasiyye-i Avrupaiyyeye
ma’ruz mesaisi harekat-ı müfritane neticesinde İngiliz
mitralyözlerinin bi-eman daneleri önünde binlerce ihvan-ı
Sudani’nin pek kısa süren şedidane gayretleri istisna edilirse
bir çok seneler ve hatta asırlardan beri Arab diğer milletlere
mensub ihvan-ı dinleriyle alem-şümul denilecek surette
tevsi’ ettiği hareket ve teşebbüsat-ı irşadkarane bir hatt-ı
tevakkufda kalmış hatta mahiyet-i tevessüiden sarf-ı nazar
kudret-i tedafü’i ve tehaffuziden izhar-ı acz etmeye başlamıştır
ve nice felaketler gelip geçmiş ibret almak değil hatta
haberimiz olmamıştır!
Biz tekrar ediyoruz acz-i küllimize bakmadan bütün
ma’neviyetimizi lerzedar-ı haşyet eden mehafetullah bütün
düşüncelerimize galib “umum ihvan-ı dinimizin saadet-i dareyni”
endişesi ile şu satırları yazdık. Alim ilmiyle zengin
servetiyle avam mümkün olan fedakarlığıyla üzerimize yüklenmiş
olan mes’uliyet-i mühimmeyi atmaya çalışacak vakit
gelmiş geçiyor. Biz başlayalım; tevfik Allah’dandır ve süratle
başlamak için düşünelim ki: Bugün on binlerce baid-i mec­
hul adalarda hatta şuracıkta Şamiye Çölü’nde ona kelam-ı
Hakk’ı tekrar edecek bir nüsha-i Kur’an-ı azimü’ş-şan’dan
binde biri bile mahrum milyonlarca ihvan-ı dinimiz var!
SİYASİYAT
Bu sene umum hükumat-ı İslamiyye için pek fena ve
felaketli bir tarih telakkī olunabilir. Vaktiyle el-Cezire Konferansı
mukarreratı neticesi olarak Fas’ın taksimi takarrur ettiği
halde Alman imparatorunun bir müdahale-i nagehanisi
üzerine akīm bırakılan ve kuvveden fiile çıkarılmayan Fas
mes’elesi en sonra Fransa’nın zir-i tahakküm ve tehekkümüne
girmiş bulundu. Mukatelat ve mücadelat-ı dahiliyye ile
Fas ahali-i İslamiyyesinin cehalet ve taassub-ı amiyaneleriyle
aralarında –düşman entrikalarıyla– tekevvün eden nifak
ve şikak yüzünden rişte-i uhuvvet ve ittihad kopmuş ve düşmanın
vasi’ ve geniş amal ve arzuları için yeni bir meydan
açılması üzerine Fransa derhal müdahaleye karar vererek
hemen asker sevkine mübaderetle kabail-i asiyyeyi te’dib
ve tenkil ile Mulay Hafiz’i kendisine celb ve cezb etmiş ve git
gide kudretini nüfuzunu tanıttırmaya muvaffak olmuştur.
Bir aralık Almanya’nın ikinci bir müdahalesiyle Fransa’nın
ümidi mahv olmak raddesine gelmiş ise de bilahare
nından olan Avusturya ve İta[lya]’nın müttefiklerine karşı
–mes’ele-i mezkure hakkında– gevşek davranmaları sebebiyle
Almanya ve Fransa beyninde me’mul edilen harb
tehlikesi mürtefi’ olmuş ve yerine sulh ve müsalemet alaimi
cay-gir olmuştur.
Fransa Fas’daki İngiltere ve İspanya hukūkunu tanımak
şartıyla koca memleket-i İslamiye’yi bilahare zabt u tasarruf
edip Mulay Hafiz’i kerhen mukavelename-i ma’hudeyi imzaya
mecbur etmiştir.
Huzuzat-ı şehevaniyye ve ağraz-ı nefsaniyyeye esir olan
Mulay Hafiz yalnız kendi hukūkunu muhafaza ettirdikten
sonra milyonlarca ehl-i İslam’ın hukūkunu Fransa’ya bir
kalem ve imza çizgisiyle peşkeş ve takdim eylemiştir. Bu
haber-i meserret-eserin Fransa’ya mün’akis olması üzerine
bütün Fransızların esbab-ı sürur ve şadmanilerini mucib olmuştur.
Fas’daki Fransa Sefiri Mösyö Renyol bundan sonra
Fas Emareti’ne hakīkī ve ma’nevi emir ve hakim kesilerek
bilumum Fas nazırlarına muavin ve müsteşar nazarıyla bakacak
ve kendi icraatını yalnız Sultan’a tasdik ettirmeye bir
dereceye kadar mecbur olacaktır.
Fransa hükumeti yeni muahedename ahkamı muktezasınca
her an ve zamanda Fas’ın her hangi noktasını kuvve-i
askeriyesiyle işgale muhayyer olacağı gibi doğrudan doğruya
Fas umur-ı dahiliye ve hariciyesini idareye me’mur ve
me’zun bulunacaktır. Bunca fedakarlıklarla şüheda kanları
bahasına vaktiyle zabt ve istila olunan bu memleket-i mübeccele-i
hibe edildi.
Mulay Hafiz lehv ü lu’bunu huzuzat-ı rediesini o kadar
düşünmemiş olsaydı fitne ve fesadı ortalıktan def’ u ref’e
teşebbüs etseydi bugün kendi namına tarih-i İslam sahifelerinde
fena bir ünvan zam ve ilave etmiş bulunmazdı.
ahlaksızlığına molla ve ahundlarının asabiyetlerine –saltanatlar
devleler mülkler lakab-ı bi-ma’na ve vahiyyesine
malik bulunan– a’yan ve erkanlarının gadr u hıyanetlerine
ni’met-i ilm ü ma’rifetten bi-nasib ve bi-behre olan ahalisinin
cehaletine koca altı bin senelik an’anata mecd ü azamete
malik olan İran-ı pür-tarab kurban oldu gitti.
Dahhakların Gavelerin Cemşid ve Daraların İskender
ve Erdeşirlerin Rüstem ve Nuşirevanların mehd-i zuhur ve
cevelangahı olan bu “haver-i zemin” dahi pek ucuz ve bad-ı
heva olarak Rusya’ya nasib oldu geçti.
edecek olursak Kaçariye ailesi kadar bu muhterem
memlekete toprağa fenalık ve hıyanet eden kimse gelmediğini
vehle-i ulada taakkul ve idrak ederiz. Memleketin servetini
hazef-parelere verip külahını elbisesini üniformasını
tezyine sarf-ı nakd ü vakt eden Nasırüddin Şah elli senelik
dağdağasız saltanatı esnasında bu memleketi reşk-i bağ-ı
rıdvan ve mahsud-ı cinan eyleyemez miydi? Dört defa Avrupa’ya
ettiği seyahat-i sefihanesi neticesi olarak İran’a ne
armağan getirebildi? İngiltere ve Rusya’nın İran’da hiçbir
emel ve gayeleri bulunmadığı sıralarda neler neler yapılamazdı.
Hadis-i Nebevi ma-sadakı bulunan ve ilim ve hüneri
gökten indirmeye zekalarıyla kudret-yab olan İranileri tenvire
çalışmadıktan maada Nasırüddin milleti için bir ibtidai
mektebi bile küşad etmedi. Muzafferüddin za’f-ı kuva ve ahlak
beliyyesiyle İran’ı Rusya’nın borcu altına sokarak aldığı
paralarla heva-yı nefsanisini okşadı.
kabilinden olarak meşrutiyeti
ta’kīb etmek beliyyesi neticesinde memleketi herc ü merce
verip al kanlara boyattılar. Rus terbiye-gerdesi ve –leke-i
taht-ı keyan– ıtlakına sezavar olan Muhammed Ali fıtrat-ı
habisesini meydana koyup memleket içinde Ruslara bir
mıntıka ve hak çığırını te’min ettikten sonra Odesa’ya def’
olup gitti. Çok geçmeden yine alet-i şer olarak kendi bir
taraftan ve kardeşleri bulunan Şu’aussaltana ile Salarüddevle’ler
diğer taraftan memleketin başına bir kabus-ı bela
kesilerek ikinci defa olarak Rusya ve İngiltere’nin menfaatlerini
tervice hasr-ı evkat eylediler. Bunlardan kat’-ı nazar
memleketteki eşrar ve derebeyler herbiri bir amir-i mutlak
kesilip zavallı mazlum ve biçare milleti haraca keserek can
ve mallarıyla ırz ve namuslarına dest-i tetavülü uzatmak suretiyle
Rusya’nın müdahalat-ı vakıasını tervic eylediler.
En sonra Rusya hükumeti evvela Gilan ve Mazenderan’ı
ve sonra Azerbaycan’la bilumum İran vilayatını yed-i zapta
geçirip –fa’alün lima-yürid– memleketin müneverrü’l-fikr
değerli tecrübe-dide ve hayr-hah evladını birer birer darağacına
astırıp evlerini barklarını yağma ve ihrak eyledi.
Mekteplerini camilerini Kazaklarıyla hayvanlarına mesken
ve ıstabl ittihaz edip kendi tarafdaranını mültezimlerini
valiliklere nasb ve ta’yin etti. Hindistan’ın Kalküta şehrinde
bu hafta içinde alınan son nüshasındaki makaleye bakılırsa
letiyle Serdar Es’ad’ın –Bahtiyari Kabilesi reisidir– Mösyö
Sazanof’a takdim edilmesiyle İran’daki Rusya amalinin
te’minine söz verilmesi akībinde serdar-ı merkūm İran’a avdet
edip sözünü ikmal ile Rusya’nın fikrini tervic eylemiştir.
Bu kadarla iktifa etmeyen Rusya hükumeti en sonra Meşhed’deki
merkad-i şerif ve zarih-i mübarekini de top güllesiyle hakle
yeksan eylemiştir.
Salarüddevle ise İran-ı Garbi cihetinde i’lan-ı istiklaliyet
etmekle meşgūl bulunmakla beraber muttasıl tahrib ve ihraka
katl ve i’dama teşmir-i bazu-yı habaset ve mel’anet
etmekle be-nam olmuştur.
Büsbütün İran-ı Şimali’yi yutabilmek için Rusya hükumeti
şu son günlerde Osmanlıları İran’dan çıkarmak için ikdamat-ı
ciddiye ile iştigal edip askerini Kafkasya hududuna
tahşid etmiştir.
Rusya ve İngiltere müttefikan İran hükumetine kendi
mıntıka-i nüfuzlarını tasdik ettirebilmek için süngü ucuyla
rüklerini ma-bihi’l-hayatını te’minat makamında ellerine
aldılar. Aynı zamanda İran’ın hemen her tarafında Rusya
ve İngiltere hükumetleri tarafından kuva-yı askeriyye bulundurulup
ahkam-ı örfiyyeyi kendi me’murin-i askeriyyeleri
vasıtasıyla i’lan ettikleri halde bir tarafdan nez’-i silah
ve def’-i eşirra ile diğer tarafdan ahaliden vergi tahsiliyle
uğraşmaktadırlar. Bu evza’-ı mütecavizanelerini haklı görmeye
alışan bu hod-kam ve hod-ser hükumetler yalnız
Osmanlı hükumetini çekemez oldular. İtalyanların şekavetinden
hükumet-i Osmaniyye kolay kolay İran hududunu boşaltıp
dolayısıyla –Osmanlıların medar-ı tesellisi olan– koca Anadolu’yu
Rus istilası tehlikesine ma’ruz bırakacaktır. Osmanlılar
bu mes’ele o kadar mühim ve şayan-ı teemmüldür ki bu
hususda ufacık bir hata en adi bir hefve mesaib ve mazarrat-ı
azime ve vahimeyi mucib olacaktır. Hem öyle bir ağır
hatadır ki mes’uliyeti altına hiçbir kimse girmeyecektir. İran-ı
Garbi’nin Rusya mıntıkasıyla birleşmesi atiyen hükumet-i
Osmaniyye’yi senevi la-ekall yarım milyon fazla asker beslemesine
mecbur eder.
Şunu da unutmamalıyız ki İran’a karşı hükumet-i Osmaniyye’nin
vaz’iyeti daima olduğu gibi şimdi de açık ve sarihdir.
aksa-yı emel ve arzuları İran istiklalinin devam ve bekasıyla
her tehlikeden masun ve mahfuz bulunmasından başka bir
şeye ma’tuf değildir. Rusya ve İngiltere İran’daki evza’-ı hazıralarına
hatime ve nihayet verip İran’ı kendi haline bıraktıkları
dakīkada hükumet-i Osmaniyye’nin de aynı harekette
bulunacağı tabiidir. Yoksa hükumet-i Osmaniyye’ye “Sen
pek yanılmış olur.
Bi-hamdillah hususiyle bugünkü İranlılar da her şeyi
bilip pek acı tecrübeler geçirmek sayesinde hakīkī dost ve
düşmanlarını iyiden iyiye fark ve temyiz eylemişlerdir.
Rusya dostumuz iyi bilmelidir ki bu gibi eski hesapları
dolapları çevirip karıştırmanın sonu kendisi için iyi
olamaz. İhtimal ki henüz zamanı da gelmemiştir.

----
MEKATIB
----

Japonların edyan ile alış verişi olmadığını Japon hükumetinin
hiçbir dini takdir veya reddetmediğini yani Japon­
ya’da hürriyet-i edyana tamamıyla ri’ayet olunduğunu bu­
güne kadar herkes söyledi muharrirlerimiz yazdı bu hu­
­
susda Avrupa matbuatı bile hayli tedkīkatta bulundular. Mahir
Japonlar bu mes’elede de bütün alemi iknaa muvaffak
olmuşlardı.
Şimdi ise Dahiliye Nezareti müsteşarının taht-ı riyasetinde
bir din kongresi açtılar.
Bunun esbabını şimdi de matbuat-ı alem türlü türlü
tenkīd ediyor kimi Dahiliye müsteşarının fikr-i şahsisidir
diyorlar kimi de yeni kabinenin Nasraniyet tarafdarı olduğundan
bahsediyor. Amerika matbuatı da bunun Avrupa
medeniyetinin te’sirinden hasıl olduğunu iddia ediyor. Hiç
hatırlarına getirmiyorlar ki Avrupa’da ulum ve fünun-ı aliyye
tahsil edenlerin hiçbiri Nasraniyete iman etmezler.
Japon matbuatı ise bu mes’eleyi pek vakitsiz buluyorlar
ve Japon siyasetinin mukaddime-i inhizamını bu mes’elede
görüyorlar.
Rus matbuatından birkaç gazetede Japonya’da bundan
sonra Nasraniyet’in pek büyük terakkıyata mazhar olacağından
behsediyorlar. Ya alem-i İslam ne yapıyor?
…..Sükut ediyor. Zaten alem-i İslam ber-mu’tad ekseriyetle
mes’eleler hallolunduktan sonra uyanıyor.
* * *
Bu mes’ele gayet mühim olduğundan Japon mu’teberan-ı
siyasiyyunundan–burada isminin zikrini zaid bulduğum–
bir zat ile mülakatı vazifemden addederek hanesine
gittim: Kabul etmelerini rica ettim. Maa’l-memnuniye dediler.
Ben– Japonya’da Nasraniyet’in edyan-ı resmiyyeden
addedileceğine ve din-i mezkuru ta’lim için hükumet kendi
cebinden bir meblağ ta’yin edeceğine dair bir şayia deveran
ediyor bu haberin aslı var mıdır; Japonya hükumeti hakīkaten
Hıristiyan dinini edyan-ı resmiyye miyanına idhal etmek
fikrinde midir? dedim.
Siyasi– Bu mes’ele gayet uzun ve eski bir mes’eledir. Biz
eminiz ki her millet kendi milliyetini kavi ve sağlam olarak
muhafaza edebilmek için bir dine muhtactır ve o dine hakkıyla
Şintoizm mezhebleri mevcudur. Bu iki dinin birincisi bize
Çin ve Kore tarikıyla Hindistan’dan bundan bin üç yüz sene
mukaddem gelmiştir. Şintoizm ise Japonların asıl dinleridir.
Vatanımızın günden güne terakkī ve tealisi sayesinde bu
dinler gitgide i’tibardan sakıt olmakta ve memleket ahalisinin
ma’nevi kuvveti zaafa duçar olmaktadır. Bunun nihayeti
tabii ma’nevi inkırazdır! Halbuki bu inkıraza biz hiçbir vechile
razı olmayacağız. Çünkü onun neticesi için Fransa bize
misaldir. Biz vatanımızı ruhen daima kavi bulundurmak arzu
ederiz. İşte şu esasa mebni şimdiki dahiliye nazırı muavini
cenabları bu mes’eleyi ortaya vaz’ ettiler. Maksadları memlekette
ve bu vechile ordumuzu milletimizi vatana rabt etmektir.
Bu kongreyi küşad etmekten maksadları Hıristiyanlığı
takdir veya kabul maksadıyla olmayıp memleketimiz ahalisi
beyninde cari edyanın uleması ile müzakere edip vatan
ahalisine i’tikadatı ta’lim için sağlam usuller aramaktır. Bugün
size pek vazıh ma’lumdur ki hiçbir Japon kolaylıkla bir
dini kabul etmediği gibi kabul ettiği dinin de en sadık ümmetinden
olmaktadır. Lakin bunun gelecek genç tabakalarda
da aynı halde devamı için tabii çareler düşünülmelidir.
Saniyen: Hıristiyanlığın himayesi için hükumet muavenette
bulunacak mı diyorsunuz. Bu mes’ele de pek basittir.
Şimdi Japonya’da altmış ila yetmiş bin tanassur etmiş Japon
mevcuddur. Hususan bunlar miyanında fukara çoktur.
Tabii bunların evladına da bir din ta’lim etmek lazımdır;
eğer hükumet sair Japonlara ta’lim olunan Budizm veya
Şintoizm mezahibini bunların evladına da ta’lim edecek
olursa arada su’-i niyyet mes’elesi çıkacaktır. Bunun için
hükumet Hıristiyan talebeye de Hırisyitanlığı ta’lim için birer
muallim bulunduracaktır. Maksad yalnız memleketi ihtilaftan
vikayedir. Eğer Japonya mekteplerinde İslam çocukları
olsaydı onlara İslamiyet’i ta’lim için muallimler ta’yin
kongreye onları da da’vet ederek usul-i ta’limleri hakkında
müzakere ederdik.
Salisen: Japonya imparatoru hazretleri Şinto Mezhebi’nde
oldukları gibi ekser ahali Budi olduğu halde Japonya
hükumeti ne Budizm’i ve ne de Şintoizm’i resmi din olarak
tanıyamaz ve hakeza Hıristiyan mezahibinden hiçbirini
de resmi din olarak tanımayacaktır. Bir mektepte bir dinin
hükumet masrafından okutulması o dinin orada resmi din
olduğunu ifham etmez. Bugün Rusya hükumeti yahud Fransa
hükumeti taht-ı idaresinde olan mekteplerinden birkaçında
Din-i İslam muallimine maaş verilebilir ve aynı
mektepte hıristiyanların muallimi de bulunabilir. Lakin bazı
gazeteler guya hükumetin tanassur edeceğinden bahsettiler.
Lakin muharrirleri hıristiyan mezhebine mensub gazeteler
bile bunu nefretle telakkī ettiler. Bu hal Japonların Nasraniyet’e
ne kadar nefretle baktıklarına birer misal olabilir.
Ben isterdim ki bu kongrede İslam ulemasından da birkaç
zat bulunup bulunmadığından erbab-ı mütalaamız onların
fikrinden mahrum kaldılar.
Kongrede İslam olarak–o da pek yeni İslam– yalnız muhterem
Hasan Mürşid Efendi Hatano cenabları hazır bulunmuşlardır.
Her ne kadar İslamiyet hakkında i’tikadları kamil
leri olarak bir şey demeye salahiyetdar olmadıklarını beyan
buyurmuşlardır.
Zann-ı acizaneme göre i’tikadat ve vatan kuvvetlerinin
birbiriyle ne kadar merbut olduğunu bugün Japon siyasiyyunu
tamamen fehm etmişler ve bu niyet ile bugün bu
mes’eleye sarılmışlardır. İşte bugün bizim vazifemiz de Japonlara
vatan ile İslam dininin i’tikadatı arasındaki rabıtanın
pek kavi olduğunu isbat edip nazar-ı dikkatlerini bu
noktaya celb etmektir.
Bu hususta erbab-ı kalem ve ictihadımızın irşadatına
muntazırız.
– Kaşgar ulema-yı İslamiyye ve meşayih-i muhteremesinden
bir zat-ı ali-kadr tarafından atebe-i ulya-yı hazret-i
Hilafet-penahi’ye takdim edilmek üzere bir ariza-i teşekküriyye
kıymetdar bir Mesnevi-i Şerif vürud etmiş ve merci’-i alisi
vasıtasıyla takdim edilmiştir.
– Bugünlerde Çin’in bazı
havalisinde hususiyle İslam ile meskun bulunan memalikinde
bazı cerrarların dolaşmakta olduğu mevsukan haber
veriliyor. Bu cerrarlardan bazısının hükumet-i Osmaniyye
namına hareket etmekte olduğu geçen sene bazı gazeteler
tarafından istihbar edilmiş ve bu babda matbuatça bir çok
mübahasata kapı açmış idi.
Bu cümleden olmak üzere iki sene mukaddem Şamlı
Said el-Aseli nam zat hakkında dahi bir çok sözler söylenmiş
ve hükumetin nazar-ı dikkatine arzedilmişti. İşte yine bu zatın
yani Said el-Aseli eş-Şami’nin bu defa Kaşgar’a gittiğini
ve Kaşgar’da hükumet namına Hicaz Demiryolu için iane
toplamakta olduğunu mevsukan haber aldık. Hükumetin
nazar-ı dikkatini celb eyleriz.
– Tayyarecilik tahsili için hükumet-i
Osmaniyye tarafından altı zabit ve beş makinist Avrupa’ya
– Arnavutluk’ta
sındaki emlak-ı vakfiyye ile cevami’-i şerifenin ta’miri için
. ve nefs-i İşkodra ile mülhakattan beş karyedeki hayrat-ı
şerifenin ta’mir ve tefrişi için de . kuruşun ki
cem’an . kuruşun üç yüz yirmi sekiz senesi evkaf bütçesi
tertibatından tesviyesine lüzum göstermiş ve meblağ-ı
mezbur derhal Evkaf Nezareti’nce tesviye edilmiştir.
Atideki ma’lumat darü’l-harbde bulunan kumandanların
tebliğ edilmiştir:
– Mart’ın on sekizinci günü Tobruk’ta düşmanın
bir tabur piyadesi avcı siperleri inşası için istihkamatın ilerisine
çıkmış ve bilahare bir bölüğünü orada terk ile avdet
etmiş işbu bölük üzerine sevk olunan yedi kişilik küçük bir
müfreze tarafından birkaç el ateş edilmesi üzerine mezkur
bölük efradı avcı siperlerini terk ile karışık bir halde şehre
kadar firar etmişler düşmanın avcı siperlerinde terk eylediği
eşya müfrezemiz tarafından iğtinam olunmuştur.
– Mart’ın on dokuzunda Tobruk’ta düşmanın iki
tabur piyadesi ile bir batarya topçusu bir bölük mitralyözü
avcı siperlerini tahkim için dışarıya çıktığında bunlar üzerine
müntahab efraddan yirmi kişilik bir müfreze sevk olunarak
ateşe başlanması üzerine düşmanın gerek bataryası ve gerek
sefain-i harbiyyesi tarafından ateş edilmiş bu ateş hayli
müddet devam etmiştir. Müfrezemiz avdetinde düşmandan
biraz eşya iğtinam eylemişlerdir.
– Mart’ın yirmi ikisinde kezalik Tobruk’ta elli
kişilik bir müfrezemiz düşmanın avcı siperlerinden birinde
yerleşmiş idi. Sabahleyin düşmanın üç taburu siperleri işgal
etmek üzere ilerlemiş bir taburu pişdarı teşkil etmekte
bulunmuş idi. Müfrezemiz işbu pişdar üzerine ateş etmeye
başlayınca düşmanın karada ve denizde bulunan topları
ateşe ibtidar eylemiştir. Bunun üzerine müfrezemize muavenet
muharebeye iştiraki ve düşman pişdarının askerimizin avcı
siperlerine yaklaşması da diğer düşman kuvvetinin ric’atine
ve istihkamata ilticalarına sebeb olmuştur. Zayiatımız yoktur.
Düşmanın ise otuz kadar telefatı vardır. Askerimiz alel-ade
hayli eşya-yı askeriye iğtiğam eylemiştir. Kuva-yı cüz’iyye ile
nin tamamıyla muhtel olduğunu irae eder.
– Senusilerin İtalya
aleyhinde hareket etmekten çekindikleri evvelce şüyu’
bulmuştu. Fakat şu son zamanlarda İtalyanların mezalim
ve kabayihini işiten Senusi hazretleri ahkam-ı diniyye ile
Kur’an-ı Mecid’in evamirini tatbika mecbur olarak bütün
etbaına harbe iştirak etmek için evamir-i ekide ısdar buyurmuştur.
Kendisi de ikametgahı bulunan Kufra’dan hareket
ederek Cağbub’a muvasalat buyurmuşlardır.
Bu hafta zarfında Mısır’dan alınan e l-Müeyyed gazetesinde
okunduğuna nazaran müşarun-ileyh hazretleri Cağ­
bub mevki’ini merkez-i harb ittihaz etmeye niyet ettiği an­
la­
şılmıştır. Oradan meydan-ı harbe iştirak eden etbaına
ku­
manda edecektir. Senusi hazretleri Mısırlılarla valide-i
hidiviye ve Hilal-i Ahmer reisine mücahidin hakkında ibraz
ettikleri muavenet-i insaniyetkaranelerinden dolayı beyan-ı
teşekkür etmiş ve harb hakkındaki nokta-i nazarını
kendi talebe ve telamizinden olan Seyyid Salih bin Yunus
namındaki zat delaletiyle e l-Müeyyed ’de neşreylemiştir.
Müşarun-ileyhin beyanat-ı ilmiyyesinden anlaşıldığına göre
Senusiler yalnız İtalya’ya karşı mücahedat ve müdafaat ile
huylanmamaları lazım gelir. Bundan başka yine müşarun-ileyh
dinen bu vazifeyi ifaya mecbur bulunduğunu ve aksi
takdirde yevm-i kıyamette huzur-ı İlahi’de mes’ul olacağından
endişe eylediğini dermiyan eylemiştir. Kahire ile hıtta-i
Mısriyye civarında bulunan etbaı müşarun-ileyhin bu fikirde
olup olmadığına dair evvelce biraz tereddüd eylemişler ise
de bilahare kanaat hasıl ederek cümlesinin harbe iştirak etmek
fikrinde bulundukları da Times ’in Kahire muhabiri tarafından
beyan olunmaktatır.
– İtalya harb gemilerinden
Piemonte gemisinin kumandanı tarafından neşr olunan
beyannamede İtalya harb gemileri Lıhye Salif Kamaran
sahillerinin bombardıman edilecekleri beyan olunmuştur.
Kamaran gayet mühim bir mevki’ olup aynı zamanda beyne’l-milel
bir adadır. Bütün devletler tebaasından olan hüccac-ı
e­
diyorlar. Salif mevkii de ikinci derecede haiz-i ehemmiyet
bir adadır. Malik olduğu memlahadan dolayı varidatı Du­
yun-i Umumiyye-i Osmaniyye’ye gönderiliyor. Lıhye civarında
Vodkuk[?] namında bir İngiliz ticaret gemisi İtalya harb
gemileri tarafından tevkīf edilip Musavva’a sevk olunmuştur.
Bu kadarla iktifa etmeyen İtalyanlar en sonra Kamaran
lerdir.
– Trablus ve Bingazi
muharebelerinde feda-yı can etmekle nail-i şehadet
olan guzat ve mücahidin-i Osmaniyye’nin bi-kes ailelerine
verilmek üzere İngiltere’deki Osmanlı ve İslam muhibleri
olan İngilizler tarafından derc olunan ianata karşı bu kere
Trablus’daki kuva-yı Osmaniyye kumandanı Neş’et Beyefendi
tarafından teşekkürü havi bir mektup Londra Sefaret-i
Seniyyesi’ne gönderilerek Times gazetesi vasıtasıyla neşri
taleb olunması üzerine Sefaret-i Osmaniyye tarafından
– Kahire’de Nasyonalistler
reisi Ferid Bey şu son günlerde Mısır’daki fırka
merkezinde neşir ve irad eylediği nutuk üzerine istintak ve
Mısriyyece muma-ileyhin mahkum edilmesi mukarrer imiş.
Gerek Mehmed Ferid Bey ve gerek e l-Hilalü’l-Osmani gazetesi
sermuharrir-i muhteremi Şeyh Abdülaziz Çaviş geçen
sene zarfında yine Hükumet-i Mısriyye tarafından tevkīf
edilmişlerdi. Fakat bu tevkīf keyfiyeti müşarun-ileyhimanın
şeref ve haysiyetlerini tenkīs edecek yerde bilakis tezyidine
hizmet etmiştir. Ferid Bey Mısır’dan infikak etmezden evvel
el-Müeyyed ’e bakılırsa telgrafında Mehmed Ferid Bey yalvarmış
hükumet-i Mısriyyeyi ve yahud İngilizlerin harekatını mutlaka
protesto etmiş olmalıdır.
– Mısır
hükumeti meskukatını küçük bir ücret mukabilinde ez-her
cihet pek mükemmel olan meskukat-ı Osmaniyye Darphanesi’nde
darb ettirmek tasavvurunda bulunduğu matbuat-ı
mahalliyyede okunmuştur.
– Mısır Adliye Nazırı
Saad Zaglul Paşa me’muriyetinden isti’fa edip takaüdünü
taleb etmiştir. Vazifesi el-yevm Mısır Hariciye nazırı tarafından
olduğu musaddak ve müştehirdir. Evvelce vatanperver
olan bu zat hükumet-i Mısriyye hizmetine girdikten sonra
birden bire mesleğini değiştirip ikbalperestliği ele almış ve
az vakit içinde İngilizlere ibraz eylediği tabasbus sayesinde
nezarete kadar çıkmıştır. Kahire nasyonalistleriyle müsta’fi
beyninde vak’alar hengameler hasıl olmuş ve mürevvic-i
ef­
karları o­
lan e l-Liva’ ve e l-Alem gazeteleri vasıtasıyla mü­
şa­
run-ileyhi şiddetli ma’ruzata hedef eylemişlerdir. Yine
matbuat-ı mezkureye göre Zaglul Paşa hem vatandaşları indinde
hem de vicdanı nezdinde mahkum bir adamdır.
– Fas ile Fransa hükumeti
arasında mün’akid olan mukavelenameyi en sonra Fas
Hakimi Mulay Hafiz imza etti. Fas bundan sonra Fransa’nın
me’mur-ı siyasisi ma’rifetiyle idare edilecektir. Maamafih Fas
Sultanı nazırlarını muhafaza edecek fakat bu nazırlar Fransa
me’mur-ı siyasisinin verdiği emirlere muti’ ve münkad bulunacaklardır.
Me’mur-ı mezkurun evamirini tedkīk ve tasdik
hakkı Sultan’a bahş olunmuştur. Fas nazırları hakīkat-i
halde Fransa me’muruyla hakimin müşavirleri gibi istihdam
olunacaklardır. Aynı usul-i idare el-yevm Tunus’da caridir.
Bu suretle guya hissiyat-ı milliyye bir derece muhafaza edilmiş
olacaktır. Fransa hükumeti Fas’ı doğrudan doruya idare
etmeye taannüd gösterseydi Faslıları o kadar çabuk taht-ı
mesine ve fedakarlıklar ihtiyarına mecbur olacaktı.
Mukavelenamede Fas Sultanı’nın nüfuz ve i’tibarıyla
memleketinde emakin-i diniyye ve serbesti-i vicdan muhafaza
olunmak şartıyla ıslahat icrası mukarrerdir. İcabında
Fransa Fas’ın her hangi noktasını askerle işgal edebilecek ve
Fas kıt’asının berren ve bahren umur-ı inzibatiyesini der-uhde
edecektir. Fransa me’mur-ı siyasisi Sultan’ın evamirini
telakkī ettikten sonra infazına me’mur bulunacaktır. Aynı
zamanda memalik-i ecnebiyyede bulunan Faslıların hukūku
Fransa hükumeti tarafından muhafaza edilecektir.
– Fas rical ve uleması arasında
heyecan pek çoktur. Mulay Hafiz’in ikrah neticesi olarak
Fransa himayesini kabul etmesi üzerine eazım mahafilinde
halecan hasıl olmuş bir takım ihtiyarlarla ulemalar emir-i
müşarun-ileyhi muahedeye vaz’-ı imza ettiğinden dolayı
tekfir etmişlerdir. Fas ileri gelenlerinden bir çoğu Memalik-i
Osmaniyye’ye hicrete hazırlanıyorlarmış. Fransız ve
dü’l-mahzen kabail ve aşairi silaha sarılmışlardır. Limanlarda
sükun asayiş mefkūd bir haldedir. Fransız asakiri ahaliye
pek hodserane muamelatta bulunuyorlar. Mal can ırz emin
değildir. Kadınlara bile tecavüz vukū’ bulmaktadır.
Emir muvazenesini fart-ı asabiyyetinden bozmuştur.
Fransa’nın Tanca sefiri Fas’a esna-yı azimetinde pek amirane
cebbarane bir vaz’iyyet alıp ehl-i İslam’a karşı pek barid
muamelelerde bulunmuştur. Fransa’nın dillerde dastan olan
hürriyetperverliği insaniyeti ile Avrupa haricinde yaptığı
mezalimi mukayese ettikçe hayretler esefler ediliyor.
– Bu hafta zarfında alınan haberlere
göre Rusya-İran hududunun Erdebil’e yakın olan
kısmında ahval gayet endişe-bahş bulunmakta imiş. Ahval-i
mezkureye sebebiyet veren mes’ele bundan iki sene evvel
olan Şahseven Kabilesi rüesalarının tahliye edilmelerinden
naşi olmuştur. Rüesa-yı mezkure tahliye edilip Tahran’ı terk
ettikten sonra o civarlarda şekavet fevkalade bir surette
tezayüd eylemiş ve ahalinin mal ve canları tehlikeye ma’ruz
bulunmuştur. Bunun üzerine hukūklarının muhafazası için
ahali tarafından Rusya konsolosuna müracaat edilmiştir.
– Meşhed’de yeni fenalıklar hasıl olmaya
başlamıştır. Ruslar Meşhed’deki İmam-ı Samin Ali bin
Musa er-Rıza hazretlerinin merkad-i mübarekini topa tutup
hak ile yeksan etmişlerdir. Bu esef-engiz hadise İran Sefareti’ne
telgrafla bildirilmiş ve intişar etmesi akībinde umum
Ruslar mezaliminden imamın mezarına iltica eden bazı kimseleri
Kabahatlerini örtmek için Ruslar tecemmu’ eden kimselerin
şah-ı mahlu’ tarafdarları olduklarını beyan ediyorlar.
– Rusya ve İngiltere’nin nesaihini Salarüddevle
kat’i surette red ile İran’dan çıkmayacağını ve paraya
da muhtac olmadığını aynı zamanda beyan etmiştir.
Salarüddevle etbaı tarafından Hemedan-Kirmanşah hutut-ı
telgrafiyyesi kat’ edilmiştir. Rivayete nazaran İran Kürtleriyle
Caf kabilesi Salarüddevle’ye her türlü müzaherette bulunacaklarını
te’min etmişlerdir. Caf kabilesi reisinin Bağdad’a
gitmiş olduğu Avrupa matbuatı tarafından beyan olunmaktadır.
Bize kalırsa Salarüddevle’nin elbette bir istinadgahı
olmalıdır. Her halde Rusya’nın parmağı olsa gerektir.
– Times ’in istihbaratına göre
takım asker ve jandarma sevkedilmiştir. Kuva-yı mezkure
Vilayat-ı mezkurede asayiş takarrur ettikten sonra İngiltere
havali-i mezkurede bulundurmakta olduğu asakirini geri aldıracağına
dair İran hükumetine kat’i söz vermiştir. Hatta
konsoloslarının maiyetindeki cüz’i asakiri bile Hind’e iade
edeceğini vaad etmiştir.
Hind hükumetince İran-ı Cenubi’ye i’zamı mukarrer
olan kuvvetin sevki bu vaad üzerine şimdilik te’hir edilmiştir.
– Muhammed Ali’yi
bunca vakitten beri alet ittihaz eden Ruslar en sonra onu
dılar. Rusların iğvaatına tabi’ olduğuna Muhammed Ali
peşiman olmuştur. Müşarun-ileyhin haremi ahiren Odesa’da
münteşir Odeskia Novesti gazetesi erkan-ı tahririyesinden
birine zevcinin İngiltere’de te’sis-i ikamet fikrinde bulunduğunu
söylemiştir. Muhammed Ali İngiltere’ye gitmek
– Rusya’nın on dört vilayetinde
yirmi milyon halk kaht sebebiyle duçar-ı zaruret ve meskenet
olmuşlardır. Vilayat-ı mebhusede buğday ve çavdar
mevcud olmadığı için telef olacaklarını bilen ahali papaslarını
yanlarına da’vet ederek kendilerine ölüm duasını okumalarını
rica etmişlerdir. Kaht-zedeganın tehvin-i musibetleri
halde mebaliğ-i mezkure aç kalanları iaşeye kifayet etmemiştir.
Kahtlık en ziyade Sibirya’da hüküm-fermadır. Bu
yüzden çocuklar pek fena ve müdhiş emraz-ı müstevliyyeye
duçar olmuşlardır. Ekmek mukabilinde çocuklarını satanların
haddi yoktur. Açlar ölümü dakīka be-dakīka bekliyorlar.
Bir tarafdan kahtlık diğer tarafdan hastalık köylüleri mahv
ü tebah etmiştir.
– Kiyef ve havalisinde Rus nasyonalistleri
tarafından Musevilerin kıtali hakkında icra edilmekte
olan tahrikatın vüs’at-peyda etmiş olmasına nazaran ileride
vukūu melhuz olan felaketin önü alınmak üzere hükumetin
yef valisine müracaat olunmuştur. Vali Musevilerin mal ve
canlarının vikayesi için lazım gelen tedabiri ittihaz edeceğini
beyan etmiştir.
– Te’min edildiğine nazaran
Kafkasya hududunda Rusya hükumeti tarafından icra edilmekte
olan tahşidat-ı askeriyenin hükumet-i Osmaniyye
aleyhine olmadığına dair Rusya hükumetince i’ta edilen
te’minata hükumet-i Osmaniyyece de kanaat hasıl olmuş
–­
Rusya müslümanları ağniyasından
Vakit Şura gazeteleri naşiri Şakir Efendi Ramiyef
Mart tarihinde Orenburg’da vefat etmiştir. Merhum
teşebbüs-i şahsisi ve faaliyet-i mütemadiyyesi ile Ural dağlarında
büyük ve zengin bir altın ma’denlerine sahib olmuş
ve bu sayede servetini milyonlara iblağ etmiş idi. Mekatib
ve medarise ettiği bir çok teberruattan başka Vakit gazetesi
ve Şura Mecmuası ’nı te’sis etmekle Rusya müslümanlarının
tenvir-i efkarına cehd ü himmet eylemişti. Cenab-ı Hak merhumu
rahmetinde daim ve biraderi edib-i muhterem Zakir
Efendi ile sair akrabasına sabr-ı cemil ihsan buyursun amin.
– Sibirya’da şehr-i halin
on dördüncü günü Tomski vilayetinde kar boranları devam
ederek yüz kırk beş adam telef olduğunu yerli gazeteler rivayet
ediyor.
– Simir[?] vilayetinde tüccaran-ı
mu’teberandan fabrikatör Hasan Efendi Akçura cenabları
mülkünde Hazret-i Ömer’e mensub küreviyyü’ş-şekl sene-i
Hicri rakamıyla hakkolunmuş dirhem gümüş para bulunduğu
mahallinden iş’ar olunuyor.
– Çin hükumet-i cumhuriyyesinin yeni kabinesi
teşekkül etmiştir. Bu kabineye dahil olan nazırlar asil
ailelere mensub değillerdir. Pekin’de hal-i tabii henüz kesb-i
Ahalinin her bir tabakasında asabiyet mevcuddur.
Hükumet payitahtta bir mikdar daha asker ikame ettirmeye
mecbur olmuştur. Mançu tarafdaranının tekrar şehri
yağma etmelerinden endişe ediliyor. Çin’de mukīm ecnebiler
kendilerinin taht-ı muhafazaya alınmalarını hükumet-i
metbualarından taleb etmişlerdir. Bazı Japon ticarethaneleri
tamamıyla yağma edilmiştir. Nankin şehrinde teşevvüşat
zuhur edip asker şehri yağma etmiştir.
– Dehli kasaba-i İslamiyyesinin
Hindistan’a merkez ta’yin olalıdan beri Hind Başvalisi
Lord Harding ale’d-devam tensikat ve ıslahat-ı dahiliyye ile
den sonra Lord cenabları devre çıkıp Hind-i Şimali hudud
ve vilayatını devr ve teftiş ederek Dehli’ye muvasalat etmiştir.
Hindistan’a yeni valilerle me’murin-i adliyye ve askeriyye
bir politikanın ta’kībine me’mur olduklarını bilumum Hindistan
matbuatı tarafından beyan ve tahmin edilmektedir.
– Hind müslümanlarıyla
putperestleri arasında–İngilizlerin sa’y ü gayretleri
neticesi olarak– mine’l-kadim cay-gir olan ihtilafat şu
son günlerde meveddet ve i’tilafa mübeddel olduğundan
– Afganistan ile Hindistan
hududunda mütemekkin olan kabail ile İngilizler arasındaki
münasebatın da aynı zamanda pek iyi olmadığını Hind gazeteleri
tarafından dermiyan olunmaktadır.

----
FAS HIMAYESI MUAHEDESI
----

Fransa ile Fas arasında mün’akid himaye muahedenamesinin
metni tercümesidir:
Fas’da ıslahat icrasıyla memleketin neşv ü nema-yı iktisadisine
müsaid ve intizam- ı dahili ve asayiş-i umumi üzerine
müesses bir idare-i muntazama vücuda getirmek arzusunda
bulunan Fransa Hükumet-i Cumhuriyyesi ile Hükumet-i
Şerifiyye aralarında mevadd-ı atiyye kararlaştırılmıştır:
Birinci Madde– Fransa Hükumet-i Cumhuriyyesi ve E­
­
mir Hazretleri Fransa hükumetinin Fas memleketine idhali
tensib edeceği ıslahat-ı idariyye adliyye tedrisiyye iktisadiyye
maliyye ve askeriyyenin icrasını kafil bir tarz-ı cedid-i
Bu usul-i idare hal ve mevki’-i diniyi Sultan Hazretleri’nin
mine’l-kadim haiz olduğu nüfuz ile mevkie lazım olan
ri’ayeti Din-i İslam’ın serbesti-i icrasıyla müessesat-ı diniyye
ve bilhassa müessesat-ı vakfiyyeyi muhafazayı kafil olacaktır.
met-i Şerifiyye Vaz’iyyet-i coğrafiyesi ve Fas sahilinde
arazisi bulunması i’tibarıyla İspanya hükumetinin haiz olduğu
menafi’ Hükumet-i Cumhuriyye ve Hükumet-i Mezkure
arasında bil-müzakere ta’yin ve tanzim edilecektir.
Tanca şehri evvelce kabul edilmiş olan vaz’iyet-i mahsusasını
muhafaza edecek ve teşkilat-ı belediyyesi bunun
üzerine ta’yin edilecektir.
de cereyanı maksadıyla mahzene ba’de’l-iş’ar Fas arazisinde
lazım olan mahaller işgal-i askeri tahtına almasını şimdiden
kabul ettiği gibi gerek karada ve gerek Fas sularında
harekat-ı inzibatiyye icra eyleyeceğini de tasdik eyler.
Üçüncü Madde – Hükumet-i Cumhuriyye Şerif Hazretleri’ne
şahıs ve tahtını tehdid veya memalik-i emiriyyelerinin
asayişini halel-dar edebilecek her tehlike karşısında muavenet-i
daimede bulunacağını taahhüd eyler.
Dördüncü Madde – Usul-i cedide-i himayenin icab edeceği
tedabir Fransa hükumetinin vaki’ olacak teklifi üzerine
Şerif Hazretleri veya taraflarından bu salahiyeti haiz
me’murin canibinden neşir ve i’lan edilecektir. Nizamat-ı
cedide ile nizamat-ı mevcudede ta’dilat icrası da bu suretle
cereyan edecektir.
Beşinci Madde – Fransa hükumetini Şerif Hazretleri nez­
dinde mukīm ve cumhuriyetin Fas’daki bütün hukūk ve
salahiyetini haiz olan bir komiser temsil edecektir ki kendisi
bu muahede ahkamının icrasına me’murdur.
Mukīm komiser Şerif Hazretleri’yle ecnebi me’murları
arasında ve bu me’murların Fas hükumetiyle olacak münasebatına
yegane vasıta-i tebliğ ve tebellüğ olacaktır. Kendisi
bilhassa Memalik-i Şerifiyye’de ecanibe müteallık mesail ile
tevaggul vazifesiyle de muvazzaf olacaktır. Şerif Hazretleri’nin
na tasdik ve neşr [ü] i’lan salahiyetini de haiz bulunacaktır.
Altıncı Madde – Memalik-i ecnebiyyede Fas tebaasını ve
menafiini Fransız me’murin-i siyasiyye ve ticariyyesi temsil
ve himaye edeceklerdir. Şerif Hazretleri evvelce Fransa
Hükumet-i Cumhuriyyesi’nin re’y ve muvafakatini istihsal
eylemeden mahiyet-i beyne’d-düveliyyeyi haiz hiçbir akidde
bulunmayacağını taahhüd eder.
Yedinci madde – Fransa Hükumet-i Cumhuriyyesi ve
Hükumet-i Şerifiyye Fas istikrazatı tahvilatı hamillerine bahşedilmiş
olan hukūka ri’ayet etmek şartıyla hazine-i emiriyyenin
taahhüdatını icra ve tekalif-i memleketi muntazaman
cibayet eylemek üzere ıslahat-ı maliyye esasatını müttehiden
vaz’ ve ta’yin hakkını muhafaza ederler.
Sekizinci Madde – Şerif Hazretleri bila-vasıta ve bil-vasıta
her hangi bir şekil ve surette olur ise olsun bundan böyle
Fransa hükumetinin müsaadesi olmaksızın umumi veya
hususi istikraz akd etmeyeceğini ve imtiyaz vermeyeceğini
kabul ve tasdik eder.
Muhterem kari’lerimizden mesleğimize muvafık olmak
üzere pek kıymetli makaleler mektuplar alıyoruz. Bunları
haftası haftasına risalemize derc etmek aksa-yı temenniyatımızdır.
Lakin maatteessüf risalemizin hacmi bu emelimizin
tahakkukuna aşılmaz bir mani’ teşkil ediyor. Sebilürreşad
esasen on altı büyük sahifeden ibaret iken bu gibi kıymetli
asarı kısmen olsun kari’lerimize okutmak için kaç haftadır
yirmi sahife üzerine çıkarmak fedakarlığına katlanıyoruz.
Lakin bir bu kadar fedakarlık daha ihtiyar edilse yine maksad
te’min edilemeyecek. Diğer tarafdan böyle bir fedakarlığın
şimdiye kadar gelip arz ettiğimiz sebebden dolayı neşr olunamayan
gerek bundan böyle vürud edecek olan asar için
tarih-i vürudları i’tibarıyla birer sıra numarası yürütülecek
her eser nöbeti geldikçe derc edilecektir. Eser sahiblerinin
bu babda bizi ma’zur görmelerini an samimi’l-kalb niyaz
ederiz.
TEFSIR-İ ŞERIF

----
. . .
----


----
. . .
----

Tercümesi
“Vay o eksik ölçenlerin yanlış tartanların haline ki: Başkalarından
alırken dolu dolu alırlar da vermek için ölçer yahud
tartarken aldatırlar! Acaba bunlar büyük bir gün için
evet insanların huzur‑i Rabbü’l-alemin’de duracağı bir gün
* * *
Mutaffifin Suresi Mekkidir. Bazıları Medenidir diyorlar.
vesselam Efendimiz Medine’ye hicret buyurdukları zaman
şehrin ahalisi ölçüp tartmak hususunda pek insafsızca gidiyordu.
Sure bunlar yani ehl-i Medine hakkında nazil oldu.
“Tatfif”in ne demek olduğunu ikinci üçüncü ayetler zaten
bildiriyor. “İktiyal” ölçmek ölçüp almak ma’nalarınadır.
“ Nasın üzerindeki haklarını almak için ölçtükleri
tarttıkları zaman” demek oluyor.
ayetinde harf-i cer mahzufdur.
takdirindedir.
Nitekim;
Beyt-i meşhurunda lam mahzufdur: Kelam
takdirindedir. Ekme’u ‘asakıl nebat-ı evber hepsi de
yerde biten mantar demektir. Ancak iki evvelkisi iyi cinsinden
üçüncüsü yenmez kısmındandır.
Bazıları
ayet-i kerimesindeki “zann”ı
yakīn ma’nasına alıyorlar. Halbuki doğrudan doğruya
kendi ma’nasını vermek daha beliğdir. Zira ahirete yakīni
olanlar için böyle eksik tartmaya ötekini berikini aldatmaya
dolandırmaya zaten imkan tasavvur edilemez. Halbuki
murad-ı ilahi –Allahu a’lem– şöyle olacak: “Günün birinde
mek şöyle dursun bu hakīkati bir zan bir tahmin bir ihtimal
olarak hatıra getirmek bile bu gibi rezaili irtikaba mani’dir.
Öyle iken başkalarını aldatıyoruz da kazanıyoruz zu’muyla
hakīkatte alabildiğine aldananlar alabildiğine ziyan edenler
nasıl oluyor da bu hüsrana düşüyorlar? Yoksa ahiret hissinden
bunlar büsbütün mü mahrum?”
A’rabinin biri Halife Abdülmelik’e: “Allah mutaffifler
hakkında ne söylüyor işittin mi?” demiş. Demek istemiş
ki teraziyi ölçüyü biraz eksik tutanlara karşı Cenab-ı Hak o
kadar elim bir akıbet hazırlarsa; ya sen ki kuvvetine ceberutuna
dayanarak halkın malını mülkünü ölçüsüz hesapsız
olmak şartıyle boğazına geçiriyorsun... Acaba ferda-yı mahşerde
halin ne olacak? Vay asıl senin başına!

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac ve Ka’be
– –
Zaman geçtikçe ahd-i Halil uzaklaştıkça din-i İbrahim ve
kuvvet ve nüfuzu yavaş yavaş eksiliyordu. Fikr-i tevhid ve
olan vesenperestlik his ve arzusunu ta’dil edemiyordu. Gitgide
öyle oldu ki şirk dalalet bütün Ceziretü’l-arab’ı istila
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
etti. Ötede beride pek az kimseler Hazret-i Allah’a iman
ediyorlardı. Maamafih din-i İbrahim’in bazı erkan ve adabı
gerek Arabların ahval-i ruhiyyelerine gerek o zamanın düşünce
ve menfaatlerine muvafık geldiğinden hala ma’mulün-biha
bulunuyor eski kudsiyetlerini muhafaza ediyorlardı.
Hıtan gusül mazmaza istinşak savm… gibi adab ve
dahi kema-kan bakī idi.
Her sene hac mevsiminde etraf ve eknafdan birçok kimseler
hac niyetiyle ihrama girerek Mekke’ye gelir Ka’be-i
Mu’azzama’yı yedi defa tavaf Safa ile Merve arasında sa’y
eyler ehl-i Harem ile beraber Arafat ve Müzdelife vakfesini
ederlerdi.
lal eder fakat Kureyş Kinane kabileleri
diye telbiye ederek nefy-i şerik
putlarına dahi bir nevi’ mevki’-i ma’budiyyet ve şerikiyyet
veriyorlardı.
Remy-i cemeratı müteakıb Mina’da kurban keserek halk
[yahud] taksir ile ihramdan çıkıyorlardı. Mevsim-i haccın
gayri aylarda umre etmek dahi beyne’l-Arab büyük bir ibadet
sayılıyordu. Fakat umrenin hacca nisbeten mevkii dun
olduğundan her halde mevsim-i hacda eda edilememesi iktiza
ediyordu.
Muhrim alamet-i ihram olmak üzere boynuna yünden
bir kılade takardı ki bu suretle hallalın duçar olması melhuz
olan su’-i mu’amelelerden her türlü taarruzlardan masun
olurdu. İkmal-i hac edince Harem-i Şerif ağaçları kabuğundan
yahud orada biten otlardan bir kılade yaparak kendisinin
boynuna ta’lik eylerdi ki bu da o zatın haccını ikmal
eden bahtiyar ve binaenaleyh muhterem bir kimse bulunduğuna
delalet ederdi.
Hüccacın gerek alamet-i ihram gerek alamet-i ikmal
olmak üzere kılade takınmaları şübhesiz devr-i Halili’den
kalma bir hal değil belki ehl-i cahiliyyetin kendileri tarafından
edinilmiş bir adet idi. Bu adetin bir bidat olduğunda
şübhe olmamakla beraber tarihce hangi zamanda kimler
tarafından vaz’ edilmiş olduğu anlaşılamıyor. Olabilir ki
put­
perestlik gibi bu da hariçten sirayet etmiştir. Zaten ahd-i
Halil uzaklaştıkça yavaş yavaş putperestlik sonra Arab-ı cahilenin
ahval-i ruhiyesine tercüman olabilecek bir çok örf ve
adetler ihdas olunduğu gibi bab-ı hacda dahi bir çok indi
bidatler ihtira’ edilmiş idi. Kureşiler Ka’be ve Mekke’nin
velayet ve idaresini ellerine geçirdikten sonra eben an ceddin
tevarüs tarikıyla intikal eden fakat izharı için henüz bir
zemin-i müsaid bulunamayan şerafet ve asalet da’vasını
beyne’l-Arab ileri sürmeye başlamışlardı; üzerinden asırlar
geçtikten sonra Hazret-i Halil’in ahfadından bulunduklarını
hatırlıyor buna istinad ederek kendilerinin bütün Arablara
karşı olan tefevvuk ve rüchanlarını iddia ediyor ve bu iddialarını
hakīkaten bütün kabail-i Araba dinletiyorlardı. Ka’be
ve Harem-i Şerif üzerinde olan velayetleri de da’valarını tervice
yardım ediyordu. İşte sonraları bütün bunları bahane
Kendileri ehl-i Harem sükkan-ı Mekke İbrahim ve İsmail
aleyhime’s-selam ahfadından iken haric-i Harem’de bulunan
Arafat’a gitmeleri guya sair Arablara göre Harem-i Şerif
ve mensubininin istihfafını mucib olacaktı. Guya sair kabail
Kureşileri haric-i Harem’e çıkarak Arafat vakfesinde bulunmalarından
dolayı fazilet ve şerafetce kendilerine müsavi
addedeceklerdi. Bu halde ehl-i Harem olmalarının bir faidesi
kalmıyordu. Mensubinine hürmet-i mahsusa ve imtiyaz
te’min edememesinden ihtimal ki Harem’in Ka’be’nin haric-i
Harem’de olan Arablarca nazar-ı i’tibardan düşmesi
lazım gelecekti. Bit-tabi’ bu ise işlerine gelmiyordu. Onun
Arafat vakfesi kendilerine mahsus olmak üzere terk edilmişti.
Daha sonraları Beni Kinane Beni Huzaa Beni Amir dahi
Kureşilere ittiba’ etmişlerdi; fakat sair kabail-i Arab eskisi
gibi her sene Arafat vakfesinde hazır bulunuyorlardı.
Kureyşiler erkan-ı hacdan olan vukūfu bilerek an
kasdin terk eyledikleri halde diğer tarafdan da hac ile kat’iyyen
münasebeti olmayan bir takım bidatler vaz’ etmişlerdi.
Onlarca ehl-i Harem’in ihramda iken yoğurt yememeleri
eritilmiş yağ isti’mal etmemeleri iktiza ediyordu… Bakılırsa
bu onlar için bir nevi’ perhiz gibi bir şey idi. Fakat nereden
sirayet etmiş olduğu tarihce ma’lum olamıyor. Maamafih
bu cihetin İsevilerden alınmış olması pek de müsteb’ad
değildir. Çünkü o zamanlar Ceziretü’l-arab’da Nasraniyet’i
kabul eden bir çok kimseler bulunduğu gibi Kureşiler ticaretle
Yemen’e Şam’a hatta Mısır’a kadar seyahat ediyor
bit-tabi’ yolda gittikleri yerlerde oranın İsevileri ile temasda
bulunuyorlardı. Olabilir ki Kureşiler İsevilerin yahud İsevi
münzevilerinin bazı mukavvi yemeklere karşı olan perhizlerinden
sak-ı nefs etmeyi münasib görmüştürler.
Daha sonraları muhrimin yünden yapılmış meskenlere
duhulünü gölgelenmesini tecviz etmiyor fakat güneşin
şiddetli hararetine karşı sahtiyandan ma’mul çadırın gölgesinde
barınabilmesine müsaade bulunduğunu i’tikad
e­
di­
yorlardı. Daha sonraları ehl-i hallin haric-i Harem’den
getirdikleri yemekleri yiyememeleri tavaf-ı kudumü ancak
Harem dahilinde tedarik edebilecekleri elbise ile icra edebilmeleri
hacda usul ittihaz edilmişti. Bu sebebe mebni afakīler
yiyeceklerini tavaf-ı kudum icrası için de giyecekleri elbiseyi
Harem dahilinde tedarik etmek mecburiyetinde bulunuyorlardı.
Yiyecek mes’elesi kolay idi. Sıcak bir yerde zaten
kanaatkar olan Arab için çok yemek lazım gelmiyordu. Aynı
zamanda rüesa-yı Kureyşçe yenilecek içilecek şeyler tevzii
suretiyle fukara-yı hüccaca muavenet de ediliyordu. Fakat
elbise mes’elesi böyle değil bazen Harem elbisesi tedarik
olunamıyordu. Böylelerde elbiselerini çıkarır çıplak olarak
lar kendi elbiseleriyle tavaf eyler fakat hemen tavafı ikmal
eder etmez o elbisesini çıkarır atarlardı ki ba’dema onları
kendilerinin hiçbir kimsenin de kullanması kat’iyyen caiz
olmazdı. Bu elbiselere de “luky” denilirdi.
Vakfe-i Arafat’ı müteakib tavaf-ı ziyareti ise erkekler
u­
mu­
men çıplak olarak kadınlar da kendi elbiselerini çıkarmak
şartıyla feracelere bürünerek icra eder böyle yapamadıkları
surette kendisiyle tavaf ettikleri libaslarını “luky” olmak
üzere bırakırlardı.
Fakat bütün bu bidatlerin de tarihce sebebleri bilinemiyor.
Ticaretle me’luf binaenaleyh kendi menfaatlerine ziyadesiyle
merbut olan Kureyş Beyt-i Şerif’in tavafında haric-i
Harem’den gelen elbisenin memnu’ edilmesinden ihtimal ki
bir faide-i maddiyye te’min etmek istiyorlardı. Zaten Harem
dahilinde elbise tedarikine mecbur olan hüccac şübhesiz
ehl-i Harem olan Kureşilerden satın alacaklardı. Çünkü o
zamanlar Mekke’nin sekenesi Harem ahalisi Kureşilerden
atleri bir menfaat-i maddiyye te’mini ümidiyle ihtira’ ettiklerine
kail olmak için yol açılır.
Hazret-i Halil Hazret-i İsmail devrinden başlayarak Kusay
bin Kilab zamanına buradan da zaman-ı bi’sete kadar
mürur eden asırlar zarfında hacc-ı şerif bütün kabail-i Arab
beyninde yavaş yavaş bir ibadet-i resmiyye şeklini almış
hac etmek her ferd için yegane bir emel-i dini olmuştu. Eşhür-i
Haram’da Ceziretü’l-arab’ın her tarafından bir çok insanlar
gelir ifa-yı hac ederlerdi. Fırsat buldukça her Arabın
hac etmesi asırların geçmesiyle adeta bir ihtiyac-ı tabii haline
girmişti. Şu suretle her sene mevsim-i hacda cezirenin
sair yerlerinde görülemeyen bir kalabalık toplanırdı. Bit-tabi’
bunların yiyeceklerini içeceklerini giyeceklerini ve sair
muhtac bulundukları eşyayı orada arayacak olduklarından
alış veriş için dahi yol açılıyordu. İşte şu suretle başlayan
alış verişler gittikçe kesb-i intizam ederek mevsim-i hacca
müsadif olmak üzere Mekke civarlarında Ukaz Mecenne
Zü’l-mecaz ve sair panayırlar teessüs etmiş Arablarda ve
bilhassa Beni İsmail ve Kureşilerde fikr-i ticaretin uyanmasına
hizmet eylemiş idi. Mekke bir merkez-i dini olmakdan
başka bir de merkez-i ticaret olmuş idi. Fikr-i dini ile vukūa
gelen bu ictima’larda gitgide ticaretten başka bir de edebiyat
meclisleri kurulmaya başlamış idi. Cezirenin her tarafından
gelen meşahir-i üdeba için bu panayırlar hele Ukaz
panayırı geniş bir müsabaka meydanı olmuştu. Bu suretle
Arabların muhtelif lehçeleri birleşiyor; lisan ve edebiyatları
günden güne terakkī ediyor; kabail-i muhtelife yekdiğeriyle
tanışıyor beynlerinde bir ünsiyet husule geliyordu.
Arabları devr-i Halili’den başlayarak yavaş yavaş Ka’be-i
Mu’azzama’ya takrib ile beynlerinde fikr-i ticaretin uyanmasına
lisan ve şivelerinin birleşmesine edebiyatlarının terakkīsine
netice olarak tanışıp kesb-i ülfet etmelerine yardım
etmiştir…
Şehabeddin Sühreverdi’nin Avarıfü’l-Maarif
ünvanlı kitab-ı meşhuruyla Feridüddin-i Attar’ın
Tezkiretü’l-Evliya ’sı; Şa’rani’nin Tabakat-ı Kübra ’sı Abdüsselam
Nişaburi’nin Tabakat-ı Sufiyye ’si Kuşeyri’nin
Risale -i meşhuresi Muhiddin-i Arabi’nin Fütuhat-ı Mekkiyye
ve Füsus ’u Mevlana Celaleddin-i Rumi’nin Mesnevi ’si
Cami’nin Nefahatü’l-Üns namındaki kitabı tasavvuf-ı İslami
hakkında yazılmış ma’ruf eserlerdir.
Ruh-ı nezihi lahuti bir aşk ile nale-saray-ı iştika olan İbn-i
Fariz’in Divan -ı meşhuru edebiyat-ı sufiyyenin en rengin
sahifelerini muhtevidir:
Matla’ıyla başlayan Kaside-i Yaiyye ’sindeki sanihat-ı
aliyye dura-dur bir nale-i aşk ve iştiyakdır.
Matla’lı Kaside-i Hamriyyesi ise gülbün-i ma’neviyyatın
revayih-ı mesti neşr eden ezhar-ı renga-rengiyle mala-maldır.
Ebu’l-feyz-i Hindi’nin:
Matla’lı kaside-i arifanesi bu yolda yazılmış en parlak
asardandır. Sühreverdi-i maktulün tasavvufa dair yazmış
ol­
duğu Hikmetü’l-İşrak ve Heyakilü’n-Nur kapalı ve mucib-i
tereddüd bazı beyanatı muhtevidir. Sühreverdi felsefe-i
Yunaniyye ile hikmet-i işrakiyyeyi mezc ve kendi tarafından
dahi bazı ilavat icra ve ta’birat ve ıstılahat-ı mahsusa vaz’
ederek bir meslek-i tasavvufi vaz’ına çalışmıştır.
Sühreverdi’nin zahir-i ifadatı akıl ve nakle pek de tevafuk
etmediğinden sebeb-i felaketi olmuştur.
Ömer Hayyam ve Hafız-ı Şirazi gibi bazı zevatın eserlerini
edebiyat-ı sufiyye miyanına idhal etmek pek de doğru
olamaz.
Hayyam’ın vahdet-i vücudu ima eder bazı rubaiyyatı
varsa da –evvelce müşarun-ileyhden bahsederken söylemiş
olduğumuz vechile– rubaiyyatın kısm-ı küllisi tasavvufdan
ziyade reybi ve bedbini mesleklerine daha yakın mazmunları
muhtevidir. Mesela:
Ve
gibi rubailerde reyb ve tereddüdün iğneleyici fikirleri mündemicdir.
Hayyam bir mutasavvıfdan ziyade mütefennin bir hakim
reybi bedbin ve müstehzi bir feylesof gibi düşünmüş ve öyle
yazmıştır. İngiliz facia-nüvis-i şehiri Şekspir’in Hamlet ’deki
şu:
Might stop a hole to keep the Wind away
Othat that carth which kept the world in awe
Should patch a wall to expel the winter’s flxv!
sözleriyle Ömer Hayyam’ın:
Ve
Rubaileri arasındaki ittihad-ı fikr şayan-ı dikkattir.
Hayyam aynı mevzuu Şekspir’in mazhar-ı takdir ve gıbtası
olacak bir lisan-ı nezahetle şu suretle tasvir ediyor:
Hayyam ef’al-i beşeriyyenin mahluk-ı Huda olmasıyla
müstelzim-i mücazat bulunması hususundaki şübhelerini
tereddüdlerini şu suretle ifşa ediyor:
Hayyam’ın ne kadar bedbin bir feylesof olduğu atideki
rubailerinden pek güzel anlaşılabilir:
: : : :
[] Hayyam mevcudiyetini kemiren reyb ve tereddüdün
can-şikaf ve müellim nalelerini tekrar etmekle ruhuna
bir tesliyet ve sükun aramış kainatı mütemadiyen baran-ı
sanki vaveyla-yı tazallümüyle bulutları dağıtmaya çalışmıştır:
Hayyam’ın:
gibi sözlerine bir ma’na-yı tasavvufi atf etmeye kalkışmaktan
telakkī etmek daha muvafıktır.
Tasavvuf-ı İslami hakkında açık ve vazıh bir fikir edinebilmek
dimağların sanihat-ı şi’riyyelerine veya Sühreverdi misilli
rakiyyunun vehmiyyat ile tev’em olan kapalı ve lastikli
fikirlerine karib mütalaat sahiblerinin eserlerine değil Gazzali
gibi müteşerri’ ve hakim fudalanın mecmua-i irfanlarına
müracaat edilmelidir. Mutasavvıfin-i İslamiyyeden bazılarının
beyanatı arasında hikmet-i işrakiyyeye karib fikirler de
yok değildir.
Mevlana Cami’nin Nefahatü’l-Üns ünvanlı kitabından
anlaşıldığına göre beyne’l-İslam ilk def’a sufi namı alan zat
Ebu Haşim olup bilahare Süfyan-ı Servi Rabia-i Adeviyye
Şeybetü’r-rai gibi eazım bu ünvanla iştihar eylemişlerdir.
Zünnun-ı Mısri Bayezid-i Bistami Hasan-ı Basri Cüneyd-i
Bağdadi Şakīk-i Belhi ve turuk-ı aliyye müessisleri
vaffak olmuşlardır.
Feridüddin-i Attar’ın Tezkiretü’l-Evliya ismindeki kitabında
erbab-ı tasavvuf hakkında tafsilat-ı kafiyye bulunabilir.
EDEBİYAT
Hayatı sevmeyen olmaz… Fakat nedense ona
Benim büyük ezeli müfritane bir meylim
Muhabbetim var; onu ben nasılsa pek severim;
Nasılsa katlanırım en ağır ezalarına.
O her dakīkada bir sahne-i fecia-i memat
Açar iken ona ben sine-i garam açarım;
Benim enise-i ruhumdur işte hiss-i hayat
Ölüm… Duyunca onu korkarım hemen kaçarım
Hayat… O her gün ezerken beni azabıyla
Onu yine severim; sevmemek elimde değil;
Nasılsa zevk alırım bar-ı ıztırabıyla.
Bana kalırsa: Yaşa rahat etme; ölme ezil
Hayır unutmuyorum ben o ıztırab ve gamı
Onun o neşve-i bi-sud ü bi-sebatıyla.
Hayır onun koca dağlar dayanmayan elemi
Çekilmez öyle iki üç günlük iltifatıyla.
Onu niçin severim?: Sağlığımda birgün ben
Görür de memleketin milletin saadetini
Nasibedar olurum belki iftiharından
Perestiş ettiren ancak budur hayata beni.
Bana hayatımı çok sevdiren evet bu ümid:
Ümid-i feyz ü teali ümid-i istikbal.
Hayat bence çalışmak hayat neyl-i kemal.
Odur eden yalınız zevk u şevkimi tecdid.
Evet o olmalı işte perestiş eyleyerek
Bize hayatımızı sevdiren sebeb yalınız;
Değil biraz yaşamak rahat etmek eğlenmek

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
Üçüncü Mertebe – Cibril-i Emin’in beşer suretinde temessül
ederek tebliğ etmesidir. Ehadis-i sahiha delaletiyle
ma’lum olduğu üzere melek-i müşarun-ileyh “Dıhye
bin Halife” radıyalahu anh şekil ve simasında zahir olarak
Kur’an-ı Kerim ’i tebliğ ve ta’lim ediyordu. Bu şekil ve surette
zuhuru cenab-ı Dıhye’nin vak’a-i Bedir’den sonra vaki’
olan kabul-i İslamiyet’i zamanından evvel dahi vaki’ oluyurdu.
Bunu istib’ad edenler isabet etmemişlerdir. Çünkü
sahabi-i müşarun-ileyhin saadet-i ezeliyyesini izhar edeceği
ma’lum-ı İlahi olmasına binaen kendisi kabul-i İslamiyet’ten
evvel de nezd-i Sübhani’de mü’min addolunuyordu. Haiz
olduğu hüsn ü cemal ise adimü’l-emsal olmasından dolayı
Cibril-i Emin ale’d-devam onun şekil ve misali üzere temessül
etmiş olabilir. Rivayet-i mevsuka ile sabit olan vekayia
karşı taallül ve iştibah şan-ı erbab-ı basiret değildir. İmam-ı
Tirmizi rahimehullahın Abdullah bin Ömer radiyallahu
anhümadan rivayet ettiği vechile Cenab-ı Dihye huzur-ı
Risalet-penahi’ye gelip saadet-i ezeliyyesini izhar ettiği hengamda
Cibril aleyhisselamın onun suretinde zahir olmakta
bulunduğu bizzat Resul-i Ekrem tarafından hikaye buyurulmuş
bir hadis-i şerifde de
varid olmuştur.
Evet Cenab-ı Cibril bir defa Dıhye ra’in gayri bir racül
suretinde de zahir olarak bütün ashab-ı kirama görünmüştü.
Ancak o zaman Kur’an inzal etmeyip mühimmat-ı diniyyeye
aid bazı es’ile irad ederek taraf-ı Risalet-penahi’den i’ta olunan
ecvibenin istima’ıyla huzzarı müstefid etmişti. Hazret-i
Ömerü’l-Faruk ra’den bu kıssaya dair mervi olan hadis-i
şerife Hadis-i Cibril denir. İmam-ı Nevevi hazretlerinin meşhur
Hadis-i Erbain kitabında Sahih-i Müslim mündericatından
olmak üzere mezkur ikinci hadis-i şerif bundan ibarettir.
O esnada melek-i müşarun-ileyh kendisini kimsenin tanımadığı
–üzerinde alaim-i sefer mefkūd saçları gayet siyah
elbisesi pek beyaz– bir zat şeklinde mescid-i Resul’e girmiş
ve Resul-i Ekrem hazretlerinin önüne gelerek soracağı sualleri
sorduktan sonra mescidden çıkmış ve bir daha görünmemiş
ne Cebrail olduğu teayyün etmişti. Hadis-i şerif şöyle başlar:
Bu makamda bir sual-i meşhur vardır. Denir ki: Cibril-i
Emin ademi şekline girerek ruy-ı zemine indikte kendisinin
altı yüz kanatlı olan cism-i aslileri ne oluyordu ruhu cism-i
ahara intikal edince cism-i muka’abları ber-hayat olarak nasıl
kalabiliyordu?
Bu suale karşı Mevahib-i Ledünniye ’de şarih-i Buhari
Bedreddin-i Ayni merhumun naklettiği İzzeddin bin Abdüsselam
hazretlerine mensub cevapla iktifa edilmiştir. Cevab-ı
mezkur bir ruhun cesed-i ahara intikali cesed-i aslinin mevtini
mucib olacağını men’den ibarettir. Denir ki ruh-ı Cibril
şekl-i ademi üzere olan cisme intikal ettiği halde kendi
cism-i mübarekleri bütün maarif ve idrakatını havi olarak
ber-hayat kalabilirdi. Ruhun mufarakatıyla tareyan-ı mevt
cereyan adet-i İlahiye’ye binaen beni ademe mahsus bir
keyfiyettir. Melaike-i kiram hakkında da öyle olmak aklen
vacib değildir.
Bu suale daha başka suretle de cevap verilmiştir. Sufiye
cemaati ise alem-i ecsam ile alem-i ervah arasında letafet ve
kesafet i’tibarıyla mütavassıt bir alem-i diğer alem-i misal
lifede zuhurunu tecviz bu makūle rivayatı bu minval üzere
tevcih ediyorlar.
Lakin ekserin indinde racih olan Fethu’l-Bari ’de Hafız
messülde Cenab-ı Cibril’in cism-i aslisi hadd-ı zatında asla
tebeddül etmeyerek mikdar-ı zaidin müşahede eden zattan
muhtecib kalmasından ibarettir. Çünkü şekl-i ademide
temessül inkılab-ı mahiyyeti muktezi değil belki mahza
te’nis-i muhatab maksadıyla bir şekl-i ma’rufda zuhur etmek
demektir. Melaike-i kiram ise–cild-i evvelde sebk eylediği
üzere– bi-kudretillah bu hassaya malik bulunuyorlar ki
cihet-i fenniyyesi de orada izah olunmuştur.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Ora ahalisi siyadet iddiasında bulunduğu halde sadat-ı
kiramın ahlak-ı necibesine mugayir hal ve hareketten geri
durmaz ve fırsat buldukça birbirini öldürmekten çekinmez.
Ne ise buradan da hareket ederek Abrek kalesine vasıl olduk
ve Nushki yolunda yağan yağmur ve esen sert ruzgardan
elimiz ayağımız donacak derecelerde sıkıntı çektik.
Nushki’ye vusulümüzde ahalinin i’zaz ve ikramına mazhar
olarak bir gece kaldıktan sonra hareketle yola çıktık. Bir katre
suyu bulunmayan bir çöle düştüğümüz için geri dönmeye
mecbur olduk. Haran tarikinden giderseniz yolunuz dört
beş menzil uzar amma rahat edersiniz; dedilerse de ben çöl
yolundan gitmeyi tercih eyleyerek iki yüz deve kiralayıp o
tarik ile azimet ettik. Çok şükür ki hergün yağmur yağdı ve
muhtac olduğumuz su tedarik olundu.
On gün sonra Chagay’e yaklaştık ki sellerin yolları bozmasından
atlardan inmeye ve dizginlerinden tutup dize kadar
çamur içinde hayvanları yedmeye mecbur olduk.
Son menzilde gerek arkadaşlar gerek hayvanlar yürümekten
kaldılar. Bizzat yemek pişirip büsbütün kuvvetten
düşmüş olan rufekaya tevzi’ ettim. Bindiğim bu küheylandan
maada bütün atlar da yere yatmış ve hareketten kalmıştı.
Şu meşakkatle iki gün daha yürüyüp Chagay’e geldik.
Oranın hanı istikbalimize gelmediği için taaccüb ediyordum.
Kendimize menzil tehiyye eyleyerek birkaç gün istirahatten
sonra hanın hademesinden biri gelip efendisinin
ziyaretimize gelmek istediğini haber verdi.
– Şimdiye kadar niçin gelmedi? diye sordum.
– Ahali atlarını otlatmak için yaylaya gittiği cihetle şehirde
kimse kalmamıştı. Şimdi avdet edenlerden beş yüz kişi ile
mülakatınıza gelecek. Dedi.
– Buyursun cevabını verdik. Biraz sonra han kaleden
piyade olarak çıktı. Maiyeti arkasında bir katar teşkil ederek
geliyordu. Önlerinde biri dokuz diğeri on iki yaşında iki
küçük bulunuyordu ki saçlarının doğduklarından beri su ve
sabun görmediği anlaşılıyordu. Bu küçüklerin haline münasib
bir de sazende takımı vardı.
eyleyebildiği merasim-i istikbaliyye bunlardan ibaretti.
Chagay’de yirmi beş gün kadar oturduk. Bu müddet
zarfında atlarımız epeyce toplandı. Çünkü civar çayırlı ve
otlu idi. Ba’dehu hareket ve Hilmend nehri sahilinden Pelalek
tarafına azimetle altı gün sonra Şahgel’e muvasalat
ettik. Burası Beluçi serdarlarından Şah Gel’in ismini almıştı.
Kalesinde iki ihtiyardan başka kimse yoktu ki onlar da görünmemek
boş bırakıldığını sordum.
– Gaynat Emiri Alem Han’ın askeri Serdar Şerif Han-ı
Sistani kumandasında olarak gelip emval ve eşyamızı yağma
edecekler. O sebebden ahali yakın bir yere kaçıp gizlendi
cevabını verdiler.
Amcam: – Bize delalet ederseniz size muavenette bulunuruz
dedi. İhtiyarlar önümüze düşüp bizi Şah Gel’in? bulunduğu
mahalle götürdüler. Şah Gel bizi istikbal ve misafir
ederek muavenette bulunacağımıza memnun oldu. Gece
yarısı casuslarından ikisi gelip Sistan süvarilerinin kaleye
yarım menzil mesafede bulunduklarını ve yarın sabah buraya
geleceklerini haber verdi. Şah Gel:
– Yarın erkenden ahali ve eşya ile dağın üzerinde tahassun
etmek istiyorum dedi. Amcam da ne yapılmak lazım
geldiğini benden sordu.
– Nereyi isterlerse oraya gitsinler. Yalnız bir kılavuz versinler
ki onun delaletiyle Sistanilere karşı çıkalım dedim.
Şah Gel bir kılavuz bırakıp kendisi dağa çıktı. Biz de birkaç
saat yürüdükten sonra gördüğümüz tozdan süvarilerin gelmekte
olduğunu idrak ile cenge hazırlandık. Ben amcamdan
evvel gidip Sistanilere görününce şaşırdılar ve yaklaşıp:
– Kimsiniz? diye sordular.
– Afganız Pelüç değiliz. Cevabını verdim. Bu cevap üzerine
reisleri yanımıza geldi. Ona:
– Şah Gel ve tebaası Afganistan hükumetinin taht-ı himayesinde
bulunduğu için muavenetlerine geldik. Sistanlılar
kat’iyyen onlara ilişmemelidir dedim. Reis sözümü kabul
etmekle beraber Şah Gel’in gelip kendisine selam vermesini
şart koydu. Yanımızda kılavuza:
– Git Şah Gel’e söyle. Gelsin reise selam versin dedim.
Kılavuz gidip tebliğ ettiyse de Şah Gel’in hemşiresi biraderini
öldürürler yahud esir ederler fikriyle salıvermedi. Tekrar
adam gönderdim ve :
– Şah Gel amcamla gitsin. Ben de rehin olarak kalede
kalayım dedim. Buna razı oldular. Amcama da:
– Şah Gel’i beş gün fazla alıkoymayın dedim.
FAIZ HALİL EFENDI
Ulum-ı Arabiyye ve edebiyat ile fünun-ı riyaziyyede
behre-i külli sahibi zu-fünun bir zat olup tarihinde
Yedikule’de Cabi-zade Mustafa Efendi sulbünden dünyaya
gelerek tahsil-i ibtidaisini ba’de’l-ikmal ulum-ı aliyye ve
‘aliyyeyi Kara Halil Bostan Salih Mestçi-zade Abdullah
Mutavvelci Efendiler gibi efadıldan ve fünun-ı riyaziyyeyi
de zamanı riyaziyyunundan ahz ve teallüm eyledikten sonra
tedris-i ulum u te’lif-i asara başladı. Bir aralık şiirle de
mazhar olacak derecede inşad-ı şiire muvaffak oldu. Bu
hal ile evkat-güzar iken maatteessüf mübtela olduğu illet-i
sevda saikasıyla tarihinde hanesinde salben intihara
olan bütün aşinalarını hüzün ve elem deryasına ilka ederek
Yedikule haricindeki Kirişhane mezaristanında vedia-i hak-ı
fena kılındı. Asarının tab’ına himmet olunmadığı ve rahle-i
şeklinde yazılmıştır.
tedrisinde bulunan tüllab-ı ilme icazet vermeye muvaffak
olamadığı cihetle alem-i ilim ve fende iktisab-ı şöhret edemeyen
tali’-i nahse malik erbab-ı fazilettendir.
Asarı:
Risale fi’t-Tefsir : Sure-i Yunus’da olan
ayet-i kerimesinin tefsirine müteallıkdır.
Şerh-i Kaside-i Nuniyye : İlm-i Kelam’dan Mevlana Hızır
Bey merhumun meşhur-ı afak olan kasidesinin şerhidir.
Şerh-i Kelimat-ı Şerifiyye : Seyyid Şerif’in fenn-i adab
ve münazaradan olan risalesinin şerhidir.
Şerh-i Kavaid-i Farisiyye : Kübera-yı Mevleviyye’den
Edirneli Neşati Dede’nin Kavaid-i Farisiyye Risalesi ’nin şerhidir.
es-Savletü’l-Hizberiyye fi’l-Mesaili’l-Cebriyye : Ta’rifden
müstağnidir.
Fütuh-ı Alaiyye : İlm-i Hey’et-Nücum’da kīl ü kali mucib
olan mesailin halline dairdir.
Fezleketü’l-Hesab : Türkçe mükemmel bir kitap olup
bir nüshası kütüphane-i acizide vardır.
Ta’likat : Fenari-zade Hasan Çelebi’nin Mutavvel Haşiyesi
’nin bazı nikatına dairdir.
Kelimat-ı Usuliyye : Mass-ı duhana aid mesail-i usuliyeyi
mübeyyindir.
Divançe teşkil edecek kadar da eş’arı vardır ki başlıca
me’hazimiz olan Şakayık-ı Nu’maniyye Zeyli Şeyhi’deki bir
gazeli tab’-ı şairanesine delalet etmek üzere ber-vech-i ati
derc edildi:
Biz ki dilden emel-i rahatı dur eylemişiz
Çekilip guşe-i gamgaha huzur eylemişiz
Fikr-i didar ile hizmet-geh-i eyyam içre
Geşt-raz-ı emeli mezra’-i mur eylemişiz
Feyz-i tevfik ile piçide edince niceniz
Pençe-i şahs-ı gamm u mihnete dur eylemişiz
Halden dideyi hayfa ki edip biz tahvil
Mahv-ı nezzare-i didar-ı umur eylemişiz
Gösterip bezm-i belagatte yed-i beyzayı
Faiza arsa-geh-i alemi Tur eylemişiz.
KILIÇ DİNİ
Religion of the Sword
Bu eser-i mühim Liverpool Cem’iyet-i İslamiyyesi reisi
fadıl-ı muhterem Abdullah Quilliam Efendi hazretleri tarafından
şehr-i mezkur Cemiyet-i İslamiyyesi huzurunda i’ta
olunmak üzere tertib edilmiş bir Lecture Lekçır’ın görülen
lüzum üzerine muahharan tevsiinden vücuda gelmiştir.
Abdullah Quilliam Efendi hazretleri evvela bunu bir risale-i
muhtasara suretinde tab’ ettirmek istemişler ise de mes’elenin
ehemmiyet-i azimesine ve her tarafdan gösterilen mutalebata
mebni nihayet tevsi’ ve tekmilen üç cildden mürekkeb
bir eser-i mühim halinde tab’ olundu. Bu gibi asarın
maarif-i İslamiyemiz namına azim birer eser-i tekamül teşkil
ettiği halde bu ana kadar Türkçe’ye tercüme edilmemiş olması
büyük bir noksan idi. Binaenaleyh bu defa noksani-i
sa hüsn-i niyete yaver avn-i Bari’ye güvenilerek tercümesine
BİRİNCİ BAB
Din-i İsevi müdafiin-i müteaddidesinin en güvendikleri
ve ileri sürdükleri delailden biri de şudur ki: İseviyet i’layı
efkara hadim beşeriyete karşı hüsn-i niyyet ve sulh ve
müsalemetin müjdecisi olduğu halde İslamiyet büsbütün
başka bir mahiyet arz etmiş ve ta ibtidasından hal-i hazıra
kadar ancak kılıç kuvvetiyle neşir ve idame edilmiştir.
Fil-hakīka şu iddianın kısm-ı sanisi bu ana kadar tekrar tekrar
redd ü tekzib edilmiş ise de muarızlar el-an kavillerinde
oldu.
Sahaif-i atiyyede Musevilik İsevilik ve İslamiyet’ten ibaret
olan üç din-i azimin tarihini kemal-i bi-tarafi ve adalet ile
nazar-ı dikkate alarak her birinin kütüb-i mukaddesesinden
ve mensub bulundukları a’sar ve edvarın sahaif-i tarihiyyesinden
bu üç dinden hangisinin “kılıç dini” vasfına layık
olacağını irae ve isbata çalışacağız.
Bu vechile nefsimize tahmil eylediğim vazifenin kolay
bir şey olmadığından haberdarım; çünkü: Kendilerininkinden
maada her din ve mezhebi ale’l-fevr reddetmeyi va’z u
nasihat eyleyenler ile senelerce temadi eden münasebet ve
ünsiyetin tevlid eylediği tabii taassub kari’lerimiz üzerinde
nüfuz-ı müessirini gösterecek olduğu gibi beşeriyetin efkar-ı
cedideyi kabulden ziyade çocukluğundan beri dimağına
yerleşmiş olan efkara akaide rabt-ı nefs eylemek hasisa-i
tabiiyyesi de bu nüfuza munzam olacaktır. Gece yatağına
çekilip uyumaktan hoşlanmayan çocuk sabahleyin oradan
uyanıp kalkmaktan da aynı derecede hoşlanmaz! Hayatın
her safhasında “müceddid”ler umumiyet tarafından ve bilhassa
o müceddidinin tebligatı ile a’mal ve nazariyatı ibtal
edilen kısım nazarında bir düşman bir ahmak bir mecnun
addolunmuştur.
Bununla beraber bütün İngilizlerin malikiyetle
fahr eyledikleri serbesti-i tefekkür teslim-i hak hasisalarına
müracaatla piş-i nazarlarına vaz’ edilecek hakayık ve vesaikı
kemal-i i’tidal ve bi-tarafi ile muhakeme eylemelerini ve bu
takdirde verilecek hükm-i kat’iyi kemal-i i’tidal ile fikr-i kariine
terk edeceğimi arz eylerim.
Bu beyanatımıza şu mukaddimecikle başlamak isteriz:
Tarih-i alemde bir millet görülmemiştir ki: Ma’buda veya
ma’budlara bir sınıf-ı ruhaniye peygamberan-ı izama a’­
yad ve eyyam-ı mübareke-i diniyyeye mukaddes esraren­
giz ma’bedlere ve bir takım batıni hafiyyat-ı mu’dille-i i’tikadiyyeye
sahib olduğu halde bunların içine muhill-i hürmet
bazı zevaid girmemiş olsun ve akvam-ı Samiyye ünvanı
altında ma’lum olan bütün milel ve akvam evvelden beri
arz ve sema ve biharın halikı nazımı nazır ve hakimi olarak
Kadir-i Mutlak bir vücudun mevcudiyetine suret-i umumiyyede
beraber bir çok isimler ve sıfatlarla yad olunmakta idi. Ancak
kolayca anlaşılacağı vechile bu akīde-i aliyye ekseriya
–süfli ve dolaşık nevi’den– bir takım efkar-ı beşeriyye ile
setr olunmuş. İhtimal sunuf-ı ruhaniyyenin “künhüne vukūf
gayr-i mümkin olan” o mevcud-ı muazzamın sıfat ve temeyyüzatından
bazılarını kendilerine de teşmil etmek maksadıyla
tasni’ ettikleri bir takım tebligat-ı batıla ve mevzuat-ı esatiriyye
met ve müşevveşiyete ilka edilmiştir. Şemsin kamerin
nücumun ve seyyarelerin “vücud-ı semavi” fikriyle
karıştırılması ve sıra ile bunların vücud-ı vahid-i semavinin
vekilleri ikametgahı ordusu hatta bazen bizzat kendisi gibi
telakkī edilmesi bu nevi’dendir.
Bu vadiye nakl-i kelam etmek o kadar vasi’ bir saha-i
ted­
kīk ve tetebbu’ açmak olur ki: O halde önümüzdeki
mes’­
ele-i asliyyeyi hudud-ı ma’kūle ve münasibe dahilinde
tutabilmek imkanından harice çıkar.
Binaenaleyh: Bu sahifelerde – izah-ı efkar ve irae-i misal
eylemek üzere vaki’ olacak beyanat müstesna– Musevilik
alı­
nacak mebahis aşağıki serlevhalar tahtında tertib olunacaktır:
­
muştur? Bu din mensubini tarafından “vazife-i diniyye”
zehabı altında icra olunan muamelat-ı şiddetkarane neden
ederek bir neticeye vusule çalışmak.
TERBİYE VE TA’LIM
“DARU’D-DA’VETI VE’L-İRŞAD”DA
USUL-I TEDRIS VE TA’LIM
Bu ilim Kur’an-ı Hakim’in bizi tahsiline irşad eylediği
ulumun en büyüklerindendir. Binaenaleyh bu ilme ehemmiyet
vermek mesailini tahrir hükmüne ihtida etmek hususunda
en ziyade ileri giden müslümanlar olmak lazımdır. Bu
Mukaddime-i İbni Haldun ’dan bazı mesail-i ictimaiyye
alınır ve tenbihi lazım olan mesaile işaret olunarak yine
bundan bazı fasıllar ta’kīb olunur. Mesela: Arabdan naklen
söylemiş olduğu şeylerin bazılarında vaki’ olan hatalar ahval-i
nımızda medeni ve kibar takımlarının bedevi ve köylüler
üzerine galib olması gibi– mesail beyan olunur. Fakat kendi
zamanında yahud daha evvelkilerden bahs olunmaz. Bunlar
bir takım derslere yahud fasıllara taksim olunur ve sınıf-ı
mürşidinde okunur.
Bu ilme aid asr-ı hazırın muhtac oldu tertib üzere kitaplar
yazılır ruh-ı ibret hidayet-i İslamiyye nefh olunur ve sınıf-ı
duata okutulur.
Mesela: Gerek ilmin mukaddimesinde gerek mevzuunu
beyan ederken
ve bunların emsali pek çok ayat-ı
hikemiyye ve ehadis-i nebeviye zikr olunur.
Cem’iyyat-ı beşeriyyenin aslı sunufu meratib-i ictimaiyyesi
hususunda da
gibi ayat-ı kerime zikr edilir.
Cem’iyyat ve ictimaın kuvveti ittifak ve ittihadı amir te­
nazu’ ve tefrikadan nahi olarak varid olan ayat-ı kerime ve
ehadis-i nebeviyye ile bildirilir. Bu babda varid olan a­
yat-ı
kerime ve ehadis-i nebeviyye pek çok olduğu gibi Tirmi­
zi’nin rivayet eylediği
hadis-i şerifi de bu
ma’nayadır.
Devletlerin milletlerin bir halden diğer bir hale intikaline
cari olan
ve
gibi kavanin-i İlahiyye gösterilir.
rid olan ayat-ı kerime ehadis-i nebeviyye asar-ı celile ile
beyan edilir; talebe bu ilimde ve kendisiyle amel lazım olan
şeylerde vücuh-ı ibret üzerine tenbih olunur.

----
MAKALAT
----

Tevhid ve İttihad
– –
Yazık… Kur’an-ı Kerim namına pa-mal-ı Salib olan
namus-ı İslamiyyet’e! Ya Rab! Bu ne dağlar dayanmaz felaket!
Bu ne hıred-suz musibet!
ca vahdet-i ırk ve neslin vahdet-i milliyyetin hiç de te’siri
olmuyor. O hey’et-i ictimaiyyenin liva-yı istiklalini sukūttan
muhafaza edemiyor. Hükumetini saltanatını yaşatamıyor.
Fas pek cüz’i olan Museviler istisna edilince on milyonluk
yekpare bir Arab milleti bir Haşimi saltanatı bir İslam
hükumeti idi.
Daha garibi şu ki Daru’l-emare olan Merakeş’te Abdullah-ı
Sağīr ile hicret etmiş yüz binden ziyade Gırnata ve
havalisi Arabları da var. Bunlar her Cuma günü cevami’-i
şerifede ellerini bargah-ı uluhiyete açarak ateşin yaşlar dökerek
tard ve ihrac olundukları Endülüs’ün tekrar feth u teshiri
duasıyla afakı sarsarlar! Kubbeleri inletirler!
Bu zemzeme-i niyazların bu velvele-i ricaların şeref-yab-ı
biyeleri kılıçları çekerler kaval tüfeklerini doldururlar; sanki
harb manevraları yapıyorlarmış yahud Endülüs’e geçmişler
de İspanyalılar karşısında bulunuyorlarmış gibi yekdiğerini
öldürmeye yaralamaya başlarlar! Ve nihayet Fransızlara
teslim-i silah ederek Salib’in zincir-i kahr u esaretine gerdenlerini
uzatırlar.! Endülüs’ü feth etmek isteyen kahramanların
şu hararetli duasına şu enin-i istirhamına bakınız bir
de şu teslim-i silahına..?! Fiili kavlini tekzib eden Kur’an-ı
Kerim ’e iman ile iftihar ederken ahkam-ı evamir ve nevahisine
arka çeviren bir milletin Cenab-ı Hak’dan göreceği iltifat
Zavallı cahiller bedbaht mutaassıblar artık şimdi Fransız
Meğer namus-ı istiklalleri dikiş gibi gözlerine batıyormuş!
Meğer o dualar hayat-ı tayyibe-i diniyeleri olan saltanat-ı
Kur’an aleyhine imiş! Yazıklar olsun!
Artık biz Osmanlı müslümanları insaf etmez miyiz? Bunlardan
lamaz mıyız?
Hakimiyet-i Kur’aniyye’nin saltanat-ı İslamiyye’nin Hi­
lafet-i celile-i Muhammediyye’nin yeryüzünde yegane mümessili
biz kaldık. Eğer Avrupalılar bizi de Fas’a benzetmeye
Ahmediyye Ravza-i Mutahhara’ya hicret edecek; Cenab-ı
Kur’an-ı Hakim sidreye Levh-i Mahfuz’a çekilecek. Oradan
başta biz olduğumuz halde bütün alem-i İslam’a la’netler
nefretler yağdıracak.
Avrupalıların gaye-i amali Osmanlı mebna-yı saltanatını
yıkmak livaü’l-hamd-i Hilafeti zabt etmek parçalamak yırtıp
ayakları altında çiğnemektir.
Fas’a nazire olmak üzere biz de bu denaeti bu hıyaneti
bu mel’aneti irtikab edelim mi? O emanet-i kübra-yı Muhammediyye’nin
burc-ı istiklalimizden sukūtu şehadeti
ken­
di öz ellerimizle esbabını hazırlayalım mı?
Biz Abdülhamid’in o kanlı pençe-i zulm ü istibdadında
bir sürü hayvan gibi esir değil miydik? Biz mahkum-ı inkıraz
ve izmihlal değilmiydik? Biz Avrupalıların Şark Mes’elesi namına
yüz elli seneden beri oynamakta oldukları trajedinin
son perdesini kaldırmak üzere bulunmuyor muyduk? Allah
bize acıdı. Hem layık olmadığımız bir merhameti ifaza buyurdu.
Şu On Temmuz İnkılabı’nı bize ihsan etti. Bizi o müd­
hiş zindan-ı esaretten kurtardı. Cinan-ı hürriyyete firdevs-i
hakimiyyete soktu. Biz bu ni’met-i uzmanın kadrini bilsek
ya! Şımarmasak kudurmasak hakk-ı şükranını edaya hasr-ı
enfas etsek ya! Nedir bu velvele-i nifak? Nedir bu hay-ı huy-ı
şikak? Cenab-ı Hak
buyurmuyor mu? Bu
ayet-i celilenin bize has olan hitab-ı ezelisi şöyle diyor: “Ey
müslümanlar hablullahi’l-metin olan Kur’an’ıma hepiniz birden
dört el ile sımsıkı sarılınız! O düstur-ı ezeliden o hüden
li’l-müttekīnden ayrılıp ta duçar-ı tefrika olmayınız! Yad
ediniz gözünüz önüne getiriniz o kara günleri o eyyam-ı
felaketi ki siz birbirinize düşman idiniz! Siz yekdiğeriniz aleyhinde
hafiyelik eder jurnaller verir hanmanlar yıkar aileler
ocaklar söndürürdünüz. Siz dün yetimler alil pederler kötürüm
analar ağlatırdınız! Siz zindanlarda menfalarda zincirler
sürükler; eninler feryadlar ederdiniz! Siz camilerinizde
adl ü ihsanı emanetin ehline tevdi’ini her işinizde meşvereti
emreden zulme istibdada la’net-han olan ayat-ı celile-i
Kur’aniye’yi cehren tilavetten men’ olunur; daha namazdan
selam vermeden hafiyelerin kandilleri cebren söndürmek
gür ağlayarak çıkar giderdiniz! Siz vatanınızın namus-ı istiklalinizin
kişver-i Hilafet’in can çekişmekte olduğunu kolu
bağlı esirler gibi seyreder ve imdadına koşamazdınız. İnkırazınıza
mahvınıza ramak kalmıştı. Allah; sizin kalblerinizi
te’lif etti. Sizi Kur’an-ı Kerim ’in etrafına topladı. Sizi barıştırdı
öpüştürdü. Göz yaşları dökerek “Ya ölüm ya hürriyet”
diye Kur’an’ımı öptünüz! Üzerine el basarak yeminler kasemler
ahidler misaklar ettiniz! Ve o sayede hür olarak On
Temmuz sabahü’l-hayr-i inkılabına dahil oldunuz! Allah’ın
size lutfen ve merhameten ifaza ve ibzal buyurduğu
şu bi-nazir ni’met-i uzmanın kadrini biliniz! Daima müttehid
daima yekvücud olduğunuz halde livaü’l-hamd-i Hilafet altında
hürriyetinizle şevket ve saltanatınızla yaşayınız yaşamaya
çalışınız!...
SİYASİYAT
Birçok zamandan beri deveran etmekte olan tavassut
şayiaları nihayet kesb-i tahakkuk etti. Zaten süfera-yı ecnebiye
Rusya sefir-i cedidi Mösyö Dekirs’in Dersaadet’e vüruduna
muntazırdılar. Müşarun-ileyh de bundan birkaç gün mukaddem
şehrimize vasıl olmuştur.
Fakat şu tavassut ne şekil ve surette icra edilecekti? İşte
biz Osmanlıları en ziyade düşündürecek mes’ele bundan
çok şayialar deveran etmekte idi. Bazıları Rusya hükumeti
yetini ve Osmanlılar hakkında bir meslek-i hayr-hahane ve
def’aten azlini ileri sürerek Mösyö Dekirs’in tavassuta dair
hükumetinden tebligat-ı fevkalade almış olduğunu ve tavassuta
bir şekil ve suret-i tazyikıyye vermek için me’mur
olduğunu iddia ediyorlardı. Diğerleri ise şu şayiaların hilaf-ı
hakīkat olduğunu Mösyö Dekirs de başka sefirler ile tevfik
ve teşrik-i efkar ve amal ederek onlar ile müttehiden hareket
edeceğini ve tavassuta asla bir şekil ve suret-i tazyik verilmeyeceğini
te’min ediyorlardı.
Fakat ta evvelden şu ikinci fikrin daha ziyade muvafık-ı
hakīkat olduğu müsellem idi. Zira hükumat-ı muazzama tazyik
muamelesinin pek fahiş bir haksızlık ve tarafgirlik olduğunu
maamafih tazyikin hiçbir semere vermeyeceğini bilakis
ortalığı daha ziyade karıştıracağını nazar-ı dikkate alarak
tazyikten vazgeçerek her iki muharib tarafla aynı muamelede
bulunmayı tercih edeceklerdi. Binaenaleyh Rusya
hükumetinin tavassut hakkında ittihad-ı düveliden ayrılarak
yalnız başına iş göreceği ve kendisini açık ve muhakkak bir
ric’at-i siyasiyyeye giriftar edeceği pek de muhtemel değildi.
Jöntürk gazetesinin bir menba’-ı mevsuktan almış olduğu
şu mülahazatı cereyan-ı havadis de te’yid etti. Mezkur gazetenin
şu fıkrasına binaen hükumat-ı mutavassıta Babıali’ye
bir nota göndererek sulh hakkında re’yini istifsar etmekle
şerait üzerine akd-i sulha razı olabileceğini sormakla beraber
yalnız Babıali tarafından serd edilecek şeraitin kabil-i
kabul olabileceği hakkında temenniyatta bulunacaklardı.
Fil-hakīka Salı günü vuku’ bulan istimzac bu suretle oldu.
ve şeref-i millimize asla dokunamayacak bir şekilde yapılmış
olmakla beraber doğrusu şu tavassutun asla hikmet ve
sırrını anlayamıyoruz. Acaba hükumat-ı muazzama hangi
mülahazata esasata istinaden şu tavassutu yapıyor?
Acaba hükumet-i Osmaniyye’nin vereceği yegane cevabı
hükumat-ı mezkure şimdiye kadar kesdirememişler midir?
Efkar-ı umumiyye-i Osmaniyye ta bidayet-i harbden beri tavassut
ve sulh hakkında kendi efkar ve hissiyatını tamamıyla
ve mufassalan beyan etmiştir.
Osmanlılar kimseye tecavüz etmediler ve el-an da etmek
mediler ve etmek fikrinde bile değildirler. Günün birinde
anud ve mütehevvir bir düşman bütün adat ve merasim-i
beyne’l-mileli çiğneyerek medeniyet-i hazıranın bütün ka­
vaid ve esaslarını istihkar ederek bila-sebeb ve bahane bize
hücum etti. Biz ise Cenab-ı Hakk’ın bütün kainat bütün
mevcudata bahşetmiş olduğu tabii bir hakka hakk-ı müdafaa-i
nefse sarılarak kendimizi muhafazaya atıldık. Müdafaa-i
nefs hakkı hayatın netice-i gayr-i mufarıkı olarak Vacibü’l-vücud
hazretleri tarafından bütün zi-hayatın uhdesine
tevdi’ edilmiştir. Bu aynı zamanda bir salahiyet ve bir vazife
olduğu için hiçbir zi-vücud ister tek tek efrad olsun ister
hey’et-i ictimaiyye olsun ne şu hakkından vazgeçebilir ne
de şu vazifesinin ifasına lakayd kalabilir. Vazgeçerse lakayd
kalırsa hakk-ı hayattan vazgeçmiş olur intihar etmiş olur!
Şimdi bizi şu hakkımızdan istifade ve şu vazifemizi ifaya
mecbur eden bir tarafdan İtalya ve diğer tarafdan Avrupa’nın
olduğu vaz’iyet-i lakaydisi olmuştur. Demek ki İtalya ve Avrupa’nın
bize karşı almış oldukları vaz’iyet ne kadar devam
ederse o kadar biz müdafaa-i nefs hak ve vazifemizi isti’mal
ve ifa etmekle mükellefiz.
Fakat acaba İtalya hangi hak ve esas üzerine bugün üzerimize
atılmıştır? Zannetmeyiniz ki küre-i arzda ve hatta İtalya’nın
kendisinde az çok vicdan ve namus sahibi olan bir
zat bulunsun da şu suale karşı müsbet bir cevap verebilsin!
Bütün cihan İtalya’nın haksızlığını teslim etti. Bütün cihan
etti! Bütün Avrupa esatize-i hukūku İtalya’nın bizimle muharebe
etmeye asla hakkı olmadığını beyan ettiler. Demek ki
hiçbir şey kalmıyor. Şu devlet yalnız kuvvet ve zor namına
hareket ediyor. Fakat acaba Avrupa medeniyetince Avrupa
nazariyat-ı hukūkiyyesince yalnız kuvvet ve zor bir menba’-ı
hak ve salahiyyet bir sebeb-i meşru’-ı harb diye tanınmış
mıdır? Elbette ki bütün Avrupa bütün beşeriyet-i medeniyye-i
hazıra şu suale karşı “Hayır!” diye cevap verir. Lakin
biz bir an için olsun farz edelim tanınmıştır. Farz edelim ki
Avrupa vicdanı kuvvet ve zora karşı kendisini gösteremiyor
kuvvet ve zorun yapmakta olduğu “emr-i vaki’”leri kabul
etmek mecburiyetinde bulunuyor; fakat şu faraziyatı kabul
etsek bile İtalya onların bahş edebileceği fevaidden kendisini
mahrum etmiştir. Zira İtalya bütün cihana kendisinin
her haktan mahrum olduğunu isbat ettiği gibi her kuvvet ve
zordan da mahrum olduğunu gösterdi. Muharebe el-yevm
yedinci ayını geçirmektedir. Şu müddet-i medide esnasında
Şimdiye kadar elde etmiş oldukları sahanın vüs’ati sefain-i
bahriye toplarının gülle menzilinden ziyade değildir. Öteki
tarafa doğru bir hatve bile atamamışlardır. Atmak istedikleri
zamanlarda daima feci’ ve elim bir surette geriye doğru
koğulmuşlardır! Demek ki İtalyanlar bütün haklar içinde en
menfuru beşeriyet için bir leke teşkil eden hakk-ı kuvvetten
bile istifade edemezler!
Hal böyle iken acaba tavassut hangi mülahazat ve
esaslar üzerine yapılabilir? Acaba bir haydut ve katil ile bir
ma’sum arasında te’min-i sulh için nasıl tavassut edilebilir?
Eşhas-ı salise ya tamamı ile işe karışmayarak mes’elenin
hallini tarafeyne bırakmalıdır yahud karışmak istiyorlarsa
mutlaka ve mecburen ma’sumu himaye ve vikaye için karışacaklardır.
Bunların arasında üçüncü bir şık kabil-i tasavvur
bile değildir.
Evet hükumat-ı muazzama buna karşı kendilerinin de
muharebeden mutazarrır olduklarını ileri sürebilirler. Bu
doğrudur. Fakat muharebeyi biz yapmıyoruz ki! Onlar mutazarrır
olmak istemiyorlarsa ya evvelce muharebeye meydan
vermemelidirler yahud sonra muharebeye sebep olanı
muharebe edeni durdurmalıdırlar.
Hükumat-ı muazzama bunu sarahaten bilmelidirler
ki İtalya bize hücum etmekte devam edince biz de hakk-ı
sarihimiz olan müdafaa-i nefse koşacağız! Hiçbir hükumet-i
Osmaniyye mutasavver değildir ki şu hakk-ı sarihinden vazgeçsin
yahud geçebilsin! Binaenaleyh Avrupa hükumetleri
muharebeye hakīkaten nihayet vermek istiyorlarsa evvel
be-evvel İtalya’yı Trablus’dan çıkarmalıdırlar! Başka suretle
akd-i sulhün ihtimali bile yoktur.
* * *
BÜTÜN MÜSLÜMANLARI TOPLAYACAK BIR
KUVVE-I İLMIYYE LAZIM
Çok yazılar yazılıyor; fakat esasa henüz bir adım atılmıyor.
Her ferd-i zi-fazl münferiden çalışmak istiyor; aynı zamanda
da ittihad tevhid sadası ayyuka çıkarılıyor. İttihad
tihad ve bir maksad uğrunda müctemian çalışmaları lazım
geliyor. Halbuki bu nokta-i nazarda müttehid olan ulemayı
tezahür-i hakīkat için olsa bile beynlerinde münakaşat hiç
eksik olmuyor. Zamanımızda münakaşa ile meydana çıkacak
ve fakat mevki’-i tatbik bulmayacak bin hakīkatten ittihad-ı
fikirle kabul ve tatbik olunacak bir kaide-i adl daha
ziyade nef’-dar olacaktır.
Ma’lum olan esaslara karşı ulema beynindeki ihtilaf
münakaşa ne oluyor? Tarafeyn yekdiğerinin fikr-i esasilerine
vakıf değilmiş gibi kendi fikrindeki ısrar nedir? Bunları
Devr-i Meşrutiyet hükm-i meşruiyetin an’anesiyle zaman-ı
zuhuru değil midir? Bu devrin tuluuyla her kitle-i nas bir
cem’iyet bayrağı altında toplanmış muhafaza-i mevki’-i
milli ve siyasi ve iktisadi ile uğraşmakta bir hak bir vazife
bulmuş iken ulema-i İslam ne için vazifelerini takdir ederek
bir ittihad-ı ilmi teşkil edemedi? Cem’iyet-i İlmiyye-i İslamiyye
namıyla verilen bir ism-i ali İslamlarda pek büyük ümid-i
necat uyandırmışken bu cemiyet ne için vazifesini ta’yin
ederek teessüs edemedi.
ve tedenninin hep mes’ul-i yeganesi ulemasıdır. İslamiyet’te
ruhbaniyet yoktur; fakat İslam her alimi varis-i Nebi bilir;
onun emrine i’tikadı nisbetinde münkad olur; götürdüğü
uçurumlara bi-perva bila-teemmül sukūt eder; biçarenin
maksadı sukūt değil i’tiladır; körükörüne itaati bais-i nekbeti
oluyor; insaf buyurulsun ki bu itaat celb-i fevz içindir.
Bu safvet-i vicdanı bilerek bilmeyerek bin türlü tehlikelere
ma’ruz eden ulema nasıl olur da mes’uliyet-i maddiyye ve
ma’neviyyeden kurtulur?
Geçmişleri düşünmeyelim; hal-i hazıra bakalım: Şu dört
sene-i kamilede tamamen serbest olan ulemanın İslamlar
her yere kol salmış cem’iyetleri? Hani bu cem’iyetlerin idaresinde
açılmış medrese-i cedideler? Yoksa mevcud medreselerdeki
usul-i ta’limi henüz muhafaza tarafdarı mıyız?
Haşa; ulema arasında her gün asarı görülen ashab-ı fazl u
zaya muktedir olduğunu bildiğimdendir ki bu feryadımı takdim
ediyorum. Ulemanın millet-i İslamiyyeye rehber olması
yet bile makasıd-ı şahsiyye ta’kīb ettiği müddetçe payidar
olamayacağına nazaran cem’iyyat-ı mevcudenin makasıd-ı
şahsiyyeden teberri edeceği tabiidir.
Bugün müslümanlar perişan bir halde ulemanın ise
dedikodudan başını kaldırdıkları yok. Arada Müslümanlık
gaib ediyor vatan zarar görüyor. Artık şikaka ene-enteye
vatanın vatan-ı İslam’ın tahammülü yok milletimizin cereyan-ı
efkar ve i’tikadını idare ile mükellef olan erbab-ı fazl
ü zeka daha ne bekliyorlar? Maazallah din bittikten vatan
munkarız olduktan sonra mı çalışmaya başlayacağız? Ne
yapılacaksa yapılsın. Bütün müslümanlar ulemadan hayat
faaliyet bekliyor.
Hemen işe başlamalı memalik-i İslamiyyenin her köşesinde
zaten mevcud olan ulema-yı İslam hemen birleşerek
el birliğiyle çalışmalı. Zira ancak bu sayede din i’tila bulacak
zira ancak bu sayede vatan kurtulacaktır.
Şurada burada şeriat isteriz diye vukū’ bulan yaygaracılık
ma’ruzatım vechile ulema arkasından koşmasını bais-i
saadet bilen efrad-ı İslamiyyeyi ıdlal etmiş sıfat-ı ilmiyyeden
ari fakat kisvesini mültebis erbab-ı mefsedete ittibadan
tevellüd etmiş asar-ı dalaldir. Ulema-yı İslam’ın göğsünden
bu fesadları kal’ ederek maksad-ı alisini şeraitin müsaadesi
dairesinde te’min için uğraşmalı İslamların hayat-ı umumiyyesini
yoluna koymaya gayret etmeli. Zamanın icabatına göre bütün
müslümanlar için bir program çizmeli muhtelif yollarda
nalan ve perişan kalan bu milyonlarca kitle-i muvahhideyi
caddeye çıkarmalı; elele verdirmeli evc-i reşad ve saadete
Maksadım münferiden vazifelerini hiçbirisi ifaya muktedir
olamayacağı emsali delaletiyle kamilen anlaşıldığından
bir maksad-ı ali altında ictima’larını neye mütevakkıfsa ele
alınması için ulema-yı İslam’dan Sebilürreşad vasıtasıyla istimdad
eylemektir efendim.
DERSAADET’TE
SEBILÜRREŞAD CERIDE-I İSLAMIYYESINE
Muhterem Efendim
Evvela sizden şu karalamış olduğum şeyleri bir genç
müslümanın figan-ı vicdanisi olarak telakkī etmenizi rica
ederim. Evet bu öyle bir figandır ki biz İslamların hayat
ve mematıyla müsavidir. Acizleri dünyanın oldukça germ
ü serdini çekmiş hakīkat-i dine muttali’ olmak üzere biraz
da tetebbuatta bulunmuşumdur. Şimdiye kadar hami-i İslamiyet
olan Osmanlılığın fedakar bir evladı olduğum gibi
durduğum seyahat ettiğim yerlerde tesadüf [ ] eylediğim
olarak irae etmekte kusur etmedim velhasıl onun terakkīsi
hususunda elimden gelini gerek şifahen ve gerek kalemen
Lakin neden son zamanlarda zihnime tebadür eden bir
mes’elenin bar-ı tazyikı altında dimağım eziliyor adeta mahvoluyor?
Hayli vakittir bu fikir; oturduğum kalktığım velhasıl
her vakit kuvve-i müfekkiremi işgal ediyor. Düşünüyor
mütemadiyen düşünüyorum; düşündükçe de yekdiğerini
nakız neticeler elde ediyorum. Bazı defalar bir fikirde sebat
etmek isterim fakat ejderha-yı reyb rahat bırakıyor mu!.
Akūrane hücumuyla havsala-i tefekküratımı zir ü zeber eyliyor…!
Zaten vüsat-i bidaa ashabından olmadığımdan bu
hücum-ı müdhişlerin karşısında lal ve mebhut kalıyorum…!
Diyorum ki: Niçin memleketimizde dine olan biganelik
gittikçe tevessü’ ediyor? Garb için bir afet olan bu maraz-ı
mühlik memalik-i İslamiyye için mahv u inkırazdan başka
bir şey olmadığını hemen herkes tasdik ettiği halde niçin bu
kadar intişar ediyor..!
Bu suale i’ta olunacak cevaplar pek çok ise de bunu atiye
ta’lik ile asıl fikr-i aciziyi işgal eden mes’eleye gelelim:
Ma’lum-ı alinizdir ki bu kadar ecnas-ı muhtelife ile mes­
kun vatanımızda millet-i vahide teşkili gayr-i kabildir. Buna
edyan farkı lisan farkı ırk farkı mani’ olduğu gibi anasır-ı
mahkumenin hakimlerden daha açık göz olmaları bu imkansızlığı
bir kat daha teşdid ediyor. Şu halde bizim için iki
cihet kalıyor: Ya “Panislamizm” ya “Panturanizm”. Şimdiye
kadar işitiyor görüyor ve tecrübelerimle sabit oluyor ki mütefekkir
geçinenlerimizden kısm-ı a’zamı –evvelce zikrettiğim
gibi– dine bigane kalan kısımlardandır bir kimsede gayret-i
diniyye olmayınca o kimsenin “ittihad-ı İslam”ı ta’kīb edemeyeceği
bedihidir çünkü onların iddialarınca yakında –
onlarda olduğu vechile– zaaf-ı dini her tarafı istila edecek
binaenaleyh din zaifleyince ırkan lisanen yekdiğerinden muteferrik
bulunan bu kitle-i muazzama-i beşeriyyenin de birbirlerine
olan merbutiyet-i ma’neviyyeleri çözülecek imiş…!
Kaldı ki “Tevhid-i etrak”! işte bu kısmın ta’kīb e­
debilecekleri
bir gaye bir maksad varsa o da bu olabilecekmiş…!
Din-i celilden kat’-ı alaka edenlerin ta’kīb edecekleri bu
siyaseti –kendi namıma– tabii bulurum zira asr-ı hazır dinden
ziyade “fikr-i milliyyet” arkasından koşuyor Avrupalılar
dini bir vasıta-i cerr ü menfaat bir alet-i nifak olarak isti’mal
ettiklerini ve din perdesi altında Şark’da ne fırıldaklar çevirdiklerini
hepimiz biliyoruz.
çoktur. Ezcümle fırka münazaatı mes’elesinde matbuatta
bir takım dini münakaşat olduğu gibi mu’tekıdanın da yekdiğerlerine
karşı bir alet olarak ittihaz edildiğini maatteessüf
gördük ve elan görmekteyiz. Hace-i muhterem Sibiryalı
Hacı Abdürreşid İbrahim Efendi hazretlerinin dediği gibi;
hakayık-ı İslamiyyeyi akvam-ı mütemeddinenin hakīkat-bin
olanları takdir ve tasdik ettikleri halde burada aksü’l-amel
Şehbender-zade Filibeli Ahmed Hilmi Efendi’nin Tarih-i
temeddün etmek için geçirdikleri serencam-ı felaketleri acaba
biz de mi geçirmek ıztırarında kalacağız… Fakat hal-i hazırımız
o zamanla kabil-i kıyas mıdır…?
Bu gidişle Arabistan’da için için yanmakta olan Hilafet
mes’ele-i mühimmesinin ansızın patlamayacağını kim
te’min eder..? Bu mahuf mes’ele yalnız Arabistan için değil
Türk olmayan anasır-ı saire-i müslime için de mühimdir..!
bundan birkaç mah mukaddem bir Arnavud arkadaşımla
vukū’ bulan musahabemdir. Müsaadenizle size cereyan
eden mübaheseyi arz edeyim: Bahsimiz İslamiyet hakkında
“Hilafetin müslüman Arnavudlar üzerindeki te’sir ve nüfuzu
gayr-i kabil-i inkardır fakat son zamanlarda ta’kīb edilen
siyaset Arnavud mütefekkirini üzerinde derin bir su-i te’sir
husule getirdi ben kendi namıma bunu haklı buluyorum
çünkü Arnavudlar Türklüğe değil İslam olmaları hasebiyle
Osmanlılığa zahir oluyorlar” diyordu.
sir dimağımı eziyor düşüyor mütemadiyen düşünüyorum:
Acaba sonu ne olacak…? İttihad-ı etrak politikasını ta’­
kīb
edenler nasıl bu tehlikeleri göremiyorlar hayret ediyorum.
Hazret-i Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz kabile
ve kavmiyet tefrikalarını kaldırmak bütün müslümanları
kelime-i vahidede cem’ etmek için ne kadar çalıştı? Şimdi
asırlardan beri kurulmuş ali bir esası yıkıp da yine edvar-ı
cahiliyyeye mi rücu’ etmek istiyoruz? Bütün akvam-ı muhtelife-i
lük” namına hareket edip de “İslam”lığı kale almamaları
ne kadar teessüflere şayandır. Belki başka muhit havasıyla
meşbu’ olan fikirler böyle sakīm bir politika ta’kībinde kendilerini
haklı bulurlar. Fakat bu vatanın vatan-ı Hilafet’in
sadık Türk evladları şunu iyice bilmelidirler ki bu hayal-amiz
politikanın neticesi inkısam-ı kelimeden izmihlal-i hayattan
başka bir şey değildir. Zira Türk olmayanları makam-ı celil-i
Hilafet’e rabt eden Türklük değil Müslümanlık’tır. Böyle
avuçları içine alarak düşünsünler vicdanlarını dinlesinler
duydukları sadayı da lutfen bize bildirsinler.
ABDÜRREŞID İBRAHIM EFENDI
HAZRETLERINE AÇIK MA’RUZAT
Esselamu aleyküm:
Hazret! – Asker ikidir:
Harb askeri dua askeri– hadis-i şerifi ma’lum-ı fadılanenizdir.
Bugün ebediyen düşmanımız olan İtalya canavarlarını
ma’şuka-i vicdanımız olan vatanımızdan tard ve teb’id etmek
üzere Trablus ve Bingazi darü’l-harbinde bulunan asakir
ve mücahidin-i İslamiyye harb askeri biz de dua askeriyiz.
Ruy-ı zeminde mevcud bu kadar milyon İslam İslamların
galibiyeti düşmanımızın mağlubiyet ve makhuriyeti
uğrunda her zaman Cenab-ı Hakk’a duadan istirhamdan
hali değildir. Zat-ı fadılaneleri Bingazi darü’l-harbine gittiniz
orada İslamları teşci’ ve gazaya teşvik ettiniz ihtimal ki:
Birkaç muharebede de bulundunuz; bir harb askeri olmak
şeref ve faziletine nail oldunuz. Bundan başka esasen de bir
dua askeri idiniz. Bundan dolayı Resul-i Ekrem Efendi­
mizin
amcazadeleri Hazret-i Cafer’e radıyallahu anh ga­
zavat-ı
Hazret-i Peygamberinin en büyüklerinden olan Mu­
te muharebesinde
heyn” vasf-ı cemilini i’ta buyurdukları gibi siz de bu vasf
dua askeri huzur-ı İlahi’de
hadis-i şerifi
askerinin indallah mevkii daha mübeccel ve derecesi daha
mükerremdir. Mute gazasında bizzat Resul-i Ekrem Efendimiz
ashab-ı kiramını müstashiben avdet buyuran guzat-ı
rebesi de Trablus muharebesinin hemen aynı gibidir. Asakir-i
yar Abdullah bin Revaha Halid bin Velid gibi gerek fenn-i
harb gerek metanet ve hamiyet-i diniyyenin birer timsal-i
mücessemi bulunan guzat ve ümera-yı İslamiyyenin mevcudiyeti
cihetinden Trablus muharebesine benzemez mi? Mute
muharebesinde düşman ordusunun çokluğuyla bu defa ki
mizin her halde düşmanınkine nisbetle azlığı; fakat Enverler
Fethiler Neşetler Musalar Zafirler Edhemler gibi hamiyet-i
mücesseme ve vatan aşıklarının orada olması cihetiyle şu iki
muharebe hakīkaten biribirine benzetilebilir. Cenab-ı Hak
cümlesinden ve cümlenizden razı olsun.
Muharebeye giden guzat-ı İslamiyyeyi Resul-i Ekrem
Efendimiz hazretleri teşyi’ avdette de istikbal buyururlardı.
Bu adet-i müstahsene el’an memleketimizde caridir.
Geçenki Yunan muharebesinde maskat-ı re’sim olan Bor
kasabasının asakir-i redifesi toplandı. Ahali cümleten iki
saatlik mesafeye kadar teşyi’ ettiler avdette de istikbal ettilerse
de –Fahr-i kainat Efendimizin Mute muharebesinden
avdet buyuran gazileri istikbalde Hazret-i Cafer’in şehadetine
fevkalade esef-nak olup müşarun-ileyhi guzat-ı İslamiyye
arasında görmediklerinden mahdumları Abdullah bin Cafer’in
yüzüne baktıkça teessürlerini zapt edemeyerek çeşm-i
münevver-i cenab-ı Risalet-penahilerinden eşk-i teessür
dökdükleri gibi– vefat edenlere şehid olanlara ağlamışlardı.
Benim için o günleri unutmak mümkün değildir.
Hazret! Hasbe’z-zarure sizi istikbal bence mümkün değil.
Mümkün olmadığından şu açık ma’ruzatımla gazanızı tebrik
ve bir şey daha rica ederim. İs’afı kolay olduğundan diriğ
buyurmayacağınıza eminim: Sebilürreşad ’ın üçüncü nüshasında
darü’l-harbe nasıl gidebildiğinizi bu babda iktiham
eylediğiniz meşakk u mezahimi takrir buyuruyorsunuz. Tatlı
tatlı okudum. Hele Mute gazasının seyfullahı Hazret-i Halid
kak eden Enver Paşa hakkındaki cümel-i takdirkaraneniz
beni iftiharlara gıbtalara gark eyledi. Bu bahisleri okudukça
mücahidine dualar eyledim. Nihayetinde birkaç mev’ıza
daha takrir buyuracağınıza dair va’d-i fadılaneniz beni daha
ziyade memnun etmişti. değil mi? Sebilürreşad
’da Enver Paşa hakkında Arab kardeşlerimiz tarafından
tanazzum edilen kasaid-i beliğadan bir iki numune ile
kari’lerinize birkaç mev’iza daha takrir buyurmanızı hamiyet-i
müsellemenizden intizar ettiğimi beyan ve afv-ı alinizi
rica ederim hazretim.
Tetimme: Şu günler şanlı ordumuzun nevakısından biri
olan “Tayyare filosu” teşkili hakkında lehü’l-hamd ahalimizde
fevkalade şevk ve heves görülmektedir. Irad buyuracağınız
mev’izalarda samiinden münasib bir ücret alınır da
“Tayyare” ianesine verilirse defter-i hasenatınıza bir zamime-i
faika daha ifa edilmiş olur.
* * *
Sebilürreşad – Bu sırada ilmi konferanslar da– siyasiyata
geçilir mülahazasıyla– idare-i örfiyye tarafından men’
olunduğu cihetle hazretin vereceği kararlaştırılan büyük ve
umumi konferanslar bi’z-zarure te’hir olunmuştur. Maahaza
hazret bazı kulüblerde hususi konferanslar vermektedir.
Şimdi de Ereğli ahali-i kiramı tarafından da’vet olunduğu
cihetle oraya azimet etmişlerdir. İnşaallah avdetlerinde
darü’l-harbe aid hatıratını takrir ve neşr buyuracaklardır.
SEBILÜRREŞAD CERIDE-I MUHTEREMESI
Muhterem muharririn-i kiram
ayet-i celilesinin güzelce tefsirine ve bu emr-i celile ittibaan
emr-i bil-ma’rufda bulunan bir kimsenin mes’ul olup
olamayacağı hakkındaki mütalaa-i aliyyelerinin iş’arına himem-i
aliyyelerini rica ve niyaz ile tarik-ı irşadda muvaffakiyatınızı
eltaf-ı Huda’dan tazarru’ eylerim. Bakī nail-i selamet
olasınız azizler.
Sebilürreşad – İnşaallah sırası gelince bu ayet-i kerime
de tefsir ve izah olunacaktır.

----
MATBUAT
----

manlı-İtalya muharebesine dair olan beyanatı:
leri zikre şayan bir halde değildir. Yalnız bombaları tayyareleriyle
Arab mücahidleri üzerine atmakla iktifa ediyorlar.
Mezkur tayyarelerin dördü şu son günlerde mücahidlerin çadırları
hizasına gelip on bir bomba atarak geri dönmüşlerdir.
Bombaların te’sirinden ancak üç kişi yaralanmıştır. Bu gidişle
kadar İtalyanlar tarafından mücahidlere hiçbir ehemmiyetli
zarar ika’ edilmemiştir. Eğer İtalya böylelikle Trablus ile Bingazi’yi
ele geçirmek istiyorsa ziyadesiyle yanılıyor. Mücahidler
cesurane ve şeciane bir surette kızgın kurşuna göğüs gerip
her gün yeni yeni muvaffakiyetler te’min ettikleri halde
fil-hakīka korkmayıp mertlik iddiasında buluyorlarsa hasımlarına
karşı göğüs germeleri icab eder. İtalyanların cebanet
ve hezimetlerini gördükçe Arab mücahidlerinin şecaat ve
metanetleri günden güne artmaktadır. İtalyanların bomba
kullanmalarına gelince bu da külliyen muhalif-i insaniyyettir.
Vatanlarını müdafaa etmek hissiyat-ı alicenabanesiyle
mütehassis olan Arabları böyle hasis vesilelerle mağlub etmek
zamanda alem-i medeniyyete layık bir kavim olmadıklarını
riyle milli şarkılarını çağırıp İtalyanlara meydan okuyorlar.
tenkīd etmekten şimdilik sarf-ı nazar ediyoruz. Ancak meydan-ı
harbde göstermekte olduğu cebanetlerini yazmaya
mecburuz. Bunu ketm etmekte ma’na yoktur. Sahifelerimizle
kari’lerimize ve Avrupa efkar-ı umumiyyesine Türklerle
Arabların hissiyatını tasvir ve ta’rif eyleriz. Bu hususda hasıl
olan yanlış fikirleri tashih etmek vazifemizdir. Her halde
Arab ve Türk kavimlerinin an’anatını bu faaliyet ve şecaatlerinden
anlamak pek kolaydır.
ŞUUN
– Balası imza-yı hümayun-ı
cenab-ı padişahi ile müveşşah Meclis-i Vükela mazbatasının
suretidir: “Kanun-ı Esasi ve karar-ı vaki’ icabınca Nisan
tarihinde açılması lazım gelen Meclis-i Meb’usan’ın
tarih-i mezkura kadar ekseriyet hasıl olduğu halde huzur-ı
hümayun-ı cenab-ı padişahiyle küşadı bil-istizan makrun-ı
müsaade-i seniyye-i hazret-i tac-dari olmuş idi. İntihab olunan
meb’usandan haylisinin Dersaadet’e vasıl oldukları ve
tarih-i mezkura kadar geleceklerin yüzü tecavüz edeceği
anlaşılmasına nazaran ekseriyet hasıl olamadığı takdirde
dahi resm-i küşadın huzur-ı hümayun-ı mülukanede icrası
merhun-ı re’y-i ali-i cenab-ı şehriyari bulunduğu tezekkür
kılınmış olmağla katıbe-i ahvalde emr ü ferman hazret-i veliyyü’l-emr
efendimizindir.” Rebiulahir - Nisan
– Zat-ı şevket-simat-ı hazret-i şehriyarinin
bugün ba’de’z-zuhr saat ikide saray-ı hümayundan hareketle
Meb’usan Dairesi’ni teşrif-i şahaneleri mukarrerdir.
– Bahçekapısı’ndaki Hamidiye Sebili’nin
mahall-i mezkurdan kaldırılarak Zeyneb Sultan Cami’-i şerifi’nin
bulunduğu mahalle nakledileceği haber alınmıştır.
– Üsküp’te kain Sultan Murad Cami’-i
şerifine cami’-i mezkur hatibi Ahmed Bican Efendi vedaatıyla
lıhye-i saadet-i Hazret-i Peygamberi irsal edilmiştir.
– Bağdad’da A’zamiye’de i’ta edilen
müsaade üzerine inşası takarrur eden darülfünuna rüşdi
ve i’dadi kısımları da idhal edileceğini rüşdiyenin birinci sınıfından
lisan-ı Arabi’nin kavaidi edebiyatı velhasıl kaffe-i teferruatı
tedrisat-ı diniyye ile beraber ta’lim olunacağını darülfünun
leyli ve nehari olup sunuf-ı ‘aliyye kısmındaki tıp ve hukūk
şu’belerinden başka ahkam-ı kaza dahi mevcud bulundurulacağını
ve Hıtta-i Irakıyye niyabetlerine nüvvab kısmından
me’zun olanlar ta’yin edileceklerini Bağdad gazeteleri
yazıyor.
– Bağdad-Kuveyt şimendüfer
hattına müteallık tedkīkat-ı ibtidaiyyeyi ikmal
etmek üzere Londra’ya i’zam olunan Hariciye Hukūk
Müşaviri Reşid Bey vazifesini ifa eylemiştir. Binaenaleyh
bu hafta zarfında muma-ileyhin İstanbul’a vüruduna intizar
olunmaktadır. Londra Sefiri Tevfik Paşa Sir Edwar Grey ile
müzakerat-ı kat’iyyeye girişmiştir. Müzakerat-ı mütekaddimenin
müsaid bir surette ve hükumet-i Osmaniyye lehinde
cereyan etmekte olduğu Avrupa mahafil-i siyasiyyesinde
te’min edilmektedir.
– Mekke Emiri hazretlerinin himemat-ı
masrufesiyle Hıtta-i Hicaziyye’nin her tarafında
emn ü asayiş gereği gibi hüküm-fermadır. Hükumet-i Osmaniyye
me’murlarıyla Şerif hazretleri arasında vifak-ı tam
mevcuddur. Kabail-i Hicaziyye’nin iltiması üzerine Emir hazretlerinin
mahdumu Şerif Faysal Bey Cidde meb’usluğuna
Bey de Mekke meb’usluğuna yeniden intihab olunmuştur.
– el-Müeyyed gazetesinde
okunduğuna göre Mekke Emiri hazretleri şürefadan bazılarıyla
kendi mahdumu Şerif Faysal Bey’i maiyetindeki Bişe
asakirinden bin nefer ile Kunfuda cihetlerine i’zam etmeye
karar vermiştir. Bunlar Seyyid İdris’in aleyhinde kıyam eden
Yemen kabailiyle kuva-yı Osmaniyye’ye iltihak edeceklerdir.
Bu ana kadar Asir kabaili tarafından hükumet-i Osmaniyye’ye
karşı tamamıyla itaat ve inkıyad asarı görülmüştür.
Kabail-i mezkure Mekke Emiriyle beynlerinde mün’akid
olan şerait-i uhuda harfiyen riayet eylemektedirler.
Osmanlı-İtalyan Muharebesi:
Atideki ma’lumat darü’l-harbde bulunan kumandanların
tebliğ edilmiştir:
– Bu sabah İtalyanların dokuz harp ve iki nakliye
sefinesi Züvare önüne gelerek akşama kadar Züvare’yi topa
tutmuşlardır. Sefain-i mezkure el-an Züvare önünde demir
atmış bulunuyorlar. Şehir ile kışlanın birer kısmı ve bir cami’-i
şerif düşmanın topçu ateşiyle tahrib edilmiştir. Nüfusca
zayiat yoktur.
– Züvare önündeki düşman sefain-i harbiyyesi
bu sabah alaturka saat on birde tekrar bombardımana başlamıştır.
Düşman gündüz dört ve sekizde iki defa karaya asker
muvaffak olamamıştır. Düşman el-an bombardımana devam
ediyor. Üç vapuru daha geldiğinden düşman sefaininin
adedi on dörde baliğ olmuştur. Nüfusca zayiatımız yoktur.
§ İki günden beri sarfettiği mesaiye rağmen Züvare’ye
asker ihracına muvaffak olamayan düşman sefain-i harbiyyesinden
üçü Züvare’de kalarak sefain-i nakliyyesi Seyyidsaid’e
hareketini müteakib Züvare’den oraya kuvve-i kafiyye-i
– Dün Züvare’ye asker ihrac edemeyen düşman
garb cihetine hareketle Seyyidsaid civarını topa tutmuş
ve karaya bir mitralyöz ile bir mikdar asker çıkarmış ise de
gönderilen kuvve-i imdadiyye tarafından ihracın devamına
mümanaat edildiği gibi karaya çıkan asker ile düşman filosunun
muvasalası kat’ edilmiştir. El-haletü hazihi düşmanın
dokuz nakliye sefinesi Seyyidsaid’in garbında durmaktadır.
Karaya çıkan düşmanın iltica ettiği Karvaya karakolunun
tahribi ve Seyyidsaid’e karşı düşmanın vukū’ bulacak teşebbüsatının
men’i için Züvare’den tekrar top ve kuvve-i muavine
gönderilmiştir.
– Evvelki gün şiddetle esen kıble ruzgarının
husule getirdiği cesim kum savruntularından bil-istifade
düşman Seyyidsaid ile Karvaya arasındaki hali araziye
süvari ve piyadeden mürekkeb bir kuvvet çıkarmış ve bu
kuvvetle Karvaya ve Bukmuş karakolhanelerinde tarafımızdan
muhasara olunan müfrezelerini tahlis etmeye muvaffak
olmuştur.
– Bukmuş karakolundaki mahsurini kurtarmak
üzere Seyyidsaid’in garbına çıkan düşmanın kısm-ı a’zamı
tekrar gemilerine ilticaya mecbur edilmiştir. El-haletü hazihi
düşmanın Bukmuş karakolunda bir mikdar piyadesi ve
Karvaya şibh ceziresinde dahi cüz’i süvarisi mevcud olup
bundan başka düşmanın karada askeri kalmamıştır. Mezkur
mevaki’ üzerine kuvve-i kafiyye sevk edildiği ma’ruzdur.
– Yirmi bir Mart’ta Kukhat istihkamatına çıkarılan
devriyemiz üzerine düşmanın Lisama istihkamından
şiddetli ateş icra ve aynı zamanda bir alay piyade ve bir batarya
top ve bir mitralyöz bölüğünden mürekkeb bir müfrezesi
cepheden ve yandan hareket eden piyade ve süvarimizin
taarruzatına mukavemet edemeyerek firara mecbur olmuş
ve üç hatt-ı müdafaası zapt olunarak birkaçı zabit olmak
üzere yüzü mütecaviz telefata duçar edilmiştir ve bir çok
eşya iğtinam olunmuştur. Düşmanın bir zırhlısı ateşe iştirak
eylemiştir. Zayiatımız pek cüz’i olup zabitan efrad ve aşairin
– Düvel-i Muazzama süferası Salı günü Asım
Bey’in konağına münferiden azimetle sulh hakkında teşebbüsatta
bulunmuşlardır. Vukū’ bulan tebligat müttehidü’l-mealdir.
Süfera-yı ecnebiyye şifahen söyledikleri sözleri
muhtevi olmak üzere ale’l-usul bir de kağıd bırakmışlardır.
Bunun metni hakkında Babıali’ce ma’lumat verilmiyor.
Yalnız muhteviyatının gayet dostane olduğu ve ne gibi şerait
dairesinde akd-i sulh edebileceğimizin beyanı rica edildiği
te’min olunmaktadır.
Asım Bey bu istimzaca mukabeleten keyfiyetin Meclis-i
Vükela’ca tezekkür edilerek ba’dehu bir cevap verileceğini
beyan eylemiştir. Babıali’nin bir haftaya kadar cevap vereceği
zannolunmaktadır. Bu teehhur verilecek cevabın mahiyeti
hakkında tereddüd mevcud olmasından değil Meclis-i
Meb’usan’ın küşadı keyfiyetinin araya girmesindendir.
Hükumet-i Osmaniyye’nin vereceği cevap hakkında kimsenin
şübhesi yoktur.
– Seyyid Salih bin Yunus namında bir
zat ahiren e l-Müeyyed matbaasına gidip Senusi hazretlerinin
telamizinden olduğunu beyan ile atideki beyanatının
mezkur gazeteye derc olunması için Senusi tarafından kendisine
ta’limat-ı mahsusa gönderilmiş olduğunu söylemiştir:
“Senusi hazretleri harp adamı değildir. Bütün müridleriyle
Allah’a tevekkül ederek halka va’z u nasayih vermekle
gerek Trablus ve Bingazi’de Senusi hazretlerini azminden
niyetinden çevirip İtalyanlara meylettirmek için ihtiyar
olunan fedakarlıkların müşarun-ileyh üzerine hiçbir te’siri
olmamış ve olmayacaktır. Senusi’nin bütün nokta-i nazarı
evamir-i İlahiyye’ye itaat etmektir. Binaenaleyh Trablusgarb’a
hücum ve tecavüz eden İtalya’ya karşı dinen müdafaa
etmeye me’murdur. Cihadı bu noktadan i’lan edip de
meydan-ı harbe gitmeyi azmeden Senusi artık İtalyanların
nukūd ve emval-i dünyeviyyelerine din ve vicdanını satamayacağından
dolayı tasavvuratını kuvveden fiile getirmeye
son derce cezm eylemiştir. Aynı zamanda Mısır hidiviyle
validesine Prens Ömer Tosun Paşa’ya ve Hilal-i Ahmer
Hey’eti reis-i umumisine ve bütün Mısırlılara Trablus mücahidleri
hakkındaki ianat ve hıdemat-ı insaniyet-perveranelerinden
dolayı teşekkürat-ı samimiyyesini beyan eder.”
el-Müeyyed diyor ki: “Bu beyanatı bizi tebliğ eden zattan
Senusi hazretlerinin bizzat meydan-ı harbe iştirak etmek fikrinde
olup olmadığını istizah etmekliğimiz üzerine: “Senusi
hazretleri ikamet ettiği Kufra mevkiinden çoktan beri hareket
etmiştir. Cağbub mevkiine muvasalatından sonra orada
muvakkat bir zaman için ihtiyar-ı ikamet edecektir. Ancak
bütün maiyetini meydan-ı harbe gönderecektir” demiştir ve
Cağbub mevkiinin Senusi tarafından bir merkez-i harbi ittihaz
edileceğini de dermiyan eylemiştir.
– Kumandan
Edhem Paşa rahatsızlığını tedavi için Sellum tarikıyla Kahire’ye
muvasalat ederek hakkında ihtiramat-ı fevkalade ibraz
olunmuştur. Kahire a’yan ve erkanıyla mahall-i mezkur
umum Hilal-i Ahmer Cem’iyyatı Reisi Seyyid Ali Yusuf tarafından
Seyyid Ali Yusuf hazretleri müşarun-ileyhi akşam taamına
da’vet eylemiştir. Müşarun-ileyh hazretlerinin gaybubeti esnasında
vazifesi Nazım Bey tarafından ifa kılınacaktır.
Müşarun-ileyhin Trablus ve Bingazi muharebatı hakkın­
daki nokta-i nazarı pek nik-binanedir. Kahire’de bulunan
yerli ve ecnebi gazete muhabirlerine müşarun-ileyh be­
ya­
nat-ı atiyyede bulunmuştur: “Arablarla asakir-i Osmaniyye
ellerinde mevcud olan mühimmat-ı harbiyyeyi kemal-i ihtiyatla”
sarf eyledikleri halde İtalyanlar beyhude yere
gülle ve fişeklerini her gün tüketmektedirler. İtalyanlar tarafından
atılan mermilerin binde biri bile hedefe isabet etmediği
ecnebi harp muhabirlerinin taht-ı tasdikindedir.
“Harp balonları vasıtasıyla İtalyanlar sık sık üzerimize
bomba ve dinamit yağdırıyorlar ise de hamd olsun bundan
dolayı zayiatımız yoktur. Hatta geçenlerde bulunduğum çadır
üzerine yağdırılan dinamitler başka mevakie sukūt etmişti.
Bununla beraber Osmanlı askerleri tarafından Bingazi’de
şu yakın zamanlarda İtalyanların bir harp balonu yere indirilmiştir.
“Osmanlı-İtalya muharebesi devam edecektir. Çünkü
mücahidlerimiz harpten hazzalıyorlar. Senusi hazretlerinin
ahmal ve eskali Cağbub mevakiine vürud etmiştir. Yakında
kendisinin de oraya muvasalatına intizar ediyoruz.”
Edhem Paşa Serkomiserliğe mahsus olan otomobile rakiben
vürudu akībinde Mısır’daki Osmanlı Komiserliği’ne
gidip mülakat eylemiş olduğu matbuat-ı Mısriyye’ye istihbar
olunmuştur. Müşarun-ileyh kesb-i afiyet ettikten sonra tekkar
meydan-ı harbe avdet edecektir.
– Muhammed el-Kübra’nın taht-ı kumandasında
olarak Osmanlı ordusuna bin kadar Sudanlı
vürud etmiş ve beraberlerinde bir çok deve at ve koyun getirmişlerdir.
Bunlar dört aylık bir seyahat icra eylemişlerdir.
Bundan başka Osmanlı ordusuna Gabes’den bin kişilik
bir hey’et vürud etmiştir.
– İtalya hükumeti Trablus’­
daki kuvve-i askeriyyesini şu son günlerde tezyid eylemiştir.
dan-ı harbe gönderdiği gibi aynı zamanda Eritre’den
ve Habeşlerden piyade asker tedarik eyleyip Trablus’a
şeklinde yazılmıştır.
direrek süvari vezaifiyle tavzif etmiştir.
– Karadağ hududunun tahdidine me’mur
olan erkan-ı harp miralaylarından Ali Rıza Bey ile Hariciye
Nezareti me’murlarından Reşad Nuri Bey bu hafta zarfında
Çetine’ye müteveccihen hareket etmişlerdir.
Çetine’de tarafeyn delegeleri umumi bir ictima’ akd
ederek ba’dehu hududa gelecekler ve öteden beri münazaun-fih
olan çayırlar ile İşkodra gölü sahilindeki arazi üzerinde
tahdid-i hudud ameliyatına mübaşeret edeceklerdir.
– Kahire’ye tabi’
Hilvan kasabasında hidivin kardeşi Mehmed Ali Paşa hazretlerinin
himayesi tahtında teşekkül eden iane komisyonu
tarafından az bir müddet zarfında yedi yüz Mısır lirası toplandığını
el-Müeyyed yazıyor.
– el-Alem ’de okunduğuna
göre asakir-i Mısriye miralaylarından Kahire Polis Mektebi
Kumandanı Halil Hamdi Bey Trablus ve Bingazi muharebat
ve müsademat-ı Osmaniyyesine iştirak etmeye kat’i surette
karar vermiş ve ahmal ve eskalini meydan-ı harbe isal edecek
develerin tedarikiyle iştigal etmekte bulunmuştur.
– Dersaadet’te bulunan Nasyonalistler
Reisi Mehmed Ferid Bey’le İsmail Hafız Efendi ve Ali
Fehmi Bey haklarında Kahire müddei-i umumisi tarafından
da’va ikamesine karar verilip karar-ı mezkurun tasdikı zımnında
ol babdaki iddianame Adliye nazırı ile Reis-i Nuzzar’a
– Kahire’nin Nil nehrinde tenezzüh
kilerden elli kişi terk-i hayat eylemiştir. Mağrukīnin cümlesi
Mısır ahalisinden olup içlerinde hiçbir ecnebinin olmadığı
sonradan anlaşılmıştır.
– Bugünlerde Petersburg’da
Rus me’murin-i siyasiyyesiyle iktisadiyyunundan müteşekkil
bir encümen tarafından Rusya’nın İran’daki vaz’iyet ve
amali hakkında tedkīkat-ı amika icra edilmektedir. Şimdiki
halde Rusya İran’da menafi’-i iktisadiyyesinin muhafazasından
gayri hiçbir maksad ta’kīb etmek tarafdarı değilmiş.
– Tahran ile İran’ın nikat-ı
sairesinde bulunan Rusya me’murin-i siyasiyyesi tarafından
lar vürud eylediğini Times yazıyor.
– Tahran’dan Standard gazetesine
Nisan-ı Efrenci’nin on sekizinde meb’usların ictimaına dair
– Rusya bir tarafdan
faaliyet gösteriyor. Bu hafta zarfında da İran’a yeniden dört
tabur asker sevk eylediğini Avrupa ajansları bildirmektedirler.
Bu halleriyle kalleri arasında bir münasebet olmayan
Rusya’nın İran hakkındaki hüsn-i niyetine inanmak için insanın
deli olması lazım gelir!
– İran kabinesi tarafından Faizü’d-devle Horasan
Ferman-ferma Kürdistan-ı İran Sipehdar Azerbaycan
valiliklerine ta’yin olunmuşlardır. Salarüddevle’yi te’dib ve
tenkil etmek için de bir mikdar asker sevk olunmuştur.
– Tebriz kuva-yı askeriyyesi kumandanı
E­
mir Haşmet hazretleri Rusların yolsuzluklarını görmeye tahammül
edemeyerek Tebriz’den çıkmış ve yollarda tesadüf
ettiği Rus askerleriyle pençeleşerek tahlis-i giriban etmiş ve
Osmanlı hududu tarikıyla Dersaadet’e muvasalat eylemiştir.
Müşarun-ileyhin hıdematı pek çoktur.
– Times ’in beyanatına
nazaran İran’daki Osmanlı şehbenderhaneleriyle tebaa-i
Osmaniyye’nin hukūkuna Salarüddevle ve etbaı tarafından
vukū’ bulan tecavüzatı Osmanlı hükumeti protesto ederek
ahval-i mezkureye ani ve kat’i surette nihayet verilmesi lüzumunun
manlı sefirine evamir-i lazıme i’ta olunmuştur.
– Kirmanşah ve Hemedan’da
fa’alane bir surette icra-yı mezalim-i guna gun etmekte
olan Salarüddevle’ye karşı yeniden İran hükumeti
tarafından kuva-yı askeriyye sevk edilmiştir. Hudud-ı Osmani’de
bulunan bazı kabail tarafından Salarüddevle’ye
– Son Rusya-İngiltere
notasının İran hükumeti tarafından kabulünden beri Naibü’s-saltana
Nasıru’l-mülk’ün mevkii pek ziyade kesb-i
suubet etmiştir. Notanın kabulünden sonra İran mütehayyizanı
ahz-ı mevki’ eylemişlerdir. Mezkur notanın kabul edilmesine
rağmen Rus askerleri henüz Azerbaycan ve Horasan havalisinden
çekilmemiş olması Nasıru’l-mülk aleyhine mevcud
olan cereyanı teşdid eylemiştir. Bu cereyanları ihzar
edenler İran’ın mücahidleriyle demokratlarıdır. İhtimal ki
naib-i hükumet bu müşkilat üzerine isti’fasını verir ve Avrupa’ya
çekilir. Zaten öteden beri müşarun-ileyh bu mevkii
naz ü niyaz ile kabul ettiği rivayet ediliyor. Müşarun-ileyh
çekilecek olursa yerine Serdar Esad’ın ta’yin edileceği zannolunmaktadır.
– İran şah-ı mahluu Rusya’dan
mufarakata karar vermiştir. Muhammed Ali’nin mu’temedlerinden
biri birkaç günden beri Londra’da şah-ı mahlu’ ile
maiyeti erkanı için münasib bir bina taharri etmekle meşgūldür.
Muhammed Ali maiyetiyle birlikte Petersburg’da yerleşmesine
Rus diplomatları tarafından mümanaat edilmesi
üzerine Londra’ya azimete niyet etmiştir.
– İngiltere hükumeti tarafından İran mes’elesi hakkında bir
mavi kitap neşr olunmuştur. Mezkur kitapta İran’ın şu bir
Ali ve etbaının İran’a avdetleri yüzünden husule gelen fenalıklar
ve Amerika müşavirleriyle reisleri bulunan Mister
Şuster Morgan’ın İran’da oynamış oldukları roller birer birer
mevzu’-ı bahs edilmiştir. Hatta Asya-yı Vusta hakkındaki
olduğu mezkur kitapta zikr olunmuştur.
– Bundan üç sene ev­
vel Bulgaristan’da Mekatib-i İslamiyye Encümenleri tarafından
bir cem’iyet teşkil olunmuştu. Her sene ta’til mevsiminde
cem’iyet-i mezkure tarafından kongreler akd edilerek
Bulgaristan Mekatib-i İslamiyesi’nin idare ve terakkīsine
dair bazı mukarrerat ittihaz olunduğu gibi bu hafta zarfında
mezkur kongre Filibe şehrinde ber-mu’tad in’ikad ederek
mukarrerat-ı müfide ittihazına teşebbüs olunduğu Sofya gazetelerinde
okunmuştur.
– Atina’da in’ikad eden Müsteşrikīn
Kongresi kemal-i muvaffakıyetle vazifesini ikmal edip şereflerine
verilen ziyafetlere iştirak etmişlerdir. Üç sene sonra
mezkur kongrenin Kahire’de ictima’ etmesine karar verilmiştir.
– Sabık Japon Harbiye nazırının
vefatı üzerine İmparator Mikado hazretleri Ondördüncü
Fırka Kumandanı Ferik Baron Yozako Havara’yı Harbiye
Nezareti’ne ta’yin eylemiştir. Müşarun-ileyh Erkan-ı Harb
Mühendis Mektebi’nden neş’et etmiş ve senelerce Avrupa’da
tetebbuat-ı askeriyye ile uğraşmış bir zattır.
– Avrupa matbuatının beyanatına
nazaran Nankin şehrini askerler yağma ettikten sonra
kasabayı ihrak edip geri çekilmişlerdir! Şehir ateşler içinde
cayır cayır yanmıştır.
– Times gazetesinin istihbaratına nazaran
Nankin’de bulunan müşavirlerin bundan sonra Pekin’e
nakli Çin Hükumet-i Cumhuriyyesi’nce takarrur ettiği
gibi aynı zamanda parlamentonun teşkili lüzumundan bahisle
tarafından bir emirname ısdar olunmuştur. Mezkur meclisin
Teşrinievvel-i Efrenci ayında teşekkül ve ictimaına karar verilmiştir.
Çin intihabatı nüfus haysiyetiyle değil ancak eyalat
ve vilayat taksimatı noktasından icra olunacak ve parlamento
a’zası her dört senede bir defa değiştirilecektir. A’yan
meclisi a’zası ise her altı senede tebdilen intihab edilecektir.
– İngiltere hükumetinin
Hin­
distan’daki vaz’iyeti pek garib ve şayan-ı münakaşa bir
halde bulunmaktadır. Çünkü el-yevm Newfoundland müstemlekesinin
mikdar-ı nüfusu Hindistan’a nisbetle binde bir
raddesinde olmadığı gibi ticaretleri de yalnız Bombay şehrinin
yüzde iki nisbetindedir. Hal böyle iken müstemleke-i
mezkure de İngiltere Parlamentosu’na i’ta edilmekte olduğu
halde bilakis nüfus-ı kesireye malik olan İngiltere hükumetine
senevi milyarlarca menfaat te’min eden Hindistan kıt’a-i
vesiası ahalisinin İngiltere Parlamentosu’nda hiçbir mümessili
bulunmaması cidden calib-i nazar-ı dikkat ve şayan-ı istiğrabdır.
Binaenaleyh bu hususdaki manianın ref’iyle Hindistan
ahalisinin amal-i meşrua ve muhıkkalarının te’mini
çaresine bakmak her İngilize farz ve vacibdir.” Baladaki
mektuptan İngiltere’nin Hindistan’daki vaz’iyet-i siyasiyyesi
–Muharririn-i
meşhureden olup Bahçesarayı’nda münteşir Tercüman
gazetesinin sahibi İsmail Gasprinski Bombay’dan
Kahire’ye avdet etmiştir. Muma-ileyh Bombay’a azimetten
maksadı usul-i savtiye ile huruf-ı Arabiyye’yi tederrüse
mahsus mektepler te’sisine çalışmaktır. Nasıl ki Rusya’da bu
gibi mektepler te’sis edilerek kıraatın teshiline ve tabakat-ı
müslimin arasında maarifin neşrine hizmet edilmiştir.
Müşarun-ileyh Bombay’da lisan-ı Arabi ve Türki’ye vakıf
bir muallim bularak heca-i savti usulünü muma-ileyhe
ta’lim eylemiştir. Bir müddet geçtikten sonra orada bu usul
sıl olmuştur. Mektebin resm-i küşadı merasiminde Bombay
Kadisı Muhammed Ali Han ve Ahbar-ı İslam nam gazetenin
sahibi Kadi İsmail Sahib gibi erbab-ı maarif hazır bulunmuşlardır.
mezkurenin ehemmiyetini izah eylediğinden hazırun kendisini
ği vaad etmişlerdir.
Bombay Gazette namındaki İngilizce gazete diyor ki:
“İsmail Gasprinski Bey Rusya’da heca-yı savti usulüyle
tedrise mahsus beş bin kadar mektep te’sisine muvaffak olmuştur.
Bu usul sayesinde çocuklar kırk gün zarfında kıraat
ve kitabete muktedir olmaktadırlar. Rusya’da ve ez-cümle
Sibirya ve Türkistan ile Asya-yı Vusta’da mütemekkin olan
müslümanlar bu usulden pek büyük faideler görmüşlerdir.
fukara-yı etfalin ücret-i tedrisiyyesini kendisi der-uhde etmiş
ve bundan başka mektebin kirasını orada tedrisat ile meşgūl
olacak muallimlerin maaşını kitap ve edevat ve levazım-ı
sairenin bedelini dahi kendi tarafından tesviye etmeyi taahhüd
eylemiştir.”
– Afganistan Emiri’nin Hindistan
üzere bulunduğuna dair Reuter idaresi tarafından verilen
havadisten bahseden Fossischen Zeitung gazetesi şu yolda
“Afganistan Emiri memleketini İran’ın uğradığı akıbetten
sıyanet etmeye [ ] çalışıyor. Müşarun-ileyhin teşebbüs-i
vakii hükumat-ı İslamiyye arasında bir i’tilaf husule
getirmek arzusunda bulunduğunu isbat etmektedir. Emir’in
Afganistan’ın Hindistan-ı Şimali hududundaki dağlarda
sakin kabile ile icra ettiği müzakerat ve arazi-i mezkureyi
Afganistan’a ilhak etmek iddiasında bulunması; kendisinin
lunduğu hakkındaki faraziyeyi muhıkk gösteriyor.”
– Osmanischer Lloyd ’un Londra’dan
aldığı hususi bir telgrafa göre valinin tazyiki neticesiyle
Afganistan’da vasi’ bir isyan başgöstermiştir. Asker bir
çok müsadematta inhizama uğramışlardır. Kabil’den kuvayı
muavine sevk olunmuştur.
– Fas’da Fransa himayesi teessüs
ettiği memleket dahilinde efrad-ı ahali arasında intişar
eylediği gibi ahali beyninde galeyan husule geldiği İngiltere
matbuatı tarafından istihbar olunmuştur. Matbuat-ı mezkurenin
beyanatına göre Fas’da henüz sükunet takarrur etmiş
olmayıp teşevvüşat el-an bakī imiş.
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHI ’NIN

----
HATALARI
----

Şeyh Şibli en-Nu’mani makale-i intikadiyyesinin başına
on beş satırlık bir dibace geçirdikten sonra Corci Zeydan’a
hitaben diyor ki:
Ey fazıl müellif ben senin lütfunu inkar edecek değilim.
Evet eserinde ismimi yükseklere çıkarmış; beni sikadan
sayarak sözlerimle istişhad etmiş; en hakīr en az tanılmışı
olduğum halde adımı Hind ulemasının meşahiri sırasına
geçirmişsin. Lakin bunların hepsine mukabil acaba şahsım
medh olunuyor diye Arabların zemmedilmesine anmakta
olduğun tezyif teşni’ oklarının nişanesi olmasına razı olabilir
mi idim? Emeviler–başka bir şey için değil– sırf halis
Arab olduklarından dolayı senin nazarında mahlukat-ı İlahiyyenin
en şeriri en fenası oluyor; halka gadr ediyorlar;
türlü türlü işkencelerde bulunuyorlar; ahalinin elindekini
bitiriyorlar; zürriyeti öldürüyorlar. Tebaanın malını yağma
her türlü muharrematı irtikab ediyorlar. Ka’be’yi yıkıyorlar;
Kur’an’ı istihfaf ediyorlar öyle mi? Ben bu kadar isnadata
karşı susabilir mi idim? İskenderiye Kütüphanesi’nin yakılmasını
kemal-i adaletine yerler gökler şehadet eden Ömer
leri medh ederken bunların mefahiri sırasında diyorsun ki:
Arabı kelb menzilesine indirdiler; el-Mansur Ka’be’yi düşürmek
etmek maksadıyla avaidini kesti; El-Me’mun nüzul-ı Kur’an’ı
etrafında tavaf yeri Mina Arafat mevki’leri ta’yin etti… Ben
bunları sükut ile geçiştirebilir mi idim?
Farz et ki bende millet din gayreti kalmamış da bir takım
ecnebilerin yaptığı gibi bütün hissiyat-ı aliyyeden mahrum
bir feylesof-ı sırf olmakla iftihar ediyorum; rıza gadab sürur
gayz gibi duygulardan bi-haber yaşıyorum. Farz et ki nefsimi
zulme tahammül etmeye olur olmaz şeyleri kabul edivermeye
fena sözlere aldırmamaya iyiliği kötülükle kötülüğü
sen zanneder misin ki durur da tarihin nasiyesini kirletmeye
hakkı beyninden vurmaya batıla revac vermeye rivayatı
bozmaya hakīkati çevirmeye nası hurafata alıştırmaya tahammül
edebilirim? Ey fadıl-ı muhterem ne fena bir zanda
bulunmuşsun! Düşünmemişsin ki insaniyet henüz boş değil:
Kıyıda bucakta kalmışlar var; hak henüz yardımcılarından
müdafi’lerinden büsbütün mahrum olmamış.
* * *
Müellifin aradığı gayet ümmet-i Arabiyye’yi tahkīr etmekten
onun seyyiatını meydana koymaktan başka bir şey
değildir. Lakin fitne ayaklandırmaktan korktuğu için mecra-yı
kelamı değiştirmiş hakkı batıl kisvesinde göstermiştir.
Müellif asr-ı İslam’ı üç devre taksim ediyor:
Hulefa-yı Raşidin Emeviye Abbasiye devirleri. Birinci
devirle üçüncü devri medh ediyor. Aşağıda görülecektir ki
bu medih de zahiridir hakīkī değil İşte müellif evvela bizim
ulularımız dinde imamlarımız olan Hulefa-yı Raşidin’i
saniyen aleyhissalatü vesselam efendimizin amcazadeleri
olup neşr-i medeniyette azamet-i şan ve şevkette medar-ı
aldattıktan sonra madem ki Emevilerin böyle bir mevki’-i
mümtaz-ı dinileri yoktur kimse çıkıp da onları müdafaada
bulunmaz diyerek zavallılara pek fena hücum ediyor; isnad
etmedik fenalık selb eylemedik iyilik bırakmıyor. Şayed bu
hücum Emevilerin al-i Mervan’dan yahud Ümeyye sülalesinden
olmalarından neş’et eylese idi biz onları müdafaa
yahud himaye etmekten vareste kalırdık. Lakin zavallıların
bütün kabahati başka milletle asla karışmamış halis Arab
olmalarıdır. Nitekim müellif kitabının ikinci cildinde:
“Emeviler Devlet-i Abbasiyye’den halis Arab olmaları
“Sözün hülasası: Devlet-i Emeviye bir devlet-i Arabiyyedir
ki esas maksadı saltanat ve tagallüb daiyesinden ibarettir”
hükmünü veriyor.
Müellif bu da’vayı isbat için sözü uzatıyor. İkinci cildde
buna dair medsus olmak şartıyla biraz söyledikten sonra
asıl dördüncü cildde bir fasl-ı mahsus açıyor işte şu
“Arablar başkalarına karşı köle muamelesi ederlerdi. Camide
arkalarına durup namaz kılarlarsa bunu Allah rızası
“Mevaliyi azadlı köle yahud bunların nesli künyeden
mahrum ederek yalnız isimleriyle yahud lakablarıyla çağırırlardı.
Hem onlarla yan yana yürümezlerdi”
“Derlerdi ki namazı ancak üç şey bozar: Eşek köpek bir
de mevali”
“Arap kendisini Arap olmayanların seyyidi addeder:
Kendisinin siyadet başkalarının ise hizmet için yaratıldığı
zannında bulunur.”
“Arablar bünyelerine mizaclarına varıncaya kadar her
şeylerinde sair milletlere karşı kendilerinde bir rüchan tevehhüm
ederler. Hatta vücudlarına nüzul isabet etmez; Kureyş
karılarından başkası altmış yaşında çocuk doğuramaz i’tikadını
beslerler.”
“Kaza gibi mühim manasıb-ı diniyyeden Arab’ın gayrisini
men’ ettiler. Kazaya Arab’dan başkası ehil olamaz dediler.
Cariyeden doğanları babası Kureyşi bile olsa hilafetten
mahrum bıraktılar.
“İsterse kabailin en aşağısından olsun bir Arap karısını
Arabdan başkasına emir bile olsa yine vermezler.”
“Muaviye zamanında Emeviler mevaliyi esir nev’inden
sayarlardı. Bunlar çoğaldığı için Muaviye bu tekessürden
devlet-i Arabiyeye gelecek tehlikeyi idrak ederek ya hepsini
birden yahud bir kısmını öldürtmek istedi.”
* * *
Bilinmelidir ki efkar-ı batılasını te’yid için müellifin müteaddid
usulleri vardır. Bunlardan biri bile bile yalan söylemektir
nitekim göreceksiniz. Öbürü efradın birinden sadır
olan bir hareketi bütün millete teşmil etmektir. Daha öbürü
rivayete hıyanet kelimeleri tahrif eylemektir. Bunlardan
başka muhadarat letaif gibi mevsuk olmayan me’hazlerle
de istişhad eder. Şimdi bunların her birinden birer misal getirelim.
Diyor ki:
“Arablar başkalarının arkalarında durup da namaz kılarlarsa
bunu Allah rızası için ihtiyar edilmiş bir tevazu’ sanırlar…
Mevaliyi künyeden mahrum bırakırlar… Namazı üç
şey bozar…”
Acem Arap tarihine biraz vukūfu olanlar için mechul
değildir ki Acemler zuhur-ı İslam’dan evvel Arabları tahkīr
ederlerdi. Aleyhissalatü vesselam efendimizin mektubunu
aldığı zaman Kisra yüzünü ekşiterek “Kölem bana mektup
yazıyor!” demişti. Yezdicerd Kadisiye fatihi Saad ibni Vakkas’a
yazdığı mektupta “Deve sütü içmekten kertenkele
yemekten Araplar o hale geldiler ki Acem şahlarının tac ü
tahtını istiyorlar. Yazıklar olsun sana ey dönek dünya!” demişti.
Hire padişahları ise Acem şahlarının taht-ı himayesinde
Sonra Cenab-ı Hak Arapları İslam ile müşerref edince
Acemlerden intikam almaya onların tahakkümü altında yaşamamak
fahr u nahveti kökünden kaldırdı. Aleyhissalatü vesselam
efendimiz Haccetü’l-veda’daki son hutbesinde “Arabın
Aceme Acemin Araba rüchanı yoktur. Hepiniz Adem’in evladısınız”
buyurmuştu.
Artık bundan sonra temayüz kalktı. Herkes müsavi oldu.
Lakin bununla beraber her iki tarafa mensub olanların bir
kısmında diğerine karşı bir hiss-i infial saklı olarak kaldı ki bu
hal iki hizb-i mütekabilin hudusüne sebep oldu. Bunlardan
biri Şuubiye’dir. Şuubiye Arabları tahkīr eden onlara her
kusuru isnad eden fırkadır. Ebu Ubeyde müteaddid kitaplar
vücuda getirmiştir ki bunlarda bütün kabail-i Arab’ın neseblerine
ta’n etmiştir. Diğer fırka ise Arab asabiyetini güdenlerdir.
Allame İbni Abdirabbih el-İkdü’l-Ferid ’inde her iki fırkanın
hüccetlerini sözlerini cami’ olmak üzere bir bab ayırmıştır.
Zaten Arabın asabiyetini isbat hususunda müellifin
naklettiği sözlerin kısm-ı a’zamı el-İkdü’l-Ferid sahibinin bu
babda yazmış olduklarıdır. Nitekim eserinin hamişinde müellif
bunu tasrih etmiştir.
Kitapları karıştıracak olursanız görürsünüz ki müellifin
bütün Araba nisbet ettiği sözler ashab-ı asabiyye namıyla tanılmış
bir şirzime-i hususiyyenin sözlerinden ibarettir. Zaten
el-İkdü’l-Ferid sahibi bu sözleri naklederken babın başına
“Arap ashab-ı asabiyyeti diyor ki” ibaresini yazmıştır. Pekala
biliyorsunuz ki bu cemaat Arab’ın kaffesi yahud kısm-ı
a’zamı olmak şöyle dursun yüzde biri bile değildir. Belki
cem’iyet arasında gaib olup gidecek bir cemaat-i kalileden
Bundan başka müellif bu kadarla iktifa etmiyor. Belki
şahsı muayyen ismi ma’lum olan bir adamın sözünü bütün
Araba isnad ediyor. İşte “Mevali arkasında namaz kılmazlardı
kılsalar da bunu tevazu’ addederlerdi…” sözünü elİkdü’l-Ferid
’den nakl ediyor. el-İkdü’l-Ferid sahibi bu sözü
bin Cübeyr’e nisbet etmişken müellif onu bütün Arab’ın
hissiyatına tercüman gösteriyor. Bu sania yani hususi bir
vak’ayı umumi şeklinde göstermek müellifin te’yid-i batıl
çarh-ı müellefatının mihveridir.
Sebilürreşad ’ın mazhar olduğu teveccüh-i ammeden istifade
kaydına düşen bir takım din vatan haini kimseler bazı
müvezzi’leri ıtma’ ile risalemizin içine mefsedetkarane bir takım
evrak sıkıştırtarak tevzi’ ettirmiş oldukları istihbar olundu;
muhterem kari’lerimizce bu kabil müfsidlikler anlaşılacağı
tabii ise de ihtiyatlı bulunmak üzere beyan-ı ma’lumata
lüzum görülmüştür.
!
Dini ilmi edebi siyasi haftalık mecmua-i İslamiyyedir
Sahib ve Müdir-i Mes’ul: H. Eşref Edib
TEFSIR-İ ŞERIF

----
. . .
----

Tercümesi
“Biz sana son derecede çok verdik. Öyle ise Tanrı’n için
namaz kıl kurban kes. Asıl ebter sana buğz edenin kendisidir.”
* * *
Sure-i Kevser üç ayet olup Mekkidir. Sebeb-i nüzulü
şudur: As bin Vail Ukbe bin Ebi Muayt Ebu Leheb gibi
Kureyş müstehzileri ne zaman aleyhissalatu vesselam Efendimiz’in
oğlunu irtihal etmiş görürlerse “Muhammed ebter
kaldı” yani namını andıracak bir evlad bırakamadı derlerdi.
Hem bunu Hazret-i Peygamber için büyük bir kusur sayarlardı
da halkı şeriat-i mutahharasına ittiba’ eylemekten alıkoymak
maksadıyle daima ileri sürerlerdi.
Bundan başka müslümanların bidayetteki za’fı fakrı kılleti
de birer medar-ı istihfaf idi. Evet bunları dinin hak olmadığına
delil sayarlar; ilahi bir din servetlerin kuvvetlerin
sinesinden fışkırır derlerdi. Zaten cehaletin hüküm sürdüğü
zamanların zeminlerin hepsinde süfeha hakka hakīkate
karşı aynı tavrı takınmıştır.
Bu dediler kodular müslümanları hususiyle dine yeni
girenleri incitiyordu. Bu sure-i celile erbab-ı imanı ferahlandırmak
ashab-ı küfr ü tuğyanı mebhut bırakmak için nazil
oldu.
* * *
“ Kevser” kelimesi kesretten mübalağa
sigasıdır çokluğun gayesine varan şey demektir.
“ Oğlu seferden gelen
bir Arap karısına çocuğun ne getirdi? demişler. Pek çok demiş.”
Kevser kelimesinden maksud ne olduğunda pek çok ihtilaf
hasıl olmuş. Kimi aleyhissalatü vesselam Efendimiz’in
kıyamete kadar payidar olan ashab ve etbaıdır demiş. Kimi
Kur’an kimi İslam kimi tevhid kimi ilim kimi hikmet kimi
menaim-i dünya ve ahiret olmak üzere tefsir etmiş.
netteki nehir değil midir?” demişler. “O nehir de Cenab-ı
Hakk’ın Peygamberimize verdiği çoğun içindedir.” cevabını
vermiş.
“ Ebter” ismi nesli kesilmiş ma’nasına
kullanılıyor. Aleyhissalatü vesselam Efendimiz’e buğz edenler
onun şahs-ı mübarekine karşı bir şey söylemiyorlardı.
Zira iddia-yı nübüvvetten evvelki tarihi de gösteriyor ki şahsı
herkes nazarında muhterem herkes nazarında sevimli
buğz ediyorlardı. Onun için küfür inad zulmetlerinde kaynayıp
gittiler; bütün ma’nasıyle ebter oldular. Çünkü bu
alemde hayırlı bir ad bırakmadılar. Aleyhissalatü vesselam
Efendimiz ise arkalarında muhalled bir şeriat na-mütenahi
bir zürriyet yani koca bir ümmet bıraktılar. Sallallahu aleyhi
ve sellem.

----
FIKIH VE FETAVA
----

raber şeriat-i İbrahimiyye’ye karşı büyük bir yabancılık izhar
etmiyor; belki kendisinin millet-i Hanifiyye üzere müesses
bir din-i kavim olduğunu ileri sürüyor; Hazret-i İbrahim’e
mensub birçok ahkamı kabul millet-i Halile’yi yeni baştan
karıştırılan esatir ve hurafattan tathir olunuyor; diğer taraftan
en son devre-i tekamüle kadar paydar olabilmesi için
metin la-yemut temeller üzerine bina olunarak ikmal ediliyordu.
Halil’de mevcud bulunan bir çok ibadat ve merasim-i diniyyeyi
kabul ile onları yavaş yavaş ihya ediyordu.
Fahr-i Kainat Efendimiz ibtida ba’s buyurulduktan sonra
nası tevhide da’vet etmek hususunda bütün mesailerini
sarf etmekte bulunmuşlardı. Putperestliğin çirkinliği zahir
olup tevhid kulub-ı nasda yer bulmaya başlayınca sırasıyla
tedrici bir surette ibadat-ı İslamiyye vaz’ ve te’sis olunmaya
başlamışidi. Salat savm zekat sadaka-i fıtır cemaat ezan
ahkam-ı muamelat…hep bu yolda teessüs etmişlerdir.
* * *
Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri kable’l-ba’s Hazret-i
Halil’e mensub bazı sünnet ve ibadetleri Kureyş ile beraber
eder tavaf kılar umre getirirdi. Fakat İsaf ve Naileleri Lat ve
Uzzaları işe karıştırmaz belki kavminin dahi gerek esna-yı
hac ve umrede gerek sair vakitlerde onlara olan ta’zim ve
akīdelerini ta’yīb ve takbih ederdi. Maamafih Risalet-meab
Efendimiz hazretlerinin umur-ı hacda Kureyş’in ihdas ettikleri
bazı merasime iştirak etmiş oldukları anlaşılıyor.
resi esnasında olacak Fahr-i Kainat Efendimiz hazretlerine
tebaiyetle arka sıra ihramda bulunan Ensar’dan Kutbe bin
Amir radıyallahu anh de divarı üzerinden atlamayarak bir
bostanın kapısından çıkar. Bu hal diğer sahabinin nazar-ı
dikkatlerini celb eyler: Muhrim iken kapıdan çıkarak günahkar
olduğu söylenir. Bunun üzerine Fahr-i Kainat Efendimizce
Kutbe’den niçin böyle yaptığı sorulur. O da zat-ı Risalet-penahilerine
peygamberimiz kendisinin ahmes Harem’e mensub olup
muhrim iken kapıdan çıkmasına cevaz bulunduğunu söylerler.
Kutbe de: –Ya Resulallah benim dinim senin dinindir;
onun için ben sana ittiba’ edebilirim der. Bunun üzerine
ayet-i kerimesi
nazil olur.
Bu haber sahih olduğuna göre ashab-ı kiramca hatta
ol hazretce dahi altıncı sene-i hicriyye nihayetlerine doğru
vukūa gelen Hudeybiye seferi esnasında şu ayet-i kerimenin
nüzulüne kadar ehl-i Harem olmayan muhrimlerin kapılardan
girip çıkmaları caiz olmadığı i’tikadının devam ettiği
anlaşılıyor.
* * *
Ba’de’l-bi’set haccın mahzuriyetine dair bir delile tesadüf
edilemiyor. Onun için her halde ibahat-i asliyyesi üzere
belki meşruiyeti üzere bekası derkardır. Buna göre Fahr-i
Kainat Efendimizin din-i mübin-i İslam’ı kabul eden ashab-ı
kiramın fırsat buldukça hac etmiş ve umre getirmiş olmalarına
kail olmak için bir mani’ görülemiyor.
Nasıl ki Abdullah bin Abbas Cabir bin Abdillah radiyallahu
anhüm hazeratı Fahr-i Kainat Efendimizin ikisi
kable’l-hicret diğer biri de ba’de’l-hicret Medine-i Münevvere’den
“Haccetü’l-veda’” olmak üzere üç defa hac etmiş
olduklarını rivayet ediyorlar.
Fakat kable’l-hicret kılınmış olduğu rivayet edilen haclar
farz olarak mı yahud şeriat-i İslamiyyece hilafına delil kaim
olmadığından sünnet-i Halil üzere nafile olarak mı kılınmıştır?
Her ne kadar mervi ise de –tarih-i iftirazı hakkında
söylenecek sözlerden anlaşılacağı üzere– hilafına bir çok deliller
kaim olduğundan birinci şıkkı şayan-ı kabul değildir.
Bu halde ikinci şıkkı taayyün ediyor demektir.
Hicret-i seniyyeyi müteakib İslamiyet’in paydar olabilmesi
mübinin en mühim esasları vaz’ olunmuştu. İslamiyet dahilen
ve haricen kesb-i metanet ederek dost ve düşman karşısında
gazavatta nezd-i nebevide camilerde birleştikleri gibi
bir de Harem-i Şerif’de huzur-ı Beytullah’da dahi birleşmek
yekdiğeriyle tanışmak istiyorlardı. Fahr-i Kainat Efendimiz
hazretleri maiyetinde ashab-ı kiramdan bin dört yüz kadar
kimse bulunduğu halde umre niyetiyle sefere çıktılar
gönüllerinde fikr-i harb yok idi. Zaten yanlarında birer
kılıçtan maada silahları da bulunmuyordu. Hedy olmak
üzere yetmiş kadar deveyi beraber getiriyorlardı. Zü’l-huleyfe
nam mevkie geldiklerinde ihrama girdiler. Kurbanlık
develerinin örgüçlerinden sağ taraflarını kanatarak nişanlamış
ve boyunlarına kılade takarak kendileri ile beraber sevk
etmekte bulunmuşlardı.
Hedy Arabların i’tikadınca her türlü taarruzdan masun
olduğu gibi sahibinin dahi muhrim olduğuna delalet ederdi.
Muhrim olan kimse bit-tabi’ muharib olamayacağı gibi şahsı
dahi her türlü tecavüzlerden mümanaatlardan mahfuz olurdu.
Asl-ı İslam Hudeybiye nam mevkiin halden ma’dud tarafına
nüzul ettiler. Fakat Fahr-i Risalet hazretleri namazlarını
Harem’e aid olan kısmında eda buyuruyorlardı.
Hedylerini beraber sevk ettikleri halde mücerred umre
niyetiyle muhrim olarak Ka’betullah’ı kasd eden İslamların
rikin ehl-i İslam’ın Mekke’ye dahil olarak ifa-yı umre etmelerine
mani’ oldular. Bunun üzerine sene-i atiyyede üç gün
zarfında umre etmelerine mani’ olmamak şu üç gün zarfında
Mescidü’l-haram’a müşrikinden kimse girmemek şartıyla…
akd-i musalaha ettiler. Fakat bu musalaha İslamlar için ziyadesiyle
ağır geldi: İhrama girmiş iken ifa-yı umre etmeden
geriye dönmeyi bir türlü hazm edemiyorlardı. Ashab-ı kiram
beyninde olan heyecan hayli güçlük ile bastırılabildi.
Bu sene hac etmek kabil olamayınca şübhesiz ihramdan
çıkarak Medine’ye avdet etmek iktiza ediyordu. Fakat ashab-ı
kiram beyninde olan dedikodulara heyecana nihayet
vermek üzere ashab-ı kirama kurbanlarını keserek halk ile
ran olmadı. Bunun üzerine sahabiyattan Ümmü Seleme’nin
yanına girerek emr-i nebevilerine karşı ashabda olan lakaydi
ve heyecanı hikaye buyurdular. Ümmü Seleme de:
“Ya Resulallah madem ki mes’elenin böyle olmasını arzu
buyuruyorsunuz bu halde ashaba karşı bir söz sarf etmeye
hacet yok kalkar kurbanınızı keser halk ile ihramdan çıkarsınız;
onların da size ittiba’ edeceklerinde şübhe etmem”
dediler. Bunun üzerine peygamberimiz kurbanlarını kesti
halk ile ihramdan çıktılar. Hakīkaten herkes ol hazrete ittiba’
çıktılar.
* * *
Bu sefer esnasında hacca dair birinci defa olarak
ayet-i kerimesi nazil oldu. Bu ayetin sebeb-i
nüzulü hakkında İbni Ebi Hatim Saffan bin Ümeyye’den
naklen diyor ki – Hudeybiye umresi esnasında olacak
–: Üzerine cebe iktisa etmiş za’feran sürünmüş birisi nezd-i
Risalet’e gelerek:
– Ya Resulallah umrem hakkında ne buyuruyorsunuz?
Demiş idi. Bunun üzerine
ayet-i kerimesi
nazil oldu. Nebi aleyhisselam da o zatı çağırarak:
– Elbiseni çıkar iğtisal et.. buyurdular.
Yine bu sefer esnasında:
ayet-i kerimesi nazil olmuştur.
Hudeybiye umresi esnasında Fahr-i Rusül Efendimize tesadüf
ettim; başımda olan hevamdan ziyadesiyle müteezzi
oluyordum; hatta ara sıra yüzüme iniyorlardı. Ol hazret bu
hale muttali’ olunca:
– Ya Kaab saçlarını kestirebilirsin…
Buyurdular. Bunun üzerine
ayet-i
kerimesi nazil oldu.
Zuhri’den naklen İbni Cerir’in rivayetine göre –yukarıda
arz edilen sebeb üzerine– yine bu sefer esnasında
ayet-i kerimesi
nazil olarak Araplarca öteden beri hal-i ihramda ön
kapısından girip çıkmanın bir bidat olduğu bildirilmiş bu
hususda olan adat-ı cahiliyye lağv edilmiştir.
Müfessirin-i kiramın ittifakları vechile:
ayet-i kerimesi
de Hudeybiye umresi esnasında nazil olmuştur. Zaten
ayet-i kerimenin hükm-i ihsarı beyan etmekte bulunmasına
nazaran dahi Hudeybiye’de nazil olduğuna kail olmak akla
da hoş geliyor.
* * *
suretle yarıda kaldı. Fakat sene-i atiyyede her halde telafi-i
mafat etmeleri muhakkak idi. Resul-i Ekrem ve ashab-ı
kiram hazeratı kurbanlarını keserek bazıları halk bazıları
taksir ile ihramdan çıkmayı müteakib Medine’ye
avdet ettiler. Esna-yı avdette Sure-i Fetih nazil olmakla
müslimin ziyadesiyle mesrur oldular. A’sabda olan gerginlikler
tamamıyla zail oldu. Kulub-ı müslimine sekinet geldi…

----
FELSEFE
----

a’razın mahall-i mukavvimi olan cevherin bir emr-i ma’kūl
ve hıyta-i ihsasatımız dahiline giren a’razın da kuva-yı müdrike-i
beşeriyye ile kaim olduğunu bit-teyakkun havadis-i
mahsusenin hey’et-i mecmuasından ibaret olan alem-i his
ve şühuda “ene” denilen nefs-i natıkanın eşkal-i muhtelife-i
Hatta bunlardan Hume ve Stuard Mill bu mebhasde her
türlü faraziyat-ı ma-fevka’t-tabiayı ber-taraf ederek husul-i
kabulüne lüzum görmemişler ve illet fikrinin ancak daire-i
haiz-i ma’na olamayacağını söylemişlerdir. Bunların iddialarına
göre alem-i harici ihsasatın vücud-ı ma’ileriyle tevali
ve teakublarından ibarettir.
Stuard Mill diyor ki: Bir şey’-i harici ihsasatımızdan biri
vasıtasıyla bize karşı teayyün etmemiş bile olsa biz onun
mevcudiyetine kail oluruz. Zira o şey’-i hariciyi teşkil eden
na mani’ değildir. Daire-i şuurumuzdan hariç bir şeyin vücuduna
kail olmak ihsasatın imkan-ı daimisine kail olmak
demektir. Şu halde alem-i harici bizim vicdanımızla beni
nev’imizin ve sahib-i his olan sair mahlukatın vicdanlarına
tahakkuk eden “imkan-ı daimi-i ihsasat”dan başka bir şey
değildir.
Stuard’ın bu iddiasına karşı bir çok i’tirazat dermiyan
olunuyor. Alemde henüz sahib-i his ve hayat mahlukat yok
olması bu i’tirazların en kuvvetlilerinden biridir. Eşya-yı ha­
ri­
ciy­
yenin vücudu inkar edilemez. Çünkü onların mevcudiyetleri
bizim idrakimize müftekır değildir. Hıyta-i idrak ve ih­
sasımız haricinde bir çok şeylerin mevcud hatta ihsasatımıza
muvafık bir vücud ile teayyünlerini kabule bir mani’-i akli
yokdur. Hıyta-i ihsasatımızdan hariç her hangi bir mevcud
tıbkı ihsasatımız dahilindeki teayyün-i zatisiyle mevcud ve
fe ile müteayyin olabilir.
Fikriyyunun bu iddiaları şaibe-i ifrattan hali olmamakla
beraber ehl-i vahdetin vücud-ı harici hakkındaki fikirlerini
Ehl-i vahdetin bu babdaki fikirleri fikriyyun mesleğine
salik olan hükemanın iddialarına tamamıyla mugayirdir.
Çünkü ehl-i vahdet hiçbir zaman alem-i haricinin vücudunu
nasına kail olmuyorlar ve alem her dakīka tecelli-i İlahi’ye
mazhariyetle kaimdir; Cenab-ı Hak bir dakīka aleme ifaza-i
vücud etmese alemden eser kalmaz zira alem zatına nazaran
ma’dum Hakk’a nazaran mevcuddur diyorlar. Fakat onların
bu sözü kat’a alem-i haricinin vücudunu inkar ma’nasını
tazammun etmez. Bu sözün ma’nası eşya-yı ha­
riciyyede
tahakkuk eden vücud bir nokta-i nazara göre vücud-ı diğer
bir nokta-i nazara göre adem demektir. Ehl-i vahdetin şu
fikirleri atideki misal ile bir dereceye kadar anlaşılabilir.
Mesela hükema ecsamda tahakkuk eden a’razın sırf bizdeki
ahval cümlesinden addediyorlar. Onların şu fikrine göre
a’raz min vechin mevcud min vechin ma’dum demek olur.
Yani idrakimize karşı teayyün eden bir cevherle idrakimizin
ona tealluku neticesi olarak teayyün eden üçüncü bir mahiyet
mesela “levn” denilen araz tahakkukunun şartlarına
nazaran mevcud aksi surete göre ma’dum demektir. Halbuki
araz-ı mahsus mevcuddur. Ona hiçbir zaman ma’dum
denilemez. Fakat arazın vücudu mutlak değil belki şeraitinin
göre mevcud diğer nokta-i nazara göre ma’dum hükmündedir.
Çünkü şeraitinin ictimaından sonra tahakkuk eden bir
araza asla ma’dum denemediği gibi bunun aksi de iddia
edilemez. Yani araz hakkında tahakkuku şeraitinin ictimaına
gayr-i mütevakkıf bir mahiyet-i müstakılledir denemez.
Bu misali serd eylemekten maksadımız ehl-i vahdetin:
“Eşya zatına nazaran ma’dum zat-ı uluhiyyete nazaran mev­
cuddur” sözünün tavzihinden başka bir şey değildir. Binaberin
bu misalin aynen kabulü Cenab-ı Hakk’ın bir cevher
alem-i haricinin de o cevherle kaim bir araz olduğunu kabul
demek olur ki neticesinin nereye varacağı izahdan müstağnidir.
Hülasa-i kelam fikriyyundan bazılarının i’tikadları vechile
alem-i haricinin vücudu öyle ceffe’l-kalem inkar edilerek
Cenab-ı Hak’tan müstağni olarak mevcud ve mütehakkak
olduğu da kolay kolay kabul edilemez. Hatta müstağrak-ı
bahr-ı vahdet olan Şeyh-i Ekber Hikmet-i Ulviyye faslında
şöyle buyuruyor:
[] Bosnevi merhum ibareyi şu suretle şerh ediyor:
Allahu teala hazretleri bu muhtasar-ı şerifdeki insan-ı kamildir
cemi’-i esma-i İlahiyeyi icad eyledi. Ve “Alem-i kebir-i
munfasıl”da vaki’ olan şeyin ki insandan hariçtir hakaikını
yanın hakayıkını ki ol eşya suretle insandan haricedir insanda
nebat ve esnaf-ı hayvan insanda suveri ve eşhasıyla mevcud
değildir. Ve lakin bunların hakayıkı onda mevcuddur
ki hakayık ol suver için ervah ve nüfus-ı natıka gibidirler.
duğu i’tibar üzere alem-i kebirin cemi’-i hakaik ve sıfatını
camidir. Hazret-i alihiyyette mecmua olan cemi’ esma-i İlahiye
ve sıfat-ı Rabbaniyye’yi ve alem-i kebirde cemi’ hakaik
ve havassı Hak teala insan-ı kamilde cem’ etti.
Ve insan-ı kamili Allahu teala alem için revh eyledi.
Nefs-i natıkayı suret-i insaniyye için revh ettiği gibi ona
ulvi ve süfliyi teshir eyledi. Suret-i camiasının kemalinden
ötürü. Zira insan-ı kamilin sureti suret-i İlahiyyeyi ve suret-i
alemi cami’dir. Suretin kemalinden ve cem’iyetinden ötürü
semavat ve arz ve ervah-ı ulviyyeyi ve eşhas-ı süfliyyeyi ve
alem-i ervahı ve alem-i şehadeti ve esma-i İlahiyye-i vücubiyye-i
ulviyyeyi ve mezahir-i kevniyye-i imkaniyye-i süfliyyeyi
ona teshir eyledi.”
Şu ibareden anlaşılıyor ki hazret-i şeyh hakīkat-i insaniyyeden
hariç bir alemin vücuduna o aleme aid hakaikın
hakīkat-i insaniyyede indimacına kail oluyor.

----
TARIH
----

HAK VE HAKĪKAT
Vahy-i Rabbani’nin Meratib-i Adidesi Vardır.
– Kuvvet ve ihtizazda
’ e bir nevi’ çan sadasına şebih bir sada-yı mehib-i
semai suretiyle vaki’ olan vahiydir. Aksam-ı vahiy içinde
eşedd ü es’ab olan bu kısımdır. Zira nebi olan zat bunun
te’sir ve ilcasıyla tabiat-ı beşeriyyeden mertebe-i melekiyyete
uruc eder ve inkıta’-ı sada akībinde hitam-ı İlahi’yi kema
yenbagī fehm ü hıfz eylerdi. Bu kısma aid izahat-ı mümkine
cild-i evvel evahirinde i’ta olunmuştur.
Çan sadasının şer’an mezmumiyeti ihtiva ettiği tanin
kılıyor. Yalnız kuvvet ve ihtizazda teşbih maksuddur deniliyor.
Çünkü ilm-i beyanda takarrur ettiği üzere mübeşşeh
her vec­
hile müşebbehün-bihe mümasil olmak şart değildir.
Bu suretle vahy-i İlahi vukūu hengamında –rivayet-i
mevsuka göre– nezd-i Risalet-penahide hazır bulunan ashab-ı
kiram arı vızıltısına şebih bir nevi’ sada
his­
sederlermiş. Lakin bu hal sada-yı vakiin bizzat mazhar-ı
hitab olan Resul-i Ekrem hakkında daha şedid ve mehib
olmasına münafi değildir. Bazı erbab-ı tedkīk diyorlar ki:
Cenab-ı Risalet-meab’a –mesail-i avisadan olup efrad-ı ümmete
keşf ve izahı kabil olmayan– keyfiyet-i vahiyden sual
vukū’ bulunca işitildiği esnada kendisinden bir ma’na tefehhümü
mümkün olmayan işbu sada-yı mütedarik tetabu’
yin sıfat-ı celal ve übbehet-i kibriyaya iktiran halinde vürud
ederek mehabet-i hitab-ı Sübhani’nin mecami’-i kalb-i şeriflerini
alem-i gayba ittisal ile valih ü hayran kalmakta olmalarını ve
müteakıben bir suret-i harikada kalb-i mübareklerine intikaş
eden kelam-ı şerifi telakkī buyurmakta bulunmalarını tefhim
ve tebyin buyurmuşlardır.
– Cenab-ı Cibril’i altı yüz kanadı havi
olan hey’et-i asliyyeleri üzerine görerek mazhar-ı vahy-i
Rabbani olmaktır. Bu keyfiyetle vahiy telakkīsi yalnız iki defa
vaki’ olmuştur. Onların biri yeryüzünde Cibril’in ufk-ı a’layı
seddettiği diğeri de Leyle-i Mi’rac’da Sidretü’l-münteha’ya
vusul buldukları hengamda vukū’ bulduğu Suretü’n-Necm
evailinde musarrahtır.

----
. . . .
----

ayat-ı celilesi bir tefsir-i mevsuka göre bu mertebenin beyanını
havidir.
KILIÇ DİNİ
Museviliğin ne olduğunu tedkīke mübaşeret ettiğimiz esnada
Yahudilerin şarii olan zat-ı mükerremin yani Hazret-i
Musa’nın tarih-i hayatına bir nazar-ı mücmel atmak lazımdır.
Hazret-i Musa’nın tarih-i hayatı ile tebligat ve ta’limatı
kendisine atf olunan Tevrat ’ın beş suhufunda mündemic
olup Talmud ile Yosefus Oosephus’un asarında az çok
Mısır hükümdarı Firavun müşaviri ve muahharan katl
edilen Baur oğlu Belam’ın tavsiyesi üzerine Beni İsrail’in
erkek çocuklarının doğunca katledilmesini emr etmişti Levi
kabilesine mensub bir kadın bir erkek çocuk doğurdu Firavun’un
me’murlarından üç ay sakladı. Artık saklamaya
muktedir olamayınca onun için bir saz sandalcık yaptı; çamur
ve zift ile sıvayıp çocuğu sazlara sararak nehrin kenarından
suya bıraktı ve çocuğun hemşiresi ona ne olacağını
anlamak için uzakta durdu. Gün sıcak ve sıkıntılı idi; hava
da ağırdı. Bir çok ahali bayıltıcı sıcaktan kaçıp serinlemek
üzere Nil’in serin sularına gelmişlerdi. Firavun’un kerimesi
olan Basya da bu maksadla cariyeleriyle beraber geldi; suya
girince sepeti görüp çocuğa acıyarak ölümden kurtardı. Ben
onu sudan çıkardım diyerek “Musa” tesmiye etti. Musa Firavun’un
kızı Basya’ya öz oğlu gibi ve kralın sarayına hakīkaten
mensub bir çocuk gibi oldu.
Musa as hükümdarın sarayında güzel bir delikanlı olarak
büyüdü. Şahane giyinir ahalinin hürmetine mazhar
olur her hususda hükümdar silsilesinden görünürdü.”
Ve “İşte bu günlerde Musa büyüdüğü vakit çıkıp kardeşlerinin
yanına gitti ve çektikleri yüke baktı ve Mısrilerden
birinin kendi kardeşlerinden olan bir İbrani’yi dövdüğünü
gördü. O tarafa baktı bu tarafa baktı; kimsenin olmadığını
görünce Mısri’yi katl edip kumların içine sakladı. İkinci gün
dışarı çıktığında; İbrani’nin diğerleriyle mücadele ettiğini
gördü ve ona sordu: Sana ne haksızlık yaptı ki arkadaşını
dövüyorsun? O cevap verdi ki: Seni bizim üstümüze amir
ve hakim kim nasb etti? Beni de Mısırlı’yı öldürdüğün gibi
öldürmek mi istiyorsun? Musa korktu ve şübhesiz bu iş meydana
çıktı deyip Mısır’dan firar etti.”
Talmud Musa as’nın hicretinden sonraki sergüzeştini
ve Habeşistan ve Nube tarafından hükümdarlığını nakl
eder. “Musa as nazar-ı İlahide makbul oldu askerlerini
sadası ve harekatı ile teşci’ etti. Kalelere ordularla borular
çalarak ve azim şevkler ile hücum etti. Şehir onun eline teslim
olundu. Düşmanlarından bin yüz kişi muharebede katl
olundu. “Musa as sonradan hükümdarlığı terk edip Medyen’de
koyun gütmüş ve müteakiben ferman-ı İlahi ile bu
memleketteki Beni İsrail’i esaretten halas için Mısır’da avdet
eylemiştir. Zevcesiyle Mısır’a giderken yolda Musa as oğlunu
sünnet etmek istemiş bunun üzerine zevcesi “Tahkīk
sen benim için kanlı bir zevcsin!” demişti.
Musa as Mısır’a girmiş ve makam-ı hükumette bulunan
Firavun ile mülakat edip Beni İsrail’in esaretten azad edilmesini
taleb eylemiştir. Bu teklif reddolunmakla Mısır ahalisi
bir çok belaya ve mesaibe duçar oldu. “Harun’un eliyle
Allah Mısır’ın sularını kana tahvil etti. Akar derelerden su
çekenler kaplarına baktılar ki: İçindeki suları al kan olmuş.
ancak kan ile doldurdular. Ekmek yapmak için su kullananlar
hamurlarında kan karışmış buldular.” Bir çok belaya
daha zuhur edip en nihayet ölüm musibeti meydana geldi.
“Nihayet nısfu’l-leylde Cenab-ı Hak tahtında oturan Firavun’dan
zindandaki esire kadar Mısır ülkesindeki ahalinin ilk
çocuklarını ve bütün ilk doğan hayvanatı öldürdü. Firavun
ve huddamı geceleyin uyandılar; ve ahalinin hepsi de kalktı.
Mısır’da bir feryad-ı azim vardı; çünkü içinde ölü olmayan
bir ev kalmamıştı.”
Basye Firavun’un kızı Musa ile Harun’u aramaya çıktı.
Onları meskenlerinde Cenab-ı Hakk’a teganni-i şükür ve
mahmidette buldu. Musa’ya dedi ki: Bak seni kucağımda
besledim; ta çocukluğundan beri kalbimden sevdim. Sen
benim bu i’tina ve şefkatime nasıl mükafat ettin! Bana benim
milletime babamın hanesine felaket ve mesaib getirdin!
Musa cevap verdi: “Onlar Allah’ın sesini duymak istemiyorlar;
bunun için bu mücazata mübtela oldular.”
Saint Paul Kilisesi Serrahibi Milman nam zat Musevilerin
Tarihi nam eserinde bu hadiseden bahsederken der ki: Bu
gecenin dehşet ve vahşetini iyice tasavvur etmek için asıl Mısır
ahalisinin ölüleri arkasından ettikleri figanlarla tanıldığını
söylemeliyiz. Bir takım kadınlar perişan saçlarla feryad ederek
öteye beriye koşuyorlar bir çok insanlar cenaze çıkan
hanelerin etrafında toplanarak gürültü ediyorlardı; ve artık
den yuvarlandıklarını ve ilk doğmuş olarak muhafaza edilen
mukaddes hayvanatın harabi-i umumide helak olduklarını
da te’min ederek bu felaketin mehabet ve dehşetini büsbütün
tezyid etmektedir.”
Bu son belaya nihayet Mısır hükümdarını Hazret-i Musa
yi i’taya sevk eylemiştir.
Şurası da unutulmamalıdır ki: Musevilerin hamursuzun
birinci gününe tesadüf eden kurban bayramları işte bu hadisenin
yad ve tezkiri için mevzu’ olup bu resm-i dininin
safahatından biri de kuzu öldürüldükten sonra kanı bir kap
dahiline akıtılacak ve sonra “bir demet roka otu Hojesop
alıp kaptaki kanın içine daldıracaksın!”
Lakin Firavun sonradan Beni İsrail’e müsaade ettiğine
pişman olarak onları tekrar esaret altına getirmek üzere büyük
bir ordu ile ta’kībe başladı. Bahr-i Ahmer’in suları Beni
Firavun ile ordusu bunların arkasından bütün harp arabaları
süvarileri ile beraber denizin ortasına kadar yürüdü.
“Musa as ellerini denizin üzerine uzattı; ve sabah açılırken
deniz kuvvetini iktisab etti; Mısriler ona karşı kaçtılar; ve Allah
Mısrileri denizin ortasına attı. Sular geri çekildi. Muharebe
arabalarını süvarileri ve Firavun’un bütün maiyetini
kapattı. Bir kişi bile kalmadı.” “Beni İsrail deniz kıyısından
Mısrilerin helak olduğunu seyrettiler.”
* * *
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Yedi gün geçtiği halde Şah Gel avdet etmedi. Ahali:
– Siz beş gün demiştiniz. Yedi gün mürur etti. Hala
reisimiz gelmedi. Mutlaka onu esir ettiler diye şikayete başladılar.
– Kabil değil yapamazlar. Gideyim bakayım diyerek
hazırlanmaya kalkdımsa da:
– Reisimiz gelinceye kadar bizim esirimizsiniz. Cevabını
verdiler. Maiyetimde bulunan iki yüz kişiyi topladım. Ahali
toplanıp yalın kılıç hücuma niyet etti. Bizimkilerin nısfına
tüfenk atmaları ve nısfına da kılıçla müdafaada bulunmaları
Bunu gören ahali kaçıp saklandı. Ben de onların develerinden
Şah Gel’in gittiği tarafa yollandım.
Özür dileyerek arkamdan koştular ve beraber Sistan’a
kadar geldiler. Orada develerini iade edip kaleye girdim ve
amcamdan Şah Gel hakkında izahat taleb ettim. Amcam:
– Sistanilerin iki sergerdesi var. Biri Serdar Şerif Han ki
Sistan süvarilerinin kumandanıdır. Diğeri Emir Alem Han
süvarilerinin kumandanı Yusuf Han’ın oğludur ki Şah Gel’i
esir eden de budur. Kendisine çok söyledim. Fakat sözümü
dinlemedi dedi. Derhal onun nezdine gittim. Attan inmeyerek
elimi uzattım ve:
– Şah Gel nerededir diye sordum. Çadırdan mevkūf
bulunduğunu anlayınca yanıma çağırdım ve bunu niçin
esir ettiniz? dedim.
– Emir Alem Han’a götürmek istiyorum cevabını verdi.
– Onu size ben göndermiştim kendim de onun yerine
kalmıştım. Şah Gel sizin tebaanız değildir ki emirinizin yanına
götüreceksiniz. Hitab ve itabından sonra Şah Gel’i ve
hizmetçisini süvarilerimden on kişiye terfikan memleketine
yolladım.
Üç gün tevakkuftan sonra Sistanlılar ile Sistan’a azimet
ettik. İkinci günü Hilmend nehrinin kenarına geldik. Yusuf
Han Hezara oğlu zadenin süvarilerindendir. Bazıları Şah
Gel’in taifesini vurmak istemişler kalelerdeki ahali de toplanıp
bunlarla cenge hazırlanmışlardı.
Hezara süvarilerinin sergerdesine maiyetinin men’i hakkında
haber gönderdim. Kaleler ahalisini de teskin için toplandıkları
kaleye doğru yürüdüm. Kapalı bulunan kapıdan
giremeyince adamlarımdan birini yolladım. Bunun üzerine
rüesadan birkaçı kaleden çıkıp nezdime geldiler. Kendilerini:
– Afgan olmanız i’tibarıyla sizi birader mertebesinde tutarım
diyerek teskin ve tatmin ettim. Ba’dehu oradan hareket
ederek iki gün ve iki gece bunların kaleleri arasından
geçtik. Her kalede bize zad ü zahire verdikleri halde Sistanlılara
vermiyorlardı. Biz de nevalemizi Sistanlılar ile taksime
mecbur oluyorduk. Necar’a gelince oralı olan süvariler
çekildiler. Kalanlar da Emir Alem Han’ı istikbalimize getirmek
üzere gittiler. Serdar Şerif Han Şerifabad namındaki
kalesinde iki gün bizi misafir etti. Üçüncü günü Emir Alem
Han Nasırabad Sistan’ın kalesine gittik. Müşarun-ileyh istikbalimize
çıkıp ihtiramatta bulundu. Amcamla beni kaleye
götürüp ikram ve it’am ettikten sonra haric-i kalede yeni
çadırlar kurdurdu ve maiyetimize bir mihmandar ta’yin etti.
On iki gün emirin misafiri olduk. Sistan Gölü’ne müteveccihen
hareket edeceğimiz sırada emir-i müşarun-ileyh gerek
çadırların gerek bizim için hazırlanan sair eşyanın birlikte
götürülmesini rica eyledi. Ba’de’t-teşekkür kabul etmeyecek
olduksa da ısrar ve ibramı üzerine iki üç küçük çadır aldık.
Ayrıca bin toman nakit de verdi. Paraları amcama verip:
– Şimdiye kadar sizin masrafınızı te’diye ediyordum.
Bunları alın artık benden de bir şey istemeyin dedim. Kendi
yanımda Abdurrahim Han’ın hazinedarı tarafından getirilen
paradan henüz iki yüz eşrefi vardı.
Civarındaki ahalinin Hamun dediği Sistan Gölü’nden
geçip Pendan’a vasıl ve Rane yolundan Deşt-i Lut’a dahil
olarak Birçend’e geldik.
Birçend[‘de] Emir Alem Han’ın iki oğlu bizi misafir ettiler
valideleri de büyük bir ziyafet çekti.
senesi Muharremi ibtidasında Birçend’e gelmiştik.
On ikisinde İmam Ali Rıza radiyallahu anh hazretlerinin
meşhed-i mukaddesine doğru yola çıkıp Sarayan şehrine
vasıl olduk. Oranın suyu hem acı hem tuzlu olduğundan
ahalisi yağmur suyuyla dolmak üzere havuzlar yapmışlar
pişebilirse de kabil-i şürb bir halde değil idiler.
Buraya geldiğimiz gibi amcam sıtmaya tutuldu ve hastalığı
bir ay kadar uzadı. Bu müddet zarfında ikamete ve
nakd-i mevcudumuzu sarfa mecbur olduğumuzdan parasız
kaldık.
Amcam devr-i nekahete girince kendisi için bir tahterevan
tedariki fikrinde bulundum. Oralarda ağaç pek nadir
olduğu için emelimin mümkün olamayacağını söyledi. Ora
mescidinin müştemilatından dört direk kestim i’tiraza kalkışanlara
da:
HUTBE VE MEVAİZ
. = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ali Şeyhü’l-Arab
MEV’IZA
Cenab-ı Vacibü’l-vücud mü’minlere cihad ile emrediyor.
Cihad ki bizim diyanet-i İslamiyye’de ibadatın en efdalidir.
Sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri buyurmuşlar ki:
lamiyye indinde iki kısımdır: Farz-ı ayn farz-ı kifaye. Farz-ı
ayn olan cihad cumhur-ı ulema nazarında memalik-i İslamiyyeden
birine a’da tecavüz ederse o zaman cihad farz
olur. Bugün bizim memleketimize küffar tecavüz etmiştir;
cumhur-ı fukahanın kavline binaen cihad bugün mü’minlere
farz-ı ayndır. Fakat bu feraizin hududu
kaide-i tabiasına binaen tahdid edilmiştir. Farz-ı ayn olmak­
la bütün dünyadaki müslümanların meydan-ı cihadda isbat-ı
vücud etmeleri lazım gelmez; belki mes’eleye alakası
ve mıntıkaya kurbiyeti olan kimselere farz-ı ayndır. Onların
mevcudu kifayet etmezse lüzumu mikdarında baid olanlara
da farz-ı ayn olur.
Bugün bizim memleketimize düşman tecavüz etmiştir.
Bilhassa bu memleket düşmanın tama’ ettiği bu kıt’a bizim
bir vilayetimizdir. Buraya düşmanın tasliti üzerine umum
ehl-i İslam’ın zimmetine müdafaa vazifesi terettüb eder;
şe­
riat bütün dünyadaki müslümanları bu babda alakadar
görüyor; ve bütün efrad-ı ümmeti ifa-yı vazifeye bezl-i hamiyyete
da’vet ediyor.
Zira bu muharebe her ne kadar Trablusgarb’a münhasır
gibi görünüyorsa da neticede bütün alem-i İslamiyyet ve
olduğu siyasetin iki sözle hülasası: İslam’a son darbeyi bütün
dehşetiyle vurmak ve ne yayıp yapıp İslamiyet’i ortadan
kaldırmaktır. Bu fikri şeytan bunlara telkīn etmiş. Senelerden
asırlardan beri bu siyaset devam etmektedir. Tamam
biraz kendimizi toplamaya başlayacağımız sırada bir muharebe
açarlar cenazemizi kaldırmaya hazırlanırlar.
Bu da ihtimal onlarca son darbe idi. Afrika’da Müslümanlığın
namını kaldırmak fikriyle bu işe giriştiler. Düşman
zannetmişti ki biz Afrika’da gayet gafil gayet zaif son derece
tedbirsiz tedariksiz bir halde bulunuyoruz. Bunun için
yalnız bir nümayişle orasını zapt edecek bir tenezzüh-i askeri
kağıd üzerindeki taksimatlara tevessül olunacaktı.
Fakat Cenab-ı Kadir-i Mutlak adalet-i Sübhaniyyesi’ni
gösterdi Kur’an-ı azamet-şanındaki va’d-i Rabbanisi’ni
etti. Fakīriniz bizzat bu muharebeye iştirak ettim Trablusgarb’ın
Bingazi mıntıkasına Derne cihetlerine gittim oradaki
mücahidin-i kiramın ahval-i hazırasına dair oldukça
kesb-i ıttıla’ eyledim. Her ne kadar orada tedarikat-ı harbiyye
namına bizim bir şeyimiz yok ise de mü’minlerin kalbi
gayet kavidir cihad son derece bizim matlubumuza muvafık
cereyan ediyor cemaat-i müslimine oradaki müşahedatımı
Cenab-ı Hakk’ın bu ni’met-i uzmasını tebşir etmeyi bir vazife
addederim. Sağ olun.
Ma’lumdur ki bu mes’ele bütün alem-i İslam’a aiddir.
Hindistan ve Cava’da bile müslümanların hissiyat-ı ma’neviyyelerine
dokundu. Cümlesi bu tecavüzün müslümanlar
emrine imtisalen kise-i hamiyyetlerini açarak meydan-ı
cihaddaki Müslüman kardeşlerin imdadına yetişmeye
velev malen olsun şitab ettiler: Yalnız Mısır’daki ihvanımızın
muavenetleri benim Mısır’dan mufarakatime kadar seksen
altı bin liraya baliğ olmuştu. Erzak eşya ve sair bütün ihtiyacatı
mücahidlere yetiştirdiler hükumetimiz de kendi hesabına
levazım-ı harbiyyeyi oradaki ihvana yetiştirdi. Bu suretle
oradaki mücahidler kemal-i ciddiyyetle kemal-i hamiyetle
memleketi vatanı himaye ve müdafaa etmeye; farz olan
cihadı edaya Allah’ın emrini yerine getirmeye uğraşıyorlar.
Her ne kadar düşmanın kuvve-i maddiyyesi bizim kuvve-i
maddiyyemize nisbetle pek büyük ise de yani onlara nisbetle
bizim edevat-ı harbiyyemiz orada hiç yok gibi ise de
mücahidin-i İslamiyye tarafındadır. Mağlubiyet de düşmanlar
küffar tarafındadır.
Bu da Allah’ın va’d-i Sübhanisi’dir.
Allah va’dinde hulf etmez.
Elbette
Allah nusret edecektir o kimselere ki onlar Allah’a nusret
ederler. Yani i’la-yı kelimetullah için muharebe edenlere Allah
yolunda cihada gidenlere Allah yardım eder. Bir taraftan
gönüllü giden hamiyetli zabitlerimiz şeci’ askerlerimiz diğer
tarafdan ahali-i kiram dinin vatanın müdafaasına şitab etmişler
gece gündüz Allah yolunda feda-yı can ederler. Allah
da her vakit bunları galib ve muzaffer kılmaktadır. Ben
kendi müşahedatımdan ma’lumat vereceğim ki zerre kadar
mübalağa yalan ihtimali yoktur.
Hazret burada müdhiş bir muharebeyi tasvir etti İşte
bu sırf Cenab-ı Hakk’ın müslümanlara olan inayetidir.
Al­
lah Sübhanehu ve teala hazretleri onların ne fıtratta olduklarını
bilir. Onun için bundan bin üç yüz sene evvel
buyurmuştur. Bu ayet-i kerimede
tasvir olunduğu vechile hakīkaten duvarlar arkasından istihkamlar
cum için o kadar çok adama ihtiyac yok. Düşmanın o azim
kuvvetine karşı müslümanlar yirmide otuzda bir nisbetinde
kuvvetle giderler yine düşmanı makhur ve perişan ederler.
Bu harikulade bir haldir. İnsan buna kuvve-i beşer diyemez.
Bu Cenab-ı Vacibü’l-vücud’un vaad buyurduğu nusret-i İlahiyye’dir.
Bunu ne fen kabul eder ne akıl.
SİYASİYAT
Çanakkale bombardımanı Trablusgarb muharebesinin
yeni bir devreye girmekte olduğuna bir sebeb ve delil-i kafi
gibi addedilebilir.
Ma’lum olduğu vechile İtalya Trablusgarb muharebesine
giriştiği zaman hükumat-ı saireye muharebenin yalnız Trablus
ve civarıyla tahdid edileceğine kat’iyyen tevsi’-i daire
etmeyeceğine dair te’minat vermişti. Gerçi muharebenin
sevahil-i Osmaniyye’ye tecavüzü şu te’minata taban tabana
zıd olarak İtalya hükumetinin ahd ü misaklarına kat’iyyen
emniyet edilemeyeceğine bir delil-i kafi teşkil ediyordu; lakin
hükumet-i mezkure şu harekat-ı ahd-şikenanesi “su’-i
tefhim” “donanma kumandanlarının hatası” suretinde te’vil
be uzadıkça İtalya’nın Afrika’da giriftar olduğu müşkilat taaddüd
ettikçe İtalya hükumetinin Trablusgarb’da acz ü zaafı
gerek İtalya’da gerek başka yerlerde tezahür ediyordu. İtalya’nın
muharebeyi başa çıkaramayacağına bilahare hasir
ve nadim bir ric’at-ı fahişeye duçar olacağına dair herkeste
bir kanaat-ı kat’iyye hasıl oluyordu. Bu ise İtalya için hariçte
azim bir ar ve hicaba dahilde ise efkar-ı umumiyyenin son
derece teheyyücüne sebeb oluyordu.
Yedi aydan beri temadi eden Trablusgarb muharebesi
mıyla mahvetti. İtalya Devleti’nin asla kıymet-i askeriyyesi
olmadığı düvel-i muazzama sırasında bulunması bir su’-i
tefehhüm neticesi olduğu tamamıyla aşikar oldu; dahilen
ahali kendilerinin son derece fahiş bir surette hükumet tarafından
aldatılmış olduğunu anlamaya başladı Trablusgarb
seferi hükumetinin te’minatına rağmen bir askeri eğlence
yerine müdhiş bir felaket hazırlayacağı nümayan oldu; İtalya
efkar-ı umumiyyesinde bundan dolayı hükumet ve hanedan
aleyhine müdhiş bir adem-i hoşnudi tezahür etti. İşte bu
hoşnudsuzluğu def’ etmek için İtalya hükumeti mecnunane
ve serseriyane bir surette bir takım blöflere şarlatanlıklara
koyuldu alayiş ve nümayişler içinde Trablusgarb’ın
meclis-i meb’usana kabul ettirdi. Şu şu’bede-bazlıkla İtalya
hükumeti İtalya efkar-ı umumiyyesini bir müddet için tatmin
ettiyse de kendisini düşmüş olduğu çah-ı zillete daha ziyade
soktu. Zira bir gün gelip de İtalyanlar bütün hakīkati bütün
üryanlığı ve dehşeti ile beraber göreceklerinde ve hükumet
tarafından aldatılmış olduklarını anlayacaklarında şübhe
edilemezdi. Halbuki İtalya hükumeti şu nümayiş ve alayişleri
hakīkaten çıkmaz bir sokak içine sokmuş görecekti.
Fil-hakīka da böyle oldu. İtalyanlar emr-i ilhakı alkışladılar
nümayişler icra ettiler iseler de matbuat-ı ecnebiyye
vasıtası ile olsun İtalya’nın Trablusgarb’da her gün yeni bir
mağlubiyete duçar olduğunu İtalya hükumetinin Trablus’da
yüz elli bin kişilik bir kuvvet bulundurmaya mecbur kaldığını
maamafih İtalyanların ilk elde ettikleri yerden bir hatve
bile ileri atamadıklarını öğreniyorlardı. Yavaş yavaş yeniden
hükümraninin aleyhine galeyana başladı. Halbuki diğer tarafdan
beyne’d-düvel tavassut da bir semere bir faide vermiyordu.
Osmanlıların metanet ve azmi hak yolunda ibraz etmekte
oldukları asar-ı şehamet ve fedakari bütün tavassutları ve
tavassutları etrafında çevrilmekte olan blöfleri entrikaları
tehdidleri akīm bırakıyordu.
Demek ki İtalya hükumetinin vaz’iyyeti hakīkaten feci’
bir şekil ve renk almakta idi; dahilen efkar-ı umumiyyenin
tazyikatı haricen ise adem-i muvaffakiyet hükumet-i
mezkureyi me’yus ve nevmid bir hale sokmuştur. İşte Beyrut
bombardımanı Çanakkale hücumu şu ye’s ve nevmidinin
nı ile İtalya Hükumeti hükumat-ı saireyi müdahaleye ve
harbe nihayet vermeye da’vet etti. Fakat buna cevap olarak
hükumat-ı saire kendi hoşnudsuzluklarını ve vaz’iyyet-i
bi-tarafiden kat’iyyen ayrılmayacaklarını İtalya’ya anlattılar.
Fil-hakīka tavassut fikri hükumat-ı saire miyanında daha
ziyade caygir oldu. Fakat şu fikir İtalya’nın farz ettiği şekilden
tamamıyla başka başka bir renk ve şekil aldı. Hükumat-ı
saire tavassuta ikdam ettiler. Lakin İtalya’nın ümid ettiği gibi
Türkiye üzerine tazyik ve icbar icrası ile değil Roma Kabinesi
nezdinde yaptıkları gibi Osmanlı Kabinesi’nden de
akd-i sulh hakkında beslemekte olduğu efkarın istifsarıyla
Hükumeti gerek efkar-ı umumiyye gerek Osmanlı hükumetinin
akd-i sulh hakkında beslemekte oldukları hissiyatı pek
ra’na biliyor. Osmanlılar müzakerat-ı sulhiyyeye girişmek
ediyorlar. Şu taleb kabul edilmeyince Osmanlılar kat’iyyen
sulha girişemezler.
maya kendi iğbirar ve hiddetini ibraz etmek istediği içindir
ki son vesileye müracaat etti ve son silahlarını kullanarak
Çanakkale’ye hücum etti.
Şu teşebbüs İtalya hükumetinin kat’iyyen bi-nihaye ve
bi-payan bir hamakat bir sefahete giriftar olduğunu isbat
etti. Çanakkale bombardımanı İtalya hükumetinin elinde
son vesile-i tehdid ve taarruz idi. Bari bunu muhafaza etseydiler
bari bombardımanın heybet-i mevhumesini kendileri
bunu da israf ettiler. Sekiz yüz bin franka mal olan dört yüz
mermi atarak yalnız bir beygir itlafından başka bir halt edemediler.
şu kıymet Trablus’da tezahür etmiş olan kıymet-i berriyyeye
hemen hemen müsavidir. Bütün Avrupa handeler ve istihzalar
şehamet i’tidal ve uluvv-i cenablarını takdir etmekle beraber
da küstah ve edebsiz bulunduklarını sermaye-i takbih ve
tezmim ittihaz ediyor!..
Maamafih İtalya’nın daha bir ümidi var ki o da Boğazların
kapanmasıyla Avrupa ticaret ve menafiine arız olacak
zararlar! Düşmanın hücumuna karşı Osmanlılar bit-tabi’
Çanakkale Boğazı’nı seddettiler. Bu ise bir çok hükumatı
ve bilhassa Rusya hükumetini mutazarrır edecektir. Binaberin
bur olacaklarını ve bizi de akd-i sulha icbar edeceklerine
ümid-vardır!
Halbuki hükumet-i mezkurenin ümidi de boşa çıkıyor:
Rusya’dan başka diğer hükumatın kaffesi İtalya’nın böyle
blöfler ile Osmanlıları sulha icbar edemeyeceklerini müttehiden
bir vaz’iyyet almıştır. Her ne kadar Rusya Hariciye Nazırı
Sazanof Rusya’nın muharebe hakkında vaz’iyyet-i bi-tarafiden
bir hususi i’tilaf bulunmadığını resmen söylediyse de yine
müşarun-ileyhin irad etmiş olduğu bir cümle Rusya hükumetinin
bize karşı efkarını gayet mübhem ve meşkuk bir
tarzda göstermek için kafidir. Müşarun-ileyh demiş ki: “Çanakkale’nin
seddi tul müddet devam ederse Rusya protesto
edecektir!” demek ki Rusya bizden Çanakkale Boğazı’nın
açılmasını taleb edecektir.
Böyle bir taleb teklif-i ma-la-yutaktan başka bir şey olamaz.
Teklif-i ma-la-yutak ise hiçbir vech ü suretle kabul edilemez.
Boğaz’ı biz keyfimiz için seddetmedik ki! Onu bize
seddettiren İtalya’dır. Boğaz’ın açılmasını bizden taleb edecek
her hangi bir hükumet evvelce İtalya’nın Boğaz’a
hücum etmeyeceğine kefalet etmelidir. Başka surette hareket
Osmanlı-İtalyan muharebesinin bir muharebe-i umumiyye
şeklini almasından başka bir netice veremez. Zira Boğazlar
meselesinde bizim kadar ve belki bizden ziyade alakadar
diğer hükumetler de mevcuddur. Rusya’nın bil-fiil işe
müdahalesi ihtimalinde bunlar da bit-tabi’ seyirci vaz’iyyeti
alarak la-kayd kalamazlar ya! Hülasa metanet ve sebatımızda
ber-devam olalım. Gittikçe düşman şaşırıyor ve cereyan-ı
ahval bizim lehimize çeviriliyor.
ÇİN İNKILABI
ve
KOLCA VILAYETI MÜSLÜMANLARI
Yirminci asrın en büyük vekayiinden biri Çin’de vukūa
gelen inkılab-ı azim olduğu ma’lumdur. Çin’de vücud bulan
bu inkılab-ı kebiri anlamak için Çin hükumetini teşkil eden
anasırı bilmek lazımdır ki o anasır şunlardır:
Mançu Karahıtay Moğol Şih İslam.
Çin hükumetini teşkil eden bu anasırdan inkılabı vücuda
getiren unsur Karahıtay unsurudur. Ekseriyet-i uzma bu unsurda
olduğu gibi her şeye kabiliyet ve isti’dad iktisadi ve ictimai
fikri ve ilmi tefevvuk ve teali bu unsurun elindedir. Bu
unsur ihraz eyledikleri ekseriyet ve terakkiyat-ı medeniyyede
haiz oldukları tefevvuk gibi avamil-i müessire ile millet-i hakime
zimam-ı hükumet Mançuların ellerine geçmiş olduğundan o
günden beri Karahıtaylar fırsat buldukça Mançular ile çarpışmaktan
ve zimam-ı hükumeti tekrar ellerine almak için
maddi ve ma’nevi çalışmaktan biran hali kalmıyorlardı. İşte
bugün Çin’de vücuda gelen inkılab-ı kebir Karahıtayların o
sa’y ü faaliyet-i mütemadiyye ve muttaritelerinin eseridir.
Bu inkılab neticesinde Mançu sülale-i hükumetine nihayet
verilmiş ve Çin’in her tarafında cumhuriyet i’lan edilmiştir.
Fakat her yerde olduğu gibi Karahıtaylar da i’lan ettikleri
bu cumhuriyetin Çin memalik-i vesiasında tatbikinde müşkilata
ve hükumet tarafdarlarından tas’ibat ve mukavemata
duçar olacakları şübhesiz olan avarız-ı inkılabiyyedendir. Bu
arıza-i inkılabiyyeyi bu kere Çin’in Çungarya kıt’asında kain
Kolca şehrinden aldığım bir mektup şu suretle tasvir ediyor:
“Üç yüz yirmi yedi senesi yirmi beş Kanunievvel’i akşamı
Kolca’daki Karahıtay cenerallerinden Yan Tunlin kendi
cinsinden olup maiyetinde bulunan ve cumhuriyet i’lanı
hususunda kendisi ile hem-fikir olan [yüz] yirmi altı neferiyle
Mançu Hükumeti Kolca valisinin ikamet eylediği Gura
şehrine gelmiş ve maiyetindeki yüz yirmi neferden bir kısmını
şehrin haricinde bırakmış diğer kısmıyla şehre dahil
olmuş o gece saat sekizde sur kapısını açtırarak evvelce verdiği
parola üzerine surun haricinde bırakmış olduğu neferlerini
şehrin içine almış ve burada verdiği emir üzerine askerin
bir kısmı valinin ikametgahına diğer kısmı topçulara üçüncü
bir kısmı sair hükumet tarafdarı askeri ve mülki me’murların
alan hükumet tarafdarı askerler mülki ve askeri me’murlarıyla
birlikte cumhuriyet askerlerine karşı harp açmışlardı.
Bu gece muharebesi esnasında cumhuriyet askeri tarafından
açılan top ateşinden valinin konağı ateş almış bu harik
kargaşalığı içinde vali kaçarak gizlenmiş hükumet daireleri
yağma edilmiş me’murinin kimisi kaçmış kimi katledilmiş
topçu askerleri teslim olmuşlar idi. Bu gece muharebesinde
cumhuriyet askerinden on dört hükumet askerinden iki yüz
telefat olduğu maktul valinin konağında kasalar derununda
bu kasalar derunundaki kaimelerden ateşin verdiği hararetten
bir buçuk milyon mikdarı kül haline geldiği yarım
milyon kadarının bir kısmının nısfı yanmış diğer kısmının
ateşten sararmış bulunduğu bir halde meydan-ı tedavüle çıkarıldığı
görüldü. Fakat bu kaimeleri Kolca’daki ve hariçteki
Rus postaları ticarethaneleri ve bankaları almaktan imtina’
ediyorlar. Bu imtina’larına sebeb olarak Rus hududu haricinde
böyle bir hale duçar olan Rus kaimelerini almak Rus
hükumetince memnu’ bulunduğunu söylüyorlar. Neyse sadede
gelelim.
Kanunievvel’in yirmi altıncı günü sabahleyin vali kaçtığı
gizlendiği yerden çıkarılarak kurşuna dizildi. Katib-i hususisi
dahi çarşıda katledildi. Bunu gören hükumet ve asakiri
teslim bayrağını açtılar. Bu resm-i teslim ve tesellümün icra
edilmesini müteakib cumhuriyet askeri kumandanı Ceneral
Yan Tunlin cumhuriyetin i’lan olunduğunu eski hükumetin
sukūt ettiğini ahalinin kendi işleriyle meşgūl ve hükumet-i
cumhuriyeye itaat etmelerinin lazım geldiğini yerli ve ecnebi
herkesin canı malı ırzı hükumet-i cedidenin daman
ve tekeffülü dahilinde tecavüzden masun olduğunu müş’ir
bir beyanname neşr ve bu beyannamenin aynını Kolca’daki
Rus konsolosuna tebliğ etti. Rus konsolosu dahi hükumetinden
aldığı emir üzerine hükumet-i cedidenin beyannamesindeki
vaz’iyyeti kabul eylediğini Yan Tunlin’e bildirdi.
Ceneral Yan Tunlin baladaki vech ile ahaliye hitaben
cumhuriyet beyannamesini i’lan ve teatiden sonra umur-ı
hükumete vaz’-ı yed eyledi. Maktul valinin oturduğu Gura
şehrinin birinci ve Kolca’yı ikinci cumhuriyet merkezi olduğunu
birinci merkeze Çince Dadudu ikinci merkeze İrdudu
namları verildiğini i’lan eyledi. Birinci merkezin riyasetine
Karahıtay cinsinden Kolca ma’zul valisi ikinci
merkezinin riyasetine ceneralin kendisi oturdu. Hükumet-i
cumhuriyye bu suretle merkezleri işgal ve hükumeti teşkilden
sonra askerlerin tensik ve tanzimine başladı.
sinde idi. Bu yekun askerinin ekseriyetini hükumet-i müstebidde
cinsinden bulunan Mançular ve hükumet tarafdarı
olan Moğollar Şihler dönme müslümanlar teşkil ederdi.
Bu defaki tensikat ve teşkilatta hükumet-i sabıka cinsinden
ve tarafdaranından olan askerler kadrodan ihrac bunların
noksanı Karahıtay’dan alınan askerler ile ikmal edildi. Ceneral
Yan Tunlin teşkilat-ı askeriyyeyi bu şekilde tertib ve
gün rivayet olunmakta olan ve hükumet tarafdarı bulunan
askerlerin vüruduna intizar etmekte bunların def’ ve tenkili
Kolca ve havalisinde dest-i galibiyyete geçirdiği iklil-i zaferi
def’ ve tenkiline me’mur olduğu havalide dahi tetevvüc
edeceğinde şübhe yoktur.
Çünkü Kolca’da olduğu gibi bütün havalideki yerli müslümanlar
hükumet tarafdarı iseler de hükümleri yoktur. Çünkü ekseriyet
dan her yerde cumhuriyet askerinin galib geleceği ve cumhuriyetin
tefevvük ve takarrur edeceği muhakkaktır.
vaz’iyetlerinin unsur-ı asli-i cumhuriyet ve erkanı tarafından
nazar-ı dikkate alınacağına ve mevki’-i ictimailerinin unsur-ı
cumhuriyet ile birlikte tereffu’ ve tealisine hizmet ve hukūk-ı
riyyeden büyük ümidler beslemektedirler. İslamlar bu ümidlerinin
hayyiz-i fi’lde tecelli etmesini hükumet-i cumhuriyyenin
kıymet hak hizmet-şinaslığından intizar etmekte
oldukları gibi kendileri dahi bu ümid-i ali-i millinin kanun
dahilinde istihsaline gayretten sa’y ü faaliyetten geri durmuyorlar.
cumnuriyye ile birlikte hareket kanuna riayet ulum ve
fünun ve sanayiin tahsiline gayret ticaret ve ziraatte terakkī
dairelerinde ümid-i milli ve ictimailerine nail olacakları şübhesizdir.
müslümanların vaz’iyyetleri bu merkezdedir.”
Şurada nihayete eren mektubun hülasası bize Kolca’daki
Çin inkılabı Karahıtayların bu hususdaki faaliyet-i mütemadiyyelerinin
semeresi olduğunu ve bu hususda Karahıtay
cenerali Yan Tunlin mühim bir rol oynadığını; yerli gayri
müslimlerin istibdada ve müslümanların inkılaba tarafdar
olduklarını ve inkılabın ekseriyeti teşkil eden İslamların
muavenetleriyle vücuda geldiğini ve İslamlar bu inkılaba
olan muavenetlerinin semeresini görmek için bir tarafdan
hükumet-i inkılabiyye unsur ve erkanının kıymet ve hakşinaslığına
ve tarsin ve hakk-ı ictimailerinin saha-i büruzda tecellisini
bi-hakkın te’min edecek ilim ticaret sınaat ziraat gibi avamil-i
müessiratın tahsil ve ta’mimine çalışmakta olduklarını
gösterdiğini beyana hacet yoktur.
Bu hülasanın Kolca İslamlarına aid olan kısmından kalbimiz
azim bir ferah ve inbisat duyuyor. Çünkü bu hülasada
Kolca İslamlarının sair kıt’alarda mütemekkin münevver
fikirli İslamlar gibi artık inkılabın ne demek olduğunu derk
eyledikleri ve inkılabdan istifade ve mevcudiyet-i milliyye ve
hukūk-ı ictimaiyyelerini muhafaza etmek yollarını aradıkları
ve bu hususda asrın muktezasına ve siyasetin icabına göre
hareket etmekte oldukları incila-saz-ı uyun-ı iftiharımız oluyor.
Çünkü bu gibi ilmi ictimai kanuni hareketlerin şahid-i
mualla-yı emelin agūş-ı vehhac-ı intizara incizabına vesile-i
garra olacağı kat’idir. Biz dahi bu büyük İslam mecelle-i aliye-i
üsbu’iyesinde Kolcalı İslam kardeşlerimizin vukūa gelen
re ancak ilmi iktisadi sınai ictimai kanuni hareketlerinde
devam ve tezyid-i faaliyet etmelerini tavsiyeden başka bir
söyleyeceğimiz yoktur.

----
MEKATIB
----

Seyyah-ı şehir Abdürreşid İbrahim Efendi hazretleriyle birlikte
darü’l-harbe gidip orada kalan mekteb-i hukūk talebesinden
Nazmi Efendi’den dün aldığımız bir mektuptur ki aynen
derci münasib görülmüştür:
Derne Garb Ordugahı’nda bulunuyoruz; lakin bugün diğer
günlere benzemiyor: Orduda bir fevkaladelik yarın için
bir hazırlık var. Nihayet bu şematet ile gece oldu. Kahraman
zabitanımız şanlı askerlerimize: Yarın İtalyanların haddi bildirileceği
ve büyük bir meydan muharebesinin icra edileceğini
haber verdiler. Herkes tüfengini silmeye süngüsünü
yağlamağa başladı. Böylelikle gece saat altıyı bulduğu halde
bir türlü o kahramanlar uyku uyuyamıyor nasıl olsa da
gündüz olsa diye düşünüyorlardı. Nihayet sabah olmazdan
evvel düşmanın hain topları gürlemeye başladı. Hemen arslan
ordumuz kahraman urbanımız silah başı olarak fevkalade
bir süratle geceden baskına gitmiş olan kardeşlerimize
mülakī olmak üzere hareket ettik. Ayaklarımız yere değmez
bir halde koşmaya başlayarak üç saatlik bir mesafeyi
yirmi beş dakīkada kat’ ile saff-ı harbe karib bir mahalde
tevakkuf ettik. Sekiz bini mütecaviz olan alçak düşman bir
takım Osmanlı askeri ile yüzü mütecaviz Arabın üzerine ateş
ediyor ve süngü takmış ilerlemek istiyordu. Hain düşman
yirmi beş nefer askerimizi bile yerinden kaldırmaya muvaffak
olamadığı bir zamanda idi ki kumandan-ı muhteremimiz:
“Hazır ol! Süngü tak! İleri!” emrini vermiş ve şanlı kanlı
süngüler o saniyede düşmanın hain korkak kalbini delmeye
başlamıştı. Düşmanın top mitralyöz ve tüfenkleriyle açtığı
ateşe gerdiğimiz göğüsler öyle bir göğüsler idi ki dönmek
onlar için imkan haricinde idi.
Kanlı bir surette on üç saat devam eden bu muharebede
tüfenk ve cephane bırakarak kahpeler gibi birbirinin üzerine
düşerek kaçmaya başladı; biz de geriden süngülerimizle
kurşunlarımızla onların sırtlarını deldik.
Üzerime gülleler kurşunlar yağmaya başlayınca validem ve
kardeşlerim hatırıma geldi. Lakin biraz sonra binlerce kahraman
urbanın “Allahu Ekber Allahu Ekber” sadaları bana
her şeyi unutturdu şühedamızın milletimizin intikamıyla titreyen
süngümü düşmanın kalbgahına saplamaktan fevk-ı
re’simizde dalgalanan hilal-i mübarekin azamet-i şanını Sa­
lib’e karşı göstermekten lisanlarımızdan yükselen Kelimetullahı
ta Arş’a kadar i’ladan başka ne bir şey düşünebilir
ne bir şey görebilirdim.
Kulaklarım
hitab-ı ceberutunu işitiyor
gibiydi. Nazarımda cihanın ehemmiyeti kalmamıştı.
Adım attıkça başka bir alemin alem-i şehadetin gulgule-i
saadetini işitiyordum. Şanımızla kanımızla yürüdük ilerledik.
Allah nusret verdi; galib geldik muzaffer olduk. Salibi
paraladık yerine şanlı Hilal’i diktik…
* * *
Düşmanın kaçması ne kadar da hoş oluyor. Miskinler alçaklar!
Medeniyet getireceklerdi. Kaçacak delik bulamıyorlar.
O kadar perişan oldular ki bir daha ilerlemeleri imkan
haricinde kaldı.
Elhamdü lillah Cenab-ı Hak bize nusret veriyor. Bütün
harp mıntıkalarında Salib Hilal’in taht-ı muhasarasındadır.
Yalnız Derne’de on beş bini mütecaviz urban son sistem silahlarla
müsellahdır. Her taraf böyle. Buradaki mücahidin-i
Hiç kimse ölümden kaçmaz bilakis ölüm bizden kaçıyor.
Muharebede bir gülle başımda bulunan askeri kalpağını
uçurdu yine hiçbir şey olmadım.
Abdürreşid Efendi hazretlerinin yolda bilhassa Araplara
Müslümanlığımızı anlatmak hususunda büyük muavenetlerine
mazhar olduğumuz o muhterem babamızın ellerinden
öperim arkadaşım Cudi Efendi’ye selam ederim. Derne’de
bir buçuk ay Tobruk’ta on beş gün kaldım. Şimdi de Defne’deyim.
Yakında gelirim inşaallah. Ara sıra bizim gazeteye
yazı yazan Tunuslu Şeyh Salih Efendi buradadır cümlenize
selamlar ediyor. Asker arkadaşlardan Abdürreşid Efendi’ye
ve cümlenize selamlar.

----
MATBUAT
----

OSMANLI-İTALYAN MUHAREBESI

----
VE
----


----
MATBUAT-I CIHAN
----

– “İtalya’nın şu son bombardımanı o
kadar gülünç ve ma’nasızdır ki cihan-ı medeniyyeti güldürmeye
kendisine karşı bütün insanların a’mak-ı kalbinde
uyanan işmi’zaz ve nefret hislerini tezyid etmekten başka bir
şeye yaramamıştır.”
– “Çanakkale Boğazı’na karşı vukū’ bulan
derce kızdırıp asabiyetlerini tahrik edecek mahiyettedir. Bu
rezaletlerden umum insanlarla müslümanların nefret etmeleri
muhakkaktır.”
– “İtalya’nın hükumet-i Osmaniyye
hakkında ittihaz eylediği evza’-ı mütecavizaneye karşı
Avrupa devletleriyle bilhassa İngiltere’nin sükutu en sonra
manı olduğunu isbat etti. Fakat Osmanlılar İtalyanların bu
son rezaletlerini de cünununa bağışlayacakları tabiidir.”
– “İtalyan’ın cesaret-i mecnunanesi
delileri bile güldürmüştür. İtalya emin olsun ki her yapacağı
şeyde bir adem-i muvaffakiyyete tesadüf edecek ve en sonra
kendi kuyusunu kendi eliyle kazacaktır.
– Diyor ki: “İtalya gittikçe terbiye ve
edebi tecavüz ediyor. Zannediyor ki böyle şarlatanlıklarla
bir muvaffakiyet te’min edebilir. Düvel-i hamse süferasının
cevap almalarına müsaade etmeksizin İtalya Çanakkale
bombardımanına tasaddi etti. Bu ise sırf bir nümayiştir.
Devlet-i Aliyye’yi İtalya hatırı için sulha icbar edebileceklerdir.
Avrupa hükumetleri böyle nazik bir sırada muvazene-i
düveliyyeyi ancak muhafaza edebilirler. İtalya aklını evvelinden
başına toplamış olsaydı Trablus’a tecavüz etmez ve
kendisini de bütün aleme karşı rezil ü rüsvay eylemezdi.”
– “İskenderiye’de münteşir
bu Fransızca gazete de İtalyanlara atıp tutmuş ve bu teşebbüsat-ı
ahiresinin neticesiz kalacağını edillesiyle ityan eylemiştir.
– Kahire’de intişar eden bu İngilizce
gazete dahi; İtalya’yı pek ciddi bir surette tenkīd ederek
en sonra İtalya Devleti bil-mecburiyye Avrupa hey’et-i
düveliyesinden sukūt edeceğini ve bundan sonra hükumat-ı
sagīre idadına dahil olmaya namzed bulunduğunu yazmıştır.
– Kahire’de münteşir ve alem-i İslamiyet’te
en büyük bir nüfuza malik olan yevmi el-Müeyyed
gazetesi birkaç başmakalesini İtalya’nın harekat-ı mütecavizane-i
ahiresine hasr ederek min külli’l-vücuh İtalya’yı
haksız ve gaddar bir hükumet ve millet olmak üzere göstererek
umum milel ve düvel-i mütemeddine ile bilhassa
müslümanların bundan sonra İtalya ve İtalyanlarla hasım ve
düşman olmaları lazım geldiğini beyan etmiştir.
– İngiltere matbuatının en ehemmiyetleriyle
bilumum İngiliz milletinin lisan-ı hali makamında olan
Times gazetesi İtalya’nın hareket-i ahiresine dair neşrettiği
bir makale-i mahsusada İtalyanları tecrübesizlik ve dirayetsizlikle
bahisle her bir işin silah kuvvetiyle ileriye götürülemeyeceğini
ve İngiltere hükumetinin bundan böyle bi-taraf kalamayacağını
ve Adriyatik Denizi’yle Akdeniz’de bulunan
sevahil-i Osmaniyye’ye karşı vukū’ buluan İtalya tecavüz ve
taarruzatının doğrudan doğruya İngiltere menafiine taalluku
olduğunu ve mezkur İtalya-Osmanlı muharebesinin zarar
ve ziyanının muhariblerden ziyade bi-taraflara şamil bulunduğunu
bir lisan-ı müessirle beyan etmiş ve hükumet-i Osmaniyye’yi
kendisini müdafaa ettiğinden dolayı pek ma’zur
görmüş olduğunu da ilave eyleyerek genç Türklerin hal-i
hazırdaki faaliyetleriyle ıslahat-ı dahiliyye hususunda göstermekte
oldukları ihtimamları medh eylemiştir.
* * *
– Matin gazetesi Çanakkale bombardımanını siyasi
bir nümayiş suretinde telakkī ediyor.
– L’Humanite gazetesi de taarruz-ı vaki’in
Rusya çarının iştirakiyle irtikab edilmiş bir İtalyan şekavetkaranesinden
ma’dud bulunduğunu beyan etmiştir.
Mösyö Jores Rusya’nın oynadığı oyunun neden ibaret
bulunduğunu sual ettikten sonra hükumet-i mezkurenin
müdahalesi netayic-i meş’ume tevlid eyleyebileceğini ilaveten
dermiyan ediyor ve diyor ki: “Fransa Rusya ile İngiltere’nin
menafi’-i mütezaddesi arasına düşmek tehlikesine
ma’ruzdur.”
* * *
Rus gazetelerinin beyanatına göre Rusya ile İtalya arasında
bir i’tilaf mevcud bulunduğuna dair şayi’ olan havadis
Rusya Hariciye Nezareti’nce tekzib edilmekte bulunmuştur.
Rusya Hariciye Nezareti muhafaza-i bi-tarafi etmek arzusunda
bulunan Rus hükumetinin İtalyan harekatından dolayı
protestoda bulunmayacağı lakin Boğazların mesdudiyeti
edeceğini beyan etmektedir.
– Rus matbuat-ı mühimmesinden Reç gazetesi
yazdığı bir makalede diyor ki:
“Düvel-i muazzamanın teşebbüsüyle bombardımanın
vukūu bir zamana tesadüf etmesi Rusya’nın İtalya’ya gizlice
muavenette bulunduğu zannını tevlid eyliyor. Mösyö Sazanof
buna dair umumi izahatta bulunmalıdır. Rusya kendi
namının düşünülmemiş ve tehlikeli bir hareket-i tali’-cuyaneye
teşrik edilmemesini taleb etmek hakkına bile maliktir.”
* * *
– “Gazetemize
Berlin’den gönderilen bir telgrafda deniliyor ki: “İtalyanların
Çanakkale medhalindeki istihkamlara icra ettikleri bombardımanın
akīm kaldığı anlaşılıyor. Alman menafi­
rinde her halde nazar-ı dikkate alınacaktır. Türkiye’nin kendi
müdafaası için ittihaz eylediği tedabiri geri almaya icbar
edilemeyeceğini mevcud ahval gösteriyor. Fakat Babıali’nin
aynı zamanda menafi’-i zatiyyesi dolayısıyla bombardımandan
evvel mevcud şerait tahtında olarak Çanakkale’yi
sefain-i beyne’l-milele küşad için her şeyi yapacağı tahmin
edilebilir. İtalya’nın Rusya ile hem-ahenk olarak hareket eylediğine
dair olan iddiaya gelince bunun asıl ve esasdan ari
bulunduğu te’min edilmiştir.”
– Çanakkale bombar[dı]
manının adaların işgalini gizlemek maksadıyla icra edildiğini
ve bombardımanın bir daha tekerrür eylemeyeceğini
mezkur gazete de mevsuk bir menba’dan istihbar etmiştir.
– Berliner Tageblatt diyor ki: “İtalyanların
farfaralığı Preveze ile Yunan Denizi harekatını andırıyor.”
– Bu gazete de izhar-ı endişe ederek
Avrupa sulh ve müsalemetinin Rusya’nın mukarreratına
tabi’ bulunduğunu beyan eylemektedir.
– Bu usul dairesinde icra-yı harbin
ve top ile oynamanın kariben hitam bulması kat’i olmadığını
beyan eylemiştir.
– “İtalyanların Adalar Denizi filosunun
Cezair-i Bahr-i Sefid’de yeniden iğtişaşata sebeb olmayacağı
ümid edilmek icab ettiğini” dermiyan ediyor.
* * *
Bilumum Avusturya matbuatı başta Neue Freie Presse
gazetesi olduğu halde İtalya hareket-i ahiresinin her tarafda
umumi bir hoşnudsuzluğu mucib olduğunu beyan etmektedirler.
Binaenaleyh matbuat-ı mezkure tarafından; İtalya’nın
Çanakkale bombardımanına kalkışmasını na-be-hengam
telakkī edip İtalyanların pek mecnunane bir harekette bulunduklarını
Avrupa hey’et-i düveliyyesi nazarında kendi
kıymet ve haysiyetlerini gitgide böyle çocukluk ve çılgınlıklarla
gaib edeceklerini de dermiyan eylemişlerdir.
* * *
Roma’da intişar eden Mesagerio gazetesi
diyor ki: “Hareket-i ahire İtalyan serbesti-i hareketinin devletlerden
hiç biri tarafından duçar-ı mevani’ olmayacağını
gazetesi de şu satırları yazıyor: “Bir
muharib sıfatıyla haiz olduğumuz hukūkun isti’malinden
mütevellid bazı rahatsızlıklara düvel-i muazzama pek iyi tahammül
edebilirler.”
* * *
Bulgaristan Matbuatı:
Sofya’da intişar eden gazeteler Çanakkale bombardımanı
hakkında atideki mütalaalarda bulunuyorlar:
“Çanakkale bombardımanının burada husule getirdiği
şiddetli teessürat bombardımanın alel-ade bir nümayişten
anlaşılması üzerine büsbütün zail olmuştur. İtalyanların Çanakkale’den
her halde geçeceklerine zahib olan Makedonya
mahafili onların oradan geçemediklerini görünce aldandıklarını
anlamışlardır.
Çanakkale medhalindeki istihkamların bombardımanı
gerek ahval-i harbiyye gerekse Balkan ahvali üzerinde hiçbir
tebeddül husule getirmeyeceği fikri hal-i hazırda mahafil-i
siyasiyyede galib gelmektedir.”
Muharebeyi sevk ve idare eden esbab-ı ma’neviyye serlevhası
altında Tanin refikimiz numaralı nüshasında şu
mütalaatta bulunuyor:
Trablus mücahidleri İtalya’nın yalnız memleketlerine
Osmanlı[lı]ğa değil İslamiyet’e de taaddi ettiği fikrindedirler.
Bunun için harbe münhasıran Osmanlılığın ve vatanın
muhafazası için değil belki daha ziyade hissiyat-ı mukaddese-i
diniyyenin sevkiyle atılıyorlar. Sahne-i harbde lisanları
zikir ve tehlil ile meşgūl: Kalbleri din aşkı Allah ve Peygamber
aşkı bütün mukaddesat aşkı ile meşbu’dur…
Trablusgablılara Osmanlılık’tan bahs edince onlar “İslamiyeti
Halife ve Sultan’ı” anlar…
Trablusgarblılar hükumete belki Anadolu ahalisinden
ziyade muti’dir denilebilir… Fakat bütün bu itaatlerinde
teslimiyetinde Trablusgarblı herşeyden evvel “İslamiyet’i
Halife ve Sultan’ı” düşünür ve o nama boyun eğer. İşte bu
esbabın sevkiyledir ki Trablusgarb ahalisi İtalya’yı bütün
mukaddesat-ı vicdaniyyesine Hilafet’e ve dine taaddi etmiş
addediyor ve her şeyden evvel bu nam ve hesaba mücahedelerinde
devam eyliyorlar.
Yalnız Trablusgab ahalisi mi? Bütün Afrika memalik-i İslamiyyesi
bütün alem-i İslamiyyet de aynı hisle mütehassis
aynı te’sirle muztaribdir. Buna kanaat getirmek için Trablusgarb
sahne-i harbine ve mücahidlere bakmak kafidir. Bugün
orada düşmanla fedakarane çarpışan mücahidin arasında
aylarca yollar kat’ ederek ve bir çok meşakkatler çekerek
gelmiş bir çok İslam vardır…
Fas ve İran’ın ahiren duçar olduğu akıbet-i elimeden Afganistan’ın
olduğu hakkında Fossiche Zeitung gazetesi tarafından bazı
ma’lumat verilmiş olduğunu ajans telgrafnameleri beyan
eylemiş idi. Fossiche Zeitung gazetesinin posta ile varid olan
son nüshasında bu babda tafsilat-ı atiyye görülmüştür:
“Afganistan emiri eser-i intibah ve hareket gösteriyor.
Müşarun-ileyh kainatta ve alem-i siyasette ne gibi ahval
cereyan eylediği hakkında doğrudan doğruya ma’lumat almak
kadar Afgan emiri İran’a İngiliz gözlüğüyle bakıyor idi.
Emir artık bu gözlüğü kafi görmüyor. Asya’da ve bahusus
Afganistan civarında son zamanlarda inkılabat-ı azime
vukū’ buldu koca Çin Devleti cumhuriyete münkalib
oldu. Tibet ile Moğolistan beyne’l-milel siyasetin anaforuna
girmek üzere bulunuyor. İran bu siyasetin akıntısına büsbütün
kapılmak üzere bulunduğundan mahv ü gark olmasına
bir şey kalmamıştır. Binaenaleyh Afganistan’ın ahval ve
vukūat-ı cihana layıkıyla vukūf kesb edip İran’ın arkasından
çah-ı inkıraz ve mahva gitmemek için tedabir-i lazıme ittihaz
eylemesinin vakti gelmiştir. Kalküta’dan Londra gazetelerine
ciyyeye kesb-i ıttıla’ etmek üzere müstakıllen bir İstıtlaat Dairesi
teşkil eylemiştir. Bu daire erkanı memalik-i Osmaniye ile
Emirin biraderlerinden Nasrullah Han Asmar civarında
sakin Mohmand kabailinin arazisini Afganistan’a ilhak için
kabail-i mezkure rüesasıyla müzakeratta bulunmaktadır.
senesinde İngiltere ile Rusya arasında Asya-yı Vusta
hakkında akd olunan ve İran’ın bais-i felaketi olan muahede-i
mezkure İran ve Afganistan’ın bekasına bir nihayet
vermek maksadıyla akd edilmiştir. Muahede-i mezkurenin
akdinde İran’ın asla re’y ve fikri alınmamış olduktan başka
bu muahede birkaç hafta mukaddem cebren ve kahren İran
hükumetine tasdik ettirilmiştir.
Muahede-i mezkurede Afganistan hakkında dahi bir
madde-i mühimme vardır. Şu kadar var ki bu maddenin tatbik
edilişi İngiltere hükumeti tarafından madde-i mezkurenin
Afganistan emirine kabul ve tasdik ettirilmesine ve emirin
tasdiki İngiltere hükumeti tarafından Rusya hükumetine
tebliğ olunmasına vabestedir. Bundan mukaddem madde-i
mezkure mevki’-i fi’le konulamayacaktır. Afganistan emirinin
bu maddeyi tasdik eylediği ve bunun İngiltere tarafından
Rusya’ya tebliğ edildiği hakkında henüz kat’i ma’lumat
alınamamıştır. Maa-haza bu tasdikin vaki’ olmuş olması pek
muhtemeldir. Çünkü madde-i mezkurenin zahirisi Rusya ile
larına münhasır gibidir. Zaten Afganistan emirinin Rusya
mukavemette bulunması kabil değildir. Binaenaleyh emir
bu maddeden evvelce endişe-nak olmamıştır. Fakat ahiren
halde tedhiş eylemiştir. Rusya-İngiltere muahedesinin metninde
hede-i mezkurede İran Devleti’nin tamamiyet-i mülkiyye ve
de bu te’minatın kuru ve esassız bir şey olduğunu İran pek
acı tecrübe eyledi.
Şimdi Afganistan emiri memleketinin başına İran’a gelen
felaketin gelmemesi esbabını istihzara çalışıyor. Emirin bu
tedabiri kendisinin gayet akıl ve dur-endiş olduğunu irae ve
si’nden her sene aldığı tahsisat-ı azimeye mukabil memalik-i
ecnebiyyede sefir bulundurmamayı taahhüd eylemiştir.
Şimdiye kadar Afganistan hükumeti memalik-i ecnebiyye
la icra ediyor idi. Başka devletler dahi İngiltere vasıtasıyla
Afganistan ile münasebat ve muamelatta bulunuyorlar.
hariçte bir pencereye malik idi ki o dahi İngiliz hükumet-i
Hindiyyesi idi. Yukarıda derc eylediğimiz telgrafname Afganistan
hükumetinin mezkur hale bir nihayet verdiğini isbat
eylemiştir. Tabii emir-i Afgan istihbarat için memalik-i ecnebiyyeye
gayr-i resmi me’murlar gönderecektir.
Afganistan emirinin istihbarat me’murlarını ilk İran ve
Türkiye’ye göndermesi ziyadesiyle ma’nidardır.. Emirin bu
kararı diğer memalik-i İslamiyye’nin efkarına kesb-i ıttıla’
etmek istediğine delalet etmektedir. Afganistan hükumetinin
Hindistan-ı İngilizi hududundaki aşayirin arazisini Afganistan
mülküne ilhak için müzakeratta bulunması emirin
delalet etmektedir.”
Fransa’da Ahval-i Hazıra-i İctimaiyye
“Fransa’da fuhuş ve cinayet çoğalıyor kanunsuzluk ve
bin-netice anarşi hüküm sürüyor. Hey’et-i udul ma’siyetkarane
bir müsamaha ibrazıyla en müdhiş canileri tebriye
ediyor meyhanelerin adedi artıyor nüfus tenakusda berdevam
ahlaka mugayir ef’al ve harekat her sene birer nisbet-i
hendesiye ile tekessür etmekte hülasa size en siyah ve
dumanlı hükümler verdirebilecek ne kadar vekayi’ var ise
Fransa’da hayreti mucib bir mebzuliyetle müşahede ediliyor!”
ŞUUN
MECLIS-I MEB’USAN-I OSMANI
–
Nisan’ın beşinci günü Meclis-i Umumi-i Osmani merasim-i
mahsusa ve kemal-i ihtifal ile küşad edildi. Yeni meb’usan
sadrazam ve hey’et-i vükela salona geldikten sonra zevali
saat ikiyi dört geçe zat-ı hümayun-ı hazret-i Hilafet-penahi
şehzadegan hazeratı serkatib ve serkarin ve teşrifat-ı umumiyye
nazırları beyefendiler ve yaveran ile Meclis salonunu
teşrif buyurdular. Serkatib beyefendi kırmızı atlas kese
derununda bulunan nutk-ı hümayunu bit-telsim sadrazam
paşaya tevdi’ etti. Müşarun-ileyh dahi ba’de’t-telsim gayet
yüksek bir sesle zat-ı hazret-i padişahi namına atideki nutk-ı
Muhterem a’yan ve meb’usan
Her memlekette meşrutiyetin feyz-bahşa ve müsmir bir
surette istikrar ve inkışafı kuvve-i teşriiyye ile kuvve-i icraiyye
beyninde adl ü muvazenetin tesbit ve te’minine mevkūf
bulunmasına ve bu ümniyenin husulüne sai olan hükumetle
kuvve-i teşriiyye arasında ihtilaf vukū’ bulmasına mebni
Kanun-ı Esasi mucebince Meclis-i Meb’usan’ın feshini irade
etmiş idim. Yine Kanun-ı Esasi ile muayyen olan müddet
zarfında intihabat-ı cedide icra edilerek bugün Meclis-i
Milli’nin küşadına bi-lutfihi teala muvaffakıyet hasıl oldu bu
münasebet-i hayriyye ile de Cenab-ı Hakk’a hamd ü sena
eder ve cümlenize beyan-ı hoş-amedi eylerim.
Meşrutiyet-i idarenin ma-bihil-kavamı olan Kanun-ı
Esasi’nin ihtiyacat-ı memlekete göre ikmal-i ta’dilatı birinci
derecede ehem ve elzemdir. Meclisinizin evvel-emirde bu
cihete sarf-ı ihtimam etmesini ve tevdi’ olunacak kavanin
layihalarının sür’at-i tedkīk ve tasdikini ve bunların hin-i
müzakeratında geçirilecek her dakīkanın hayat-ı millette
pek kıymetdar olduğunun nazar-ı ehemmiyetten dur tutulmamasını
hamiyet-i vataniyyenizden beklerim.
Memlekette ticaret ve ziraat ve sınaatin bi-hakkın inkişafı
emn ü asayişin takririne ve kavaid-i adl ü müsavatın tamamen
tatbikine vabestedir. Bu maksadın fiilen te’mini zımnında
dabir-i mukteziyyeyi bila-imhal mahallinde ittihaz ve tatbik
eylemek üzere Dahiliye nazırımızın riyaseti tahtında Rumeli’ye
bir hey’et-i mahsusa i’zam olunmuş ve hey’etçe takarrur
eden ıslahat peyderpey tatbik edilmekte bulunmuştur.
Sair vilayatımız ihtiyacatının dahi tedkīki arazi mesailinin
halli ve aşairin iskanı için de ayrıca hey’etler i’zamı mukarrer
bulunmuştur.
Umur-ı nafiaca keşfiyat-ı ibtidaiyyesi icra kılınan ve Anadolu’ya
bir hayat-ı cedide verecek olan Samsun-Sivas Erzincan-Erzurum
ve Trabzon-Erzurum demiryolları hakkında
müzakerat cereyan eylemekte olduğu gibi Anadolu hatlarını
Sivas hututuna rabt edecek olan demiryolunun ehemmiyet-i
azimesine mebni sür’atle inşası esbabı tedkīk edilmekte
ve Manastır’dan Yunan hududuna Kumanova’dan Bulgar
hududuna kadar da birer hatt-ı hadidi inşası için şirketlerle
müzakerede bulunulmaktadır. Üsküb-Kalkandelen-Gostivar
şimendüferinin de mukavelesi akd edilmiş olup meclisinize
tevdi’ olunacaktır.
Varidat-ı devlette sinin-i sabıkada olduğu gibi üç yüz yirmi
yedi senesinde de pek mühim bir tezayüd vardır. Üç yüz
yirmi sekiz senesi bütçesinin meclisinizce sürat-i mümkine
Senelerden beri sefk-i dimaya sebeb olan Yemen mes’elesi
oralardaki kuvve-i askeriyyemiz kumandanı ve erkan-ı
harbiyemiz reisi İzzet Paşa’nın ittihaz eylediği tedabir-i askeriyye
ve hakimane ile hüsn-i suretle hallolunarak hamden
lillah sükun hasıl olmuş ve Asir cihetlerinde dahi iade-i
sükun için tedabir-i askeriyye ittihaz olunmuştur.
Sadık ve kıymetdar bir me’murumuz olan Sisam Beyi
Kopas Efendi hakkındaki suikast mucib-i teessüfümüz olmuştur.
Girit’de hukūk-ı hükümranimizin muhafazası esasında
müttehid bulunduklarını ve bu esasa mugayir bir hareketin
vukūuna müsaade etmeyeceklerini İngiltere Fransa ve
Rusya devletleri bize te’min etmişlerdir. Hükumetimiz bu
mes’elede teyakkuz ve tabassurla hareket etmekte olduğundan
ahvalin kesb edeceği şekle göre tedabir ittihaz ve hukūkumuzun
muhafazasında sebat edilecektir.
Kuva-yı harbiyemizin terakkıyat-ı ahiresi mucib-i memnuniyyet
bir halde olup bunun bir kat daha tekemmülü esbabına
ruf olan mesai sulh ve asayişin muhafazasına ve hukūk-ı
memleketin müdafaasına ma’tufdur.
Siyasiyat-ı hariciyyemizde hükumetimizin ta’kīb ettiği
hatt-ı hareket mu’tedil fakat metin olmak ve hukūkumuzun
tamamen muhafazasıyla hukūk-ı ahara tecavüz etmemek
esasına müstenid bulunmak i’tibarıyla düvel-i muazzama-i
mütehabbe ve komşu hükumetlerle olan münasebat-ı siyasiyyemiz
kema-kan samimi ve her tarafdan mütekabilen ib­
raz olunan measir-i i’tilaf ve müsalemet-perverane ile daha
ziyade müsta’idd-i inkişaf ve inbisattır.
Devletimizle İran Devleti beyninde muhtelifün-fih olan
hudud mes’elesinin hallini arzu eylediğimizden esasat-ı ahdiyyenin
tebyini suretiyle hukūk-ı tarafeyni te’min ve
hududu suret-i kat’iyyede ta’yin eylemek üzere Osmanlı ve
ve müzakerata ibtidar olundu. Müddet-i muayyene zarfında
rak bazı nikat hakkında i’tilaf hasıl olamaz ise bunlar Lahey
Mahkeme-i Tahkimiyyesi’ne ibraz edilecek ve bil-cümle düvel-i
mütemeddine rical-i hukūkundan mürekkeb olan böyle
bir mahkemenin vereceği karar bit-tabi’ ma’mulün-bih
olacaktır.
Bi-gayri hakkın ve uhud ve usul-i beyne’d-düvele mugayir
olarak İtalya tarafından açılan harp her tarafdan gösterilen
arzu-yı sulha rağmen devam ediyor. Biz de sulhu arzu
ederiz. Ancak bu harbin sulh ile neticelenmesi hukūk-ı hükümranimizin
fiilen ve tamamen idame ve ibkasıyla kabildir.
Asakir-i berriyye ve bahriyyemizin ve mücahidin-i necibe-i
Arap evladımızın hak-i pak-i vatanın müdafaa ve
muhafazası hususunda ibraz etmekte oldukları azm ü besalet
ki el-hak sezavar-ı takdirdir tarih-i askeri ve millimize
şanlı bir sahife ilave etmiştir. Şehidlerimizin ervahına
Fatihalar ve gazilerimize selam ve dualar ithaf ederim.
Mevcudiyetlerini muhafaza ile selamet ve refahet-i umumiyyelerini
te’min eden milletler bu saadete anasır-ı mürekkebelerinin
at-i memleketin her şeyden akdem ve akdes tutulmasını ve
müttehid bulunulmasını kemal-i ihlas ile cümleye tavsiye
eylerim. Selamet-i mülk ü millet uğrunda masruf olacak
mesainizin tevfikat-ı Sübhaniyye’ye mazhariyetini Cenab-ı
Hak’tan niyaz ve Meclis-i Umumi’yi küşad ederim.
Nutk-ı hümayun ikiyi yirmi geçe hitam buldu. Ba’dehu
Nakībü’l-eşraf efendi hazretleri ve a’yandan Manastırlı İsmail
Hakkı Efendi hazretleri müteakıben dua eylediler.
kiramının mükerrer alkışları arasında maiyet-i mülukaneleriyle
hitam verildi.
Ba’dehu zat-ı hazret-i mülukane maiyet-i seniyyelerinde
zevat-ı müşarun-ileyhim hazeratı olduğu halde Tophane
Meydanı’nda vaki’ Nusretiye Kasrı’nı teşrif buyurmuşlardır.
Burada i’malat-ı harbiyye devairi muhafazasına me’mur tabur
tarafından zat-ı hazret-i padişahiye taam numunesi takdim
edilmiş ve ekmek makarna irmik helvasından ibaret
olan taamlardan lutfen tenavül buyurularak efrada atiyye-i
seniyye ihsan ve tabur kumandanına da mahzuziyet-i şahanelerini
beyan buyurmuşlardır.
§ Veliahd-ı saltanat hazretleri nezleden muztarib oldukları
cihetle merasime iştirak buyuramamışlardır.
– İsmi okunan meb’us birer birer kürsi-i hitabet ö­
nüne gelerek “Zat-ı hazret-i padişahiye ve vatana hüsn-i suretle
hizmet edeceğime ve Kanun-ı Esasi’ye ve uhdeme tevdi’
olunan vazifeye sadakatle hilafından mücanebet eyleyeceğime
vallahi” tarzında yemin ediyordu. Yeminin tekrarına
hacet olmadığına hakk-ı yemin ma’lum olduktan sonra işaretle
kasem caiz olabileceğine dair Sadrazam Said Paşa’nın
beyan-ı mütalaası ve Şeyhülislam efendinin tasdikı üzerine
metnin tekrarına hacet görülmemiş mevcud meb’usanın
esamisi okunarak her birinin kürsi-i hitabet önüne gelerek
yalnız “Vallahi” demesiyle iktifa edilmiştir. Bundan sonra
gelecekler meb’usan reisi huzurunda yemin edeceklerdir.
– En müsinni Ahmed Mahir Efendi
Kastamonu kürsi-i riyasete çıktı; en gençleri Hasan Ferhad
Karesi Hakkı Baha Bursa Kazım İzmir Hakkı Sinop
beyler de kitabet mevkiine geldiler.
– Hakimiyet-i milliyyenin temessülgahı
olan Meclis-i Ali’nin bugün yeniden küşadıyla hayat-ı
Meşrutiyyet’in ikinci devre-i ictimaiyesi idrak edildiğinden
dolayı Cenab-ı Hakk’a teşekkür olundu. Vatan-ı mukaddesin
bir uzv-ı kıymetdarı olan Trablusgarb’da din ve vatan
uğrunda feda-yı hayat eden mücahidin-i İslamiyyenin
cümlesine meclis namına ihda-yı selam ve daima mansur
ve muzaffer olmaları duası yek-zeban ve yek-vicdan olarak
alkışlarla tekrar edildi.
– Mevcud meb’usanın adedi
olması hasebiyle ekseriyet-i mutlaka bulunmadığından mü­
zakereye imkan görülememiş müzakere ekseriyet husulüne
ta’lik ile meclise hitam verilmiştir.
Zat-ı hazret-i padişahi Cuma
günü Hırka-i Saadet’i ziyaret ettiği esnada mahadim-i kiramı
da maiyetinde bulunuyorlardı.
– Yeni inşa edilen köprü yerine vaz’ edilip
abirinin müruru te’min olunmuştur.
– Kahire’den Secolo gazetesine iş’ar
edildiğine nazaran Yemen’deki İdris; asakir-i Osmaniyenin
cesaret ve şecaat-i fevkaladelerine karşı tab-aver-i mukavemet
olamayarak birbirini mütevali iki defa hezimete duçar
olmuştur.
– Rusya
sefir-i cedidi Mösyö Dökirs merasim-i mu’tade ile saray-ı
hümayuna gidip huzur-ı padişahiye kabul ile i’timadnamesini
takdim etmiştir. Hariciye Nazırı Asım Bey de hazır bulunuyordu.
Sefir tarafından samimi bir nutuk irad edilmiş ve
zat-ı hazret-i padişahi tarafından da bil-mukabele münasib
cevap verilmiştir.
– Zabitan-ı Osmaniyye’den
bazılarının li-ecli’t-tahsil Fransa Tayyarecilik
Mek­
tebi’ne i’zam olunacakları evvelce yazılmıştı. Alınan
ma’lumat-ı mevsukaya nazaran şu son günlerde Harbiye
Nezareti’nce Edirne İnşaat Komisyonu’na me’mur Kolağası
Cemal ve Birinci Kolordu zabitanından Yüzbaşı Refik Feyzi
Salim ve Mülazım-ı Sani Nuri Beyler ta’yin ve i’zam olunmuşlardır.
Atideki ma’lumat darü’l-harbdeki kumandanların iş’arı
üzerine Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Ajansı’na tebliğ
edilmiştir:
– Mart’ın ’inci Cumartesi günü İtalyanlar Der­
ne’nin şark istihkamından top atışına başlayarak yüzü mütecaviz
mermi endaht ve bu suretle civar arazide askerimizin
adem-i mevcudiyyeti hakkında emniyet hasıl ettikten sonra
bir alay piyade ve bir batarya ile mezkur istihkamın bir kilometre
kadar ilerisine gitmişler ise de şark kuvveti ile garbdan
bir küçük kuvvetimizin karşılarına gittiklerini görmeleri
üzerine uzaktan derhal geri dönerek istihkamat hattına
geri çekilmişlerdir.
– İkinci Kolordu Kumandanlığı ile Bahr-i Sefid
Mevki’-i Müstahkem Kumandanlığı’nın Harbiye Nezareti’ne
manın sekiz zırhlısı Bahr-i Sefid Boğazı’nın medhalinde bulunan
tabyalarımızı bombardıman etmeye başladıklarından
tarafımızdan dahi müsteinen bi-tevfikihi teala mukabele
edilmiştir. İşbu bombardıman saat ikiye kadar devam etti.
Düşman Orhaniye tabyasına Kumkaleye Seddülbahir’e
ki cem’an büyük çaplı mermi endaht etmiştir.
Buna mukabil bizim Orhaniye tabyamızdan ve
Ertuğrul’dan mermi atılmıştır.
Düşmanın attığı mermilerden hiçbiri tabyalarımıza tesadüf
etmemiş ve binaenaleyh asakir-i muharibemizden hiç
birinin burnu bile kanamamıştır. Yalnız Orhaniye kışlasında
bir koğuş yıkılmış ve bir de hayvan telef olmuştur. Kumkale
ve Seddülbahir koğuşlarının birer köşelerine mermi isabet
etmekle enkaz altında kalan gayr-i muharib bir nefer şehid
ve biri de mecruh olmuştur.
Düşman sefaini tabyalarımızın müessir ateşi altına girmeye
cesaret edemeyerek on bin metre mesafeden ateş etmiştir.
Ve tabyalarımıza hiçbir mermi isabet edememesine
mukabil bizim tarafdan atılan mermiden tahminen beşi
hedefe isabet eylemiştir.
Esna-yı muharebede Ertuğrul tabyasından atılan bir
mermi düşman sefain-i harbiyesinden birine tesadüf etmekle
sefine-i mezkure hatt-ı muharebeyi terke mecbur olmuştur.
Düşmanın şu tecavüz-i nagehanisi üzerine Bahr-i Sefid
Boğazı’nda evvelce sefain-i ticariyyenin müruruna mahsusan
torpilsiz bırakılmış olan geçit mahalline dahi torpil ilka
edildiğinden mezkur boğaz i’lan-ı ahire kadar sefain-i ticariye
Bu şiddetli bombardımana karşı müdafaa-i kahramananede
bulunan ağır topçu askerlerimizin kuvve-i ma’neviyyesi
fevkaladedir. Sunuf-ı saireden olan askerlerimiz de
cenkleşmeye amadedir. Her tarafda ahali sakin ve heyecan
mefkūddur. Düşman sefain-i harbiyyesi ateşi kestikten sonra
Seddülbahir tabyasının arkasına doğru gitmiştir.
– Sisam Emareti’nden Dahiliye Nezareti’ne yazıldığına
göre Nisan’ın beşinci günü vasati saat beş buçukta
yaptıktan sonra uzaklaşmış biraz sonra bir kruvazör ile beraber
limana avdet eylemiştir. Kruvazör bir gune mutalebede
bulunmaksızın ve kavaid-i hukūk-ı düvele riayet etmeksizin
Osmanlı sancağı mütemevvic bulunan kışlayı topa tutmaya
başlamıştır. Bu sırada limandaki İhsaniye Vapuru süvarisi
tarafından baştankara edilip mürettebatı çıkarılmıştır. Torpidonun
limana takarrubu üzerine kışla ve cephanelikteki
asakir-i Osmaniyye sancağı müstashiben icab eden tedabiri
almıştır. Kasabaya atılan mermilerden top anbarı mekari
hayvanatı ahırı yanmış müzehanenin bir duvarıyla bir hane
kamilen tahrib olunmuş ve ahaliden iki kişi yaralanmıştır.
Bombardımandan üç saat sonra kruvazör ve torpido semt-i
mechule müteveccihen limandan hareket etmişlerdir.
– Alaçatı’daki telsiz telgraf aletine vukū’ bulan
bombardımana dair mahallinden Dahiliye Nezareti’ne
ber-vech-i ati ma’lumat varid olmuştur: “Nisan’ın yedinci
Cumartesi günü alaturka saat üç buçukta “Alaçatı” nahiyesinin
sekiz dakīkalık mesafe haricinde bulunan telsiz telgraf
düşman filosundan bir torpido girerek keşfiyat icra etmiş
ve bir müddet sonra üç bacalı “Pizza”zırhlısı sisteminde bir
harp gemisi mezkur limanda torpidonun yanına demirleyerek
saat beş buçukta her ikisi tarafından top atışına başlanarak
doksan bir mermi atılmış ve bunlardan yalnız bir
tanesi isabet ettirilebilmiştir. Halbuki hedef olan “Antelin”
kulesi seksen beş metre irtifaında idi. Son merminin kulenin
bir tarafına isabetinden sonra gemiler ateşi kesmiş ve on
dakīka sonra tekrar ateşe başlayarak iki yüz on yedi mermi
atmışlardır. Bu mermilerden birkaçı telgraf binasının şimal
ve garb cihetlerinin saçaklarını kırabilmiştir. Şehrin hariç ve
dahilinde cüz’i ve külli hiçbir zarar vaki’ olmadığı gibi nüfusca
da zayiat yoktur. Ahalinin bombardıman esnasında ibraz
eylediği metanet ve sükunet şayan-ı medhdir.”
– Bu hafta zarfında
müteaddid defalarda Meclis-i Vükela ictima’ ederek
Osmanlı-İtalya harbi dolayısıyla düvel-i muazzamadan beşi
tarafından geçen hafta Hariciye Nazırı Asım Bey nezdinde
vaki’ olan sulh tavassutuna verilecek cevap hakkında uzun
müddet müzakeratta bulunarak cevabi tebliğnamenin tanzimiyle
meşgūl olmuşlardır. Bu babda alınan ma’lumata göre
mezkur cevabnamede vaki’ olan tavassutlarından dolayı
düvel-i müşarun-ileyhime beyan-ı memnuniyyet ve bi-gayri
hakkın uhud ve usul-i beyne’d-düvele mugayir olarak İtalya
tarafından açılan harbin bidayetinden bugüne kadar safahatı
ta’dad edildikten sonra gösterilen arzu-yı umumiye
rağmen harbin el’an devam etmekte olduğu ve harbin sulhen
neticelenmesi hukūk-ı hükümrani-i Osmani’nin fiilen ve
tamamen idame ve ifası esasıyla kabil olabileceği dermiyan
ve devletlerin teşebbüsatının alacağı neticeye intizar edilmeksizin
vakıanın semeredar olabilmesini işkal edeceği beyan olunmuştur.
Hususat-ı mezkureyi ihtiva etmesi i’tibarıyla mufassal
olan cevabname tasdik-i şahaneye iktiran edilmiş ve
düvel-i muazzama süferasına Hariciye müsteşarı tarafından
tebliğ olunmuştur.
–
olunan Çanakkale Boğazı’nın sefain-i ticariyyenin mürur
ve uburuna küşade bulundurulması hakkında düvel-i muazzama
süferasının Babıali nezdinde teşebbüsatta bulundukları
bazı telgraf ajansları tarafından ihbar olunmuş idi.
Bu mes’elede alakadar olan süferanın beyanatına nazaran
mesdudiyet-i vakıa bir müdafaa-i meşruadan mütevellid olması
caata lüzum görmemişlerdir.
– Kablo ta’miri İtalyanlar tarafından
duçar-ı tahrib olan Marmaris ile Rodos arasındaki kablonun
ta’miratının ikmaliyle muhaveratın devamı te’min edildiği
merciine keşide olunan telgrafnameden anlaşılmıştır.
– İlk taarruzdan
sonra düşman filosonun Çanakkale’ye yanaşamadığı
ve kasabada dahi asayiş mükemmel olduğu mahallinden
Harbiye Nezareti’ne vukū’ bulan iş’ardan anlaşılmıştır.
– İtalyanların Akdeniz’de
harekat-ı bahriyyede bulunması İmroz Limni Sakız ve Bozcaada’nın
resmiyyede zannolunmaktadır.
– Adalar’ın vesait-i istihbariyyesini
teşkil eden kablo hattının düşman tarafından kat’ edilmesinden
dolayı İzmir ve saire gibi sevahil-i Osmaniyye’ye
uğrayan sefain-i ticariyye kaptan ve yolcularından ma’lumat
– Bu hafta zarfında ictima’
eden Meclis-i Vükela’da Çanakkale Boğazı’nın sefain-i
ticariyyeye küşadı mes’elesi mevzu’-ı bahs olmuş ise de bu
babda henüz bir karar-ı kat’i ittihaz olunmamıştır.
– Esnafın fırsattan istifade
maksadıyla havayic-i zaruriyyeden olan ve Belediye Kanunu’na
tabi’ bulunan eşyaya gali fiat ta’yin etmekte oldukları
nazar-ı dikkate alınarak bu babdaki havayic-i zaruriyyenin
en başlıcalarından bulunan yirmi dört kalem eşyaya fiat ta’­
yin edilip matbuat vasıtasıyla neşrettirilmiştir.
– Rusya’nın Bahr-i Siyah
filosunun amirali mezkur filonun hal-i seferberiye vaz’ edilmiş
olduğuna dair deveran eden şayiayı suret-i kat’iyyede
tekzib eylemiştir. Muma-ileyh İtalya’nın hareket-i bahriyyesi
hükumet-i Osmaniyye’yi korkutacak derecede şiddetli
olmadığı mütalaasını da dermiyan etmiştir.
– Boğazlar’ın seddi menafi’-i
beyne’l-milele muhalif olduğu cihetle Rusya hükumetinin
Babıali nezdinde protestoda bulunacağına dair Petersburg’da
bazı şayiat deveran etmekte olduğu şehr-i mezkurda
suret-i hususiyyede tekzib edilmiştir.
– Turhan Paşa Rusya Hariciye
Nazırı Mösyö Sazanof ile mülakat eylemiş ve nazır-ı müşarun-ileyh
Rusya’nın hissiyat-ı dostane perverde eylediğine
dair te’minat-ı lazımede bulunmuştur. Boğazlar’ın seddi
mes’elesine gelince: Bu muvakkat bir müddet için olduğu
takdirde Rusya bir i’tiraz dermiyan etmeyecekmiş.
– Trablus’dan gelen
mektuplara nazaran tedkīkat icrası için harpten evvel Fizan’a
azimet etmiş olan İtalyan Hey’et-i Fenniyyesi a’zası
esna-yı rahda tevkīf edilerek Cebel-i Garbi’ye gönderilmiş
ve orada hapsedilmişlerdir.
– Senusi hazretleri tarafından güya on
munu emreylediğini İtalyanlar işaa etmektedirler. Böyle bir
şayiat-ı kazibe ile tağlit-ı ezhana müsaraat ediyorlar. Senusi
hazretleri ise günden güne etbaını meydan-ı harbe gönderiyor.
Kendisi de ordugah-ı Osmani’ye takarrub etmekte ve
– İtalya ahval-i ictimaiyyesine vakıf
olan ecnebi rical-i siyasiyyesinden birinin Fransız gazetelerden
birinin muharririne beyan eylediğine göre Avrupa matbuatının
Çanakkale taarruzuna karşı isti’mal eylemiş olduğu
lisan İtalya’da pek fena bir te’sir husule getirecektir. İtalya
efkar-ı umumiyyesi Çanakkale bombardımanından muvakkaten
memnun olduktan sonra bunun Trablusgarb ve Bingazi
hezimetlerine munzam olan yeni bir hezimet olduğunu
öğrendikleri zaman şedid bir inkisar-ı hayale uğrayacaklarını
ve İtalya hükumetinin harb-i hazırı bir netice-i haseneye
yine mezkur diplomat söylemiştir. İtalya efkar-ı umumiyyesi
bu suretle me’yus olduktan sonra hükumet aleyhine harekete
başlayacak ve ahali tarafından vukū’ bulacak böyle bir
aksü’l-amelin derecesini şimdilik kimse tahmin edememekte
olduğunu da dermiyan eylemiştir.
– Balkan gazetesinde okunduğuna
göre Nisan akşamı Filibe’de feci’ bir cinayet irtikab
edilmiştir. Filibe eşrafından Saib Efendi-zade Ali Bey ve
Yahya Ağa-zade Ali Efendi Ümmiye’nin Ali feci’ bir surette
katledilmiştir. Vak’a Filibe’de Filibe’nin en Kalabalık mevkiindeki
kibar kahvehanelerinin birinde vukū’ bulmuştur.
Esbab-ı cinayeti öğrenenler bunun evvelden müretteb bir
şey olduğuna hiç şübhe etmezler. Hiç şübhe etmezler ki bu
bir icra me’muruna verilmiş o da tiynetindeki şenaati ibraz
eylemiştir.
– İngiltere matbuatında okunduğuna nazaran
Londra’daki Hindistan Cemaat-i İslamiyyesi Komitesi
tarafından İtalya’nın Çanakkale Boğazı’na karşı vukū’ bulan
hareket-i ahiresiyle Rusya’nın Meşhed’de İmam Rıza hazretlerinin
merkad-i şerifini topa tutulmasından dolayı İngiltere
Kralı’na şikayet-amiz bir muhtıra takdim eylemiş oldukları
tahakkuk etmiştir. Mezkur muhtırada eğer İngiltere hükumeti
mezkur iki mütecaviz devlet hakkında ciddi bir vaz’iyyet almayacak
olursa bilumum Hindistan ahali-i İslamiyyesi’nin
nefretini celbe sebebiyet vermiş olduğunu ve bu ise gerek
hal-i hazırda ve gerek müstakbelde İngiltere için bais-i fevz ü
felah olmayacağını ve ihtimal ki Hindistan’da bu yüzden İngiltere
hükumeti büyük felaket ve müşkilata duçar olacağını
mantıkī bir surette irad ve ifham eylemişlerdir.
– El’an Tunus
ve Cezair müslümanları arasında İtalyanlara karşı nefret ve
husumet devam ediyor. Bir İtalyan kumpanyasına aid olan
tramvaylara hala boykotaj yapılıyor. Fransa me’murlarının
gösterdikleri şiddetle beraber bu mes’eleye bir türlü nihayet
verilememiştir. Trablus ve Bingazi mücahidin-i İslamiyyesine
gönderilmek üzere külli miktarda ianat-ı nakdiyye toplanmıştır.
Mebaliğ-i mezkure peyderpey mahalline isal edilmektedir.
Bu hiss-i nefret ve husumet ebedi ve daimi surette
ları bu babda yemin ve kasem eylemişlerdir.
– Yeniden Fas’da iğtişaşat hasıl olmağa
başlamıştır. Fransızlar aleyhinde Fas kabaili tarafından tedabir-i
fi’liyye ittihaz olunarak on iki Fransız zabitin itlafı
mümkün olmuştur.
Fas’daki Fransa me’mur-ı siyasisi telaşa düşüp kendi
hükumetiyle muhaberata devam eylemektedir.
Sultan Mulay Hafiz Darü’l-beyza mevkiine iltica etmek
fikrinde iken Mösyö Renbolet ’in tavsiyesi üzerine bir bölük
askerin taht-ı muhafazasında olarak sarayında kalmıştır.
Fas’daki asakir-i asiyenin başında bulunan rüesa-yı mahalliyye
Ceneral Dalye’ye arz-ı dehalet etmek üzere Tanca’ya
muvasalat eylemişlerdir. Fas kabailinde asabiyet gittikçe had
bir şekil almakta ve Mulay Hafiz’in Fransa metalibine
ser-füru edip muahedenameyi imza ettiğinden dolayı memlekete
ve millete büyük bir hıyanet icra etmiş olduğuna dair
kanaat hasıl eylemektedirler.
Fransa hükumetince iğtişaşat-ı mezkureye nihayet vermek
zımnında tedabir-i mukteziyyeye tevessül edilmek üzeredir.
– Salarüddevle Kirmanşah Rus ve İngiliz
konsolosları tarafından dermiyan olunan teklifatı reddeyliyor.
Makam-ı hükümdari üzerinde hukūk iddia etmekte olduğunu
ahaliye i’lan ediyor. Kendisine iltihak eden rüesa-yı
kabail ile bir taraftan da muhabere etmektedir. Hükumet-i
tadır. Prens Fermanferma Kazak süvari kıtaatından mürekkeb
bir müfreze ile Kazvin’den Hemedan’a hareket etmiştir.
Merkūm Hemedan’da kendisine intizar eden diğer bin kişilik
bir kuvvete iltihak edecektir. Kuvvetli bir Bahtiyari müfrezesi
Zencan mevkiini işgal eylemiştir.
– Geçen sene Meclis-i Meb’­
u­
san’dan ahz-ı me’zuniyyet eden İran Naibü’s-saltanası Avrupa’ya
azimet ediyor. Müşarun-ileyhi İranlılar aleyhine icra
eyledikleri nümayiş üzerine gücendirmişlerdir. Niyabet-i
hü­
kumeti Demokratlar elde etmeye çalışmaktadırlar. Zaten
bunun için bir çok kimseler ve meb’uslar çalışmışlardı. Serdar
Esad da bu makam için ziyade çalışanlardandır. Fakat
hal-i hazırdaki naib-i hükumet kadar alim ve fazıl bir kimse
namzedler içinde yoktur. Bu Avrupa’ya giderse bir daha geri
dönmeyecektir.
– Meşhed’deki
kad-i şerifi Ruslar tarafından bombardıman edildiği esnada
ziyaretçilerinden yüz kişi kadar top güllelerinden müteessiren
vefat etmişlerdir. Ruslar güya mezar-ı mezkura iltica
eden eşkıyayı yahud şah-ı sabık tarafdaranını dağıtmak
bahanesiyle bu fi’l-i mezmumu ihtiyar ettiklerini iddia ediyorlar.
Profesör Brawn Manchester Guardian ’a yazdığı bir ma­
kalede Rusların tecavüzatını protesto ederek bil-iltizam bu
fi’l-i makbuhun irtikab olunduğunu ityan ile Ruslar tarafından
makbere-i mezkurede mevcud olup İran şahlarıyla
ağniyaları tarafından mahall-i mezkura teberrüken ihda
olunan mücevherat ve asar-ı atikanın yağma edildiğini ve
Rus Kazakları atlarıyla mezkur mahall-i mübareke hücum
olunduğunu dermiyan etmekle İngiltere hükumetinin nazar-ı
dikkatini celb etmek istemiştir. Rusların bu tecavüzlerinden
umum Şiilerin na-hoşnud olduklarını da profesör-i
müşarun-ileyh beyan eylemiştir.
– Salarüddevle
aleyhinde gönderilen jandarma teşkilatı için şimdiye
kadar vukū’ bulan sarfiyat hemen iki milyon rubleye
baliğ olmuştur.
– Tebriz şehri ve mülhakatı ahalisi valinin
tebdilinden dolayı hal-i heyecandadır. Şehirde akd-i ictima’
eden ulema ve tüccar Şücaüddevle’nin tekrar vali ta’yin
edilmesini taleb eylemiş ve iğtişaşata meydan vermemek
maiyetinde Meraga’dan gönderilen üç yüz elli süvari askeri
bulunduğu halde şehri dolaşarak ahaliyi teskin eylemiştir.
– Sipehdar’ın avdetini ümid eden
fedailer Tebriz’de toplanmaktadırlar. Salarüddevle maiyetindeki
sekiz bin süvariyle Zencan şehrini işgal etmiştir. Meclelüssaltana
Salarü’d-devle’nin korkusundan bir karyeye
– Standard gazetesinde okunduğuna
göre Tibet-Çin hududunda hasıl olan bir iğtişaş esnasında
Tibetliler Çinlilerden pek çok kimseleri ele geçirip diri diri
yakmışlardır. Ahiren bu halden haberdar olan Çinliler ise
ahz-ı sar ve intikam için Tibetlilere hücumla bir çoğunu öldürdükten
sonra ma’bedlerini de yakmışlardır.
– Çin’e tabi’ Vansin şehrinde
ahiren eski ve yeni askerler arasında gürültü hasıl olarak
silaha sarılmaya mecbur olmuşlardır. Devamlı müsademelerden
sonra her iki taraftan yüz kişi telef olduğu Standard
gazetesinde okunmuştur.
– Kolça’dan Petersburg’a
huriyeti’yle kat’-ı rabıta ederek i’lan-ı istiklal eylemiştir.
– Southampton’dan New York’a
gitmekte olan İngiliz Titanik sefine-i cesimesi Efrenci Nisan’ın
sekizinci Pazar günü akşamı saat onbiri kırk geçe Ternovo
Adaları etrafında Bun Burnu civarında Kapdros’dan
mil uzakta derece dakīka arz-ı şimali derece
dakīka tul-i garbide vücudundan geç haberdar olan sabih
bir buz kitlesine çarparak nısfu’l-leylden sonra saat ikiye
yirmi geçe gark olmuştur. Battığı mahal metre derinliktedir.
Telsiz telgrafla nısfu’l-leylde kazazede vapurdan
dördünde mahall-i hadiseye yetişmiş hayattakiler kendisi
tarafından kurtarılmıştır. Titanik’te yolcu taife var
taifelerden ki cem’an kişi kurtulmuştur.
Titanik şimdiye kadar inşa edilmiş olan sefain-i cesimenin
en büyüğü idi. Tulü arzı umku da metre
mevcud dritnotlardan en büyüklerinin iki misline muadildir.
Bacalarından beheri içinden çifte hatlı bir tren pek kolayca
geçebilecek derecede büyüktü. Geminin dümeni . ve
bir demiri . kilo sikletinde idi.
Geminin taksimat ve tezyinat-ı fevkaladesi ise hakīkaten
her türlü tasvirin fevkinde idi.
Titanik sefinesinin hamulesi . çuval kahve ve çaydan
mürekkeb idi. Bundan başka sefinede yüz milyon değerinde
elmas ve sair zinet taşları bulunmakta idi. Yolcuların
eşyalarına yüz milyondan ziyade bir kıymet takdir olunmaktadır.
Dalgalar arasında yedi milyon mektup zayi’ olmuştur.
Hasarat milyon markı tecavüz etmektedir.
Titanik’in batması pek feci’ olmuştur. Suların şiddetle
nüfuzundan tulumbalar hareketten muattal kalmıştır. Elektrik
dinamosu hareketten sakıt olduğundan lambalar birden
bire sönmüş vapur zulmetler içinde kalmıştır. Çocuklarla
kadınlar sefineden ayrıldıkları vakit hasıl olan manzara pek
müdhiş olduğunu tahlis olunan yolcular anlatıyor. Avrupa
ve Amerika’nın bir hayli büyük zevatı da mağrukīn miyanındadır.
Bu kaza Avrupa ve Amerika’da pek büyük te’sir icra
etmiştir binlerce insanlar matemler içindedir.
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“Firavun’a gidiniz o çünkü azdı. Kendisine yumuşak söz
söyleyiniz; belki aklını başına alır yahud içine korku gelir.”
* * *
Taha Sure-i şerifesinden naklettiğimiz şu ayetlerdeki
hitab Musa ile Harun aleyhimesselamadır. Harun daha
beliğ olduğu için evamir-i ilahiyyeyi tebliğ ederken kendisine
refik edilmesini Hazret-i Musa Cenab-ı Hak’dan istemiş
Kur’an’daki kıssaların her birinde büyük büyük ibretler
vardır. İm’an ile bakarsak şu ikinci ayette iki azim nükte gö­
rürüz: Allah elbette Firavun’un tuğyandan vaz geçmeyece­
ğini aklını asla başına almayacağını bilirdi. Böyle iken peygamberlerine
“Belki...” diye bir ümid veriyor. “Siz vazifenizi
azm ile kuvvet-i kalb ile itminan ile ifaya bakınız. Evet
resulün vazifesi yalnız tebliğdir. Siz bu tebliğin mübin olması
onu düşünmeyiniz. Bunu düşünürseniz ye’s içinde kalırsınız
ki o zaman vazife-i risaleti hakkıyle eda edemezsiniz” diyor.
Demek ki hakkı hakīkati müdafaa edenler bütün dünya
Firavun kesilse hiç fütur getirmeyecekler.
timsali idi. Musa ile Harun ise birer peygamber idi. Uluhiyet
da’vasına kalkışan Firavun’u yola getirmek için Cenab-ı
Hak bu iki vücud-ı mübareki bin hüccet-i kahire ile gönderebilirdi.
Öyle iken “Sert davranmayınız yumuşak söyleyiniz
rıfk ile muamelede bulununuz” emrini veriyor. Maksad-ı
edeceğimiz fikre karşı ufacık bir i’tiraz serd olunsa yumuşak
söylemek şöyle dursun en sert en acı hücumlarla bile
kanaat etmeyiz de ağız dolusu söveriz! Bazen en temiz bir
hakikatı en murdar şütum ile kabul ettirmek isteriz! En pak
en meşru bir maksada böyle en mülevves en rezil bir vasıta
sad ta’kīb eden erazile yakışır birer silah olabilir. İşte bizi öldüren
zaafa tefrikaya düşüren iki derd-i içtimai: Azimsizlik
terbiyesizlik...
Efrad-ı millet arasında haksız bir ye’sin ma’nasız bir
bedbinliğin günden güne şiddetini artırmak şartıyle hüküm
sürdüğünü görüyoruz. Mübeccel bir maksad uğrunda bütün
mesaisini bütün mücahedatını heder olmuş gören bir adam
bile ye’se düşmemelidir. Hele bizim me’yus olmaya hiç hakkımız
yoktur; çünkü hiç çalışmadık. Şüphe yoktur ki ye’simiz
bedbinliğimiz hep uğraşmamaya atalet içinde
paslanıp gitmeye hak kazanmak içindir.
Terbiyesizlik ise adeta müslümanların bir sıfat-ı kaşifesi
olmuş! İşte milleti bu iki musibetten kurtarmak bütün efrad-ı
milletin boynuna borçtur.

----
FIKIH VE FETAVA
----

Yedinci sene-i hicriyenin Zilka’desi idi; Fahr-i Kainat
Efendimiz hazretleri Hudeybiye umresi için ihram edenlerden
kimse kalmamak şartıyla tedarikat-ı seferiyyede bulunSahib
ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
malarını emir buyurdular. Herkes hazırlandı. Hudeybiye
vak’asında duçar-ı ihsar olmayanlardan dahi bir çok kimseler
umreye iştirak edeceklerdi. Kadınlardan çoluk çocuktan
başka maiyet-i Nebevi’de ashabdan iki bin kadar kimse
umre niyetiyle yola çıktılar. Kafile-i müsliminin Mekke’ye
takarrubunu görünce müşrikin Harem-i Şerif’i tahliye ile
Kuaykıan tepelerine çıkarak kısmen Daru’n-nedve’nin bulundu
yerde birikerek ehl-i İslamı temaşaya koyulmuşlardı.
Aralarında Hazret-i Peygamber ve ashabının zaaf ve na-tüvaniye
duçar olduklarından guya Yesrib’in himayesiyle
ezilmiş bulunduklarından bahs ile kil ü kal edip duruyorlardı.
Ehl-i İslam muhteşem kalabalıklarıyla Mekke’ye dahil
oldular. Şuara-yı İslamiyyeden Abdullah bin Revaha kılıcını
kuşanmış naka-i Nebevi’nin dizgininden tutmuş olduğu
halde:
Diye “recez” söyleyerek ilerliyordu. Hazret-i Ömer Abdullah’a:
Bu ne oluyor nezd-i Nebevi’de şiir söylenir mi?...
diye men’ etmek istedi ise de; ol hazret: – Ya Ömer Abdullah’a
dokunma söylesin onun sözleri küffara oktan ziyade
te’sir ediyor!.. buyurdular.
Fahr-i Kainat efendimiz Mescid-i Şerif’e dahil olunca ıztıba’
etti; yani rida-yı şerifinin bir ucunu sağ koltuğu altından
geçirerek sol omuzu üzerine attı. Bütün ashab-ı kiram da
ol hazrete ittiba’ ettiler: Hepsinin sağ omuzları açık bulunuyordu.
Artık tavafa başlayacaklardı. Fahr-i Kainat efendimiz
ashabına esna-yı tavaf ve sa’yde müşrikine karşı neşat ve
kuvvet ibraz etmelerini tavafın evvelki üç şavtında remel
–yani adımlarını kısaltarak omuzlarını silkindirerek çalımlıca
dan alel-ade meşy ile geçmelerini emir buyurdular.
... : :
Sonra ol hazret Hacer-i Esved’i istilam –selamlamak–
Bit-tabi’ ashab-ı kiram hazeratı da Resul-i Ekrem efendimize
alel-ade meşy ile geçtiler. Çünkü Beyt-i Şerif aralarına hail
olduğundan Kuaykıan ve Daru’n-nedve taraflarında bulunan
müşrikin rükn-i Esved ile rükn-i Yemani beyninde bulunan
müsliminin halini fark edemiyordu. Tavafın ikinci ve
üçüncü şavtını da aynıyla birincisi gibi fakat kalan eşvat-ı
erbaasını alel-ade meşy ile icra ettiler. Her şavtın ibtidasında
da Hacer-i Esved istilam ediliyordu.
Tavafı ikmal edince Safa ile Merve arasında da yedi defa
sa’y ettiler. Meyleyn-i ahzareyn arasını da hervele ile yani
süratle geçiyorlardı. Bu hervelenin dahi remel gibi müşrikine
karşı bir nümayiş olmak üzere yapıldığı anlaşılıyordu.
kaynaklarda şeklinde geçmektedir.
Bu umre esnasında aleyhissalatü vesselam efendimiz
Meymune bintü’l-Haris’i tezevvüc buyurdular. Fakat zifaf ve
düğün ihramdan çıkarak “Serif” nam mevkie geldiklerinde
Ehl-i İslam üç gün Mekke’de kaldıktan sonra dördüncü
günün sabahı müşrikin tarafından Huveytıb bin Abdiluzza
riyasetinde bir hey’et-i murahhasa gelerek Hudeybiye
Musalahası’nın madde-i mahsusası iktizasınca Mekke’den
çıkmaları söylendi. Fahr-i Kainat efendimizce düğün ve
umuma karşı bir ziyafet tertib edecek kadar Mekke’de kalmaktan
müşrikin için bir zarar melhuz olmadığı söylenmiş
üzere karar verilmiş Serif nam mevki’de düğün yapıldıktan
sonra Medine’ye avdet buyurulmuştur.
* * *
Yedinci sene-i hicriyede ifa edilen bu umre ehl-i siyer
ashab-ı hadis arasında “Umretü’l-kaza” namıyla yad edilmektedir.
Bu umre ya isminden anlaşıldığı üzere altıncı
senesi müşrikinin ihsar ve mümanaatıyla yarıda kalan
umrenin kazası oluyor; yahud kaza olmayarak yeni baştan
bir umre demektir. İkinci ihtimale göre “Umretü’l-kaza”
ta’birinde olan “kaza” kelimesi musalaha ma’nasını ifade
eden “mukazat” kelimesinin mücerredi olup ’ nin
me’haz-i iştikakı ve eda mukabili kazadan ibaret olmaz; belki
Hudeybiye Musalahası’nın berekatından olarak ifa edilmiş
müstakil bir umre olur. Abdullah bin Ömer radiyallahu
anhüma dahi bu ciheti tercih ederek:
diyor.
tü’l-kısas” namı dahi verilmiştir. Nasıl ki İbni Abbas radiyallahu
anhüma
ayet-i
kerimesinin yedinci sene-i hicriyye umresi esnasında nazil
olduğunu rivayet ediyor. Maamafih umretü’l-kaza ta’biri
hakkında olan bütün bu te’vil ve şahidlerin sıhhati yedinci
sene umresi altıncı senesi ihsar sebebiyle fevt eden umrenin
kazası olmak ihtimalini ref’ edemez. Bu halden umrenin
dahi sair kurubat ve nevafil gibi şüru’ sebebiyle vücubuna
kail olanların söz söylemesi için de meydan müsaid demektir.
Onlar umretü’l-kısasın ihsar sebebiyle fevt olan haccın
kazası olduğunu pekala iddia edebilirler. Şu kadar ki bunun
zar ile bir delil taharri etmek mecburiyeti yüz gösterir...

----
FELSEFE
----

–Tasavvuf-ı İslami vahdet-i vücud
mesleğinin rengin sünuhatıyla pirayedardır. Mevlana
Cami’nin:
kıt’asında ne kadar ulvi bir saniha mündemicdir.
Mutasavvıfin-i İslamiye hamun-ı belayayı dolaşarak
harim-i vuslata erişmek için tezkiye-i nefs tarikıyla fena fillah
mertebesine çıkmaya çalışmışlar ve neva-yı firkat ve tazallümlerini:
gibi sanihalarla ifşa eylemişlerdir.
Ruhlarını meshur bırakan aşk-ı lahuti ile yalnız dünyayı
değil naim-i cinanı bile unutmuşlar ve sermest-i garam
olarak yaşamakla zevk-yab olmuşlardır. Meali Semnun-ı
Muhib’e isnad edilen şu kıt’a ne güzeldir:
Ekabir-i evliyadan Hasri diyor ki:
yani sufi-i hakīkī riyazat ve mücahede
evvelki hale avdet etmeyen ve bu yolda merahil-i muayyeneyi
geçerek kendinde beka ba’de’l-fena sırrı tecelli ettikten
sonra da bir daha fena-pezir olmayan zattır. Mevlana Cami
şu rubai ile Hasri’nin bu sözünü pek parlak bir surette tasvir
eylemiştir:
Erbab-ı tasavvuf mesleklerinde gaye-i maksuda vusul
esere istidlal yani tarik-ı limmiyi ve bazıları da eserden
müessire intikal yani tarik-ı inniyi tercih eylemişlerdir.
Müessirden esere intikal usulü pek az fennidir. Saat-ı
hayatı vecd ü uzlete hasr etmek suretiyle gaye-i tekamüle
vasıl olmak istemek her şeyi ve hatta kendini bile nabud
menzilesine indirerek istiğrak-ı külli içinde inhilal edip gitmek
na takarrub etmek demek olur ki bu usulün fenni metodlarla
tabii bir hatt-ı iştiraki olamaz.
Bu tarikın ifrat ve su’-i tefsirinden istifade etmek isteyenler
tarafından; irfan ve hikmetin kuva-yı nazımesinden
mahrum olan dimağlarda ika’ edilen tahribat-ı maddiyye ve
ma’neviyye; pek acıklı halata sebebiyet vermiş ve vermekte
bulunmuştur.
Müslümanları tahrib eden meskenet ve atalet marazlarının
menba’-ı intişarı mazinin çürümüş ve kemirilmiş enkaz-ı
mütebakiyyesi kovuklarında müstakbele intikal eden bu gibi
su’-i tefsir ve ifrattan mütevellid büzurattan başka bir şey
değildir. Halkın atalet ve cehaletinden istifadeye yeltenen
tufeyliler efrad-ı ümmetin teali-i efkarına hizmet edecekleri
yerde; bu tarikı su’-i tefsir ederek; fıtraten mevcud olan cürsume-i
zekanın adem-i inkişafına ve belki büsbütün sönüp
mahv olmasına sebebiyet vermişlerdir.
Pir-i muhterem Cüneyd-i Bağdadi’nin dediği gibi ilim ve
bi-behre bulunan irşad müddeilerinin sevk edecekleri tarik
gayya-yı sefalet ve felaketten başka ne olabilir?!
savvufa istinaden ortaya attıkları hurafeler etrafa saçtıkları
zehirler ibtidai dimağlarda pek müsaid bir zemin-i tahrib bulabilmişlerdir.?
Baştan başa uyuşmuş bir iklim-i tar-mardan başka
bir manzara arz etmeyen cihan-ı İslam’ın avamil-i inkıraz ve
sefaletten en mühimmi maraz-ı atalet ve nadanidir. Bugün
müstevli ve müzmin bir devreye girmiş olan bu hastalığın
esbab-ı intişarı arasında vaktiyle saçılmış bu gibi sem-nak
fikirleri de ta’dad etmek icab eder. Gazzali mutasavvıf geçinen
ve fakat tasavvuftan bi-haber bulunan kimselerle de
hayli çarpışmış tasavvuf-ı İslami’yi eserden müessire istidlal
esası üzerine ibtina etmeye çalışmıştır. Gazzali eserden müessire
hikmetinden
olan bu usul daha çok fenni ve daha çok mantıkīdir.
Hazret-i Ali’ye isnad edilen:
kıt’asından müşarun-ileyhin de eserden müessire intikal
usulünü tercih ve tavsiye ettiği anlaşılıyor.
Cenab-ı Haydar’ın sanihat-ı fikriyyesinden muktebes
o­
lan meal Celaleddin-i Rumi’nin şu kıt’asıyla da te’yid edilmektedir.
Gazzali tasavvuf-ı İslami’ye iki suretle hizmet etmiştir: Evvela
erbab-ı tasavvufa karşı tevcih edilmekte olan siham-ı
ta’n ve şübheyi ber-taraf ederek tasavvuf-ı İslami’nin Kitap
ve Sünnet’ten müstahrec olduğunu ve bab-ı şeriatten girilmedikçe
şükufe-zar-ı hakīkate vusul mümkün olmayacağını
göstermiş saniyen mutasavvıfinden geçinen ve fakat ahkam-ı
aliyye-i şer’iyyeden bi-haber bulunan bir takım cühelanın
an’anat-ı işrakiyye ile dimağları meşbu’ bir hale gelmiş
olan türedilerin tasavvuf namına ortaya attıkları tamat
ve şathiyatın reddiyle uğraşmış ve hadika-i tasavvufu kaplamış
olan muzır filizleri zehirli yosunları söküp çıkarmaya
çalışmıştır.
Paye-i kemalleri:
beyitleriyle tasvir edilen eazım-ı mutasavvıfin akīde ahlak
ve a’mal ve siret hususunda Cenab-ı Risalet-penah hazretlerine
mütabaat ederek derece derece kat’-ı merahil ile paye-i
hakīkate teali eylemişlerdir.
Bu muhterem zatlar şeriat-i Ahmediyye’yi iltizam ve de­
kayık-ı sünnet-i Nebeviyye’ye ihtimam sayesinde bahr-i
tev­
hid ve irfanda lücce-i vecd ü istiğraka erişerek esrar-ı
Rabbaniyye ve nefehat-ı Sübhaniyye ile leb-riz-i kemalat ol­
muşlardır.
Cüneyd-i Bağdadi: “Eser-i risalete ıktifa etmeyenlere bar­
gah-ı rububiyyete musıl olan yollar kapalı kalır. Kur’an ve
ehadisle tenevvür etmemiş olanlar tarik-ı tasavvufta muk­
teda-bih olamazlar” diyor.
Eslaf-ı kiramın meslek-i tasavvufu ne suretle telakkī ve
ta’kīb etmiş olduklarını bundan güzel tasvir edecek bir ifade
bulunamaz. Pir-i tarikat bu sözleriyle hırka-puş-ı atalet
olan cühelanın makam-ı irşada geçmeleri şöyle dursun bir
hankahın kapıcısı bile olamayacaklarını i’lan eylemiştir.
beytiyle mukabele etmiş olan ekabir-i urefadan Sırrı Sakati
diyor ki: “Mutasavvıf nur-ı irfan ve ma’rifeti nur-ı vera’ ve
takvasını ıtfa etmeyen ahkam-ı şer’iyye ve zahir-i Kitab’a
mütenakız sözler sarfından tevakkī eden kat’-ı meratib ettikçe
hetk-i maharimden ictinaba olan gayreti de o nisbette
artan velhasıl takarrub ettikçe haşyeti tezayüd eden kimsedir.”
Tasavvuf-ı İslami’de esas ilim ve takva istikamet ve
mekarim-i ahlakıyye ile ittisaftan ibarettir. Kisve-i etkıyaya
bürünerek keramat-füruşluk sevdasında bulunanlar ve ef’al
ve sekenatlarını şer’-i mübine tevfik etmeyenler zümre-i
ahyar miyanında değil şirzime-i eşrar arasında ta’dad
olunmalıdırlar.
GENÇLERDE MILLIYET HISSI ÖLÜYOR!
Her milletin ati ve istikbal ümidi gençleridir. Vatan ve
memleket terakkī ve tealisini gençlerin hamiyyet ve gayretinden
kuvvet ve kudretinden intizar eyler. Çünkü gençlik
hal değil atidir; gençlik hayal değil hakīkattir; gençlik ruhdur
kuvvettir. Fakat bu hakīkat ruh ve kuvvet olan gençliğin
yarım bir hakīkat mariz bir ruh nakıs bir kuvvet olmaması
lazımdır. Gençlikte bütün vuzuhuyla zindegi metanet
tezahür etmelidir.
Gençlerimizde bu zindegi ve metanet mevcud mudur?
Zindegi ve metanet her iki kuvvete de şamildir. Yani hem
maddi hem ma’nevi; cisimde ruhda mevcudiyeti elzem
kuvvet ve şiddet! Bunlar ancak milli bir seciyenin mevcudiyetiyle
husul-pezir olabilir. Halbuki gençlerde milli seciyeyi
hemen hemen göremiyoruz. Buna da en birinci sebeb “Levantenizm”dir.
Memleketimizde asırlardan beri yerleşmiş ictimaiyatımızın
her noktasına sokulmuş tedrici fakat müessir tahribat
Levantenizm o kadar eski bir tarihe malik değildir.
Levantinler ancak bir asırlık tarihe maliktirler. Levantenizm
bir asıra az çok karib bir zamandan beri bu pak ve nezih
memleketimizde meydana çıkmış garba olan temasımızın
nisbetiyle mütenasib bir süratle intişara başlamıştır.
Levantenizm nedir? Levantenizm garb adab ve muaşeretini
fena bir surette taklid eden bozuk nesillerin ictimai
hayat-ı rezile ve sefihelerine imtisal!..
şu makaleye mevzu’ olmuş. Gençlik üzerinde ne berbad ne
derin izler cerhalar açmakta bulunduğunu beyana lüzum
göstermiştir.
diğer memleketlerimizin yine kendilerine aid mahallerinde
nın kibar aleminin en mühim uzuvları gibi geçinirler. Ahlakı
saf ve nezih bir müslümana pek çirkin görünen şekilleri kıyafetleri
tavır ve hareketleriyle mümtaz bir hayat taşıdıklarını
zerre kadar mevcud değildir. Çünkü ne bir milliyeti ne de
bir vatanları vardır. Milliyetleri behimi bir insanlık vatanları
Bu her türlü levsiyata müstaid olan levantenlerin gençlerimizi
kendilerine celb ve cezb için öyle sahir ve cazib vasıtaları
aletleri vardır ki… fakat hakīkī bir müslüman genci
fikir ve ruhu ecdadının ulviyet ve hamaseti ile ırkının necib
ve ali ahlak ve faziletleriyle perverişyab olmuş bir müslüman
genci bu vasıtalara yanaşmak bu aletlere kapılmak değil o
sefil ve rezil şekillere vasıtalara bütün gayz ve tehevvürünü
fırlatmak ve bütün kuvvetiyle oradan tebaüd etmek ister.
Riya hile sahtekarlık ahlaksızlık ve daha ahlakın mugayiri
ne kadar seyyieler varsa hepsini toplamış olan bu Levantenleri
taklide kalkışmak bir müslüman için ne acıdır ne
zillettir!..
Bugün vatanımızın canımızın düşmanı olan korsan
buralarda neş’e ve sürurdan bayılır. Harbi bombardımanı
alel-ade bir yevmi şuun olmak üzere telakkī eder. Mukaleme
musahabelerini yine kadınlar tuvaletler eğlenceler teşkil
eder.
Şimdi bu Levantenlerin bu sefil hareketlerini taklid ederek
deruni bir haz duyan kendini bir garblı bir medeni telakkī
eden zavallı gençlerimize yalnız acımak kifayet etmez.
Onları bu düşmekte oldukları derin ve mülevves hufreden
kurtarmaya çalışmalıdır. Gittikçe terakkī eden Levantenizm’e
mani’ olmak lazımdır. Bir müslümanın; kendi dindaşı
bir gencin Müslümanlık adetlerini Müslümanlık edeb
ve rükünlerini istihfaf etmesini buna mukabil Levantenlerin
maymunluklarını tebcil eylemesini işitmesi kadar bedbahtlık
tasavvur olunur mu? Bu hal pek kesretli değilse de maatteessüf
kesrete yakın bir mikdardadır. Müslümanlığın yükselmesi
büyümesi için çırpınan çalışan bu mefkureyi yaşayan
ve yaşatmak isteyen bir kısım gençlerimiz ne mertebe tebcil
tes’ide layık ise… maymunları taklide özenen fikri ruhu
hayalen garb mukallidliğinde bulunan diğer kısım gençlerimiz
de o mertebe merhamete şayandır.
bir hüviyet kuvvetli bir kitle halinde milli bir mevcudiyet
göstermiyor. Bugün Paris gençlerinin vatanperverlikleri
milliyetperverliklerini düşünmeli bir de bizim İstanbul’daki
bu mukallid genç beylerimizin milliyetsizliklerini düşünmeli!
Fakat o Paris’teki gençler arasında yabancı mahluklar milliyetsiz
vatansız lavantenler mevcud değildir!
Bütün müslüman an’anelerine adetlerine yabancı bir
nazarla bakan milli fikirleri kanaatleri istihfaf eden müslüman
metaına iltifat etmeyen bir gençten vatan ve millet
Halbuki vatan; gençlerden pek çok şey bekliyor. Bütün
yor. Çünkü vatanı yükseltecek Müslümanlığı büyültecek ve
Osmanlılığı muhteşem ve muhterem nam ve ünvanına layık
bir azamet ve kuvvet ile yaşatacak gençlerdir; bugünkü ve
yarınki gençliktir.
Milliyetini küçük gören kavmiyetini tezyif eden insanlar
yaşamaya değil ölmeye mahkumdur. Japon gençlerini
adetlerini öğrenen ve orada bir Avrupalı gibi yaşayan bir
Japon memleketine avdette derhal kimonosunu giymekte
ve Japon adetlerini yaşamakta ihmal etmez. O yalnız Avrupa’nın
EDEBİYAT
EBU’L-ALA’ MAARRI
Anlaşılıyor ki şair-i hakim Lazkiye’de ruhban ile olan
mubahesatını pek i’tina ile ta’kīb etmiş öyle ki bu vakıanın
te’siri ölünceye kadar devam ederek bir türlü zihninden silinmemiş:
Mesela feylesofun bir kasidesini okurken birden
bire kiliseye rahibe şammasa kıssa zünnara cerr-i kelam
ederek bunlarla ve bunların bir türlü aklının kavrayamadığı
taalimiyle istihzaya başladığını görürsünüz.
Şam taraflarında dolaştıktan sonra Bağdad’a gitmeye
azm etti. Bağdad onun zamanında “medinetü’l-ilmi
ve’l-felsefeti” “daru’l-hidayeti ve’l-hikmeti” idi. Risalelerinden
birinde Bağdad’ı şöyle vasf ediyor:
“Bağdad’da ilmi; Cemretü’l-Akabe’de çakıl taşından
daha çok Hasıra’da sudan daha bol Cabire’de Hayma­
ni’den daha ucuz Yemame’de Ceride’den daha yakīn buldum.”
Bağdad’a hikmet-i Yunaniyye ve felsefe-i Hindiyye’yi tederrüs
etmek “Beytü’l-hikme”de bulunan bu asar-ı mütercemeden
Yunan Roma Hind feylesoflarının fikirlerine vakıf
olmak için gitmiş idi. Çünkü Harunü’r-Reşid Bağdad’da
bir kütüphane te’sis ile her türlü kitapları toplamış halefleri
cem’-i kütübde ve tercüme-i asarda devam ederek bu daru’l-kütüb
alemin en mebrur en hayırlı kitaphaneleri sırasına
geçmiştir. Bu devirde Bağdad’da “Bahaüddevle” kütüphanesi
de var idi ki karn-ı rabi’-i hicri evahirinde te’sis olunmuştu;
şehr-i mezkur ulema üdeba müteallimin fukaha
muhaddisin ile dolu bulunuyor idi. İşte buna binaen Maarri
Bağdad’a can attı ve senesinde dahil oldu. Bağdadlılar
feylesofun şeref-i kudumünü haber alır almaz müştakane bir
hüsn-i kabul gösterdiler; birer birer takım takım müşarun-ileyhin
etrafına toplanıyorlardı. Çünkü sitı her tarafı tutmuştu.
Bağdadlılar arasında bir buçuk seneyi tecavüz etmeyen
bir müddet kaldı. Bu esnada Maarri’den ilim ve edeb telakkī
olunuyordu; bir taraftan da ulum-ı felsefiyye ile meşgūl
oluyordu gah efvahdan kısmen de kitaplardan ahz-ı felsefe
ediyordu öyle ki koca Maarri felsefede pek yükseldi ve
muasırininden bir çokları karşısında kendini gösterdi.
Bağdad seferinden beklediği gayeyi te’min edince artık
avdet etmek istedi. Fakat Bağdadlılar bunu hisseder etmez
feylesofun fırakı kendilerine pek giran geldi hakimi meramından
vazgeçirmek istediler mal ile gümüşler altınlar
arri gibi bir feylesof böyle şeylere aldanamaz idi; Ebu’l-Ala
Bağdad’a ihsan değil irfan istemek için gitmişti. Bağdadlıların
ceblerinde değil sadrlarında olana muttali’ olmak için
şedd-i rahl etmişti. Bağdad’ı altınına değil edebine tamaan
ziyaret etmişti; bunun için kendine ne arz olunduysa emelinden
vazgeçiremedi beldesine dönmek istiyordu. Dayısı
Ebi Kasım’a gönderdiği mektuptan şu parça da feylesofun
Bağdad’da kalmak için mala tergīb olunduğuna fakat kabul
etmediğine delildir:
“Benim Bağdad’dan ayrılmak istediğimi hissedince yüreklerini
açdılar güzel güzel sözler söylediler kendileriyle
beraber kalmamı arzu ettiklerini beyan ile kanaatin nehy
ettiği i’tiyadımın hoş görmediği bazı tergībatta bulundular.”

Nihayet sene-i hicriyyesi Ramazan’ının yirmi dördünde
Bağdad’ı terk etti.
Maarra’ya varınca validesinin vefat ettiğini anladı pek
çok mahzun oldu gamlar kederler içinde kaldı; artık dehrin
bir validesini de kendinden esirgediğini anlamıştı. Bu hadise
Maarri’nin esbab-ı tezehhüdündendir dünyadan nefret
etmişti.
Bağdad’da şöyle bir macera olmuştu:
Feylesof; Şerif Murtaza ile beraber bir mecma’-ı üdebada
bulunuyordu. Şairlerin sözü oluyordu. Şerif: – Mütenebbi’nin
şiirlerini sevmem dedi ve şairi çekiştirmeye başladı.
Maarri: – “Hakkın yoktur
şiiri şairin başka hiçbir şiiri olmasa yine kafidir” diye Mütenebi’yi
müdafaa etti.
Şerif bunu duyunca feylesofun meclisden ihrac edilmesini
emretti. Muma-ileyhin bu kadar na-şinasane muamelesi
ta’yib edildi. Fakat Şerif:
– Bu adam bana sövüyor. Çünkü:
demek istiyor. Yoksa Mütenebbi’nin dahi güzel kasideleri
şiirleri varken bu kasidenin sadrını irad etmekten maksadı
nedir?” dedi.

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
“Musa as ve Beni İsrail Allah’a bunu teganni ettiler. Ve
dediler: Allah’a teganni edeceğim; çünkü: Şan ve celal ile
muzaffer oldu; beygiri ve süvarisini denize attı” “Firavun’un
arabalarını maiyetini ve kendisini denize attı; müntahab kumandanları
da Bahr-i Ahmer’de boğuldular.”
Bu mu’cizeyi müteakib Beni İsrail çöl içinden geçerek
Refidin civarında çadır kurdular burada Amalika kavmi gelip
onlarla cenk etti. Musa as Hazret-i Yuşa’a dedi ki: “Asker
ayırıp git ve Amalika ile cenk et. Yarın ben cebelin zirvesinde
elimde asa-yı İlahi duracağım” Yuşa’ as onun dediği
gibi yaptı. Amalika ile muharebe etti ve Hazret-i Musa ve
Harun cebelin zirvesine çıktılar Yuşa’ as Amalika’yı kılıç
ağzı ile perişan etti. Musa as dedi ki: “Cenab-ı Hak Amalika
Bundan sonra Beni İsrail Sina çöllerinde Dekalog yani
Tevrat ’ın vesaya-yı aşeresi ve şeriat-i Museviyye’nin bir takım
ahkamı Musa as tarafından tebliğ olundu. Ahkam-ı
mezkureden bir parçası şudur: “Sen hayat için hayat göz
mak için yakılacak. Yaralamaya karşı yaralanacak. Kavga
Bu vesile ile şu noktayı da izah edelim ki: Yahudilerin
kanun-ı ictimailerinin madde-i esasiyyesi olan “Safiyet-i
aid merasim-i diniyyeden maada kavanin-i şedide-i siyasiyye
ve cezaiyye ile de taht-ı te’mine alınmış idi. Fil-hakīka bu
kavanin-i cezaiyyenin şiddeti nazar-ı dikkati calib bir noktaya
kadar vasıl olmuştur; çünkü: Putperestlik müşriklik hem
hükumetin selametine; hem de azamet-i İlahiyye’ye karşı iki
katlı bir cinayet addolunurdu.
Saadet-i milliyyenin vasıta-i istimrarı ancak iman-ı u­
mumi-i
millinin tamamiyetinde meknuz bilinirdi. Tek bir şehirde
hatta tek bir şahıs tarafından irtikab olunan kabahatler
hevl-engiz ile bütün Beni İsrail diyarını mahv u harab etmek
mahv u ref’i emrinde daima en büyük ve müdhiş mücazatlar
şiddetler ihtiyar olunurdu. Şayed bir kasaba böyle bir fiil
vahid-i hakīkī yerine kazib ma’budlar ikame etmiş oldukları
tebeyyün ederse bütün sekene bila-istisna kılıçtan geçirilip
hatta canlı hayvanat bile bırakılmaz idi. Bütün ganaim bir
mahalle yığılarak ihrak şehir de hak ile yeksan edilir ilaveten
böyle bir cürme binaen tahrib edilmiş şehri tekraren
Bir şahsı “putperestlik” ile mahkum etmek üzere iki şahsın
şehadeti kifayet ederdi; mahkum bir mevki’de umum
Beni İsrail tarafından recm edilerek öldürülür ancak ilk taşları
şahidler atar idi.
Hazret-i Musa Cenab-ı Hak’la kelam için Tur’a çıkmıştı
dedik. Ancak müşarun-ileyhin müddet-i gaybubeti uzadığından
Beni İsrail altından bir buzağı heykeli yapıp onu
kendilerine ma’bud ittihaz eylediler. Hazret-i Musa Tur-ı
Sina’dan avdetinde ahalisini çıplak olarak bu put karşısında
taabbüd ile meşgūl buldu.
Bunun üzerine Musa as ordugahın önünde tevakkuf
edip kimlerin Allahu teala tarafından olduğunu sordu ve
“Kim Allah tarafından ise bana gelsin!” dedi. Bütün Levi
kabilesi oğulları onun etrafına toplandılar. Musa as onlara
dedi ki: “Beni İsrail’in Allahu müteali buyuruyor ki her biriniz
kılıcını yanına taksın. Bütün ordugahda kapıdan kapıya
girip çıkarak herkes biraderini herkes arkadaşını herkes
komşusunu katl etsin” ve Levi oğulları Hazret-i Musa as
oldu.
Bundan sonra Sifrü’l-a’dad’da yani Tevrat ’ın dördüncü
kitabı Beni İsrail’in sırf din namına Kenanileri tamamıyla
katl ü i’dam şehirlerini mahv u tahrib ettiklerini Amurilerin
hükümdarı Si’un ile ahalisini kılıç ağzı ile mahv eylediklerini
görüyoruz. Beni İsrail onların arazisini kasabat ve biladını
alıp burada tavattun ettiler. “Ve Musa as casus vazifesiyle
Yazer’i gönderdi onlar da tesadüf ettikleri kasaba ve karyeleri
zapt ahalisini tard ettiler. Sonra dönüp Başan tarikinden
yukarı yürüdüler. Başan hükümdarı Og onlara karşı gitti. İdris’de
muharebe ettiler.” Og mağlub oldu. Bu hususda kütüb-i
mukaddese-i İsrailiyye’nin verdiği ma’lumat şöyledir:
“Böylece onlar yani Beni İsrail onu yani hükümdar Og’u
ve oğullarını ve ahalisini mahv ve i’dam ettiler ta ki onlardan
sağ ferd kalmadı ve memleketlerini zapt ettiler…”
Bu vekayiin aleti olarak Hazret-i Musa’nın muharebata
asker sevkiyle nasıl cenk edip bütün Medyen nüfus-ı zükurunu
ve Medyen hükümdarını katl eylediğini okuyoruz. Bu
vak’ada Beni İsrail Medyen ahalisinin hep kadınları ile çocuklarını
esir ediyorlar hayvanata varıncaya kadar her şeyi
yağma eyliyorlar. Muharibler bu halde Hazret-i Musa as’ın
huzuruna gelince müşarun-ileyh diyor ki: “Çocuklar erkek
olanlarını ve evvelce bir erkek ile yatmış olan kadınları umumiyetle
katl edin. Ancak kız çocukları ve evvelce bir erkekle
yatmamış kadınları kendiniz için saklayın…”
Nihayet Hazret-i Musa as kavmini esaret memleketinden
yani Mısır’dan kurtardıktan ve kırk sene çölde
dolaştırıp süt ve bal akan memleketin yani Arz-ı Mev’ud
hududuna isal ettikten sonra bir çok tebligat-ı mühimme ve
aliye-i diniyyede bulunuyor gözleri müebbeden kapanmadan
bu cihanda Arz-ı Mev’ud’u bir kerecik görebilmek
manzaraya nazır olduğu halde yüz yirmi yaşında lakin
bütün kuva-yı fikriyye ve bedeniyyesine sahib teslim-i ruh
eyliyor. “Şimdiye kadar kimse müşarun-ileyhin merkadinin
nerede olduğunu öğrenememiştir.”
Ben bir müslim olmak sıfatıyla Hazret-i Musa as’ın hüviyet
ve icraatına muarız olmaktan tebriye-i nefs ederim.
Zaten böyle bir kasda makruniyetim dahi gayr-i mümkindir.
Ben bilakis müşarun-ileyhi bu cihana Cenab-ı Hak tarafından
takdis eylerim. Benim bu fasılda göstermek istediğim ancak
şudur ki: Okuduğumuza nazaran Hazret-i Musa din-i İlahi
diye iman eylediği ahkam ve akaidi neşr ta’mim ve tesbit
bazı müellifin; hususiyle hatta din-i Hıristiyaniyet’le perverişyab
olmuş bir takımları nebi-i müşarun-ileyhin icraat-ı
masturesi hakkında şiddetli bir lisan kullanmışlardır. Bu
miyanda meşhur Thomas Paine Tomas-Peyn mütalaatını
ber-vech-i ati beyan etmiştir.
şeklinde yazılmıştır.
“Kütüb-i mukaddesenin tasvirine göre bu ahval gaye-i
tahayyülatımızın vasıl olabileceği derece müdhiş müellimdir.
Şayed bu beyanat doğru addolunursa Hazret-i Musa
as’nın din bahanesi ile muharebat-ı müteselsileyi ilk icad
eyleyen ve hiçbir milletin tarihinde tesadüf olamayacak zulümleri
din maskesi altında icra eden bir adam olması lazım
gelir. Nitekim: Sifrü’l-a’dad’da beyan olunduğu üzere erkek
çocukların ve bir evvelce erkekle yatmış kadınların katli bu
nevi’ zulümlerdendir. Tekrar ederiz ki bu haberler doğru ise
her hangi bir devr-i tarihide nam-ı beşeri tezlil eden zaleme
katl ettiriyor kerimeleri bakireleri taarruzata ma’ruz kılıyor.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

– Biz garib olduktan başka hastamız var. Allah’ın malını
Allah’ın aciz bir kuluna muavenet etmek üzere kestim diyerek
ladım oldukça bir sedye vücuda getirdim. Amcamı üstüne
yatırdıktan sonra İsa Han türbesine azimen yola çıkdık ve
Kariz-i Şehzade denilen mevkie geldik. Buranın suyu latif ve
havası saf olup epeyce binalar da yapılmıştı.
Birkaç gün bu imaratta oturduk. Hizmetçimiz olduğu
halde amcamın yemeğini pişiriyor ve hizmetinde bulunuyordum.
Amcazadem Serdar Server Han da beraberimizde
olduğu halde pederinin kırk gün süren hastalığında iki defa
babasının yanına gelmişti. Bense bu müddet zarfında yanından
ayrılmadığıma ve kendisini oğlundan ziyade sevdiğime
rağmen amcam yine beni pek sevmezdi.
Bir gün amcama hediye olmak üzere bir mikdar zerdali
getirmişlerdi. Sıtma nöbeti bir gün evvel kesilmiş ve tekrar
başlaması muhtemel bulunmuş olduğundan perhiz etmesini
tavsiye eyledim dinlemedi kemal-i iştiha ile zerdaliyi yemeye
başladı.
– Bu kadar vakittir gece uykularını feda ederek hizmetinizde
bulundum. Bir parça iyileşmeniz üzerine benim de
biraz rahat edeceğim sırada perhizi bozuyorsunuz yeniden
hastalanacaksınız dedim. Sözüme kulak asmadı ve zerdaliyi
tamamıyla göçürdü.
Amcamın söz dinlemezliği hususiyle şu pis boğazlığı
beni fena halde me’yus etti. Hususiyle kendisini tedavi için
silahlarımı satışım da müteessir bırakmıştı. Artık duramadım
tım ve bir gece içinde iki menzillik yol kat’ ettim. Bu kadar
sürat iltizamımın sebebi yoldaşlarımın infakına kafi param
bulunmadığı gibi gündüzün de havanın fevkalade sıcak olmaması
Türbet’e vasıl olunca şahzadegandan birinin ikametgahında
menzil ittihaz ettim. Amcam için de tedarikatta bulundum.
Şahzade Tahran’a gitmiş olduğundan kendisiyle
görüşemedik. Hacı Hasan Ali isminde aslen Heratlı olup
birkaç senedir burada ticaretle kesb-i servet eylemiş bir zat
nezdime geldi ve:
– Yüz bin Kabil rupiyesine malikim iki üç yüz bin kıran
da başkalarının parasını hamilim. Binaenaleyh masraf
dedi.
– Lütfunuza teşekkür etmekle beraber istikraza mütecasir
olamam. Çünkü edeceğim borcu şimdilik tesviye eyleyebilecek
bir halde değilim. Fakat müddet-i ikametimizde erzakımızla
atlarımızın yiyeceğini sizden kabul edebilirim dedim.
Altı gün sonra amcam geldi. Hacı Hasan onun masrafını
da uhdesine aldı.
Yoldaşlarımızın elbisesiyle at takımlarımız esna-yı seferde
eskimişti. Hacı Hasan bunları tecdid etmek teklifinde bulundu.
Amcam bu teklifi kabul eylediyse de ben reddettim.
Çünkü tüccar bir adamın bize gösterdiği muhabbete iğtiraren
üzerine bu kadar yüklenmek münasebetsiz olacaktı.
Burada amcam perhizi bozduğu için tekrar hastalandı.
On gün daha hizmetinde bulundum.
Birkaç gün sonra –vürudumuzdan haberdar olan–
Horasan valisi İran şahının emri mucebince amcam için bir
tahtırevan ile dört re’s katır yolladı ve “Rahatsızlığınızı haber
alan şah hazretleri sizi Meşhed’e isal etmek üzere tahtırevan
Amcam bu iltifatı maat-teşekkür kabul ederek bir ay
sonra Meşhed’e azimet ettik. Esna-yı ikametimizde Hacı
Hasan’a yedi bin Toman borçlu olmuşduk ki bu mikdarın
altı bini amcamın bini de benim tarafımdan alınmıştı. Hacı
Hasan bu kadar insaniyetten maada bizi beş menzil ilerideki
Selam Tepesi’ne kadar teşyi’ etmek nezaketinde de bulundu.
Selam Tepesi’ne vasıl olup da İmam-ı Samin Ali Rıza
radiyallahu anh hazretlerinin kubbe-i münevveresini görünce
Fatiha-i Şerife kıraat ederek ruh-ı pür-fütuhuna ihda
eyledim. Oradan hareketimizde karşımıza biri dört diğeri iki
at koşulu müzeyyen iki araba çıktı ki bunlar şahın amcasıyla
oğlunun malı olup astane-i mukaddese ve eyalet namına
fından getirilmişti. Kitabın Farisi mütercimi Gulam Murtaza
Han-ı Kandahari bu arabalardan biri Meşhed civarında vefat
eden Şehzade Celalüddevle’nin diğeri şahın amcası ve
Horasan valisi Şahzade Hamza Mirza Haşmetüddevle’nin
olduğunu yazıyor. Hey’et-i müstakbile kemal-i ihtiram ile
bizi alıp hususi olarak hazırlanmış bir daireye götürdüler. Üç
gün hazret-i imamın misafiri ondan sonra da İran Devleti’nin
mihmanı olduk.
Şahın amcası Türkmenlerin teskini ile uğraşmak için azimet
etmiş olduğu cihetle hin-i vürudumuzda kendisiyle görüşememiştik.
On gün sonra avdet edince amcamla oğlunu
beni ve hem-rahlarımızdan birkaç kişiyi akşam yemeğine
da’vetle hakkımızda hürmet ve muhabbet gösterdi. Ertesi
günü de kalkıp ziyaretimize geldi.
Ben hazret-i imamın ziyaret-i merkadiyle müşerref olarak
astan-ı mübarekine yüzümü gözümü sörüp gubar-ı mukaddesini
dide-i cana sürme ittihaz etmiş ve lemean eden
envar-ı feyza-feyz ile kalb-i pür-halecanımı teskin eylemiştim.

----
MAKALAT
----

ERNEST HEGEL’IN MAKALESINE REDDIYE
– –
Yirminci Asırda Zeka ceridesinin Mart tarihli ve
numaralı nüshasında Ernest Hegel’in İslamiyet hakkındaki
bir mütalaası tercüme ve neşr edilmiş ve ulema-yı İslam
tarafından verilecek cevabların da yazılacağı ilaveten
dermiyan edilmiş olduğunu gördüm. Mezkur cerideye cevablarımı
göndermiş ise de umum ihvan-ı dinimize –aczimle
beraber– hizmet etmeyi arzu ettiğimden ve en meşhur
risale-i diniyyemiz olan Sebilürreşad ’ın bil-cümle İslamlarla
muhabere ve rabıtası bulunduğunu bildiğimden cevablarımızın
bir suretini de Sebilürreşad ’a takdim ediyorum.
* * *
Ernest Hegel’in mezkur makalesi baştan aşağı okunursa
saf bir düşüncenin mahsulü olduğu görülür. Şu kadar var
ki hakaik ve i’tikadat-ı İslamiyyeye noksan-ı vukūfu bazı
hataların suduruna mahal vermiştir. Makalesinde iki cihet
şayan-ı tenkīd ve muahezedir: Hazret-i Muhammed sav
Nasturilerden teallüm eyledi Hazret-i Muhammed sav
Allah’ı insan gibi tahayyül eyledi. Teşrih edelim: Ernest Hegel
diyor ki:
“Beş yüz yetmiş tarih-i miladisinde tevellüd eden Muhammed
as daha genç yaşında iken kendi hemşehrilerinin
taaddüd-i ilah mesleklerini reddederek Nasturilerden Hıristiyanlığın
esaslarını ahza sa’y etti. Fakat bu esaslardan İsa’nın
dahi tıbkı Musa gibi bir peygamber olduğu neticesini çıkardı
yani onun uluhiyetine kani’ olmadı. Teslis nazariyesini
hal-i hazırın i’tikadat-ı batıladan muarra bir mütefekkiri nasıl
kabul ederse Muhammed as dahi öylece kabul eyledi; ve
bunu ne bir esas-ı dini ile ne de akıl ve hikmet nazariyesiyle
kabil-i tevfik bulmadı. Meryem-i Azra’ya tapmanın putperestlikten
bir farkı olmadığını ve bunun pek beyhude bir şey
olacağını beyan etti. Bu hususda ne kadar düşünüyorsa
Allah’ı saf bir idrak içinde i’tikad etmeye o kadar muvaffak
oluyordu. Vaz’ etmiş olduğu kat’i ve büyük esas şudur: “La
farz etmeye mahal yoktur. Zeka ”
Cevap:
Evvela muhakkakat-ı kat’iyye-i tarihiyyedendir ki Ce­
nab-ı Peygamber sav bi’sete kadar hiçbir kimseden ilim
teallüm etmemiştir. Hiçbir mektebe gitmemiş hiçbir hocadan
tederrüs buyurmamışlardır. Hatta mübarek ellerine kalem
alarak ba’de’l-bi’se bile li-hikmetin yazı yazmamışlardır.
Küffar-ı Kureyş Hazret-i Peygamber’in gösterdiği
dini adem-i kabulde pek ziyade inad ettiler tabiat-i insaniyyedeki
muhafazakarlığın ilcasıyla büsbütün an’anatı terk
etmek Kureyş’e pek ağır geldi risaleti inkardan başka çare
bulamadılar; fakat nübüvvet iddia eden bu zat bir çok havarık
Ezcümle o zaman beyne’l-Arab şiir pek ziyade terakkī etmiş
müstemirre bulunan Kur’an-ı Kerim ayet ayet nazil oldukça
belagat-i Kur’aniyye’den Kureyş şaşırdı ne diyeceklerini
bulamadılar da “Muhammed bir kahindir… yok şairdir…
yok mecnundur” gibi türlü türlü sözler söyledilerse de bir
takım doğru düşünceli zevat dediler ki:
“Ne kahindir ne şairdir; Muhammed’e mecnun demek
reden öğreniyor bunları? Bu söylediği sözler pek ulvi sözler!..”
Münazara ve münakaşa edemediklerini gördüler başka
bir çare bulamayınca eza ve cefaya başladılar hatta katle
kadar tasaddi ettiler nihayet Mekke’den Medine’ye hicret-i
nebeviyye vaki’ oldu… Vekayiin bu suretle cereyanına
tevatür derecesinde kat’iyyet vardır.
Şimdi Cenab-ı Peygamber’in Nasturilerle düşüp kalktığını
Kureyş görse idi yahud işitseydi demezler mi idi ki. “Sen
fülan vakit Nasturilere gittin de öğrendin bunlar oradan
alınmış sözlerdir.”
Halbuki Kureyş’in sözleri içinde böyle bir söze tarihlerde
tesadüf edilemiyor.
“İhtimal var idi ama gayret-i diniyye ile bu gibi sözler
tarihlerden kaldırılmıştır” denilemez. Çünkü ne kadar söylenmeyecek
sözler varsa cümlesi yazılsın da reddi o kadar
müşkil olmayan bu sözü tarihler yazmaktan istinkaf etsin…
bunu akıl kabul etmez. Bil-farz din dostları bunu kabul etse
bile o zaman da din düşmanları eksik değil idi hatta ekseriyet
onlarda idi onların söylemeleri onların yazmaları lazım
gelirdi. Çünkü yeniyi neşr etmek ne kadar güç ise eskiyi
muhafaza o kadar kolaydır; binaenaleyh yeni bir fikir –hem
de nasıl fikir?– onların i’tikadatını kökünden sarsacak bir fikir
aleyhinde meydan gayet vasi’ idi. Hatta bir saat olsun
Cenab-ı Peygamber’in Nasturilerle görüştüğü sabit olsaydı
habbeyi kubbe yaparak on sene demekte hiç müşkilat çekmezlerdi.
Hazret-i Peygamber Nasturileri nerede buldu da teallüm
eyledi? Hazret-i Peygamber zamanında darülfünunlar
fakülteler mektepler vardı diyecek bir kimse bulunamaz
zannederim. “Nasturiler Mekke’ye gelip gizlice Hazret-i Peygamberi
okuttular” demek pek garibdir. Bırak ki Nasturiler
Mekke’ye adım atmadılar.
Çünkü neden Cenab-ı Peygamberi bulup okutacaklar da
diğer birkaç kişiyi daha halka-i tedrislerine almayacaklar?
Nasturiler; Şam’dan İstanbul’dan Yunan’dan o vakte
kadar bir kavim ile ihtilat etmemiş olan Araplara Mekke’ye
ye melhuz olacaktır. Hiçbir menfaat olmadan neye gelsinler?
Öyle ise Ebu Cehil gibi Velid bin Mugīre gibi sanadid ve
ağniya-yı Kureyş’in evladlarını alıp okutmasınlar da neden
anasız babasız bir yetim çocuğu tercih etsinler?.. Bundan ne
me’mul ederlerdi?..
“İstikbalde büyük bir inkılabcı olacağını anladılar da
menfaat-i müstakbele mülahazasıyla olmuştur” denilirse
cevabında deriz ki: Pekala i’lan-ı nübüvvette tam mesailerinin
semeresini iktıtaf edecekleri bir zamanda bu adamlar
yer yarılıp da yere mi battılar? Bakıyoruz ki yine Cenab-ı
Peygamberin etrafında Ebubekir Ömer Osman gibi Kureyşi
zevat dönüp dolaşıyor vüzeralık vükelalık ve hilafet
makamları onlara kalıyor. O mevhum zevat neye çıkıp da
bu mes’elede bizim de hizmetimiz sebk etti diye bir hisse
“Yok Hazret-i Peygamber Şam’a veya diğer memalike
gidip tahsil etmiştir” denilirse yine muhakkakat-ı kat’iyye-i
tarihiyyedendir ki Cenab-ı Peygamber bi’sete kadar Mekke’den
ayrılmamıştır. Yalnız bir defa on iki yaşlarında iken
amcaları Ebu Talib’in beraberlerinde kervan ile Şam’a azimet
Bir defa da - yaşlarında yine ticaret maksadıyla bir
kafile-i ticariyyeye iltihak ederek Yemen’e kadar gidip geldiler.
Fakat gerek Yemen gerek Şam seferlerinde rahiblerden
hiç kimse ile musahabe-i ilmiyyede bulunmadıkları hakayık-ı
tarihiyyedendir. Zaten Şam’a azimetlerinde sinni küçüktü
rahiblerden ahz-ı ulum-ı aliyye etmesi hakīkate de
muvafık düşmez. Hem ne için daha büyükleri var iken rahib
buna telkīn-i ulum edecekti. Bu kabil ali mevzu’lar için her
halde sinnen ve aklen isti’dad lazım değil mi? Onun için bu
seferler esnasında da ahz-ı ulum etmiş olduğu iddiası kat’iyyen
hakīkate muvafık olamaz.
Nasturiler Arabistan’a sene-i hicriyyesinde Mansur
zamanında geldiler ki Abbasiler devrinde idi. Kostantıniyye
etti. İslamların ulum ve fünuna olan rağbetlerine pek büyük
numune teşkil eyleyen ve “Din-i İslam mani’-i terakkīdir”
diyenlerin gözlerine batması lazım gelen bu vak’a tarihlerde
gayet meşhurdur. Yüz otuz küsur sene sonra Nasturiler Bağdad’a
–Mekke’ye değil– geldiler ilm-i hikmeti Arapça’ya
tercüme ettiler Araplardan muallim yetişinceye kadar muallimlik
ettiler mektepler açtılar yararlıkları dokundu.
* * *
Şübühatı kökünden sarsmak üzere biraz daha söyleyelim:
Haydi cümlesini kabul edelim –maksadımız
Peygamber İslamiyet’i Nasturilerden yani Hıristiyanlardan
te­
allüm eyledi –Hegel’in dediği gibi– Hıristiyanlığı tasfiye
etti İslamiyet namıyla bir din çıkardı diyelim. Halbuki Hıristiyaniyet
mübayenet var:
Müracaatsız hatırımıza gelebilenleri söyleyelim:
ve teşriki nahi.
gel kendisi de makalesinin sonlarında bu halden müteşekki
bilmem şeytanın resmi azizlerin resmi; İslamiyet ise tasaviri
şiddetle nahi.
nızla iftihar olunur” diyerek taaddüd-i zevcatı tecviz ettiği
halde; Hıristiyaniyet guya tezehhüd hülyasıyla taaddüd-i
zevcatı tecviz etmemiş.
haricine çıkınca kendilerine başka birer eş aramak üzere
zevceyn beynini tefrika cevaz veriyor talakı kabul ediyor;
Hıristiyanlık ise talakı kabul etmiyor.
tokat vursalar diğerini de çevir kim vurduğunu sorma ve
bakma gibi emirleri havi; İslamiyet sana zulm edenlere sen
de mukabele et miskin olma cesur ol sizin bir kişiniz küffarın
on kişisinden korkmasın gibi evamir-i şecaat-pesendane
ve izzet-perverane ile mali. Bu kadar yeter
Bunlar usulde ruhda olan ihtilaflardır ki tasfiyecilerin
usulü değiştirmek ihtimali yoktur. Teferruatta ihtilaf edilebilir;
fakat usul değişmez. Mesela Luter Hıristiyanlığı tasfiye
etti Protestan mezhebini çıkardı; lakin usulüne muhalefet
edemedi Protestanlık yine Hıristiyanlık’tan başka bir din
değildir.
Gelelim füruata burada pek çok ihtilaf var:
huzurunda günahını i’tiraf ederek papasın avf etmesi var;
değil hatta memnu’ olması Halık ile abd arasında hiçbir
vasıtanın bulunmaması var.
olunuyorlar; İslamiyet’te her insan hata eder insanlar beyninde
hiçbir fark yok.
fir olunmaz hiç kimsenin akıbeti bilinmez hatta kafire –şahsen–
şu cehennemliktir demek caiz değildir” gibi kaideleri
var.
haram.
kis mevcud.
böyle mantıksızlık yok.
Artık bunları saymak pek uzun bir şey…
Bu hıristiyan olan Nasturiler Hazret-i Peygamber’e kendi
dinlerinin büsbütün hilafını mı öğrettiler? Ve bu hilafı öğretmekle
ne kazanmış oldular? Halbuki zamanımızdaki Cizvit
misyoner papaslarının kendi dinlerini tervic için İslamiyet’in
aleyhinde o kadar saçma sapan sözlerle çalıştıklarını görenler
o zamanki papaslarla bu zamanki papasların arasında
bu kadar ihtilafın bulunacağını kabulde pek çok tereddüd
ederler.
“Yok onlar yine Peygamber’e Hıristiyanlığı öğrettiler lakin
bunları buldu” da denilemez. Çünkü senelerce teallüme
bir dinin esaslarını ve fer’lerini değiştirmek sonra hiçbir
tenakuz yapmadan yeni bir din te’sis etmek mümkinattan
değildir. Bunu iddia edecek bir kimse bulunamaz.
* * *
Hülasa: Bu beyanatımızla isbat ettik ki Hazret-i Peygamber
Nasrurilerle görüşmediği gibi görüşmek ihtimali de daire-i
Asıl mu’cize nazm-ı Kur’an’dadır. Nasturiler nereden A­
rapça’yı öğrendiler de Kur’an gibi bir kitabı ta’lim edebilsinler
ne kadar uzak!.. Ernest Hegel burasını çok yanlış anlamış.
Bize bir sual daha teveccüh eder: Hazret-i Muhammed
sa oradan öğrenmedi buradan okumadı kimse ile görüşmedi;
pek iyi kendi kendine nasıl böyle mükemmel bir din
çıkardı!
Cevap: İşte asıl düşünülecek nokta burası ya! Sadakat-i
peygamberi bununla sabittir.
Hegel Peygamber’e muallim aramakla uğraşmasın beyhudedir
bulamaz. Çünkü o muallim Allahu Zü’l-celal hazretleridir.
Celle celalühu.
SİYASİYAT
Son hafta esnasında alem-i İslam’a aid iki mühim hadise
vukū’ buldu. Bunlardan birisi Marakeş’te bir müddet evvel
tahaddüs etmiş olan asar-ı ihtilaliyyenin tebeyyün-i mahiyetidir.
Ma’lum olduğu vechile Marakeş’te Fransız zabitanının
taht-ı idaresinde teşekkül etmiş olan kıtaat-ı askeriyye
miyanında bir ihtilal zuhur etmişti. Efrad-ı zabitanı terk ve
hatta bazılarını katl ederek Mulay Hafiz’in sarayına hücum
etmiştiler. Yerli ahaliden de birçokları efrad-ı askeriyyeye karışarak
şehri garet ve bir çok Avrupalıları katl etmiştiler.
Fransa hükumet ve matbuatı evvelce şu hadisatın ehemmiyetten
ari olduğunu ve sırf efradın vaktinde maaşatını
almadıklarından dolayı tahaddüs etmiş bulunduğunu iddia
ettiyse de hadisatın mahiyeti başka bir tarz ve şekilde olduğu
bilahare tebeyyün etti. İhtilalin maaş için değil Fransızların
Fas’ı istilalarından ve Mulay Hafiz’in de şu istilaya karşı
almış olduğu vaz’iyet-i müsamahakaraneden mütevellid
gayet mühim ve vahim vak’adan ibaret olduğu tahakkuk
etmiştir.
Gerek hükumat-ı ecnebiyye gerek akvam-ı İslamiyye
arasında bulunan zimemdaran-ı umur İslam kitle-i nasını laşey
addettiklerinde pek büyük hata irtikab ediyorlar. Bunlar
şu yanlış zehaba kapılıp da kendi aralarında memalik ve
akvam-ı İslamiyye’yi gayr-i zi-ruh eşya gibi alıp satıyorlar
ve zannediyorlar ki İslam kitle-i nası bu gibi alım satımdan
haberleri bile olmayacaktır. Halbuki hal ve evza’ böyle değildir.
Akvam-ı İslamiyye her ne kadar cahil ve gafil iseler de şu
son seneler esnasında hissedilecek derecede müteyakkız ve
mütenebbih oldular. Her yerde az çok bir sınıf-ı mümtaze-i
urefa teşekkül etmiştir. Bunlar Avrupalıların efkar ve amaline
harekat ve ikdamatına oldukça vakıftırlar. Bunlarda bir
hiss-i vatanperveri bir devlet millet kaygısı uyandı. Bununla
beraber bunlar her yerde ve mensub oldukları kavmin
lisanında matbuat-ı milliyyenin neşv ü nemasına bezl-i gayret
ettiler. Bu münasebetle efkar-ı umumiyyenin hissiyat ve
temayülat-ı milliyyenin eser-i tedvir ve temşiyeti bunların
ellerine geçmiştir. Merbut bulundukları kavim ve devlete aid
mesail hakkında günü gününe ahaliye ma’lumat veriyorlar.
Ahalinin hissiyat ve efkarını tenvir ediyorlar.
Arap ırk-ı necib ve şeciine mensub onbeş milyonluk ahaliyi
muhtevi Marakeş devletinin bila-mukavemet Fransa’nın
zir-i bar-ı himaye ve idaresine girmesi evvelce herkesi dilhun
ve me’yus etmişti. Bu hal doğrusu Arap ve İslam hamiyeti
Trablus urbanının bütün cihanı mütehayyir ve müteaccib
eden asar-ı şecianeleri karşısında Marakeşlilerin şu zillet ve
meskeneti hakīkaten ye’s-aver ve anlaşılamaz bir muamma
gibi idi. Fakat şimdi iş anlaşılıyor. Mulay Hafiz’in irtikab etmiş
olduğu cinayet ahali tarafından anlaşılınca Arap hun-ı
hamiyyeti pür-cuş olmuştur. Sultanın sarayını muhasara
eden ihtilalciler: “Biz Fransızlara değil sana devletimize
milletimize hizmet etmek istiyoruz! Ve sen de Fransız tarafdarı
olursan bu memlekette yaşayamayacaksın!” diye
bağırıyorlarmış! İşte şu suretle başlamış olan ihtilal gittikçe
tevessü’ etmektedir. Her yerde ahali hiddet ve şiddeti Mulay
Hafiz’e ve Fransızlara karşı ibraz ediyor. Evet; Fransızlar
kavidirler muktedirdirler vesait-i icbariyye ile şu ihtilali
bastıracaklardır; fakat Fas ahalisinin de meyyit ve la-şey olmadığı
tebeyyün etti. Bir millette asıl olan ruhdur diriliktir
ölmeye hazırlıktır! Bu cihet sağlam ise o millet ölmez mahv
olmaz bir gün gelir harabezarlar altından başını kaldırır ve
yine eski mevkiini ahz eder. Behemehal Fransızlar zannettikleri
kadar Marakeş’te kolay kolay yerleşemeyeceklerdir ve
* * *
Haftanın bize getirmiş olduğu ikinci vakıa-i mühimme
doğrudan doğruya bize aiddir. Şu vakıa Rusya Hariciye
Nazırı Sazanof’un Rus Duması muvacehesinde irad etmiş
olduğu nutuktur.
Şu nutkun muhteviyatı ve bize aid cihatı hakkında yevmi
gazeteler o kadar mufassal ma’lumat verdiler ki artık biz
bunlardan sarf-ı nazar edebiliriz. Bize düşen yegane vazife
şu nutkun cihet-i ma’nevisini tahlil etmektir.
Rusya’nın bizim bir düşman-ı tarihimiz olduğu bütün
Osmanlılarca ma’lumdur zannederiz. Hilafet-i İslamiyye
ve Saltanat-ı Osmaniyye en müdhiş darbeleri Rusya’dan
yemiştir. Osmanlı Saltanatı’nın tarih-i tedennisi Rusya Devleti’nin
tarih-i teşekkül ve terakkīsi ile tev’emdir. Deli Petro’dan
beri biz şu anud ve bi-eman düşmanla çarpışarak geliyoruz.
Fil-hakīka Rusya hükumeti kendisini Bizans İmparatorluğu’nun
varis-i hakīkīsi addettiğinden bizi bitirmeye
yerimize kaim olmaya azmetmiştir. Ayasofya ve Bosfor.. İşte
Rusya Devleti’nin ta’kīb etmekte olduğu gaye-i emel! Tam
re bizimle pençeleşiyor. Şu uzun müddet esnasında daima
bizim kuva-yı maddiyyemizi bütün dikkat ve i’tinamızı işgal
ve celb ettiği için biz kuva-yı ma’neviyyemizin inkişafı için
ne fırsat ne de mühlet bulduk!
değiştirir gibi bir vaz’iyet aldı. Biz de buna aldandık. Ve zannettik
ki şu anud ve tarihi düşmanla aramızda anlaşmak
bize karşı bir vaz’iyet-i müsaid-karane almaya sevk eden
başka amillerdir. Bizde i’lan-ı Meşrutiyet zamanı Rusya ile
Japonya arasındaki muharebenin hitamına tesadüf etti.
Menkub mağlub dahilen ve haricen son derece perişan olmuş
bir devletin bize karşı alacağı vaz’iyet zahiri dostluktan
başka bir şey olamazdı.
Fakat ta evvelden şu dostluğun muvakkat olduğuna az
çok Rusya’yı tanıyanların kaffesi hükm edebilirlerdi. Rusya
kendisini topladığı kuva-yı askeriyye ve umur-ı dahiliyyesini
tanzim ettiği anda şu vaz’iyetini değiştireceğine şek edilemezdi.
Ve hakīkaten de böyle oldu.
Rusya hükumeti gavail-i hazıramızdan istifade ederek
bizi mutazarrır edecek bizi ma’ruz-ı darbe edecek hiçbir
vesileden imtina’ etmiyor. Tavassut fikrini ilk defa şu hükumet
olamadığını görünce hemen Azerbaycan ve İran mes’elesini
mes’elesinin halli Osmanlı ve İran murahhaslarından
müteşekkil bir komisyona havale edildi komisyon tarafından
halledilemeyecek noktalar kalırsa Lahey Sulh Mahkemesi’ne
tevdi’ edileceği prensip olarak kabul edildi.
Şimdi ise Rusya hükumeti bütün hükumat-ı saire miyanında
önayak olarak Çanakkale Boğazı’nın açılmasını
biz­
den taleb ediyor. İşin en garib ve aynı zamanda da en
ma’nidar ciheti hemen Rusya’nın Dersaadet sefiri tarafından
Babıali’ye Çanakkale Boğazı’na aid bir notanın tevdii
günü Rusya Hariciye nazırının Petersburg’da meşhur nutkunu
anda bile vukū’ bulmuştur. Eğer fil-hakīka Rusya hükumeti
Çanakkale hakkında hüsn-i niyet perverde ediyorsa en basit
bir mantık ve aklın icabınca mezkur nutkun i’tidal-perver
ve mülayemetkar olması lazımdı. Halbuki nutk-ı mezkur
son derece ceriha-bahş ve mütecavizanedir. Rusya Hariciye
nazırı hiç utanmadan Duma kürsi-i hitabetinden İtalya’yı
“uluvv-i cenablıkla efkar ve hissiyat-ı insaniyyetkarane” ile
ta’rif ettiği halde; bize de Balkanlarda sakin ahali-i Hıristiyaniyye
hakkında ma’delet-karane davranmamızı tavsiye
etmiştir. Bit-tabi’ böyle bir nutuk bütün Osmanlılarda hiss-i
nefret ve istikrah uyandırdı. Bütün matbuat-ı Osmaniyye
Rusya Hariciye nazırını teeddübe da’vet etti. Ve Osmanlıların
umur-ı dahiliyyesine müdahale etmek iddia-yı fuzulanesinde
bulunmak yerine bize tavsiye ettiği ma’delet ve insafın
hiç olmazsa bir hissesini kendi memleketinde yaşayan ve
aynı derecede inleyen Hıristiyan ve müslümanlar hakkında
bezl etmek lüzumunu ihtar eyledi.
Bize karşı bu kadar vaz’iyet-i husumetkarane almış olan
bir devletin notasına redden başka bit-tabi’ bir cevap verilemezdi.
Nitekim hükumet-i Osmaniyye de böyle yaptı.
Babıali kendi cevabında İtalya donanmasının Osmanlı sularında
bulunduğu müddetçe boğazın sefain-i ticariyye için
olsun açılması gayr-i kabil olacağını bir lisan-ı münasib ve
lakin lisan-ı metin ile Rusya hükumetine anlattı. Biz bundan
dolayı hükumetimizi bütün kalbimizle tebrik eder ve
alkışlıyoruz. Her ne kadar Rusya hükumeti ilk muharebesini
bizimle yapacağında şek ve şübhe edilemezse de muharebenin
vakti zamanı gelmediğinde de tereddüd etmeyelim.
Rusya intiharı tasmim etmiş olunmaksızın bizimle şu sırada
muharebe edemez. Hükumet-i mezkure daha kuva-yı askeriyesini
derece-i lazımede tanzim edemediğinden başka
harekat-ı ihtilal-cuyaneyi de tamamıyla bastıramamıştır. Bilakis
gerek vilayatta gerek payitahtta asar-ı ihtilal yeniden
kesb-i şiddet etmektedir. Binaenaleyh Rusya’nın blöflerine
külah kaptırtmayalım ve metin olalım!
Geçen haftaki Sebilürreşad mecelle-i İslamiyyesinde İslamları
Darülhilafe etrafında toplayan kuvvet Türklük mü
meslekleri iktizası İslamiyet tarafdarı olmayabilir. Panturanizm’i
ta’kīb etmekte kendilerine hak veriyor. Bu hususda
biraz yanılıyor. Benim fikrime göre dinsiz olanlar da Panislamizm’i
ta’kīb etmelidir. Panturanizm tarafdarı olabilmeleri
nı tedvir ederken en evvela menfaatini göz önünde tutmalıdır.
Avrupalılar bu esası hakkıyla anladıklarından dolayı
kendi milletlerinin bekası ve terakkīsi neye mütevakkıf ise
ne yapmak lazım geliyorsa icra ediyorlar. Her fedakarlığa
katlanıyorlar. Din ortadan kalkınca bir milletin muhafaza-i
mevcudiyyeti kabil olamayacağını pekala takdir etmişlerdir.
Dinsiz olanları da alel-husus idare adamları icabında
dindar görünmeye gayret ediyorlar. Askerlerinin dindar olmalarını
bir şart-ı esasi ittihaz etmişlerdir. Askerliğin ruhu
maddiyattan ziyade ma’neviyat olduğunu dinsiz bir askerin
ma’neviyeti olamayacağını anlamışlar.
Almanya imparatorunun ikide birde kudsiyetten dinden
dem vurması hep bu sebebe mebnidir. Bugün bir Fransız
bir Cezairliyi vatandaşlığa kabul etmez. Ona hukūk-ı medeniyye
ve siyasiyye verilmesi tarafdarı olmaz. Çünkü o bir
müslümandır. Ona hukūk vermek gurur-ı milli ve Salibisine
dokanır. Diğer Avrupa hükumetlerinin de İslamlara bu suretle
muamelede bulundukları her günkü asarıyla sabittir.
Dünyanın her tarafına nüfuzlarını yaymak ve tahkim
etmek için dini en büyük bir vasıta olarak kullanıyorlar.
Misyonerler hey’etlerine milyonlarca para veriyorlar; bu fedakar
adamlar Arabistan çöllerine kadar sokuluyorlar. Velhasıl
millet menfaati neyi icab ediyorsa icrası için hiç tereddüd
etmiyorlar.
Türklük tarafdarları tabiatıyla İslamiyet tarafdarı olmaları
lazımdır. Menfaat-i millet bundadır. Muhterem Ahmed
Agayef Bey Türk Yurdu ’nun onuncu sayısında bu hususu
pek güzel izah ediyor: “Bizim din aleyhine çıkan kavmiyet
tarafdarlarımız kavmiyet ne olduğunu uzun uzadıya ariz ve
amik mütalaa ve tedkīk etmemişlerdir. Kendi hissiyatlarında
tarz-ı tefekkürlerinde aldanmışlardır. Bir kavmin dinini
yani esas ruh ve hayatını inkar edenler o kavmin tarafdarı
olamaz” diyor. Müfrit bir Nasyonalistlik Türkleri fikri ilmi
sindeki müslüman anasır ile Türkler arasına bir uçurum kazmaktan
başka bir şeye yaramaz.
Yalnız Türklük tarafdarı olan bazı zevat diyorlar ki: “İslamiyet
fikrini ta’kīb etmek kabil değildir. Anasır-ı müslimenin
münevverü’l-fikr olanları milliyet cereyanları ta’kīb ediyorlar
Türklere karşı bir adem-i emniyet bir adem-i hoşnudi
besliyorlar; işte biz de bunları görerek İslamlık namına çalışmanın
faidesiz olduğuna Türklük için çalışmanın elzem
olduğuna kanaat hasıl ettik.”
Ne kadar yanlış bir fikir! Bir hizb-i kalilin böyle bir fikir
taşımasıyla hemen esastan tebaüd etmek ne kadar boştur.
o fırka-i kalileye milliyet tarafdarlarına iltihak etmelerini
Türklere ve hükumete karşı bir adem-i emniyyet hissi beslemelerini
teshil ve ta’cil etmeye sebeb olur.
Hilafet kuvvetinin Türklerde olması da bütün İslamlar
vasi’ daha müfid meydan-ı faaliyyeti intihab etmelidir.
Avrupa ve Amerikalıları ele alalım: Bunlar memalik-i Osmaniyye’nin
her köşesine sokulmuşlar misyoner hey’etleri
gece gündüz uğraşıyorlar köylere varıncaya kadar mektepler
daru’s-sınaalar daru’ş-şifalar açıyorlar. Mesela bir köye
gidiyor ziraat mektebi açıyor meccanen okutuyor hastaları
meccanen bakıyor tedavi ediyor. Acaba bunların bu kadar
fedakarlıklara mezahime katlanmalarına sebeb nedir? İnsaniyet
saf-derunluk olur. Bu fedakarlıklara sebeb kendi nüfuz-ı
siyasi iktisadi fikirlerini neşr ü takviye kendilerine muhib
ve tarafdar celb etmekten başka bir şey değildir. Demek ki
onlar elde edilmesi güç bir kuvvete malik olmak için bu kadar
fedakarlıklar ihtiyar ediyorlar. O halde biz Türklere elde
edilmesi için hiç emek sarfına ihtiyac olmayan mükemmel
ve müessir bir kuvvet olan Hilafet kuvvetini hüsn-i isti’mal
ve istifadeye gayret etmek elzem değil midir? Menfaat-i millet
bunu icab etmez mi?
Dini bir cereyan ta’kīb etmek yirminci asıra yakışmaz..
diyenlerin nazar-ı dikkatini celb ederim.
Bu nikat-ı mühimmeden sarf-ı nazar diğer bir mühim
nokta vardır ki İslamiyet cereyanının ta’kīb edilmesi lüzumunu
pek aşikar bir surette gösterir. Bil-farz kendi aramızda
tefrikayı mucib kavmiyet cereyanlarını ne kadar ta’kīb etmek
mümkünse edelim yine Avrupalıların İslamlara karşı
besledikleri fikr-i tecavüz ve tahakümlerinden kurtulamayız.
Belki artmasına sebeb oluruz. Avrupalılar “Salib Hilal’e galib
gelmelidir Hilal’in yerine kaim olmalıdır” fikrini asırlardan
beri ta’kīb ettikleri gibi şimdi de o fikirlerinde sabittirler.
bir İranlının başına gelenler bir Türkün de başına gelebilir.
Türkleri bu hale getirmek için Avrupalıların bütün kuvvetleriyle
çalıştıkları meydandadır. Bütün İslamlar aynı tehdid
altında bulunuyorlar. O halde esaret-i iktisadiyye siyasiyyeden
kurtulmaya gayret etmek her İslam ismini taşıyanın
borcu değil midir? Kuvveti dağıtmak ve tefrikadan başka bir
şeye yaramayan kavmiyet cereyanlarından vazgeçerek bütün
kuvvetleri bir araya toplayan İslamiyet cereyanına bütün
mevcudiyet ile sarılmak icab etmez mi? İşte bu noktalardan
dolayı dinle alakası olmayanların da ittihad ve uhuvvet-i
Bu muhakematın hep boş olduğunu biran için farz edelim;
acaba Türklük cereyanı müsmir Panturanizm kabil bir
şey midir?.. Türk diye kabul ettiğimiz İslamların kısm-ı a’zamı
Rusya’da yaşıyorlar bunların hayatları Osmanlı Türklerine
nazaran bütün bütün başkadır. Acaba bir Kazanlıya
rebilir miyiz? Onun milliyet hissine müracaat ile “Sen Türksün!”
denildiği zaman o biraz düşünür kendi kendine der
ki: “Benim muhitim ile Osmanlı muhiti ayrı adat ve tabiatlarımız
birbirine benzemez edebiyatımız ayrı lisan şivesinde
fark var tarihlerimiz an’anatımız ayrı elhasıl kavmiyete
aid her bir esasda bir ayrılık var; o halde ben niçin Türk olayım
beni Türklüğe bağlayan hiçbir kuvvet göremiyorum
ben her şeyden evvel Tatarım” diye düşünür. Din hissinden
azade kavmiyet hissi onları böyle bir fikre sevk etmekte pek
haklıdır.
Fakat araya İslamiyet girince iş değişir; aynı adam der ki:
“İslamlar her yerde esir ve mahkumdur. Her yerde hücuma
ma’ruz kalıyorlar. İslamlar kardeş olduklarından birbirine
zahir olmaya yardım etmeye borçludurlar. Esaretten kurtulmak
kelimetullahı i’la etmek için hep müttehiden çalışmalıyız.
Osmanlı Türkleri de İslamdır. Aynı zamanda ellerinde
Hilafet de mevcud dünyada yegane bir İslam hükumetini
muhafaza ediyorlar binaenaleyh onların bekası ve terakkīsi
cihetle benim için her şeyden evvel mültezem ve mukaddes
bir arzudur. Türkler benim en yakın kardeşimdir” diye
muhakematı yürütür. Türklüğü de pek kolaylıkla kabul eder.
O halde Panislamizm Panturanizm yapabilir. Yalnız Türklük
hissi hiçbir şey yapamaz. Hülasa ittihad-ı İslam fikri ittihad-ı
etrak doğurabilir. Fakat yalnız Türklük fikri hiçbir şey
doğuramaz akīm kalmağa mahkumdur. Bu hakayıkı muhterem
Yusuf Akçura Bey’in nazar-ı dikkatine arz ederim.
Hamiş: İttihaddan maksad siyasi değildir. Bunun taht-ı
sağlam olarak konabilir.
GIRIT MES’ELESİ
Ma’lumdur ki meşrutiyet ile idare olunan milletlerde bütçe
müzakere olunurken kuvve-i icraiye müstakbelde ittihaz
edeceği harekat-ı siyasiyyeyi millete anlatmak ve kuvve-i
teşriiyyeyi nokta-i nazarını kabul ettirmek usulüne riayet
eylemektedir. Duma Meclisi’nde ahiren Hariciye bütçesi
müzakere olunurken Mösyö Sazanof tarafından ahkamına
riayet olunan bu kaideye tevfikan irad edilen nutuk Osmanlılık
aleminde olduğu gibi mahafil-i saire-i siyasiyyede dahi
memnuniyet-bahş hiçbir te’sir hasıl etmemiştir; bilakis nutk-ı
mezkurda Türkiye mütefekkirinini bir derya-yı tereddüde
ket-i dostanede bulunduğundan şübhe ettirecek bir çok ithamat
mevcuddur. Buralarını rical-i siyasiyyemiz düşünsün.
Bizim mevzu’-ı bahs etmek istediğimiz madde Duma Meclisi’nde
meb’us Miljokof nam zatın Girit hakkındaki beyanatıdır.
Muma-ileyh diyor ki ““Girit mes’elesine gelince devletler
Yunan Kralı’na bazı vaadlerde bulunmuşlardır” acaba şu
vakıa bir meb’us hürriyet-i kelama malik olduğu için mütalaatını
vicdanının telkīnatı dairesinde beyan edebilir. Fakat
zannederiz ki böyle ince mesailde devletlerin mevkiini işkal
edecek tefsiratta bulunmak kendi hükumetine hizmet değil
zarardır. Mösyö Mijokof dahi bilir ki Yunan Kralı’na şayed
düvel-i muazzama tarafından vaadler verilmiş ise bu vaadler
hukūk-ı hükümrani-i Osmani’ye te’sir i’tibarıyla gayr-i
kabil-i incazdır. Kezalik umur-ı müsellemedendir ki Devlet-i
Osmaniyye Girit’i bir vedia olmak üzere düvel-i müstevdi’aya
“muvakkaten” tevdi’ eylemiştir. Vediada tasarrufun gayr-i
caiz bulunduğunu yalnız ilm-i hukūk değil siyasiyat dahi bir
çok tecrübelerle kabul eylemiştir. Biz zannediyoruz ki hak
ve adalete hizmet eden efkar-ı münevvere ashabı meb’us-ı
muma-ileyhin şu tefsirat ve beyanatını kemal-i şiddetle reddedeceklerdir.
Asıl şayan-ı teessüf nokta muma-ileyhin şu
kısım beyanatında mevcuddur: Bu vaadlerin incazı için
hal-i hazır “münasib” değildi. Fakat Girit mes’elesi hakkında
bir adım geri gitmenin Rusya’nın an’anatına külliyen dehşetli
muhalif olduğunu tasdik etmek lazım gelir.
Şu acı sözlerle muma-ileyh Yunan muharebesi münasebetiyle
pek ziyade zeban-zed olmaya başlayan “Salib’in
girdiği yeri Hilal bir daha işgal etmez” düstur-ı taassubkarisini
yeni baştan hatırlara getirmek istiyor. Biz buna bütün
mevcudiyetimizle teessüf eyleriz. Eğer Rusya Hükumet-i
muazzamasının an’anatını tedkīk edersek pek çok nikat-ı
nazardan meb’us-ı muma-ileyhin şu beyanat-ı sakīmesine
mükemmel tekzibler teşkil edecek herekat-ı merdane görürüz.
Eğer bir adım geri gitmek hak ve adalet namına bir
şeyn bir leke ise Rusya Hükumeti değil hiçbir devlet-i muazzama
tarafından böyle bir hareketin irtikab olunmasını biz
Osmanlılar ne teklif ve ne de kabule tenezzül eyleriz. Fakat
hukūk-ı hükümranimizi mukaddes bir emanet olmak üzere
muhafaza için müstevdi’ sıfatıyla bir vazife tahmil eylediğimiz
düvel-i muazzama Girit vediasının tasarrufu hakkında
–meb’us-ı muhterem tarafından beyan edildiği vechile– vaadler
verecek kadar hudud-ı vidaati tecavüz ederlerse hak
ve adalet namına biz Osmanlılar taarruza izzet-i nefs-i millimizi
kıracak böyle bir tecavüze kat’iyyen tahammül edemeyiz.
Artık bilinmeli ki saye-i meşrutiyyette mülkü için çarpan
bir Osmanlı yüreği mevcuddur!

----
MATBUAT
----

MEMALIK-I İSLAMIYYE
VE HÜKUMAT-I NASRANIYYE
Haritaya şöyle bir göz gezdirecek ve Afrika-yı Garbi’nin
müntehasından Çin Denizi’ne kadar bir hatt-ı muhtelit keşide
edecek olursak görürüz ki memalik-i İslamiyye üzerine
saldıran hükumatı-ı mütemeddine-i Nasraniyye’nin adedi
dörde baliğ oluyor. İngiltere başta olmak üzere Fransa İtalya
Rusya dğrudan doğruya akvam-ı müslime ile muharib
bulunmaktadır. Bunun dördü aynı zamanda gizli bir Ehl-i
Salib bayrağı altında müctemi’ oldukları gibi yine aynı zamanda
da dördü Panislamizm yani “İttihad-ı İslam” politikası
aleyhine sap yiyip saman savurmaktadırlar. Ya bize ne
dersiniz?
Teemmül eylemek lazım gelir ki Mehmed Ali vak’a-i
ma’­
lumesinde bize imdad eden İngiltere bugün Mısır’da
müstevli keza vak’a-i mezkurede bize muhalefetle beraber
larına guya hami bu tarihlerde mevcudiyetinden bile
gafil bulunan [İtalya] Trablusgarb ve Adalar’a mütecaviz
henüz Cenubi Kafkasya’ya inmiş olan Ruslar şuun-ı İran’a
müdahil Rusya’nın Besarabya taraflarında yerleşmesine
nazar-ı haşyet ile bakan Avusturya Bosna ve Hersek’e sahib
yumurtadan çıkmış civcive benzeyen Yunan gizli gizli
Girit’e teşne zorla başımıza çıkardığımız Bulgaristan Trakya
ve Makedonya mes’eleleriyle meşgūl.
ALEM-I İSLAM VE AVRUPA
Profesör Vambery “İslamlar ve Budalılar Arasında Mukarenet”
namıyla Londra matbuatında neşr ettiği makalede
diyor ki:
“Avrupa bir çok zamanlardan beri Ehl-i Salib muharebesini
andırır bir suretle bu tarzda alem-i İslam’a bir hücum
yapmamıştı.
“Bugün neşr-i medeniyyet bahanesiyle vukūa getirilen
Fas İran Trablus facialarını göz önüne getirsek pek ra’na
görürüz ki bunlar alem-i İslam’a karşı bütün şümul-i ma’nasıyla
müretteb hücumlardır.
“Birkaç senenin vukūatı tedkīk olunursa ta’kīb edilen
politikanın bütün İslam hükumetlerini harac-güzar yaparak
hürriyet-i mahsusalarını mahv eylemekten ibaret olduğu görülür.”
Zaten Fas ve İran hükumetlerinin avakıb-ı müessifeleri
nazar-ı i’tibara alınırsa bütün alem-i İslam’ı temsil eden
hür bir hükumet-i İslamiye olarak Türkiye’yi görürüz ki o
da Trablus harbiyle zedelenmek isteniyor. Alel-husus kapitülasyonlarla
Türkiye’nin de serbesti-i harekatı tahdid edilmiş
bulunuyor.
Biz asabiyet-i diniyyeye karşı vukū’ bulan bu hücumların
yavaş yavaş bir aks-i te’sir vücuda getirdiğini görüyoruz.
Netice zannettiğimiz gibi değildir. Umum şarklılar vukūat
alemini pek güzel seyr ve ta’kīb ediyorlar. Avrupa’nın Ehl-i
Salib muharebatını andıran bu hücumlarına karşı mütenebbihane
davranıyor. Mesela Türkistan’a karşı yarım asır evvel
zi’ini beyan-ı memnuniyetle görüyor.
Kezalik Çin bütçesinden ayrılan meblağla buğün camiler
ta’mir ve inşa olunuyor. Bu gösteriyor ki Avrupa’nın şu
cereyan-ı asabiyetkaranesi İslamlarla –Budileri yekdiğerine
takrib ediyor.
Zaten Şark insanları umumen bir samimiyet-i hayatiyye
ler.
Daha bazı beyanatta bulunduktan sonra Profesör Vambery
lüzumsuz şeylerle Şarklıları dilgir etmenin istikmal için
pek akılane bir politika olamayacağını atideki sözlerle İngiltere
efkar-ı umumiyyesine arz ve ihtar eyliyor:
“Beyhude ve faidesiz yere Asyalıları bize karşı gücendirmek
ve onları heyecan ve zahmete duçar etmekle Şark ve
Garb beyninde adavet tohumlarını ekmekte ma’na yoktur.”
ŞUUN
– Bu hafta içinde
cülus-ı hümayun-ı hazret-i padişahi hasebiyle Dolmabahçe
Sarayı’nda resm-i tebrikat rical-i devlet ve şehzadegan-ı ki­
ram hazeratı tarafından icra kılınmıştır.
– Cülus-ı hümayun münasebetiyle
hükümdaran hazeratıyla süfera-yı Saltanat-ı Seniyye
tarafından telgraf vasıtasıyla arz-ı tebrikat olunmuştur.
– Mabeyn-i Hümayun erkanı ve
ben­
degan dahi ayrıca arz-ı tebrikat eylemişlerdir.
– Hidiv-i
Mısır Prens Abbas ve Emir-i Mekke-i Mükerreme Şerif
Hüseyin Paşalar hezeratıyla vülat ve elviye-i müstakılle mutasarrıfları
tarafından Mabeyn-i Hümayun’a telgraf keşide
edilerek arz-ı tebrikat olunmuştur.
– Saray-ı Hümayun’un ikinci
kat salonunda küşad edilen defter-i mahsusa süfera-yı ecne­
biyye baştercümanlarıyla müessesat-ı maliyye direktörleri
za vaz’ etmek suretiyle arz-ı tebrikat eylemişlerdir.
– Zat-ı
haz­
ret-i şehriyari tebrikatın hitamında bir müddet daire-i
hümayunlarında istirahat buyurduktan sonra dört atlı
bir saltanat arabasına rakiben maiyet-i seniyye asakir ve
me’murin ile beraber Hürriyet-i Ebediyye Tepesi’ne azimet
buyurmuşlardır. Veliahd-ı saltanatla sair şehzadegan-ı
kiram dahi mevkib-i hümayunu ta’kīben mahall-i mezkura
müteveccihen hareket eylemişlerdir. Mevkib-i hümayunun
güzergahında bulunan mahallatta tecemmu’ eden binlerce
halk metbu’-ı mufahhamlarını samim-i dilden alkışlamışlardır.
Hür­
riyet-i Ebediyye Tepesi’ndeki manzara cidden
şayan-ı takdir idi. Padişah efendimiz hazretlerinin Hürriyet-i
Ebediyye Tepesi’ne muvasalatını müteakib vasi’ ve geniş
meydanda ictima’ etmiş olan asakir-i muhtelife hep birden
“Padişahım çok yaşa” duasını yad ve tekrar ve padişah hazretleri
kıtaatı beray-ı muayene güzar eylediler.
– Zat-ı hazret-i padi­
şahi ve maiyet-i mülukanelerinde veliahd ve rical-i devlet
bulundukları halde kendilerine tahsis olunan çadıra teşrif
bu­
yurduktan sonra zat-ı mülukanelerine mahsus sancak
keşide kılınmıştır.
Resm-i geçite iştirak eden Mekteb-i Harbiyye Bahriyye
Tıbbiye-i Askeriyye Küçük Zabit Numune Taburu İtfaiye
Taburu Müretteb İstanbul Fırkası Nişancı Alayı Küçük
Zabit Mektebi Telgraf ve Telefon müfrezeleri İhtiyat
Zabit Mektebi Jandarma Mektebi ve sair kıtaat-ı askeriyye
kemal-i intizam ile resm-i geçide başlayıp umumun alkışlarına
mazhar olmuşlardır. Resm-i geçide iştirak eden asakir
kırk bin raddesinde idi. Asakir-i Osmaniyye’nin intizam ve
terakkīsini bil-cümle süfera-yı ecnebiyye ile ataşemiliterleri
tasdik ve takdir etmişlerdir.
– Bu resm-i aliden mütevellid sürur-ı
milliyi tetvic eden Birinci Ordu tayyaresinin halk üzerinde
hasıl eylediği te’sir-i amik hakīkaten şayan-ı dikkat bir manzara
nos’dan Hürriyet-i Ebediyye Tepesi’ne doğru kat’-ı mesafe
etmiş ve cevv-i havada görünen küçük bir kartal kadar
görünen mezkur tayyare tepe üzerinde üç defa devr icra
eyledikten sonra uzaklaşıp Boğaziçi ve Sirkeci Babıali Divanyolu
Bayezid istikametiyle tekrar geldiği yere gitmiştir.
– Leyle-i mezkure bilumum
Os­
manlılar için bir leyle-i sürur ıtlakına sezavardır. Ahali-i
sadıka ta be-sabah cülus-ı hümayunun dördüncü sene-i
devriyyesinin şeref-i alisine icra-yı şad-mani ve meserret eylemişlerdir.
– İstanbul Divan-ı
Harb-i Örfisi tarafından mahkum edilen mücrimin-i siyasiyyeden
bazılarının afvına dair Komisyon-ı Mahsus tarafından
tanzim olunan liste arz olunarak mucebince irade-i seniyye
sadır olmuştur.
– Tebeddül-i saltanat ve hacc-ı ekber
vukūunda makam-ı mualla-yı Hilafet’e isali adet-i kadime-i
müstahseneden olan Sitare-i şerife-i Ka’betullah’ı emir-i
Mekke hazretleri tarafından zat-ı hazret-i Hilafet-penahi’ye
takdim olunmak üzere Harem-i Şerif Müdürü Emin Efendi
me’mur edilmiştir. Muma-ileyh bu hafta zarfında Selanik
tarikiyle Sirkeci İstasyonu’na muvasalat edip şerif hazretlerinin
biraderi Şerif Nasır Bey’le mahdumu Abdullah Bey
tarafından istikbal olunarak emanet-i mübareke dört sandık
derununda olduğu halde müşarun-ileyhim taraflarından
Sirkeci’den istimbotla müşarun-ileyh Nasır Bey’in hanelerine
nakl olunmuş ve Sitare-i şerifenin Dersaadet’e vusulü
zat-ı hazret-i Hilafet-penahi’ye arz edilmiştir. Sitare-i şerife
bugün ihtifalat-ı layıka ile Eba Eyyube’l-Ensari hazretlerinin
türbe-i şerifelerine nakl olunacaktır. Sitare-i şerife türbe-i
münevvere-i mezkurede bir hafta kadar umumun ziyaretine
açık bırakılacak bir hafta sonra da yine ihtifalat-ı layıka ve
ta’zimat-ı faika ile Eyüb’den Topkapı Saray-ı Hümayunu’na
nakl edilip mevki’-i mahsus-ı ihtiramına vaz’ olunacaktır.
– Edirne’de talebe-i ulumu
bütün ulum ve fünun-ı asriyyeden behre-mend etmek
üzere teşekkül eden komisyonun mesai-i aliyyesiyle Sultan
Selim Medresesi’nde bir dershane küşad edilerek tarih
coğrafya hesab ve sair fünun-ı lazıme tedrisine başlanmıştır.
– Henüz otuz yedi yaşlarında
bulunan Bursa efazıl-ı ulemasından Müderris Hoca Zahid
Efendi hazretleri tarafından Nisan’ın altınca Cuma günü Ulu
Cami’de on üç efendiye icazet verildiği Ertuğrul Gazetesi’ nde
okunmuştur.
Nisan’ın on dördüncü Cumartesi
gecesi nısfu’l-leylde Şam’da büyük bir yangın vukūa
gelerek en mühim şark pazar-ı nefaisi olan Şam Çarşısı kamilen
yanmış kül olmuştur. Yangın saat devam etmiştir.
Mecmu’ hasar - milyon frank raddesinde tahmin olunmuştur.
Bunun yalnız üç milyonu sigortalı idi. Cenab-ı Hak
bil-cümle memalik-i İslamiyye’yi afat-ı kevniyyeden muhafaza
buyursun.
– Haci David Kumpanyası’nın
Amerika bandırasını hamil Teksas Vapuru Nisan
sene ba’de’z-zuhr saat altıda men’-i mürur bataryasından
atılan onu mütecaviz topa ehemmiyet vermeyip limandan
çıkarken dış fener istikametindeki otomatik torpillerinden
biriyle bil-müsademe gark olduğu ve yüz iki güverte
ve altı kamara yolcusuyla otuz mürettebattan Nisan sene
saat dokuza kadar altmış dokuz kişinin hayyen ve ikisi
meyyiten kurtarıldığı ve kurtarılanlardan on beş kişi yaralı
olup bunlardan ikisinin yarası ağır olduğu ve yolculardan
elli kadar Arnavut ile kaptanın mecruh olarak kurtarıldığı
Altıncı Fırka Kumandanlığı’ndan bildirilmiştir.
– Sazanof’un şu son günlerdeki nutku
bütün Avrupa mecalis-i resmiyye ve mahafil-i siyasiyyesinde
mevzu’-ı bahs olduğu gibi hükumet-i Osmaniyye’nin de
nazar-ı dikkatini celb etmiştir. Rusya Hükumeti Balkanların
asayişini ihlal etmeyeceği istişmam ediliyor. Bunun sebebi
Rusya’nın Devlet-i Aliyye’ye karşı perverde eylediği amal
pek mübhem olarak Sazanof tarafından beyan olunmuştur.
o kadar metin olmadığı tezahür etmiştir. Sazanof’un nutkunda
sarahaten anlaşılan bir şey var ise Rusya ile İtalya
beyninde bir samimiyetin hasıl bulunması keyfiyetidir.
– Beyoğlu gazetelerinden
birinin bir menba’-ı mevsuktan istihbar ettiğine göre
Rusya Hükumeti Kars’a asker i’zamına yeniden başlamış
kirinde mevcud olan noksanların telafisi maksadıyla olduğu
ber-mu’tad Mösyö Sazanof tarafından hükumet-i Osmaniyye’nin
Petersburg Sefiri Turhan Paşa’ya beyan olunmuştur.
– İdris’in inhizamı ve adamlarının
her taraftan taht-ı muhasaraya alındıkları tahakkuk
etmiştir. Kaçanların bazıları sevahile doğru takarrub etmeye
yelteniyorlarsa da kendilerini ihata eden asakirle hükumet-i
Osmaniyye’ye izhar-ı sadakat ve hizmet etmekte olan urbandan
bir türlü fırsat bulup tahlis-i giriban edemeyerek birer
birir yakayı ele verip esir düşmektedirler.
– Times gazetesinin beyanatına
göre Girit müslümanlarına karşı ada hıristiyanları tarafından
her gün vukū’ bulmakta olan tecavüzat derecesini aşmıştır.
Bundan başka Yunan Meclis-i Meb’usanı’na a’za göndermek
hakkında gerek Girit Hey’et-i İcraiyyesi el-an ısrar
etmektedirler. Binaenaleyh bu mezalim ile yolsuzluklara nihayet
vermek için düvel-i hamiyyenin fiilen tedabir-i acile
Atideki ma’lumat darü’l-harbdeki kumandanların iş’arı
üzerine Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Ajansı’na tebliğ
edilmiştir:
– Guruvva ’daki düşman Nisan tarihinde
mesafedeki tuzlanın kenarına doğru taarruz eylemiş ise de
mukavemet-i şedidemiz üzerine perişan bir surette ve külliyetli
telefat vererek firar etmiş ve hudud-ı müstahkemesine
kadar ta’kīb edilmiştir. Dört saat devam eden bu muharebede
şehidimiz ile yüz yirmi mecruh vardır. Bilahare düşman
Seyyidsaid ile havalisine bombardıman etmiş ise de
te’siri olmamıştır.
– Dün gece Tobruk’taki müfrezelerimizden biri
şırtmaya muvaffak olduğundan İtalyanlar üç saati mütecaviz
bir müddet istihkamatdan ateş etmişlerdir. Bu esnada
düşman istihkamdan çıkarak piyademize mahsus siperleri
tarafından edilen ateş üzerine kırkı mütecaviz telefat vermiştir.
gelmiş ve bir projektör tahrib olunmuştur. Zayiatımız iki
şehid ve üç mecruhdan ibarettir.
Kunfuda:
– Hudeyde’den varid olan bir telgrafnamede
da’ya gelerek kasabayı saatlerce bombardıman eylediği kasabanın
ötesine berisine saçtığı vahşi mermilerle ekseri kadın
ve çocuk olmak üzere on iki ma’sumu zümre-i şühedaya
– Senusi kabilesi
şeyhi Mısır bankalarından birisine İtalya aleyhine i’lan
edilecek dini muharebeye sarf olunmak üzere ihtiyat akçesi
olarak yedi yüz bin lira yatırmıştır. Şeyh hazretleri bizzat
kendisinin elli bin Arap askeri ile Osmanlı askeri kumandası
tahtında bulunmak üzere Trablus ve Bingazi’ye gelmekte olduğunu
bildirmiştir. Sudan’dan bir kafile olmak üzere yedi
bin gönüllü derviş Osmanlı askerine iltihak etmiştir.
– Yemen’den varid
olan haberler meserret-bahştır. Yemen’deki sadat-ı kiram ve
ulema-yı izam hazeratıyla Menahib tarafından bütün Yemen
ahali-i sadıkasına hitaben mühim bir beyanname neşr
olunmuştur. Mısır’da neşr olunan bu beyannamede Trablusgarb’da
a’da-yı din olan İtalyanların katl-i nüfus ve hetk-i
haremat gibi irtikab ettikleri cinayat hele na-tüvan ihtiyarları
aciz kadınları nevzad çocukları bir suret-i vahşiyanede
öldürüp hanümanları söndürmek suretiyle icra eyledikleri
fazayih birer birer ber-averde-i zeban olunduğu gibi o
havalideki mücahidin ile harp kahramanlarının onlara şiddetle
mukavemet etmekte ve kendilerini keskin kılıçlarıyla
alevli ateşleriyle dağıtıp durmakta oldukları beyan edilmiş
ve bilad-ı İslamiyye’deki bilumum ehl-i İslam’ın mallarıyla
canlarıyla mücahidine muavenet eylemeleri lüzumu tavsiye
ve te’kid olunmuştur.
– İtalya hazine bonoları Avrupa piyasalarında
gayet suubetle alınır satılır bir hale gelmiştir. İtalya’nın
muvaffakiyetsizliği yüzünden ahval-i maliyye ve iktisadiyyesi
günden güne inhitata doğru sürüklenmektedir.
– Osmanlı eshamı kemal-i rağbetle
Avrupa’nın bütün piyasalarında satılmaktadır. Maliyunun
beyanlarına göre hükumet-i Osmaniyye muharebe yüzünden
asla sarsılmamıştır. Gittikçe haysiyet ve i’tibarı tezayüd
etmektedir. Memalik-i Osmaniyye’deki ahval-i iktisadiyye
kema-kan hüsn-i suretle devam eylemektedir.
– Papalık hazinesi taraf ve yolunu
bulup İtalya Harbiye Nezareti’ne bir mikdar ianede
bulunmuştur. Papaya ihtiyac gösteren bir Harbiye Nezareti’nin
ahval-i iktisadiyyesinin ne olduğunu söylemek zaiddir!
– Times gazetesinin ihbarına
nazaran Bukmuş civarında bazı noktalar İtalyanlar
tarafından işgal edilmiştir. İtalyanlar daha ileriye gitmek teşebbüsünde
bulunmuşlarsa da urban tarafından tard edilmişlerdir.
Karaya beş bin İtalyan piyade askeri altı batarya
top ve bir mikdar süvari kıtaatı ihrac edilmiştir. Karaya ihrac
edilmek üzere daha başkaca kıtaat henüz vapurlar içinde
bulunmaktadırlar.
– Çanakkale bombardımanında
ğunu Osmanlı Harbiye Nezareti muharebe raporunda ve
Osmanlı Telgraf Ajansı hususi telgraflarında i’lan etmişler
limanında bir sefine-i harbiyyenin batmış olduğu sudan yukarı
görünen direkleriyle bu kere suret-i resmiyyede tahakkuk
etmiştir. Limni sahilinde elde edilen evraktan ve can
kurtaran gibi eşya ve levazımat üzerindeki yazılardan bu
sefinenin “Varez” namındaki zırhlı kruvazörü olduğu tahakkuk
etmiştir. Diğer bir İtalyan zırhlısının da iki torpido tarafından
cerredilerek İtalya’ya sevk edildiği Atina’dan verilen
ma’lumattan anlaşıldığı cihetle mezkur Çanakkale bombardımanında
Osmanlı topçusu tarafından atılan yirmi yedi
mermiyle İtalyan’ın bir sefine-i harbiyyesinin gark ve birinin
de sakat edildiği tebeyyün ediyor. İtalyanların tekzibi artık
para edemeyecektir.
– Napoli’den
keşide edilen bir telgrafa göre bir İtalya askeri nakliye
sefinesi Trablus’dan avdet eden askerleri hamilen Rediyodi
Kalabra önünde karaya oturmuştur. İçindeki askerler yüzerek
sahile çıkmışlardır. Bir kısmı boğulmuştur. Gemi mahv
olmuştur.
– Babıali Çanakkale
Boğazı’nı uhud ve muvafakat-ı düveliyye muktezasınca
açmayacaktır. Bundaki hakk-ı sarihini muhafaza edebilir.
Avrupa tarafından hiçbir tazyik icra edilmeyecektir. Çünkü
Babıali’nin mantıkī özürlerini kabul etmeye mecburdurlar.
Avrupa matbuatını tedkīk eder isek bu noktayı gereği gibi
anlayacağız. Tedabir-i tahaffuziyye tamamıyla tatbik olunmuştur.
Hiçbir şeyden endişe etmek caiz değildir. Yalnız biz
Osmanlılara elzem olan bir şey var ise hal-i hazırda dahilde
müttehid ve müttefik yaşayıp gürültülere gavgalara muvakkat
olsun nihayet vermektir.
– Hamburg hububat
tacirleri Çanakkale Boğazı’nın seddi icabatı olarak telakkī
edilip edilmeyeceğini ve binaenaleyh mevcud konturatoların
feshi mümkün olup olmadığını takdir için hemen bir
komisyon teşkil edilmesi teklifi ile Ticaret Odası’na müracaat
etmişlerdir. Nikolayef hububat tacirleri boğazın mesdudiyetini
bir hal-i mecburi addederek vapurlar limanlarda
hareketsiz kaldıkları müddetçe konturatoları fesh etmeyip
– İtalya’ya “Trablus”
namında bir tayyare ihdası için Trablus şehrinde bir iane
defteri küşad edilmiş ve ma’hud Hasune haini bu teşebbüsü
deruhde ederek İtalya idaresine tarafdar olan zenginlerin
muavenetini taleb eylemiştir.
– Harbe nihayet vermek lüzumunu hisseden
Avrupa devletleri guya emsali vechile bir kongre akdi
suretiyle her iki tarafı sulha icbar edeceklerdir. Rusya fırsattan
– esnan-ı askeriyyesinden
otuz bir bin kişinin taht-ı silaha alınması için İtalya
hükumetince taht-ı karara alınmıştır. Guya kuvve-i mezkure
Cezair-i Bahr-i Sefid’e gönderilmek için imiş!
– Somal hakimi
Şeyh Vedad hazretleri Benadir’de İtalyanlar üzerine hücum
etmiş ihraz-ı muvaffakiyet buyurmuşlardır. İtalya sahilde
ancak üç noktada mahsur kalmıştır.
– Erdebil ve Halhal’dan alınan
telgraflara nazaran oralarda anarşi gittikçe tevessü’ etmektedir.
den endişe edilmekte bulunduğu bildirilmiştir. Erdebil’den
– Yeni
ta’yin olunan İngiltere sefiri Tahran’a muvasalat etmiş ve
hakkında merasim-i ihtiramiyye ifa edilmiştir.
– Salar ile maiyetindekiler
Genzus taraflarında yağmacılığa devam etmektedirler.
Zencan’da asilere karşı gönderilen Bahtiyariler bir suret-i
seriada Genzus’a doğru ilerlemektedirler.
– Naib-i hükumetin icraatı
aleyhinde her vilayette nümayiş olunmakta ve icraatından
ahali son derece na-hoşnud bulunmaktadırlar. Naib-i hükumet
– Naib-i
hükumet aleyhinde açılan cereyanlar üzerine müşarun-ileyh
tedavi ve rahatsızlık bahanesiyle İran’ı terk edip Avrupa’ya
azimet etmek fikrinde imiş. Müşarun-ileyhin muktedir ve
ma’lumatlı bir zat olduğu ve Avrupa medeniyetini İran’a
ya ve İngiltere hükumetleri tarafından beyan olunmaktadır.
Halbuki naib-i hükumet Rusya nüfuzu altında bulunduğu
cihetle Rusların medhine nail olmuştur. Müşarun-ileyhin
ceriksizliği de ma’lumdur. İran’a medeniyeti idhal etmek için
dadır. Bu zat Avrupa’ya gidecek olursa yerine Sipendar’ın
ta’yin edileceği ekseriyetle tahmin olunmaktadır.
– Diza kasabasında bir Rus
asker firarisinin cesedi bulunduğu cihetle İranlılar tarafından
katl edildiğine hükm olunmaktadır. Binaenaleyh Diza
kasabası Rus askerleri tarafından topa tutulmuştur. Rusların
bombardımanı esnasında kale duçar-ı hasar olmuştur.
– Büyük müctehidlerden
Seyyid Ali kabine aleyhinde tesvilatta bulunduğundan
dolayı tevkīf edilmiştir. Kabine bu hareketiyle
mevkiini pek ziyade tahkim etmek istemiştir. Ahali bunun
üzerine heyecana gelip Ruslar aleyhinde fena sözler sarf
ediyorlar. Ruslarla muharebe etmek için müctehidler İranileri
teşvik ediyorlar. Ahval-i mahalliyye –İran’ın her tarafında–
– Salarü’d-Devle Tahran’a
gelmek üzere ilerliyor. İran hükumet-i hazırası Rusya’nın
mukavemet-i askeriyyesini taleb ediyor. İngiltere hü­
ku­
meti İran’ın bu teşebbüsünü tasdik etmeyecektir.
– Salarü’d-Devle aleyhinde
hareket etmek üzere Prens Ferman-Ferma ile maiyeti
yavaş yavaş Salarüddevle’nin bulunduğu mahalle yanaşmaktadır.
Maiyeti pek az olduğundan bir şey yapamayacağı
zan olunuyor.
– Gittikçe Salarü’d-Devle’nin
gururu artmaktadır. Evvelce beylik ile kani’ iken
bilahare şahlığı iddia etmiştir. Daha sonraları –bugünlerde–
kendi kendine Hami-i İslam lakabını –süsünü– vermiştir.
– Mösyö Monar’ın maliyenin teftişi
hususunda haiz bulunduğu salahiyet-i mahsusa pek ziyade
duçar-ı tahdid olmuştur. Muma-ileyhin mevkii mütezelzil
görünmektedir. İranlılar bu adamdan son derece müteneffir
bulunmaktadırlar. Bilakis selefi bulunan Amerikalı Mister
Şuster Morgan’ı perestiş edercesine severlerdi. İran maliye
nazırıyla Belçikalı maliye müşaviri arasında müşkilat zuhur
etmiştir.
– İran-ı Cenubiye azimet etmekte
bulunan İsveçli Binbaşı Tirsen Isfahan’ın şimalinde eşkıya
tarafından duçar-ı tecavüz olmuştur.
– İran naib-i hükumeti
Nasırulmelik hazretleri Tahran’a zevcesiyle beraber yeni
muvasalat eden İngiltere sefir-i cedidi Mister Valter Tarnly’i
huzuruna merasim-i mu’tade kabul edip i’timadnamesini
teslim almıştır. Her iki taraftan teati olunan nutuklardan
olunmuştur.
– Bil-cümle kabail Mulay Hafiz
ve Fransa himayesi aleyhine silah be-dest olarak kıyam etmişlerdir.
Maatteessüf Fransa turuk-ı muvasalayı kat’ ettiğinden
alınan haberler pek nakısdır. Fransızlar duçar olmakta
oldukları hezimetleri setr ü ihfa için hiçbir havadis vermiyorlar.
Bununla beraber kariben gelecek olan mektublardan
Fransanın hasarat-ı azimeye duçar olduğu anlaşılacaktır.
– Sefain-i harbiyyeden
bir nakliye sefinesi kuva-yı imdadiyyeyi hamil olarak Marsilya’dan
Oran[?]’a müteveccihen hareket eylemiştir. Senegal
müstemlekesinden sekiz yüz nişancı efrad-ı askeriyyesi
Kazablanka’ya ihrac olunmuşlardır. Aynı zamanda Cezayir’den
asker i’zamı suretiyle kuvve-i işgaliyyenin tezyidine
karar verilmiştir.
– Ahiren vukū’ bulan katliamları
müteakib Fas’daki Musevilerin mevkii kesb-i vehamet
eylediği şehr-i mezkurdan iş’ar olunmaktadır. Yüzlerce
Musevi itlaf edilip haneleri ihrak olunmuştur. Ahali-i Museviyye
büyük bir sefalet içerisinde açlıktan müteellim bulunmaktadır.
Fransız me’murini tarafından muavenet hey’etleri
teşkil edilmiştir.
TENKĪD VE TAKRIZ
Müellif diyor ki: Muaviye mevalinin çoğalması yüzünden
devlet-i Arabiyye’ye gelecek tehlikeyi anladığı için hepsini
yahud bir kısmını öldürmek için emir vermek istedi. “Cild
sahife ”
Muaviye’nin metn-i kelamı ise şöyledir: “Bana öyle geliyor
ki bunlar Arab’a Arab’ın saltanatına karşı kıyam edecekler.
Onun için yarısını öldürmek yarısını bırakmak fikrindeyim.”
Görülüyor ki bu rivayet sahih olduğu takdirde bile
Muaviye mevalinin ancak yarısını öldürmek fikrinde imiş.
Halbuki müellif ibareye kendisinden söz ilave ederek
Muaviye bunların hepsini öldürmek için emir vermek istedi
diyor.
Müellif: “Arablar felç hastalığına tutulmaz i’tikadında bulunuyorlardı.”
diyor; bu iddiasına da kitabın
hamişinde gösterdiği vechile Tabakatü’l-Etibba ’yı şahid
gösteriyor.
Huda bilir Tabakat ’ın ibaresine vakıf olsanız müellifin rivayatı
bozmak hikayatı alt üst etmek hususundaki cür’etine
karşı hayretler içinde kalırsınız. Tabakat sahibi Tabib
ederken diyor ki: El-Mehdi’ye nüzül isabet etmiş. Yanına
gelen hekimlerin içinde sahib-i tercüme İsa da var imiş. Demiş
ki: “El-Mehdi bin el-Mansur bin Muhammed bin Ali bin
Abdillah bin Abbas’a nüzül isabet etsin! Vallahi ne bunlara
ne de bunların neslinden gelen bir kimseye ebediyen felç
hastalığı gelemez; meğer ki Türk Çerkes karılarıyla çokca
münasebette bulunmuş olsunlar.”
Tabakat sahibi bu hikayeyi yazdıktan sonra Tabib Yusuf’dan
naklen şu vak’ayı zikr ediyor: “El-Mehdi’nin oğlu
bu hastalığın beni tutmasına ne diyeceksin bakalım?” demiş.
Yusuf diyor ki: İbrahim’in şu sualinden Tabib İsa’nın
el-Mehdi’ye söylemiş olduğu sözü hatırladığını; kendisindeki
hastalığın mühlik olmamak lazım geleceğine kail olduğunu
anladım. Dedim ki: Sizin bu hastalığı inkar etmenize sebeb
göremiyorum. Zira valideniz Denbavendli idi. Denbavend
Görülüyor ki Arabların felç hastalığından muafiyetleri
hakkındaki zanları bilad-ı Arab’ın hararet-i ma’lumesinden
neş’et ediyor; yoksa bu imtiyazın şerafet-i nesl ile hiç münasebeti
yoktur. Hatta Tabib İsa’nın kalkıp da el-Mehdi’nin
ecdadını saymasından bu imtiyazın aile-i Risalet-penahi’ye
karmak doğru olamaz. Nitekim Halife el-Mehdi’nin oğlu İbrahim’e
anasının Denbavendli olduğu söylenince kendisinin
felce musab olduğunu hiç istiğrab etmemiş.
Bakınız müellif hikayenin cereyanını nasıl değiştiriyor;
bunun için nasıl bir silsile-i hıyanet yürütüyor! Kaldı ki bu
söz Tabib İsa’nın sözüdür. Bu zatın ise Arap olup olmadığı
ma’lum değildir. Zann-ı galibe göre Nasrani’dir. Hatta Arap
olduğunu farz etsek mensubin takımından olduğu için müdahenekarlıkla
halifeye bir kat daha sokulmak isteyeceği tabiidir.
Artık böyle bir adamın sözü bütün Arabın sözü olabilir
mi?
Müellif: “Arabdan başkasını kaza gibi mühim manasıb-ı
diniyyeden mahrum bıraktılar; kazaya Arabdan başkası elvermez
dediler” diyor bu rivayeti de İbni Hallikan’a isnad
ediyor.
beyr’i esir ettiği vakit Said mevaliden olduğu için ona karşı
biraderi [bir eda-yı] imtinan ile dedi ki: “Kufe’de Arabdan
başka kimse olmadığı halde ben seni orada namaza imam
nasb etmedim mi?”
ki: “Ben sana Kufe kazasını tevcih etmek istediğim zaman
Arablar şikayete başlayarak mansıb-ı kazaya Arabdan başkası
elvermez demediler mi?”
dur ki Kufe’de o aralık Arabdan başkası yoktu. Bir de tabiidir
ki emr-i kaza milletin adatına hasaisına teamülüne
tarz-ı muaşeretine tamamıyla muttali’ olan adamın karıdır.
Başkası bu işi göremez. Said bin Cübeyr ise Arap değil idi.
Eğer Kufelilerce bu adamın mevki’-i kazaya geçmesine karşı
gösterilen mümanaat kendisinin mevaliden olmasından ileri
gelseydi onun namaza imametini de kabul etmezlerdi. Zira
Ebu Hanife mevaliden olduğu halde Emeviler zamanında
kendisine kaza tevcih etmek istediler kabul eylemedi. Vak’a
Müellif diyor ki: “İsterse Kureyş’den olsun cariyeden
olanı mansıb-ı hilafetten mahrum bıraktılar.” Evet bu hal cariyeden
olanları tahkīr için değil idi. Asmai diyor ki: Emeviler
cariyeden doğanlara biat etmezlerdi. Bu ise halkın zannı
gibi onları hakīr gördüklerinden değil ancak saltanatlarının
zevali bir cariye elinde vukū’a gelecek zannını beslemelerinden
dilmelik Zeyd ibni Ali’ye söylemiş olduğu “Sen cariyeden
doğdun onun için hilafete salih değilsin” sözü ki müellif
onunla istidlal ediyor. Zeyd buna cevaben “İsmail de cariyeden
olma idi; halbuki Seyyidü’l-beşer Muhammed onun
sülalesindendir” cevabını vermişti. Ma’lumdur ki İmam
Zeyne’l-abidin’in oğlu olan Zeyd kadr u menzilet mecd ü
asalet sıdk u emanet cihetiyle Hişam’a elbette faikdır. Kaldı
ki iş böyle olsa idi ne Yezid ibni Velid ne de Mervan halife
olamazdı. Çünkü her ikisi de cariyeden olma idi.
Müellifin hıyanetlerinden bütün müellefatında tuttuğu
usule ünvan olabilecek kadarını gösterdiğimiz için şimdi
ruh-ı mes’eleyi tedkīk etmekliğimiz icab ediyor. Yani Arab
olmayanlarla mevali müellifin iddiası vechile Emeviler zamanında
hakīkaten köle muamelesi görecek kadar hakīr
zelil mi idi? Yoksa Arabın mazhar-ı ihtiramı olacak bir mevki’-i
şan ü şerefde mi bulunuyordu?
TEŞEKKÜR
Sebilürreşad ’ın daire-i intişarının tevsii hakkında muhterem
kari’lerimizin pek samimi lütuflarına himmetlerine
mazhar oluyoruz. Her birine ayrı ayrı teşekkür etmek istiyoruz
fakat meşgūliyetten maatteessüf bu samimi emelimizin
vazifemizin ifası mümkün olamıyor. Onun için bütün
kari’lerimize alenen teşekkür eder bu teşvikat ve lütuflarına
riayetle mukabele edeceğimizi arz eyleriz.
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“O kimseler ki bizim uğrumuzda çalışmışlardır elbette
kendilerine yollarımızı göstereceğiz; zaten hiç şüphe yoktur
ki Allah iyilerle beraberdir.”
* * *
Bu ayet-i kerime
ayet-i celilesiyle başlayan Ankebut Suresi’nin sonudur.
Görülüyor ki mücahede mutlaktır; bir mef’ul ile mukayyed
olarak irad buyurulmamıştır. Bir kayıt varsa o da Allah
Sonra
suretindeki va’d-i ilahi ne kat’idir! Demek
maksad-ı hayr ile uğraşanlara Allah için çalışanlara
tevfik hazırdır.
Ayet-i kerime Allah’ın iyilerle beraber olduğunu da gayetkat’i
bir lisan ile tebliğ ediyor.
Elhasıl ayet-i kerime bize şunu bildiriyor ki: Hangi hayırlı
maksada olursa olsun çalışanlar çabalayanlar; lakin Allah
det yolunu mutlak bulacaklardır.
Evet Allahu Zülcelal Feyyaz-ı Kerimdir; şan-ı azimi için –
haşa– buhl mutasavver değildir. Ancak bir kere O’nun feyzini
kabul edebilecek isti’dad hazırlamalı yani çalışmalı; sonra
da Feyyaz’ın diriğ-i feyz etmeyeceğinden emin olarak hiç
fütur getirmemelidir. İşte tevekkül diye pek azımızın anladığı
yahud çoğumuzun anlamak istemediği mahiyet budur;
yoksa “Armut piş; ağzıma düş!” gibi miskin temennilerin tevekkülle
hiç münasebeti olamaz. Tevekkül demek insan için
mesaisinin mücahedatının –evvelce iki üç haybet gözükse
bile– mutlaka sonunda tevfika mazhar olacağına karşı gevşemez
bir ümid sarsılmaz bir itminan beslemek demektir.
Hayatı mücahede içinde geçenler için mev’ud olmadık
ni’met; ma’nasız bir tevekkül ile atıl yaşayanların ise
mahkum olmayacağı zillet yoktur. Fatır-ı Hakim’in kavanini
ebedidir asla değişmez. Allah o kanunların hiç birinin hiç
bir noktasını hiç bir mü’minin keyfi hatta bütün müslümanların
hatır-ı şerifi için ta’dil etmez...
Şuun hadisat Kur’an’daki hakīkatleri –o bizim bir türlü
anlamak istemediğimiz hakīkatleri– olanca dehşetiyle ihtar
edip durmakta iken nasıl oluyor da bir türlü gözümüzü açmıyoruz?
Nasıl oluyor da meskenetler ataletler gayretsizlikler
yona varan cemaat-i müsliminin nedir bugünkü hali? İslam
sa’y dini mücahede mesleği şan ü şevket mecd ü
azamet rehberi iken; o din-i mübine intisab da’vasını güden
biz zavallılar dünyanın muhtelif iklimlerinde atıl batıl miskin
zelil muhakkar mahkum iğrenç bir takım yığınlar canlı
laşe yığınları teşkil ediyoruz!
Mehmed Akif

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hicret’in sekizinci senesi idi Mekke feth edilerek Ka’be-i
Muazzama Mescid-i Haram esnamdan tathir edildi. Aleyhissalatü
vesselam efendimiz Ka’be’yi gayr-i muhrim olarak
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
yedi defa tavaf eylediler. Hacer-i Esved’i elinde bulunan
çevganı ile istilam ediyordu. Tavaf tamam olunca emr-i nebevi
üzerine Ka’be dahi esnamdan tathir edilerek Hazret-i
Bilal Ka’be’nin üzerine çıktı ezan okudu. Ba’dehu ol hazret
maiyetinde Bilal Usame bin Zeyd Osman bin Talha bulunduğu
halde Ka’be’ye dahil olarak kapıyı kapadılar. Hazret-i
Bilal’in rivayetine göre aleyhissalatü vesselam efendimiz
kapıya mukabil olan duvara üç zira’ kadar yaklaşarak oraya
müteveccihen namaz kıldılar. İbni Abbas’ın dediğine göre
bu sırada
ayet-i kerimesi
nazil oldu. Derun-ı Ka’be’de tekbir ve tehlil getirerek az
çok gezindikten sonra kapı açıldı. Kureyş kapı önünde saf
teşkil ederek haklarında nasıl muamele edeceğini düşünüp
duruyorlardı. Aleyhissalatü vesselam efendimiz kapının iki
tarafına elleriyle tutunarak gayet beliğ ve müessir bir hutbe
Kureyş de afv-ı nebeviye mazhar oldular. Ba’dehu Mescid-i
Haram’da oturarak Abdüddar evladından Osman bin
Talha’yı çağırdı.
ayet-i
kerimesinden anlaşılan emr-i ilahiye imtisalen Ka’be’nin
anahtarını teslim etti. Zaten Ka’be’nin perdedarlığı öteden
beri Abdüddar evladında bulunuyordu. Feth-i Mekke günü
de Ka’be’nin anahtarı ve hicabet perdedarlık vazifesi bu
sülaleden Osman bin Talha’nın elinde idi. Ba’de’l-feth dahi
bu vazife lağv edilmeyerek tekrar bu sülaleye tevdi’ olundu.
* * *
Feth-i Mekke’yi müteakib Huneyn seferi dahi hüsn-i hitama
ererek emval-i ganaim taksim edilmişti. Sonra Zilka’de
ayı içinde aleyhissalatü vesselam efendimiz bazı ashab ile
Ci’rana nam mevki’den kalkarak umre niyetiyle muhrimen
Mekke’ye dahil oldular. Umrelerini ikmal edince tekrar ordugahlarına
gelerek Mekke’nin umur-ı idaresini Attab bin
Esid’e umur-ı diniyyenin ta’lim cihetini de Muaz bin Cebel’e
teslim ederek Zilka’de nihayetlerinde yahud Zilhicce’nin ibtidalarında
Medine-i Münevvere’ye avdet buyurdular.
Bu sene ehl-i İslam haccı Attab bin Esid ile birlikte ifa ettiler.
Fakat İslamiyet’i henüz kabul edemeyen kabail-i Arab
ve müşrikin ise kendi adat-ı cahiliyyeleri üzere icra etmek
hususunda serbest bırakıldılar.
* * *
Hicret-i seniyyenin dokuzuncu senesi idi aleyhissalatü
vesselam efendimiz birinci defa olmak üzere Hazret-i Ebubekir’i
emir-i hac intihab buyurdular. Ebubekir ala rivayetin
Medine-i Münevvere’den üç yüz kadar ehl-i İslam ile yola
çıktılar. Ol hazret kendi mübarek eliyle yirmi deveyi hedy
olmak üzere nişanlayarak ve boyunlarına kıladeler takarak
Ebubekir ile beraber isal etti. Hazret-i Ebubekir kendisi için
de beş hedy nişanlamıştı. Hüccac-ı müslimin Zülhuleyfe
mevkiinde ihrama girdiler. Mekke’ye doğru ilerliyorlardı.
Bu sıralarda Berae sure-i celilesi nazil oldu. Resul-i Ekrem
yani ta devr-i Halili’den i’tibaren zi-kuvvet ve mütevelli-i
Ka’be olanların ziyaret-i Beytullah ve ifa-yı hacdan mü’min
ve müşrik hiçbir kimsenin men’ edilmemesi eşhur-ı haramda
kimsenin hiçbir türlü taarruza duçar olmaması zımnında
bir taamül mevcud idi. Bu halde bugün zi-kuvvet ve şevket
olan ehl-i İslam’ın dahi ziyaret-i Ka’be ve eda-yı hacdan hiçbir
kimseyi men’ etmemeleri iktiza edecekti.
Umuma aid olan bu hak adeta bir muahede ile te’min
edilmiş gibi idi. Nasıl ki feth-i Mekke’yi müteakib ol hazret
bir çok bid’atleri fesh ettiği halde bu ciheti meskutün-anh
bırakmışlardı. Fakat bundan böyle müşrikane icra edilecek
tavaf ve sa’ylere bir çok bid’atler ile karışık olarak icra edilen
haclara nihayet verilecek bir muhit-i mukaddes dahilinde
Halık-ı Zü’l-celal olan Allah’ın ism-i pakleriyle beraber
olan esnamın namları yad edilemeyecekti.
Hazret-i Allah’ın Kur’an-ı Kerim ’de:
diye
hikaye buyurduğu üzere İbrahim ve İsmail aleyhisselamın
ta o zamanlar mükellef oldukları vazife-i tathir ile bu defa da
ol hazret me’mur oluyordu. Artık Ka’be-i Muazzama esnam
ve evsandan her türlü asar-ı şirkten tathir hac sıfat-ı asliyyesine
Bir de aleyhissalatü vesselam efendimizin bazı kabaile
karşı hususi muahede ve mütarekeleri vardı ki ba’de’l-hicre
akd edilmişti. İşte Berae sure-i celilesi birinci nevi’den olan
muahede-i umumiyyenin fil-hal nakz edilip ancak
tarih-i i’landan i’tibaren dört ay kadar bir müddet ihmal
fakat muahede-i hususiyyelerin müddetlerine kadar riayet
edilmek lazım geleceğini iş’ar ediyordu. Muahede-i umumiye
erbabına göre o dört ay muahede-i hususiyyeleri olanlara
göre o muayyen müddetleri bir düşünmek zamanı idi
ki bu müddet zarfında ya İslamiyet’i kabul edecek yahud
etmeyecek de İslamiyet’e hasm olduklarını alenen söyleyeceklerdi.
ayet-i kerimesiyle bunların dahi demleri heder
olacağı bildiriliyordu. İşte Berae sure-i celilesinin ahkam-ı
münifesinden olarak bil-cümle müşrikine karşı olan muahede-i
umumiyyenin nakzıyla iki türlü netice-i ameliyye meydana
geliyordu:
lunmasın tarih-i i’landan i’tibaren hiçbir müşrik hac edemeyecek
adat-ı cahiliyye üzere hiçbir kimsenin Ka’be-i Muazzama’yı
tavaf etmesine müsaade olunmayacak idi.
Ancak muahede-i umumiyye tahtına dahil olanlar
dört ayı muahede-i hususiyyeleri bulunanlar müddet-i
muayenelerini müteakib İslamiyet’i kabul etmedikçe gerek
eşhur-ı haram gerek sair aylarda mutlaka hasım telakkī olunup
demleri heder edilecekti.
tebliğ ve i’lan etmek üzere Hazret-i Ali ta’yin buyurularak.
Nebiyy-i Ekrem efendimizin Adba adlı devesine rakib olarak
yola çıktı. Kafile-i hüccac Arc yahud Zacnan nam mahalle
vasıl olduklarında onlara erişti. Hazret-i Ebubekir: “Ya
Ali! Emir olarak mı geliyorsun yahud me’mur olarak mı?..”
diye sual etmesi üzerine Hazret-i Ali: “Emir değil me’mur
olarak geldiğini” söyledi ve mes’eleyi de anlattı.
Mekke’ye vasıl olunca tavaf ve sa’yi ol hazretten gördükleri
vechile icra ettiler. Hazret-i Ebubekir aleyhissalatü vesselam
efendimizden telakkī ettiği vechile erkan ve menasik-i
haccı ta’lim ederek mevkıflarda hutbeler okuyordu. Hüccac-ı
müslimin dahi Hazret-i Sıddik’a ittiba’ eyliyorlardı.
Fakat müşrikin bu sene daha hac ve ef’alini kendi bildikleri
gibi ifa ve icrada serbest olduklarından aba vü ecdadlarından
tevarüs ettikleri adat-ı cahiliyye üzere eda ediyorlardı.
Tevriye günü Mina’ya geldiler. Yevm-i arefenin sabahı
olunca Hazret-i Ebubekir aleyhissalatü vesselam efendimizden
aldığı ta’limat mucebince vakfe için Arafat’a gidileceğini
söylemişlerdi. Fakat bazı kimseler kendilerinin ahmesi
ve ehl-i Harem olduklarını binaenaleyh Arafat vakfesiyle
mükellef olmadıklarını bu halin aba vü ecdaddan tevarüs
eden adetlere muhalif olduğunu… ileri sürmeye başladılar.
Bit-tabi’ Hazret-i Sıddik bu makūle sözlere kulak vermedi.
Peygamberden telakkī ettiği evamir ve ta’limatı tamamıyla
yerine getirdi. Hüccac-ı müslimin gerek ahmesi gerek gayr-i
ahmesi bila-istisna Arafat vakfesinde hazır oldular. İşte bu
suretle ihdas olunan o bidat ref’ edilmiş oldu. Hazret-i Ali
yevm-i nahr günü Mina’da “Cemretü’l-akabe” mevkiinde
ayak üzeri kalkarak yüksek ses ile Sure-i Tevbe’nin evvellerinden
kırk kadar ayat-ı kerimeyi tilavet ettikten sonra fahr-i
kainat efendimizden ahz ettiği vechile:

----
. .
----

Dilerek kafirin Cennet’e dahil olamayacağını bundan
böyle müşrikin hac edemeyeceğini Resul-i Ekrem efendimiz
nihayetlerine kadar ahidlerine riayet olunacağını i’lan etti.
Hazret-i Ali merkezde bunları tebliğ ettiği gibi Hazret-i Sıddik’ın
emriyle Ebu Hureyre ve diğer bazı ashab-ı kiram dahi
hüccac beyninde yürüyerek bu ciheti umuma i’lan ediyorlardı.
Bit-tabi’ bu hal müşrikinin hoşuna gitmemiş onları
düşünmeye sevk etmişti. İslamiyet’i kabul etmedikçe fevz ü
felaha erişmeyeceklerini yavaş yavaş takdir etmeye başlamışlardı.
Fi’l-vaki’ çok geçmeden hepsi de şeref-i İslam ile
müşerref oldular.

----
FELSEFE
----

VAHDET-I VÜCUD
– –
Madem ki söz buraya kadar geldi biraz da Şeyh-i Ekber’in
alem hakkındaki fikrinden bahs edelim. Fusus Şerhi
’nden mahv ü isbat suretiyle buraya nakl edeceğimiz şu
hülasadan anlaşılacağı vechile diğer ekabir-i sufiyye gibi
Hazret-i Şeyh de alemin kendi nefsiyle ma’dum Hakk’ın
vücuduyla mevcud olduğuna kaildir. Onun i’tikadına göre
alem anat ile mütebeddil Cenab-ı Hak aleme daima mütecellidir.
Tecelli-i evvelin aslına rücuuyla alem ma’dum tecelli-i
saninin vukūuyla tekrar mevcud olur. Fakat tecelli-i
saninin sür’at-i vukūundan dolayı her iki tecelli beynindeki
münkasimde ma’dum tekrar mevcud olduğunun farkına
varılmaz. Bu hakīkatten gafil olanlar alemi müstemirrü’l-vücud
zan ederler. Halbuki: Cevher olsun araz olsun alemin
hey’et-i mecmuası daima mütegayyir her mütegayyirin
teayyünü de anat ile mütebbeddeldir. Hülasa-i kelam
alem turfetü’l-aynda fani ve suret-i uhra ile hadistir. Eş’ariler
mevcudattan yalnız a’razın anen fe anen tecdidine kaildirler.
Zira onlar derler. Sofestailere gelince:
Onlar alemin daha doğrusu suver-i mükevvenatın anen fe
anen tecdidine kail olmakla beraber bu suverin menşei olan
hakīkat-i ehadiyyenin vücuduna kail değildirler. Bina-berin
suver-i eşya için zünnundan ibaret derler. İşte Sofestailer bu
vechile gerek Cenab-ı Hakk’ın tecelliyat-ı gayr-i mütenahiyyesinden
gafil oldular.
Mütekellimin ve felasife vücud ile mütelebbis olan hakaikın
tebeddülüne kail olmadıklarından Sofestaileri red ettiler.
Onların bu reddi mavera-yı şuunda hakīkat-i vahide isbatı
demektir.
Halbuki bu mebhasde her iki fırka da min vechin musib
min vechin muhattidir. Zira Sofestailer alemin tebeddülüne
kail oldukları halde suver-i tebeddülatı kabul eden cevher-i
ma’kūlün aynındaki ehadiyeti kabul etmediler. Suver-i mütehavvilenin
maverasında bir hakīkat-i sabite vardır ki o asla
mütegayyir ve mütebeddil değildir. Eğer Sofestailer bu cevher-i
ma’kūlü kabul etmiş olaydılar mertebe-i tahkīka vasıl
olurlardı. Kabul etmedikleri için hataya düştüler.
Eş’arilerin hatasına gelince: Onlar araz daima müteceddeddir
dedikleri halde alemin hey’et-i mecmuası a’razdan
rettir. A’raz ise daime mütebeddildir. Binaenaleyh alem de
daimü’t-tebeddüldür. Bu iki fırkanın fikirlerindeki isabete
gelince: Sofestailer yukarıda söylendiği vechile alemin küllisi
mütebeddildir demişlerdir. Bu fikirleri doğrudur. Fakat
onlar “Cemi’-i suver-i alemi kabul eden cevher-i ma’kūlün
aynındaki ehadiyete muttali’ olmadılar!” o cevher-i ma’kūl
ancak o suretle zahir olur; o suretlerin hakaikı da ancak o
cevherle taakkul edilir. İmdi Sofestailer suver-i alemi kabul
eden hakīkat-i ehadiyyeden ve Hakk’ın tecelliyat-ı gayr-i
mütenahiyye ile o suretlere tecellisinden gafil oldular ve alemin
dediler.
Eğer Sofestailer alemin tebeddülüne kail oldukları gibi
o tebeddülün maverasında gayr-i mütebeddil bir hakīkatin
vücuduna da kail olaydılar girive-i hataya düşmezler idi.
Eş’arilere gelince: Onlar ecza-yı alemden bazısının a’razdan
muası a’razdan ibarettir ve a’razdan hiçbirinin kendi nefsine
nazaran vücudu yoktur. Binaenaleyh alem de kendi nefsine
nazaran ma’dum demektir.
Zaten alemde Cenab-ı Hakk’tan gayri kendi nefsiyle
kaim hiçbir cevher yoktur. Kendi nefsiyle kaim olan ancak
Cenab-ı Hak’tır. Eşya-yı saire kendi nefisleriyle değil belki
Hakk’ın vücuduyla kaimdir.
Eş’ariler bu hakīkatten zahil alemde Cenab-ı Hak’tan
başka bir çok cevahirin vücuduna kail oldular. Onların isbat
ettikleri bu cevherlerden hiçbirinin kendi nefsine nazaran
vücudu yoktur. Hepsinin vücudu vücud-ı Hak ile kaimdir.
Daha doğrusu Eş’arilerin cevher dedikleri şeyler vücud-ı
Hakk’a nisbeten araz kabilindendir. Eğer Eşaire alemde
Cenab-ı Hak’tan başka bir takım cevahirin vücuduna kail
olmayıp yalnız cevher-i vahid isbat etmiş olaydılar tamamıyla
fikirlerinde isabet etmiş olurlardı.
Alemin a’razdan ibaret olduğu bahsine gelince mesela:
Gerek Eş’ariler gerek sair erbab-ı nazar bir şeyi had yani
ta’rif-i resmi ile ta’rif etseler muarrefi teşkil eden eczanın
a’razdan ibaret olduğu tahakkuk eder.
Bu vechile tahakkuk eden a’razın ise hiçbiri nefsiyle kaim
değildir. Demek ki nefsiyle kaim bir takım olmayan şeylerin
bir yere gelmelerinden nefsiyle kaim diğer bir şey tahakkuk
ediyor.
Zira hudud-ı zatiyye-i mahdudun ta’bir-i diğerle bir şeyi
teşkil eden ecza o şeyin aynıdır. Burada a’raz şey’i mahdudun
yani ta’rif-i resmi ile muarref olan cevherin eczasını
teşkil ediyor ale’l-infirad tahakkukları olmayan bir takım
şeylerin ictimaından bizzat mütehakkık olan bir şey’i diğer
hasıl oluyor.
Halbuki cevher denilen şey kendisini teşkil eden ecza
üzerine amir-i zaid değildir. Yani esasen o a’raz-ı müctemiadan
başka bir şey mevcud olup da o arazlar onun üzerine
müretteb değildir. Cevheri teşkil eden a’raz o cevherin aynıdır.
A’razdan hiçbirinin nefsinde tahakkuku yoktur. Böyle
nefsinde tahakkuku olmayan bir takım şeylerin bir yere gelmesinden
de nefsinde tahakkuku olan diğer bir şeyin husulü
mümkün değildir. Binaenaleyh alemde cevher olsun araz
olsun hiçbir şeyin hatta alemin nefsine nazaran vücudu yoktur.
Şu sözlerden anlaşılıyor ki:
Muhakkıkīn-i sufiyeden hiçbiri Cenab-ı Hak’tan başka
bir şeyin vücud-ı hakīkī ile ittisafına kail değildir. Onlar lafz-ı
vücud ile ancak Cenab-ı Hakk’ı murad ediyorlar. Fakat bundan
evvelki makalelerde de kerrat ile söylendiği vechile onların
vücuddan maksadları a’yanda kevn ile müfesser olan
mefhum-ı külli değildir. Zira bu ma’na i’tibarıyla olan vücudun
ma’na-yı uluhiyyeti mutazammın vücuda nisbeten asla
ma’nası yoktur.
Sufiye-i kiram hazeratı bu hakīkate fikir ve nazar tarikıyla
değil ancak seyr-i süluk ile vasıl olmuşlardır. Onların
bu babdaki mücahedat ve müşahedatına dair söz söylemek
bizim haddimiz değildir. Zira o yol başka bir yoldur. Onun
ne olduğunu anlamak bir mürşid-i kamilin damen-i irşadına
sarılmakla müyesser olabilir.
Şimdiye kadar vahdet-i vücud hakkında söylediğimiz
perişan sözler bu mes’elenin hakīkati neden ibaret olduğuna
dair bir fikr-i mücmel vermiştir zannederim. Bahsin
esası bundan ibarettir. Teferruatı hakkında tafsilata
girişmeyeceğimizi bundan evvelki makalelerin birinde zaten
söylemiş idik. Muhakkıkīn-i sufiyyenin kaffesi bu asla tevessül
etmişler bu bahsin usul ve füruuna dair binlerce eser
yazmışlardır. Fakat hepsinin esası “vahdet-i vücud”dur. Bu
bahis fikir ve nazar tarikıyla ta’mik edilecek olursa it’ab-ı zihinden
başka bir şeyi intac etmez. Belki de gayeti Frenklerde
olduğu gibi tefelsüfe varır. Fakat bir mü’min-i muvahhid
göre kendisinde bir neş’e uyanır mücahedesi nisbetinde
müşahedeye nail olur.
Ferid
– Arif-i Rabbani Süleyman edDarani
diyor ki: “Feyz ve inkişaf tarikıyla mazhar olduğum
tecelliyat ve sanihata kitap ve sünnet gibi iki şahid-i adil
bulunduklarına kani’ olmadıkça; asla iltifat etmedim.” Zünnun-ı
Mısri Cüneyd’in mütalaasını te’yiden diyor ki: “Muhabbet-i
ef’al hususunda Habib-i Huda’ya iktida etmeleri evamir ve
nevahi ve sünen-i peygamberiye kemal-i i’tina ile riayetkar
bulunmaları gibi ahvalden ibarettir.” Uzema-yı meşayih-i
kiram şer’-i mübine kemal-i ihtimamla riayetkar olmak ve
garaimi vacibat gibi telakkī etmek sayesindedir ki nail oldukları
meratibe i’tila edebilmişlerdir. Adab-ı şeriate ve esasat-ı
diniyyeye müraat edilmedikçe makamat-ı hakīkate vusul
müstahil olur.
Cehl ü hırmandan başka bir sermayeleri olmayan bir takım
derbederlerin ortaya attıkları tamat ve şathiyatın tasavvuf-ı
Tufeyliyat-ı muzırra gibi ümmet-i İslamiyye’nin uruk-ı
faaliyyetlerini istila ve milleti mahkum-ı atalet bir kitle-i camide
haline getirenlerin erbab-ı tarikat miyanına sokulmaları
ve onlar arasında sayılmaları; metin bir esas-ı hükmiye
mübteni olan meslek-i tasavvufun şerefini haleldar etmiş ve
belki badi-i inhitatı olmuştur.
Ebu Said el-Harraz Şeriate muhalif tarikat batıldır hükmünü
vererek şeriat ve tarikatin irfanen ahlaken fazileten
paye-i melekiyyete uruc için iki cenah-ı istinad olduğuna
Kalb-i insaninin ilhamat-ı aliyyeye mücella olabilmesi
mesi lazım olduğunu Gazzali İhya ’da şu suretle anlatıyor:
“Nefsin riyazet ve tezhibinden evvel hakayık-ı ulum tahsil
ve teallüm edilmelidir. Cahil bir salikin kalbi faidesiz bir
takım hayalat ile teşettüt edebilir ve nefsi uzun müddet o
hayalata kapılır gider.
Biçare salik düştüğü bu giriveden tahlis-i nefs edemeyerek
kıymetdar ömrünü beyhude vehmiyat ile itlaf eder.
pek çok kimseler bu yolda senelerce mahkum-ı evham ve
hayalat olup kalmışlardır. Halbuki bu adamlar tarik-ı tasavvufa
süluk etmezden evvel tahsil-i ilim etmiş olsalardı hal
zemat-ı ilmiyeleriyle münevver olmuş görürlerdi. Tasavvufda
gayeye vasıl olmak için her halde tarik-ı tahsil ta’kīb edilmelidir.
Yalnız riyazat ve muvazabetle gayeye vasıl olmak
zu’munda bulunan kimse nefsine zulm ve ömrünü beyhude
yere iza’a etmiş olur.
Böyle bir kimse aynıyla belki bir define bulurum ümidiyle
tarik-ı kesb ü haraseti terk eden çalışmaksızın para
kazanmak hülya-yı hamına düşen adama müşabihdir.
Ta’lim etmeksizin mertebe-i beşeriyyete suud iddiasında
bulunanlar her halde beyhude yere uğraşmış ve belki hazelana
düşmüş olurlar. Halbuki tahsil-i ilmi müteakib riyazat
ve tehzib-i nefse çalışılırsa husul-i inkişaf daha ziyade
me’muldür. Gazzali sermaye-i irfandan mahrum bir takım
zavallıların tasavvuf hülyasıyla gerek kendi nefislerine ve gerek
hey’et-i İslamiyyeye verecekleri mazarratları uzun uzadıya
tasvir ederek hakīkatin tecellisine pek çok himmet ve
gayret etmiştir. Hazret-i üstad diyor ki:
“İnsan tegaddi ve tenasül ettiği gibi nebatat da tegaddi
ve tenasül eder. İnsanın bu hususda nebatattan farklı ol[ma]
duğu gibi his ve hareket-i ihtiyariyye cihetiyle de hayvanattan
farkı yoktur. Suret ve kamet hususunda ise bir heykel-i
masnua benzetilebilir.
“Şu halde insanın cemadat nebatat ve hayvanattan
ma-bihi’t-temayüzü kendisinde hakayık-ı eşyaya kesb-i
vukūf edebilmek hasiyetinin bulunmasından ibarettir. Nev’-i
beşer haiz olduğu mümtaziyeti; yalnız ilim ve ma’rifete medyundur.
Bir kimse a’za ve kuvasını ilim ve amele hasr ederse
behimiyetten kurtularak melekiyete takarrub eder ve ancak
o zaman insan-ı kamil ıtlakına liyakat kesb etmiş olur.”
Gazzali ilim ve irfanla tenevvür etmiş olan eazımın tezkiye-i
nefs sayesinde vasıl olabilecekleri gayeyi kalblerinde
“Hakayık-ı ulumun mir’at-ı levh-i mahfuzdan mir’at-ı
kalbe tecellisi bir ayineye tekabül eden suretin inikasıyla
karşısında bulunan diğer ayinede intiba’ etmesine müşabihdir.
“Bu ayineler arasındaki hicab bazen el ile izale edilir bazen
de nesim-i sabanın hübubuyla zail olur.”
“Bunun gibi nesim-i eltaf-ı Subhaniyye bazen
kalb-i abddeki hicabı ref’ ederek levh-i mahfuzdaki hakayıkın
kendisinde inkişafına müsaid olur. Hicab tereffu’ eder
vera-i perde-i gaybdan huzemat-ı irfan lemean ederek
kalb-i abdi nurlara müstağrak kılar. Fakat bu halet-i nuşin
berk-i hatıf gibi ancak bir an için devam eder. Ve abd bu
an-ı istiğraktan ayrılarak yine hal-i asliyyesine avdet eder.”
Gazzali İhyau’l-ulum ’un diğer bir sahifesinde diyor ki:
“Hiçbir kimse tahsil-i ilimden müstağni olamaz suedanın
derece hususundaki tefavütleri ma’rifetlerinin tefavütüne
göredir. İlim ve maarif mü’minleri lika-i Rabbani’ye vasıl
edecek envar-ı tab-dardır.
kavl-i şerifi ile bu nikata işaret buyurulmuştur.”
Hazret-i İmam ma’rifet ve faziletle pirayedar olan salikinin
vasıl olabilecekleri makamatın gaye-i kusvası “muhabbetullah”
olacağını kendisine has bir üslub-ı nezih ile beyan
ederek diyor ki: “İnsan her şeyden evvel kendi nefsini sever
ve vücudunun adem-i helakini arzu eder. Çünkü tab’an sevilen
şey muhib için mülayim olan şeydir. İnsana en mülayim
olan şey ise kendi zatıdır. İnsanın ölümden nefret etmesi
beka-yı hayatını istemesi şahsına olan fart-ı muhabbetinden
neş’et eder.
“Bazen ölümün istenilmesi sinin-i ıztırab ve alamın tevali
etmesinden ileri gelir. Maamafih idrak ve muvazene-i akliyyesini
gaib etmemiş olan hiçbir kimse telef-i nefse cür’et
edemez. Çünkü kendini sever. İnsan; nefsinden sonra; malına
evladına ekarib ve esdıkasına meveddet besler.
“İnsan malını servet ü samanının sever. Çünkü zatının
mes’ud yaşaması ve hayatının refah içinde geçmesi için
mala ihtiyac olduğunu bilir. Şu halde servet ü saman kendi
aynıları için sevilmezler belki insanın refah-ı şahsisine yaradıkları
yine şahsına muhabbeti demektir.
“Enva’-ı meşakkat ve felaketi çekmekle beraber insan
evladına karşı samimi bir muhabbet besler. Çünkü kendisi
fena-pezir olduktan sonra evladının kendi makamına kaim
olacağını ve neslini idame edeceğini düşünür.
“Görülüyor ki insanın evladına muhabbeti de yine bekayı
nefse olan muhabbetinden ileri geliyor. İnsan kendi nefsini
sevdiği için kendinden bir cüz’ gibi bilahare makamına
kaim olacak evladına da bir muhabbet perverde eder.
“İnsanlar tab’an kemale de muhabbet ederler. Hubb-ı ali
bu nevi’ muhabbettir. Hüsn ü cemal ruha nuşin bir zevk-i
temaşa bahş eder. Bu zevk ve lezzet ise mahbubdur. Suver-i
cemileye muhabbet yalnız nefsin zevki için değildir. Ruh da
bundan mütelezziz olur. Çünkü orada bir kemal görür.
“Latif bir çemensaz içinde akan cuybarın temaşasından
le dil-rüba manzaraları sever. Güzel bir yazı hoş bir sada
tima’ından bir zevk alır. Ve bunları sever. Çünkü onlarda bir
kemal görür.
“Bir şeyin hüsnü ona layık ve onun için mümkün olan
kemali cem’ etmiş olmasıyla hasıl olur. Bir şeyde kemalat-ı
mümkinenin kaffesi mevcud ise o şey son derece güzel demektir.
“Her türlü evsaf-ı kemaliyye ancak Zat-ı Akdes hakkında
mutasavver olduğundan muhabbet-i hakīkıyyenin de
ma’bud-ı cinan olan Fatır-ı Mutlak hazretlerine aid olması
tabiidir. Mahbub-ı ezeli ve hakīkī ancak Zatı-ı Kibriya’dır.
“Muhabbet-i ilahiyye alayık-ı dünyeviyyeden tecerrüd
ve gayrullaha muhabbetten fariğ olmak sayesinde kazanılabilir.”
Gazzali’nin adab ahlak ve tasavvuf hakkındaki tedkīkat
ve beyanat-ı dahiyanesinin basit bir krokisini çizmek için
pek çok sahifeler doldurmak icab eder. Buna ise planımız
müsaid değildir. Şu mahdud satırlarla o büyük fazılın hayat-ı
mesaisi tabii hakkıyla tasvir olunamaz.
Hubbullah ve şevkullaha dair İhyau’l-ulum ’da rengin
ve nezih sahifeler bulunabilir! Gazzali’nin erbab-ı felsefe ile
olan münakaşatından İbni Rüşd’e tahsis edilecek sütunlarda
bahs olunacaktır.
EDEBİYAT
EBU’L-ALA MAARRI
Bir defa da yine Şerif Murtaza’nın huzuruna giderken
feylesofun ayağı kaymıştı üzerine doğru düştüğü adam “Bu
köpek kimdir?” dedi Maarri “Köpek köpeğin yetmiş ismini
bilmeyendir” diye mukabele etti. Bu macera da Ebu’lAla’nın
lügaviyyundan olduğuna delalet ediyor.
Müşarun-ileyh pek hassas idi; bir defa bile duymuş olduğu
esvatı hiç unutmaz derhal temyiz ederdi: Maarra’da
bir cemiyet-i şuarada Mazeni ile beraber bulunmuş muma-ileyhin
dinleyerek iltifatını fırlatmıştı. Mazeni
filosofla “Irak”da tekrar buluştu huzurunda:
Kıt’asını inşad eder etmez Maarri evvelce irad ettiği
’ a atfen cümle-i takdiriyyesiyle iltifat etti.
Feylesof nur-ı basiretle yüzünü görmeden ismini işitmeden
Mazeni’yi hemen tanımıştı.
Ebu’l-Ala’nın kavmi arasında pek büyük bir mekanet ve
sara etmişti; halk kasabayı kurtaramayacaklarını Salih’i
def’ edemeyeceklerini anlayınca hemen Maarri’ye koştular
tavassut icra etmesini rica ettiler. Feylesof rehberiyle beraber
çıktı. Salih müşarun-ileyhe ikram etti ve maksadını
sordu; Ebu’lala
deyince Salih diyerek koca feylesofun
memleketinden döndü gitti.
Maarri; infiradı halktan uzak bulunmayı sever rüesa ile
birlikte bulunmadan nefret eder ahaliyi de onlara takarrubdan
nehy eylerdi şöyle derdi:
Şarabdan istikrah eder şeriat men’ etmemiş bile olsa
yine onu haram görür bu hususda şöyle derdi:
“Maarri” Bağdad’dan avdet ettikten sonra evinde oturdu.
Te’lif ta’lim ü nazm-ı şiir ile meşgūl oldu şiirlerinin
mevzuu zühd ve hikmet idi. Müşarun-ileyhin bir çok musannefatı
vardır. Bunlar hurub-ı Salibiyye dahiyesinde heder-i
zalal olmuş ve ancak bugün ma’ruf olanlar kalabilmiştir.
Ortadan kalkan müellefatından biri Kitabü’l-Eyke ve’lGusun
’dur. Divan-ı Mütenebbi ’yi ihtisar ederek Mu’ciz-i Ahmed
tesmiye etmişti. Bihteri Divanı ’nı da tehzib ederek Abesü’l-Velid
tesmiye eylemiş Ebi Temam Divanı ’nı ba’de’l-ihtisar
tertib ettiği şerhe Zikri Habib namını vermiştir. Sektü’z-Zend
Dav’ü’s-Sakt Risaletü’l-Gufran ve’l-Lüzumiyat
cümle-i asarındandır.
Maarri’nin Kur’an-ı Kerim ’i tanziren bir kitap yazdığını
da söylerler; bu kitap için kendine demişler ki: “Vakıa beliğdir
lakin Kur’an’daki halavet bunda yok” Guya feylesof da
“Benim kitabım da dört yüz sene dillerde saykaldar olsun
ondan sonra bakın ne olur?” demiş.
Maarri’nin bugüne kadar muhafaza-i taravet eden bedi’
şiirleri hikmet-amiz sözleri vardır. Şiirlerinde diğer şairlerde
çokluk tesadüf olunan medihler fahiş hücumlar pek az görülür.

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
Artık zat-ı şari’ ifa-yı vazife etmiş olduğundan muharib
Hazret-i Yuşa’ Beni İsrail’in mevki’-i hakimiyyetine çıkıyor.
Bütün kabail-i İsrailiyye en kat’i ve sarih ta’birat ile müşarun-ileyhe
biat ediyorlar: Her ne ki emr ediyorsan yapacağız
her nereye gönderirsen gideceğiz. Senin evamirine karşı
kim ise i’dam olunacak. Yalnız kavi ve şeci’ ol.”
Hazret-i Yuşa’ın ilk hareket-i askeriyyesi casus göndererek
Ürdün nehrini geçeceği nokta kurbundaki en kuvvetli
şehir olan Ceriko’nun ahvalini ve kuvvetini öğrenmek oldu.
Casusların avdetinde emr-i muhasara için tedarikata başlanmış
söylemek kafidir ki: “Onlar Beni İsrail şehri zabt ettiler ve
öküzleri koyunları eşekleri kılıç ağzıyla katl ü i’dam ettiler..”
Şehir dahi harabiyet-i ebediyyeye mahkum edilmiş ve
tekrar i’mara teşebbüs edeceklere la’net olunmuş idi.
Müteakib sefer-i askeride Beni İsrail bir ricat-i na-gehaniye
ma’ruz kaldı: Üç bin kişi civardaki “Ey” şehrine hücum
ettiği halde bir hayli zayiat ile püskürtüldü. Yuşa’ as bu
vak’ayı maiyetindekilerden bazılarının irtikab etmiş oldukları
bazı taksirata karşı bir mücazat-ı ilahiyye suretinde telakkī
edip mücrimleri meydana çıkarmak için kur’aya müracaat
eylemişti. Kur’a Ahan’a isabet etmiş o da fil-hakīka düşmanla
harpte ele geçen her şeyin ihrakı lazım iken kendisinin
ganaimden bir mikdarını nezdinde ihfa eylediğini i’tiraf
etmiştir. “Bunun üzerine Yuşa’ as ve onunla beraber bütün
Beni İsrail Ahan’ı oğullarını kerimelerini öküzlerini
eşeklerini koyunlarını çadırlarını ve malik olduğu her şeyi
aldılar. Onları Ahur vadisine götürdüler; burada Beni İsrail
onları taşlarla recm ettiler ve ateşe yaktılar.”
Bu müdhiş mücazatın tatbikinden sonra ilerleyip bir
hud’a-i harbiyye sayesinde Ey şehrini zapt etti. “Ve Ey hükümdarını
Beni İsrail sağ tutup Yuşa’ as’a getirdiler. Ey
şehrinin bütün ahalisini muharebe meydanında ve sıkıştırdıkları
badiyede katl edip bitirdiler. Bunlar kılıç ağzıyla bitince
Beni İsrail Ey üzerine geldi ve kılıçla mahv etti. Öyle ki:
Bugün katl olunanlar on iki bin kişi idi. Çünkü Yuşa’ as
Ey ahalisini külliyen mahv edinceye kadar elini çekmedi.
Ve Yuşa’ as Ey şehrini yaktı onu bir küme hatta bu vakte
kadar bir harabe haline getirdi. Ey hükümdarını da bir ağaca
astı. Sonra Yuşa’ as Beni İsrail’in Allah’ına bir ma’bed
bina etti.”
Hazret-i Musa’nın halkının bunu ta’kīb eden seferi beş
hükümdar tarafından akd edilen bir ittifak aleyhine idi.
Yuşa’ as kuva-yı müttefikayı mağlub edip Gibeon mevkiinde
telefat-ı azime ile mahv eyledi. “Beş hükümdar” kaçtılar
Makeda’da bir mağaraya saklandılar. Yuşa’ as mağaranın
ağzına büyük taşların yuvarlanmasını emretti. ve
bunların yanına nezaret için adamlar koydu. Dedi ki: Düşmanlarınızın
ta’kībini bitirmedikçe durmayınız en arkada
kalanı öldürünüz. Onları şehirlerine girmeye bırakmayınız!
“Böylece Yuşa’ as ile Beni İsrail onları telefat-ı azime
zını açınız ve şu beş hükümdarı dışarı bana getiriniz! Onlar
yani Beni İsrail böyle yaptılar. Beş hükümdar Yuşa’ as’ın
huzuruna getirilince o bütün Beni İsrail’i cem’ etti ve onunla
beraber giden muhariblerin kumandanlarına dedi ki: Yakın
geliniz ve ayaklarınızı bu hükümdarların boğazına koyunuz.
Öyle yaptılar. Sonra Yuşa’ as bunları vurdu katl etti ve beş
ağaç üzerine astı.
şeklinde yazılmıştır.
Bundan sonra Yuşa’ as Makkeda’ Libna Lakiş Eglon
Hebron ve Debri şehirlerini zabt edip bunlardan her birini
“kılıç ağzından geçirip içindeki canları külliyen ifna eyledi.”
Ve “Böylece Yuşa’ bütün tepelerdeki şimaldeki vadideki ve
sular yanındaki memleketleri zabt ve harab etti ve hükümdarlarından
hiç kimseyi sağ bırakmayıp zabt ve ifna eyledi.”
Bu vakte kadar şimaldeki hükumetler rüesası Beni İsrail’in
harekatına karşı bir şey yapmamışlardı. Şimdi bunlar
tufan-ı istila ve tahribin kendi üzerlerine doğru yuvarlanmaya
başladığını görerek ne kadar mugayir-i siyaset bir tavır ve
hareket ittihaz etmiş olduklarını derk eylediler ve Beni İsrail
aleyhine kuvvetli bir ittifak vücuda getirdiler. Yuşa’ as bunları
bir hücum-ı na-gehani ile perişan edip tek bir muharebe
neticesinde bütün hıttayı ele getirdi; mağlubların beygirlerini
mahv ve harp arabalarını tahrib etti. Bu harp yedi sene
kadar imtidad etmiş ancak kısm-ı ahiri başlıca müstahkem
şehirlerin muhasara ve zabtıyla işgal olunmuş idi.
Bu müddet zarfında Kenani Amori Hitti Hivi Hargaşiyet
Perizzi ve Yebusi namındaki beş kavim tamamen
ezilmiş idi. Kitabü’l-Yuşa ’ın ’inci babında Beni İsrail’in
seyf-i muzafferiyyeti altında can vermiş otuz bir hükümdarın
taksime girişmişlerdi. Ancak şayan-ı dikkattir ki: Mevki’ kabail-i
mukabili taksim olunmuş böylece umum Beni İsrail seferber
ordu-yı daimi haline girmiştir.
“Ve bundan sonra hadim-i ilahi olan Yuşa’ as –ki tecarib
ve şecaat-ı askeriyyesi bu kadar memleketi feth eylemiş
Muharririn-i meşhureden biri Kitabü’l-Yuşa’ ’da beyan
olunan vekayi’-i tarihiyye hakkındaki fikrini şöyle icmal
ediyor:
“Kitabın mahiyetine bakılırsa pek haşyet-bahş pek za­
limanedir. Zulüm ve kıtalin bir tarih-i askerisidir; vekayi’-i
mebsuta şiddet ve vahşetçe ilk kitabın muhteviyatına
mümasil bulunuyor.”
Mütercimi
Ali Rıza Seyfi

----
MAKALAT
----

TEVHID VE İTTIHAD
– –
Muarizin-i tevhidi hayretlere velehlere düşüren o na-mütenahi
füyuz-ı i’caz-ı Kur’an’dan biri ve belki birincisi dinen
mezheben ırkan tab’an mizacen muhtelif bunca Şark ve
Garb akvamının livaü’l-hamd-i tevhid altında lisanlarıyla
kıyafetleriyle İslamiyet’e münafi olmayan bazı ahlaklarıyla
toplanıp bünyan-ı mersus gibi metin gayr-i kabil-i tezelzül
bir hey’et-i ictimaiyye-i diniyye bir millet-i la-hutiyye vücuda
getirmeleri; bir gün evvel ma’bud diye huzurunda perestiş
eyledikleri alihat-ı eşcar ve esnamı kemal-i nefret ve
te kendilerine refakatten imtina’ edenler ile bütün revabıt-ı
kavmiyye ve ırkiyyelerini bütün hukūk-ı karabet ve uhuvveti
esasından kat’ ederek onlara müdhiş bir nazar-ı husumet
ve adavetle bakmalarıdır.
Bu mihr-i münir-i hakīkatin envar-ı i’cazı karşısında yarasa
kuşlarını tanzir ediyor. Ma’luliyet-i vicdan ile ama-yı
basiretle idrak-ı hakdan mahrum olduklarını ne bilsinler! Bir
cami-i şerife giriyorlar; bakıyorlar ki Arap Türk Kürd Arnavud
Çerkes Boşnak Pomak…ilh. her biri kıyafet-i milliyyesiyle
sıralar saflar teşkil etmiş. Hiçbiri kıyafetine bakmıyor!
Hiçbiri kavmiyetini hatırına getirmiyor. Hepsi bir kıbleye
müteveccih! Hepsi bir imama muktedi! Hepsi bir Allah’a
raki’ ve sacid. Daha o ka’be-i tevhidin kapısında libas-ı kavmiyetlerinden
tecerrüd etmişler. Mücessem zi-hayat birer
nur-ı iman olarak içeriye girmişler. Şaşıp kalmaya da hakları
var ya!
Şimdi bir de ma’bed-i teslisi nazar-ı teftişten geçirelim.
Mesela: Bir Rum-Ortodoks kilisesi. Buna Bulgar aynı mezhebden
garın öyle. Sırplardan oldukça mütenevvir bir zat ile
görüşüyordum. Komşuları Bulgarlardan bahis açtı. Herifin
siması bir levha-i nefret ve istikrah şeklini aldı. Buna hayret
eder gibi göründüm. Bunun üzerine aramızda şu muhavere
başladı:
– Mösyö! Bulgarlara karşı niçin bu kadar hiddet ve nefret
gösteriyorsunuz!
– Onlar bizim ebedi düşmanımızdır.
– Canım! İki unsur da bir Islav ırkından değil mi?
– Evet!
– Ya mezhebce bir gune mugayeretiniz var mı?
– Hayır!
– İkiniz de Ortodoks değil mi?
– Evet!
– Irk bir mezheb aynı olunca Sırp’ın Bulgar’dan Bulgar’ın
Sırp’dan ne farkı kalır? Bulgar Sırp; Sırp Bulgar…
Söz buraya müntehi olunca musahibim çıldırmış gibi
birden bire yerinden fırladı kalktı. Mühtez bir sada-yı asabiyetle:
– Rica ederim! Bana çingene diye hitab ediniz razıyım;
fakat Bulgar demeyiniz!
Ruhum
“ Biz a’dayı
tevhid arasına ferda-yı haşre kadar yanıp duracak bir
ateş-i buğz u adavet ilka ettik. İşte onlar o ateş içinde yanıp
kavruluyorlar.” müjde-i ilahisi önünde
bir daha secde-i itmi’nana kapandı.
Hıristiyanlık’ta kavmiyet ırk hatta o kavmiyetin o ırkın
bir fasilesi bile mezhebe galebe ediyor. Bulgar Sırp Islav ve
Ortodoks oldukları halde yekdiğerine ezeli düşman. Hele
Rum bin kere Ortodoks olsa yine nafile! Sonra bunun Ortodoksa
karşı bir de Katoliği Protestanı var. Aynı mezhebler
arasında bir çok münferid i’tikadlar da var. Hıristiyan felsefe-i
dinini okumalı da o tufan-ı ihtilafı o şekilden şekle giren
emvac-ı i’tikadı görmeli!
Fetihden evvel Papa Dördüncü Ojen İstanbul’a bir
hey’et-i ruhbaniyye gönderir. Bunun vazifesi Şark ve Garb
kiliselerini te’lif? etmek. İmparator Kostantin bu te’lifi
memleketin selameti! namına pek arzu eder. Tarafeyn
ruhanileri Ayasofya’da ictima’ ederler.
Rumlarda bir velvele-i hiddet ve gazab kopar. Bazıları
adeta cinnet derecesini bulur. Üstlerini başlarını yırtarak
saçlarını sakallarını yolarak ma’bedden çıkarlar ve avazları
çıktığı kadar: “Silindir şapkalı Katolik misyonerleri kilisemizde
görmekten kavuklu Türkleri görmek bizim için bin kere
ehvendir!!?” diye bağırırlar. Ruh-ı hakīkatten mahrum bir
dinin mu’tekidleri işte böyle yüz bin parça olur. Hıristiyan
ma’bedi Ortodoksa Katolike Protestana ayrıldığı gibi bir de
Ruma Bulgara Sırpa ilh inkısam ediyor.
Bizde ise din hakim-i mutlak sultan-ı muta’; Hanefisini
Şafiisini Malikisini Hanbelisini sonra Arabını Türkünü
Kürdüğü ilh bir camie sokar.
“Allahu ekber! Allahu ekber”
Zemzeme-i felah-averini işiten her müslüman ne ameldeki
mezhebini ne de ırkını kavmiyetini düşünür. Derhal
kalkar; darü’l-felaha koşar. Şerik-i saffına –kim olursa olsun–
bir din kardeşi kendisi gibi bir musalli bir sacid nazarıyla
bakarak yanına sokulur. Zahirde mütenevvi’ müteaddid
fakat hakīkatte müttehid bir kitle-i tevhid ve temcid
vücud bulur.
Hayat-ı insaniyyet şeref-i medeniyyet namına bundan
ulvi delil mi ister? Tac-dar-ı aşıkīn Cenab-ı Mevlana buyuruyorlar
ki:
Yüz elma yüz ayva bunları say! Sonra bir de bunları sık!
Sularını bir kabın içine doldur. Haydi şimdi yüz elmayı yüz
ayvayı bul da say. Hepsi kabın içinde gayr-i kabil-i inkısam
ve tecezzi bir derya-yı ma’na! İşte camideki safların zahiri
o ayvalar o elmalar onların hakīkati ruhu o ayvaların o
elmaların kab içindeki sıkılmış suları:
On kandili bir yere getiriniz! Surette –gerçi– her biri diğerinin
gayri. Fakat nurlarının tefrik ve temyizi kabil mi? Aynı
nur aynı ziya aynı mahiyet aynı hakīkat değil mi? Her
kalb-i mü’min bir mişkat-ı tevhid; içindeki de aynı misbah-ı
Bunu bir Arabın lisanından işittiğiniz gibi aynıyla –işte!–
bir Arnavudun da hame-i tevhid-perestanesinden okursunuz!
Hatta henüz bugün ihtida etmiş bir Fransızın bir İngilizin
bir Almanın ağzından işiteceğiniz yine bu hakīkattir.
Zemzem-i iman ile kalbini tathir eden her hangi bir muvahhidin
söyleyeceği budur.
Fakat Nasraniyet hakkında her hıristiyandan aynı i’tikadı
beklemeyiniz! Çünkü her birinin İncil’ i başka! Binaenaleyh
vicdanı i’tikadı ayini ma’bedi de başka!
!
Şimdi sera ile Süreyya arasındaki bi-nihaye tefavüt anlaşıldı
ya!
DIN-I İSLAM
MEDENIYET-I HAKĪKIYYENIN RUHUDUR
Geçen makalemizde İslamiyet tulu’ ettiği zaman ru-yı
zeminde medeniyet namına hiçbir şeyler olmadığını delail-i
vazıha ile isbat etmiş medeniyet-i hakīkıyyeyi cihana neşr
eden İslamiyet olduğunun izahını diğer makalemize bırakmıştık;
binaenaleyh bu makalemizde İslam medeniyet-i
sahihanın menbaı olduğunu umumi bir surette izah ve
bu iddiamızı bizzat Avrupa ulemasının sözleriyle de işhad
edeceğiz. Fakat şurasını da söylemek lazımdır ki Din-i İslam’ın
menba’-ı medeniyyet olduğunu ecanibin sözleriyle
din olduğunu bunlardan istidlal etmek değildir; çünkü bu
hakīkat ma’lumdur bunu inkar etmek için derya-yı taassuba
mükabereye dalmak lazımdır. Ancak bu suretle isbat-ı
müddea etmekten yegane maksadımız kalblerinden perde-i
taassubu kaldıran Avrupa ukalası nezdinde Kur’an’ın
menba’-ı medeniyyet İslam’ın her zamanda her muhitte
terakkīnin ruhu olduğuna kanaat-ı kamile hasıl olduğunu
göstermektir. Bir de bu yolda yazacağımız makalelerde Avrupa
mutaassıblarının ve onları körükörüne taklide yeltenenlerin
dikkate alarak. İslamiyet onların anladıklarından pek müteali
olduğunu isbat edeceğiz.
Husema-yı İslam olanlar diyorlar ki: “İslam medeniyet
kabil-i tatbik olamaz..” Gerek Avrupa ve gerek onları taklide
heves edenlerin daima öne sürmek istedikleri i’tirazların birisi
ve belki birincisi bu sözdür. Hatta İngiliz ricalinden Lord
Cromer bundan birkaç sene mukaddem Mısır’da neşr etmiş
olduğu kitabda bunu aynen tekrar etmiş bit-tabi’ layık olduğu
cevabı almıştı. Va esefa ki memleketimizde bu fikre
tarafdar olanlar günden güne tekessür etmektedir. Şimdi
bakalım bu söz doğru mu değil mi?
Din-i İslam Muhammed sav efendimiz hazretlerinin
taraf-ı ilahiden getirmiş olduğu bir din-i semavidir; her yerde
aklı kendisine bir refik-ı halis olarak tanımış medeniyet
venetini uzatmıştır. İslam’dan evvelki rüesa-yı dinin evza’-ı
gazubane ile ibadullah üzerine hücum ederek “Nur-ı aklı
söndürünüz?! Çeşm-i basireti kör ediniz!! Akıl dine münafidir;
hakayıkı görmek küfürdür” diye şiddetle sayhalar ettikleri
esnada Resul-i hakim efendimiz
“ Din ayn-ı akıldır aklı olmayanın dini de yoktur”
diye nida ediyordu.
Din-i İslam şan-ı insaniyyeti dereke-i süfla-yı behimiyyetten
tabaka-i ulya-yı melekiyyete is’ad eyledi; bütün kabaili
yekdiğerine kardeş cümlesini hukūk-ı medeniyyede
müsavi olarak tanıdı. Cenab-ı Hakk’ın insanlara fıtri olarak
hiçbir fark olmadığını ancak yekdiğerlerinden ilim ve takva
ayet-i kerimesi
hadis-işerifi bu hakīkati natıktır. İrtikab-ı sirkat
eden bir kimseye karşı hadd-i sirkat icra edileceği zaman
hadd-i sirkati iskat ettirmek için Hazret-i Üsame bin Zeyd’in
şefaat-i peygamberiyi taleb etmesine karşı Cenab-ı Peygamber’in
buyurması hukūk-ı medeniyyede bütün insanların
müsavi olduklarını açık surette i’lan etmek değil mi?
Din-i İslam insanları akīde-i şirk ve teksir-i ilahdan tahlis
onlardan perde-i hurefatı izale akıllarından kuyud ve evhamı
kesr eyledi onları fesad-ı ahlaktan kurtardı. Çünkü
kadar vazıh bir surettedir ki: Edyan-ı saireden hiçbirisi bu
hakīkati bu kadar açık i’vicacdan salim olarak meydana
koyamamıştır.
lukata müşabehetten tenzih eyledi; bu alemin –asar-ı sun’una
delalet eden ilim kudret irade ve bunların emsali sıfat-ı
aliyye ile muttasıf–bir halık-ı zi-şanı olduğunu halık ile mahluk
arasında hiçbir nisbet olmayıp ancak halık onların mucidi
ve onlar da ona rücu’ edici olduğunu edille-i vazıhı ile

----
. . .
----

Gerek vahdaniyet gerek sair evamir-i ilahiyye hususunda
berahin-i akliyeyi kendisine rehber eden Din-i İslam;
sinin-i vefireden beri insanlar üzerinde hüküm sürmekte
olan zalam-ı cehaleti tard yerine envar-ı ulumu zer’; onların
kararmış olan kalblerini nur-ı irfan ile tezyin eyledi. Bu dinin
ekmiş olduğu medeniyet sayesindedir ki: Evvelce ma’sum
kız çocuklarını diri diri mezara sokan katı kalblerde şefkat ve
merhamet neşv ü nema buldu. Kalblerinin en ulvi köşesinde
envar-ı hakayık lemean ediyor; akaid-i meş’ume ile kasvet-engiz
bir hale gelen akılları arasında nur-ı hakīkat sabah
yıldızı gibi parlıyordu.
Bu hakayıkı ulema-yı Garb bile tasdik etmekte tereddüd
etmiyorlar nasıl ki Di Kasteri[?] İslamiyet’ten bahs eylediği
bir eserinde şöyle diyor: “İslam’ın alemden büyük bir kısmını
kendisine cezb etmesi nefsin şanını i’la etmesiyledir; İslam
zat-ı İlahiyyeyi beşerin sıfatının fevkınde bir sıfatta tasavvur
ve onu günde beş defa icrasıyla mükellef olduğu namazda
tezekkür etmesiyle şan-ı insaniyyeti i’la eylediği gibi nefsin
ye suhuletli olan şeyleri müştemil olmasıyla da i’la etmiştir.
tealim-i İslamiyye’nin gayet açık i’vicacdan salim bulunmasıdır.
Onun için tabiate gayet mülayimdir. Bu öyle bir
dindir ki: “Anlaşılmayacak esrardan müberradır…”
va’ya Zengibar’dan Çin’e kadar intişar eyledi hala da Afrika’da
vasfı kabil olmayan bir sür’at ile intişar ediyor görüyoruz
ki: İslam ümem-i mütevahhişenin tehzib-i ahlakı
onların terakkīsi için en muvafık bir dindir diyanet-i Mesihiyye
giz şeylere akıllar ermiyor işte bu sebebdendir ki İslam’ın
medeniyete pek büyük menafii hizmeti dokunduğu halde
diyanet-i Mesihiyye’nin o kadar menfaati hizmeti görülmemiştir.
Diyanet-i Muhammediyye girdiği kabilelerden evsana
tapmayı insan eti yemeyi çocukları diri diri mezara
gömmeyi mahv ü ibtal eylemiştir. Onlarda nezafet izzet-i
nefs vakar cud-ı kerem gibi sıfat-ı fazıla yerleştirmiştir.
“İslamlar misafirperverliği hemen farz gibi i’tikad ederlerdi.
Cem’iyyat-ı beşeriyyenin mevcudiyetini rahnedar eyleyen
müskirat kumar ve saire gibi bir takım fazayih bu dinin
zuhuruyla sukūt etmeye başladı. Din-i İslam kadınlarda
namus ve iffeti halaik-ı takvadan addeder ihsan ile tenasuhu
vicdan ile uhuvveti ifşa ediyordu.”
Din-i İslam o dindir ki: Avrupa akvamını Endülüs ve
Salib muharebatına kadar puyan oldukları hakīkī cehaletten
yürümekte oldukları girive-i izmihlalden tahlis eyledi;
Avrupa akvamını dereke-i süfla-yı behimiyyetten zirve-i ba­
la-yı temeddüne isal onlara usul-i medeniyyeti ta’lim ey­
ledi.
Eğer Muhammed sav gelmese idi şimdiye kadar Avrupa
akvamı bahr-i umman cehaletin mühlik dalgaları arasında
gark olur tayerat-ı evham ile mahv ü mün’adim olup giderdi.
Zira onlar fikir ve muhakemeye dalanları ilim ve hikmetle
meşgūl olanları dinsiz oluyor diye telakkī ederlerdi.
Halbuki İslamiyet; tathir-i cism için mevadd-ı maraziyyeden
hali yenabi’-i sahihadan cari bir madde-i mutahhara ne derecelerde
lazım ise nefsin de kendisine arız olan evhamı izale
edecek ikdar-ı vesveseden tahlisine hizmet eyleyecek bir
kuvve-i muslihaya o derecelerde muhtac ve o kuvve-i muslihanın
da tecarib-i sahiha ile sabit mahsüsat-ı akliyye ile
müstedel olan ilim olduğunu i’lan ve zaruret-i ilmin zükur
ve nisvana mütesaviyen şamil olduğunu beyan eyledi.
evvel keşf ve i’lan eden zat Feylesof Dekart’dır ki on sekizinci
asrın ricalinden bulunuyor.
Hem de İslamiyet sayhat-ı şedide ile i’lan ediyordu ki: İlmin
zaruret-i tahsili yalnız hayat-ı uhraya maksur değildir; o
zaruret; hayat-ı hazırayı dahi tamamen muhittir zira i’mal-i
hayatiyyenin kıvamı şuun-ı dünyeviyyenin salahı münhasıran
hadis-i şerifi bunu natıkdır.
Bakınız! Dervi ne diyor: “Avrupa zalam-ı cehalet içinde
mahv ü nabud olup inlediği te’min-i hayat edecek ziya
rı bir parçadan başka ziya görmediği bir zamanda idi ki:
Ümmet-i İslamiyye tarafından pek şa’şaalı bir ziya tulu’ etti;
ulum-ı felsefe sanayi’…! Bu ziya ile beraber intişar eyledi.
Bu intişar içinde Bağdad Basra Semerkand Dımeşk Kayrevan
Mısır Fars Gırnata Kurtuba merkez-i maarif olmuş
Avrupa akvamı kurun-ı vüstada bu merakiz-i azimeden pek
çok keşfiyyat ulum ve fünun iğtinam eylemiştir.”
Sédillot da şu yolda idare-i kelam ediyor: “Hazret-i Muhammed
sav zuhur edip müteferrik bir halde olan kabail-i
Arabı tevhid onları bir maksad-ı ali uğrunda cem’ ettikden
sonra bunlar bir millet-i muazzama halinde dünyaya karşı
meydan okumaya başladı. Cenah-ı mülkünü Taç nehrinden
Ganj nehrine –aksa-yı şarktan ta mağrib önlerine– kadar
uzattı. Avrupa’da cehalet hüküm-ferma olduğu bir zamanda
aktar-ı arzın her köşesine liva-yı medeniyeti rekz eyledi.”
Kur’an-ı Kerim hakkında beyan-ı mütalaa ederken Gibbon
diyor ki: “ Kur’an-ı Kerim ’in umur-ı uhreviyyeye tealluk
eden usulden maada bil-cümle ahkam-ı cinaiyye ve
medeniyye için de bir düstur-ı esasi nev’-i beşerin tanzim-i
hayatı tertib-i şuunu için bir kanun-ı medeni olduğu bütün
alemce müsellemdir…. Şeriat-i Muhammediyye’nin ahkamı
en büyük sultanlardan en küçük efrada kadar kaffe-i efrad-ı
beşere şamildir…..!”
Yine İslamiyet beyan ediyordu ki: Fehm-i maani-i Kur’an
vabeste-i izdiyad-ı irfandır.
tergīb ve icbar hususundaki ihtimam ve ikdamı bu mertebelere
baliğ oluyordu.
Zaten Kur’an-ı Kerim ’in pek çok mebahisini anlamak da
kaffe-i ulum ve fünunu tahsil etmeye vabeste olduğundan
ziyatını felekiyatını kendi lisanlarına tercüme ve onlardaki
hataları ıslah ediyorlardı. Amerikalı Draper diyor ki: “Hazret-i
Muhammed sav dar-ı ahirete irtihal eyledikten sonra
pek geçmeden Arablar kütüb-i Yunaniyye’nin en
meşhurlarını lügatlerine tercüme etmeye başladılar; hatta
din nokta-i nazarından i’tikad-ı ammeye mazarratı olan bir
takım kasaidi bile ulemanın muttali’ olduğu Süryani lügatine
tercüme ettiler.”
Bu suretle müslümanlar ulumun kaffe-i şuabatında üs­
taz-ı kül olmuşlardı çünkü Kur’an-ı Kerim bunlar için bir saha-i
cevelan idi her istediklerini onda buluyorlardı. Avrupa
ulemasının keşfine henüz muvaffak oldukları bir çok hakīkatleri
Kur’an haber veriyordu. Binaenaleyh İslamlar kudret-i
fatıranın bahş etmiş olduğu bu geniş sahrada cevelan
ederek dünyanın her tarafına medeniyet tohumunu serptiler.
Şu halde “İslamiyet medeniyetle kabil-i te’lif değildir…!”
demeye vicdan nasıl razı olur?
“TÜRK HAKANI TAHTA ÇIKTIĞI GÜN…”
Şu serlevhayı numaralı Türk Yurdu risalesinde okuduğum
vakit birden bire ne demek istenildiğini –Osmanlıca
layamadım. Sonra alt tarafında “Nisan’ın ’üncü günü….”
bahs olunduğuna intikal ettim.
Yazılarımızın sırf Türkçe olacak diye böyle anlaşılmaz ve
çetrefil bir şive alıp gitmesine teessüf edip dururken Vefik
Paşa merhumun Lehçe-i Osmani ’sini açıp “hakan” kelimesine
bakmak hatırıma geldi. Bakdım. Paşa merhum o
kelime için şu izahatı vermiş: “Hakan es. Çini’de Hohenk:
Padişah ve şahenşah ma’nasına olmağla Türk ve Tatar ve
Moğol hanları Çin imparatorlarına galebe edip müstakil oldukca
bu ünvanı kullanmış ve hakan diye tahrif etmişlerdir.
Kema saraha Abdullah Beyzavi. “Kaan” bunun tahrifle
ta’ribidir. Türk ve Tatar’ın ulusları hanlarından sahib-i huruc
olanlar bütün hakan telakkub etmiştir. Defter-i Hakani
nişan-ı hakani hakan-ı Çin.” “Kaan” kelimesi için de Burhan-ı
Katı’ Tercümesi şu ma’lumatı yazmış: “Kaan: Hemze
Bir de “han” kelimesi hakkında tetebbuatta bulundum.
Lehçe-i Osmani ’de “Han es. Çin’de haniğ ve eniğ ve oneğ:
Mülk ma’nasına olmağla Tatar’dan evvel Çin’e müstevli
olan etrak mülukü ol ünvanı takınmış ve her ulus büyüğüne
han denmişdir” şerhini gördüm.
Bundan sonra –tabiiyetiyle müftehir bulunduğum– Devlet-i
Osmaniyye hükümdarlarının ünvanları arasında “Türk
hakanı” ta’biri olup olmadığını düşündüm. Müessis-i devlet
Osman Gazi hazretlerinin Konya padişahından alamet-i
emaret olmak üzere gönderilen tabl ve alem üzerine resmen
“bey”lik ve i’lan-ı istiklali müteakıb da “han”lık ünvanını
aldığını bilahare Yıldırım Bayezid Han’a Mısır’daki halife-i
Abbasi tarafından “Sultan-ı iklim-i Rum” lakabının verildiğini
ve Sultan Selim-i Evvel’in nail-i hilafet olunca “halife”
ünvanıyla tebcil kılındığını tahattur ettim.
Vakıa halife-i müşarun-ileyhden sonra gelen ve ünvan-ı
dinileri halife olup ünvan-ı siyasileri “sultan” ve “padişah”
bulunan Osmanlı hükümdarlarının “Sultanü’l-berreyn ve
hakanü’l-bahreyn” gibi ta’birat-ı teşrifiyye ile tavsif olunduklarını
hatırladım ise de “Türk hakanı” ünvanını almış bir
Osmanlı padişahı bilemediğim cihetle zat-ı şevket-simat-ı
şehriyari için “Türk hakanı” denilmesinin hikmetini idrak
eyleyemedim. Acaba bu terkibin ma’nası Osmanlı Türklerinin
mi yoksa bilumum Türk unsurunun mu hükümdarı
demekdir?
Şıkk-ı evvele göre iki evli bir köyde bile ma’lum ve mütearif
olan padişah lafz-ı muhteremine nisbeten –aslen Çince
olup halis Türkçe olmayan– hakan kelimesinin garabetinden
sarf-ı nazar edildiği halde “Türk hakanı” olan cenab-ı
şevket-meab Türk olmayan müslim ve gayri müslim tebaa-i
Osmaniyye’nin de hakanı değil mi?
Şıkk-ı saniye nazaran ise hayal-perverane bir kasidecilik
olmağla beraber siyasi mahzurları badi olmaz ez-cümle
şimali dostumuzu huylandırmaz ve homurdandırmaz mı?
Evet. Hilafet-penah efendimiz; bilumum Türklerin de
bil-cümle Arabların da hatta tekmil akvam ve efrad-ı İslamiyye’nin
de emir ve imamıdır. Lakin bu; siyaseten değil
dinendir. Saltanaten değil hilafetendir.
Biraz dikkat edilse ve kavmiyet gayretinde azcık insaf
gösterilse de “Türk hakanının” denileceğine “Peygamberimizin
vekili bulunan padişahımızın” deniverse acaba evvelkinden
daha cem’iyetli olmaz ve dört yüzmilyon müslümanın
kulub-ı müttehidesine heyecan-ı şükran getirmez mi?
Asabiyet-i kavmiyye gayretkeşleri bilmelidirler ki ümmet-i
Osmaniyye’nin çare-i felahı: Müslim olanlarının Müslümanlık
gayri müslim bulunanlarının da Osmanlılık noktasında
SAN’AT-I HAT
San’at-ı hat sanayi’-i nefise-i İslamiyye’nin bir şu’be-i
mühimmesidir. Bu bedi’ san’atın menşeiyle vazı’ ve mucidlerine
ve icad ve ibda’ ettikleri hutut-ı mütenevvianın isimleriyle
etvar ve dekayıkına dair hattatin-i Osmaniyye’den
Ali Efendi’nin Menakıb-ı Hünerveran Tokadi Ahmed Derviş
Efendi’nin Araisü’l-Hat Nefes-zade İbrahim Efendi’nin
Gülzar-ı Savab Suyolcu-zade Necib Efendi’nin Devhatü’l-Küttab
Müstakīm-zade Süleyman Efendi’nin Tuhfetü’l-Hattatin
ve Silsiletü’l-Hattatin ve Köstendil Müftisi
Şem’i Efendi’nin Tuhfetü’l-Hattatin isimlerindeki gayr-i
matbu’ eserleriyle İrani Habib Efendi’nin Hat ve Hattatan
duğu gibi Tarih-i İbni Haldun Mukaddime ’sinde ve İmam
Ragıb Isfahani’nin Muhadaratü’l-Üdeba ’sının “Mimma cae
fi’l-Kitabi ve’l-Kitabeti” bahsinde de mesrudat-ı vakıfane
muharrerdir. Bunlardan başka kavaid-i hat ve kitabete dair
Sultan Ali Meşhedi’nin Manzume-i Farisiyye ’siyle kıble ’ l-Kitap
Şeyh Hamdullah Efendi merhumun Manzume-i Türkiyye
’sinde izahat-ı mukteziyye mukayyeddir.
Bab-ı ilm-i Nebi Cenab-ı İmam-ı Ali de bu san’at-ı celileyi
takdir ve tebcil zımnında
ve
ve
buyurdukları gibi
kıt’asıyla da te’yid-i maksad buyurmuşlardır. Ayat-ı celile-i
Kur’aniyye’den
ayet-i kerimesinin tefsirinde
müfessirin-i izam hazeratı canibinden tefsirat-ı mütenevvia
retleri de ’ dan maksat devat ’ den maksad kitabet
’ dan maksad hat olduğunu ityan etmişlerdir. İşte
maddi ve ma’nevi kadri celi olan bu san’at-ı celilenin terakkī
ve tealisine vakf-ı vücud ederek bu yolda hayret-bahş-ı
ukūl elvah-ı kıymetdar vücuda getiren eslaf-ı kiramın velev
muhtasar olsun teracim-i ahvalini bilmek ve her birinin bu
dakīk san’atda ne gibi teceddüd ve bedialar gösterdiklerini
öğrenmek lazıme-i kadr-daniden olduğu için o isre iktifa
ederek bu yolda çalışmak da şübhesiz ki bizler için vacibe-i
kadr-şinasidir.
Eslaf-ı hattatinin “şeş-kalem” ta’bir ettikleri kufi sülüs
nesih muhakkak reyhani tevki’ ve bunlara ilaveten ta’dad
edilen ta’lik nesta’lik divani rik’a siyakat çep müselsel
ve saire gibi kalemlerde mündemic san’at ve incelikleri tedkīk
ve tefrik etmek erbabına ma’lum olduğu üzere herkese
müyesser değildir. Bu sebebden sanayi’-i nefise-i İslamiyye
şuabatından pek mühim bir şu’beyi teşkil eden “san’at-ı
hat” şu’besinin ihya ve idamesi hususunda Müze-i Osmani
Müdiriyeti’nin erbabından mürekkeb bir cem’iyet-i mütehassısa
teşkili için mensub olduğu Maarif Nezareti’nden
tahsisat-ı lazıme talebinde bulunmasını zamanın hulul ettiğine
kail olan müştakīn ve mensubin-i ilm-i hat çar-çeşmle
muntazırdır. Zira birkaç sene daha bu yolda iltizam ihmal
edildiği takdirde bir tarafdan –zaten adedi pek mahdud
olan– erbabı kalmayacağı cihetle muktezi mebaninin kudsiyet
ve ulviyetiyle mütenasib yeni bir levha yazılamayacağı
gibi bir tarafdan da adem-i zevk ve takdir dolayısıyla elde
mevcud küçük büyük elvah-ı nefise harab olup gidecek ve
şayed bunlardan bir tanesinin ta’mirine lüzum görünse o
levha-i nefise bit-tabi’ san’at-ı hat dairesinde ta’mir edilemeyeceğinden
mahva mahkum kalacaktır.
Avrupa müzelerinin hat kısmını tedkīk eden Osmanlıların
Hirefi Hayreddin Maraşi ve saire gibi üstade-i ilm-i hattın
asarıyla beraben be-tahsis Osmanlı hattatları esatizesinden
olan Şey Hamdullah’ın Karahisari’nin Damad Şükrullah’ın
Hasan-ı Üsküdari’nin Halid-i Erzurumi’nin Derviş
Ali’nin Hafız Osman’ın Yedikuleli Seyyid Abdullah’ın Eğrikapılı
Hoca Rasim’in müteehhirinden İsmail Zühdü’nün
Yesari’nin Rakım’ın Mahmud Celaleddin’in Mustafa İzzet’in
Şefik Bey ve sairenin Kelam-ı Kadim murakkaat
mi­
sillü asar-ı kıymetdarının ne kadar i’tinalarle muhafaza
edildikleri elbette manzurları olmuştur. Bu san’at-ı dakīkaya
gerek vukūf gerek tevarüs dolayısıyla yabancı olan garbiyyunun
bile bu derece takdir-i kıymet etmeleri san’at namına
şayan-ı tahsin olmakla beraber bizler için de mucib-i teemmül
ve intibah olması lazım geleceği azade-i güvahdır.
SİYASİYAT
Avrupa’nın bile beklemediği ümid etmediği bir zamanda
Çanakkale Boğazı’nın küşadına hükumet-i Osmaniyye tarafından
müsaade edilmesi İtalya’yı son derece şaşırttı. İtalya
Osmanlılar tarafından böyle cesurane ve aynı zamanda da
alicenabane bir kararın vukū’ bulacağını kat’iyyen beklemiyordu.
O zannediyordu ki biz bila-nihaye Boğaz’ın mesdud
kalmasında ısrar edeceğiz ve bu münasebetle bi-tarafların
menafi’-i maddiyyesini ızrar ederek Avrupa efkar-ı umumiyyesini
kendi aleyhimize çevermekle İtalya’nın tervic-i makasıdına
bir yol açacağız. Halbuki Babıali’nin Boğaz’ın küşadı
hakkındaki kararı İtalya planlarının kaffesini zir u zeber
etti. Osmanlıların şu cesareti düşmanı hiçe saymaları Avrupa’ya
karşı azim bir nezaket göstermeleri Avrupa efkar-ı
umumiyyesini hakkımızda sitayiş-karane bir vaz’iyet almaya
sevk etti. Bugün bütün Avrupa müttehiden artık bi-tarfların
muharebeye müdahaleleri için meydanda hiçbir sebeb
kalmadığını kimsenin Babıali üzerine icra-yı tazyik hakkına
malik olmadığını ikrar ve i’tiraf ediyor. Bilakis icra-yı tazyik
lazım ise bunun da mahall-i hakīkīsi İtalya olduğu cümlece
teslim edilmektedir.
Şimdi hasir ve nadim düşman acaba ne gibi mezbuhane
teşebbüslere atılacaktır?
Şu suale karşı hatıra iki ihtimal geliyor. Fakat bunları söylemeden
evvel şu noktayı ta’mik edelim İtalyanlar Trablusgarb
sahasında –yani alel-umum Afrika-yı Osmani’de– her
nevi’ icra-yı faaliyyet ve teşebbüsten muattal ve aciz kalmışlardır.
lar arasına çekilip saklanıyorlar. İleriye doğru bir adım bile
atamıyorlar. Bu hal İtalya efkar-ı umumiyyesini son derece
tehyic ettiği gibi İtalya hükumetini de tamamen şaşırtmıştır.
Zaten İtalya’nın Çanakkale Boğazı’na atılması ve bu münasebetle
hükumat-ı sairenin cenah-ı müdahesine sığınması şu
hal-i yeis ve na-ümidinin neticesi idi. Binaenaleyh İtalyanların
yakın zamanlarda Trablusgarb sahasında ibraz-ı faaliyyet
etmelerine ihtimal bile yoktur. Olsa olsa bunlar burada
tedafüi bir vaz’iyet alarak endi mevki’lerinin muhafazası için
bezl-i mesai edeceklerdir. İşte şu nokta şöylece teayyün ettikten
sonra yukarıda arz etmiş olduğumuz tahminatın beyanına
gelelim:
Evvela İtalya’nın yeniden Çanakkale Boğazı’na atılması
hatıra geliyor. Fakat zannetmeyiz ki İtalyanlar cesaretlerini
bu dereceye vardırsınlar. İtalyanlar Çanakkale’yi tecrübe
ettiler. Kalenin ne kadar muhkem gayr-i kabil-i zabt bir surette
tahkim edilmiş olduğunu ne gibi arslanlar tarafından
muhafaza edildiğini öğrendiler. İtalya filosunun onda dokuzuna
feda etmeyi göze aldırmadıkça böyle bir teşebbüse
girişemez! Fakat şu fedakarlığa tahammül etse neticede
elde hiçbir şey edemeyeceği aşikar. Zira bir iki yıpranmış
zedelenmiş zahire ve levazımatı tükenmiş iki üç harp sefinesi
bedihidir. Bundan maada İtalya yeniden Çanakkale Boğazı
üzerine atılır atılmaz boğazın bizim tarafımızdan seddedileceği
tabiidir. Artık buna karşı Avrupa’nın ne kadar mutazarrır
olursa olsun diyecek hiçbir sözü olamaz. Bedihidir ki o
zaman Avrupa’nın bütün hiddet ve şiddeti İtalya’ya doğru
çevirilir. Hatta şimdiden bile Avrupa matbuatı arasındaki en
mühim cerideler böyle bir ihtimalin vukūunu derpiş-i nazar
ederek merbut bulundukları hükumetlerden İtalya’yı bu
gibi harekat-ı mecnuna[ne]den men’ etmek için lazım gelen
teşebbüsatta bulunmalarını taleb ediyorlar. İtalya hükumeti
elbette ki Avrupa’nın şu vaz’iyet ve ahval-i ruhiyyesini biliyor.
Binaenaleyh düşmanın yeniden Çanakkale Boğazı üzerine
hücum edeceği pek de muhtemel değildir.
tazyik ve belki bazılarını işgal ve sevahil-i Osmaniyye’den
bazı mevakii rahatsız etmektir. Şu ihtimal vekayi’-i ahire ile
kesb-i hakīkat etmiştir. Düşmanın hakīkaten tevessül edebileceği
başka bir vesile kalmamıştır. Fakat bununla da İtalya’nın
bir şey kazanamaycağı bedihidir. Zira eğer İtalya’nın
şu teşebbüsünden maksadı bizi tazyik ederek sulha istediği
şerait üzere icbar etmek ise bit-tabi’ şu maksadına bununla
da nail olamayacaktır. Zira Osmanlılar değil Cezayir-i
Bahr-i Sefid’in işgali değil sevahil-i Osmaniyye’nin tazyikı
hatta İstanbul’un bile bombardıman edilmesini göz önüne
alarak muharebeye devam ediyorlar. İtalya sevahil-i Osmaniyye’ye
asker ihrac etmeyince bütün kuvvetini bize karşı
koyarak ve bizimle pençeleşerek ya kendisi veya biz mahv
olmayınca bizi akd-i sulha icbar edemez. Fakat cebin alçak
düşman bunu hiçbir zaman yapmayacaktır. Zira pek ra’na
biliyor ki yaparsa mahv olacak biz değiliz kendisidir.
Yok eğer maksadı Cezayir-i Bahr-i Sefid’i kendisine mal
edinerek muhafaza ise buna da nail olamayacağı bedihidir.
Zira şark sularındaki muvazene-i hazırayı muhafaze etmek
mes’elesinde bizim kadar hatta bizden ziyade sair hükumat
alakadardırlar; ez-cümle mesela İngilter.
bozulmasına ve bizim gibi nisbeten zaif bir kuvvet-i bahriyyeye
malk olan hükumetin yerine şark sularında İtalya
gibi kavi bir hükumetin kaim olmasına ruy-ı rıza gösteremez.
Bu da iki sebebten ileri gelir: Birisi maddi sırf İngiltere’nin
menafi’-i zatiyye ve hayatiyyesine aiddir. İngiltere’nin
en büyük ve en mühim müstemlekeleri Asya’dadır. Yalnız
Hindistan İngiltere için bir menba’-ı hayat ve medar-ı
maişettir. Devlet-i mezkurenin bütün haşmet ve azameti bütün
dedir. İşte bunun içindir ki İngiltere bütün dikkat ve vaktini
şu müstemlekelerin müdafaa ve muhafazasına sarf ediyor.
Demek oluyor ki İngiltere siyaset-i hariciyyesinin hatt-ı istikametini
tamamen şu müstemlekelerin vaz’iyet ve lüzum-ı
hıfzı ta’yin ediyor. Halbuki şu müstemlekeleri İngiltere’ye
rabt eden bütün yollar Osmanlılar elindedir.
Şu yolların te’min-i selameti içindir ki İngiltere Cebel-i
Tarık’a Girit’e Mısır’a Süveyş Kanalı’na atıldı. Ve yine şu
yolları ve yollar üzerinde zapt edilmiş olan nikat-ı müstahfazayı
müdafaa içindir ki İngiltere muhteşem bir donanma
beslemek mecuriyetindedir. Demek ki İngiltere kendi menafi’-i
zatiyye ve hayatiyyesi icabınca bile hiçbir zaman şu
yollar üzerinde bahren kavi ve muktedir bir devletin bulunmasına
ruy-ı rıza gösteremez. Bilhassa ki şu devlet İngiltere’nin
rakīb-i canı olan Almanya’nın müttefiki İtalya olsun!
Binaenaleyh İtalya’nın Cezayir-i Bahr-i Sefid’de yerleşmesi
bizden ziyade İngiltere’nin menafi’-i hayatiyyesini halel-dar
eder. Ta’bir-i diğer ile İtalya’nın şu cezayire malikiyeti mutasavver
bile değildir. Böyle bir fikir İtalya ricalinin rüyasına
bile giremez.
Mes’elenin ma’nevi cihetine gelince; İngiltere Devleti
yine aynı müstemlekelerde yüz milyondan ziyade tebaa-i
hakimiyetini bütün Asya’da te’min etmiştir. Halbuki aynı
tebaa-i İslamiyye’nin makam-ı mualla-yı Hilafet-i İslamiye
ma’lumdur. Şu merbutiyetin derecesi ve mikdarı bilhassa
Trablus muharebesi ile tecelli etti. Gerek Afrika’da ve gerek
Asya’da sakin bu kadar akvam ve tavaif-i İslamiyye dakīka
be-dakīka çehar-çeşm ile muharebenin teferruat ve tafsilatını
bekleyerek her an Halife-i müsliminin nusret ve muzafferiyeti
bulunuyorlar; bilhassa Hindistan müslümanları bunlar harp
tima’lar mitingler tertib ederek hükumet-i metbualarından
Halifelerine muavenet edilmesini temenni ettiler. Elbette ki
niyat ve arzularını nazar-ı dikkate almak mecburiyetindedir.
Elbette ki hükumet-i mezkure en ziyade güdümünde olduğu
unsur-ı İslam’ın kalbini kırmaz ve temayülat-ı hissiyyatlarını
okşamak ister. Ba-husus şu temayülat ve hissiyat yukarıda
beyan ettiğimiz vechile kendi menafi’-i zatiyye ve icabat-ı
hayatiyyesi ile de tevafuk ediyor.
bulan bir istizaha cevaben erkan-ı hükumetten birisi “Şark
sularında İngiltere menafinin halel-dar edilmesi mes’elesi
hükumeti düşündürüyor” demiştir. Diğeri ise “Yüz milyondan
ziyade tebaa-i İslamiyye’ye malik olan İngiltere hükumeti
bir iş olamaz” diye beyanatta bulunmuştur. Ve yine bunun
re menafinin Şark-ı Karib’de muhafazası için teşebbüsat-ı
lazımede bulunmasını taleb ediyor. Bazıları ise şu teşebbüsatın
şekil ve suretini de ta’yin ederek Roma’da icra-yı
tazyik edilmesini ve Osmanlı sularının rahat bırakılması için
dir ediyor. Ve anladığı içindir ki hükumat-ı saireye Cezayir-i
Bahr-i Sefid’in işgali hakkında beyanatta bulunmak ve işgalin
muvakkat olduğunu izah etmek mecburiyetini hissetmiştir.
Hal böyle iken metanet ve azmimizde sabit ve cereyan-ı
ahvale muntazır olalım…
TAVZIH-İ HAKĪKAT
– –
Almanya ceraid-i mühimmesinden Kölnische Zeitung
gazetesinde münderic ve Kandiye’den mersul bir mektup
müsadif-i nazar-ı acizi oldu. Corci Broviç Paşa’nın vilayet
müşavirliği evahirinde bir çok te’sirat ve ilcaat-ı siyasiyye
Babıali tarafından biz-zarur tatbikine muvafakat buyurulan
ve “mukarrerat-ı ahire” ünvanını almış olan tarz-ı idare-i
cezirenin safahat-ı müellimesini burada mevzu’-ı bahs etmek
ehemmiyet vererek kabul ve tatbikı için Babıali’yi teşvikten
hali kalmamış olan devletlerin pek ziyade aldandıklarını isbat
etti. Asakir-i Osmaniyye’nin ve daha doğrusu esas-ı idare-i
devletin infikakına bir vesile ihzar eden bu vak’a-i siyasiyye
senesinde cereyan etmekte iken Girit’de mevcud
nüfus-ı İslamiyye –mektubda gösterildiği gibi– yetmiş dört
binden ibaret değil resmi bir surette ahz olunan ma’lumat-ı
mevsukaya göre “doksan altı” bini mütecaviz bulunuyordu.
Mezkur mektubun muharriri o tarih-i meş’umdan bugüne
kadar cereyan eden vekayii tahlil ederken bir çok hakayıkı
dermiyan eyliyor ki bundan hissemize terettüb eden teşekkürü
olarak kendisine verildiği muhakkak olan ma’lumatı
tashih kaziyyesi dahi öylece bir borçtur.
Evvela biz de muharrir ile beraber arz edelim ki Girit’de
ahali-i müslime için o tarihden sonra hukūk-ı hayatiyye –
bir çok mezalim ve i’tisafat ile– tahdid ve tazyik edilmiş olduğundan
memalik-i saire-i Osmaniyye’ye iltica bir
zaruret halini iktisab etmiştir. Zannetmeyiz ki pak bir maziye
hamiyet ve fedakarlıkla meşhun bir hiss-i merbutiyyete sahib
olan zavallı ahali-i müslimeyi bu ıztırar üzerine ihtiyar
ettikleri tarik-ı ilticadan dolayı takbih ve muahaze edecek bir
vatandaş bulunsun! O biçaregana mesaib-i gurbet meraret-i
hayat kafidir. Canı ırzı malı ve mukaddesat namıyla
ne mevcud ise cümlesi duçar-ı taarruz oldukları ve bu taarruzata
karşı koyacak bir kuvvet bir kuvve-i idare acz içinde
bulunarak –muharririn dediği gibi– onların feryad-ı istim­
dad­
karanesini istima’ ile mehakimde; zabıta ve sair aksam-ı
ve faailiyet göstermediği halde ehl-i İslam’ı adem-i sebat ile
muateb etmek insafsızlık olur.
Mezkur mektubun bir fıkrasında “Hıristiyanlar Türkiye’nin
boyunduruğu altında iken çektiklerinin intikamını
şimdi müslümanlardan alıyorlar.” deniyor. Biz buna bütün
mevcudiyetimizle i’tiraz eder ve deriz ki: Zulüm ve istibdad
bütün memalik-i Osmaniyye’de canhıraş bir surette tedvir-ı
çarh etmekte iken Girit’de hükumet-i Osmaniyye esasat-ı
meşrutiyet dairesinde idare-i umur ediyor ve Giritlileri “Halepa”
Kararnamesi ve mukarrerat-ı saire-i ahrarane ahkamıyla
bir saadet-i ictimaiyye içinde yaşatmak teşebbüsatında
kusur etmiyordu. Parlamenter hayatının küçük kıt’ada
bir numunesini irae eden Girit Meclis-i Umumisi muntazaman
muzik pençeleri altında inliyordu. Hakkul-insaf düşünülürse
Girit liva-yı Osmani altında fiilen ve maddeten idare olunduğu
müddetçe ahali-i mahalliyye devletten hükumetten
lütuf şefkat ve semahat-i tebaa-perveriden başka bir şey
görmediler. Her sene masarıf-ı müteferrika-i fevkaladeden
maada on bin liradan aşağı düşmüş bütçe açığını dolduran
bu Türkiye hükumeti değil mi idi? Fakat Girit hıristiyanları
bu ni’meti bilmediler. Nankörlük ettiler. Şimdi de iddia
edebiliriz ki o fi’l-i kabih-i had-na-şinasanelerinin ceza-yı
sezasını cezirede müstevli sefalet-i iktisadiyye dolayısıyla çekiyorlar.
Bugün muharririn beyanatına tamamıyla muhalif
olarak iddia edeceğiz ki Girit hıristiyanları harekat-ı cinayetkaraneleriyle
Türkiye’den çektiklerinin intikamını alıyorlar
değil o Türkiye idaresi sayesinde ele geçirmiş oldukları
kasr-ı müzeyyen ve muhteşem hürriyetin yine Türkiye’nin
eser-i semahatiyle tarsin edilmiş olan temellerini bir feveran
ve galeyan-ı mecnunane ile gülerek oynayarak yıkmaya çalışıyor
ve epeyce de muvaffak oluyorlar! Yazık!

----
MEKATIB
----

AVRUPA’NIN NOKTA-I NAZARI

----
VE OSMANLILARIN MEVKII
----

Bahr-i Sefid Boğazı’nın İtalya filosu tarafından topa tutulduğundan
sonra Alman gazetelerinin ekserisi neşriyat-ı
atiyyede bulunup diyorlar ki:
muharebe şu esnada ehemmiyetini gaib ederek Avrupa diplomatlarının
oynadığı oyun perdesinin arkasında gizlendi.
Balkan muharebesi alemi tahrike sebeb olacak dram sahnesi
medhalini teşkil ettiğinden oyuna başlanacak zamanın
takarrub ettiğini müdhiş bir ciddiyetle bize ihbar ve tebliğ
ediyor. Bahr-i Sefid’e tahakküm için edilecek güreşlerin
mukaddimesi demek olan mes’ele-i hazıra belki Avrupa-yı
Vüsta hükumetleri ile Garbi hükumetleri şu nokta-i nazardan
yine bu müdhiş Balkan kayaları üzerinde yekdiğerine
tesadüf ederek değil yalnız Avrupa’da Asya’da bile satvet-i
tahakkümlerini te’min için çarpışacaklardır. Tarafeynden
birincisi Berlin ikincisi Londra’dır.
Ruslar bugün hiçbir maniaya tesadüf etmeden Bahr-i
Sefid’e girip çıkmak üzere kendileri için Boğazlar’ın açık
bulundurulması arzusunu suret-i kat’iyyede takviyeye gayret
ediyor. İngilizler ise ona karşı aynı ciddiyetle muhalefet
ediyor. Almanlar komşusu bulunan Rusların arzusu ile İngilizlerin
tehdidi arasında dümensiz gemi gibi yalpa vurmakta.
Avusturya Selanik’e yan gözle bakarak Ruslara istinad
ediyor. İtalyanlar Balkan barut fıçısının biran evvel iş’ali için
suret-i mütemadiyyede uzaktan dinamitler atmakta. Fransızlar
menfaat edebileceğini tefekkür ile beklemektedir.
Osmanlıların hayatı Rusların Bahr-i Sefid iştihasına bir
sedd-i azim çekmekle kaim olduğundan bu hususda İngilizlerin
şimdiye kadar sarf eyledikleri sa’y u gayret semeresiz
kalacak olur ise bu halde haiz-i nüfuz olacak olan Ruslar
lıların zi-nüfuz ve sahib-i kudret olması İngilizlerden maada
hiçbir devletin mucib-i menfaati değildir. Hilafet’in na-tüvan
bulunması mevcudiyetini muhafazaya kudret-yab olama­
yacağından dini ve mezhebi Hilafet’e merbut ve İngilizlerin
taht-ı idaresinde bulunan bir takım memalik-i İslamiyye’nin
tahrikatına bais olacağı vareste-i iştibahdır. Zira Rusların
hal-i hazıra gelinceye kadar mütemadiyen çalıştıkları Anadolu
Mısır ve Hind gibi memalik-i İslamiyye’de isyana
müşabih bir hareketin zuhuruyla Osmanlıların hayatına
hitam verilecek ve bunun neticesi olarak başlarına açılan bir
felaketin def’ine İngilizler suhuletle muvaffak olamayacaklarından
tahakküm-i alem menzilesinden sukūt ve Ruslar da
maksadlarına nail olacaklardır.
Eğer Ruslar İtalyan ve Balkan hükumat-ı sağīresiyle
Osmanlıları harekete gayr-i muktedir bir hale ifrağ edecek
olur ise tarafeyninde Fransız ve Japonlar bulundukları halde
bile acaba İngilizler bu müşkil işin üstesinden gelebilecekler
mi? Acaba İngilizler böyle bir müşkilata duçar olurlar
dirler? Avrupa dipyomatlarının fikirine kalır ise “Rus-Fransız-İtalyan
ve Balkan hükumat-ı sağīresi”nden mürekkeb bir
yorlar. Bu hal kesb-i hakīkat edecek olur ise ta’kīb ettiği yol
edecek. İşte asıl o zamanda Osmanlıların hayatı ebediyen
te’min edilmiş olacaktır.
beyan olunan ve iki taraf teşkil eden tecemmu’-ı hükumatın
husulü mümkün müdür? Eğer evet ile cevap verilecek olur
eylemesi ve muvazenet-i hükumat ebediyen te’min edilmiş
olur. Yalnız şu şartla ki eğer İngilizler hiçbir şerait vaz’ına
lüzum görmeden Alman Avusturya ve Osmanlılar ile ittifak
etsin şu kadar ki bununla mevcud olan tehlikelerin istikbalde
büsbütün meydandan kalkacağına hüküm olunamaz.
mevcud olan İttifak-ı Müselles’e bir de Ruslar dahil olacak
olurlar ise her ne kadar bu dehalet siyasi ve iktisadi müttefiklere
faide-bahş bir şey değil ise de yalnız Osmanlıların
hayatı tezelzüle uğrayıp uğramayacağıdır?.. Viyana ve
Petersburg’da Osmanlı yağmasına olan hahişin el-an üstü
kapalı tutulmağa gayret olunuyor ise de an karib meydan-ı
aleniyyete atılacakları hal ve mevkiin almış olduğu renkten
kemal-i vuzuh ile anlaşılıyor. Rusların İttifak-ı Müselles’e
doğrudan doğruya duhulü bir takım külfete dahi hacet
kalmaksızın yalnız mes’ele-i mezkure üzerine yekdiğeriyle
anlaşmak ile de kabil olabilir. Bunun husulüyle de Fransız
Rus ittifak şu’lesi söner.
Stuttgart’tan
ŞUUN
MECLIS-I MEB’USAN-I OSMANI
HÜLASA-I MÜZAKERATI
Evvela resm-i küşadın zabıtname hülasası okunduktan
sonra resm-i küşadda bulunamadıklarından dolayı
tahlifleri icra edilemeyen meb’uslar makam-ı riyaset önünden
geçerek tarz-ı sabık vechile yemin ettiler.
Her meb’us masasının üzerindeki
zarfa intihab ettiği zatın ismini yazarak kutuya attı.
Re’ye iştirak eden mevcud meb’usan idi. Netice-i tasnifde
re’y ile Kastamonu Meb’usu Ahmed Mahir Efendi
muvakkat reis intihab olundu.
Bunu müteakib muvakkat
reis vekilleri için re’y pusulaları toplanarak tasnife
başlandı. Teşettüt-i araya mebni ekseriyet-i mutlaka hasıl
olamadı. Yeniden re’yler toplanarak re’y ile İstanbul
Meb’usu Artas Efendi muvakkat reis vekaletine intihab
olundu.
Trablusgarb Meb’usu
Naci Bey Trablusgarblıların hamiyet ve fedakarlıklarından
nutk-ı hümayunda sarf buyurulan cümle-i takdirkarinin
mücahidin-i İslamiyye üzerindeki hüsn-i te’sirinden bahisle
millet-i muazzama-i Osmaniyye’nin efkar ve ihtisasat-ı bergüzide-i
vatanperveranesini temsil eden hey’et-i milliyyenin
fatiha-i a’mali olmak üzere meydan-ı harbdeki mücahidin-i
muhteremenin hararetle selamlanmasını teklif ve keyfiyetin
derhal telgrafla tebliğ buyurulmasını taleb etti; umum tarafından
kabul olundu.
Bingazi Meb’usu Şetvan Bey de darü’l-cihaddaki İslam
kumandanlarıyla muharebatın bidayetinden beri hissiyat-ı
aliyye muavenat ve himemat-ı fevkalade ibraz eden Mısırlı
ve Tunuslu kardeşlerimize de beyan-ı teşekkür edilmesini
teklif etti bila-ifate-i vakt telgrafla tebliği kabul olundu.
Ba’dehu la-ale’t-ta’yin her birinde
birer meb’usun ismi yazılı olan yuvarlaklar masaya atılmak
suretiyle meb’usanın şu’belere taksimatı icra olundu. Mevcud
meb’usların mazbata-i intihabiyyeleri yuvarlaklar vasıtasıyla
şuabata taksim olundu.
OSMANLI-İTALYAN MUHAREBESI
Atideki ma’lumat darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
sı’na tebliğ olunmuştur:
Düşman bu sabah Humus kasabasının şarkında
sahil boyunca bir huruc hareketi yapmış ise de gördüğü
mukavemet-i şedide üzerine deniz kenarında ve kasabadan
bir buçuk kilometre mesafede bulunan Libde
Harabeleri’nden ileri geçememiştir. Bu muharebeye düşmanın
ber-mu’tad bir sefine-i harbiyyesi dahi iştirak etmiştir.
Muharebe düz bir hurmalık ve bahçe duvarları ile muhat bir
mıntıkada cereyan etmiştir. Üç şehid ile üç mecruhumuza
mukabil düşmana yetmişi mütecaviz telefat verdirilmiş olduğuna
eminiz.
§ Şehr-i halin on dokuzuncu günü bir İtalyan tayyaresi
Saniyeten beni ademe boma atmış bir nefer üç çocuk
ve altı kişi mecruh olmuştur.
§ Aynı gün bir İtalyan kabil-i şevk u idare balonu Aziziye’deki
Hilal-i Ahmer çadırları üzerine bomba atmış ve
kişi cerihadar olmuştur. Düşman başka zayiat ika’ eyleyememiştir.
Homs’da Libde Harabeleri’nden
tecavüz eden düşman üzerine - Nisan gecesi bir baskın
man bir hayli telefata duçar olduğu gibi kazma kürek cebehane
dürbin gibi levazım-ı harbiyye iğtinam olunmuştur.
Sabaha karşı kurulan bir pusuya düşen bir düşman bölüğü
dahi hayli maktul bırakmıştır.
Nisan’ın ’nci günü sabahı Fruva’da bulunan
düşmanın dört tabur piyade ve iki mitralyozden mürekkeb
bir müfrezesi cenuba doğru hareket etmiş ise de cebheden
askerimizin mukavemeti hareketlerini tevkīf etmiş
ve müteakıben vürud eden Fruva ve Acilat Zaviye gönüllüleri
tarafından düşmanın sol cenahına vukū’ bulan hücum
düşmanın firar suretiyle istihkamatına kadar ric’atini intac
eylemiştir. Bu muharebede düşmanın pek çok zayiata duçar
olduğu meydan-ı harbe de terk eylediği maktullerden ve
kan izlerinden istidlal edilmektedir. Mezkur iki muharebedeki
zayiatımız yirmi şehid ve yirmi yaralıdan ibarettir.
Yevm-i mezkur sabahı Humus’da düşman
bir kol ile şimalden cenuba ve diğer bir kol ile Humus’un
garbına ve bir üçüncü kol ile sahildeki hurmalığa taarruz
etmiş ve cebheden taarruz eden düşman taburu Zılleteyn
müfrezesi tarafından müdafaa olunan tepeleri işgale muvaffak
olamayarak donanmanın ve karadaki topların taht-ı
himayesinde münhezimen ric’at etmekte iken geceden o tarafa
yerleştirilen kuvvetli bir pusunun ateşi altında ikisi zabit
olarak on beş maktul ve altı mecruh meydanda bırakarak
firar eylemiştir. Garba taarruz eden düşman kuvveti ise gördüğü
mukabele-i dilirane üzerine şehre çekilmiştir.
Homs’un şarkına hurmalığa yürüyen düşman kuvvet
maktul bırakarak firar etmiştir.
birisi mecruh bile olmamıştır.
Şehr-i halin ’inci gecesi Tobruk’ta ileri sokulan
bir müfrezemiz bazı tertibat ile düşmanı şaşırtıp üç
saat top ve mitralyoz ateşinden sonra istihkamattan pürtelaş
dışarı çıkararak avcı siperleri işgal edilmiş ve gelen düşman
bölüğü üzerine yandan icra ettikleri iyi bir ateşle kırkı mütecaviz
telefat verdirilmiş ve iki mitralyöz ile projektörleri tahrib
edilmiştir. Milisten bir şehid ile bir mecruh ve gönüllü
askerlerden iki mecruh vardır. Düşmanın top ve tüfenk ateşi
sabaha kadar devam etmiştir.
Mart’ın yirminci günü akşamı Kunfuda’ya gelen
bir düşman gemisi ertesi günü sabahdan akşama kadar
Kunfuda mevaki’-i askeriyyesini topa tutmuştur.
Bugün İtalyan gemisi yine bombardımana
başladığı esnada eşkıya da bir kasabaya hücum ettiler.
Merkumların hücumu şiddetle def’ edildiği gibi İtalyan mermileri
de bir zarar iras edememiştir. Eşkıya müsademesinde
askerimizden yalnız biri şehid ve üçü hafif surette mecruh
olmuştur.
Ayın yirmi beşinci günü düşman gemisi toplarını
doğrudan doğruya Kunfuda kasabasına tevcih ederek
bil-cümle emakin-i miriyyeyi ve üzerinde Hilal-i Ahmer
bayrağı bulunan hastaneyi topa tutmuş ve sazdan ma’mul
olup ariş denilen ahali hanelerinden yüzü mütecaviz haneyi
Ayın yirmi yedisinde düşman tekrar bombardımana
başlayıp hükumet konağıyla kasabaya pek çok
mermi atmıştır. Düşmanın ateşinden asakir-i Osmaniyye
kat’iyyen müteessir olmadı. Emakin-i miriyyece de vukū’
bulan hasarat ehemmiyetsizdir. Ancak husule gelen harikten
o gün de kırk kadar ariş muhterik ve dördü çocuk ve altısı
kadın olmak üzere ahaliden yirmi kişi mecruh olmuştur.
Ayın yirmi altısında Kunfuda’ya kuvve-i kafiye-i
ve Mart – Ayın yirmi dokuz ve otuz birinci günleri
gemi tarafından tekrar hükumet konağıyla askeri anbarına
ve gümrük dairesine ateş edilerek hükumetin kısm-ı fevkanisi
ve anbar ile gümrük dairesi kısmen rahnedar edilmiştir.
Burada bulunduğu müddet esnasında gemi efradı limandaki
dört büyük senbugu cer ve diğer ikisini dahi gark ederek
Mart’ın otuz birinci günü ale’s-sabah cenuba müteveccihen
buradan gitmiştir.
Bir hafta imtidad eden şu hadise-i müellime esnasında
askerimizin eşkıyaya karşı gösterdiği besalet şayan-ı takdirdir.
Sefine burada bulunduğu esnada endaht ettiği beş yüzü
mütecaviz gülleden askerimize hiçbir hasar vaki’ olmamıştır.
Şehirdeki sükun ve asayiş ber-devamdır.
Nisan – Cumartesi sabahı gurubi saat onda düşmanın
sefine-i harbiyyesi Rodos’u ihata ile kasabanın
kurbundaki Trianda ve şarkındaki Faliraki körfezlerinde
ahz-ı mevki’ etti. Ve saat iki buçukta Trianda körfezi üzerindek
Mike sırtlarına gemilerden ateş etmeye başladı.
Ve bu esnada Faliraki körfezine asker ihracına ibtidar etti.
Aynı zamanda Rodos’un gerilerine dahi sefain-i harbiyyeden
ateş edilmekte idi. Düşmanın Faliraki cihetine çıkardığı
kuvvete karşı derhal hareket edildi. Sahile çıkarılan kuvvet
harbiyyesinin ateşi himayesinde Uzgur karyesi cihetine
teveccüh etmiş olduğundan o cihetten mukabelesine şitab
edildi. Bütün sefain-i harbiyye tarafından düşmanın sahile
çıkardığı topçu bataryaları top atışıyla himaye edilmekte idi.
Bu sebebden düşmanın iki topçu zabiti ile bir hayli efradı
sonra düşman sefain-i harbiyyesinin ateşi haricinde kalınmak
üzere dahile doğru çekilinerek münasib bir mevki’ işgal
edilmiştir. Yalnız bir mülazım ile birkaç nefer mecruhumuz
vardır. Zaif ve hastegan ile perakende birkaç nefer şehirde
bırakılmıştır.
§ Kuvve-i askeriyyemizin dahil-i cezirede sefain-i harbiyye
ateşinden masun mahallere çekilmesi üzerine İtalyanların
Rodos kasabasına asker çıkardıkları ve bombardımanın
te’siriyle dağlara iltica eden ahalinin şehre avdetle inzibat
ve asayiş-i beldenin zabıta vasıtasıyla muhafaza ettirildiği
ma’ruzdur.
Meclis-i Hass-ı Vükela
tarafından Çanakkale Boğazı’nın küşadıyla limanımızda
bulunan sefain-i ticariyye-i ecnebiyyenin mürur ve uburuna
müsaade olunmuştur. Boğaz medhalinin uzun müddet
mesdud kalması gerek ticaret-i Osmaniyye’ye ve gerek ecnebi
sefain-i ticariyyesine mazarrat iras edeceği Babıali tarafından
dikkate alınarak düşman donanması tarafından
tekrar bir tecavüz vukūunda boğazın seddine hükumet-i
Osmaniyye’nin hak ve selahiyeti haiz olması hasebiyle şimdilik
boğazın sefain-i ticariyyeye mahsus olan geçidi üzerindeki
torpillerin ref’i ile kema fi’s-sabık sefain-i mezkurenin
müruruna müsaade olunmasına karar verilmiştir. Meclis-i
Vükela’ca Boğaz medhalinin açılmasına dair verilen karar
üzerine Harbiye ve Bahriye nezaretlerinden Kale-i Sultaniyye
Kumandanlığı’na telgrafla evamir ve ta’limat-ı mukteziyye
Hariciye Nezareti Boğaz’ın küşadı hakkındaki kararı beray-ı
ma’lumat düvel-i ecnebiyye nezdinde bulunan süfera-yı Osmaniyye’ye
telgrafla iş’ar ettiği gibi Dersaadet’deki sefarat-ı
ecnebiyyeye dahi ber-vech-i ati i’ta-yı ma’lumat etmiştir:
“Hükumet-i Seniyye’nin Çanakkale Boğazı’nı mesdudiyetinden
evvelki şerait dairesinde yani sefain-i ticariyye için
kılavuzluk icabatına tabi’ olmak mecburiyeti bakī kalmak
üzere bi-taraf sefaine küşad etmeye karar verdiğini Hariciye
Nezareti sefarat-ı ecnebiyyeye tebliğ eyler. Muayyen ve
mahdud bir yolun açılması için maddeten lazım olan müddetin
küşade bulunacaktır. Hükumet-i Seniyye’nin lüzum hisseolunduğu
anda Boğaz’ı tamamen seddetmek hususundaki
hakk-ı meşruunu tamamen muhafaza eylediği vareste-i
tezkardır.
Enver Bey’den
Harbiye Nezareti’ne iş’ar olunduğuna nazaran meşayih-i
urbandan Şeyh Savf mikdar-ı külli mücahidin ile birlikte
Osmanlılara iltihak etmiştir.
Sudan’dan binlerle süvariden mürekkeb ve Seyyid Ali
eş-Şerif kumandası tahtında gelen bir kıt’a dahi kuva-yı
Osmaniyye’ne inzimam eylemiştir. Bu kuvvet Tumbuktu ve
Çad gölü cihetlerinde dört ay seyahat ederek Osmanlı ordugahına
muvasalat etmişlerdir.
Yine rüesa-yı meşayihden Muhammed el-Emin ile Muhammed
Ahmed hazeratı kıt’alarının başında olarak Osmanlı
ordugahına muvasalat eylemişlerdir. Tuarek kabilesi
dahi elan sahne-i harbde bulunmaktadırlar. Baladaki meşayih
Afrika urbanı nezdinde haiz-i nüfuz ve iktidar zevattır.
Müşarun-ileyhimanın yalnız sahne-i harbde mevcudiyetleri
Arabların kuvve-i ma’neviyyelerini tezyid ve takviye eylemeye
kifayet eder.
– el-Müeyyed gazetesine meydan-ı
harb muhabirinden keşide olunan bir telgrafnamede
Şeyh Senusi hazretleri maiyetindeki asakir-i kesire ile beraber
Cağbub’a muvasalat buyurduğu iş’ar olunmuştur.
Dün Rodos’dan alınan
resmi telgraflara göre Rodos’daki İslam mücahidleri
duçar etmişler bin de esir almışlardır.
Ema­
nat-ı mukaddese üç kıt’adan ibaret olup biri “sitare-i şerife”
Ka’be-i Muazzama örtüsüdür. Siyah ipek ibrişimden
mensuc olup üzerinde yine siyah ipek ibrişim ve hatt-ı celi
Emanat-ı mukaddeseden ikincisi sitare-i şerifenin vasatında
“sırma kemer” olup üzerinde dairen ma-dar halis
sırma ve gayet kalın bir hatt-ı celi ile Ka’betullah hakkında
şeref-nazil olan ayatı-i kerime ile nam-ı nami-i hazret-i şehriyari
muharrer ve menkūştur.
Emanat-ı mukaddeseden üçüncüsü Hacerü’l-Esved’in
gümüş zarfı olup cennet-mekan Sultan Abdülaziz Han’ın
zaman-ı saltanatlarında tebdil edilmiş ve tamam kırk sekiz
sene Hacerü’l-esved üzerinde bulunup bu kere de tebdil
edilmiştir.
Bu emanat-ı mukaddese her sene tebdil olunur ise de
ba’de’t-tebdil payıtahta isali yalnız “Haccu’l-ekber” ve tebdil-i
hilafet vukūuna münhasırdır. Bu defa dahi hacc-ı ekber
vukūu hasebiyle Dersaadet’e getirilmiştir. Sitare-i şerife
beray-ı ziyaret Hazret-i Eba Halid’e gönderilmiştir.
Osmanischer Lloyd ’un
Bağdad muhabiri Bağdad’da İmam-ı A’zam hazretlerinin
cami’-i şerifi derununda bulunmakta olan A’zamiye Medresesi’nin
suret-i ıslah ve tensikı hakkında bazı ma’lumat
veriyor. Bu ma’lumatdan anlaşıldığına göre mektep rüşdi
nacak ve birinci ve ikinci kısımda müddet-i tahsil dört ve
üçüncüde altı sene olacaktır. Rüşdi i’dadi kısımlarında ecnebi
lisanlarından maada bil-cümle ulum tedris olunacaktır.
Tedrisat Arapça olacak ve Arap edebiyatı da rüşdi ve i’dadi
sınıflarında okutturulacaktır. Farisi ve Türkçe’nin tederrüsü
mecburi ve Urdu lisanı dahi ihtiyari olacaktır.
Mektebin kısm-ı ali talebesi felsefe-i edyan tarih-i edyan
hukūk-ı umumiyye kavaidi ve felsefe-i cedide ile bil-cümle
ulum-ı diniyyeyi tederrüs edecekler ve mektepte bir matbaa
bulunarak Arapça Türkçe ve Farisi lisanlarıyla aylık bir
mecmua neşr olunacaktır. Mektep bir müdir-i umumi vasıtasıyla
muavini ve katibler bulunacaklardır. Her şu’bede talebenin
ef’alini ve tahsilin suret-i icrasını teftiş edecek bir mubassır
bulunacaktır. Mektebin fen komisyonu müdir-i umumi
rından ibaret olacaktır. Bu meclis her on beş günde ictima’
edecektir.
Komisyon a’zası gayet muktedir zevatdan intihab edilerek
vazifeleri kanun-ı mahsus ile ta’yin olunacaktır.
Mezkur mektebin bir konferans salonu büyük bir kütübhanesi
asar-ı atika müzesi kimyahanesi matbaası ve
jimnastik salonu ve tenezzüh bahçeleri olacaktır. Mekteb-i
mezkur me’zunları Irak’da hakimliğe veyahud rüşdi ve i’dadi
mekteplerinde muallimliğe ta’yin olunacaklardır. Bilahare
mektebe hukūk ve tıb tahsili için ayrıca birer dershane ilave
edilerek burada tedrisat Türkçe icra edilecektir.
Rumeli Hey’et-i Islahiyesi’nin ihya ettiği
asar-ı vakfiyyeye yeni bir zamime olmak üzere bu kere
Berat’da Sinan Bey Medresesi’nin mükemmelen ta’miri
Sultan Bayezid Dede Oruç Yusuf Ağa Osman Çavuş cami’-i
şeriflerinin ta’miri çin de kuruşun hemen irsal-i
lüzumu Evkaf Nezareti’ne iş’ar olunmakla mebaliğ-i mezkurenin
havalenameleri irsal kılınmıştır.
Hava donanmalarının
günden güne tekessür ve tekemmül etmesi hasebiyle her ciheti
şamil bir hukūk-ı havaiyye kanununa ihtiyac-ı kat’i hasıl
olduğunu ve Avrupa ilm-i hukūk mütehassıslarınca bu cihet
düşünülmekte olması üzerine keyfiyet-i mezkure Fetvahane-i
Ali’nin nazar-ı dikkatini celb ettiğinden kütüb-i fıkhiyyede
tedkīkat icrasıyla ihtiyaca kafi hukūk-ı havaiyye kanunu
tanzimine mübaşeret olunmuştur.
Mekke-i Mükerreme Reisü’l-uleması ve Şafii
Müftisi eş-Şeyh Mehmed Said Efendi doksan yaşında bulunduğu
halde irtihal-i dar-ı beka eylemiştir. Rahmetullahi
aleyh.
Devlet-i Aliyye’ye hidemat-ı adide
etmiş ve taraf-ı hazret-i padişahiden merhumun aile-i keder-didesine
beyan-ı ta’ziye olunmuştur.
Trablusgarb ve Bingazi ve civarından
gelen muhacirlerin iskan ve iaşeleri muamelatını
bu hafta zarfında ictima’ ederek; muhacirlere yevmiye
tevziatında bulunmuştur. Hükumet-i Seniyye’nin bu
lutfu umumun teşekkürünü mucib olmuştur.
Girit müslümanlarına karşı
anen fe-anen ada hıristiyanları tarafından icra olunan
muamelat-ı na-reva düvel-i hamiyye –bilhassa İngiltere’nin
nazar-ı dikkatini celb etmiştir. Bu yolsuzluklarla
cinayat-ı mezkureye nihayet vermeye düvel-i hamiyyece
takarrur etmiştir. Bundan sonra Girit kuvve-i icraiyyesini
Avrupa devletleri konsolosları kontrol edeceklerdir.
Yunanistan Parlamentosu’nda
fından intihab olunan a’zaların vapura binip Pire’ye azim
bulunduklarını istihbar eden düvel-i hamiyye vapuru tevkīf
Cami’ü’l-ezher
Darülfünunu talebesi arasında zuhur eden bir kargaşalık Mısır
hükumeti tarafından teskin edilmiştir. Şimdiye kadar hizmet-i
askeriyyeden muaf tutulmakta olan ilahiyat talebesinden
sekizi kışlaya sevk edilerek kendilerine cebren elbise-i
askeriyye iksa olunmuştur.
Mısır nasyonalistleri olup el-yevm
şehrimizde bulunan Muhammned Ferid Bey aleyhinde ikame
edilen da’vanın rü’yeti hitam bulmuştur. Ferid Bey Mısır’da
bulunmadığından gıyaben bir sene müddetle hapse
mahkum edilmiştir. Muhammed Ferid Bey’den maada el-Alem
ve el-Liva gazeteleri muharrirleri de üçer ay müddetle
hapse mahkum edilerek hemen tevkīf olunmuşlardır.
Mısır nasyonalistlerinin
mürevvic-i efkarı olup Dersaadet’de neşr edilmekte
olan Arabi ve Türki el-Hilalü’l-Osmani gazetesinin Mısır’a
men’-i duhulü hakkında hükumet-i Mısriyye tarafından karar
verilmiştir. Bu men’-i duhul kararı sırf Abdülaziz Çaviş’in
mezkur gazeteye makale yazdığından münbais olmuştur.
Kaşgar ahali-i İslamiyyesi tarafından Trablus mücahidin-i
bin ruble –her biri on iki kuruştur– Rus postasıyla İktiham
gazetesi idarehanesine gönderilmiştir. Mebaliğ-i mezkure
Harbiye Nezareti’ne teslim olunmuştur.
Fas:
Fas’dan gelen muhtelif havadislere nazaran
cereyan-ı hadisat karşısında muztar kalan Sultan Mulay
Hafiz Rabat şehrine azimetine Fransızlar tarafından mümanaat
gösterildiği takdirde terk-i saltanat eylemek tasavvurunda
bulunuyormuş. Fransızlar tarafından müşarun-ileyhin
azimetine muhalefet gösterilmeyeceği te’min kılınmıştır.
Fransız matbuatı
Mulay Hafiz’in cesaretini gaib etmekte olduğuna dair
tiyattan mahrum olduklarını ve tarz-ı idareleriyle tabayi’ ve
ahlak-ı İslamiyyeye adem-i vukūflarını söylüyormuş.
Osmanischer Lloyd ’un Londra’dan aldığı hususi bir telgrafa
göre kişiden mürekkeb bir Afgan pişdarı Acemistan’a
dahil olmuştur. Bu vak’adan büyük mikyasda bir istila
Hindistan’daki ahali-i
sene tam . . nefere baliğ olmuştur.
Tibet ahvali son günlerde pek ziyade
kesb-i vehamet etmiştir. Leha şehrinde musademeler
tevali ediyor. Tibetliler şimdiye kadar altı yüz telef vermişlerdir.
Çinliler cenub havalisinde Tibetlilerden mühim bir
kuvvet tarafından sıkıştırılmışlardır.
Sond adalarındaki ehl-i İslam’ın adedi gittikçe tezayüd etmektedir.
Kezalik ahali-i mezkure servet i’tibarıyla da pek
seviye-i maddiyyesi gerek seviye-i ma’neviyyesi pek yüksek
miyyenin taammümüne pek ziyade mani’ olmaktadır. Hele
fünun-ı cedidenin İslam medreselerine duhulünden hükumet
pek ziyade korkuyor. Bir de İslamları fena halde iz’ac
eden hukūkça adem-i müsavattır.
Cavalılar Felemenklilerin nazarında adeta insan ile hayvan
arasında mutavassıt bir cinstir. Hükumet yerli rüesaya
pek çok maaş rütbe ve nişan i’ta suretiyle ahaliye zulüm ve
Cava’nın merkezi olan Batavya’dan maada sair büyük
şehirlerde de Hükumet-i Seniyye’nin bir iki konsolosluk ihdası
ve mezkur me’muriyetlere ulemadan bazı zevatın intihabı
hüsn-i te’sir edeceğini oradan gelen bir zat söylemektedir.
Manila’da açılan başşehbenderlik Filipin adaları ehl-i
Tokyo’dan Ajans Royter’e bildirildiğine
göre şimal sularında sayd-ı mahi mes’elesi dolayısıyla
tahaddüs eden Rus-Japon ihtilafı üzerine üç Japon kruvazörü
şimale müteveccihen hareket eylemiştir.
Benadir’de
yan askeri gecelerini pek büyük bir havf ve haşyetle geçirmektedirler.
Şeyh Vedad hazretlerinin İtalyanlardan iğtinam
eylediği emval hayli kıymetdardır. Müşarun-ileyh bu yakında
bir çok esliha mühimmat ve hatta bir batarya sahra topuna
malik olmuştur. Orada da muharebe Trablus gibi İtalyanlar
aleyhinde temelli devam edecektir.
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“Ey insanlar bilmiş olunuz ki biz sizi bir erkekle bir kadından
yarattık sonra tanışabilmeniz için her birinizi asıllara
kabilelere ayırdık; Allah’dan en ziyade korkanınız kim
şınızı bilir.”
* * *
Beş vakit namazını aleyhissalatü vesselam Efendimiz’in
arkasında kılar bu tertibi hiç bozmaz bir siyah köle varmış.
Günün birinde Efendimiz bu köleyi mescidde göremeyerek
nerede olduğunu sahibinden sormuş. “Hummadan yatıyor”
cevabını alınca yoklamak için yanına kadar gitmiş.
Aradan üç gün geçtikten sonra Resul-i Muhterem sallallahu
aleyhi ve sellem Efendimiz hazretleri kölenin halini
sordurup son nefese geldiğini öğrenince tekrar bulunduğu
eve uğramış. Hastanın vefatını müteakib cenazesini kendileri
yıkamış kendileri defin buyurmuş.
Gerek Muhacirin gerek Ensar bu vak’ayı pek büyük
bir şey olarak telakkī etmişler. İşte onun üzerine Sure-i Hucurat’a
mensub olan şu ayet-i kerime nazil olmuş.
Erkekle kadından maksad Adem ile Havva’dır; herkesin
doğrudan doğruya kendi anası babasıdır diyen müfessirler
de vardır.
"Şu’ub" şa’bın cem’idir. Şa’b kelimesini “kütük” lafzıyla
tercüme edebiliriz ki silsile hususunda Arapların saydığı altı
tabakanın müntehasıdır. Bu tabakalar aşağıdan yukarıya
doğru şu isimleri alır: Fasile fahz batn imare kabile şa’b...
Şa’b hepsinin aslıdır. Yani kabile şa’bdan imare kabileden
batn imareden fahz batından fasile fahzdan çıkıyor. Bunu
bir misal ile göstermek lazım gelse deriz ki: Abbas fasiledir;
Haşim fahzdır; Kusay batındır; Kureyş imaredir; Kinane kabiledir;
Huzeyme şa’bdır.
Ayet-i kerime sarahaten gösteriyor ki insanların asıllara
kabilelere ayrılması nesebler yekdiğerine karışmamak; her
şahsın hüviyeti ma’lum olmak içindir; yoksa babalarla dedelerle
tefahur için değildir.
Hasebin nesebin hiç bir kıymeti olmadığını bildiren ehadis-i
kerime pek çoktur. Haccetü’l-veda’daki ihtar-ı Peygamberi
ümmetin kıyamete kadar hatırından çıkmamalıdır.
tebliğ-i ilahisi Kur’an’da; bunu
müfessir olan hadis-i şeriflerin bir çoğu meydanda iken hala
ma’ruf bir adamın ahfadından olmayı medar-ı temayüz bilenler
var!
Ulema-yı İslamiyyenin en büyüklerinden olan Kınalı-zade
Ali Efendi merhum diyor ki: “İnsan hatta Peygamber
sülalesinden olsa asalet da’vasıyla meydan-ı tefahura atılmamalıdır.
Zira bu da’vayı isbat edebildiği takdirde
bir şey kazanamayacak; çünkü bütün şan ve şeref cedd-i
muhteremine aid olup kendi yabancı mevkiinde kalacak.
Asaletini isbat edemediği surette ise fazla olarak bir de yalancılık
rezilesini yüklenecek.”
Ekabir-i ümmetten Mevlana Şah-ı Nakşibend’e: “Silsile-i
nesebiniz nereye varır?” demişler. “Silsile-i nesebiyle kimse
bir yere varamaz!” cevabını almışlar.

----
FIKIH VE FETAVA
----


----
HAC
----

– –
Bazı ehadis-i şerifeden Berae Sure-i celilesinin Hazret-i
Ebubekir yola çıkmadan nazil olup bu cihetin tebliği dahi
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
ona havale edilmiş olduğu yevm-i Nahr günü Mina’da
Hazret-i Ali’den maada Ebu Hüreyre ve rüfekasının Hazret-i
Sıddik’in emriyle vazife-i tebliğiyyenin ifası cihetine iştirak
etmiş oldukları anlaşılıyor. Fakat Buhari’nin Hazret-i Ebu
Hüreyre’den naklen rivayet ettiği muhtelif hadislere kütüb-i
siyer ve tevarihe tefsirlere bakılırsa Berae Sure-i celilesi
nazil olmadan aleyhissalatü vesselam efendimizce bundan
böyle müşriklerin hac etmemeleri üryanın Ka’be’yi tavaflarına
müsaade edilmemesi ciheti tekarrur ederek tebliğ etmek
üzere Sıddik radıyallahü anha tevdi’ ve onun da ancak
şu cihetlerden tebliğini Ebu Hüreyre ve sair bazı sahabelere
havale etmiş olduğu anlaşılır. Bu hale göre Berae Sure-i
celilesi huccac-ı kiram ile yola çıktıkdan sonra nazil olmuş
binaenaleyh Hazret-i Ali sure-i celilenin ibtidasından
kırk kadar ayetin tilavetiyle havi olduğu ahkamın tebliğine
sonradan me’mur edilmiş olduğu zihne tebadür eder. Hele
Buhari’nin Humeyd bin Abdirrahman’a müstenid olarak
muhtelif tarikler ile Hazret-i Ebu Hüreyre’den rivayet ettiği
ber-vech-i ati hadis-i şerife bakılacak olursa bu cihet hakkında
galebe-i zan te’min edebilecek nikat-ı latifeye tesadüf
olunur:
: . :
: :
: .
disinin hac esnasında Nahr Günü Mina’da Hazret-i Ebu Bekir’in
ba’s ve intihab etmesiyle:
diye
nida eden münadiler cümlesinden bulunduğunu Hazret-i
Ali’nin de kendileriyle beraber bulunup fakat onun ehl-i Mina’ya
karşı hem Berae sure-i celilesini tilavet hem de başka
müezzinlerin nida ettiği iki maddeyi i’lan eylediğini hikaye
buyuruyor.
Bu hadis-i şerifin ravisi bulunan Humeyd bin Abdirrahman
hazretleri dahi hadisi yarısında keserek Hazret-i
Ebu Hureyre’nin ... diye söyleyeceği sözüne
bir nevi’ mukaddime ve temhid olmak üzere kendi tarafından:
diyerek Hazret-i Ali’nin
ba-emr-i Risalet-penahi Berae Sure-i celilesini tilavet etmek
üzere arkadan gönderilmiş olduğunu dermiyan ediyor. İşte
şu hadis-i şerifin heyet-i mecmuasına dikkat edilecek olursa
mantuk ve mefhumundan ber-vech-i ati ma’lumat elde
edilir:
Bu hac esnasında vazife-i i’lam ve i’lanın ifasına Ali ve
Ebu Hüreyre radıyallahü anhümadan başka diğer zevat da
Bu heyet –Hazret-i Ali müstesna olmak üzere– Hazret-i
Sıddik tarafından intihab ve ba’s olunmuşlardır.
Bu heyet Nahr Günü Mina’da ahaliye karşı
diye nida etmişlerdir.
Bu heyet Berae Sure-i celilesini tilavet ile me’mur olmamışlardır.
Hazret-i Ali de bu heyet ile beraber bulunmuştur.
Hazret-i Ali Medine’den huccac ile beraber çıkmış değil
arkalarından gelmiştir.
Hazret-i Ali bu vazifeyi Hazret-i Sıddik’in intihabıyla
değil belki Risalet-meab efendimizin tensib ve emriyle ifa
etmiştir.
Hazret-i Ali bu heyet gibi ancak o iki maddenin i’lanı
–ve havi olduğu ahkamın tebliği– ile muvazzaf olmuştur.
Berae Sure-i celilesi huccac-ı müslimin yola çıktıkdan
sonra nazil olmuştur.
Bu halde netice olarak Hazret-i Risalet’ce vahy-i gayr-i
metluv ile ba’dema müşriklerin hac etmemeleri üryanın
Ka’be’yi tavaf etmelerine müsaade edilmemesi ciheti Sure-i
Berae nazil olmadan kafile-i huccac hareket etmeden tekarrur
ederek bunun i’lan ve ta’mimi de Hazret-i Sıddik’a tevdi’
olunmuş; onların hareketini müte’akib sure nazil olarak o
mukarrerat-ı sabıkayı te’yid ettikden maada bir de uhuda
dair ahkamı havi olduğundan her halde umuma karşı tilavet
ve ahkamının i’lanı iktiza etmekle işte evvelkiler ile beraber
bu cihetin ifası için de Hazret-i Ali me’mur edilmiştir denilebilir.
* * *
Hicret’in dokuzuncu senesi ifa edilen bu hac farz
olarak mı yahud farz değil de meşruiyet-i kadimesi üzere
bakī kaldığından sünnet-i seniyye-i Halile’ye ittibaan mı
kılınmıştır? Ulema-yı muhtereme işte bu cihetlerin ta’yini
hususunda ihtilaf etmişlerdir. Dikkat edilecek olursa bu ihtilaf
haccın tarih-i iftirazı bir de dokuzuncu senesi haccının
Zilka’de’de mi yahud Zilhicce’de mi ifa edilmiş olduğu hakkındaki
retin onuncu seneleri ibtidasına doğru farz edilmiş yahud
dokuzuncu sene Zilka’de’de kılınmış ise şüphesiz hacc-ı
mebhusün-anhin farz olarak ifa edilmemiş olduğu anlaşılır.
Çünkü teklif vukū’ bulmadan eda edilen haccın farz olarak
kılınmış sayılması mümkün olmadığı gibi şeriat-i İslamiyyece
farz olan hac da ancak Zilhicce’nin ilk onundaki muayyen
günlerde icra edilir. Şu halde burada olan dokuzuncu sene
haccının Zilka’de’de mi yoksa Zilhicce’de mi eda edilmiş
olduğunu; saniyen haccın tarih-i iftirazı hakkında olan sözü
muhtasaran olsun nazar-ı teftiş ve muhakemeden geçirmek
Mücahid radıyallahü anh ve etba’ı bu haccın Zilhicce’de
değil belki adet-i cahiliyye üzere nesi’ tarikiyle vakt-i aslisinden
takdimen Zilka’de ayında icra edilmiş olduğunu dermiyan;
bazıları da bunun Zilka’de’de değil belki Zilhicce
ayında hac günlerinde kılınmış olduğunu rivayet ediyorlar.
diseyi hikaye ve rivayetden ibarettir. Fakat öyle rivayetler ki
birinin sıdkı diğerinin vehm ve hata olduğunu iktiza ediyor.
Çünkü aynı hadisenin hem Zilka’de hem de Zilhicce’de
vukūa gelmiş bulunmak ihtimali yoktur. Her halde birisinde
vukūa gelmiş olacaktır. Ulema-yı müteahhirinden bazıları
birinci rivayeti bazıları da ikinci rivayeti kabul etmişlerdir.
Fakat bizce hiçbir tarafın esbab-ı tercihden olarak istinad
ettiği delillere kesb-i vukūf müyesser olamadı. Yalnız İbni
Kayyım El-Cevziyye hazretlerinin fil-cümle Mücahid tarafına
meyl ederek:
dediği görülüyor ki dokuzuncu
sene haccının Zilka’de’de kılınmış bulunmasından
daha farziyet teveccüh etmemiş ve binaenaleyh Peygamber
hal ve şan-ı nebevilerine muvafık olduğu vechile farz olduğu
seneden te’hir etmeyip onuncu senesi hitab teveccüh ettiği
gibi ale’l-fevr eda etmiş olması lazım geliyor demektir.
Güya dokuzuncu sene haccı Zilhicce’de kılınmış ola idi bunun
farz olarak ifa edilmesi bu halde Peygamber’in dokuzuncu
senede kılması iktiza eden haccı onuncu seneye te’hir
etmiş olması lazım gelecekti. Bu şüphesiz şan-ı risalete pek
de mülayim düşmez. İşte İbni Kayyım hazretleri şu mütalaaya
göre dokuzuncu sene haccının Zilhicce’de değil belki
Zilka’de’de eda edilmiş bulunduğu meydana çıkıyor demek
dandadır. Çünkü dokuzuncu sene haccının mesela Zilhicce’de
eda edilmiş bulunmasından farziyyete iktiranı iktiza
etmez. Çünkü haccın şeriat-i İbrahimiyyece vakt-i aslisine
avdet etmesi ve binaenaleyh dokuzuncu sene haccının o
vakit eda edilmiş olmasıyla şeriat-i İslamiyyece vücubu arasında
bir telazüm yoktur.
Dokuzuncu sene haccının Zilka’de ayında eda edilmiş
olduğuna dair Hazret-i Mücahid’in sözünü takviye edecek
sağlamca hiçbir şeye tesadüf edilemediği halde Zilhicce
ayında eda edilmiş bulunması hakkında ilim değilse bile
kavi bir zan te’min edebilecek istinadgahlar bulmak kabildir.
Sure-i Tevbe’nin
[ .] ayet-i kerimesinde
“yevmü’l-hacci’l-ekber”in “yevmü’n-nahr” ile tefsiri me’sur
olmuş ve bu “yevm-i nahr”in de dokuzuncu senesi Hazret-i
Ali’nin Mina’da me’muriyyetini ifa ettiği günün “yevm-i
nahr” oluşuna nazaran o haccın Zilhicce’de eda edilmiş
olduğuna kail olmak mümkündür. Çünkü “yevm-i nahr”in
eyyam-ı Zilhicce’den olduğu ma’lumdur.
Yine Berae sure-i celilesine
[ . ayet]
diye takbih edilirken diğer tarafdan haccın meşru’ olduğu
vakitden mukaddem olarak nesi’ ile Zilka’de ayında edilmiş
bulunmak ihtimali yoktur. Çünkü evvelce söylendiği üzere
sure-i celile herhalde dokuzuncu sene haccından evvel nazil
olmuştur. Şu halde müslimin hiçbir ma’zeret yok iken emr-i
hac kendi ellerinde iken haclarını İslamiyetce [yasak] olan
nesi’ üzerine bina etmeyecekleri şüphesizdir.

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
Hükkam ve Beni İsrail
Hükkam asr-ı tarih-i Beni İsrail’in devre-i kahramanisidir;
bu devre bir çok cesurane sergüzeştler bir takım ahval-i
kahramanane-i şahsiyye meşhud olur. Hükkamı nam ve
mevki’lerine is’ad eden meziyyat faaliyet-i şahsiyye cür’et
ve hud’adan ibaret idi. Bu zevat bir hükumet-i azimenin
kanuni rüesasından ziyade şeci’ müteşebbis ihtilalcilere
usata müşabih bulunuyorlar.
Bakılırsa İbrani hükkamının vazife ve salahiyetleri bir
lüzum-ı şedid üzerine bir halet-i fevkaladeden dolayı
kuva-yı milliyyenin mevki’-i riyasetine is’ad edilmiş bir
askeri “diktatör”ünkine pek müşabih görünüyor. Bununla
beraber “hükkam” dahi bir takım kavanin-i esasiyyeye tabi’
Hükkam devri esnasında dahi Beni İsrail tarafından
“kı­
lıç” din-i millileri düşmanlarına karşı pek mühim bir a­
let-i tedafü’ ve taarruz addolunmakda devam etmiştir. Ki­
tabü’l-Hükkam’ ın ilk babında Bezek’de binlerce insanın katl
ü i’dam olunduğunu hükümdar Adoni-Bezek’in esaretini
onun Cenab-ı Mütealin “müntehab kulları” olan Beni İsrail
tarafından nasıl bir suret-i müdhişede parçalandığını okuyoruz:
“Ve Adoni Bezek kaçtı onlar yani Beni İsrail arkasından
ta’kīb ettiler tuttular ellerinin ve ayaklarının baş parmaklarını
kestiler; Kudüs’e getirdiler. Orada öldü” yine
aynı kitabda aynı babın gerisinde Horma ve Betel şehirlerinin
külliyen harab edildiği masturdur.
Üçüncü babda Eklonlu Ahaz tarafından Muabilerin hükümdarının
katli görülüyor. “Ve o zaman Muab’da takriben
on bin kişi katl ettiler. Bir kimse kurtulmadı. Sonra Anat oğlu
Şamgar var idi ki: Bir öküz öğendiresi ile Filistinlilerden altı
yüz kişiyi öldürdü.
Tarih-i cihanın en siyah ve en hainane hikayelerinden
biri olan Yael’in katilliği hakkında ise burada fazla tafsilata
meydanımız yoktur. Zaten diğer hikayeler gibi bu da o kadar
meşhurdur ki: İ’ta-yı tafsilatı zaid addederiz . Bununla
beraber hıristiyan rahiblerinden birinin eserinden şu satırları
da nakl eyleyeceğim. “Evvela: Şark ahalisinin hukūk-ı
mihman-perveriyi ve bu nama verdikleri vaad ve kefaleti
ne derece mukaddes addeylediklerine nazar-ı dikkati celb
ederim. Şayed arada bir lokma yemek yenilmiş ve ikram
olunmuş ise bu tarafeynin yekdiğeri hakkında hiçbir fenalık
yapmayacağı hususunda bir kefalet-i kudsiyye bir kasem
makamına kaim olur. Hatta şarkda şöyle bir hikaye vardır:
Bir haydud malına tamaan birini katl etmek üzere gece hanesine
girmiş; sürünerek duvarları tutarak yürürken bir aralık
elini ağzına sürünce parmağına tuz bulaşmış olduğunu
diliyle hissetmiş; bunun üzerine tuzunu tattığı bir adama
bir haneye hiyanet etmenin ne kadar azim bir vicdansızlık
olduğunu düşünerek aldığı eşyayı terk ve efkarından sarf-ı
nazar edip haneden çıkmış; muahharan hane sahibini bulup
hayatının nasıl kurtulduğunu anlatmış i’tiraf-ı kusur etmiş.”
Bu satırları tuz ekmek hakkının kudsiyyetini izah için
aldık; ancak Yael’in hareketini büsbütün mahkum eyleyen
cihet Sisera’nın hükümdarı ile onun zevci Ebr arasında zaten
sulh ve müsalemetin mevcudiyetidir. Yael kocasının bir
dostu sıfatıyla Sisera’yı kabul ederek “Giriniz efendim giriniz
korkmayınız!” der ve yorgun muharib Yael’in elinden
birkaç yudum süt içtikten sonra yatıp uyur. Ta’kīb eden facia-i
haşyet-engiz ise ma’lumdur. Bu cinayet-i müdhişe için
tasavvur olunabilecek yegane ma’zeret varsa o da muzaffer
mahkum olacağına aid bir haşyet-i şedidenin birden bire
Yael’i istila etmiş olmasıdır. Ancak böyle de olsa –bilhassa
bu günlerde– bu kadının hareketini bir cinayet en kanlı bir
cinayetden başka suretle telakkī edebilecek bir kalb tasavvur
olunamaz. İmdi Kitabü’l-Hükkam ’ın beşinci babına gelecek
olursanız Debora ile Barak’ın nagamatında şu cümleleri bulacaksınız:
“Bütün kadınlardan ziyade Heber’in zevcesi Yael mukaddes
olacak. Merkez-i Beni İsrail’deki kadınlardan fazla
mübarek olacak” “Bütün düşmanların böyle mahv olsun Ya
Rabbi! İşte bir nebiyyenin mazhar-ı vahy ü ilham bir kadının
sözleri ve işte gerek Musevilerin gerek Hıristiyanların
–hatta bugün bile– o “Gayr-i kabil-i idrak bir vücud” olan
“Ruhü’l-Kuds”ün vahy ü ilhamı ile yazılmış asla yanılmaz
“Kelamullah” i’tikad ettikleri Tevrat ve İncil lerinin bir kısmı!
Gideon’un Vekayi’-i Harbiyyesi’ ni onun riyaseti tahtında
ve “Ve Rabbin ve Gideon’un kılıcı yardımı ile” Medyanilerin
hükümdarları olan Oreb ile Zeeb’i nasıl esir edip Oreb’i
Oreb kayası üzerinde Zeeb’i Zeeb şarab baskısında katl ettiklerini
Medyen’i ta’kīb eyleyerek Oreb ile Zeeb’in başlarını
Gideon’a getirdiklerini de burada uzun uzadıya yazmayacağız
ki Yeftah’ın devr-i hakimiyetinde Amorilerin Amon
kabilesinin mahv ü itlafı. Ruh-ı ilahi kendisine hulul edince
otuz kişiyi katl ve bunların elbisesini güya zevcesi addeylediği
hilekar kadının başı altından olmak üzere sorduğu batıl
suale cevap verdiğini zanneylediği birkaç kişiye mükafaten
bahş eyleyen Şimşon’un şayan-ı hayret icraatı bilhassa bir
himarın çene kemiği ile bin kişiyi katl etmesi gibi şeyler de
bu kabildendir.
“İşmoil” aleyhisselamın tarih-i Beni İsrail’de bir nokta-i
muziyye gibi durur; onun zamanında millet-i İsrailiyye idare-i
adile ve muktediranesi sayesinde sulh ü selamet ve saadetden
müstefid olmuş ise de ihtiyarlığında mevki’-i iktidara
gelmiş olan oğulları muhterem pederlerinin tarik-ı adilanesine
gitmemişlerdir. Çünkü fazilet-i ahlakıyyeden mahrum
usanarak ve tevzi’-i adalet ve muntazam bir kuvve-i askeriye
temini için kavi intizam-perver bir usul-i idarenin lüzumuna
kail olarak milletin başlı başına bir hükümdara malikiyyetini
taleb etmişlerdir ve işte bu vechile dört yüz altmış sene
devam edip bir takım esaretler ve iktisab-ı istiklal uğrunda
hun-alud şiddetkar mübarezeler elvahı arz eyleyen hükkam
devri de nihayet bulmuştur. Binaenaleyh nazar-ı tedkīkimizi
şimdi hükumet-i İbraniyye’nin terakkī azamet ve inhitat devirlerine
atf edelim.
* * *
makalesinin beşinci satırı ibtidası olan “Beni İsrail badiyeleri
geçip Refidin … ilh.” kelimesinden bil-i’tibar . sayfanın
birinci sütunundaki yirmi ikinci satırda cümle nihayeti
olan “demeleri şayan-ı dikkattir”e kadar olan parça fazla bir
müsvedde ve metnin nakıs maanisini ifade etmekde olup
hasbe’l-beşeriyye yeni tercümeye karıştırılmış olduğundan
taleb-i afv eyler ve fazla addedilmesini ihtar ederim.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Şahın vüzerasından olup Asitane-i mukaddese tevliyetinde
bulunan Debirü’l-Mülk beni hanesine da’vet etti. Gittim
gayet samimi görüştük.
Meşhed’de ikametimiz esnasında sıtmaya tutuldum ve
on beş gün kadar mustarib oldum. Bilahare Cenab-ı Hak
şifa ihsan buyurdu.
– Acaba Şah hazretleri lütuf buyururlar da Derkiz’e
Tajen Orkenç tarikiyle Türkistan’a azimetime müsaade ederler
mi? dedim ve İran’ın serhaddi bulunan Derkiz’de vali
Allahyar Han’a hitaben bir emirname ile bir kılavuz taleb
ettim. Şahın amcası:
– Size bu hususda cevap vermezden evvel arzunuzu şah
hazretlerine arz edeyim dedi.
Birkaç gün sonra vali tarafından bir me’mur geldi çaylar
nargileler içilirken:
– Matlubunuz Debirü’l-Mülük vasıtasıyla şaha arz edildi.
Şah hazretleri talebinizi infaz eylemezden evvel Tahran’ı teşrif
buyurmanızı ba’deh dilerseniz Türkistan’a azim olmanızı
– Şimdilik şah hazretleriyle teşerrüf fikrinde değilim. Eğer
başka tarafda nail-i maksud olamaz yani Afganistan’ı kurtaracak
bir muavenet göremezsem o vakit hak-i pay-ı şahilerine
huzuruna çıktıkdan sonra istimdad için başka bir devlete
müracaatda bulunmak doğru bir hareket olmayacak ve yar
u ağyar nazarında İran şahı Abdurrahman’a yardım etmekden
aciz kalmış zannını uyandıracakdır cevabını verdim.
müsaade eylediği ve beni evladı makamında tutup benim
de İran’ı kendi memleketim gibi telakkī etmeme arzukeş olduğu
haber verildi. Bir sergerde maiyyetinde on nefer süvari
minnetdaranemin şah hazretlerine arzını temenni ettikden
sonra Meşhed’den hareket ve altı gün sonra Derkiz’e muvasalat
eyledim.
Allahyar Han bin nefer süvari ile beni karşılayıp haric-i
şehirde kain ab u havası latif bir bağı ikametime tahsis etdi.
Kırk senelik ahbabım imiş gibi son derece ikram ve ihtiramda
bulunup bir ay alıkoydu. Bu müddet zarfında Türkmen
tüccarından bazıları bin deve yükü eşya-yı ticariyye ile Derkiz’e
gelmişti. Allahyar Han bunları benim selametim için
rehine olarak tevkīf etdi. Tajen serdarlarından Özbek Serdar
Aziz Serdar Artuk Serdar isminde üç kişiyi de Orkenç’e
kadar kılavuzluğumuza ta’yin eyledi. Derkiz’den hareketle
Lutfabad Kale-i Hüsrev yolundan İbord’a gelinceye kadar
da bin beş yüz süvari ile bizi teşyi’ eyledi. Bu yolu neşveli
bir suretde kat’ ettik. Bir tarafdan Allahyar Han ile tatlı tatlı
görüşüyor bir tarafdan da etrafda kesretle bulunan kuşları
avlayıp taze kebablar pişiriyorduk.
leyh avdet eylemekle beraber haber-i selametimizi kendisine
kadar gittik. Sabahleyin Tajen Nehri kenarında vaki’ bir
ormana vasıl olduk. Nehrin sahillerini serapa kavun karpuz
bostanları işgal ediyordu. Buranın ahalisinin bir adeti varmış:
Kavun karpuz zamanları buradaki bostanlara gelir ve
yalnız kavun karpuz yemekle iktifa ederlermiş. Hayvanları
da başka bir şey bulamadıkları için yeşil kamışla karınlarını
doyururmuş. Erzak tedarik etmek ve bir hayvanın attığı
çifteden mecruh olan ayağımı tedavi eylemek üzere burada
beş gün ikamet ederek altıncı günü Orkenç’e müteveccihen
yola çıktık.
Kılavuzlarımızdan Artuk Serdar memleketine gitti. Aziz
ve Özbek serdarlar ise beraber geliyordu. O gece tamamıyla
yürüyüp ertesi günü öğleye iki saat kala bir kuyu başını
menzil ittihaz ettik. Bu kuyunun suyu çok acı olmakla beraber
bir gün orada kaldık. Üçüncü gün öğle üstü hareket
ve ertesi sabaha kadar kat’-ı mesafe ettik. Dördüncü gün
bir kuyu başına daha geldik ki bunun suyu evvelkinden acı
ve bulanık idi. Fakat mecburen içtik. Hayvanlarımız da fevkalade
yorgun düştükleri için altı gün orada kaldık. Ba’dehu
yine yola çıktık ve geceleri gitmek gündüz sıcağında oturup
Birgün bir Türkmen kafilesine rast geldik. Ehl-i kafile bizi
görür görmez İranlı sandıkları için yollarını değiştirip gözden
nihan oldular. Çünkü bu havalideki Türkmenler ile İraniler
arasında son derece münaferet vardır. Her iki taraf cahil
ulemanın teşvikat-ı cahilanesiyle yekdiğerini öldürmeye
haristir. Cenab-ı Hak “Müminler birbirinin kardeşidir” buyurduğu
halde bu müslümanlardan her biri sevk-i cehaletle
diğerini müşriklerden daha bedter görür. İşte aralarındaki
bu nifak dolayısıyla din düşmanları da müslimin üzerine galib
geliyor. Bu büyük bir kusurdur. Fakat Müslümanlık’da
değil biz müslümanlardadır.

----
MAKALAT
----

TEVHID VE İTTIHAD
– –
Sultan-ı iklim-i velayet Mesnevi -i tevhid ve ittihadlarında
sanihat-ı feyz-ayatlarına devam ile buyuruyorlar ki:
!
Yarı yaranının mü’mini ihvan-ı dininin ağūş-ı vefapenah-ı
tir.! Ne bahtiyarlıkdır! Sen –ey mümtaz-ı hilkat! Ey uluvv-i
fıtrat!– hayat-ı hayvaniden başka bir şerefi olmayan kalıbı
bırak! Suret-perest olma! Ma’naya ruh-ı insaniyyete sarıl!
Zira suretde tefrikalar tezadlar tenafürler tebağuzlar var.
Suretde infialler ihtiraslar zaaflar inhitatlar sukūtlar esaretler
onun her çektiği bela girdablarına felaket uçurumlarına gitmek
diyorsun. Mü’min demek bütün ma’nasıyla insan demektir.
Mü’minler gerçi suretde müteaddiddir. Fakat bu taaddüd
sırf kalıba maksuddur. Bunun vahdet-i ma’neviyye ve hakīkiyyesi
hiç de te’siri yokdur.
Evet! Çünkü
“Hepsinin imanı bir Allah’ı bir
Kıblegahı sümme vechullahı bir”
Görmez misin? Onlar cisminde müteaddid; lakin hepsinin
ruhu bir; canı bir.
Mü’minlerin –suretdeki taaddüd ve tegayürlerine rağmen–
vahdet-i ma’neviyye ve hakīkiyyelerine nur-ı hurşidi
misal olarak irad edebiliriz: Her haneye her birinin sofasına
odalarına in’itaf eden bir nur badi-i nazarda müteaddid gibi
görülür. Fakat vakta ki duvarları yıkar hailleri ortadan kaldırırsan
zemin yek-pare bir ayine-i nur kesilir. Nur-ı hurşidin
tecezzi ve inkısam şanından olmayan vahdet ve besatatini
o dakīkada takdir edersin. İşte –ey akl-ı selim! Ey vicdan-ı
hakim!– Mü’min-i kamiller de vahdet-i ma’neviyye ve hakīkiyyelerine
hail gibi görünen pirahen-i unsuriyetlerinden
silkinip çıkınca “
el-hadis!” Sitayiş-i celilinin
bir timsal-i muşahhası olurlar. Onların vahdet-i ma’neviyyeleri
nesil ve ırkın kavmiyet ve cinsiyetin tehalüf ve
tegayüründen kat’a müteessir olmaz. Hak şerefine hakīkat
namına hissiyat ve infialat-ı nefsaniyyemizden –bir an için–
tecerrüd edelim de akl-ı selime yakışır bir suretde düşünelim:
Nesil ve ırk nedir? Mü’min isek evvela cenab-ı Kur’an-ı
hakime müracaat edelim! Allahu Zü’l-celal
yahud veyahud buyurmuyor.
diyor. Hakīkī ve ruhi kardeşliği mü’minlere
kasr u tahsis ediyor.
Nesil ve ırk bir katre ma’-i dafıkdan bir parça kan pıhtısından
atılmaya üzerine bir yığın toprak çekilmeye mahkum bir
na’ş-ı mütefessih ve müteaffinden başka nedir? Farz et ki bu
cihangir bir padişah idi. Fakat nerede kaldı o malik-i rikab-ı
ümem ünvanı? Nereye gitdi o dünyalara sığmayan sultani?
Ne oldu buna ki şimdi ber-gurur naim?
O murassa’ altın taht üzerinde murabba’-nişin-i azamet
ü şevket olan bu muydu? Bu ise ya şimdi neden mezara
gömülüyor? Niçin üzerine bir yığın toprak çekiliyor?
Bu bir çuval etin kemiğin hakīkat-i insaniyye bahsinde
bir medhali varsa o da teşhis ve ta’yine adi bir vasıta olmakdan
sonra
Bu padişah da olsa yine bir avuç toprak!
Hakīkat-i insaniyye o mahiyeti ebediyyen vukūf-ı beşer
haricinde kalan ruh-ı muazzam Arablık Türklük Kürdlük
Onun –müsbet menfi olmak üzere– iki kaydı iki vasfı var:
Mü’min gayr-i mü’min. Ta’bir-i diğerle: Said şakī. Kanuna
karşı ef’al ve akvalinden mes’ul odur. Mükafat ve mücazat
onadır. Kanun bir katili na’ş-ı camid halinde bulursa ne yapabilir?
Tutabilirse aşk olsun!
Bir hıristiyan Arab’a sorulsa: “Arablığınla Hıristiyanlığın
arasında tahyir olunsan mutlak ikisinden birini terkde muztar
kalsan hangisinden vazgeçersin?” Arablığına sarılıp da
mezhebini terk edeceğini ümid eder misin? Ben Arnavud
olmak i’tibariyle gayr-i müslim bir Arnavud’a böyle bir sual
“Arnavudluğumdan bin vaz geçerim de yine mezhebimi terk
etmem!” cevabını alıyorum. Ya ben Arnavudluğumu defne
mahkum olan kalıbımı neden ruhuma dinime feda etmeyeyim?
Ben daha firaş-ı mevtimde çene atmadan gözlerimi
yummadan neslim ırkım benden yüz çeviriyor. Kefenimi
biçmeye mezarımı kazımaya başlıyor. Arnavudluğun bana
gösterdiği muhabbet ruhumun hakīkat-i insaniyyemin şerefine!
Dinim; kalıbımın değil ruhumun. Onun malı! Onun
berat-ı saadeti! Arnavudluğum kuru bir kalıbdan ibaret değil
mi? İşte alsınlar! Ne yaparlarsa yapsınlar!!
Halbuki mukaddes dinim beni iki yüz kanatlı kurun-ı ula
fistanımla kebemle çarıklarımla kabul etdi. Ne Arnavudluğumdan
vazgeçmekliğimi ne de kıyafet-i milliyyemden
tecerrüd etmekliğimi teklif etdi. O bana: “Bütün envar-ı
lahutisiyle çeşm-i basiretinin önünde lemean etmekde olan
mihr-i tevhide inan! Bunu tasdik et!” dedi. Hiç güneş inkar
olunur mu? Ziya-yı hurşidden Arnavudluğun Arnavudların
hazz-ı hayatı nasib-i saadeti yok mu? Güneş bütün cihan-ı
za-i envarı aynı. İşte ben bu hakīkat-ı vazıhayı –elhamdülillah!–
anladım. Mihr-i tevhidi kemal-i ta’zim ile selamladım.
Bizi şimdiye kadar yaşatan ve bundan sonra yaşatacak
olan bu güneştir. Mihr-i tevhidden yüz çeviren ve yarasalar
gibi karanlıklara kaçan her hangi bir kavmin vay haline!
Kurdlar etrafımızı almış dişlerini gıcırdatıyorlar. Sürüden
ayrılan koyunlar ecellerine koşuyor. Kurdlara canavarlara
lokma olmağa gidiyor.
Eğer hakīkaten mü’min isek bu da’vamız gerçek ise
habbet yekdiğerimize fedakarane muavenettir. İşte ittihadın
vücudunu isbat edecek bunlardır. Yoksa kuru laf para
etmez. Ma’nasız sözün hiçbir hükmü hiçbir te’siri yokdur.
Ekmek demekle karın doymaz. Ortada ekmekin vücudu
lazım. Hülasa:
Tevhid ittihad ile kaim
Mehmed Fahreddin
TRABLUSGARB MUHAREBESİ – AVRUPA
VE İNTİBAH-I ALEM-İ İSLAM
lami ve Osmaniye vukū’ bulan tecavüz-i vahşiyyanesi bugün
yedi aydan ziyade bir müddet oluyor. Bu uzun müddet
zarfında o iklim-i muallada İtalya vahşileri bir tarafdan
hırsızlara çetelere korsanlara rahmet okutacak; vahşilere
hunharlara canavarlara taş çıkaracak keyfiyat-ı mel’unaneler
dınların vücuddan düşmüş ihtiyarların alillerin şifahanelerdeki
hastaların ma’sum kanlarını heder ve iraka etmek
muhadderatın ırzlarına geçmek ibadethaneleri harabe-zara
çevirmek gibi mel’anetler ile iştigal ve iftihar ediyor. Diğer
tarafdan memalik-i mahruse-i Osmaniyye’den nerede açık
gayr-i müstahkem bir şehir bir ma’mure görürse orayı topa
tutmak bombardıman etmek hastahaneleri yakmak gibi
çılgınlıklarda alçaklıklarda zebun-küşlüklerde bulunuyor.
Üçüncü bir tarafdan bütün alem-i İslam’ın din siyaset tabiat
noktalarından istinadgahı kıblegahı müracaatgahı
ruhu kalbi dimağı olan Hilafet-i uzma pay-ı taht-ı mukaddesine
kelb-i akūra benzer vaz’iyet-i muhtelle ile saldırmak
atılmak ısırmaya yeltenmek gibi mezbuhane miskinane
akūrane çalımlar satıyorsa da bu çalımlarının o hücumlarının
o tecavüzlerinin cezalarını aynı zamanda muhtelif feci’
suretlerde görmekde olduğu meşhud-ı uyun-ı şükran oluyor.
Evet mağrur İtalya bugün bu tecavüz bu hücum ve taarruz-ı
miskinanenin cezalarını muhtelif feci’ suretlerde çekiyor:
Evvela Trablusgarb’da yedi aydan ziyade bir müddetden
beri ma’nen kebir sureten sağīr muhterem bir fie-i kalile
tarafından mağlub mahsur ve her dakīka denize dökülmeye
mahkum olmak gibi bir vaz’iyyet-i elime içinde bulunuyor.
Ne azab! Saniyen: Vahşi bombardımanlarıyla hücum
eylediği mevki’lerde acı tebessüm acı istihza ve tahkīrlere
hedef olmakda olduğunu görüyoruz. Ne zillet! Salisen: Taarruzuna
yeltendiği pay-ı taht-ı mukaddes istihkamlarından
hediye edilen gülleler ile hisse-i edebini aldığını muvazene-i
akliyye ve kuva-yı maddiyesini gaib ettiğini haybete hüsran
ve hezimete giriftar aleme karşı rezil ü rüsvay olduğunu
müşahede ediyoruz. Ne meskenet!
sual edilirse Trablusgarb’ın Neronlar memalikine ilhak ve
su mal sahibi olan hükumet-i muazzama-i Osmaniyye ve
Hilafet-i mukaddese-i İslamiyye’nin tasdikine iktiran ettirmek
olduğu cevabını veriyor. Ne hamakat! Halbuki bu miskin
ve sefil hükumet kendi memalikinden büyük bir kısmın
harabezar bir halde olduğunu ve yüz binlerce ahalisinin
cahil gayr-i medeni fakīr sefil bir vartada bulunduğunu
ve kendinin dahi zahiri yaldızlı batını kof aç zelil cebin
miskin bir hükumet olduğunu kimse bilmiyor zannediyor.
Bu miskin hükumet birkaç sene mukaddem Habeşistan’a
karşı vukū’ bulan aynı hareket-i bağıyyanesiyle Habeşlilerden
ye­
diği dayağı Habeşistan çöllerine verdiği yüz binlerce
kurban askerini neticede münhezim perişan makhur;
mağlub ve bütün alem-i askeri önünde rezil ü rüsvay olarak
Habeşistan’dan kaçarak Roma’da nefes aldığını unutuyor
da an’anat-ı askeriyye ve milliyyesi yar u ağyar dillerinde
destan olan şecaat ve mehabet-i askeriyyesiyle aleme şan
veren namus ve şeref-i askeri ve millisini bidayet-i teşekkülünden
bugüne kadar muhafaza eden hükumet-i muazzama-i
Osmaniyye’nin bir mülk-i meşruuna Trablusgarb’ına
tecavüzle harabe-zar miskin memalikine ilhakını i’lan etmek
çılgınlığında bulunuyor.
bu i’lan-ı uhud-şikenanesine karşı resmi Avrupa’nın seyirci
la-kayd bir nazar ile bakmakda olduğu üç yüz milyonu
mütecaviz bulunan bütün alem-i İslam’ın meşhud-ı nazar-ı
telehhüfü olmaktadır. Çünkü alem-i İslam yirminci asr-ı medeniyyet
hükumetlerinin yekdiğerlerine karşı ifasını taahhüd
ettikleri hukūk uhud mukavelata ri’ayet edeceklerine ve
bu uhud-ı düveliyeyi harekat-ı şekavetkaranesiyle yırtmak
sulh ü silm-i cihanı ihlal etmek arzusunda bulunan İtalya
hükumet-i şakiyyesini o harekat-ı bağıyyanesinden men’ ve
salaha da’vet ile haddini bildireceklerine mutmain
bulunuyorlardı. Fakat va esefa ki İslamların Avrupa’ya karşı
olan bu itmi’nan ve hüsn-i zanlarının boşa çıktığını vukūat
gösterdi.
Çünkü İtalya’nın tecavüzlerini Avrupa’nın takdis ve ika’
eylediği cinayatını Salib namına tecviz ettiği görüldü. İtalya’nın
bu tecavüz ve vahşetlerine karşı Avrupa’nın bu suretle
hareketi bir takım esbab-ı kadime ve sevaik-ı hazıraya
müstenid İtalya’nın tecavüz-i vakıı da aynı esbab ve sevaikden
olduğu anlaşıldı. Evet; İtalya tecavüzünü ve Avrupa’nın
bu tecavüz mukabilinde sükutunu tevlid eden esbab sevaik
ve münasebat şunlar idi: ’de Fransa Tunus’u ’de
lerdi. Fransa İngiltere İtalya hükumetleri mezkur iklimleri
taht-ı işgallerine aldıkdan sonra ’da daire-i nüfuzlarında
olan ekalimin hududunu ta’yin ve tahdidde ittifak etmişlerdi.
’de Mısır ve Fas hakkında İngiltere ve Fransa arasında
’de İran hakkında İngiltere ve Rusya beyninde
’de son olarak Almanya Fransa miyanında ittifaklar
vücuda gelmişti. Vücuda gelen bu ittifaklarda İtalya şimdiki
vaffak olmuş ve ma’lum olduğu vechile hemen bila-teehhur
meydana atılmıştı.
bu acı hakīkatlerden kat’iyen sabit oldu ki İtalya’nın Trablusgarb’a
vaki’ olan tecavüzi ve akūrane hareketleriyle resmi
Avrupa’nın bu babda ittihaz etmiş olduğu vaz’iyatın esbab
ve sevaiki maddiyat ve ledünniyatı budur. Bunun için resmi
Avrupa’nın bugün İtalya vahşetlerine karşı alacağı vaz’iyet
sükutdur!!! Çünkü resmi Avrupa’nın dahi İtalya gibi yüzü
kara ağzı kanlı eli kirli İtalya ile olan mukarrerat-ı sabıkasının
bahşettiği İslam kıt’aları lokmalarıyla gözü dönük akıl
ve fikri muhteldir!
Elhamdülillah İtalya’nın bugünkü korsanlığı ve Avrupa’nın
vaz’iyeti İslamları dalmış oldukları derin gaflet uykusundan
uyandırmak resmi Avrupa ile İtalya arasındaki
revabıt münasebat ve mukarrerata haberdar etmek gibi
büyük hizmetlere vesile-i mübeccele olmuştur. Bu vesile-i
mübeccelenin İslamlara bahşeylediği intibahdan İslamlar
mukadderat-ı milliyye ve ictimaiyyelerine aid olan mezkur
mukarrerat-ı düveliyyeyi Avrupa’ya kendi eliyle yıktırmak
ve yaktırmak İtalyayı Trablusgarb’dan çıkarmak denize
dökmek için makam-ı mualla-yı Hilafet ve muazzam Osmanlılar
muavenetten geri durmamak feda-yı can etmek üzere ahd
ü peyman etmişlerdir.
Bugün İtalya muuharebesine karşı İslamlık Osmanlılık
ve Hilafet namına bütün Afrika müslümanlarının harekat ve
mühacemat-ı müttehide-i harika-nümaları Çin Hind Afgan
Türkistan Buhara Hive hülasa bütün küre-i arz müslümanlarının
bizzat ve bil-fi’l meşhud-ı basıra-i iftiharımız
nazra-pira-yı uyun-ı ibtihacımız olmakda olan muavenat-ı
maddiyye ve tezahürat-ı ma’neviyyeleri hep o ahd ü peyman-ı
müttehide-i kahhareleri altında adalet ve intikam-ı ilahi ile
an-karib ezilecek vahşetlerinin korsanlıklarının cinayetlerinin
cezasını görecek muzmahil ve perişan olacak Avrupa
dahi İslamların ve Osmanlıların mukadderatına aid olan
mukarreratını İslamlar ve Osmanlıların ittihadda devam ve
sebatları ilmi ve vicdani ve bi-hakkın medeni olan Avrupa’nın
muavenet-i insaniyye muzaheret-i irfaniyye münasarat-ı
medeniyyesiyle yırtacak ihrak edecek ve umum İslamlar
edecekler feza-yı medeniyyet ve insaniyyette yükseldikçe
yükselecekler sulh u silm-i cihanı muhafaza ve medeniyet-i
hakīkiyyeyi neşr zaifleri himaye ve haklarına hürmet ve riayet
edecekler ve ettireceklerdir.
milli meşru’ ve ali emellerine nail olmak için intibahlarına
ve Osmanlılar ile ittihadlarına vesile-i ulya olmuştur. İslamlarda
vücud bulan bu intibah ve emel-i muallayı din ve ihtiyacın
husule getirdiği bu ittihad bu vahdet-i aliyyeyi hiçbir
kuvvetin men’ edemeyeceği İslamların bu intibahda devam
Hilafet-i uzmayı haiz olan Osmanlılar ile ittihadlarında
sebat metanet gösterdikçe bütün emellerine nail olacakları
muhakkak ise de inkılab-ı Osmaninin amil ve nazımı olan
Osmanlı müslümanlarının bu gaye-i emel-i İslam’ın dahi
rehber ve nazımı olmaları bir fariza-i mühimme-i hayatiyye
bilinmek lazımdır.
Bu hakīkati yani bu gaye-i emel-i İslamiyi Celal Nuri Beyefendi
kendilerine mahsus rengin ve muhteşem bir üs­
lub
le tasvir buyurdular: “Acaba asırlarca devam eden bir devr-i
hür­
riyetiyle beraber şeref ve namusunu da istirdad eden
Devlet-i Osmaniyye’nin millet-i Osmaniyye’nin a­
lem-i İslam’ın
Türklerin gaye ve nuhbe-i emeli ideali hede­
fi maksadı
nedir?
“Bu suale cevap vermek güç değildir. Biz idealimizi biliriz.
Güzide-i al-i Osman Sultan Mehmed Han hazretlerinin
taht-ı hükümranisinde bulunan bu devletin otuz milyonluk
alem-i Osmaninin üç yüz elli milyonluk alem-i İslam’ın elli
milyonluk Türk aleminin gaye-i emeli birdir: Azamet-i sabıkayı
yet kuvvet i’tibariyle hakk-ı müsameratımızı istihsal ve isti’mal!
Evet; bu gayeyi kabul etmeyecek kimse yoktur. Daha
doğrusu Osmanlı Türk-İslam olmak bu gaye ile perverişyab
olmak demektir…
“Hey’et-i Osmaniye-i İslamiyye aşk ile kalb ve ruh ile
bütün mevania iktiham ile böylece gaye-i emele doğru giderse
–emin olunuz– onu rah-ı azminde muvazene-i
umumiyye-i siyasiyyenin topları zırhlıları ne de Avrupa’nın
su’-i niyyeti çevirebilir. Bu ideal ile bu mukaddes ve meşru’
emel ile millet-i Osmaniyyenin necabet-i cibilliyyesi havass-ı
fıtriyyesi daha ziyade tecelli eder. Dost düşman karşılarında
ne müttehid ne müterakkī bir kuvvet olduğunu anlarlar. Bazan
maddi kuvvetin topun tüfengin yapamayacağını azm
ü sebat yapar. Biz de maddeten olan noksanlarımızı ikmal
edinceye kadar bu ma’nevi kuvvetin inkişafına çalışmalıyız.
Hususiyle bu geçirdiğimiz zaman hengame-i harb bu hissin
en ziyade tevessü’ edeceği bir devre-i imtihaniyyedir. Bu
gaye her Osmanlının mayesinde mündemicdir. Onu inkişaf
ettirmek ise hususiyle şu dakīkada en birinci vazife en mukaddes
bir haktır.”
Bu hakayıkın lazım gelenler tarafından nazar-ı dikkate
alınacağına ümidimiz ber-kemaldir.
SİYASİYAT
ALEM-I İSLAM
ve
Almanya’nın Dersaadet Sefiri Baron Marşal’ın Almanya
hükumeti tarafından celb edilerek Londra Sefareti’ne ta’yin
edilmesini bütün matbuat-ı ecnebiyye ve mahafil-i siyasiyye
Trablusgarb muharebesi ile alakadar addediyor.
Müşarun-ileyh sefir cenabları el-yevm Kalsruhe’de Almanya
müzakere ve müdavele-i efkar ederek Londra’da ta’kīb edeceği
meslek hakkında ta’limat almaktadır. Şu ta’limatın esası
Almanya ile İngiltere arasında bir zemin-i i’tilaf ve iştirak-i
mesai tehiyyesinden ibaret olduğunu herkes tahmin ediyor.
Bütün hayat-ı milel üzerine icra-yı te’sir edebilecek böyle bir
mühim teşebbüs için Almanya işte en muktedir ve en zeki
addedilen diplomatını me’mur ediyor.
Şu teşebbüsün derece-i ehemmiyyetini takdir için şurasını
söyleyelim ki bugün hayat-ı beyne’l-milelde müşahede
edilen bütün tezelzülat ve tereddüdat ve sulh u müsalemet-i
umumiyyeyi daimi bir tehlike altında bulunduran başlıca
esbabın menşei Almanya ile İngiltere arasındaki rekabettir.
Şimdiki Almanya Avrupa hükumetleri arasındaki en son
teşekkül etmiş olan bir devlettir. Şu hükumet teşekkül ettiği
zaman istimlak edilebilecek bütün hali kıt’alar veyahud
kifayetsiz dirayetsiz sahibleri tarafından idare ve muhafaza
edilemeyen bütün yerler daha evvel teşekkül etmiş olan diğer
devletler tarafından zabt u gasb edilmişti. Halbuki bir
tarafdan Almanya ahalisinin nüfusu diğer tarafdan Almanya
ticaret ve sınaati dehşetli bir surette tezayüd ve terakkī
etmekde idi. Ahalinin Almanya’da barınamayan fazlası bir
zamanlar Amerika’ya doğru hicret ediyordu. Fakat bilahare
Amerika kendi kapılarını Almanya muhacirlerine kapadı.
nın fazlasını iskan ettirmek gerek mahsulat-ı ticariyye ve
sınaiyesine mahrecler pazarlar bulmak için ne olursa olsun
müstemlekat elde etmeye çalışmaya başladı. Karşısında henüz
perişan olmak üzere bulunan birkaç hükumat-ı İslamiyye
bulunuyordu. İşte Almanya hükumeti için en sağlam en
kısa tarik şu hükumata doğru yürümek idi. Fakat burada
müşarun-ileyhe karşı yine aynı alem-i İslam’ın bir çok nikatına
malik ve mütebakīsine de çoktan beri göz dikmiş olan
diğer hükumat çıkıverdi. Bunlardan en başlıcası İngiltere
karşı gelmekte olan şu iki hükumet arasında bir gün müsademe
vukū’ bulacağı muhakkaktır.
müs­
temlekatını kuvve-i bahriyyesi ile muhafaza ve müdafaa
ediyor. Kendisi ise müdhiş bir donanma tarafından
müdafaa edilen birkaç adaların ictimaından müteşekkil bir
devlet olduğu için başkaları tarafından gayr-i kabil-i hücum
ve istiladır. Böyle bir devlete karşı çıkarak onunla rekabet
etmek için Almanya’ya bilhassa donanmasını takviye etmek
lazım idi. Fi’l-hakīka Almanya donanmasının takviyesine
bütün kuvvet ve dikkati ile koyuldu bir çok fedakarlıklar
sa­
yesinde az zaman içinde kuvve-i bahriyyesini İngiltere
donanmasından sonra en yüksek bir mevkie terfi’ ettirdi.
te bu münasebetle Almanya ile İngiltere arasında tezyid-i
kuva-yı bahriyye üzerine bir müsabaka ve rekabet açıldı.
Almanya’nın her yeni zırhlısına dretnotuna mukabeleten İngiltere
Aynı zamanda Almanya İngiltere’nin alem-i İslam’daki
nam ve şanını tenzil ettirerek onun yerini kendisi tutmak
nı iltizam etti. Abdülhamid zamanında makam-ı Hilafet’e
takarrub ederek Almanya imparatoru İstanbul’a kadar icra-yı
seyahat etti. Şu seyahat esnasında yapılan darat ve
edilen hassas ve mutantan nutuklar Almanya Devleti’nin
alem-i İslam’da İngiltere’nin yerini tutmak istediği niyeti tamamıyla
tezahür etti. Fi’l-hakīka hükumet-i müşarun-ileyha
bu gibi daha diğer bazı harekat ve ef’al-i mahirane sayesinde
alem-i İslam’da az bir zaman içinde bu makam-ı bülendi
ahz etti. Almanya müslümanlarca en samimi en hakīkī dost
addedilmeye başlandı.
Lakin Almanya’nın şu son iki sene zarfında ibraz etmiş
olduğu bazı harekat müslümanların kendisi hakkında beslemekte
oldukları efkar ve hissiyata tevafuk etmedi. Mesela
besti-i hareket bahşetti. Keza Merakeş mes’elesinde bir çok
gürültü bir çok velvelelerden sonra Fransa ile i’tilaf ederek
Fransa’dan almış olduğu müstemlekata mukabeleten Merakeş’in
Fransa tarafından bel’ edilmesine mümaşat etti. Şu
gibi hareketler elbette ki müslümanlara ve alem-i İslam’a
dan birçokları devlet-i müşarun-ileyhanın hüsn-i niyyeti
samimiyeti hakkında iştibah etmeye başladılar.
Şimdi ise mes’ele alem-i İslam’da yalnız kalmış ve yalnız
kendi mevki’ ve hayatını muhafaza edebilmiş olan saltanat-ı
Osmaniyye etrafında çevriliyor.
yir-i Bahr-i Sefid sularına atılması şu mes’elenin meydana
çıkmasına sebeb olmuştur.
Bahr-i Sefid muvazenesi mes’elesi ile en ziyade alakadar
olan İngiltere hükumeti bit-tabi’ İtalya’nın şu yeni vaz’iyyetine
karşı uzun bir müddet la-kayd kalamaz. Er geç işe
müdahale etmek mecburiyetinde bulunacaktır. Fakat şu
müdahale ne suretle icra edilecektir? Osmanlıların hayrına
mı zararına mı? İşte şu mes’ele son derece meşkuk bir rida-yı
mübhemiyyet altında kalmaktadır. Fi’l-hakīka İngiltere
efkar-ı umumiyye ve mahafil-i siyasiyyesinde şu son zamanlarda
bize doğru bir temayül müşahede edilmektedir. Fakat
şu temayül henüz bir kat’iyyet bir şekl-i muayyen kesb
edemedi. Behemehal Almanya için şu mes’eleyi anlamak
üzerindeki rida-yı mübhemiyyeti kaldırmak mümkün ise
surette iki hükumet arasında şu mes’eleden dolayı müdhiş
bir mudarebenin zuhuru ağleb-i ihtimalatdandır.
Fakat acaba Almanya ile İngiltere arasında i’tilaf ne gibi
mahiyette olabilir? Osmanlıların aleyhine mi lehine mi?
Bazıları aleyhimize olacağını iddia ediyorlar. Fakat biz
buna ihtimal vermiyoruz. Bizim mahv u perişanimiz ne
ğildir. Fi’l-hakīka İngiltere müstakbelen kavi ve muhteşem
bir Devlet-i Osmaniyye’den mütevahhiştir. Fakat evvela
hükumet-i mezkure burasını da unutmaz ki şimdilik bizim
mevcudiyetimiz onun için elzemdir. Osmanlı Devleti bugün
Rusya’nın cenuba ve garb-ı cenubiye yani Hindistan yollarına
doğru yürümesine karşı bir sedd-i tabii teşkil ediyor. İstikbale
gelince biz kendi ef’al ü harekatımızla kavi ve muktedir
bir saltanat-ı Osmaniyye’nin İngiltere’nin şarkda tabii ve
samimi bir dostu ve müttehidi olacağını isbat edeceğimizde
şüphe etmiyoruz.
Almanya’ya gelince şu hükumetin bütün şark hakkında
beslemekte olduğu iktisadi ümidlerin husul-pezir olması
bit-tabi’ Osmanlılığın beka ve devamına mütevakkıfdır. Yarın
Osmanlılık yerine başka bir hükumet Almanya kadar
müterakkī ticaret ve sanayi’ nokta-i nazarından o derece
muktedir bir devlet kaim olursa bedihidir ki Almanya’nın
bütün bu ümidlerden vazgeçmesi lazım gelecektir. Evet Almanya’ya
Afrika’da bazı müstemlekatın verileceği söyleniliyor.
Fakat Almanya pek ra’na biliyor ki henüz bedevi ve
hatta vahşi bir hayat geçirmekte olan şu müstemlekat daha
bir çok seneler Almanya hazinesine bar olmaktan başka bir
ehemmiyeti haiz değildirler. Bu gibi müstemlekat için Almanya
Asya gibi vasi’ ve tükenmez servet-i tabiiye malik
olan kıt’a hakkında beslemekte olduğu ümidlerden el-yevm
bile şu kıt’aya vaz’ etmiş olduğu mühim sermayelerden teşebbüsattan
vazgeçmez!
arasındaki i’tilaf tecrübelerine bir nazar-ı nik-bin ile bakıyoruz.
Fakat bununla beraber vaz’iyyetin vahametini unutmamalıdır;
bu sıra Osmanlı devlet ve diplomatları için en müteyakkız
bulunmak lazım gelen bir zamandır!..
TAVZIH-I HAKĪKAT
– –
Mevzu’-ı bahsimiz olan Colniche Zeitung gazetesi nde
münderic mektubun bir fıkrasında “Maamafih Girit hadd-i
zatında gaib olmuş idi. Hukūk-ı hükümrani-i Osmani nokta-i
nazarından bir tarafdan düvel-i hamiyye Fransa İngiltere
ye’ye Girit’i rabt eden rabıtayı gevşeterek onu padişahın
hayali bir rişte-i münasebeti derecesine kadar indirmişler
diğer tarafdan Yunan hükumetiyle devamı mukarrer münasebet-i
siyasiye ve esasiyyeyi te’min edici revabıt-ı metine
te’sis eylemişlerdir” deniyor. Şu saf ve hakīkakate mukarin
olan i’tirafa karşı muharririne beyan-ı teşekkür ederiz. Zira
bu ifade-i kat’iyye bizi düvel-i müstevdeanın senesinden
beri ta’kīb ettikleri hata-alud siyasetlerine karşı her
türlü tenkīdatı yürütmeye salahiyetdar kılıyor. Ma’lumdur ki
hakan-ı sabıkın Girit mes’elesine eser-i za’f olarak gösterdiği
müsamaha düvel-i müstevdeayı gayet müsaid bir mevkie
da Bahr-i Sefid’in muvazenesini Girit’in anahtarıyla te’min
etmek hülyasına düşmüş ve hatta Girit mes’ele-i mühimmesinin
merkez-i hallini Roma’ya getirmek ve binaenaleyh
–İngiliz siyaset-i kadimesine karşı– hukūk-ı hükümrani-i
Osmaniye Roma’dan icra-yı te’sirat etmeye bile muvaffak
olmuş idi. Herkesin ma’lumudur ki alem-i siyasiyyatta en
ziyade muvaffakiyeti te’min eden esbab “kuvvet”dir. Biz o
sıralarda istibdadın zehr-alud te’sirat-ı menhusesiyle pek zaif
düşmüş hatta devlet-i Osmaniyye’nin deva-yı hayatını bir
takım süfli entrikaların hayyiz-ara-yı husul olmasına menut
addetmiş başımızda yanan ateşleri görmeyerek Girit’de
namus-ı millimizi ihtirasat-ı mütezadde-i siyasiyyesiyle
gözlerine perde inmiş olan “hamiler”e tevdi’ etmiş idik. Bu
halet-i feciaya koca bir devlet-i muazzamayı muztar kılanlara
la’net yağdırmak vazife-i hamiyyettir zannederiz.
Diğer tarafdan “müstevda’” sıfatını vermiş olduğumuzdan
düvel-i muazzamanın Girit’de –ta’bir ma’zur görülsün–
oynadıkları iki yüzlü komedyanın zehirli alkışlarını toplayan
zavallı millet-i Osmaniyyenin pür-hiddet ü hışm ihtisasatını
şurada şerh etmekten vazgeçemeyiz. Biz Girit’i bir “vedia”
olmak üzere düvel-i muazzamaya teslim ettik. Vedianın bir
emanet olduğunu ve binaenaleyh onda tasarruf caiz olmadığını
erbab-ı hukūk gibi rical-i siyasiyyun dahi tasdik
ederler. Şu halde mektubun muharriri tarafından vaki’ olan
şı hiyanet ettiler. Gerdun bir asiyab-ı felaket-medar ise bu
hıyanete sebeb olanların cezasını er geç verecektir. Zaten
meşime-i siyasetin bu günlerde ne doğuracağını bilmiyoruz.
Fakat eminiz ki Bahr-i Sefid muvazenesini –Girit’i vesile addederek–
bozmak isteyenlere pek büyük bir ders-i te’dib hazırlıyor.
Hatta iddia edebiliriz ki alem-i siyasiyyatta görünen
muzlim bulutların merkez-i ittisaı Girit olacaktır.
Düvel-i müstevdeanın tuttukları tarik-ı na-hemvarı şehrah-ı
necat ve şeref addetmeye meyl eden Yunan komşumuz
eğer rical-i siyasiyye-i meşhuresinin sertacı olan Trikopi’nin
vasiyet-i ahiresini düşünerek ve “Girit Yunanistan için
bir mezar-ı fena olacaktır” düstur-ı siyasisini üssü’l-esas-ı
ha­
rekat ittihaz ederek Türkiye ile ciddi ve samimi bir siyaset
ta’kīb etmiş ola idi encam-ı karda kendisi için inkisar-ı hayali
mucib dolaşıklı bir yol tutmuş olmazdı. Biz Yunan Başvekili
Venizelos’u şahsen tanır ve zeka ve dirayetini tasdik ederiz.
Fakat siyasi-i müşarun-ileyhin –belki istemeyerek– fena pek
fena bir akıbete müncer olacak bir siyasete alet olduğunu
muhsin ikliminden ahz-ı zeka ve deha eden Yunan başvekili
bilmelidir ki Girit Osmanlı memleketi kalmaz ise Yunanistan
Düvel-i müstevdea Girit’i yed-i emanetlerine aldıkları
zaman “hukūk-ı hükümrani-i Osmani’nin cezirede bekasını
ve asayiş-i umuminin te’mini ile beraber unsur-ı İslam’ın
muhafaza-i can ve ırz ve malına müteahhid” bulunduklarını
resmen ve kat’iyyen Babıali’ye beyan ettiler. Acaba hedef-i
hareket ile maksad-ı aslileri arasında tezahür eden tenakus
ve mübayeneti te’lif iktidarını haiz hangi siyasi mevcuddur?
Buradaki sualimizi Yunan başvekiline tevcih etmekten ihtiraz
ederek deriz ki: Venizelos şan-ı zaferi Girit’in şevahık-ı
mualla-yı siyasetinde arayacak yerde Osmanlılık aleminde
ciddi ve pek samimi bir hayat-ı ahenkdar-ı iktisadiyyattan
temenni ede idi pek çok isabet etmiş olur idi!
RUSLAR – İRANILER
MEŞHED BOMBARDIMANI
Rusya Hükumeti senesinde İngiltere ile kendi beyninde
akd eylediği i’tilaf mucebince İran-ı Şimali’de kendisine
bir “mıntıka-i nüfuz” ayırmış ve İngiltere için dahi
ayırmıştır. Rusya İran’ın eyalat ve vilayat-ı şimaliyyesini
fi’len işgal etmek için İran hükumetine karşı anen fe-anen
müşkilat icad etmekte kusur ve ihmal göstermemiştir. İran
hükumet-i meşrutasıyla vatanperverlerini aciz bırakmak için
bazuya vermiş ve İran meşrutiyetinin temerküz ve teessüsüne
düşman olan sabık müstebid ve mürteci’leri İran aleyhinde
daima teşvik ve terğīb etmiştir. Gah Rahim Han’ı gah
Şücaüddevle Hamd Han’ı bazan Mehmed Ali ve avenesini
lubu vechile kullanmış ve en sonra İran umur-ı maliyye ve
Müşaviri Amerikalı Mister Şuster Morgan ile maiyetindeki
refiklerini İran’da kuvveden fiile çıkarmak istediği amal
ve menviyyatına muhıll ve muzır gördüğünden azilleriyle
den beri İran’da bulundurmakta olduğu kuvve-i askeriyyesi
vasıtasıyla mezalim-i guna-gun irtikab ederek meşrutiyetin
tifa etmeyen Rusya ahiren Azarbeycan ve Tebriz vekayi’-i
müellimesine sebebiyet verip yüzlerce ma’sum ve bi-günah
evlad-ı vatanın i’damlarına teşebbüs ettikten sonra bakiyyetü’s-seyf
kalan İran ahrarını hapis ve işkence ve nefy ü
teb’id ile tahkīr ve tevhin eylemiştir. Kendi tarafdarı olan
kimini vali kimini de mühim me’muriyetlere ta’yin etmiş ve
si’ni mürteci’ kabine eliyle kapattırıp Bahtiyarileri para kuvvetiyle
at eylemiştir. Rusya en sonra İran’ın Geylan Mazenderan
Azerbaycan Kazvin eyalat ve vilayetlerini doğrudan doğruya
kuvve-i askeriyyesiyle işgal etmiş ve İran ahrarını terk-i
dar u diyar etmeye mecbur etmiştir.
Daha sonraları Horasan ve Meşhed’i dahi zabt
ve istila etmek için vaktinden evvel oralara kendi asakirini
sevk ederek Yusuf Han-ı Herati ve Mehmed Han-ı Nişaburi
gibi hainleri Meşhed’de iğtişaş çıkarmak için şah-ı mahlu’
ve amaline muvaffak olmuştur. Bilahare iğtişaşa sebeb olan
eşkiyayı def’ ve tenkil etmek bahanesiyle seri’ atışlı topları
vasıtasıyla bil-umum İslamların ziyaretgahı olan sekizinci
ederek azim maddi ve ma’nevi hasarat ika’ına muvaffak olmuştur.
Bu dilsuz hadise esnasında iki yüz biçare ve bi-günahın
ölümüyle yüz kişinin yaralanmasına sebebiyet vermiştir.
Akībinde kuvve-i askeriyesiyle İmam Rıza hazretlerinin
mezar-ı mübarekine girip oraya Rusların top güllesinden
masun kalmak için iltica etmiş olan zu’afa ve fukarayı haps
ve tevkīf ettikten sonra kendi askerlerinin ester ve hayvanlarına
Kembriç Darülfünunu lisan ve edebiyat-ı Farisi muallimi
olan Profesör Edvar Brown cenablarının İngiltere’de münteşir
Manchester Guardian gazetesine derc eylediği makaleye
nazaran Rus zabitleri imamın mezar-ı şerifinde bulunan
bütün İran şahlarıyla ekabir ve a’yanı tarafından nezr
ve teberru’ edilen eşya-yı nefise ve asar-ı kadimeyi kamilen
ele geçirip Petersburg Müzehanesi’ne göndermiştir. İmamın
mezarlığında mevcud olan asar ve cevahir-i giran-baha ile
Şah Abbas ve Safevi şahları devrinden kalma nefais-i eşya
ve mefruşatı Ruslar gasb ettikten sonra imamın kütübhanesinde
bulunan bil-cümle el yazması ve İran’ın en güzide
ve meşhur hattatları tarafından senelerce emek sarf etmek
suretiyle meydana getirilen müzehheb ve münakkaş kitapları
da elde edip Rusya’ya yollamıştır. Bu fecayi’den sonra
Ruslar asayişsizliğe sebebiyet veren şakīleri salıverip Meşhed
polislerini vazifelerinden tecrid etmiştir. Ahiren Meşhed
valisi bulunan Rüknüddevle’yi idaresizliğinden bahisle İran
kabinesine azl ettirip yerine kendi taraftarları olan Neyyirüddevle’yi
ta’yin ve Harakof namındaki bir Rusyalıyı Meşhed’in
polis müdiriyetine nasb etmiştir. Londra’da münteşir
Şark-ı Karib gazetesinin beyanatına göre imamın mezarına
halde bazıları Rusya askerlerinin süngüleriyle diğerleri de
diri olarak kuyulara atılmışlardır. Ruslar müdhiş ve mahuf
güllelerinin isabetini te’min için toplarının bir kısmını mürtefi’
bir hanın damına çıkarıp yüz seksen ayrı mermi ve üç yüz
elli ufak gülle imamın mezarına atıp mahall-i mezkurun bir
kısmını kamilen tahrib ile diğer kısmını hasar-dide eylemişlerdir.
Bombardımana Rebiülevvel’in dokuzuncu günü öğleden
evvel başlanmış ve akşama kadar devam olunduktan
sonra nihayet verilmiştir. Rusların tahribatından salim kalan
yer yalnız mezar-ı şerifin minarelerinden ibarettir. Mezkur
gazeteye Meşhed’deki muhabir-i mahsusu tarafından iş’ar
olunduğuna bakılırsa Ruslar fitne ve fesadın mürettib ve
müsebbibi olanları kamilen taltif ettikten sonra Meşhed’den
çekilmelerini ihtar etmişlerdir.
Vaktiyle Anadolu ve Arabistan ile İran’da tetebbuat-ı
miyye ve fenniyye ve ictimaiyyede bulunmak üzere oralarda
ataşemiliteri Major P
. M. Sykes – ki hal-i hazırda devlet-i
müşarun- ileyhanın Meşhed’deki General Konsolosu
bulunuyor– A Tarvers La Perse namında te’lif ettiği eserde
Meşhed şehriyle imam-ı müşarun-ileyhin mübarek merkadi
hakkında gayet etraflı ma’lumat-ı mükemmele i’ta ederek
diyor ki: “Peder cihetinden sülalesi Hazret-i Ali kerremallahu
vechehu ve validesi ise Hazret-i Fatıma binti Nebi radıyallahü
te’ala anhaya muttasıl olan Sekizinci İmam Rıza hazretlerinin
mezar-ı şerifi Meşhed Kasabası’nın vasatında kain olup
etraf-ı erbaası büyük ve geniş caddelerle ihata olunmuştur.
Mezkur caddelerden züvvar imamın makberesine amed şüd
edip namaz ve dualarıyla evkat-ı hamsede iştiğal ederler.
Mezkur caddelerde vaktiyle dikilen gölgeli sal-hurde ağaçlar
marrin ve abirinin istirahatini te’min ediyor. İmamın mezarını
ziyaret için her sene bilad-ı baide-i İslamiyye’den Türk
Arab Acem Afgan Hind Cava Tatar Özbek müslümanlarından
altmış bin kişi Meşhed şehrine uğrayıp günlerce ikamet
ederler. Mekke-i muazzama Kerbela Necef ziyaretgahlarından
sonra bu mahall-i mübarek en mu’tena ve mukaddes
emakin-i müberreke-i İslamiye’den ma’duddur. Mezarın
bulunduğu mahallin etrafında geniş odalar ve revaklar inşa
edilip gureba ve fukaranın ikametlerine tahsis olunmuştur.
Bil-umum yeryüzündeki Şiiyyü’l-mezheb müslümanlar tarafından
Hazret-i Rıza’ya hedaya ve nüzurat takdim olunmuş
ve müşarun-ileyhin mezarı adeta bir İslami Müzehane haline
kıymetli mücevherler içinde birkaç tane murassa’ tac dahi
bulunmaktadır. Merkad-i mezkurun parmaklıklarıyla kapıları
som altın ve gümüşten yapıldığı gibi içindeki mefruşatı
da pek kadim ve değerlidir. Bundan başka imamın dört
hazinesi olup içinde enva’ incilerle güzel ve kıymetli firuze
ve mücevherler doludur. İran şahlarından olup Hindistan’a
hücum ile avdetinde beraber getirdiği altın ve mücevheratı
Nadir Şah kamilen imam hazretlerine vakf ve teberru’ etmek
suretiyle dindarlığını isbat eylemiştir. İmamın mezarını
kıymetli mermer ve musanna’ taşlar mezahim ve meşakk-ı
fevkalade ile Meşhed’e nakl ettirilip icab eden yerlere vaz’
olunmuştur. Mezar-ı mezkurun inşasına vaktiyle İran’ın en
birinci mi’marları tarafından i’tina ve dikkat olunmuş ve
eserin meydana getirilmesine son derece himmet ve gayret
edilmiştir.
“İmamın mevkūfatı o kadar çoktur ki varidatı bir küçük
Avrupa hükumetinin varidatına mukabildir. İmamın mezarı
etrafında on altı medrese-i ilmiyye inşa edilerek daimi
surette bin iki yüz talebe-i ulumun tahsil-i ulum-ı diniyye
edebiyye mantıkıyye ve felsefiyye-i İslam ile iştigal eylemelerini
teshil eylemiştir. İmamın mezarına bakan hademe ve
me’murinin adedi üç bin kişiyi mütecaviz olup bunlara yiyecek
giyecek ve maaş verilmektedir. Hasılı İran’da bulunan
emlak ve akarın dörtte biri imama vakf edilmiş ve gece gündüz
tevzi’ edilmekte bulunmuştur. İmamın umur-ı vakfiyyesine
bakmak için icra-yı vazife ve hizmet eden ketebe ve muhasibler
bir küçük hükumeti idare etmeye kifayet ederler.”
Baladaki beyanattan Rusların ika’ ettikleri zarar ve
hasarat-ı maddiyyenin mikdarı kolaylıkla tahmin edilebilir.
Daha İran’ın nikat-ı şimaliyyesine gereği gibi yerleşemeyen
Ruslar sellemehü’s-selam İranilerin ve umum müslümanların
ziyaretgahını teşkil eden emakine karşı tecavüz edip
bugün İslamları dilhun eylemişlerdir. Bu harekat-ı dürüştane
ve hasmane ile İraniler Rusları nasıl sevebilsinler. Bilakis
a’mak-ı kalblerinde Ruslar’a karşı derin bir hiss-i husumet
ekildiğine şüphe yoktur. Me’abid ve mesacid ile rüesa-yı
dinin mezarları her yerde ve her millet ve din nazarında
masun bulunduğu halde Ruslar hiçbir şeye ehemmiyet
vermeyerek Meşhed’deki İmam Rıza hazretlerinin merkad-i
mübarekini toplarıyla bombardıman etmek suretiyle mahiyet-i
garazkaranelerini derhal ortaya koymuşlardır. Bu hafta
bahsederken sözünü Meşhed bombardımanına intikal ettirip
Rusların harekat-ı ahirelerini edille ve berahin-i mantıkıyye
larını lisan-ı ta’n u la’n ile yad eylemiştir.
Şimdi munsıfane düşünelim Ruslar ne yüzle İranileri
kendilerine ısındıracaklar ve ne hak ile bu fenalıkları yapıyorlar.
olan Rusya’nın teşebbüsat-ı istilakaranesi bundan ibarettir.
Hayret ibret!

----
MEKATIB
----

HAKĪKĪ MÜSLÜMANLIĞI AVRUPA’YA

----
TANITMANIN YOLUNU BULALIM
----

Alman Levante Vapur Şirketi tarafından Almanya ihracat-ı
sınaiyyesinin tezayüdü kendi varidat-ı seneviyyesinin
de tezayüdünü mucib olacağı mülahazasıyla bir buçuk sene
mukaddem evvelce mahiye olmak üzere ve el-an on beş
günde bir çıkarılan resimli Alman Levante gazetesi gerek
şarkda ticaretle meşgūl vatandaşlarına gerek vatanında
şarkla münasebat-ı ticariyyede bulunan ticarethanelere büyük
bir menfaat te’min eylemektedir. Mündericatı şarkda
revac bulacak emtianın reklamından maada ticaret için
oralarda geçen meta’ın cins ve fiyatlarıyla terkibat-ı i’maliyyesini
münakasaya çıkarılan eşyanın teferruatıyla usul-i
teslimatı ve mahall-i müracaatlarını şark-ı karib körfez ve
limanlarının idhalat ve ihracat istatistiklerini ticaret nokta-i
nazarından vukūat-ı yevmiyye ve mühimmeyi muhtevidir.
sında:
Tetkīkat-ı Fünun-ı İslamiyye
Namı tahtında Berlin’de bir cem’iyetin teşkil olunduğu
ve hedef-i maksadı ise alem-i İslam’ın ahval-i mezhebiyye
ve fikriyyesini hayat-ı ictimaiyye ve medeniyyesini tedkīk ile
ta’kīb etmek ve elde ettiği ma’lumatı garb medeniyeti nazar-ı
diyor ki:
“Hal-i hazırda memalik-i İslamiyye’nin hemen her tarafında
Avrupa milel-i medeniyyesinin nazar-ı dikkatini celb
edecek surette bir faaliyette bulunulduğundan Almanlar da
dahil oldukları halde garblıların kuvve-i faaliyyelerine ihzar
olunan bu vasi’ arazide Avrupalılar daha ziyade sarf-ı
mesai ederek içerilerine doğru sokulup garblıların oralarda
lere muvaffakiyetle sokulabilmek için ancak ora ahvalinin
künhüne vukūf-ı tam hasıl etmek ile olabilir. İşte şu teşekkül
eden cem’iyet şark ahval-i hazıra ve sabıkası meraklılarının
ta’mik-ı ma’lumatlarına bir menba’ teşkil ederek daire-i
ma’lumatlarının tevsiine hizmet edecektir. Bu hususda
memalik-i İslamiyye’de müddet-i medide mütemekkin ve
ma’lumatın hakīkatine iştibah hasıl ettirmeyecek mu’temed
sahib-i dirayetler tercih olunduğu cihetle bu gibi menba’lardan
hayati ve fen elde edilen ma’lumat kitap şeklinde neşr
edildikten maada daimi ve suret-i muntazamada konferanslar
da verilerek cem’iyet a’zalarının tenvir-i efkarına
çalışılacak cem’iyet varid olan suallere bir menba’-ı ahz-i
ma’lumat olacak muntazam bir kütübhane teşkil edilerek
hal-i hazırda edebiyat ve harekat-ı İslam’a dair neşr olunan
kitaplar hususiyle İslam gazeteleri mündericatı cem’ olunarak
a’zalarının müstefid olmasına sa’y ü gayret olunacaktır…”
eylediğim Alman cem’iyetinin ta’kīb edeceği hatt-ı hareket
her ne kadar bizim için henüz mechul ise her halde mucib-i
laşıldığı üzere tercihan intihab ettikleri ahz-i ma’lumat menba’ları
müddet-i medide İslamlar içerisinde mütemekkin
yine Avrupalılar olduklarından bunların kendi hissiyatlarına
mağlub olmadan bi-tarafane ma’lumat vermeleri kabil-i tasavvur
mudur? Cümlenin ma’lumu olduğu üzere her hangi
bir ferd nokta-i bi-tarafiyi iltizam azm-i kavisinde bulunsa
bile yine hissiyat-ı milliyye ve mezhebiyyesine bila-ihtiyar
mağlub olduğu tecrübe ile sabittir. Hergün yeni yeni hayret-amiz
havadis okumak hevesinde bulunan yirminci asır
garb ahalisinin iştihasına ne suretle galebe çalacağını şaşırmış
olan Avrupa matbuatı verilen ma’lumatların ekserisini
bila-tahkīk ve tedkīk bazılarını da yalan yanlış tab’ ettiklerinden
kari’lerini alem-i İslam’ın kesb-i istihkak etmediği
fikirlere düşürüyorlar. Bu kabilden olarak bu hafta intişar
eden Vohen Şav resimli gazetesi İtalyanların topa tuttukları
Bahr-i Sefid Boğazı medhali diye bizim İstanbul Boğazı’ndaki
Rumeli Hisarı’nın resmini kari’lerine gösteriyor. İşte
bunun içindir ki bizde de bu gibi cem’iyetler teşkil olunup
da hakkımızda hakīkate gayr-i muvafık neşriyat yine kendi
lisanlarıyla cerh olunarak neşr ettirilse alem-i İslam ve akvam-ı
şarkiyye hakkında neşv ü nema bulmuş olan zanniyat
birden bire solarak mahv olacağı gibi İslamiyet hakkında
sağlam fikirler husule getirileceği şüpheden varestedir. Zaten
tezelzüle ve tefrikaya giriftar olmuş olan fikr-i hıristiyani
hakīkatin izharıyla tenvir olunacak olur ise İslamiyet’in istifadesini
mucib olacağında kat’iyyen şüphe etmemelidir.
TOKYO’DAN MEKTUB
Mart nihayetinde bir gün Tokyo’da kain zadegan mektebinin
yevm-i mahsusu münasebetiyle da’vet olunmuştum.
Mektebe geldiğimde hey’et-i muallimin tarafından istikbal
olunarak mektebin müdiri meşhur General Nuci cenablarının
huzuruna kabul buyuruldum. On dakīka kadar kendileriyle
sohbet ettim ellerimi sıkarak pederinize ayrıca arz-ı
dular.
Mektebin kayık yarışları başladı biz müşarun-ileyh general
mezkurda veliahd hazretleri dahi teşrif buyurmuşlardı. Yarışı
müteakib çay ziyafetinde herkes baş açık olduğu halde yalnız
ben fes ile bulunuyordum. Veliahd hazretlerinin nazar-ı
dikkatlerini celb etmişim gayet nazik bir zat olduğu zaten
müşahede olunuyordu. Müşarun-ileyh hazretlerinin meclisden
müfarakatleri esnasında General Nuci cenabları “Japon
muhibbi bir genç Türk talebesi” diyerek beni veliahd
hazretlerine takdim ettiler. Müşarun-ileyh cenabları yanıma
gelerek iltifat buyurup:
– Teşekkür ederim iki millet yakında biri birini daha yakından
tanıyacaklar muhabbetimiz her iki taraftandır çalışınız!..
diyerek geçti. Ben de bir şey diyemedim. Nuci cenabları
veliahdı teşyi’ ettikten sonra gülerek yanıma geldi. Veliahd
size tekrar selam söyledi diyerek pek samimi bir iltifat ile
sattan bil-istifade bir çok şeyler söylerdi gördün mü babalar
feti devam etti bu kere ziyafet hususi idi. Mükellef adamlar
gitmişti mamafih yine bir çok adamlar vardı.
Esna-i ziyafette bir çok nutuklar irad olundu. Nutukların
hulasası muharebe-i hazıra münasebetiyle Japonların hissiyatına
ait olup hep bir ağızdan İtalyanlara izhar-ı nefret
olunuyordu. Bilhassa mektebin ulum-ı ilahiyye muallimi
Fransızca nutuk irad ederek gayet mufassal surette Avrupa
vahşetinden bahsettikten sonra beyaz belaya karşı Japon
ve müslümanların vazifelerinden ve bilahare an-karib Hilal
hitam verdi.
Bunu müteakib General Nuci cenablarının kayınbiraderi
Vatanaba cenabları dahi iki milletin muhabbetinden bahsettikten
sonra Ay ile Güneş yekdiğerine gayr-i müfarik ecram-ı
semaviyyeden olduğunu söyledi.
Ulum-ı diniyye muallimi İslamiyet’in ulviyyetinden bahsederek
hamrın hürmeti esbabını gayet müessir surette izah
eyledi. Hukūk muallimi İslamiyet’te hukūk-ı nisvanı medh
etti.
Şu suretle meclis saatlerce devam etti ben de oldukça
göz yaşları döktüm. Artık ben bundan sonra fesim ile
ne kadar iftihar edersem hakkım vardır zira bana bu iltifatlar
fesim sayesinde oldu.

----
MAKAM-I MUALLA-YI HILAFET
----

VE KAŞGAR MÜSLÜMANLARI
Geçen haftaki nüshamızda Türkistan-ı Çini’de kain Kaşgar
müslümanlarının Trablusgarb Muharebesi için gönderdikleri
meblağdan ve bu babda ibraz eyledikleri fütüvvet ve
hamiyetlerinden bahsedilmiş idi.
Bu defa dahi Kaşgar müslümanları a’yan ve eşraf ve
ulemasından olup nam-ı muhteremleri matbaamızca ma’ruf
bulunan bir zat-ı ali tarafından Enderun-ı hümayun Muallimi
Kolcalı Abdülaziz Efendi’ye vurud eden bir mektubun
sadedimize ait olan kısmını muhterem kari’lerimizin nazar-ı
mütalaalarına vaz’ eyleriz.
“Dersaadet’ten müfarakatimin sekizinci ayında Kaşgar’a
vasıl oldum. Yolda uğradığım memleketler müslümanları tarafından
büyük hürmetler samimiyetler ile istikbal olunuyor
nev-cah efendimiz hazretlerinin sıhhat-i hümayunlarından
ve hükumet-i meşruta-i seniyyelerinin vaz’iyyet-i hazırasından
ve asakir-i Osmaniyye-i şahanelerinin ahval-i gazanferanelerinden
mübahaseye tealluk ederdi.
Bu abd-i aciz dahi lisanım döndüğü kadar Hilafet-penah
şevket-meab Sultan Mehmed Reşad Han eyyedehullah
efendimiz hazretlerinin büyüklüklerinin iktidarlarının merhametlerinin
meratib-i samiyyesiyle Osmanlılar ile alem-i
rinin derecat-ı aliyyesi her nevi’ sitayişin fevkinde olduğunu
ve hükumet-i meşrutalarının meslek-i alisi dahi aynı fikir
ve meslek ve iktidar-ı şahane daire-i bahiresinde cereyan
etmekte bulunduğunu ve asakir-i nusret-measir-i mülukanelerinin
devr-i sabıkdan parlak ve her türlü tekemmülat-ı
askeriyye ile mücehhez olduklarını re’ye’l-ayn müşahedesiyle
bahtiyar olduğumu zikrettikçe İslamlar tarafından bütün
samimiyetle hulus ve sadakat yaşlarıyla Halife-i a’zam
efendimiz hazretlerinin ömür ve afiyet-i cihan-kıymet-i
şahanelerinin temadisine bütün umur ve efkar-ı hümayun-ı
mülukanelerinin tevfikat-ı Sübhaniyyeye iktiranına ve hü­
ku­
met-i meşruta-i adilelerinin kaffe-i harekat-ı idariyye
asakir-i müeyyedetün min indillah şahanelerinin her yerde
mansur ve muzaffer olmalarına dualar tazarru’lar niyazlar
bargah-ı icabet-i iktinah-ı ehadiyyete ref’ ediliyor idi.
dualar sadakatler huluslar içinde lebriz-i sürur ve hubur
olduğum halde yukarıda geçtiği gibi sekiz ayda Kaşgar’a
vardım. Bütün Kaşgar ahalisi bu hakīr üstaz ve üstaz-zadelerinin
Bu güzel memlekette dahi makam-ı Hilafet’ten yukarıdaki
aynı sualler irad edilir aynı cevaplar verilir aynı samimi
dualar tazarru’lar niyazlar dergah-ı azamet-iktinah-ı uluhiyyete
arz ediliyor idi.
ler iklimler müslümanlarının Hilafet-i ulya-yı İslamiyye ve
hükumet-i muazzama-i Osmaniyye’ye karşı beslemekte oldukları
rabıtaları böyle ali saf muhkem metin bir vaz’iyettedir.
Hele İtalya korsanlarının Hilafet’in hak-i pakine vukū’
bulan vukū’ bulmakta olan tecavüzleri o vaz’iyet-i ma’neviyye-i
Bu vesile-i mübeccele Kaşgar ve havalisi müslümanlarına
Trablusgarb Muharebesi’ne iane namıyla bir iane defterinin
küşadını ilham eylemiş ve beyne’l-İslam iane cem’ine
mübaşeret edilmiştir.
Cem’ edilmekte olan ianeden bu mektubu postaya verdiğim
tarihe kadar teraküm eden dört bin rublesi posta ile
gönderilmiştir . İane teraküm ettikçe peyderpey gönderilecektir.
Bugün bütün Kaşgar ve havalisi müslümanlarının
birinci vazifelerini Hilafet ve hükumetin beka ve muvaffakiyatına
asakir ve mücahidin-i Osmaniyye’nin muzafferiyetlerine
bütün mahafil-i aliyye-i ilmiyye ve hususiyyede dualarda
bulunmak ikinci vazifelerini iane cem’ etmek gibi milli ali
medeni dini iştigaller teşkil etmektedir.
tecelli edeceği ve İtalya hükumet-i bağiyyesinin mahv muzmahil
perişan olacağı kat’idir. Yaşasın Hilafet ve Osmanlılar
mahv olsun İtalya.
ŞUUN
MECLIS-I MEB’USAN-I OSMANI
HÜLASA-I MÜZAKERATI
Zabt-ı sabık kıraet ve aynen kabul olunduktan sonra henüz
gelip de tahlifi icra olunmayan zevatın tahlifi icra olundu.
Titanik hadisesi münasebetiyle çekilen ta’ziyet telgrafnamesine
beyan-ı teşekkürü havi Sir Edward Grey’dan mevrud
telgrafname kıraet olunarak alkışlandı.
Bazı vilayat-ı Osmaniyye’den galeyan-ı hissiyatı mübeyyin
olarak gelen telgrafnameler kıraet olundu ve şiddetle
alkışlandı.
Mazbata-i intihabiyyelerin kıraetine başlandı. Reis mazbatalar
aynı mealde olduğu için sade daire-i intihabiyesinin
ve kendisinin ismi okunmak suretiyle geçiştirilmesini teklif
etti. Bu mes’ele gürültüye sebebiyet verdi. Lehde aleyhde
bir çok şeyler söylendi. Nihayet okunmasına karar verilerek
yine kıraete başlandı.
Lazistan Meb’usu Ziya Bey’in dünkü A’yan müzakeresinde
Damat Ferid Paşa’nın intihabat hakkındaki beyanatının
Meclis-i Meb’usan’a ve umum millete ait bir tahkīr olması
edildi.
Zabt-ı sabık kıraet ve aynen kabul olunduktan sonra henüz
gelip de tahlifi icra olunmayan zevatın tahlifi icra olundu.
Trablus ve Bingazi mücahidlerine
beyan-ı teşekküratı havi çekilen telgrafa Enver Bey’den
gelen atideki cevap okundu:
Deraliyye’de Meclis-i Meb’usan Riyaset-i Aliyyesine: Burada
vazifelerini ifadan başka bir şey yapmayan bizlere karşı
muhterem Meclis-i Meb’usan’ımızın telgrafla izhar buyurduğu
hüsn-i teveccüh ve i’timad bizi fevkalade müteşekkir
kıldı. Bundan böyle de bu i’timad ve teveccühe layık olduğumuzu
göstermeye çalışacağız. Yekvücud olarak mahv
olacak veya düşmanımızı kamilen kahr u tedmir edeceğiz.
En küçüğümüzden i’tibaren hepimiz şimdiye
kadar bizi bırakmayan Allah’ın bundan sonra da bizlere
muavenetinden eminiz.
Enver
§ Ba’dehu mazbata-i intihabiyyelerin kıraetiyle iştigal o­
lundu.
OSMANLI-İTALYA MUHAREBESI:
Atideki ma’lumat darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
manlı Ajansı’na tebliğ edilmiştir:
yirmi sekizinde karargah üzerine bomba atmıştır. Bir
şehid üç mecruh vardır.
Küçük bir müfrezemiz tarafından kurulan pusudan
bir düşman taburu üzerine edilen ateşle mezkur tabur
bir hayli zayiata duçar olarak karma karışık firar etmiş ve bu
esnada düşmanın topçu ateşiyle tarafımızdan yalnız iki kişi
mecruh olmuştur.
Derne’de ta’lim etmekte bulunan iki bölük
ateşin te’siriyle İtalyanlardan on iki kişi itlaf ve üç kişi cerh
edilmiş ve bizden bir guna zayiat olmamıştır.
Cezair-i Bahr-i Sefid Valisi Subhi
Bey’le oranın tahrirat müdir ve defterdarını İtalyanlar esir
edip sair üsera-yı Osmaniyye’nin bulundukları Kazerta’ya
sevk ve isal eylemişlerdir. Müşarun-ileyh ailesine bir telgraf
keşide edip sıhhatte bulunduğunu iş’ar etmiştir.
Ecnebi harb
muhabirlerinin tetebbuat-ı askeriyyeleri neticesinde İtalyanlar
ancak bir buçuk aydan sonra Rodos’un her tarafını işgal
edebilirler. Bu ise binlerce telefat vermek suretiyle mümkün
olabilir. General Ameglio ise bu ana kadar ancak mevaki’-i
sahiliyyeyi işgal edebilmiştir.
Rodos Adası’ndaki ku­
va-yı Osmaniyye üç bin asakir-i muntazama ile iki bin müsellah
ahaliden ibarettir. Zahireleri ise altı ay kadar kifayet
eder. Şimdilik asakir-i mezkure adanın dahilinde bulunan
dağlarla ormanlara çekilip ta’biye ve istihkamat inşasıyla iştigal
etmektedirler.
Trablus’daki asakirinden otuz binini tebdil etmek bahanesiyle
bunların iki binini on altı sefine-i nakliyye vasıtasıyla
Rodos’a sevk etmiştir. Hal-i hazırda bunlar Rodos’da bulunuyorlar.
Asakir-i mezkurenin vurudundan sonra İtalyanlar
kendi bayraklarını adadaki hükumet konağına alay-ı mahsus
– General Amegliyo Rodos ve
Astropalya ile bilahare işgal olunacak cezairi idareye me’mur
olmuştur. Sakız Midilli Limni’yi işgal etmek için bir iki ay
lazım geleceği zan olunur. Yeni saha-i harbe müteveccihen
Tan Gazetesi’
nin mevsukan istihbar ettiğine nazaran Rodos’daki
kuva-yı Osmaniye kişi ile dört cebel topu Lesbos’da
kişi ve top; Sakız’da ise kişi ve dört top mevcud
olup asakir-i mezkurenin sekiz yüzü Rumlardan ibarettir.
Düşman donanması İzmir
sevahilini topa tuttuğu gibi Cezair-i Bahr-i Sefid civarında
bir vaz’-ı tehdidkarane ile dolaştığı ve Rodos Adası’na
dahi asker çıkardığı cihetle atiyen icab eden mahallere teşmil
edilmek üzere şimdilik Aydın Vilayeti dahilinde bulunan İtalya
tebaasının hudud haricine çıkarılmasına karar verilmiştir.
Teb’id edilecek olan İzmir’deki İtalyanların alakalarını kat’
etmek üzere kendilerine on beş gün mühlet verilmiştir. Rahibelerle
papasların bu teb’id kararından istisnası mukarrerdir.
Karar-ı mezkur Aydın valisiyle süfera-yı Osmaniyye’ye
kişi tevkīf edilmişlerdir. Mevkūfin esir-i harb sıfatıyla askeri
kışlasına sevk olunmuşlardır.
nin zeka ve vazife perverliği sayesinde Trablus’dan İzmir’e
muvasalat eden iki İtalya casusu elde edilmiştir. Casuslar
üzerinde bir çok para ve evrak ve vesaikden başka Trablus’daki
ve hüsn-i hal varakaları çıkmıştır. Binaenaleyh hükumet-i
mahalliyye tarafından taht-ı tevkīfe alınıp tahkīkat-ı amikanın
Osmanlı Ajansı’nın istihbaratına
göre baladaki adaların bir İtalyan fırka-i bahriyesi
tarafından işgal olunduğu ve karaya asker ihrac edildiği bildiriliyor.
gayr-i müstahkem Osmanlı limanlarını bombardıman eylediği
cihetle Hariciye Nezareti’nce düvel-i muazzama nezdinde
protesto edilmiştir. Fakat faide ne?..
Jurnal De Berlin
Ami di gazetesi İspetetator Cermanyus imzası tahtında
olarak bir muahede-i hafiyyenin vücudunu ifşa etmiştir.
Mezkur muahede mucebince İngiltere hükumeti Rodos
Sakız ve Sisam adalarının İtalya tarafından işgalini kabul etmiştir.
Buna mukabil İngiltere dahi Girit’in Suda Limanı’nı
ta’vizat verilecekmiş!
ki ta’arruzatına devam ederek ablukayı tevsi’ etmek istiyor.
Bundan Osmanlılar mutazarrır olmayacaklardır. Yalnız Avrupa
ticareti müteessir olabilir. Aden tüccarı mükerreren
dan bahisle İngiltere’ye şikayet etmişlerdir.
Hudeyde önünde dolaşan
hükumeti Hudeyde ile berren posta muamelatını te’min
etmiştir. Aden’den her gün muntazaman kervanlar hareket
etmekte ve abluka edilen havali mahsulatını nakl eylemektedirler.
Osmanlılar Aden’e gelerek münasebattan
dahi hiçbir faide istihsal etmemişlerdir. Eritre müstemlekesi
me’murini tarafından istikra edilip Seyyid İdris tarafdaranına
beray-ı ta’mir Şeyh Said kurbunda tevakkufa mecbur kalmış
ve sahilde zabıta vazifesi hükumet tarafından tamamen
te’min edilmiş bulunulduğundan vapur derunundaki esliha
ve mühimmatın kaffesi zabt olunmuştur.
Kunfuda’yı bombardıman ettikleri esnada Koz mevkiinde
bulunmakta olan Mekke emirinin üçüncü mahdumu Şerif
Faysal Beyefendi ile taht-ı kumandasındasi şürefa-yı muktedire
ve urban ve Binbaşı Çerkes Mahmud Bey kumandasında
bulunup Mekke’den Nişancı Taburu zabitan ve efradı
Ebha tarikini kat’ etmeye cüret eden İdris şakīsini kemal-i
besaletle kahr u tedmir etmişlerdir. Ulema-yı Arab’dan ve
Mekke emiri tarafından edilen nesaih-i müessire ile kabail
yavaş yavaş şakī İdris’den tebaüd eylemektedir.
Aden valisi İtalya’nın neşri­
yatına rağmen Mekke’ye her sene olduğu gibi bu sene dahi
hüccacın gidebileceğini ahali-i İslamiyye’ye tebliğ etmiştir.
Cidde’ye azimet etmek isteyen İslamların himayesi te’min
edilmiştir. Muayene-i sıhhiyyeleri dahi ablukaya rağmen
Kamaran’da vukū’ bulacaktır.
Hazret-i Halid
bin Zeyd Ebi Eyyub El-Ensari radıyallahü anhü’l-Bari
türbe-i mübarekesinde vaz’-ı mevki’-i tekrim edilmiş olan
beyt-i şerif-i muazzamın sitareleriyle Hacer-i Esved-i mukaddesin
gümüşten ma’mul atik mahfazasının Topkapı Saray-ı
hümayununa nakli merasim-i fevkalade-i ihtiramkari
Topkapı Saray-ı hümayununu teşrif etmişlerdir. Maiyyet-i
padişahide mehadim-i hazret-i padişahi şehzadegan-ı kiram
lunuyorlardı.
Şevket-meab efendimiz Dolmabahçe Sarayı rıhtımından
Söğütlü yatına rakiben Sirkeci’ye muvasalat etmiş ve
olunmuşlardır.
Mevkib-i hümayun Babıali Caddesi Sultan Mahmud
Türbesi Divan Yolu Ayasofya tarikiyle Topkapı Sarayı’na
muvasalat ederek Hazine-i Hümayun kethüdasıyla Enderun-ı
Hümayun efendileri tarafından istikbal edilmişlerdir.
Zat-ı hazret-i padişahi maşiyen Bağdad Kasrı’na teşrif ve
salat-ı zuhru müteakib bir müddet istirahat ettikten sonra
Eba Eyyub Cami’-i şerifinden Topkapı Sarayı’na ve Arzhane’ye
merasim-i mahsusa ile nakl edilen puşideyi maa encal
ve maiyyet-i kiram ziyaret ettikden sonra tekrar teşrif buyurdukları
tarikdan alay-ı vala ile Saray-ı hümayuna muavedet
buyurmuşlardır.
Sitare-i şerife merasiminde şeyhülislam evkaf nazırı
Şerif Nasır Beyefendi Vak’anüvis Abdurrahman Şeref
Beyefendi Harem-i Şerif Müdiri Mehmed Emin Efendi
Hazine-i Hassa Müdürü ve Teşrifati Hasan Beyle Enderun-ı
hümayun efendileri Zülüflü baltacılar ve dervişan ve dedegan
gahlarda bulunan ahali zat-ı hazret-i padişahiyi selamladıkları
gibi Babıali önünde de vükela-yı devlet tarafından
zat-ı şahaneye arz-ı ihtiram olunması üzerine zat-ı şahane
gerdune-i hümayunun tevakkufunu irade buyurarak vükela
hazeratına iltifat buyurmuşlardır. Teşrif-i şahaneyi müteakib
emanat-ı mukaddese dahi emanet-i celile hazinesine nakl
olunmuştur.
Mekke-i mükerreme reisü’l-ulemalığına
ve Şafi’i Müftiliği’ne sadat-ı Aleviyye’den
ve ulema-yı benamdan Seyyid Hüseyin El-Habeşi Efendi
hazretleri nasb u ta’yin olunmuştur. Müşarun-ileyh hazretleri
emsal ve akranı içinde ittika iffet istikametle kesb-i temeyyüz
etmiş ve arzu-yı umumi ile taraf-ı emaretten ta’yin
kılınmıştır.
Bağdad Vilayeti’ne
tabi’ Necef-i Eşref Kazası’nda Badkubeli Hacı Mirza Abdurrahim
Belbele’nin zir-i idaresinde Murtazavi namında
bir mektep te’sis ve küşad olunup talibine tahsil-i ulum ve
fünun hakkında delalet-i hayr-hahanede bulunmaktadır. Bu
gibi müesseselerle hamiyetli müessislerinin muvaffakiyyetini
cenab-ı Hak’dan temenni eyleriz.
Mekke-i Mükerreme’de şerif hazretlerinin
himmetiyle donanma namına otuz bin lira iane cem’
olunduğu anlaşılmıştır. Müşarun-ileyhin bu himmet-i fevkaladesi
şayan-ı teşekkürdür.
Meclis-i Meb’usan’ın geçen devrenin maba’di mi yoksa yeni
devrenin mebdei mi olduğu Meclis-i Vükelaca mevzu’-ı
bahs ve müzakere olmuş ve neticede yeni meclisin yeni
devre-i ictimaına ait olduğu esası kabul edilerek Meclis-i
Meb’usan’ın devam-ı müzakeratı için müddet-i ictimaın bir
zaman-ı münasibe kadar temdidi taht-ı karara alınmıştır.
Selanik-Üsküb hattı üzerine
Gevgili İstasyonu’nun seksen kilometre ve dokuz yüz
metre ilerisinde kain bir taş köprü Bulgar çeteleri tarafından
vaz’ edilen fitilli bir bombanın iş’ali üzerine harab olmuş ve
Nisan’ın yirmi dördüncü günü akşamı alafranga saat dokuzda
patlamıştır. Tahrib edilen köprü derhal ta’mir edilerek
trenlerin ubur u müruru te’min olunmuştur. Hükumet ve
kumpanya tarafından tezyid-i takayyüdat ve tedabir-i fevkalade
vaki’ olacak yeni bir tecavüze karşı Dersaadet ve mülhakatında
mütemekkin İtalyanların tardı mes’elesi hükumetimizce
tezekkür edilmiştir. Tecavüz olunmadık neresi kaldı ki
hükumet yeni tecavüzler daha bekliyor. Düşman-ı canımız
olan bu hainleri artık memleketimizde görmeye müslümanların
tahammülü kalmamıştır.
Çanakkale Boğazı’nda tahte’l-bahr torpillerin
ref’i esnasında torpillerin bir tanesi iştial etmiş ve önceden
zayiat vuku’bulmamıştır.
Yunan Başvekili Venizelos Giritlilere
bir telgraf keşide ederek düvel-i hamiyyenin vesayasına
Mösyö Venizelos’la İngiltere’nin Atina
sefiri arasında vukū’ bulan bir mülakat üzerine Minerva
Sefinesi dahilinde mevkūf bulunan Girit meb’uslarının serbest
bırakılmaları te’min edilmiştir.
Nasyonal Bank’da bulunan paralarını taleb etmektedirler.
Asakir-i Osmaniyye’ye her türlü me’kulat ve levazımat
bila-müşkilat gönderiliyor.
ettikleri
Düvel-i hamiyye
hal-ı hazırda Girit mes’elesinin hallini muvafık gördüklerini
ve statikonun muhafazasına azm etmiş olduklarını ve Girit
meb’usları Yunan parlamentosuna duhule teşebbüs ettikleri
takdirde cezireyi işgal ile umur-ı idareyi der’uhde eyleyeceklerini
Girit hükumetine tebliğ etmişlerdir.
nam mahalde bir suud tecrübesi eden Mülazım Deyzeris elli
metrelik bir irtifa’dan tayyaresi ile birlikte sukūt ederek hemen
telef olmuştur.
Avusturya
hükumetinin Bosna hududu civarında ihtiyatkarane davranmakta
olduğu ve o civardaki askerine bir mikdar zam
ettiği işitilmiştir.
Avusturya gazetelerinin
beyanatına bakılırsa Avusturya hükumeti her bir ihtimale
karşı İtalya hududunda otuz bin asker bulundurmaktadır.
Avusturya’nın bu hareketi Balkan muvazenesini ihlalden
vikaye etmeye ma’tuf bulunuyor.
Sabık Almanya Sefiri Baron Mareşal’in
Almanya’nın Londra Sefiri Kont Meternik’in tekaüdü üzerine
yerine ta’yin olunmuş ve kabulü için İngiltere’den istimzac
olunmuştur. Times gazetesi Baron Mareşal’in yeni
me’muriyetini tebrik ile Türkiye’de kendi devletine ifa ettiği
hidematı bir makale ile ber-averde-i zeban-ı temcid eylemiştir.
Almanya’nın İstanbul sefaretine ise Almanya’nın Yunanistan
Sefiri Baron Vankenhaym ta’yin olunacaktır.
Sırbistan hükumeti Mayıs
ayında askeri manevralarını tensib etmiş olduğundan
mezkur teşebbüs Avusturya hükumetinin endişesini tezyid
etmiştir.
Hemedan’da Salarüddevle
namına harb eden Mücellilü’s-saltana ile vukū’ bulan
bir muharebede hükumet asakiri mağlub olmuştur. Fermanferma
kişi ile Hemedan’da bulunuyor. Hükumet
Bahtiyariler ile birlikde Tahran polis ve zabtiye nazırı Yefrem
Han’ı bir mikdar asker Maksim topu ile iğtişaşcılara karşı
sevk etmiştir. Ahval-i umumiyye bu yüzden kesb-i vahamet
etmiştir.
Londra’dan
gelen bir telgrafa nazaran Meşhed’deki İmam Rıza
mezarının Ruslar tarafından bombardıman edilmesinden
dolayı alem-i İslamiyet’te husule gelen heyecan İngiltere’de
aks-i te’sir hasıl eylemiştir. Alem-i İslam Cem’iyeti Merkez-i
Umumisi’ne vasıl olan telgrafnamede Hindistan müslümanlarının
büyük mitingler akd ederek İslam ibadethanelerine
siyasiyyunu bu mitingleri Hindlilerle alem-i İslamiyet’in ittihadına
dair bir emare gibi elakki eylemektedir ki bu hal
Evvelce İran arazisine dahil olan iki
yüz Afgan süvarisine ilaveten bu kere de bir ikinci Afgan
kuvve-i askeriyyesi Belucistan’ın hudud-ı cenubiyyesine yakın
bir mevkie muvasalat etmiştir.
Devlet-i Osmaniyye-İtalya
Muharebesi Tunus ahval-i iktisadiyyesi üzerinde su’-i
tesir husule getirmiştir. Tunus’da İtalyanlar İslamların gösterdikleri
husumet üzerine Tunus’u terk ile Trablus’a hicret
etmişlerdir. İtalyanların Tunus’dan çekilmeleri ile amele ücreti
tezayüd etmiştir.
Ahval gittikçe karışıyor. Fransız ordusu
muattal ve me’yus bir haldedir. Bütün kabail ve aşayir isyan
etmiştir. Mulay Hafiz’e karşı olan kin ve adavet umumidir.
Fransa’nın himayesini kabul ile mevkiinden münhali’ addedilen
sultanın yerine geçmek için sekiz kadar emir ve şerif
lunmaması Fransız matbuatına rica olunmuştur. Maamafih
Sosyalist gazeteleri ketm-i hakīkatde bir faide görmediklerinden
muttali’ olabilecekleri havadisi neşr ediyorlar.
Fas Sultanı Mulay
Hafiz’in terk-i saltanat niyetinde bulunduğunu Fransız gazeteleri
yazıyor. Matin gazetesinin beyanatına göre müşarun-ileyh
Fransa’nın me’mur-ı siyasisi tarafından Rabat’a gitmesini
men’ ettiği için sultan darılmıştır. Sultanın terk-i saltanat
etmesinden dolayı Fransızlar endişe ediyorlar. Çünkü Fas
kabailinin herhalde ileride büyük iğtişaşat çıkaracaklarına
dair Fransa zimamdaranınca kanaat hasıl olmuştur.
Rusya’nın Straroviç Zırhlısı’nın
mürettebatı isyan etmişlerdir. Altmış taife tevkīf olunmuştur.
dahil oldukları halde Moskova’da beş bin amele grev etmiştir.
Kuvve-i inzibatiyye nümayişi men’ için bir tabib bir
avukat ve birkaç talebe ile hayli kimseleri tevkīf etmiştir.
Rusya Darülfünun talebesinin
üzerine Avrupa’ya gönderilen telgraflar sansüre tabi’ tutulmuşlardır.
Nümayişcilerle polis ve jandarmalar arasında
hunrizane müsademeler vukū’ bulup ekserisi talebeden olmak
üzere iki yüz seksen kişi maktul düşmüştür.
Rusya’nın Kiev şehrinde Museviler
aleyhine yeniden pek çok entrika çevrilmekte ve bunların
tard ve itlafını ihzar etmek üzere bir takım teşebbüsat-ı mezmumeye
tevessül olunmakta bulunduğu cihetle İngiltere’nin
en meşhur ve muhterem ulema fudela siyasiyyun tüccar
ve ruhbanıyla pek çok büyük gazete muharrir ve müdirleri
tarafından bin imzayı muhtevi bir protestoname Times gazetesinde
neşr olunmuştur. Mezkur protestonameye
mümasil Almanya Avusturya Fransa Amerika şehirlerinde
de neşr olunmuştur. Bu protestonamelerde Rusların zulüm
ve i’tisafları mevzu’-ı bahs olmuştur.
Rusya hükumetinin Kafkasya
hududu civarında tahşidatını tevkīf eylediği merciine
varid olan telgrafnameden anlaşılmıştır.
Times’ den iktibas olunmuştur: Mister
Morel Cenubi Afrika’da Nijer ahvaline dair mufassal
bir konferans vermiş ve orada icra eylediği seyahat neticesinde
elde etmiş bulunduğu resimleri sihirbaz vasıtasıyla
huzzara irae ve ta’rif eylemiştir. Konferans Nijer vali-i lahıkı
Sir Jirvard’ın riyaseti tahtında akd edilmişti. Pek çok
huzzar ve müstemiin mevcud idi. Mister Morel sabık Nijer
Valisi Sir Logard’ın hidematından sitayiş-amizane bir
lisan ile bahsederek İngiltere Devleti’nin müşarun-ileyhin
mesai ve himemat-ı idariyyesi sayesinde on milyon nüfusu
muhtevi bulunan iki yüz elli bin murabba’ dönüm araziye
malik olduğunu söyledikten sonra sözünü Nijer memleketinde
bulunan akvam ve kabail-i İslamiyye’ye atf ettirmiş
ve müslümanların müsavat ve uhuvvetle intizam ve medeniyete
son derece riayetkar olduklarını beyan eylemiştir.
Mister Morel Afrika’daki müslümanların ahval-i ruhiyye ve
kemmel ve kafi derecede müslümanlara tedrisat ve ta’limat
ahlakiyye ve ictimaiyye[de] bulunduğunu ve daima zaifin
hukūkunu kavilere karşı müdafaa eylediğini ve bu sayede
en hücra noktalarda yaşayan akvam-ı İslamiyye beyninde
bir teavün-i ictimai ve medeni te’min ettiğini ve bunu bil-fiil
kabail-i İslamiyye arasında müşahede eylemiş olduğunu
söylemiştir. Mister Morel bu kadarla iktifa etmeyip Kur’an
ve din-i mübin-i İslam’ın adeta muavenet-i ictimaiyye-i hazıra
kanun ve mesleğine pek müşabih ve mümasil olduğunu
ve bu ise tamamıyla müslümanların meşrutiyet ve meşveret
usulü dairesinde yaşamalarını te’min eylediğini munsıfane
ve takdirkarane bir lisan ile yad ve tezkar eylemiş ve İngiltere
hükumeti tarafından da kabail-i mezkureye lutf ve nezaket
asarı gösterilmesini ve ihtiyaclarını kafil bir kanunun neşr ü
tedvinini taleb eylemiştir.

----
MATBUAT
----

Londra’da münteşir Egypt gazetesi İngiltere’nin meşhur
siyasilerinden biriyle vukū’ bulan mülakatını yazıyor ve diyor
ki:
“Trablusgarb Muharebesi’nden evvel Avrupa İtalya’ya
sevimli bir nazar ile bakıyordu. Trablusgarb Muharebesi’nde
mücahidin-i Osmaniyye karşısında mağlub ve mahsur bir
vaz’iyette kalması İtalyayı Avrupa’nın nazarından iskat etmiştir.
“Çünkü Avrupa İtalya’nın hiçbir kıymet-i askeriyyeye
malik olmadığını bu muharebede re’ye’l-ayn müşahede etmiştir.
u cebanet ve bundan tevellüd eden harekat-ı mecnunaneleriyle
kadınlar çocuklar hastalara karşı irtikab eyledikleri
vahşet ve cinayet yalnız İtalya’nın değil Avrupa’nın dahi
alem-i İslam üzerindeki nüfuz ve i’tibarına halel iras eylemiştir.
“Bunun için İtalya bu gibi gayr-i meşru’ hareketleriyle
Avrupa’nın i’tibarına halel verdiğinden siyaseten dahi Avrupa’nın
nazarından düşmüştür. Binaenaleyh İtalya bu muharebeden
hiçbir şey kazanamayacağını ve muharebenin kendisine
tahmil eylediği ağır masraf yükü altında ezileceğini
ve muharebeden haib ve hasir döneceğini ve her cihetten
* * *
el-Alem gazetesi yazıyor: “İtalya hükumet-i bağiyyesi ha­
rekat-ı mecnunanesini Çanakkale Boğazı’nda tatbik etmek
gösterdi. Münhezim oldu. Boğazkesen önünde bir zırhlı sefinesini
kurban verdikten sonra haib ve hasir döndü. Tarihe
bakınız ki İtalya’nın Boğaz önünde duçar olduğu bu zillet
ve meskenete bu güne kadar hiçbir hükumet giriftar olmamıştır.
önünde dahi bahren sukūt etmiş ve Osmanlıların kıymet-i
harbiyyelerinin bütün alem nazarında yüksek bir derecede
tecellisine vesile olmuştur.”
TENKĪD VE TAKRĪZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHININ HATALARI
Emeviler zamanında en büyük en mühim memleketler
Mekke Medine Basra Kufe Yemen Mısır Şam Elcezire
Horasan idi. Bu memleketlerin her birinde birer imam var
Mekke Ata ibni Ebi Rebah Ebu Hanife’nin üstadı
Yemen Tavus
Şam Mekhul
Mısır Yezid bin Ebi Habib
Elcezire Meymun bin Mehran
Horasan Dahhak bin Müzahim
Basra İmam Hasan-ı Basri
Kufe İbrahim-i Neha’i
Bu adamların İbrahim-i Neha’i’den maadası kamilen
mevaliden bir kısmı da cariye çocuğu idiler. İşte hem
Arab olmadıkları hem cariye çocukları oldukları halde zamanlarında
nasın ulusu idiler. Arablar kendilerine inkıyad
eder hulefa-yı Emeviyye ise hürmette bulunurlar idi. Ata
hü’l-harem idi. Fetvada kavl-i racih mesailde son söz kendisinin
söylüyor:
“İbrahim bin Amr ibni Keysan diyor ki Emeviler zamanında
bir münadi çıkarırlardı ki Ata ibni Ebi Rebah’dan
başkası nasa fetva veremez diye bağırırdı. Acaba halifelerin
rızası olmaksızın böyle bir şey kabil midir? Tavus’a gelince
vefatında cenazesine o kadar halk birikti ki namazını kılmak
müşkil oldu. O aralık İbrahim ibni Hişam Mekke valisi bulunuyordu.
Zabıtadan muavenet istedi. Cenazede Hazret-i
Hasan’ın oğlu Abdullah da var idi. O da tabutun altına girdi.
Namazını kılanlar arasında Halife Hişam bin Abdülmelik
de mevcud idi. Tavus’un tercüme-i halini yazarken Allame
büyük paye-i şeref olabilir mi?
Mekhul-ı Şami ise ittiba’ olunan eimmenin biridir. Zühri:
“Ulema dörttür: Fülan fülan bir de Mekhul” diyor.
Yezid ibni Ebi Habib’e gelince halka fıkıh öğretmesi
mesail-i şer’iyyede fetva vermesi için Ömer bin Abdülaziz’in
Mısır’a göndermiş olduğu zat budur. İmam-ı Suyuti’nin
Hüsnü’l-Muhadara’ sında musarrah olduğu vechile kendisi
onların ilk muallimidir.
Meymun bin Mehran faziletiyle siyadetiyle beraber Elcezire’de
harac üzerine emir idi. İbni Kuteybe el-Ma’arif’ inde
bunu tasrih etmiştir.
Hasanü’l-Basri’ye gelince: Büyüklüğüne ait ne söyleye­
bilirseniz hiç tereddüd etmeyiniz söyleyiniz. Hakimler
me­
likler serdarlar kendisine arz-ı ta’zim eder; sözü herkes
tarafından nas gibi telakkī ediliyordu. Sehavi Irakī’nin Elfiyyetü’l-Hadis
’i şerhinde diyor ki: Hişam Zühri’ye “Ehl-i
Mekkeyi kim idare ediyor?” diye sorup Ata cevabını alınca
“Bu payeyi ne ile kazanmış?” demiş. Zühri “Diyanetle rivayetle”
demiş. Bunun üzerine Hişam “Evet diyanet sahibi
olanın riyaset hakkıdır.” i’tirafında bulunmuş. Sonra Hişam
“Yemen’i Mısır’ı Elcezire’yi Horasan’ı Basra’yı Kufeyi
kim idare ediyor?” diye sıra ile sorarak “Tavus Mekhul
Yezid…ilh.” Cevaplarını aldıkça her ismin arkasından “Arap
mıdır? Mevaliden midir?” sualini irad etmiş. Zühri hepsi için
birer birer “Mevalidendir” diyerek nihayette İbrahim Enneha’i’nin
Arap olduğunu söyleyince Hişam demiş ki; “Şimdi
yüreğime azıcık su serpdin Vallahi mevali Arablara hakim
olacak minberlere çıkıp hutbeler irad edecek de Arablar
aşağıdan onları dinleyecek.”
Tabiinin tarih-i İslam’daki mevkii pek yüksektir. Bunların
başı Said bin Cübeyr’dir ki esved olduğu halde hüccac
kendisini Kufe’de namaza imam nasb etti. Kufe ise o aralık
Arab’ın dimağı müslümanlığın harimi idi. Artık bu kadar
temhidattan sonra müellifin “Araplar mevali arkasında namaz
kılmakdan istinkaf ederlerdi” tarzındaki da’vası doğru
olabilir mi? İşte Sevri’nin üstazı olan Süleyman el-A’meş
kendisi bir Acem köle olmakla beraber o derecelerde muazzez
menakıbını Ali’nin mesavisini yazması için bir mektup
göndermiş idi. A’meş mektubu alıp okuduktan sonra o sırada
yanında bulunan bir keçiye yedirdi; getiren adama da
“Hişam’a söyle ki: Mektubunun cevabı işte budur!” dedi.
şiir ve edebde gayet büyük bir mevki’ sahibi olan bu zat
siyah bir köle idi. Bununla beraber Emeviler kendisini önlerine
geçirirler vezir ittihaz ederlerdi.
olma idi. Halife Hişam bin Abdilmelik Medine’ye geldiği
zaman bunu da’vet etti fakat Salim özür dileyip gelmediği
etti. Halife hacdan avdetinde Salim’in hasta olduğunu işitip
ziyaretine gitti; vefatında namazını kıldı. Sonra dedi ki: “Bilmem
hangisine sevineyim? Hac ettiğime mi yoksa Salim’in
namazında bulunabildiğime mi?”
Eğer bu gibi vekayii saymaya kalkışacak olur isen söz
usanç verecek derecede uzayacak. Bununla beraber şu saydıklarımızdan
da anlaşılır ki: Mevali Emeviler zamanında
şerefin rif’atin müntehasında idiler. Arablar bunlara karşı
huzu’ derecesinde hürmet gösterirler kendilerine mukteda
bilirlerdi. Artık müellifin “Mevali ile cariyeden olmalar
Emeviler zamanında son derecede muhakkar idiler; hiçbir
mevcudiyetleri yoktu; Arablarla Emeviler tarafından köle
muamelesi görürlerdi” tarzındaki sözlerinin hükmü kalır mı?
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“Allah yolunda öldürülenler için ölü demeyiniz; bilakis
onlar diridir lakin siz farkında değilsiniz.”
* * *
Bu ayet-i kerime Sure-i Bakara’ya mensubdur. Al-i İmran
Suresi’ne aid bir ayet-i celilede ise
buyurulmuştur ki: “Bilakis onlar diridir nezd-i ilahide
merzuk oluyorlar.” demektir.
Ruhun bedenden ayrıldıktan sonra payidar olacağı erbab-ı
yüksek daha mümtaz bir hayat olmak tabiidir. Şühedaya
mevdu’ olan bu hayatın bu rızkın nasıl bir hayat nasıl bir
rızık olması lazım geleceği hakkındaki sözler müteaddiddir.
Şeyh Muhammed Abduh’a göre bu hayat bir hayat-ı gaybiyyedir
ki ervah-ı şüheda ona mazhariyetle başka ruhlardan
seçilecek; o hayat ile merzuk o hayat ile mütena’im
olacak. Ancak ne o hayatın hakīkati ne de o rızkın mahiyeti
bilinemeyeceği için bahsedilemez. Bunlar alem-i gayba
aid o esrar-ı ilahiyyedendir ki vücuduna iman olunur alt
tarafı Allahu Zü’l-celal’e bırakılır.
Hakīkat hak yolunda Allah yolunda feda-yı can edenler
elbette ervah-ı zekiyyeye mev’ud olan hayat-ı tayyibeye yüz
bin kere layıktırlar. Dünya ahiretin bir tarlası değil mi? Burada
ne ekilirse ötede o biçilmeyecek mi? O halde fi-sebilillah
ölenlerin yani bu toprağa hayatını ekip kanıyla sulayanların
ferda-yı cezada biçecekleri mahsul bir hayat-ı nur-a-nur-ı
sermediden başka ne olabilir.
Yığın yığın efrad-ı beşer hayatı kendilerince bir gaye bilerek
onu elden bırakmamak için çok zamanlar insaniyyetin
alnını karartacak kadar rezil maişetlere katlanır dururken; ne
mutlu o yüksek fıtratlara o pak hilkatlere ki: Pek muazzez
pek mukaddes bir gaye uğrunda hayatlarını naçiz bir vasıta
gibi feda ediverirler!
Sırası gelince hayatı istihfaf edemeyenler şühedaya
mev’ud olan safa-yı cavidaniyi bulmak şöyle dursun yaşadıkları
müddetçe kabil değil saadet yüzü göremezler. Servetler
samanlar refahiyetler insan için hakīkī bir mes’udiyet
te’min edemiyor. Bir ferd yahud bir cemaat için yaşamak
nasıl olursa olsun yaşamak iştiyakı yegane emel sırasına geçerse;
sefil rezil namussuz bir hayat şanlı bir ölüme tercih
edilirse; o ferdin yahud o cemaatin kıyamete kadar nasiye-i
hizlanı esaret zillet damgasından kurtulamaz.
hakīkati ne müdhiş bir ibrettir.
Eski şan ve şevketinden cüda düşeli secaya-yı kerimesinin
bir çoğunu kaybeden... Hayır! Yanlış söylüyorum o
secaya-yı kerimeye veda edeli şevket-i kadimesinden cüda
düşen alem-i İslam’da hala bu seciyeyi bu hayatı hiçe saymak
Allah yolunda feda edivermek seciyesini din-i
mübinin bir emanet-i kübrası gibi sinesinde taşıyan cemaatler
meğer eksik değil imiş. Allah’a yüz bin kere hamdler
senalar olsun ki müslümanların yüreğindeki ruh-ı şehamet
henüz ölmemiş. Biz bu ruhu öldürmemek için ne lazımsa
diriğ etmemeliyiz. Zira dünyamız bu ruh ile; ahiretimiz ise
dünyamız ile kaimdir. Hatta dünya ahiretten evveldir.
dan ateşler yağdıran; müstahkem mevaki’ arkasından gece
gündüz kurşunlar püsküren yüz binlerce düşmana karşı yalın
kılıç yalın sine ile çıkan şanlı mücahidlerimiz meydanda
duruyor. Biz bunlar için muvaffakiyet sair cemaat-i İslamiyye
Mehmed Akif
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib

----
FIKIH VE FETAVA
----


----
HAC
----

– –
Haccın tarih-i iftirazı hakkında akval-i muhtelife vardır.
Bazıları kable’l-hicre farz edilmiş olduğunu rivayet ediyorlar.
Fakat bu rivayet asar-ı meşhureye ba’de’l-hicret farziyyeti
hakkındaki kanaat-i cumhura muhalif olduğundan şüzuz
kabilinden ma’duddur; binaenaleyh şayan-ı i’timad olamaz.
duğuna zahib oluyor. İmam Vakıdi ve bazı ashab-ı hadisin
rivayetine göre hicretin beşinci senesi Beni Sa’d tarafından
nezd-i risalete hey’et-i murahhasanın reisi olarak gelen
Zimam bin Sa’lebe’nin huzur-ı nebevide:
demesinin ... diye tasdik-i nebeviye iktiran etmiş
olması haccın beşinci senesi farz edilmiş olduğuna kail olanlarca
delil makamına geçmiştir. Fakat bu hadisden yalnız beşinci
senesi değil belki daha evvelce farz edilmiş olduğunu
da anlamak mümkündür. Bir de Muhammed bin İshak sair
erbab-ı siyer ve hadis Zimam bin Sa’lebe’nin nezd-i risalete
“ammü’l-vüfud”da yani İslamiyet kuvvet bularak her
tarafdan hey’etler irsal olunduğu zamanlarda binaenaleyh
dokuzuncu senesi gelmiş olduğunu rivayet ediyorlar. Bu
hade Zimam bin Sa’lebe hadisiyle haccın beşinci senesi farz
edilmiş olduğuna kani’ olmak için yol kapanıyor demektir.
Bazıları da haccın altıncı senesi Hudeybiye seferi esnasında
nazil olan
ayet-i kerimesiyle farz
edilmiş olduğuna kail oluyorlar.
Bu ciheti bilhassa Şafiiler iltizam ediyorlar. Hele bazı kurraca
yerinde kıraeti bunlara ziyadesiyle yardım
ediyor demektir. Fakat bu kıraetin şaz binaenaleyh gayr-i
mu’teber bulunması hele yedinci senesi aleyhissalatü vesselam
efendimizin ashabının hac için değil belki umre için
hakkında söylenen sözler… Şafiiler gibi emr-i celilinden
ve lügatin yardımıyla ba’de’ş-şüru’ vücub-ı itmam ma’nasını
anlamanın daha mülayim olduğunu bildiriyor. Hanefiler
de bu ciheti iltizam etmişlerdir. İşte şu mülahazaya göre haccın
altıncı senesi dahi farz edilmemiş demektir.
Bazıları yedinci senesi bazıları sekizinci senesi farz e­
dil­
miş olduğuna zahib olmuşlar ise de hiç birinin ma’kūl bir
deliline tesadüf edilememiştir. Şu halde dokuzuncu ve o­
nuncu seneler kalıyor demektir. Fil-vaki’ meşhur erbab-ı tefsir
ve siyerin sözlerine göre dokuzuncu senenin nihayetlerine
doğru
ayet-i
kerimesi nazil olmuştur ki bunun vücub-ı hacca delaleti pek
zahirdir. Hatta İmam Ahmed bin Hanbel hazretlerinin Hazret-i
Ebu Hureyre’ye muttasıl olarak rivayet ettiğine göre:
–Bu ayet-i kerime nazil olarak– hac farz olunca Fahr-i Kainat
efendimiz umuma hitaben
diye başlayarak bir hitabe irad buyurmuşlardır.
haccın dokuzuncu senesi nihayetlerine doğru farz edilmiş
olduğu tahakkuk eder.
Binaenaleyh bu tarihe kadar icra edilen hiçbir haccın iskat-ı
farzı için icra edilmeyip belki İslamiyetçe hilafına bir
delil kaim olmadığından şeriat-i Haliliyye’de olan meşruiyet-i
kadimesi üzere eda kılınmış olduğu söylenebilir. Zaten
mezheb-i Hanefi’de şerayi’-i salifeden bir hükmün hilafına
delil varid olmadıkça İslamiyetçe mu’teber olduğu ma’lumdur.
Şu kadar var ki şerayi’-i salifenin bir çok hükümleri tahrifata
ma’ruz kaldığından mu’teber olması için nass-ı ilahi
veyahud hadis-i nebevide bila-inkar zikr ve kıssa edilmiş
bulunması şarttır.
Bu halde netice olarak dokuzuncu senesi haccının iskat-ı
farz için kılınmamış olduğu meydana çıkıyor demektir.
* * *
Hicret-i seniyyenin onuncu senesi Zilka’de ayı hulul
edince aleyhissalatü vesselam Efendimiz hazretleri bu sene
hac ile mükellef olanların tedarikat-ı seferiyyede bulunmalarını
kimse Medine-i Münevvere’de ictima’ etmişlerdi. Ol
hazret ahkam-ı ihramı haccın vaciblerini ve sünnetlerini
beyan ederek hutbe irad buyurdular..
Aleyhissalatü vesselam Efendimiz Zilka’de’nin hitamına
altı gün kala Perşembe yahud Cumartesi günü öğle namazını
mescid-i şerifde dört rek’at olarak kıldıktan sonra mübarek
saç ve sakallarını taradı; hoş rayihalı yağ sürdü. Miskli
kokular isti’mal etti. Rida ve izarını giydi. Öğle ile ikindi arası
arkasından sağından solundan gözün görebildiği yerler
halk ile dolu bulunduğu halde ilerleniyorlardı…
Hutbe irad buyurulduğuna öğle namazı kılındığına bakılacak
olur ise yevm-i hareketin Perşembe değil Cumartesi
günü olduğu anlaşılır. Çünkü Fahr-i Kainat efendimizin
Cuma’dan maada günlerde ahaliyi cem’ ettirerek minberde
hutbe irad buyurdukları ma’lum değildir. Şu halde ol hazretin
Cuma günü ba’de’l-Cum’a hac hakkında irad-ı hutbeden
sonra ferdası Cumartesi günü öğle namazını kılarak
yola çıkmış oldukları müsteban olur..
Kafile Zülhuleyfe mevkiinde tevakkuf etti. Orada geceleyeceklerdi.
Binaenaleyh yola çıktıkları günün ikindi akşam
yatsı namazları da orada kılındı. Ferdası günün sabah
namazı da kılındıktan sonra ol Hazret kurbanlık devesinin
hörgücünü kanatarak nişanladı ve bir de kılade olmak üzere
boynuna na’leyn taktı. Sonra ihrama mahsus olmak üzere
gusl etti. Mübarek başını gaynın kesriyle gısl ile yıkadı.
Miskli tib isti’mal etti. Rida ve izarını giydi. Öğle namazını
kasr tarikiyle iki rek’at olarak kıldı. İşte namazını kıldığı şu
yerde hacc-ı kırana yani hac ve umrenin ikisine birden niyet
ve cehren
diye telbiye eyledi. Ba’dehu
nakasına bindi. Ashab-ı kiram aleyhissalatü vesselam Efendimiz’in
telbiyesini işitiyor ve ol hazretin emriyle onlar da
telbiyelerini yüksek sesle okuyorlardı. Bundan böyle yüksek
mevki’lere çıktıkça yokuşlara indikçe… telbiye ediliyordu.
Fakat ol Hazret ihlalinde bazen hac ve umrenin ikisini zikr
ediyorlardı. İleride görüleceği vechile işte bu noktadan dolayıdır
ki Hazret-i Peygamber’in şu ihramında karin veyahud
mütemetti’ ve müfrid olduğu hakkında ihtilaf edilmiştir: Hac
ve umreyi zikr ederek ihlalini işitenler ol Hazret’in karin olduğuna
yalnız birisini zikr eylediğini görenler de ya müfrid
yahud mütemetti’ olduğuna kail olmuşlardır. Fakat ashab-ı
kiram hazeratı aleyhissalatü vesselam efendimizin tahyiri
üzerine kendi arzularına göre bazıları müfrid bazıları karin
yahud mütemetti’ olarak ihrama girmişlerdi..
Zülhuleyfe mevkiinde Hazret-i Ebubekir’in zevcesi Esma
binti Umeys doğurmuştu. Ol Hazret onun gusl ederek ihrama
girmesini emr etti..
Kafile-i hüccac Seref nam mevkie geldiklerinde Resul-i
Ekrem efendimiz hedyleri bulunmayanların –ifrad yahud
kıran değil de– umre niyyeti üzere bulunmaları daha iyi olacağını
söyledi. Dikkat edilecek olursa bunun evvelki tahyiri
bir dereceye kadar nakz ettiği görülür. Çünkü Mikat’ta iken
ashab-ı kiramın istedikleri gibi ihram etmelerine müsaade
edilmiş iken Seref mevkiinde umrenin mendubiyeti beyan
buyuruluyordu. Bu halde hedyleri bulunmayanların ifrad ve
kırandan ziyade mendubiyete riayeten umre tarafına meyl
etmeleri daha mahbub olacaktı.
Umre niyetiyle ihrama girmiş olan Ümmü’l-mü’minin
Hazret-i Aişe şu Seref nam mevkie geldikde adeti görmeye
başlamıştı. Peygamberimiz Efendimiz ona da tavaf ve
sa’yden maada bil-cümle ef’al-i hacca iştirak edebileceğini
söyledi.
Kafile Zilhicce’nin dördüncü Pazar gecesi Zi-Tuva nam
mahalde geceleyerek ol Hazret sabah namazını eda ettikten
ve yıkandıktan sonra hareket eyledi. Gündüze karşı “Seniyyetü’l-ulya”
ve şehrin yukarı tarafından Mekke-i Mükerreme’ye
girildi.
DÖRDÜNCÜ NÜSHADA MÜNDERIC SUALE
GÖNDERILEN CEVAPLARIN İKINCISI:
] [
Müfti-i Kaza-i Savur Ahmed Hilmi

----
FELSEFE
----


----
MUSAHABE
----

– –
tevafuku şart-ı a’zamdır. Fikirler tevafuk etmedikçe şahseyn
beyninde münasebet husulü mümkün değildir. Hem-dem-i
muvafık bulmak hususundaki suubetin menşei de bu şerita-i
müvanesetin kolay kolay elde edilememesidir. Nasılsa biz
buna muvaffak olmuş kendimize bir yar-ı muvafık bulmuş
refikimde bir müddetden beri beledi bir maraz halini alan
“politika” hastalığına tutulmaya bir isti’dad gördüğümden
bu maraz-ı elimin sirayetinden muhafaza-i nefse medar olacak
bazı tedabir-i vakıyyeye tevessül etmesini kendisine halisane
olan mahallere tekarrübde ısrar etti; nihayet olanca şiddetiyle
bu maraz-ı müdhişe tutuldu.
Marazın devr-i takrihı refikimin ahval-i umumiyyesince
bir fevkaladelik göstermediyse de buhran devreleri cidden
beni endişeye duçar etti. Sirayeti mikrop vasıtasıyla değil
–esneme gibi– alaka tarikiyle olmasına nazaran cismaniden
ziyade ruhani demek olan bu derd-i müz’icin indifaı
edecek bazı telkīnatta bulunmak istedim; maatteessüf hiç
te’siri olmadı. Hatta bu telkīnat ma’kus neticeler verdi. Yani
refikim vesaya-yı dostanemden memnun olmak şöyle dursun
üç beş aydan beri benimle büsbütün kat’-ı münasebet
etti. İade-i münasebet hususunda ısrarın faydayı değil bilakis
mazarratı mucib olacağını bildiğimden ben de kendisini
aramaz oldum.
Geçen gün bir de baktım ki bizim refik-ı muhterem çıka
geldi ve ma-sebakdan nedameti mu’lin bir tavr-ı şetaretle
cebr-i hatır tarikine süluk ederek gevrek kahkahalarla karışık
yaldızlı cümleler sarf etmeye tab’a küşayiş verecek latifeler
söylemeye başladı. Ben de mukabelede kusur etmedim.
Fakat biçarenin şahsiyet-i maddiyyesinde gördüğüm azim
bir tebeddül cidden nazar-ı dikkatimi celb eylemekten hali
kalmıyor idi. “Ez-zahirü ünvanü’l-batın” kaidesinin pek az
tehalluf ettiğine yahud hiç tehalluf etmediğine binaen refikimin
şahsiyet-i ma’neviyyesinde de bir tehavvül vukū’una
hükümde tereddüd etmedim. Lakin kendisini endişeye
düşürmemek için asla bu tebeddülün esbab-ı mucibesini
sormadım; zaten kendi kendine meydana çıkacak bir şeyde
Refikim gayet cevval bir zekaya malik olduğundan edebiyatı
sever felsefeden lezzet alır hele mübahesat-ı diniyyede
ale’l-ekser ifrata varır. Fakat kaldırım siyasetine kat’iyyen
temayül etmez idi. Bir zaman bilhassa şiire ziyadece bir
sinden dun bulduğumdan bir gün kendisine şöyle ihtarda
bulunmuş idim: Birader niçin daha nafi’ şeylerle iştigal etmiyorsun?
Bazı şeyler vardır ki “alelade”si sahibi için hiçbir
meziyet te’min etmez: Onlardan biri belki birincisi de şiirdir.
le müstesna bir lutfuna mazhar olmayanlar sevk-i hevesle
cebr-i tabiat vadisine süluk ederek şiir namına bazı eserler
vücuda getirebilirler ise de eserlerinin kıymeti mahdud hele
ömürleri pek azdır. Şiir vadisi herkesin bir kere başvurduğu
bir vadidir. Ber aksü’l-amel ekseriya o vadiye süluk edenleri
ric’ate mecbur eder. Şiirin a’lası bir şey aleladesi hiçtir.
Alelade şiir söyleyenler en şayan-ı merhamet adamlardır.
Hem senin gibi ezkiya-yı ümmetin kaffesi şiire heves edecek
olursa ortada yalnız bir mevzu’ kalır ki o da kaht-ı rical yüzünden
vatanın müstakbelen uğrayacağı beliyye-i müdhişe
mazmunudur maazallah artık o şairler o zaman bol bol mersiye
söylesinler!
Refikim bu ihtarımın kendisi için tazammun ettiği haberi
teslim ile beraber yine bildiğinden şaşmadı. Ben de pek ilerisine
gitmedim.
Bir aralık mebahis-i diniyyeyi ta’mik fikrinden sarf-ı nazar
etmesi için de kendisine bazı vesayada bulunmuş idim.
O cihet benim meadıma tealluk eder ondan asla feragat
edemem dedi. Bundan dolayı ara sıra beynimizde dini
mesaile dair bazı mübahesat cereyan eder idi. Vakıa politika
hastalığı bunların kaffesini unutturmuş idi. Fakat bu
unutmak muvakkat idi. Zira o gün beynimizde biraz afaki
sohbet ceryan ettikten sonra refikim ciddi bir tavr ile şu sözleri
söyledi:
– Birader sen pek iyi bilirsin ki ben dinsiz olmadığım gibi
dinsizleri de sevmem. Çünkü bütün meziyyat-ı insaniyyenin
din ile kıyamına kail olanlardanım. Fakat bu günlerde ahval-i
ma’neviyyemde garib bir tebeddül müşahede ediyorum.
Vicdanımda dine dair iki muhtelif cereyan hasıl oldu.
Ben bu cereyanlardan birine akli diğerine hissi diyeceğim.
Sebeb-i tesmiyeyi şimdi anlarsın çünkü bizim akıl namını
verdiğimiz kuvvetle düşündükçe din hususunda bir türlü
kanaat-ı kamile hasıl edemiyorum; daha doğrusu dine
düşündüğüm zaman da bir türlü kendimi dinden alamıyorum.
Yani dinsiz olamıyorum. Bu iki kuvve-i muhalifenin
arasında bir nokta-i istikrar bulmak benim için mümkün değil.
Görüyorsun ya ne müşkil bir hal! Bunun sebebi nedir?
Bu müşkilimi halledersen cidden beni memnun edersin. Bu
tezebzüb benim huzurumu ihlal ediyor.
–
Sadakallahülazim.
Birader sizin ahval-i ma’neviyyenizde vukūa gelen bu
tebeddül siyasiyat ile çokça uğraşmanızın cümle-i asabiyyenize
olsa gerek.
– Canım sen de çocuk gibi söylüyorsun. Siyasiyat ile iştiğalin
bu hal ile ne münasebeti olabilir? O başka bu başka!
– Filhakīka öyle; fakat a’sab bir kere mütezelzil olunca
ondan tevellüd edecek halatda intizam-ı mantıkī aranmaz.
Hatta muvazenesi bozuk adamların efkarında görülen
adem-i ıttıraddan kinaye olarak: Sap derken saman diyor
derler. Afvınıza mağruren söylüyorum muvazenesizliğin
man­
tığına mahsus kıyasatta ale’l-ekser mukaddime başka
netice yine başkadır. İştigalat-ı siyasiyyeden dolayı muvazenesine
halel gelen bir cümle-i asabiyyenin a’raz-ı tezelzülü
–sizde görüldüğü vechile– bazan böyle dini bir şekilde de
tezahür edebilir. Biraz istirahatle ta’b-ı zihniye nihayet verir
– Anlaşılan sen bana deli nazarıyla bakıyorsun.
– Estağfirullah; Yalnız sizi ta’b-ı zihniden muztarib gibi
görüyorum. Niçin sözlerimden öyle ma’kus bir ma’na çıkarıyorsunuz?
– Boş lakırdıları bırak da şu benim ukde-i hatırıma bir
çare-i hall bul.
– Sizin ukde-i hatırınıza çare-i hall olup olamayacağını
bilemem.Yalnız yukarıda: Bizim akıl namı verdiğimiz kuvvet
beni dinden teb’id his dediğimiz şey de dine takrib ediyor
demiş idiniz. Bu münasebetle nefs-i natıkanın şu iki kuvveti
hakkında müsaadenizle bazı mülahazat serd edeceğim.
Fakat şu şart ile ki şayed söyleyeceğim sözlerdeki mantık
da sizin mantıkınıza benzeyecek olursa birbirimizn kusuruna
bakmayalım. Söz aramızda kalsın. Zira ahval-i hazıra bende
de bu gibi mesail-i dakīka hakkında i’mal-i fikr edecek kudret
bırakmadı.
– Canım ne beis var? Gayeti bir mülahazadan ibaret
değil mi? Doğru ise kabul değilse red ederim. Doğru olmadığından
dolayı da asla sizi muaheze etmem. Hem yekdiğerimize
karşı o kadar müşkil-pesend olursak uhuvvet-i
hazıramıza veda’ etmek lazım gelir.
– Pekala öyle ise ben de bu babdaki mütalaamı beyan
edeyim: Hani hatırınıza geliyor mu? Bir zaman rüşdiye mekteplerinde
okutulan ma’hud İsagoci Risalesi’ nde insanın
diye başlayan bir ta’rifi vardır. Rahmetli
hocamız bu ta’rif münasebetiyle bir gün bize şöyle fıkra
anlatmış idi: Eflatun talebesine ders verdiği esnada insanı
bu suretle ta’rif etmiş. Meşhur Diyojen de o gün kapıdan
Eflatun takririne kulak misafiri oluyormuş bu ta’rifi işitince
hemen gidip bir horoz bulmuş tüylerini yolmuş işte mualliminizin
ta’rif ettiği insan budur diye horozu dershaneden
Çocukluk bu ya bu fıkrayı işitince irade elimden gitti
başladım kahkaha ile gülmeye hatta o kadar güldüm ki fes
başımdan düştü. Eğer hoca efendi o zamanın hükmünce
en mühim vesait-i ta’limiyyeden olan uzunca boylu kızılcık
değneği ile bu hande-i ma’sumanenin lezzetini kaçırmamış
olaydı belki dersin nihayetine kadar gülecek idim.
Haydi gel bizde Eflatun’un şu ta’rifine bir nazire yapalım.
olursa çatal çekice benzer bir mahlukdur. Başı ile boynu oldukça
muntazam bir bal kabağı gibidir. Vücuduyla başındaki
kıllar ihtimal ki devr-i tekamül-i hayvaninin bidayetinden
beri tabiatin uğraşa uğraşa ancak bu kadar temizleyebildiği
kılların bakiyyesidir. Cebhe denilen mesafelice sathın altında
ğıya doğru bir tümsek iner ki nihayeti teneffüse ve bir nevi’
mayiin seyelanına mahsus iki delikle mücehhezdir. Ondan
sonra ağız denilen bir yırık gelir. Bu yırığın içine gıdayı ezmeye
mahsus küçük küçük kemik parçaları dizilmiştir.
Erkeğin gövdesinde vazifesi olmayan lüzumsuz iki tomurcuğu
unutmayalım.
Gövdenin yukarıki kısmında sopaya benzer iki uzuv
onların müntehasında da beş aded diğer uzv-ı müteferrik
vardır. Vücudun aşağı kısmında orta çapda iki odun gibi
diğer iki uzuv ile bunların nihayetine merbut ve parmak
nev’inden beş uzv-ı müteferriki havi bir uzv-ı diğer görülür.
Hülasa insan heyet-i mecmuası i’tibariyle daha pek çok tashihe
muhtaç olan tekamül müsveddelerinden bir müsvedde
olup kim bilir beyaz edilinceye kadar daha kaç bin sene
geçecektir!
– Aman birader sayıklıyor musun? Yoksa benimle eğleniyor
musun?
– Hayır ne sayıklıyorum ne de sizinle eğleniyorum.
vetle bakıyorum. İnsanı o kuvvetin muktezası vechile ta’rif
ve tasvir ediyorum. Aklı hissine galib bir müdakkik sıfatıyla
bilirim? Bu ta’rifi daha insanın kısm-ı dahilisine teşmil etmedim.
Eğer teşmil edeydim sahifeler dolar taşar idi.
hissiyyeden tecrid ile tasvir demektir. İnsan bir de zatında
tecelli eden mehasin-i zevkiyyeyi tahlil ve irae suretiyle tersim
edilir. İnsanı o yolda tasvir edebilmek için tahlil
bedayiinde en dakīk mehasin-i san’atı görebilecek duhat-ı
san’atın hissiyle mütehassis onların gözüyle mücehhez olmalıdır.
– Pekala bu iki tasvir-i mütehalifden ne çıkar?
– Bu iki tasvir-i mütehalifden şu çıkar ki insan bir şeye
baktığı zaman his gözünü tamamıyla kapayıp da yalnız
nüfuz-ı nazarındaki isabet-i kat’iyyesine kail olduğu akıl
gözüyle bakacak olursa mevcudatta tecelli eden bedayi’-i
zevkiyyeden birini göremez dünyada hiçbir şeyden zevk-i
bedayi’ namına lezzet alamaz. İşte sizin dine olan nazarınız
da anlaşılan sırf akli bir gözle olsa gerek. Yalnız o nazar
zevk-i sahih-i iman ile görülebilecek mehasin-i diniyyeyi
görmenize mani’-i kavidir. Siz yalnız o gözle bakarsanız dini
başka bir mahiyette görürsünüz bu görüşle de asla ona ısınamazsınız.
Akıl daima her türlü mehasinden ari gibi gördüğü esasa
nazır his de o esasda tecelli eden mehasinden müteessirdir.
Mehasin-i eşyayı görebilmek için akıl hissin his de aklın
nazımı mütemmimi olmalıdır. Hisse makrun olmayan akıl
eğer ta’bir caiz ise bir kuvve-i yabisedir. Tamamıyla akla bigane
olan his de cinnetin bir nev’idir. Akıl ile his daima birbirini
ve ikmalinden sonraki tecellilerine kemal-i akli yahud akl-ı
kamil denir. Bu aklın anasırı ale’l-ıtlak akıl namı verilen kuvvetle
hisden ibaret olduğu halde ale’l-infirad onların birine
benzemez ve hatta kendisine üçüncü bir mahiyet dedirtecek
kadar onlardan his ve akıldan temeyyüz eder. Bu temeyyüzle
vücuda getireceği asar da tamamıyla kendisini vücuda
getiren anasırın ef’al ve asarına muhalif olur. Şu fikrimi izah
ve hayvaninin ma-bihi’l-hayatı olan su iki hacim müvellidü’l-ma’
Müvellidü’l-ma’ mevadd-ı nebatiye ve mevadd-ı hayvaniye
olup tabiatde mühim roller icra eder. Müvellidü’l-hamuza
da vezaif-i sairesinden kat’-ı nazar bizdeki şu’le-i hayatı ikad
ediyor. Şu halde hayatımızın rüknü demektir. Bu iki unsurun
yukarıki nisbet üzere imtizacından üçüncü bir madde
hasıl oluyor ki o da bildiğimiz sudur. Suyun kendisine mahsus
bir vazifesi var ki bu vazife onu vücuda getiren iki unsur
yani müvellidü’l-ma’ ile müvellidü’l-hamuza tarafından
ale’l-infirad ifa edilemez. Bu vazifeyi ifa edebilmek için o
olmasa idi bugün saha-i arzı tezyin eden devam-ı hayatı
suya muhtaç olan sunuf-ı nebatat ve hayvanattan hiç biri
vücuda gelemez idi. Bu bir misaldir tamamıyla mümesselin
aynı olmak lazım gelmez; ancak yukarıki fikirleri bazı mertebe
Din-i mübinin mehasin-i ulviyyesini görmek de semavi
bir zevkin lahuti bir hissin nisbet-i adile-i ilahiyye üzere akla
run bu suretle imtizacından üçüncü bir mahiyet hasıl olur ki
onun vücuda getireceği asar kendisini teşkil eden akl-ı mahz
dan ma’dud değildir. Zira akl-ı sahih-i Rahmani’nin cümle-i
asarından olan mukaddesat-ı vicdaniyyenin ki ashabı nezdinde
kıymeti pek büyüktür kaffesi o akl-ı sahif için birer
kayd-ı fasid-i vehmanidir bir adamın işi yalnız o aklın tasarrufuna
kalırsa vay onun haline!
Bu aklın tasarrufu insana havsala-suz şenaatleri insaniyyetle
kabil-i te’lif olmayan denaetleri bir emr-i tabii gibi
gösterir. İnsan kendisiyle ana evlad kardeş teyze hala gibi
meharimi beynindeki revabıt-ı mukaddesenin hetkinde asla
bir mahzur görmez. Bu aklın tamamıyla hüküm-ferma olacağı
devrenin hululünde kalb ve vicdanı tezyin eden mukaddesattan
mütevellid rakīk nazik hisler birer birer körleşecek;
cemaat-i insaniyyenin muaşeret hususunda köpek
sürülerinden farkı kalmayacaktır! O zaman insan mukaddesat-ı
vicdaniyyeden tecürrüdü i’tibariyle bir u’cube-i hilkat
bir mecmua-i şenaat ve gılzat olacaktır. Öyle akla öyle
olsun! Ondan tehassül edecek menafi’ ve lezaiz bir milyon
kere yerin dibine girsin!
Benim i’tikadıma kalırsa böyle bir aklın zevkinde de bir
garabet olmak lazım gelecek onun nazarında pis ile temiz
müsavi olacak. Çünkü ikisinin anasırı beyninde hiçbir fark-ı
kimyevi yoktur. Azot her yerde azot karbon her yerde karbondur.
Şu hale nazaran pislik ile temizlik anasır beynindeki
deki ihtilafatdan münbais takdirat-ı vehmiyyeden başka bir
şey değildir. Akıl bunu isbat ve kabul ettikten sonra zevkin
reddetmeye asla hakkı yok demektir.
– Birader hatırın kalmasın ama deminden beri amma
mugallata amma safsata sarf ettin!
– Hakkınız vardır. Bu da nokta-i nazara tarz-ı telakkīye
aid bir tevcihdir.
– Aklı kısım kısım ayırdın bunlara kendince birer nam
verdin mukaddesatı yıktırdın; nihayet zevki de berbad ettin!
Senin fikrine kalırsa mukadderat-ı insaniyyenin nazımı
olan o nur-ı cihan-efruz ile’l-ebed inhisafa mahkum olacak
demektir. Eğer herkes senin i’tikadın vechile hareket etse idi
Avrupa bugün kurun-ı vusta vahşetinden kurtulamaz akıllara
hayret veren asar-ı medeniyyeden biri vücuda gelemez
– Ben size asar-ı medeniyyeyi vücuda getiren aklın faaliyetini
ta’til ediniz demedim ki böyle bir söz söylüyorsunuz.
Bahsimiz vicdana i’tikada aid bir mes’elenin tahlilinden
tediğiniz kadar kullanınız. Hikmet-i tabiiyyeye tıbba
çalışıp Edison gibi bir mucid Erlih gibi bir kaşif oldunuz da
size niçin oldunuz mu dediler? Halbuki çok kimseler akıllarını
bu vadilerde isti’mal etmiyorlar. Bütün kuva-yı zihniyyelerini
mevcudiyet-i milliyemizin rükn-i rekini olan en
mukaddes bir şeyin hedmine yed-i kudretin ikad ettiği bir
nurun ıtfasına hasr ediyorlar. Fakat emin olsunlar ki Cenab-ı
Hak onların bu mesaisine rağmen o nuru kıyamete kadar
söndürmeyecektir.
– Pekala ama faaliyetinde bir çok kuyudun zebunu olan
aklın ne hayrı olur. Akıl tasarrufatında mutlak olmalı ki faaliyetinden
muntazar olan fevaid-i maddiyye ve ma’neviyye
husul bulabilsin!
– Fevaid-i maddiyye hususunda bir şey diyemem; fakat
fevaid-i ma’neviyye emrinde sizin i’tikadınız vechile aklın ıtlakından
bir şey anlayamam.
– Ne demek? Madem ki aklın kemali onun inkişafıyla
kaimdir; Takyid ister maddi olsun ister ma’nevi bu inkişafa
mani’ değil midir?
– Orasını bilmem; fakat din hususunda akla lüzumundan
fazla faaliyet verilirse aksi kaziyye tecelli eder. Yani akıl
kemale değil bilakis zevale müteveccih olur. Bunun neticesi
de hezeyana varır.
– İşte anlayamadığım anlayamayacağım bir söz daha.
– Size sorarım madem ki her şeyin izdiyad-ı faaliyyetinde
ale’l-ıtlak bir feyz bir kemal görüyorsunuz şu halde
mi’yar-ı sahih-i afiyyetiniz olan hararet-i gariziyyenizin niçin
otuz yedi dereceden fazla bir dereceye irtikasından tehaşi
ediyorsunuz? Neden onu da otuz dokuza kırka doğru çıkaracak
esbaba tevessül etmiyorsunuz? Sizi daima otuz yediyi
muhafazaya mecbur eden sebeb nedir? Çünkü afiyetiniz
bununla kaimdir. Hararet üç derece daha yükselince başlarsınız
mevcudu ma’dum ma’dumu mevcud görmeye! Hazine-i
hafızanızda müddehar ve revabıt-ı mantıkiyye ile yekdiğerine
merbut olan bir takım kelimatın mikraz-ı hezeyan ile
şiraze-i irtibatı kesilir başlarsınız o kelimatı avuç avuç ortaya
serpmeye vezinsiz kafiyesiz şiirler tanzim mübtedasız habersiz
cümleler tertib etmeye!
Hararetiniz otuz yedi raddesinde iken bu gibi ahvalin
kaffesinden azade idiniz. Bakılırsa yine kendi cinsinden ona
olmaması hatta afiyeti feyz-i hayatı arttırması lazım gelir idi.
Halbuki bu tezayüdle emir ber-akis oldu. Hararet bir derece
daha yükselecek olursa nur-ı hayatınız büsbütün sönecek
yüzünüz dünyadan ahirete dönecek! İşte bu inkılab-ı azim
topu topu üç derecenin te’sir-i füsun-sazıdır.
Tıbkı bunun gibi afiyet-i ma’neviyye de sizin faaliyet-i
akliyye namını verdiğiniz şeyin ba-husus i’tikadiyatta şer’-i
şerif ile muayyen olan derece istikrarıyla kaimdir. Aklın o
dereceden inhirafıyla derhal mizac-ı ma’neviyye inhiraf tari
olur. Mizac-ı ma’neviyye inhiraf tari olunca onun a’raz-ı
tabiiyyesinden olan nöbetler başlar. Kat’a vücudu olmayan
mevhumat birer hakīkat-i sabite şeklini alarak marizin
dimağ-ı fasidini tazyik eder. Bu tazyikı müteakib din-i mübin
aleyhinde bir takım hezeyanlar birbirini vely eyler.
Yazık ki bazı sade diller de bu herzelere bu hezeyanlara
selim bir kafanın mahsul-i irfanı metin bir aklın zübde-i ictihadı
nazarıyla bakıyorlar ve bu suretle dünya ve ahiretlerini
berbad ediyorlar.
Afiyet-i maddiyyeye tari olan haleli gösterecek bir mikyasü’l-harare
mevcud olduğundan onun selametten inhirafı
çabuk anlaşılıyor. Keşke elde afiyet-i ma’neviyyeye isabet
eden haleli de gösterecek bir mikyas olaydı! O zaman din-i
mübin hakkında akıl ve hikmet namına ortaya sürülen yavelerin
hezeyan-ı mahmumdan başka bir şey olmadığı pek
kolay anlaşılır idi. .
Ferid
EDEBİYAT

----
ZEMZEME-I LA-YETENAHIYYET
----

Sonbahar sakit ve penbe akşamıyla tabiati süslüyordu;
hayat-ı medeniyyetin gürültülerinden uzak ve sahranın bir
köşesine sığınmış inzivagahımdan çıktım; kısa ratıb çimenlerin
üzerinde ilerledim…
Rüzgar büsbütün durmuştu
Şemsin ateşin büyük küresi garbda keskin ve muayyen
muhitiyle ufkun al sinesine yaslanarak bulunduğum yerden
geniş bir derya-pare ile ayrılmış arazi-i baide üzerinde dinleniyordu…
Üstümdeki asuman önümdeki vesi’ deniz şark ve
cenub ufuklarını hududlayan ali mehib dağlar nihayetleri
sisler içinde gaib olup giden sahralar hasılı bütün tabiat-i
muhita derin bir sükut-ı müştereke hürmetkar bir istiğrak-ı
hayal-engiz içinde ateşli muhteşem güneşin erguvan eşi’a-i
vapesinini bel’ ediyordu.
Bilmem neden bu akşam bende de müstesna bir halet
vardı. Muhitin bu asudegisinden azamet-i vakūrundan
fikret-i nazik-terininden bana da büyük bir hisse ayrılmıştı.
Sanki bu al güneşin gül ziyaları ta ruhumun dimağımın
a’makına kadar girerek orasını da nurlandırıyor orada endişelerin
ve bazı dikenli elemli şüphelerin saklanmak söylenmek
okşuyordu.
Müfekkiremde bir vüs’at nihayetini ihata ve muhakemeden
aciz olduğum münevver bir vüs’at vardı. Vücudum
maddiyetten onun kayıdlarından ağırlığından kurtuluyor
gibi idi. Afak-ı besimeye baktıkça fikrimle nazarımla refakat
ederek onları kendime iki şehbal-i esiri yaparak ta oralara
uçmak yükselmek isterdim. Sema zerrin hututla münakkaş
mailiği ve her şeyi hatta en büyük elemleri en siyah şüpheleri
ruhumu da’vet eder gibi durur ve ben onun a’makına
baktıkça na-mütenahiliği hisseder adeta görürdüm! İhtiyarsız
gözlerimi yükseklere çevirdiğim zaman o saha-i esiri
sanki milyonlarca gayet ince mai tüllerin tekasüfünden vücud
bulmuş da şimdi onlar birbirini müteakib ve nihayetsiz
derinliklere başlangıcı olmayan müebbed mesafelere doğru
açılıyor daima açılıyor zannederdim! Heva-yı saf ile beraber
onun zerratıyla memzuc olarak gönlüme şu güzel ve
büyük kainata bu yeşil sahralara bu mai pür-vakar u azamet
denize mai semaya besim ve nevazişkar güneşe sisli
ve uzak kırlara dağlara ve kainatın bütün bu erkan-ı azamet
ve heybeti muvacehesinde o kadar vazi’ lakin dil-nişin kalmış
düşünen şu önümdeki solgun şukufeciğe ait yüreğimi
çarptıracak kadar müessir derin bir muhabbet merbutiyet
girer yayılırdı…
Daire-i bedia-i ufku bir daha minnetdar mübtela aşina
gözlerimle ve ruhumla seyrettim:
Kainat! Sanki bir nokta-i nurani ki: Dest-i bediakar-ı kudret
bir zinet olmak üzere adem-i mutlakın sahife-i deycur ve
siyahı üzerine koymuş! Bir gülistan-ı fikret ki: Ziya şükufesi
esir-i nesim hoş-revanı ve ruh her dem terane-saz-ı la-yetenahiyyet
andelibidir!
Bu müstesna akşamda işte böyle na-mütenahiyetlerden
gelen derin bir zemzeme-i samit böyle pür-nur u ziya bir
güzellik böyle munis himayetkar bir büyüklük vardı. Etrafımdaki
her şeyi biliyor seviyor hürmet ediyordum. Oh
şu arz-ı bedi’ ve mutarra ile şu pür-nur u nar olan ezeliyyet-peyma
sema agūşunda fazıl sai ve mes’ud yaşamak
Şark garb zemin asuman ayağımıza ruhumuza saçılmış
hazain-i istifade ve saadetiyle nasıl muhteşem bi-nihaye
önümde uzayıp gidiyordu. Derin bir huşu’ ve minnet içinde
ta a’mak-ı mevcudiyyetimden titredim; la-yetenahiyetin
zemzeme-i samiti kevserin bir müessiriyetle ruhuma dedi ki:
“Güneşin doğduğu ve güneşin battığı yerler Allah’ındır.
Hangi tarafa baksanız Allah’ın vech-i zatı o cihettedir. Allah
vasi’ ve alimdir.”*
TABUTUN İÇİNDEN
Bir haile bir mevce-i nalan-ı terahhum
Bir velvele bir seyl-i huruşan-ı teellüm
Bir mersiye-i ye’s okuyan kitle-i sair…
Baktım gidiyorlardı bütün haib ü hasir;
Baktım gidiyorlardı bütün sakit ü sakin
Simaları feryad ediyordu gibi lakin
Bir sayha-i hamuş-ı elem yükseliyordu;
Bir nale-i cangah-ı teessüf geliyordu…
Bakdım da nasılsa o tevali-i hücuma
Ben de kapılıp düştüm o girdab-ı gumuma:
Bir mevkib-i mevt… Ortada sanduka-i tabut…
Bir şehka-i nevmid… Fakat samit ü mebhut…
Bir alem-i hiçiye bizi aldı götürdü;
Herkes o zaman korkulu bir manzara gördü.
Bir manzara… Yok manzara denmez buna –haşa!..–
Kasvet veriyor ruhuma ettikçe temaşa:
Her bir taşı bir nevha-i cansuz-i mücessem;
Her bir ağacından geliyor bir acı matem;
Afak-ı siyahından esen sarsar-ı sem-nak;
Bir hufre kazılmış duruyor ortada muhiş;
Etrafı kemiklerle dolu korkulu müdhiş…
Kaç ailenin –kim bilir– ikbal ü ümidi
Bu kabre gömüldü bu derin hufreye girdi.
Vardık o derin hufrenin etrafına durduk
Tabutu sükunet ile indirdik oturduk.
[
Hiç duymadığım pek acı bir sayha-i şiven
Bir nevha ki sessiz geliyor ah ediyordu;
Bir vaz’-ı mehibane ile şöyle diyordu:
“İbret size! Ey alem-i fanide kalanlar!
Lezzat ü meserratını terk eyledi öldü
Bu kabre bu matmure-i nisyana gömüldü.
Köşkler yalılar tantanalar hep hiç imiş ah!..
Bir gün yed-i kahhar-ı kaza ademi nagah
Dur eyler imiş sevdiği zevk aldığı şeyden
Emval ü iyalinden o gafil yaşıyorken.
Ölmek... O benim akl ü hayalimde değildi;
Ezvak-ı hayatımdan uzak bir yere şimdi
Bir mahbes-i tengiye beni terk edecekler;
Sonra bırakıp da yapa yalnız gidecekler.
Bir parça kefen… İşte bu hep mal ü menalim;
Bi-kes ve garib kaldı yazık ehl ü iyalim;
Dünyada benim kalmadı hiçbir şeyim eyvah!..
Ancak bana ümmid-i teselli büyük Allah...”
Bir süngü gibi ruhuma saplandı bu sözler;
Bir söz ki duyan taş bile olsa yine titrer.
Bir öyle teessür ki daha fazlası olmaz;
Bir öyle teessür ki sanırdım: Unutulmaz...
Pür-hüzn ü telehhüf onu defn eyledik artık
Geldik... O teessürleri hep orda bıraktık;
Daldık yine derya-yı şuunatına dehrin
Geçti acısı birden o te’sirin o zehrin.
Ya Rab! Nedir insandaki bu gaflet ü nisyan?!.
Bu gaflet ü nisyan ile aldanmada insan.
Bir lutf-ı cemilin bize bu!.. Yoksa bu alem
Baştan başa insanlara bir gam-geh-i matem
Bir sahne-i pür-facia-i nekbet olurdu:
Terk eyler idi çoktan evet hepsi bu yurdu
EBU’L-ALA’ MAARRI
Din insanın diğer insanlara kendi nefsine ve Cenab-ı
Hakk’a karşı üzerine vacib olan –Cenab-ı Hakk’a mensub
olmak şartıyla– tealimdir.
Dinin bir vaz’-ı ilahi olması erbab-ı nazar arasında mevzu’-ı
bahs olmuştur.
Bir takımları derler ki: İnsan kendi maslahatını idrakten
kasırdır; tarik-ı hayrı ancak kendine tebliğ-ı hakayık edecek
bir mürşid-i ma’sumun delaletiyle tanır ve ona vasıl olabilir
bu suretle insanlar Cenab-ı Hakk’a karşı ikame-i hüccet
edemezler.
Bazıları da: Akl-ı insanide bir kifayet görürler ve hidayetin
tarik-ı yeganesi akıldır risalete gelince: O da’vada bulunanların
siyadet ve zeamet için intihal ederek halkı istedikleri
tarafa sevk etmek ve bu suretle devlet ve miknetlerini
te’min eylemek üzere reng-i semaviyyetle telvin ettikleri bir
nevi’ sınaatdir derler.
Bu ikinci kısımda hem resulü hem mürseli inkar edenler
de bulunur. Fakat biz tafsil-i mezahib sadedinde değiliz.
Bizim mevzu’-ı bahsimiz şudur: Maarri; edyana kail olanlardan
peygamberanı tasdik ederek kendi nefislerinde iddia
ettikleri sıfatı –ki Allah’dan tebliğ-i ahkam etmiş olmaktır–
bir hüküm verivermek kolay değildir bu mes’elede öyle havadan
söz savrulamaz.
Evet biz Maarri’nin aleyhine hüküm vermekle müşarun-ileyhi
ne cennete sokmuş ne de çıkarmış olacağız. Fakat
bizden beklenen feylesofun fikr-i mahzını keşf etmek ve
bu hususda ne kendine ne de a’dasına tarafgir bulunmamaktır.
Feylesofun din ve peygamberan hakkındaki sözlerini tetebbu’
edenler görürler ki bu hususda Maarri tezahürat-ı
acibe göstermiştir:
Bazan görürsünüz ki dinde rusuhuna ve kuvvet-i yakīna
delalet edecek sözler söyler mürselini takdis eder şeraii
tebcil eder. Bir de bakarsınız ki feylesof diğer bir sözüyle
peygamberanı tekzib etmiş onların sema ile olan rişte-i ir­
ti­
batlarının maktu’ ve muhayyel olduğuna gönüllerinin is­
tediklerine göre söylediklerine ruy-ı kanaat göstermiştir. Bazan
da feylesof şek ile yakīn arasında mütereddiddir; ne
nefyi cezm eder ne isbata kaildir. Ben Ebu’l-Ala’yı sözlerinde
nefy ü isbat gibi havass-ı ciddiyyet görünmemekten tenzih
ettiğim gibi şek ettiklerinde bile şüpheleri olan “cemaat-i
la-edriyye”ye mensub olmaktan da müteali görürüm; şöyle
düşünürüm: Mesail-i lahutiyyede tefahhus-ı yakīn edenlerin
akılları telatum-ı emvac içinde uğraşan bir sefineye benzetirim.
Böyle akıllar bir seviyede duramaz; bazan fırtınaların
te’siriyle göklere kadar yükselir bazı da denizin dibine kadar
te isal eden bir delil bulunmaz. Böyle bir delile müeyyed
bil-vahy olanlar muzaffer olabilir. Delil-i lahuti hendesenin
ulum-ı riyaziyyenin reybi kabul etmeyen mukaddemat-ı
mahsuse melmuse veya bedihiyyeye müntehi olan delillerine
benzemez. Edille-i lahutiyye; ekseriyetle –vicdani olsun
yahud zanni ve vehmi olsun– kazaya-yı müsellemeye
gibi deliller arayan yahud buna kadir olduğunu zu’m eden
ya fende mümarese peyda etmemiş bir cahildir yahud mantık
meyen müsellem ile bedihiyi tanıyamayan zan ile yakīnde
duçar-ı iştibah olan bir zavallıdır. Maarri de diğer feylesoflar
gibi bir çok tereddüdlere şeklere uğramış imanlar itmi’nanlar
küfürler arasında çırpınmış hayretten hayrete düşmüş
nur ve zulmet içinde boğuşmuş bir feylesofdur.
Felasife-i lahutun halleri budur; mes’elelerini böyle hallederler;
kabil olsa da sahife-i dimağlarını açsak bu müsaraa-i
efkarın mebhut bir temaşageri oluruz. Ancak Maarri ile diğer
feylesoflar arasında bir fark vardır: Ebu’l-Ala’ her hatırına
gelen şüpheyi kayd ederdi; hakka zafer-yab oldu mu tiğ-i
şi’riyle batılı deler tekrar bir şüpheye uğradı mı yine bend-i
eş’arıyla bağlar saklardı. Diğer feylesoflar böyle yapmazlardı
hatırlarına gelen şeyleri zabt ve kayd etmezlerdi gelir giderdi.
O halde feylesofun mütenakız ve mütereddid olduğu
zannına düşen; erbab-ı nazarın felasifenin suret-i cevelan-ı
efkarını bilmiyor demektir.
Mes’eleyi bu suretle telakkī edince artık feylesofun nübüvvet
hakkındaki bazı akval-i mudarebesini anlamak kolaylaşır;
bu yolda bazı şiir [] lerini irad edeceğim ancak
şurası bilinmelidir ki ben feylesofun hiçbir sözünü te’vil
yahud gayr-i zahire haml edecek değilim; ben bu suret-i
yapabilirim? İsbat ve nefy-i nübüvvet hakkında gördüğüm
şiirlerini saklayacak da değilim; artık ben de halk da hükmümüzü
ona göre verelim.

----
TARIH
----

KILIÇ DİNİ
Saul yani Talut’un millet-i Museviyye hükümdarlığına
ta’yini ile vazife-i hükümdariyi suret-i muntazamada ve
geçtiği görülüyorsa da bir kere inan-ı idareyi kavrayınca ilk
himmetini muntazam ve daimi bir ordunun te’sisine tevcih
eylediğini anlıyoruz. Bir iki sene sonra Talut Amalika üzerine
hücum edip bunları mağlub ediyor. “Ve Saul yani Talut
Hüveyle’den Amalika’yı çıkardı… kralları Agag’ı esir aldı.
Bütün ahalisini kılıç ağzıyla mahv etti. Lakin Saul ve Beni
olan her şeyi öldürmediler. Ancak fena ve red edici olanları
külliyen mahv eylediler..” Bununla beraber yine aynı
kitabın aynı babında Agag’ın katl olunduğunu görüyoruz ki
nebiyyullah olan İşmoil tarafından parçalandı.
Bunu müteakib Filistinliler üzerine icra olunan bir sefer-i
askeriye tesadüf olunuyor. Talut Cebea hısn-ı metinini fena
silahlı kişi ile tutuyor ve bu tehlikeli mevki’den oğlu tarafından
bir sa’y-i şeciane ile tahlis olunuyor. Bu cesur delikanlı
yalnız silahdarı ile düşmanın karakol kulesi vazifesini
onları öyle şaşırtıyor ki: İhtimal muhtelif kabilelerden müteşekkil
olan Filistin ordusu birbirine karışıp girişiyorlar. Cebea
Kalesi’nin üzerinden bunu müşahede eyleyen Talut Saul
hemen aşağı hücum ederek ortada perişanlığı karışıklığı
tezyid ediyor. Filistinliler her tarafa kaçışıyorlar; ormanlıklara
etrafa saklanmış olan İsraililer ileri fırlayıp onları katl ve
larından intikamını alan Talut vatanına avdetle orada bahtiyar
ve muzafferiyyat-ı askeriyyesinin şöhretiyle muazzez
ya­
şadı.
Talut’un bu esfar-ı harbiyyesini müteakib Hazret-i Da­
vud as’ın namı zuhur ediyor ve Talut’un vefatında Beni
rail’in hükümdarı oluyor. Devre-i şebabında Davud as
hükümdar Talut’u maharet-i musikiyyesiyle mütelezziz etmek
üzere saraya gönderilmişti. Ve bu esnalarda da Filistinliler
büyük bir ordu ile İbraniler üzerine yürümüşlerdi. Beni
ordu mukabil iki dağa konmuş arada bir vadi bulunmuştu.
Ahval bu merkezde iken Gaz Şehri’nden bir Filistinli
harikulade kuvvet ve cesamete malik Calut isminde birisi
tepeden inip vadinin vasatına geldi. Biraz arkasından da
müsellah bir güruh geliyordu. Tehdidkar bir vaz’ bülend bir
sesle Beni İsrail ordusundan kimi olursa olsun karşı karşı
mübarezeye da’vet etti. Ve bu muamele-i hakaretten sonra
Filistin ordusuna avdet eyledi. Calut böylece kırk gün
Beni İsrail’i mübarezeye da’vet etmiş idi; Bu hal Talut’u çok
sıktı. Her defasında ordusunu harp nizamına koyar lakin
Calut’un mevcudiyetinden harbe cesaret edemezdi. Davud
evvela ordu ile beraber yoktu; sonradan geldi; Calut’u gördü
ki: Koca Beni İsrail ordusunda kimse onunla tek başına
mübarezeye cesaret edemediği için Beni İsrail’i korkaklık ile
tahkīr etmekte idi. Bu hal Davud’u çok müteessir ettiğinden
Calut’un bu da’vetini kabule karar verip fikrini Talut’a söyledi.
Talut bu kadar mühim bir mes’elenin böyle tarafeynin
kuvveti beyninde hiç nisbet görülmeyen bir mübarezeye
havalesini muvafık-ı tedbir görmedi. Davud ise dedi ki “Bu
küstah Filistinli’nin senin orduna karşı gösterdiği muamele
Cenab-ı Hakk’a karşı da bir isyandır; binaenaleyh: Bu mübareze
Calut ile Davud arasındaki bir müsabaka-i meharet
değil belki Calut ile Beni İsrail’in Rabbi arasında bir imtihan
olacaktır. Muzafferiyet benim kolumun kuvvetiyle değil ekseriya
celalini isbat için en ali maksadları en aciz vasıtalarla
vücuda getiren Kadir-i Mutlak’ın lutf-ı mahsusu sayesinde
kazanılacaktır. Bu sözleri tedbirsizce ve ıssız bir i’timad-ı
nefs­
den değil belki şu küstah öğünücüyü akval-i kafiranesinden
dolayı mücazat için bir vasıta-i ilahiyye ittihaz olunacağıma
dair i’tikad-ı kamilemden söylüyorum.
Böylece Davud as hükümdarı ikna’ edip Beni İsrail’in
mübariz-i müdafii seçildi. Calut’a karşı çıktı; sapana bir taş
koyup attı; taş Calut’un beynine girip öldürdü. “Ölüm halinde
olan Calut yüz üstü düşmüş yatarken Davud kılıncı
kınından çekip merkūmun başını bedeninden ayırdı. Bu
vak’a bütün Filistin ordusunu son derece korkuttu; Talut
bundan istifade ederek üzerlerine kemal-i şiddetle hücum
etti ve uzun mesafelere kadar kovaladı” Bu vak’ada maktulinin
otuz bin ve mecruhinin iki misli olduğu ta’dad olunmuştur.
Beni İsrail düşmanın ordugahını yağmalayıp sonra
götürüp kılıncı dahi Cenab-ı Hakk’a takdim eyledi. “Ve
Beni İsrail ile Davud as Filistinlilerin katliamından avdet
ederken Beni İsrail’in bütün şehirlerinden kadınlar teganni
ve raks ederek hükümdar Talut’u istikbale çıktılar. Ve meserret
çalgılar ile gelerek kadınlar oynar iken birbirine cevap
verdiler. Dediler ki: Talut kendi binlerini ve Davud kendi on
binlerini katl etti.”
Bir müddet sonra Talut Davud as’a kızını tezvic etmeyi
teklif etti; bu nikahda Davud as’den cihaz ve masarıf-ı izdivaciyye
taleb olunmuyordu; yalnız buna mukabil Filistinlilerden
yüz kişinin gulfe yani sünnet derileri taleb olunuyordu.
Binaenaleyh: Davud as kalkıp gitti Davud ile maiyyeti
Filistinlilerden iki yüz kişi katl edip gulfelerini hükümdara
takdim ettiler. Ve bütün macera-yı seferi nakl eylediler ki:
Hükümdarın damadı olabilsin. Davud as mükafatı olarak
Talut’un kerimesi Mişel’i aldı. Muahharan Talut Davud
as’ı kıskanmağa başladığından ve öldürmek istediğinden
Hazret-i Davud Beni İsrail diyarını terke mecbur oldu. Ve İşmoil
suhufunun birincisinde ve yirmi yedinci babda Hazret-i
Davud’un altı yüz adamıyla nasıl Gath Gaz Kabilesi Kralı
Akiş tarafından mihman-perverane hüsn-i kabul gördüğü
“O Davud as ve maiyyeti herkes ailesiyle hatta
Davud as iki zevcesiyle Tsiklag denilen bir şehre yerleştirildi.”
kendi vatanına karşı bir vaz’-ı hasmane almamak için en
büyük müşkilata hedef olduğunu hissediyor; vakit geçtikçe
Davud as ile maiyyeti iltica ettikleri memleket ahali-i asliyyesi
aleyhinden çapul seferleri icrasına başladılar İşmoil’in
ki: Davud as memleketi vurdu ne erkekleri ne kadınları
sağ bıraktı ve bütün ganaimi alıp Akiş’e geldi. - . bend
“Ve Akiş sordu: Bugün yolunuzu nereye sevk ettiniz? Davud
as sahih olmayarak cevap verdi: Yahudiyenin cenubuna
ve Ken’anilerin cenubuna karşı ve Davud belki aleyhimizde
gelip şikayet ederler Gaz’a getirirler diye ne erkek ne kadın
sağ bırakmamıştı; Akiş Davud as’a inandı.”
Filistinilerin hükümdarı Beni İsrail ile harbi tazelemek için
bir vesile elde ettiği zaman Davud as’ın müşkilat-ı vaz’iyyesi
bir kat daha tezayüd etmişti; çünkü: Bütün kuvvetini
yeni hükümdar-ı himayetkarının askerine iltihak üzere cem’
eylemesi resmen emr olunuyordu. Fil-hakīka mu’askerde
linden yine Filistinilerin kıskançlığı ve adem-i emniyyeti
yüzünden halas oldu. Ordudan böyle iştigal edilen Davud
as ma’iyyeti ile Tsiklag şehrine döndü. Ancak anladı ki;
kendilerinin bulunmadığı esnada Amalika kabilesi burasını
muhasara edip şehri yakmış kül etmiş; şehirdeki emvali iğtinam
eyleyerek hatta gerek Davud’un iki zevcesini gerek
bütün maiyyetinin zevcelerini de esir götürmüştü. “Davud
Cenab-ı Hakk’a kalbini tuttu. Başrahib Atyatar’a kendisince
büyük libasını giydirmesini söyledi ve bu müşkil felaketli
mevkiinden kurtulabilmek için hangi vasıtaya müracaat
edebileceğini Cenab-ı Hak’tan taleb etti. Asıl mesele İbranilerin
Amalika’yı yakaladıkları takdirde zevce ve çocuklarını
tekrar almaya müsaade olunup olunmayacağı ve onlardan
Amalika’nın ta’kībi ve onlar üzerine muzafferiyet merkezinde
olan cevabını tebliğ etti. Davud bu cevabdan iktisab-ı
sevk eyleyip onlara yetişti; bunların bir kısmı uyumuş bir
kısmı sarhoş sızmış olduğundan müdafaaya gayr-i muktedir
bir halde idiler. Davud as adamları ile bunları üzerine öyle
şedid bir hücum etti ve öyle kılıçtan geçirdi ki. Amalika’dan
yalnız dört yüz kişi sağ kaldı; bunlar da selametlerini binmiş
oldukları develerinin sür’atine borçlu idiler. Nihayet ta’kīb
zevalden geceye kadar devam ettikden sonra İbraniler zevcelerini
ve çocuklarını ve Tsiklag muhasarasında Amalika’nın
Bedbaht Talut’un akıbeti yakın idi. Kanlı Gilboa muharebesi’nde
Filistini ve Beni İsrail silahları çatışıp netice-i ma’rekede
katl olundu. Hükümdar son ye’s içinde kılıncının sapını yere
koyup keskin tarafını vücuduna sapladı. Lakin kuvvetinin
adem-i kifayesinden buna tamamıyla muvaffak olamadığından
kılıcın sapına kadar vücuduna geçmesi hususunda bir
Amalika delikanlısının muavenetine muhtac oldu.
Beni İsrail’in ilk Kralı Talut İşmoil as’ın vefatından evvel
on sekiz sene ve vefatından sonra yirmi iki sene icra-yı
hükm ettikten sonra işte bu suretle terk-i hayat etmiştir.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Kafile halkından olup da geri kalmış bulunan birkaç
Türkmen’e yakınlarda bir kuyu olup olmadığını sordum.
–Bu tarik ile giderseniz güneş doğarken bir kuyu başına
vasıl olursunuz dediler. Ta’rif mucebince yola devam ettik.
Güneş yükseldi sıcak ziyadeleşti hayvanlarımızda yürüyecek
takat kalmadı bizim de hararetden dilimiz damağımız
kurudu. Hala bir kuyu yahud başka bir su bulamadık.
Naçar atlardan bir ikisini kestirdim bir damla olsun kanları
akmadı. Yanımda bulunan bir limonu ağzıma sıktım. Biraz
sonra da dilimi atımın diline dokundurdum. Zavallı hayvanın
ağzında hiç rutubet hissedilmiyordu. O esnada cehennemin
beden-i insanda mevcud olduğuna inandım. Çünkü
susuzluktan ateş gibi yanıyordum. Şu halde akşama kadar
gidip bir kuyu başına gelebildik. Fakat buraya benimle dört
kişi vasıl olmuş öbür arkadaşlarımız yolda düşüp kalmıştı.
– Biraz su içip teskin-i atş eyleyince yoldaşlarım hatırıma
geldi. Biçarelerin felaketine ağladım. Ahal ahalisinden iştira
ettiğim bir beygir sairlerine nisbeten az yorulmuştu. İki kırba
su doldurtup ona yüklettirdim. Bu adama at izlerini gaib
etmemesini tenbih ile beraber belki lazım olur diye bir de
kıble-nüma verdim.
Bereket versin ki gidip zavallı adamları beygirden düşmüş
ve hareketten kalmış bir halde bulmuş. Ağızlarına biraz
su döküp akıllarını başlarına getirdikten sonra alıp beraber
gelmiş.
Yedi gün bu kuyu başında kaldık. Yolda gördüğümüz
Türkmen kervanı da buraya uğradı. Kervandakiler benim
kim olduğumu öğrenince:
– Biz sizi İrani sandık da susuzluktan helak olsunlar diye
yoldan sapıtdık diyerek kabahatlerinden büyük bir özür serd
ettiler. Mamafih erzakımız tükendiği cihetle dört gün bizi o
menzilde beslediler talebimiz üzerine üç günlük de yiyecek
sattılar.
Bulunduğumuz yer ile Hive şehrinin arası beş günlük bir
mesafe idi. O tarafa müteveccihen hareket ettik. Hive’ye
muvasalatımızda belde haricinde ve ağaçlık bir mahalde
konup adamlardan bir kaçını nevale tedarik etmek üzere
şehre yolladım.
Hive hanın me’murları bizim adamlara tesadüf ederek
nevalenin kimin için alındığını sormuşlar onlar da “Emir
Dost Muhammed Han’ın torunu ve Emir Muhammed Efdal
Han’ın mahdumu bulunan efendimiz Serdar Abdurrahman
Han için alıyoruz” demişler.
Hive hanı bu haberi alınca vüzerasından birini
nezdime gönderdi. Ve gece öyle münasebetsiz yerde rahatsız
bir gece geçirmek layık değildir. Lütfen teşrif buyursunlar
misafirimiz olsunlar” teklifinde bulundu. Kalktık şehre
girince birkaç evi bize tahsis edip hepimizi misafir eylediler.
rar vezirini yollayıp görüşmek emelinde olduğunu tebliğ etti.
– Burada garib bir adamım kimse beni tanımaz. Han
hazretleri zahmet buyurmasınlar. Ben kendilerini ziyarete giderim
diyerek atıma bindim ve hanın ikametgahına gittim.
Orada altmış aded top gördüm ki mukaddema hiçbir yerde
bu kadar çok topun bir arada bulunduğunu görmemiştim.
Bu topların idaresine me’mur olanların hepsi de Habeşi idi.
Hanın sarayına yaklaşınca şerefime elli top atıldı. Han
da piyade olarak istikbalime çıktı. Bil-musafaha el ele olduğumuz
halde divan-ı hükumete çıktık. O vakit Türkçe bilmediğim
betde bulunduk. Bana:
– Sizi büyük biraderim mesabesinde tutarım. Çünkü:
Pederim Muhammed Emin Han Belh’de bulunduğu sırada
valid-i muhtereminizle gayet sevişirdi. Cenab-ı Hakk’a
hamd ü senalar olsun ki şu suretle görüşebildik. Ne vakit
arzu ederseniz Belh şehrinin fethi için size asker terfik eylerim
dedi. Ve taht-ı hükmünde bulunan yedi şehirden ikisini
de bana vermek istedi.
Bu kadar ikram ve iltifata karşı ifa-yı teşekkür eyledikden
sonra:
– Birkaç gün sonra size hem bu hususda cevap veririm
hem de hükumetinize faydası olacak bazı sözler söylerim diyerek
müsaade istedim.
Hanın yanından çıkınca delilimiz olan Nöker Han:
– Han hazretleri sizin için kendi köşkünü hazırlattı. Rüfekanız
da oraya götürüldü. Demesiyle biz de o tarafa teveccüh
ettik. Bu köşk şehir haricinde bir bağ içinde olup gayet
ruh-efza bir bina idi.
– İki bin eşrefi altınına kadar emrinize te’diyatta bulunmaya
me’zunum. Ne kadar lüzumu varsa emir buyurun
takdim edeyim dedi.
– Cenab-ı Hak han-ı keremkarı daim ve payidar buyursun.
Bu kadar mürüvvete ne suretle teşekkür edeceğimi
bilemiyorum. İki bin eşrefiyi alıp ne yapayım? Benim her
günkü masrafım otuz kıranı geçmez cevabını verdim.

----
MAKALAT
----

ERNEST HEGEL’IN MAKALESINE REDDIYE
– –
Zeka ceridesinde münderic Hegel’in makalesine karşı tarafımızdan
gönderilen reddiyeyi Sebilürreşad risale-i mu’teberesinde
okuyan bazı ihvan-ı dinim tarafından gerek şifahen
ve gerek tahriren vukū’ bulan tavsiyelerde bu mebhasin
biraz daha tevsi’ olunması iltimas ve beyan ve zamanımızda
bu gibi mebahis ve mesaile olan ihtiyacın pek şedid olduğu
da hemen cümlesi tarafından dermiyan olunuyordu. Zaten
maksadımız yalnız Hegel’e cevab vermek ve bu suretle onları
müslüman yapmak değil bizim gençlerimizden hakīkati
anlamak isteyen kısımlarına anlatmak olduğundan Din-i İslam’a
lunmuşlar ve ulema-yı İslam tarafından mesaileri meşkur
olsun ne gibi reddiyeler yazılmış bunları mütalaa ve tedkīk
mak üzere Sebilürreşad ’a takdim etmeyi bir vazife-i diniyye
addeyledim.
sim etmek muvafık olur: Birinci kısım – Allah’a Peygamber’e
Kuran-ı Kerim’e inanmış; ahkam-ı şer’iyye-i İslamiyyeye
bütün mevcudiyetiyle rabt-ı kalb etmiş olanlardır. Bu
kısmın şüpheleri yok ki delile ihtiyacları olsun. Binaenaleyh
bu kısım hıyar-ı ümmete bu gibi mebahisin zaid olduğunu
teslim etmekle beraber müntesib olduğu dinin ulviyetini anlayacağından
faidesi de yok değildir.
le iftihar ederler. Herif Allah’a inanmıyor ki Peygamber’e
dir. Artık bu kısma söz söylemek zaid addolunabilir. Çünkü
anlamazlar ve anlamak da istemezler.
Üçüncü kısım – Hatırlarına bir parça tereddüd gelenlerdir
ki: “Bunda her halde bir ma’na-yı hakīkat varsa da acaba
nasıldır?” derler işte bunlar muhtac-ı irşaddırlar.
Binaenaleyh böyle mesailde hissedar olabilecek birinci
ve üçüncü kısım halkımızdır ki ekseriyet bunlardadır. İkinci
kısım ekall-i kalildir.
Bu gibi mebahisi zaid görenler de –ihtimal– bulunabilirse
de sükutta zarar melhuz olmakla zararın izalesi cümle
mü’minine vacib olur. Bir yarayı deşmek örtmekten
daha faidelidir. Bu gibi mebahisin ortaya sürülmesi hakayıkın
edyan-ı saireye benzemez. Edyan-ı saire: “Çok karıştırma
altından çapan oğlu çıkar” kayd-ı ihtirazisi ile bağlıdırlar.
Lakin İslamiyet: “Karıştır çünkü oğaladıkça rayiha-i latifesi
anber gibi etraf-ı aleme intişar eder” levha-i celilesiyle
müzeyyendir. Ahkam-ı İslamiyye böyledir ta’mik ve tedkīk
edildikçe hakayıkı daha ziyade incila-pezir olur.
* * *
Hegel’in makale-i mebhusesi gayet mücmel ve muhtasar
olmakla hangi tarafından tutulmak icab edeceği anlaşılmıyor.
Çünkü ale’l-amya Hazret-i Muhammed as Nasturilerden
teallüm eyledi deyip geçiyor. Artık her ihtimali tarafımızdan
mezkuru red ahval-i münazarada makbul olmakla beraber
matlub vechile müfid değildir.
Bizim kavaid-i usuliyyemizdendir ki: “Mücmel veya müşterek
olan bir kelam ya icmal eden zat tarafından tefsir edilir
yahud karain-i saire ile bazı vücuhu tereşşuh eder de maksada
vusul ancak bu suretle hasıl olur” bu mes’elede yine
Fazıl-ı muhterem Ahmed Midhat Efendi hazretlerinin tercüme
ve İslamiyet nokta-i nazarından tenkīd buyurdukları
New York Darülfünunu muallimlerinden Draper’in Niza’-ı
Cenab-ı Peygamber sallallahü aleyhi vesellem hakkındaki
mütalaası görülürse Hegel’in makale-i mebhusası Draper’den
hülasa edildiği zannı hasıl oluyor yahud Avrupa
efkarının ekseriyetle bu noktada saplandıkları anlaşılır. Meb­
has-i mezkuru aynen iktibas edelim ki iki makale beynindeki
münasebet daha ziyade tezahür etsin. Bu suretle biz de
daha vasi’ bir mevzu’da tedkīkat icra etmiş oluruz.
Draper diyor ki:
“Tarih-i miladinin senesi mevsim-i sayfında bir Arab
kervanı Şam’ın cenub tarafında Arabistan hududu üzerinde
kain Busra kasabasına vasıl oldu bu kervan Mekke’den
geliyor idi. Arabistan’ın zengin mahsulatıyla mahmul idi.
Kervanın reisi olan Ebu Talib namındaki zat-ı mu’teber ve
onun yeğeni olan on iki yaşındaki bir tıfl-ı mu’teber kasaba-i
mezkurede kain Nasturi manastırı tarafından misafirperverane
bir surette kabul olundular. Papaslar derhal öğrendiler
ki bu genç misafirlerinin ismi Halibi ya Muhammed’dir
ve Arabların mukaddes ma’bedi olan Ka’be muhafızının
dahi yeğenidir. Bu papaslardan Bahira namında birisi Muhammed’i
as içinde doğmuş olduğu putperestlikten ayırıp
Nasturiliğe idhal için elinden geleni diriğ etmedi. Bu tıfl-ı
nev-civan zeka-yı harikuladeden maada teallüme ba-husus
edyana dair hususatın teallümüne dahi azim bir heves sahibi
“Busra manastırında rahib Bahira Muhammed’i as
ta’lim eyledi. Nasturi mezhebini kendisine öğretti. Nasturiler
dahi nasıl duçar-ı zulm ü i’tisaf edildiklerini o nev-civan
Arab Bahira’dan öğrendi. Şark kilisesinin putperestlik
öğrenip bilahare Hazret-i İsa’dan İbnullah diye değil İbni
Meryem diye bahs etmeye alıştı. Ba’dema o parlak mesleğinde
bu alışıklığını asla gaib etmedi. Ta’limsiz ve fakat fa’al
olan zihni yalnız efkar-ı diniyye ile değil belki muallimlerinin
yani Busra rahiblerinin efkar-ı felsefeleriyle dahi amikan
müteessir oldu. Çünkü bu papaslar Aristo’nun ulumuna
vakıf olmak ile de iftihar ediyorlardı. Sonraki haller gösterdi
ki o papaslar hakkında ne derecelerde teveccühü vardır.
Bütün ömrünü o papasların mezhebini bit-tevsi’ neşre sarf
eyledi ve o mezheb bir defa yerleştikten sonra kendi ahlafı o
papasların mezheb-i ilmisini dahi şediden istishab ve himaye
eylediler. Aristo’dan gelen efkarın kaffesini iltizam ve
tervic ettiler. Muhammed as büyüdükte Suriye’ye başka
seferler daha icra eyledi. Zan olunmaya müsaade vardır ki
bu fırsatlarda dahi Busra manastırı ile misafirperver rahibleri
unutulmadılar. Müşarun-ileyhin yani Hazret-i Peygamber’in
bu memleket hakkında bir gizli ta’zimi var idi.” Niza’-ı İlm
ve Din.
makalesi bunun bir hülasası olduğu gün gibi aşikar oluyor.
Tedkīk ve tenkīde başlamazdan evvel şurasını beyan
edelim ki: Cenab-ı Peygamber sallalahü aleyhi vesellem
efendimiz hazretlerine karşı hukema-yı garbın pek büyük
hürmetleri vardır. Draper nam-ı peygamberiyi hürmetle yad
ediyor. Ebu Talib’i de amm-i nebi olmak münasebetiyle
zat-ı mu’teber diye tavsif ediyor.
Felasife-i garbdan Hukūk-ı Beşer Mukavelenamesi’ ni
yazan Lafayet hukūk-ı insaniyye hakkındaki mütalaatını
uzun uzadıya şerh ve izah ettikden sonra
yani insanlar tarağın dişleri gibi biri birine hukūken
müsavidir hadis-i şerifini görünce hazret-i peygambere tevcih-i
hitab ile diyor ki: “Ey Arab-ı ali-kadr şeref ve şan sana
olsun ki adalet ve hakkaniyetin ta kendisini bulmuşsun.”
Müsteşriklerden hangisinin asarı tetebbu’ edilse bunlarda
daima şer’-i şerif-i Ahmedi’nin ta’dad-ı ma’alisine ve pek
ulvi bir esas-ı hakimaneye müstenid olduğuna hasr-ı mütalaat
edildiği görülür.
Biz min-tarafillah ba’s olunmuş Peygamber-i Zişandır;
binaenaleyh vahy-i ilahi ile esasat-ı diniyyeyi vaz’ etmiştir
diyoruz. Onlar: “Ma-fevka’t-tabia bir kuvvetin isbatına ihtiyac
yok. Peygamber dediğiniz akıllı bir zat idi. Hatta denilebilir
ki a’kal-i nas idi” diyorlar. Halbuki teallümsüz bu
kadar hakaik-ı mühimmeye vukūf kanun-ı tabiat haricinde
olmakla buna “Nasturilerden öğrenmiş olmalı” demekten
başka çare bulamıyorlar. Sonra kendi fikirleri üzerine bir
takım te’vilat ve tesvilata girişiyorlar. Bu külfetlerin cümlesi
revabıt-ı diniyyeyi ortadan kaldırmak için ihtiyar edilmiş
şeylerdir gayeleri budur. Bir çokları “Bir dine inanmayı ihtiyar
etsem müslüman olurum” diyerek din-i İslam’ın meziyyetini
aleyhi veselleme karşı kat’iyyen bir hürmetsiz likleri
yoktur. Çünkü bu zevatın ilim ve fazl ashabından oldukları
kabil-i inkar değildir. Yalnız bazı cihetlerde haberleri olmadan
hayat-ı Nasraniyye’nin te’siratına kapıldıkları ve bazı
cihetlerde de kendi gayelerini te’min için vekayi’-i tarihiyyeyi
–kasden– tahrifden çekinmedikleri vaki’dir. İşte biz de o
cihetleri ariz u amik tedkīk ve tenkīd edeceğiz.
SİYASİYAT
ARNAVUDLUK VE HISSIYAT-I İSLAMIYYE
Büyük küçük hiçbir kavim hakkında ale’l-ıtlak mülahazat-ı
tenkīdiyye yürütmek doğru bir meslek değildir.
Umumiyet üzere bir kavim hakkında su’-i zan besleyenler o
kavim efradıyla münasebat ve temasda bulundukça zanlarını
tebdil eyleyecek pek çok mehasin-i kavmiyyeye tesadüf
eylerler. Ale’l-husus camia-i İslamiyyeye dahil olan akvam
cinsiyet tefrikalarından azade kalmak iktiza edeceğinden
Arnavudluk’daki efrad-ı İslamiyye hakkında diğer müslümanların
hiss-i buğz u hiddet ile mütehassis olmalarını biz
tasvib edemeyiz.
Maamafih ar-ı temeddünden külliyen mahrum bir frenk
devletinin tecavüzat-ı caniyanesine ma’ruz kaldığımız bir sırada
Arnavudlardan bir kısmının silah be-dest-i isyan olarak
devletimizin müşkilat-ı mevcudunu artırmaları bütün kulub-ı
dikçe biz Arnavudların gönüllerini almak için onları kavm-i
necib olmak üzere tavsif eyleriz ve bu tavsifimiz tamamıyla
samimidir; zira o babda iltizam-ı riyaya hiç de ihtiyacımız
yoktur. Fakat biz necabeti Fizan’ın ve Afrika-yı Şimali’deki
kıtaat-ı mütecavirenin ta içerlerinden gelerek Trablus ve
Bingazi’de liva-yı Hilafet’i müdafaa edenlerde daha ziyade
buluyoruz.
Arnavudlar saf-dil imişler de yerli ve yabancı bazı müfsidlerin
telkīnat-ı iblis-pesendanelerine kapılıyorlarmış; bi­
na­
enaleyh bir kısmının silah-ı isyana sarılmaları ondan naşi
masalar gerekdir. Hiss-i necib-i hamiyyetden mahrum mü­
nafıklar ile yabancı müfsidler memleketimizin sair cihetlerinde
dahi eksik değildir. Fakat herhalde vatanperverlik hissi
ahalimizi heyecan ve şurişi andırır ef’al-i isyaniyyeden men’
etmek iktiza eyler.
Arnavudlar hatiat-ı idariyyeden pek muazzeb oluyorlarmış
da hükumete karşı mukavemet-i müsellahayı bir çare-i
yegane addediyorlarmış. İdaremizde hatalar vukū’ buluyorsa
bunun te’siri vatanımızın cihat-ı sairesinde dahi hissedilir.
Hamiyet ve vatanperverlik hatiat-ı idariyyenin tuğyan ve isyan
Bugün memleketimizin payıtahta yakın ve terakkiyat-ı
fikriyyesi bi’n-nisbe yolunda olan cihetlerini bir tarafa bırakalım
Asya-yı Osmani’nin en uzak köşelerine gitseniz ahali
aman bize mektepler yollar yaptırınız diye yalvarırlar. Halbuki
Arnavudluk’da devletin mektep ve yol yaptırmak istemesini
türlü türlü te’vile uğratarak o yoldaki teşebbüsatı
fiilen men’e kalkışanlar oluyor; acınacak bir hal değil mi?
Şüphesiz Arnavudların ehl-i idrak ve haysiyeti içinde
çoktur. Bu hali cümlemiz de ye’s ve hüzn ile telakkī ederiz.
Fakat ihvan-ı din arasında sefk-i dimaya sebeb olan terakkiyatımızı
sekteye uğratan ağyara vesile-i müdahale veren
ve ale’l-husus İtalya gibi bir düşman-ı dinin amal-i mütecavizanesini
takviyeye medar olacak bir mahiyette bulunan isyan-ı
hazır alem-i İslam’ı dilhun eder ve umumiyetle ta’yibe
müstahak görünür.
ALEM-İ İSLAM VE HARB-İ HAZIR

----
TRABLUSGARB CIHADI
----

VE MÖSYÖ HANOTO
Geçen hafta bu sütunlarda İtalya’nın Trablusgarb’a vu­
kū’ bulan tecavüzü bu tecavüz dakīkasından beri ika’ etmek­
te olduğu cinayet ve vahşetleri Avrupa’nın bu hususdaki
vaz’iyetlerini bütün alem-i İslam’ın intibahına vesile olduğunu
bu intibah-ı İslam’ın asar-ı kudsiyye ve meşkuresi yar u
ağyar nazarlarında muhtelif tecelliyat ve tezahürat ile kendini
göstermekte bulunduğunu bu tecelliyat ve tezahürat-ı
ezileceğini Avrupa’nın dahi İslamların mukadderatına dair
çizdikleri mukarreratı yırtacaklarını beyan etmiş idim. İntibah-ı
eden bu beyan-ı kemteri bu kere aktar-ı cihanda muhtelif
lisanlarda neşr olunmakta olan bütün İslam ve Avrupa
matbuatı tarafından te’yid edildiği görüldü. Bu cümleden
olmak üzere Fransa meşahir-i siyasiyye ve kalemiyyesinden
Mösyö Hanoto sadedimize dair Aklar Gazetesi’ nde yirmi bir
Nisan-ı Efrenci’de İslam ve Harb-i Hazır ünvanıyla mufassal
bir başmakale yazmıştır.
Mösyö Hanoto öteden beri Din-i İslam ve alem-i İslam’ın
aleyhinde ittihaz etmiş olduğu meslek efkar ve neşriyatıyla
ma’ruf bir racül-i siyasi olduğundan makale-i rennane-i
siyasiyyesini garbın bütün matbuatı tarafından büyük
bir ehemmiyetle telakkī edilerek sahifelerine geçirilmiş ve
mütalaalar beyan edilmiş Avrupa mahafil-i ilmiyye
ve cem’iyyat-ı siyasiyyesinde mühim mühim olduğu kadar
azim te’sirler husule getirmiştir. Mösyö Hanoto bu makalesinde
vesaiki ile beyan ve bunun vahametini izah ve İslam kuvvetinin
nazar-ı dikkat ve i’tibara alınmasını Avrupa’ya tavsiye
yolunda makalesine şu sual suretiyle şüru’ ve devam ediyor:
“Acaba! Niçin İtalya’nın her nevi’ tekamülat-ı harbiyye
saidat-ı hevaiyyesi bu techizat-ı harbiyece kendinden dun
ve Trablus’un her tarafına dağılmış bulunan beş altı bin
Osmanlı askerine karşı fevz ü zafere nail olamıyor? Acaba
niçin Trablus’un istihkamat-ı atika ve esvar-ı kadimesi İtalya’nın
ateşler fışkıran bombalar yağdıran fevvarat-ı müdhişe-i
harbiyyesi önünde sukūt etmiyor? Bu sualin cevabı pek
basittir. O da bu muharebenin hissiyat ve atıfat-ı diniyye ile
mezc edilmiş olmasıdır. Bunun için bu muharebe-i diniyyeye
karşı galib olmak kat’iyyen mümkün değildir.
rebe edeceğini zannetmiş ve bu muharebeye başlamış idi.
Fakat karşısına Osmanlı ile İslam’ın çıktığını gördü. Çünkü
be bin dokuz yüz dört ve beş senelerinde Avrupa’nın İslamiyet
ve İslam hükumetleri aleyhinde ittihaz etmiş oldukları
mukarrerat mukteziyatıyla vücuda geldiği cihetle bir Salib
ve İslam muharebesine benziyordu. Bunun için İtalya karşısında
Osmanlı ile İslam’ı gördü. İslam muharebesi ise hükumet
ve devlet muharebesi değil din muharebesidir. İslam ne
zaman din muharebesine başlar ve sell-i seyf-i din ederse bu
muharebenin müdhiş bir harb-ı umumiye müncer olacağı
muhakkaktır. Bu harb-i umumi Bahr-i Sefid sevahili nüfusuna
belki bütün cihan nüfusuna nihayetsiz büyük adavet
tohumlarını saçacağı bu adavet tohumlarının sulh ve silm-i
cihanı zir ü zeber edeceği bütün ma’mureleri harabe-zara
çevireceği bütün toprakları ve denizleri kan ile boyayacağı
kat’idir. Bunun için Avrupa dalmış olduğu gurur ve gaflet
uykusundan uyansın! Harp için kaldırmış oldukları bazularını
asvat-ı halisanelerini ısga etsin! Evet ben öteden beri sulh ve
silm-i cihan ve akvamın takarrürü için pek çok sarf-ı mesai
ettim. Bu babdaki sa’ylerim taleblerim tekliflerim bir neticeye
maktayım ve nihayete kadar çalışacağım.
“Fakat Avrupa İslamiyet ve İslam hükumetlerine nihayet
verecek son bir harb-i kat’inin İslamlara tatbikine yol arıyor.
Avrupa İslamların zıddına olan böyle bir harb-i hail ile İslamların
suhuletle mağlub olacaklarını zannediyorsa Avrupa
bu zannında yanılıyor. Çünkü kalemin tersim ettiği hatlar
mümkün değildir.
“O halde ey Avrupa hükumetleri! Bu adüvv-i haili Avrupa
mek mi istiyorsunuz? Eğer Avrupa iklimi haricinde İslamları
sürmek istediğiniz bu mevki’ Küçük Asya yahud Orta Asya
rın muavenetlerine muhtacsınız. Eğer bu mevki’ Afrika ise
bu iklim de müstemlekenizdir. Eğer bu mevki’ Çin veyahud
Hind ise bu iklimler ile dahi her tarafdan hem-hududsunuz.
Bu suretler ile dahi İslamdan kurtulmak imkanı yoktur.
“Bu halde bu mes’elenin halline yegane çare nedir?
Evet mes’elenin halline yegane çare bin dokuz yüz üçte
dediğim ve el-yevm demekte olduğum gibi İslam ile akd-i
sulh etmek İslam kuvvetine nazar-ı hürmet ile bakmak bu
kuvvetin hukūk-ı ictimaiyesine hürmet ve riayet eylemektir.
“Bilmelidir ki Trablusgarb’da kendini göstermekte olan
harekat ve icraatı genç Türkiye ve kadim Türkiye’nin irade
ve nüfuzuna tabi’ değil ancak Kur’an nüfuzuna tabi’dir.
müstakilleyi haiz olduğunu idrakte hata etmiş ve Türkiye’yi
ru gibi mühlik bir anafora atmıştır. Şimdi İtalya hükumeti
kendinin düştüğü bu haviyeye Avrupa’yı dahi sürüklemek
man etmek Boğaz’ı zorlamak İstanbul’a girmek; Bahr-i
Sefid’deki Osmanlı adalarını işgal eylemek; Her an müsteidd-i
“Fakat İtalya’nın bu üç suretle hareketi kendine hiçbir
muvaffakiyet te’min etmeyecektir. Evvela İstanbul’da Boğaz’da
Selanik’te Rus İngiliz Avusturya gibi muhtelif hükumetlerin
menfaatleri vardır. Bu hükumetler menfaatlerini
na mani’ olacaklardır. Her ne kadar Boğaz ve İstanbul’a
dair İtalya ile Rusya arasında bir i’tilaf olduğu şayi’ olmuş
Bir de böyle bir i’tilaf neticesinde Rusya’nın Boğaz ve sevahiline
hakim olmasına İngiltere’nin hiçbir suret-i tesviye ile
müsaade etmeyeceği bedihidir.
“Saniyen: Bahr-i Sefid’deki Osmanlı adalarının işgali
salabet-i İslamiyye’nin inkisarına bais ve Trablusdaki harbin
devamına mani’ olamayacak belki muharebenin şiddetini
tezayüd ettirecektir. Yalnız Osmanlılık ve İslamlığın kalbi ve
merkezi olan işgal ve iskatı salabet-i İslamiyye’nin inkisarına
ve Trablus muharebesinin sukūtuna bais olacağı hatıra tebadür
ediyor ise de bu işgal ve iskatın dahi imkan haricinde
olduğu ma’lumdur. Çünkü İstanbul’u işgal ve sukūta
mahkum edecek bir kuvvet farz-ı muhal olarak Boğaz’dan
mürur ve Bosfor’a dahil olduğu takdirde her nevi’ techizatla
mücehhez muallem fedakar beş yüz bin askeri karşısında
bulacaktır. Bütün tekamülat-ı maddiyye ve ma’neviyyeyi
haiz olan bu mehib müttehid kuvvetin düşman kuvvetine
karşı nasıl hareket edeceğini ve vatanı ne gibi büyük
bir hararet şiddet ve fedakarlık ile müdafaa edeceğini bu
uğurda ölmek ve öldürmek usulüne vakıf olduğunu yakīnen
bilirim. Böyle sıfat-ı fazıla ve mümtaze ile muttasıf bulunan
bir kuvvetin karşısında bulunacak kuvvetlerin hüsran ve izmihlale
uğrayacakları kat’idir.
“Salisen: Balkanlarda bir kıvılcımın iş’ali müdhiş bir
harb-i umuminin iştialine sebebiyet verecek ve bundan İtalya
rıda bast ettiğim gibi denizler karalar kan ile boyanacaktır.
Görülüyor ki muharebenin vaz’iyet-i hazırası aynı Titanik
kazazedeganının vaz’iyet-i hazinesine benziyor. Muharebenin
bu vaz’iyeti Avrupa’yı bütün alemi müdhiş felaketlere
sürüklemek isti’dadını gösteriyor. Bu felaket-i umumiyyenin
kemal-i ehemmiyyetle çaresine bakmak Avrupa’nın vazifesidir.
Bunun yegane çaresi ise balada sebk ettiği vechile bütün
efkar ve hissiyat harekat ve sekenatta İslamlar ile tev’em
ve gayr-i mufarik olan Osmanlılar ile akd-i sulh etmek ve
haklarına hürmet ve riayet göstermektir. Avrupa her hale
rağmen bu vazife-i mühimmeyi ifada vesatet-i umumiyyeyi
vikayede sür’at ibraz etmelidir. Yoksa tehlike-i umumiyyenin
başgöstereceği muhakkaktır.”
TAVZIH-I HAKĪKAT
– –
Mezkur Kölnische Zeitung gazetesindeki mektup muharriri
diyor ki: “Girit’in yeni baştan Türkiye’nin kalem-rev-i
hükumetine dahil olması düvel-i hamiyyeye ve daha bazı
rakīblere karşı galebe ile tetvic olunacak bir muharebeye
mütevekkıf binaenaleyh muhaldir.” Biz bu sathi mütalaaya
karşı kemal-i i’tidal ile cevab vereceğiz ve muharririne
diyeceğiz ki: –Kendi ikrarı vechile– bir çok fedakarlıklar ile
feth etmiş olduğu bir memleketini Osmanlılar şu dakīkada
elinden kaçmış farz etmiyor. Bilakis malını “vedia” suretiyle
hayat-ı düveliyyede bir mevki’-i ihtiram ihraz etmiş olmaları
bulunmayan düvel-i muazzamaya emanet etmiş bulunuyor.
Düvel-i muazzamaya “gasıb” ünvanını vermeyi hatırımızdan
bile geçirmiyoruz. Zira Bahr-i Sefid muvazenesi düvel-i
müşarun-ileyhimden hiç birinin –İtalya düşmanımız haric
olmak üzere– irtikab edemeyeceğine kanaat getirdiğimiz
böyle bir muamele-i “gasb”ın vücud bulmasına külliyen
mani’dir.
Bahr-i Sefid havzasında müzehher bir istikbal-i hayaliye
nail olmak sevdasına düşen “daha bazı rakībler”imize gelince:
Onlar dahi emin olabilirler ki Girit hiçbir vakit hayat-ı
siyasiyyelerini zehr-alud gıdalar ile ihlal etmekden geri durmayacak
belki de sebeb-i izmihlallerini ihzara müstaid bir
kabus-ı bela teşkil edecektir. Sahaif-i tarih bu babda onlara
Eğer muharririn vaz’iyet-i zihniyyesi vechile ahvali mu­
hakeme etmek lazım gelse diplomasi aleminde oynatılan
oyunların münfail bir mahiyeti haiz oldukları ve binaenaleyh
“teahhüdat” ve “te’minat” gibi ta’biratın büsbütün boş
ve kuru laf ü güzafdan başka bir şey olmadıkları neticesi
hasıl olur. Halbuki ne alem-i İslam ve ne de hükumet-i Osmaniyye
ahvali bu dereke-i sefilede görmek ve anlamak
niyet ahde vefa hukūk-perverlik hak-peresti gibi hasais-i
ulviyyeden mahrum bir Avrupa’nın bir siyaset-i umumiyyenin
kat’iyyen beka bulamayacağına ve akıbet bu fezailin
fıkdanından dolayı bad-ı sarsar-ı inkıraza tutulup hacalet
deryasının ka’r-ı na-yabına düşeceğine kaniiz ve bu zihniyet
Fransa Almanya muharebesi neticesinde “kuvvet”in
derece-i te’siri tamamıyla zahir oldu. Bu te’sirat-ı müdhişe
hakküm” belirdi. Fakat sonraları muhtelif avamil bu hututun
o çehreye verdiği çirkinlikleri izaleye vesile oldu. Şu halde
bila-perva iddia edebiliriz ki “Girit’ yeni baştan kalem-rev-i
hükumetimize idhal etmek” için “düvel-i hamiyeye ve daha
bazı rakīblere karşı” zafer ile mütetevvic bir muharebeye ihtiyacımız
yok. Tahakkümü hak-şikenliği izale edecek avamili
–diplomasi vasıtasıyla– silah-ı müdafaa olarak ele almak
ve “hakk”ımızı Osmanlıcasına merdane cesurane ve gayet
da milletimizde has olan metanet ve sebatımızı isti’mal eylemek
sayesinde matlubumuza vediamızı istirdada muvaffak
oluruz. Zira muharririn tahayyül edemediği bir çok kuvvetlerimiz
–maddi ve ma’nevi– çıkaracağımız sada-yı iştikayı
sımah-ı ibtisara isal edecektir.
Kuteh-bin ve sathiyyatperestler için mülahazatımız belki
bir hayal-i muhal olarak telakkī edilir. Fakat Avrupa’nın bir
çok mehafil-i siyasiyyesinde dehan-ı hakīkati açıp alem-i İslam’ın
hükumet-i Osmaniyye’nin hakk-ı hayata müstahak
yince erbab-ı deha ve siyaset elbette hayal ile uğraşmazlar
ve hakayık-ı ahvali inceden inceye ba’de’t-tedkīk lakırdı
söylerler zannederiz. Biz vaz’iyet-i muhakememizin
lainimizin Trablus’daki tecavüzünde aldığı hisse-i nekbet ve
hacalet ile isbat ediyoruz. Bir avuç mücahidimizin orada
nelere muvaffak olduğunu hakayıkı anlamak isteyenler de
Kürsi-i millette muhterem reisin beyanatını burada zikretmek
herkese hiss-i ihtiram ilka edecek bir ruha malik olduğunu
aleme i’lan etmedi mi? Şu halde biz Bahr-i Sefid perisini
–sevgili Girit’imizi– muharririn tahayyül ettiği gibi muharebeler
muharririn düvel-i muazzamaya dolayısıyla isnad etmek
mizi Bahr-i Sefid havzasındaki hayat-ı siyasiyemizi tehlikeden
ve levs-i sukūt ve süfliyyetten kurtarmak kuvvetini haiz
bulunuyoruz fikrindeyiz. Alem-i İslam’ı ve bütün an’anat-ı
mefahiriyle Devlet-i Osmaniyye’yi pek yakından tetebbu’ ve
tedkīk edenler tasdik eylerler ki nizam-ı alem “tegallüb” ile
değil ancak “ahenk ve tevazün-i kuva” ile mümkündür. Bu
dakīkaya ehemmiyeti nisbetinde atf-ı nazar-ı basiret etmek
rical-i siyasiyyunun akdem-i vezaifindendir.
RUSYA’DA MÜSLÜMANLARA

----
YAPILAN MEZALIM
----

Müslüman meb’uslardan mücahid-i muhterem Sadreddin
Maksudof Efendi’nin Rusya Duma Meclisi’nde irad ettiği
mühim nutkun bazı fıkraları:
Ey muhterem a’za! Dahiliye nazırı şuunat-ı dahiliyyeden
bahsetti. Ben bugün size müslümanların duçar olduğu
mezalimi söyleyeceğim. Siz diyeceksiniz ki bu mezalim
duçar oluyorlar. Ben bugün Rusya akvamının iştirak ettikleri
mezalimi size şerh ve tafsil edeceğim:
Her milletin takdis ve ihtiram edilecek üç şeyi vardır.
Birisi lisanı ikincisi adatı üçüncüsü serbesti-i mekatibi her
akıl hükumet bu üç şeyin aksinden tevakkī etmek lazım iken
Rusya Hükumeti lisan ve edebiyatımız ve muhıkk adatımızı
öldürüyor ve mekteplerimizi kapatıyor.
Efendiler Biz bu dünyayı lisanımız vasıtasıyla öğrendik.
Lisanımız sayesinde terbiye olduk. Her bir şeyi mekteplerimizde
lisanımızla teallüm ettik. Edeb ve terbiyenin ma’nasını
lisanımızın belagatinden öğrendik. Halbuki Rusya mukaddes
lisanımıza taarruz ediyor. İslam kardeşlerimin duçar
olduğu mezalimi söylemek için sizden müsaade isterim. İslam
a’zalarından birisi kürsi-i hitabete çıktığı vakit ta’dad-ı
mezalime tahammülü kalmaz sabrı tükenir. Ben bu gün şu
kürsi-i hitabete çıktım rica ederim sözlerimi dikkat ve sükunetle
dinleyiniz lakırdılarımı kesmeyiniz ve hususiyle hükumet
fırkasından müsaade taleb ediyorum.
Ben evvela İslamlar hakkında hükumetin ittihaz ettiği
vesailini beyan edersem bir senede ta’dad etmeye izhar-ı
acz ederim.
Onun için bunlardan en ehemmiyetli ve en müellim
olanlarını zikr edeceğim:
Moskova’da Laroruski Camii’nde Türkçe muallimi Hasan
Basri Efendi zabıtaca tutuldu hapse atıldı ve memleketi
haricine nefy edildi. Molla Abdullah ve Molla Alim Can’ın
evrakları teftiş olundu. Kitapları asarı müsadere edildi ve
Fatka vilayetinde Bubi karyesinde haps olundu. Ve Ubeydullah
ve Abdullah efendilerin ve dokuz müderrisin hanelerine
hücum edilerek dini beş yüz cild kitapları müsadere
edildi. Reis rica ederim hesabata boğmayınız diye i’tiraz
etti. Reis efendi beyan-ı ma’lumat etmekliğime müsaade
buyurmuyor. Halbuki ben vekayiin ehemmini zikr etmekle
si taharri edildi ve yetmiş mektep kapatıldı bir çok gazete
ve risaleler ta’til edildi. Türkistan’da Kokar şehrinde hükumetin
emriyle yirmi mektep kapatıldı ve muallimleri tard
ve Samarra vilayetinde Arsay karyesindeki mektep sed ve
Pet­
ropavlaski’de meşhur Hasan Efendi Mektebi ve Kazan
şehrinde mescid ittisalinde numaralı mektep sed ve mikdarı
yirmiye baliğ olan muallimleri tard olundular ve Ufa
vilayetinde Merala şehrinde Saadet Kütübhanesi ve Kazan
şehrinde Evreng ve Karfof İslam matbaaları sed olundular.
Reis efendi kısa söylemekliğimi arzu ediyorlar ben de en
mühimlerini muhtasaran söylemekle iktifa eder ve derim ki
Bakü şehrinde münteşir Güneş Hilal ve Ma’lumat gazeteleri
ta’til ve Vakit gazetesi bir senede ruble ve Bakü’de
Ma’lumat ve Sada gazeteleri de ceza-yı nakdiye duçar oldular.
mezalimin bir kısmı bunlardır.
ŞUUN
MECLIS-I MEB’USAN-İ OSMANI
Zabt-ı sabık kıraet ve aynen kabul olunduktan sonra henüz
tahlif olunmayan meb’usların resm-i tahlifi icra olundu.
Tasnif-i araya nezaret için
kur’a ile beş zat intihab olunarak re’yler toplandı. Mecmu’-ı
ara ekseriyet-i mutlaka idi. re’y ile Menteşe
Meb’usu Halil Bey makam-ı riyasete intihab olundu.
re’y ile Şam Meb’usu
Mehmed Paşa birinci reis vekili re’y ile İstanbul Meb’usu
Hallacyan Efendi ikinci reis vekili intihab olundu.
Meb’usu Feyzi Bey Karesi Meb’usu Hasan Ferhad
Bey Prizrin Meb’usu Tevfik Bey re’y ile Meclis-i
Meb’usan kitabetlerine intihab olundular.
Canik Meb’usu Hakkı Bey Serfice Meb’usu Gligor
Efendi re’y ile idare me’murluklarına intihab olundular.
§ Ba’dehu reis tarafından bir nutuk irad edilerek ictimaa
hitam verildi.
Beşinci ictima’-ı umumi:
Zabt-ı
sabıkın kıraet ve aynen kabulünden sonra Sadaret’ten
mevrud Kanun-ı Esasi’nin ve . maddelerinin ta’diline
dair tezkire ile layiha-i kanuniyye okunarak Kanun-ı
Esasi Encümeni’ne havale olundu.
bütçesinin müsta’celen tedkīki hakkındaki tezkire
okundu.
. Maddeye mugayir olan . maddenin ilgası ve ile
. maddelerin suver-i muaddeleleri ile esbab-ı mucibe layihası
okunarak Kanun-ı Esasi Encümeni’ne havale olundu.
Daha bazı tezkirelerin kıraetinden sonra emval-i gayr-i
menkūle kanununun müsta’celiyet kararıyla kabulüne aid
Sadaret’in tezkiresi okundu. Fakat müsta’celiyet kararı kabul
olunmadı.
Jandarmaların nefer çavuş onbaşıların maaş ve tekaüdleri
hakkında Sadaret’ten gelen tezkire ile layiha-i kanuniyye
ba’dehu Sadaret’in Trablusgarb Bingazi ahalisinin
senesi mürettebat-ı umumiyyesinin akdine dair layiha-i ka­
nuniyyesi okundu.
Bundan başka hükumetin bir çok hususata ve ez-cümle
muvakkaten tatbik ettiği fevkalade kanunların tasdikine dair
gönderdiği tezkireler de kıraet olunarak aid olduğu encümenlere
havale olundu.
Ba’dehu ariza-i cevabiyye müzakeresine
başlandı. Bazı fıkraları ta’dil edildikten sonra hey’et-i
umumiyyesi re’ye konarak kabul edildi. Ve beray-ı tashih
encümene havale olundu.
§ Bazı meb’usların mazbataları kıraet ve kabul olunduktan
sonra Trablusgarb Bingazi meb’uslarından Naci Ferhad
Beyler ve Baruni Efendi’nin mücahidin miyanında bulunmaları
hasebiyle me’zun addedilerek tahsisatlarının burada
bulunan ailelelerine verilmesini teklif eden takrir okundu ve
ekseriyetle kabul edildi. Bunun üzerine meydan-ı cihadda
bulunan diğer meb’usların da me’zun addedilerek ailelerine
tahsisat-ı muayyenelerinin verilmesi teklif edildi. Muvafık
görülerek meclise hitam verildi.
Osmanlı-İtalyan Muharebesi:
Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının iş’arı üzerine
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Telgraf Ajansı’na tebliğ edilmiştir.
Bugün Tobruk’ta inşaat-ı istihkamiyyede bulunmak
üzere istihkamdan dışarı çıkan bir düşman bölüğü
üzerine pusuda bulunan müfrezemiz tarafından ateş edilerek
düşmana yirmi maktul ve otuz beş mecruh verdirilmiştir.
Düşman bu ani ateşten fevkalade şaşırarak havaya ateş etmeye
başlamıştır. Müfrezemiz zayiata duçar olmamıştır.
Bugün sabahleyin düşmanın bir tayyaresi
karargahımız üzerine gelerek bomba atmış ise de hiçbir
te’siri görülmemiştir. Tayyare tüfenk ateşiyle edilen mukabele
üzerine avdet etmiştir.
Bugün keşf için yerli bir klavuzla çıkan düşman
ve müfrezesi devriyemize tesadüf eylediğinden klavuzu
terk ile firar etmiş klavuz bit-ta’kīb itlaf edilmiştir.
Bugün düşmanın bir keşif kolu üzerine tarafımızdan
edilen ateşten bir nefer katl edilmiş ve yine bugün
sekiz süvariden mürekkeb bir keşif düşman kolundan iki
nefer itlaf edilmiştir. Mezkur süvari keşif kolunun avdetinde
düşmanın iki tabur piyade ve bir batarya topdan mürekkeb
bir müfrezesi önde Burgayari denilen yerli çingenelerden
bir otuz kişilik kuvvet olduğu halde Kara Yunus istikametinde
edilen ateş üzerine İtalyanların iki taburu topçusuyla firar
eylemiştir. Burgayariler üzerine müteaddid devriyelerimiz
hücum ederek bunların bir haylisini itlaf eylemişlerdir. Esna-yı
ta’kībde düşmanın on süvarisi katl edilmiştir. Garaibden
olarak bu müsadematın hiç birinde telefatımız yoktur.
Osmanlı Ajansı muharrirlerinden
birinin Harbiye Nezareti’ne müracaatla gerek mikdar-ı üsera
hakkında ve gerek muharebenin suret-i cereyanına dair aldığı
ma’lumattır: Şöyle ki Rodos’da bulunan askerimizin mikdarı
nizamiye ve redif ki cem’an kişilik bir tabur
piyade ile Rodos Şehri’nin İtalyanlar tarafından işgali üzerine
askerle beraber içerilere çekilen jandarmadan ibaret
rimizin mahall-i ictimaı olan Zitos üzerine hareket etmişlerdir.
Bu üç koldan birincisi General Amegliyo kumandasında
olarak Rodos Şehri’nden hareket etti. Diğer iki kol sefain-i
harbiyye himayesinde bulunan nakliye gemileriyle şark tarafından
Maluna ve garb cihetinden Kanavarda mevki’lerine
nakl edilerek yevm-i mezkur akşamı sahile çıkarılmış ve
bu esnada Osmanlı askeri tarafından şiddetli mukavemete
duçar olmuştur. Mezkur iki kol esasen Osmanlı taburunun
hatt-ı ric’atini kat’ etmeye me’mur edilmiştir.
Her biri kuvve-i Osmaniyye’nin - misli olan bu kuvvetler
Zitos’a doğru mütekariben hareket etmişlerdir. O suretle
ki Perşembe günü sabah erkenden Zitos ilerisinde Basnetida
ve Mariçya mevki’lerindeki Osmanlı ileri karakolları düşman
sefain-i harbiyyesi tarafından ateş altına alındıktan sonra
yevm-i mezkurda öğleden evvel vasati saat ’da maru’z-zikr
üç düşman kolu ile Osmanlı taburu beyninde muharebeye
manlılar cebel topuna karşı İtalyanlar batarya yani sahra
ve cebel topu koymuşlar idi. Şu ahval içinde muharebe
Çarşamba günü akşama kadar devam ettiği gibi bütün gece
tarafeynden ateş edilmiştir.
Ertesi Perşembe sabahına karşı bir müddet ateş kesildikten
sonra o gün saat ’da yine muharebeye başlanmış
ve fakat Osmanlılar şiddetli topçu ateşi altında işgal ettikleri
mevkii terk ede ede nihayet dereler içinde kalmakla her tarafda
yette bilhassa dokuz on misli raddesinde bulunan bir
düşmana karşı muharebenin imkansızlığı derkar olduğundan
düşman tarafından vukū’ bulan teklifi merasim-i ihtiramiyye-i
askeriyenin ifası ve zabitanın kılınçlarını taşımaya
me’zuniyeti şartıyla Osmanlı taburu binbaşısı tarafından
kabul edilmiştir. İtalyanların eline düşen üseramız jandarmalar
mikdarı şehid olmadıkça askerimiz esir olmamıştır ki bu derece
bir mukavemet tarih-i harbde enderdir. Bütün cihan-ı
askeri tasdik eder ki böyle bir muharebe Osmanlı ordusu
hususiyye Osmanlı askerinin çete muharebesi yapmasına
mani’ olmuştur.
düşman tarafından cezirenin işgalini müteakib kaza ve
jandarma kaymakamlarıyla bidayet reisinin zırhlıya nakl
edildiğini beyandan sonra şu ma’lumatı da ilave etmiştir:
“… memurin-i saire de ailelerinden tefrik edilerek hükumet
hapishanesine gönderildi. Bunların hanelerini Rumlar
hükumetin hapishaneden zırhlıya nakli sırasında “Zito İtalyano!..”
diye bağırdılar. Bit-tabi’ bu tezahürat-ı hainane bizi
son derece dilhun etti. Ben de istimbotla Piza zırhlısına kaldırılan
me’murin arasında idim. Zırhlıda on sekiz saat kaldık.
Ben muallim olduğum için serbest bırakıldım. Diğerleri
– Altı yüz bu kadar seneden beri rahat rahat servet toplayan
bir çok ağır vazifelerden afv edilen bir takım imtiyazat
ve ataya-yı sultaniyye ile cidden mümtaz bir mevkie is’ad
edilen hülasa memleketin yalnız zevk ve saadetlerinden
daima büyük hisseyi alan bir unsur içinde bu gibilerin kesretle
bulunması ne büyük nankörlük ne büyük hiyanetdir.
– Baykuşların sayha-i şeametine pek benzeyen “Zito İtalyano”
sadasının kalblerimize hakk ettiği siyah satırlar hayat-ı
milliyyemizin her vakfe-i ümidi zamanında bundan sonra
olsun bir tanin-i ikaz bir bang-i intibahkari hasıl etmeyecekse
hayf bizlere!
Geçen gün Harbiye Nezareti’nde
akd-i ictima’ etmiş olan Meclis-i Vükela zuafa şimendü[fer]lerde
çalışan amele dullar ve ruhban müstesna olmak
üzere on beş gün zarfında bütün İtalyanların memalik-i
Osmaniyye’yi terk etmeleri lüzumunu taht-ı karara almıştır.
el-Liva gazetesinde okunduğuna
göre Yemen imamı hazretleri İdris’in İtalyanlarla i’tilaf edip
Devlet-i aliyye’ye karşı müşkilat çıkarmasından ve iğtişaşata
sebebiyet vermesinden dolayı son derece hiddet ve tehevvür
göstermiştir. Din ve devletimizin düşman-ı bi-emanı bulunan
hainanede bulunan İdris ile harb ve darbde bulunmak üzere
bir çok muhariblerin i’zamı tekarrür etmiştir. Yemen İmamı
Devlet-i Osmaniyye ile Hilafet-i İslamiyye’nin büyük bir hayır-hahı
bulunuyor. Asabiyet-i diniyyesi şimdilik bunu iktiza
etmiş olduğundan ileride hacet messederse daha vasi’ bir
mikyasda İdris’in tenkil ve te’dibi için teşebbüsat-ı mukteziyyede
bulunacağı şüphesizdir. Aynı zamanda müşarun-ileyh
Yemen’deki bilcümle kabail ve aşaire hitaben bir beyanname
neşr edip me’murin-i mahsusa ile tevziine mübaşeret
eylemiştir. Mezkur beyannamede İdris’e iltihak edenlerin
hain-i vatan ve millet sayılacakları ve ihanet edenlerin ise
şiddetle ceza-dide olacakları bir lisan-ı tehdid ile yad ve tezkar
edilmiştir. Ümid olunur ki bu beyannameyi okuyan Yemen
aşayiri efradı İdris’in dam-ı iğfaline düşmezler.
Aden’den Hudeyde’ye
emval-i ticariyye nakl eden Vovkuk namında bir
pur İngiliz tebaasında Kavuscu namında bir Mecusi’nin malı
suzluklarıyla tecavüzü hakkında mufassal bir makale yazmış
ve İtalya’nın harekat-ı na-revasını şiddeli bir lisan ile takbih
eylemiştir.
Girit ahvali pek vahimdir. Girit mes’elesinin suret-i kat’iyyede
halli için Rusya Hükumeti tarafından perverde edilen
arzulardan cesaret alan Girit meb’usları cezireye kat’iyyen
avdet etmemek fikrinde olduklarını bildirmişlerdir. Atina’da
Yunan vükelası fevkalade bir surette in’ikad edip mukarrerat-ı
mühimme ittihaz etmek istiyorlarmış.
Diğer beş Girit meb’usu Atina’ya gitmiş istikbal edilmişlerdir.
Atina’da el-yevm bulunmakda olan Girit meb’uslarının
adedi yirmi sekize baliğ imiş.
Venizelos Atina’ya Korfu’dan muaveneti müteakib Girit
meb’uslarına nasihat vermiş ise de meb’uslar el-an Yunan
Meclisi’ne gireceklerini cevaben söylemişlerdir. Yunan Meclis-i
Vükelası müzakeratta bulunmak ve bu işlere hatime
çekmek üzere ictima’ etmişlermiş.
Girit meb’usları ahiren
Girit’den ahz ettileri ta’limat üzerine bir tavr-ı azmkarane ittihaz
etmişler ise de Yunanistan hükumeti hin-i hacette kuvve-i
müsellahaya müracaatla bunların Meclis’e duhulünü
men’ etmek fikrindedir.
Mısır kadi’l-kudatlığına Hükumet-i Seniyye
tarafından ta’yin olunan Mehmed Nuri Efendi hazretleri
Mısır’a muvasalat etmiştir. Gerek İskenderiye’de ve gerek
Mısır’da müşarun-ileyhe karşı son derece izhar-ı hürmet
edilmiş ve bir cemm-i gafir tarafından istikbal edilip ikametgahına
tarafından me’murin-i mahsusa i’zam etmek suretiyle
kendisine beyan-ı hoş-amedi edilmiştir.
Mısır hükumetinin ahaliye
karşı gösterdiği zulüm sebebiyle bir çok cinayetler vukū’
bulmakda idi. Bu cinayetlerin önünü almak için Mısır hükumeti
üç sene mukaddem müstesna bir kanun tatbikine başlamış
gibi cinayetler daha ziyade tevali etti. Adliye müsteşarının
ki seneye nisbeten beş yüz üç cinayet fazla vukū’ bulmuş.
Böyle bir kanundan behemehal bu gibi neticeler tevellüd
edeceğini beyan etmiştir. Mısır’da en ziyade cinayet vukū’
bulan sene senesi olduğu halde kanun-ı mezkurun tatbiki
olan bu üç senede cinayeler daha ziyade çoğalmıştır.
Ahaliyi tazyik ile cinayetlerin önünü almak mümkün değil
bunun önünü alabilecek ancak adalettir; ki o da meşrutiyet-i
Kıbrıs’ın muhtelif noktalarında altmış bin kadar ahali –
Proodos dostumuzun yalanlarıdır– ictima’ ederek hükumet-i
hazıra aleyhinde ve müsta’fi Rum meb’uslarının siyaseti lehinde
kararnameler imza etmişler ve adanın Yunanistan’a
büyük bir miting yaparak ellerinde Yunan bandırası olduğu
halde nümayişler yapmışlarmış. Lefkoşa’da dahi altmış
kadar Yunan bandırasıyla on iki bin kişi toplanmış ve İngiliz
komiserinin konağı önünde ilhak lehinde bulunmuşlardır.
Times’ ın istihbaratına
göre şimdilik İran Parlamentosu intihabatı te’hir edilmiştir.
Hal-i hazırdaki gürültülerle intihabatın sağlam bir suretde
cereyan edemeyeceğini hükumet anlamış ve intihabatın
vakt-i aharda icrasını tensib eylemiştir.
Kirman Vilayeti’nde iğtişaşat büyümüştür.
Vali Emira’zam sükun ve asayişi te’min etmeye muvaffak
olamayınca kendi nefsini kurtarmak ümidiyle mahall-i
mezkurda kain İngiltere konsulatosuna iltica eylemiştir.
Hükumet-i hazıra tarafından aşireti riyasetinden
azl edilip yerine kardeşi Haykamüddevle’nin ta’yin
edilmesinden na-hoşnud kalan Kaşkai kabilesi Reisi Savletüddevle
memalik-i Osmaniyye ve hıtta-i Irakiyye’ye kendi
etbaıyla beraber hicret ve göç etmek fikrinde bulunuyor.
Arab kabaili tarafından
duçar-ı hücum olan Benderabbas şehrine –Halic-i Fars
sevahil-i İraniyyesindendir– müteveccihen azimete müheyya
bir halde bulunması için Foks namında İngiliz kruvazörüne
emir verilmiştir. İngiltere’nin Bersos Kruvazörü şimdiden
Benderabbas’a nefer asker çıkarmıştır. Dünkü telgraflar
bu askerin yine gemilere çekildiğini iş’ar ediyordu.
Salarüddevle bir takım
Kafkasya mültecileriyle ihtilalci guruhuna mensub Bahtiyarilerden
sukun ve asayişe gayr-i muktedir olduğu için İran’ı ma’ruz
bulunduğu tehlikeden tahlis etmeyi vazifesi cümlesinden
addeyliyor! Salarüddevle İran’ın kısm-ı a’zamını elde ettiğini
ve şimdi de her tarafta ahalinin hararetli hüsn-i kabulüne
mazhariyetle Tahran üzerine yürümekte olduğunu beyandan
sonra Avrupa hükumetlerinin bi-taraf kalmalarını ve
böylece birkaç ay zarfında İran’da sükun ve intizamın teessüsünü
mümkün kılmalarını taleb etmektedir.
Afgan asakir-i hassası kemal-i muvaffakiyetle İran’da
nüfuzunun sirayetinden pek ziyade korktuklarından emir-i
namdar Habibullah Han hazretlerinin memleketlerini işgal
etmelerini fevkalade sürur ve hubur ile telakkī etmektedirler.
Darü’l-emanda Kabil’den alınan haberlere göre emirin
rivayet edilmektedir. Afgan süvarileri Belucistan İran hududuna
yollandıkları gibi Meşhed şehri hududuna da gitmişlerdir.
ye tevessül etmiş olduğunu Times yazıyor.
el-Liva gazetesindeki okunduğuna göre
Bombay’da ticaret eden Kasım Muhammed İbrahim Efendi
namında bir zat mücahidin-i Osmaniyye için ianat derc
etmek üzere kendi riyaseti tahtında bir komisyon teşkiliyle
kırk yedi bin altı yüz altmış yedi buçuk rubiye –bir rubiye
altı kuruştur– iane cem’ine muvaffak olmuştur. Mebaliğ-i
mezkureden beş bin rubiyesi evvelce Mübarek es-Sabah tarafından
doğrudan doğruya Harbiye Nezareti’ne gönderilmiş
ve mütebakīsi ahiren Mısır’da Ömer Tosun Paşa hazretlerinin
riyasetleri altında teşekkül eden i’ane komisyonuna
Mulay Hafiz Fransa’nın mahbusudur.
Haremleriyle bile münasebatı Mösyö Renyo’nun taht-ı teftişinde
cereyan ediyor. Rabat’a gitmek muma-ileyh için muhal
haline gelmiştir. Varid olan haberlerden Mulay Hafiz’in
himaye muahedesini ikrah-ı kalemi ile akd olunduğu anlaşılır.
Hele emirin Maten muhabirine vukū’ bulan beyanatı
bu babda hiç şüphe bırakmıyor. Bununla beraber Fas askeri
hal-i kıyamdadır. Asakir-i işgaliyye daima dayak yiyor.
Fransa şark hududu tehlikede bırakacak derecede Fas’a
sevkiyat-ı askeriyede bulunmaktadır. General Liyon’a son
derecede cebr ve şiddet göstermek lede’l-hace birkaç bin
kişiyi katliam etmek suretiyle icraat yapmak üzere Paris’den
evamir-i kat’iyye almıştır.
Gerek Yunnan gerek Türkistan’da mu­
kīm ehl-i İslam Çin’de cumhuriyete zahir olmaktadırlar.
Cumhuriyet-i cedide de müslümanların sair Çinliler ile
hakk-ı müsavatını kabul ve hatta milli bayrağa bu müsavata
bir işaret-i mahsusa olmak üzere bir renk ilave ettiklerinden
ümid ederiz ki hıtta-i vesia-i mezkurede ehl-i İslam fimaba’d
rahat ederler. Çin’de Sultan Mehmed Han-ı Hamis
hazretlerinin la-ekall elli milyon sadık zahid muti’ ehl-i sün­
netten tebaa-i diniyyesi var. Acaba neden yeni cumhuriyet
yor? Ve neden Pekin’de bir sefarethane Yunnan’da ve Türkistan’da
şehbenderhaneler açmıyor; Hariciye nazırımızın
nazar-ı dikkatini celbi kendimize vazife biliriz.
Rusya’nın Kazan’dan
Kafkasya hududuna asker sevk etmekte olduğu evvelce yazılmıştı.
Alınan haberlere göre Kafkasya’da tahşidat devam
etmekde olduğu gibi diğer tarafdan Odesa’da dahi tahşidat
askeriyyesine büyük bir ehemmiyet atf edilmektedir.
Petersburg’daki Osmanlı Sefiri
Turhan Paşa’dan Hariciye Nezareti’ne gönderilen haberlere
göre Rusya Hariciye Nazırı Mösyö Sazanof tarafından Rusya’nın
tahşidat-ı askeriyyesinin hükumet-i Osmaniyye’ye
karşı olmadığı te’min edilmiştir.
sizlikten aç kalan İtalyan amelesi caddelerde nümayişler
lerin seyr ü seferine mümanaat etmek teşebbüsünde bulunmuşlardır.
Muhtel olan asayişi iade etmek üzere şitab eden
bir sağalmeri[silik] müfrezesi ahali tarafından taşla istikbal
edilmiştir. Nümayişçiler bir haneyi tahrib ederek bir polis
me’murunu bıçak ile katl etmişlerdir. Müsademe esnasında
bazı jandarma zabitanı mecruh olmuşlardır.
Seyyid Abdullah el-Vedad hazretleri
adamlarının başında olduğu halde istilasına karar verdiği
Eritre İtalyan müstemlekesine doğru gitmektedir. Bununla
beraber Seyyid Abdülvedad hazretleri Aden’den gönderilen
ri cihetle hareket-i vakıasında müşkilata ma’ruz kalmakda
hususi ma’lumat dahi bu havadisi te’yid ediyormuş.
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“Hem Allah’a hem onun Peygamber’ine muti’ olunuz;
birbirinizle uğraşmayınız yoksa korkaklaşır kuvvetten de
düşersiniz; bir de sabrediniz zira şüphe yoktur ki Allah sabredenlerle
beraberdir.”
* * *
Müslümanlar hüsran-ı mübinden kurtulmak isterlerse;
yani dünyada sefil ahirette rezil olmayalım derlerse; kendileri
hareket ittihaz eylemekten başka çare yoktur.
Şimdiye kadar gelip geçen akvam-i İslamiyyenin tarihi
üzerinde kısacık bir nazar gezdirecek olursak Furkan-ı
Hakim’in natık olduğu şu hakīkati te’yid edecek na-mütenahi
sayfalar hem pek acı pek kanlı sayfalar görürüz!
Evet hiç bir cemaat-i İslamiyye yoktur ki Allah’a itaat
etsin; Peygamber’in gösterdiği yola gitsin; efradı arasında
sın. Sonra hiç bir cemaat-i İslamiyye yoktur ki evamir-i
vermesin; ahadı birbirine düşsün de o yine izmihlal uçurumlarına
yuvarlanmasın.
Müslümanların kaynayıp gittiği uçurumlar hep tefrika
yü­
zünden açılmış; o tefrikayı ise bütün azgınlıklar o evamir-i
Şeriat-i Garra-yı Ahmediyye’nin ahkamı insanları yalnız
ahirete hazırlamaz; onlara dünyada insanca yaşamanın nasıl
olacağını hem nasıl kabil olabileceğini gösterir. Vaz’ eylediği
kanunlar ise kavanin-i fıtratın aynıdır: Bu alem-i hilkat
durdukça bir noktasının bile değişmesine imkan yoktur.
“Tenazu’” birbiriyle uğraşmak; tefrikalar ihtilaflar içinde
çalkanmak ma’nasınadır. Efradı birbiriyle boğuşan millet
harice karşı mevcudiyetini muhafaza edebilecek maddi
kuvvetler tedarikine ne vakit ne imkan bulamayacağı gibi
alemde hiç bir şeyle telafisi kabil olamayan kuvve-i ma’neviyyeden
de mahrum olur ki bu en müdhiş bir hüsrandır.
nehy-i ilahisi en sarih en
kat’i bir tarzda gösteriyor ki: İttihaddan ayrılan birbirleriyle
uğraşan milletler evvela şecaat metanet i’timad-ı nefs gibi
seciyelerden cüda düşüyor; sonra da satvetine şevketine
Ayet-i kerimedeki “rih” kuvvet devlet azamet ma’nalarınadır.
Ekabir-i müfessirin kelimeyi hep o suretle tefsir
buyurmuşlardır.
Yaşamak isteyen millet için ittihadın lüzumu bedihiyat-ı
evveliyyedendir. Öyle efradı birbirine kaynamış hey’et-i
mecmuası bir bünyan-ı mersus vücuda getirmiş olan
cemaatler düşmanın topuyla tüfengiyle kolay kolay devrilmezler.
“Kal’a içinden fetholunur” sözü ne büyük bir hakīkattir!
Müslümanlar için bu hakīkatten gafil olacak zaman değildir.
Hariçteki düşmanı bırakıp da dahilde birbirleriyle
uğraşmasınlar. Mevcudiyetlerine birer birer hatime çekilen
hükumat-i İslamiyyenin halinden olsun ibret alsınlar ki inkırazlarına
sebep hep aralarındaki tefrika idi başka bir şey
değildi.
Ayet-i celiledeki “sabr” her türlü şedaide göğüs germek;
hiç bir düşman hiç bir tehlike karşısında metaneti elden bırakmamak
ma’nalarınadır; yoksa miskin miskin oturmak
mezellete mahkumiyete katlanıp durmak demek değildir.
Tevekkül gibi sabır da bazıları tarafından yanlış telakkī edilmekte
olduğu için şu ihtara lüzum gördük.
Mehmed Akif
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac ve Ka’be
– –
Kuşluk zamanları idi Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri
doğru Harem-i Şerif’e gelerek Bab-ı Beni Şeybe’den Mescidü’l-Haram’a
dahil oldular. Ka’be-i Muazzama’yı müşahede
edince
diye dua eylediler. Bazı rivayetlere göre nazar-ı nebevileri
Beyt-i Şerif’e vaki’ olunca mübarek ellerini kaldırarak tekbir
getirdikten sonra:
dediği menkūldür. Ba’dehu
Ka’be-i Muazzama’ya doğru yürüdüler. Hacer-i Esved
hizasına gelince ellerini kaldırmayarak onu selamladılar. Burada
tahiyyetü’l-mescid namazı kıldığı tavafa el kaldırarak
tekbir ile başladığı mevsuk değildir. Sonra Ka’be-i Mükerreme’yi
soluna alarak tavafa bed’ ettiler. Fakat tavaf ederken
Ka’be’nin kapısı önünde arkasında oluk altında muayyen
bir zikir ile dua etmiş oldukları mertebe-i sübuta vasıl olmamıştır..
Yalnız Rükn-i Yemani ile Hacer-i Esved arasında
dedikleri
rivayet olunmuştur.
Tavafa başlamadan evvel ıztıba’ etmiş yani rida-yı şerifinin
bir ucunu sağ koltuğu altından alarak sol omuzu üzerine
atmış idi. Evvelki üç şavtı remel ile yani sür’atli ve çalımlı
adımlar ile mübarek omuzlarını silkerek icra buyurdular.
Kalan dört şavtında ise remel edilmedi. Tavafın bazı şavtında
Hacer-i Esved’in hizasına gelince ellerinde olan çevgan
ettirerek onları bazen bila-vasıta Hacer’in kendisini takbil
buyururlardı. Rükn-i Yemani’yi istislam buyurdukları mervi
Aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri o zamanlar
Beyt-i Şerif’in yakınlarında bulunan “Makam-ı İbrahim”in
arka taraflarına gelerek:
ayet-i
kerimesini tilavet buyurduktan sonra birincide Fatiha-i Şerife’ye
diğer İhlas surelerini zam ederek iki
rek’at tavaf namazı kıldılar. Ba’dehu Hacer-i Esved’i selamlayarak
Harem-i Şerif’in Safa’ya açılan kapısından harice
çıktı ve Safa’ya geldiler;
ayet-i
kerimesini tilavet ettikten sonra
diyerek tepeye
suud buyurdular. Artık görünmekte olan Beyt-i Şerif’e
yerine
teveccüh ile tekbir getirerek:
diye Allah’ı tevhid ettikten sonra:
diyerek tazarru’ ve niyaz eylediler.
Tekrar üç kere tehlili müteakib dua ettikten sonra tepeden
leyn-i ahdarayn ile tahdid edilmiş olan vadiden hervele ile
yani sa’y ve sür’at ile geçerek Merve’ye geldiler. Burada da
tepeye çıkarak Safa’da olduğu gibi dua ettiler. Sa’yin birinci
şavtı böylece tamam oldu. Merve’den Safa’ya gelerek ikinci
şavtı da ilave ettiler. Safa’dan tekrar Merve’ye… rivayet
olunduğuna göre esna-yı sa’yde:
diyerek dua ediyorlardı. Fakat çok geçmeden oralara
ahali doldu. Herkes ol hazretin yanına sokulmakla mübarek
yüzlerini görmek istiyordu. Öyle oldu ki artık yayan olarak
sa’y kabil değildi. Bunun üzerine deveye bindiler. Yedi
şavt olmak üzere sa’yi Merve’de ikmal buyurdular.
Ba’dehu aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri
hedyleri bulunmayan ashab-ı kiramın halk veyahud taksir
hedyleri bulunanlar ihramlarında devam binaenaleyh karin
veyahud müfrid olacaklardı. Hedyleri bulunmayanlar
mahsub olacak; fakat hac için ayrıca ihram etmeleri iktiza
edecekti. Netice i’tibarıyla bunlar da mütemetti’ oluyorlardı.
Görülüyor ki hüccac-ı kiram iki kısma ayrılıyorlar. Bir kısmı
ki hedyleri bulunup karin yahud müfrid olanlardır; diğer
kısmı ise hedyleri bulunmayıp mütemetti’ olanlardır. Birinciler
çıkacaklardı.
Halbuki Mikat’ta ihrama girerken ancak umre niyetiyle
mahrum olanlar pek azdı. Ashab-ı kiramın kısm-ı a’zamı
ya karin yahud müfrid olarak ihrama girmişlerdi. Şu hale
göre bu ekseriyetin birinci tavaf ve sa’yi müteakib ihramdan
çıkmak hatırlarına bile gelmiyordu. Zaten Arablar arasında
öteden beri devam eden i’tikada göre hac aylarında
umre getirmek en büyük maasiden ma’dud bulunuyordu.
Halbuki aleyhissalatü vesselam efendimizin emrine ittibaan
bu defa tavaf ve sa’yi müteakib ihramdan çıkıldığı surette
şübhesiz hac ayında umre etmiş bulunmaları lazım geliyordu.
lüzumunu bildiren emr-i nebevi birden bire anlaşılamadı.
Bazı kimseler tarafından –”Biz nasıl ihramdan çıkabiliriz bu
yapılamaz; çünkü biz mütemetti’ olarak değil müfrid olarak
karşı gelmek olmazdı; emr-i nebevinin kat’i olduğu anlaşıldı;
hedyleri bulunmayanların hepsi ihramdan çıktılar.
Bu esnalarda ashab-ı kiramdan Süraka bin Malik aleyhissalatü
vesselam efendimize fesh ve ihlalin –yani Mikat’ta
lüzumu bu seneye mi mahsus yahud hedyleri bulunmayanlar
bundan böyle hep temettu’ mu edecekler?” diye sual
etti. Ol hazret de bu hükmün ebedlere kadar hep böyle devam
edeceğini bildirdiler.
Fahr-i kainat efendimizden maada Ebubekir Ömer Ali
Talha Zübeyr bin Avvam’ın hedyleri bulunduğundan ihramları
üzere kaldılar. Fakat ümmehat-ı mü’minin ve Hazreti
Fatıma ise sair ashab-ı kiram gibi ihramdan çıktılar. Hazreti
Aişe özrüne mebni tavaf ve sa’y edemediğinden bit-tabi’
Hüccac-ı kiram Pazar Pazartesi Salı Çarşamba günleri
Mekke’de kaldılar. Bu müddet zarfında namazlarını kasr
ediyorlardı. Perşembe gününe tesadüf eden yevm-i terviyenin
kuşluk zamanları gelince ihramlarından çıkmış olanların
hepsi şehir haricinde yerli yerlerinde ihrama girdiler. Kafile
Mina’ya doğru hareket etti. Bu Cuma gecesini Mina’da
geçirecekleri ferdası Cuma günü güneş az çok irtifa’ peyda
edince “Dabb” nam yolu ta’kīb ile “Arafat”a gidildi. Esna-yı
rahda ashabdan bazıları tekbir getiriyor bazıları telbiye ediyordu.
Arafat kurbunda “Nemre” nam mahalle eriştiklerinde
ol hazret zat-ı nebevilerine mahsus olmak üzere kurulan
çadırlarını görünce orada tevakkuf buyurdular.
FEMINIZM MES’ELESI
– –
Teslis; tevhid-i ilahinin musalaha değil bir an mütareke
kabul etmez ebedi düşmanıdır. Teslisin İslamiyet aleyhinde
beslediği ateş-i kin ve husumetini medeniyetin yirminci asır
terakkī ve tekamülü değil a beş yüz yirminci asrı da söndüremez.
Suret değişir siret değişmez.
Siz kurun-ı vustada papaların Salib ordularını nasıl techiz
ettiklerini nasıl yanar dağlar gibi feveran ettirerek İslamiyet
üzerine yığdıklarını bilseniz! Bilseniz Sen Piyer’in hayru’l-halefleri?!
nasıl İslamiyet aleyhinde ne hatıra hayale
gelmedik bühtanlar iftiralar uydururlar ne şeni’ manzumeler
ne faci’ destanlar tertib ettirerek fedakar evladları misyoner
lisanıyla garbın en hücra köylerinde okuturlardı!
O manzumeleri görmeli o destanları okumalı ki insan
Hıristiyanlığın İslamiyet aleyhindeki adavetinin ne kadar
şiddetli ne derece gayr-i kabil-i teskin olduğuna dair bir
fikr-i sahih edinsin.
Teslis; mihr-i tevhidin İspanya’da ihtilal ateşleri kan
denizleri içinde üful ettiğini görmekle kendisince pek mukaddes
bir id-i ekber muzafferiyeti idrak etti. Fakat bu Allah
güneşinin Domaniç dağları üzerinde tekrar tulu’ ederek
Avrupa afak-ı muzlimine neşr-i envar-ı füyuzata başladığını
görünce yine telaşa düştü. Yine gözleri sulanmaya kalbi titremeye
vücudu ürpermeye başladı.
Söner mi püf demekle mihr tevhid-i İlahi’dir
Cihan bir sarsar-ı kahr olsa da vallahi vahidir.
Mekanı cennet olsun! Saika-i kahr-ı İlahi Bayezid-i Evvel’in
Papa Beşinci Martin’e gönderdiği “Geleceğim! Sana
göstereceğim! Bekle ey düşman-ı tevhid!” haberi Vatikan
sarayıyla beraber Roma’yı bütün İtalya şibh ceziresini zelzele-i
kıyamete tutulmuşa döndürdü. Papa korkusundan bayılıp
yerlere yuvarlandı. Çünkü tepesine inmeye hazırlanan
Yıldırım idi!
Vakta ki Osmanlı seyf-i cihangiri niyam-ı füturuna girdi
o garbı tiril tiril titreten sayha-i şirinin ardı kesildi. Evet arslan
yaralanıp sırtı üzerine düşünce meydan yine tilkiye kaldı.
Arslan yaralandı ayaktan düştü; fakat madem ki
ölmedi öldürülemedi; mutlak bunun vücudu kaldırılmak
garb için bir fariza idi.
Avrupalılar ve bilhassa Vatikan sarayı amik bir tefekküre
daldılar. Bir çare buldular; pek dehşetli: Osmanlıların safvet-i
Tedrici tesmim ameliyatıyla ruh-ı şehamet ve hamasetini
öldürmek. İşte bu çare Osmanlı vatanının her tarafında medeniyet
ma’rifet namına mektepler daru’n-nedveler te’sis
etmek. Avrupalılar pek dur-endiş pek saburdur. Bu emre
gayet ihtiyatkarane teşebbüs ettiler. Adımlarını senelerle ölçtüler.
Nihayet temeli kurdular. Bina-yı mefsedete başladılar.
Ben bir mekteb-i alide tahsil ederken Marsilyalı olan
Fransızca muallimim ders esnasında –münasebet düşsün
düşmesin mutlak– İslamiyet aleyhinde müstehziyane iki
damla zehir saçacaktı. Bu zehir damlalarını kalbimize dökmedikçe
rahat edemezdi. Ben yetim bir çocuk olduğum ve
tahsil için can verdiğim halde dayanamadım. Kemal-i nefret
ve istikrah ile mektebi terkte muztar kaldım.
asırlık mahsul-i mesaisi! Şimdi mekteplerinde teslis dersleri
salib ibadetleri bütün bütün aleni! Bidayette hatta otuz
üç sene evvel böyle değildi. Cesaretlerini bu kadar ileriye
götürmüyorlar ihtiyatkarlığı henüz elden bırakmıyorlardı.
Mekteplerinde bila-lüzum ma’bed-i teslis bulundurmak ve
nihayet İslam yavrucuklarını cebren sokup ayin-i ruhaniye
rine bir Salib çizmekten ruhumuzu zehirlemekten başka ne
yetişmiş nur topu gibi iki kerimesi mürebbiyelerinden aldıkları
terbiye ve misyoner mektebinde ettikleri tahsilin netice-i
medeniyyet-! perveranesiyle aşiyane-i pederi terk ederler.
Zavallı peder ciğerparelerinin ardına düşer. Belgrad’da bir
otelde bulur. Avdetlerini hüngür hüngür ağlayarak rica eder.
Mümkün değil bu ateşin yaşlar matmazellerin kalbine te’sir
etmez. “Biz Paris’e gidiyoruz. Siz bizi İstanbul için değil Paris
ettirdiniz!” cevabından başka bir söz alamaz. Sırp hükumetine
müracaat eder. Sinn-i rüşde vasıl olan evlad için Sırp
kanununda cebr olmadığı cevabıyla haiben ve hasiran döner.
Zavallı peder! Bedbaht valide!
Biz bu vicdansız haileyi –hayat bahasına hafiyyen aldığımız–
Avrupa ceridelerinde okuduğumuz dakīkada intiza’-ı
ruh işkenceleri içinde kıvranıyorduk. Rical-i İslam’dan birinin
nende diğerinin de sazende olması ne müdhiş bir felaket-i
diniyye ve milliyedir!
Hele Avrupa matbuatının bu feci’ rezaleti taaccüb hayret
muslu hassasü’l-kalb bir müslüman için büyük bir saadet
addolunur. Fransız Konsoloshanesi vasıtasıyla abone olduğum
üsbui Paris Postası “Genç İslam kızları çarşafları atıp
Paris’imiz agūş-ı saadetine koşuyorlar. Kaçan kaçana! Abdülhamid
telaş içinde. Şeyhi Ebu’l-hüda İslam kadınlarının
Hıristiyan aileleriyle görüşmekten men’ edilmesi lüzumunu
tavsiye ediyor. Geçmiş ola!” sözleri hançer gibi yüreğime
batmıştı. Hala o meş’um satırları unutamıyorum.
Artık şimdi kadınlarımızın sütre-i hürriyyetlerine nikab-ı
name-i Meşhihat-penahi i’lan olununca “feministler”in si­
nirlenmelerine o pederane o hayır-hahane o şeriat-perverane
beyannameye lisan-ı tenkīd ve ta’rizi uzatmalarına
hiç de hayret olunmasın!
Şeref-i diyanet namus-ı milliyyet namına mukabelede
muztar kalan ehl-i imanı taassubla irtica’ ile itham etmeleri
de çok görülmesin! Biz bu bedbaht kardeşlerimize kızmayız.
Bilakis acırız. Çünkü aldıkları terbiyenin gördükleri tahsilin
semeresini iktitaf ediyoruz.
Vaktiyle bu karga alaylarına vatanımızda yuva yaptırılmamış
olaydı şimdi bu felaket bizden çok uzak kalırdı.
Memleketin ma’rifete fenne hayat kadar muhtac olduğunu
takdir etmedikten maada bilakis küfür addederek mekteplerin
teessüsüne mani’ olanların ve buna mukabil misyonerlere
karşı hissizlikte gayretsizlikte cansız mezar taşlarını
tanzir edenlerin ferda-yı kıyametteki şiddet-i mes’uliyyetleri
görülecek. Ba’sü ba’de’l-mevte imanı olanlar bunu şübhesiz
bilirler.
* * *
EDEBİYAT
Küçük bir cüsse fani bir beden gayet fütur-alud
Muhakkar bir sinekten müşteki şekvası na-mahdud
Nizar ü bi-tehammül bir vücud-i meskenet-meşhud…
Dayanmaz germ ü serde mahv olur açlık susuzluktan
Bakılsa: Acz ü za’fın bir mücessem şeklidir insan.
Doğar naçar ağlar; hal ü tavrı pek melal-aver;
Gezer piş ü pesinde türlü nekbetler musibetler;
Bu hal-i ye’s ü gamla az zaman imrar-ı ömr eyler;
Olur bir pir-i fani: Titriyor eller bükülmüş bel;
Kalır metruk-ı mazi tarik-i müştak-ı müstakbel.
Bu haliyle sanırsın sen onu şayan-ı istihkar;
Fakat bir de bakarsın: Pek kavi gayet metanet-kar…
O aciz sandığın kollarda bir dehşetli kuvvet var;
O dest-i ra’şedarın taht-ı teshirinde dünyalar…
Nedir bilmem?! Beşerde pek hafi bir sırr-ı hilkat var.
O aciz na-tüvan cismiyle müstahkar vücuduyla
Yorulmaz hiç… Cihanın uğraşır bud ü ne-buduyla;
Alır bir hazz-ı lezzet faciat-ı gam-füzuduyla;
Duyar bir neşve dehrin iltifat-ı bi-sebatından;
Usanmaz alemin şu gir u dar-ı hadisatından
Nigahı semt-i ulvi-i kemale mün’atıf … Durmaz
Koşar; ruhunda var bir ateş-i gayret ki durdurmaz;
Eder şehbal-i fikri mavera-yı arşa dek pervaz;
Hemen yükselmek ister göklere… Durmak nedir bilmez
Sema-yı mecde yükseldikçe artar hırsı eksilmez.
O ister her ne varsa anlaşılsın kalmasın mübhem:
Nedir hilkat nedir sırr-ı mead ü mebde’-i alem
Onun içün pek ağırdır pek büyük züldür “Hayır
bilmem!”
Nesin sen?! Ey beşer! Sende büyük bir kabiliyyet var
Bakılsa fil-hakīka sende bir başka meziyyet var
Savaik yağdırırsın yerlere semt-i semadan sen;
Hevaya kaldırırsın dağları bir hamlede yerden;
Senin ruhun büyüktür çünkü yerlerden ve göklerden
Bilirsen kendini hatta meleklerden de alisin
Onun’çün daima sen böyle meyyal-i tealisin
Avalim mündemicdir sende; sen gerçi küçüksün pek
Fakat kadrin büyüktür cevher-i hasiyyetin yüksek
Senin mahiyyet-i fıtriyyenin icabı yükselmek…
Hemen koş durma uğraş kadrini bil ey beşer! Yüksel
Yetişmez erdiğin evc-i kemalata senin bir el.
Bu halinle sana layık mıdır biganelik söyle
Çalış hep ukde-i mahiyyet-i eşyayı halleyle
Açılsın mübhemiyyetler deha-yı tab-darınla;
Ziya-yı fıtnatınla olsun estar-ı serair-i çak.
Sana bahş eylemiştir Halik’ın bir akl-ı pür-idrak
Sana bahş eylemiştir Halık’ın bir fikri ateş-nak
EBU’L-ALA’ MAARRI
Ebu’l-Ala’ el-Maarri diyor ki:
Feylesofu; bu şiirinde alemdar-ı musaddikīn pişdar-ı
mü’minin olarak görüyoruz; hatta o dereceyi bile geçmiştir;
peygamberlerin düşmanlarını eline geçirip kafalarını koparmak
bu kadarla da iktifa etmiyor yalnız mürselini tasdik ve müdafaa
eden bir cemaat içinde bulunmakla da kani’ olmuyor;
dünyada en iyi amel en güzel fiil onların emrettikleri füru’-ı
sarahatle i’lan ediyor. Bu yolda şöyle söylüyor:
Feylesof bu şiirleriyle karşımıza mescidden kalbi korkularla
dolu lisanı dua ve sena ile meşgūl bir mü’min-i samimi
gibi çıkıyor.
Maarri diyanetce bu mertebede kalsaydı bile yine “yevmü’llah”da
bu bir hüccet olabilirdi. Lakin Maarri bu hususda
yükselmiş seyr ilallah etmiş ibadat-ı Huda’da adımlarını
sıklaştırmış Hakk’a pek ziyade yaklaşmıştır; öyle ki koca
feylesof mertebe-i duata vasıl olmuş Allah’ın emrettiğini
emir nehy ettiğini nehy eylemiştir. Halkı ibadete tergīb
etmiş onlardan nefl ü farzı istemiştir şöyle diyor:
Halkı peygamberlerin gösterdikleri yola gitmediklerinden
dolayı tevbih etmiş ve şöyle haykırmıştır:
Biz buraya kadar feylesofu; en iyi bir musaddık ve mu’terif
buluyoruz. Fakat diğer nevi’ şiirlerini okuyunca feylesofun
ceyş-i yakīninin inhizama başladığını bedr-i imanının
guruba meyl ettiğini yahud görünmeyecek surette mahak
derecesine geldiğini görürüz. İşte onlardan bir tanesi:
Nihayet şöyle bağırıyor:
Bize feylesof hakkında ilk şübhe
beytinden giriyor. Çünkü burada feylesof ebediyet ve
beka-yı aleme kail gibi görünüyor; halbuki enbiya zeval ve
fenasına kaildirler. Ancak ufak bir tasarruf ile bu mes’elenin
halli kolaydır. Müsamahakar bir mü’min böyle bir beyitle
bir iman-ı sabit ve yakīn-i kadimi yıkmaz. Bu beyitleri geçelim
biraz da şunlara göz gezdirelim:
Bunda da feylesofu cevabdan aciz bırakacak bir şey
yok. Daha doğrusu şair dönse de “Ben bu şiirimle Resulullah
sallallahu aleyhi vesellem’in sünen-i seniyyelerinden
birini ihya etmiş oldum bir hadis-i nebeviyi nazm ettim:
dese
bizi ifham etmiş olur; zannederim ki bu sözüne mukabele
Buraya kadar feylesof kendini müdafaa edebilir. Fakat
bir kere ithamnamesinde:
Dediği okunursa reddetmek cevap vermek zorlaşır. Yalnız
şu kadar söyleyebilir:
“Şerai’den maksadım zuama ve rüesadır. Herkes gibi
ben de mecazen söyledim. Mecazımın karinesi; rüesa-yı dinin
ebna-yı beşeri kurtlara tahvil ve baba ile oğul arasını
tefrik insanları bir takım şuub ve kabaile taksim ile beynlerinde
Biz de kalbimizde hak için bir zaviye-i hürmet
ve tekrim tahsis eyledikse feylesofu bu te’viline göre tasdik
eyler ve onunla beraber:
deriz. Artık bu kabilden bir töhmet daha teveccüh ederse
feylesof için –yukarıda yaptığı gibi– “Mecazen söyledim istiare
ettim” demek kolaylaşır.
Mesela sen şöyle de:
Söylüyorsan bu sözünle dini ta’yib ediyorsun; desek
bunu reddetmek cevap vermek ona pek kolay gelir.
Mütercimi

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
Gilboa muharebesinin haberi Davud as’e sür’atle vasıl
olmuştu; Davud as yalnız Beni İsrail’in mağlubiyetinden
dolayı değil hükümdar Talut’un ve oğlu Yonatan’ın vefatı
nunla beraber vaktini feryad ü figan ile israf etmeyip birden
bire Hebron’da isbat-ı vücud etti ve Yehuda Sıbtı tarafından
alkışlarla istikbal olunarak boş kalan tahta is’ad olundu.
Lakin Beni İsrail’in diğer kabaili Sıbtları hükümdar olarak
Talut’un yegane sağ kalan oğlu İşboş’u kral intihab ettiklerinden
bir muharebe-i dahiliyye zuhur iki sene devam
etti. Bu muharebelerden birinde Hazreti Davud’un hadimleri
düşmanlarından üç yüz altmış kişi katl ettiler ve mağlub
tarafın kumandanı Davud’un hadimleri reisine nida etti ki:
“Kılıç böyle ile’n-nihaye yiyecek midir? kesecek midir?”
“İmdi Talut hanedanı ile Davud hanedanı arasında uzun
bir harp var idi; lakin Davud gittikçe gittikçe kuvvetlendi
Talut gittikçe gittikçe zaifledi.”
Bir müddet sonra hükümdar-ı rakīb İşboşet su’-i kasd ile
katl olundu. Şimdi otuz yaşında olan Davud as’un iktidar
ve meşrebi Beni İsrail kabilelerinin bütün kıskançlıklarına
rekabetlerine galebe eylemişti. Bütün millet onu hükümdarları
tanıyıp kuvve-i mecmualarını sancağı altında tevhid ettiler
Beni İsrail’in en cesur kumandanları Hazreti Davud as’a
yalnız namından ürkerek kendi hududları dahiline çekilmiş
olan Filistiniler her cihette mağlub oldular. Davud as de
“Cenab-ı Hakk’ın ona emrettiği vechile Senta Caba’dan
Azer’e gelinceye kadar” onları kılıçtan geçirdi.
Müteakıben Davud as Beni İsrail içinde silah taşımaya
muktedir olan bütün efradın harp için mücehhez merkez-i
hükumet olan Hebron şehrine gelmelerini emretmişti. Bundan
sonraki vekayii doğrudan doğruya kelime kelime Yusuf
Yasef–Josephus’dan nakl edelim.
“Baladaki emre imtisalen –Hebron’da– evvelki hükümdarın
vefatında kendilerinin Davud as tarafdarı olduklarını
yüz kişi ictima’ etti. Bunların hepsi müsellah idi. Şem’un kabilesinden
yedi bin yüz Levi kabilesinden dört bin yedi yüz
Bünyamin kabilesinden sade dört bin Efrim kabilesinden
yirmi bin sekiz yüz kişi gelmiş ve Efrayimliler cüssece cesaretçe
şayan-ı hayret adamlar bulunmuştu.”
Manasse kabilesi on sekiz bin İsakar kabilesi yirmi bin
Zebulun kabilesi elli bin geldiler. Bu elli bin kişi bütün kabile
olup hepsi Cad kabilesi gibi kılıç mızrak kalkan ve tolga ile
müsellah idiler. Naftali ordusu bin nefer cesaret ve maharetle
mütemayiz zabitleri kumandasında azim bir kalabalık
teşkil etmekte idiler Dan kabilesi de yirmi yedi bin kişi Aşer
kabilesi kırk bin kişi geldiler; Ruben-Rubil ve Cad kabilelerinden
ve Manasse kabilesinin Ürdün nehri ötesindeki nısfından
yüz yirmi bin kişi vardı; bunlar kalkan kılıç mızrak
ve tolga ile müsellah idiler. Bu halden müsteban olur ki:
Kılıç bütün kabileler yani kabail-i Beni İsrail içinde suret-i
umumiyyede isti’mal olunan bir silah idi.
Mikdarı ta’dad olunan bu asakir Hebron’a gelirken beraberlerinde
külliyetli mikdarda hububat şarab ve levazım-ı
saire getirmişlerdi. Bunlar hep birden Davud as’u hükümdarları
tanıdılar ve kendisine her hususda bey’at ettiler.
Davud as kemal-i seha ile ahaliye üç gün in’am ve ikram
ettikten sonra asakir-i mevcudenin başına geçip o zaman
Ken’aniler’den Ceyusiler elinde bulunan Kudüs şehri üzerine
hücum eyledi. Yahudilerin Kudüs önünde görünmelerine
karşı Kudüslüler muhacimlerle istihza olmak üzere aralarındaki
topal ve a’ma ahaliyi Kudüs surlarının üstüne çıkarmışlar
bu kadar hakīr ve zaif düşmana karşı başka türlü
müdafaa[ya] hacet olmadığını söylemişler idi. Bu hakaretten
ziyade müteessir olan Davud as şehir üzerine hemen
hücuma karar vermiş fil-hakīka surlarının gayr-i kabili’t-teshir
olduğu zehabıyla bu tedbirsizlikte bulunan düşmanlarına
kabahatlerini göstermiştir. Davud as müntahab bir fırkanın
riyasetinde ilerleyip şedid ve umumi bir hücum ile aşağı kasabayı
ele geçirmiştir.
Mamafih: İç kale hala bir müdafaa-i şeciane ibraz ediyor
zabt edemediği halde şöhret-i askeriyyesinin zedeleneceğini
düşünen Hazreti Davud hücumda ibraz-ı şecaat edeceklere
mükafat-ı nakdiyye vaad etmiş surun üzerine ilk evvel çıkarak
orada sebat edebilecek kumandanlara ordunun başkumandanlığını
vaad eylemişti. Bunun üzerine İbrani ordusunda
kumandandan son nefere kadar azim bir şevk ve gayret
hasıl olup herkes adeta şecaat mu’cizeleri göstermeye başladı.
Ancak bizce ilk defa suud saadeti Yoab namında birine
nasib olmuş o da nu’man Davud asdan va’dinin incazını
taleb etmiştir. Beni İsrail böylece küme küme şehre girdiklerinden
Ceyusiler bila-şart teslim olmuşlardı. Davud as
şehrin istihkamatını ve ebniye-i sairesini ta’mim ve termim
edip şehrin i’mal ettiği aksamına da “Davud’un Şehri” namını
hükumetini buraya nakl ettiğinden Kudüs müşarun-ileyhin
müddet-i saltanatınca Beni İsrail’in merkez-i saltanatı oldu.”
Davud as’un ikinci işi din-i millinin şeref ve ihtişam-ı
lazımı ile tesbit ve takriri oldu. Bunun için müşarun-ileyh
daimi yerli bir ma’bed te’sisini düşünmüş bu hususda Natan
peygamberin re’yine müracaat etmiştir. Peygamber evvela
bu maksad-ı takva-perestaneyi çok takdir ettiyse de
biraz sonra emr-i İlahi ile Davud as’un bu azim teşebbüs-i
milliden vazgeçmesi ve onun şan ve şerefini varis-i tahtı olacak
oğluna terk eylemesi lazım geleceğini ihbar etti. Şimdi
bu men’ ve reddin hikmet-i İlahiyyesi olarak ve kelam-ı İlahi
meziyetiyle ileri sürülen şu aşağıki satırları kariin-i mütefekkirinin
bilhassa nazar-ı dikkatine vaz’ eylemeyi vazife addederim:
“Sen kanı bol bol döktün ve azim muharebeler
yaptın. Sen benim gözümün önünde o kadar çok döktüğün
Ve yine bu miyanda Hazreti Davud’un son sinin-i
hayatında hadis olduğunu Yahudilerin elindeki Tevrat ’ın
Ahd-i Atik ’in haber verdiği vekayi’-i müheyyiceye aid birkaç
söz daha söylemez isem tedkīkini taahhüd eylediğim
mebhasi noksan bırakmış olurum.
Mütercimi
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Hazinedar ertesi günü tekrar gelip bin eşrefi getirdi ve:
– Her gün bu kadar meblağın hak-i payinize takdimini
han emretti dedi.
Beş gün sonra vezir-i memleket ziyaretime gelip hana
vereceğim cevap ile nasihatler hakkında istizahda bulundu.
– Rical-i devlet fikrimi kabul ederse han hazretleri kendi
mahremlerinden birkaç zat ile beni Rusya hükumetine
sefir göndersin. Gidip iki hükumet arasında bir muahede
tanzim edelim. Yoksa günün birinde Rusların Ürgenç
havalisine geleceklerini kendilerini muhafaza için istihdam
ettiğiniz asakir-i ma’dudenin Rusya gibi kavi bir hükumete
karşı durmayacaklarını anlıyorum dedim.
Vezir gitti ve bu hususda müşavirleriyle müzakere etti.
Hiveliler o zamana kadar bir devlet-i muazzamanın derece-i
kuvvet ve satvetini görmemiş olduklarından fikrimi tasvib
etmediler ve :
– Ruslar Ürgenç civarına gelirlerse kendi mezarlarını
kazmış olurlar cevabını verdiler.
Vezir nezdime avdetle han ve bazı rical-i hükumetin tedbirimi
takdir ettiklerini lakin ahalinin pek bala-pervazane
mütalaada bulunduklarını haber verdi.
– Öyle ise bu kadar cahil ve ahval-i alemde bu derece
akıl bir halk arasında ikamet edilemez dedim. Vezir:
– Han hazretleri mürur-ı zaman ile fikrinizin doğruluğunu
anlayacak olan halkın nasihatinizden müteneffi’ olması
– Hanın bu teklifi şayan-ı teşekkür olmakla beraber ahalinin
hakkımda hasedini mucib olacağı cihetle kabil-i icra
değildir. Bence en iyisi buradan kalkıp Buhara’ya gitmektir.
Cevabını verdim. Son sözüm üzerine vezir mükedder olarak:
– Buhara emiri hakkınızda lazım gelen ihtiramatta bulunmaz
sanırım. Nitekim oradaki rufekanıza doğru dürüst
yevmiyelerini vermediği gibi amca-zadeniz İshak Hanı da
nezaret altında bulunduruyor. Siz gitmekten sarf-ı nazar buyurun.
Ben gayret eder oradaki yoldaşlarınızı da getirtirim
dediyse de;
– Buhara’ya mutlaka gitmem lazım orada görülecek işlerim
var. Siz lutfedin de azimetim için handan müsaade alın.
Cevabını verince:
– Öyle ise yarın tekrar ziyaretinize gelirim diyerek gitti.
Vezir ertesi günü gelip:
– Han hazretleri mufarakatinizi arzu etmiyorlarsa da ısrar
buyurduğunuz takdirde azimetinize mani’ olmayacaklardır.
Fakat iki gün sabrediniz ki esbab-ı sefer tehiyye olunsun
dedi.
Üçüncü günü de han tarafından erzak yüklü yüz elli deve
dık demek için müşarun-ileyhin nezdine gittim. Azimetimden
dolayı fevkalade teessüf gösterdi. Nihayet yola çıktık ve
beş gün içinde Ceyhun kenarına vasıl olarak –halen Rusya
hükumetinin taht-ı tasarrufunda bulunan– Gor ve Şorab
hududundan geçtik. Yedi gün sonra da Buhara muzafatından
olan Karagöl’e muvasalat eyledik.
Burada iken –Buhara’da bulunan– amca-zade İshak
Han ile yoldaşlarımdan tahassür ve iştiyakı havi birer mektup
aldım. Üç gün sonra Buhara’ya girdik ki emir Rusların
emrine tebaan Emir Sehrab Big ile harp etmek için Hisar ve
Kalab’a azimet eylemişti. Harbin sebebi de Sehrab Big’in
Rus tabiiyetini kabul etmemesi idi.
Buhara emiri ile eskiden aşinalığımız olduğu cihetle kendisine
bir mektup yazdım. Buhara’ya geldiğimi bildirip avdetinize
kadar bekleyim mi yoksa nezdinize geleyim mi?
diye sordum. Yanıma gel cevabını gönderdi. Bunun üzerine
Hive hanının verdiği eşrefileri tebdil ettirip develeri sattırdıktan
sonra lazım olan eşyayı tedarik ederek beş yüz kişi
olduğu köleleri de azad ettim. Yolculumuz on gün kadar
sürmüştü ki yüksekçe bir mevki’de Buhara emirinin çadırları
kurulmak için düzeltilmiş bir yere geldik. Burası kandan
çamur haline gelmişti. Emirin galebesine şükrane olarak bir
çok öküz kurban edilmiş sandım ve:
– Niçin öküzleri uzakta kesmediler? diye oradaki ahaliye
sordum. Meğerse o kan hun-i insan imiş ki on beş gün evvel
Hisar kalesi feth olunup bin tane esir alınmış ve emriyle
burada gözlerinin önünde hepsi katledilmiş.
Bu haberden müteessir olarak:
– Acaba üsera bir kabahatte mi bulunmuştu? sualini irad
ettim ve:
– Emir yüzlerce adamı bila-sebeb öldürüverir! cevabını
aldım. Kendi kendime düşündüm ki müslümanların hükümdarları
Allah’dan ve Allah’ın dininden bu kadar gafil bulunuyor
kendileri de mahlukat-ı Huda’yı esir ederek bila-kusur
katlediyor. Buhara emiri ise ahkam-ı İlahiyye ve şeriat-i nebeviyyeye
len ulemaya gelince vazife-i diniyyelerini ifa etmiyorlar. İşte
bu sebebler dolayısıyla da Ruslar Türkistan’ı taht-ı istilaya
alıyorlar. Buhara ahalisinin dindarlıktaki şöhretine rağmen
şeriate muhalif hareket etmelerine ve cehl ü gururlarından
yekdiğeri aleyhine düşmelerine bunun neticesi olarak da
a’da-yı dinin intifa’ ve istifadesine meydan açmalarına
fevkalade müteessir oldum. Na-hak yere katledilen zavallı
esirler için de hüngür hüngür ağladım. Maiyetimden birkaç
kişiye tenbih ederek meydandaki kanları toprakla örttürüp
orasını kabristan şekline koydurdum. Ba’dehu kemal-i
ye’sle Hisar’a müteveccihen hareket ettim.–maba’di var–

----
CELAL-ZADE SALIH EFENDI
----

Fudala-yı üdeba ve müverrihin-i Osmaniyye’den bir zat
olup tercüme-i hali Sıratımüstakīm ’in ’inci numaralı nüshasında
muharrer Celal-zade Koca Nişancı Mustafa Bey’in
küçük biraderidir.
Allame-i Rum İbni Kemal ve Muallim-i Sultani Hayreddin
Efendi gibi efazıldan tahsilini ba’de’l-ikmal tedrise başlayıp
fakiyetten sonra meslek-i kazaya salik olarak Haleb Şam
Mısır’da ifa-yı vezaif-i şer’iyye eyledi. İstanbul’a avdetini
müteakib inziva ve tekaüdü ihtiyar ederek Nişancı’da bina
ettiği hanesinde te’lif-i asarla dem-güzar oldu. Ve “Kabr-i
Salih cennet ola ya İlah” mısraının delaleti olan tarihinde
fena kılındı. Merhum ilim ve fazl ile ma’ruf olduğu gibi cud
ü seha ile de mevsuf gerek akraba ve taallukatından gerek
civarı mahallatından bir hayli muhtacine muaveneti canına
minnet bilen eshiya-yı ümmetten idi.
Asarı: Tercüme-i Cami’u’l-Hikayat ve Lami’u’r-Rivayat
: Asl-ı eser Cemaleddin Muhammed Avfi’nin Vezir-i
a’zam Nizamülmülk namına yazdığı Farisiyyü’l-ibare tarihi
ve ahlakī bir eser-i mu’teberi olup gerek aslı gerek tercümesi
Tarih-i Mısr-ı Cedid: Meşahir ve müverrihin-i Arab’dan
Takiyyüddin Ahmed-i Makrizi’in sadece Hıtat-ı Makrizi ismiyle
ma’ruf olan El-Mevaiz ve’l-İ’tibar bi-Zikri’l-Hıtat
ve’l-Asar ’ını me’haz edinerek yazmıştır ki bir nüshası Topkapı
Sarayı’nda Revan Köşkü dolabında vardır.
Kitabü’l-Muhtasar fi Ahvali’l-Beşer : Allame Suyuti’nin
Hüsnü’l-Hazıratü fi Ahbari Mısri’l-Kahire ’siyle sair asar-ı
mu’tebereden iltikat suretiyle yazmıştır ki Mısır asar-ı atikasına
dair bir hayli ma’lumat-ı nafia mündericdir.
Tarih-i Budun : Budin yani Budapeşte: Bir nüshası
Revan Köşkü dolabında vardır.
Fetihname-i Rados : Bir nüshası Viyana’da kütübhane-i
Divan : Tarz-ı ma’lum üzere olup bir nüshası Ayasofya
Kütübhanesi’nde mevcuddur.
Manzume-i Leyla vü Mecnun : Birbirini müteakib vefat
eden iki mahdumunun te’siriyle yazdığı için suzişli parçaları
havidir.
Haşiye ala Şerhi Miftah Haşiye ala Şerhi Mevakıf
Haşiye ala Sadru’ş-Şeria Haşiye ala Islah ve İzah
Menakıb-ı Firuz Ağa Münşeat
Evahir-i ömründe gözlerine ama tari olduğu halde müstahzaratından
ve mutayebatıyla nevadir ve müfakehatını cem’ ve tertibe
başlamış ise de itmamına ömrü vefa etmemiştir.
Gazel-i ati zaman-ı şeyhuhetinde nazm ettiği eş’arındandır
ki ahval-i ruhiyyesini musavvir olmak i’tibarıyla derc
edildi:
Ahir oldu ömr çün geçti heva şimden girü
Neyleyem el verdiğin dünya bana şimden girü
Ben cihan sevdalarından çekdim el ey müddei
Ser be-ser gavga-yı dehri al sana şimden girü
Pirlik hengamı geldi gitti eyyam-ı şebab
Su gibi dil tıfli akmaz her yana şimden girü
Tair-i kudsi-i ruh andı tecerrüd alemin
Cife-i dünya gamı düşmez ana şimden girü
Bir gün agah olmadın düş gibi geçti ma-meza
Saliha halin nolur bari ana şimden girü
Bursalı
SİYASİYAT
ŞARK VE GARB
– –
Medeniyetçe tarz-ı tefekkür ve maişetçe yekdiğerine tamamıyla
mütehalif iki alemin arasında bulunan İstanbul’dan
atılan sathi bir nazarda şark ile garbın vaz’iyet-i mütekabilesi
tebeyyün eder: Garb müdhiş bir kartal gibi şarkın üzerine
saldırmak ve kanadlarını gererek pençesini sıkarak minkarını
açarak şarkı iki taraftan tazyik etmektedir. Cenubda Arabistan’dan
başlamış Basra Körfezi’ni Belücistan’ı Hindistan’ı
Tungin Siyam’ı… Şimalde Kafkasya’yı Türkistan’ı ve
Sibirya’yı pençe-i kahr u taaddisi altında ezmektedir. Fakat
şeklinde yazılmıştır.
şu yırtıcı kan içici hayvanın dide-i tama’ ve hırsı bu gibi
şikarlar ile ıtma’ edilemez. Kesici gözlerini daima ileri dikmiş
daima yeni şikarlar yeni kurbanlar arıyor ve mütemadiyen
cenub ve şimalden merkeze doğru yürümektedir!
Merkezdekiler ise bugün yalnız iki unsurdan ibarettir: Unsur-ı
çalamak bunların da yurdlarında baykuş öttürmek istiyor!
Ne kadar müdhiş ve dil-suz bir levha! Küre-i arzda yaşayan
beşeriyetin kısm-ı a’zamını teşkil eden şu merkez
hakīkaten avcı tarafından ta’kīb edilen bir şikar kuşu gibi
mütevahhiş mütezelzil mütereddid bir halde çabalıyor el
ayak vuruyor kendisini çalılıktan çalılığa önüne gelen siperin
arkasına atıyor kendisi için bir çare-i halas bir me’va
bir me’men arıyor! Fakat bi-rahm ü insaf zalim kartal
ta’kībinde devam ediyor bir an bile fırsat mühlet vermiyor!
Zavallı ölümler kanlar içinde çabalarken katil kuş kanlı pençesi
maını ıtma’ ve teskin edecek yerde gözlerini bir kan çalasına
döndürüyor; kan katl tahrib şevk ve hevesini daha teşdid
ediyor!
dır. Şikarlarına karşı bir vaz’iyet-i mütehakkimane alarak
sada-yı mevt-averi ile diyor ki:
“Dur! Kurtaramazsın! Seni benim pençe-i kahr u tedmirimden
hiçbir şey istihlas edemez! İltica etmekte olduğun
hürriyet mütevessil bulunduğun meşrutiyet sendeki şevk
ve heves-i hayat teceddüd.. Abesdir! Hürriyet meşrutiyet
hayat benim içindir! Senin nasibin zillet meskenet mevttir!
Evet; hürriyet hayat benim içindir yalnız benim içindir! Şu
hakkı bana bahşeden şu yıldırım gibi feza-yı asumaniyi kat’
eden kanatlarım şu kılınç gibi canları yakan pençem şu ok
gibi sineleri parçalayan minkarımdır! Sende ne var? Sen henüz
bal ü per açmak istiyorsun! Fakat bilmiş ol ki kanatlarımı
besleyen şu pençeyi tağdiye eden sensin senin kanın canındır!
Sen olmazsan ben yaşayamam! Senin kanındır benim
ruhumu perverişyab eden! İkimiz birlikte yaşayamayız!
Sen öleceksin ki ben hayat bulayım!!”
Evet; Asya sema-yı na-mütenahisinden Asya sularının
akıntılarından dağlarının zirvesinden ovalarının içinden
tanin-endaz olan sadalarının kaffesi şu müdhiş sada-yı
mevttir! Kartal her yere saldırmış! Ne din bilir ne kavmiyet;
ne cins tanır ne ırk! Önüne gelen ve az çok ibraz-ı hayat
eden asar-ı hareket gösteren bütün akvam ve mileli parçalayıp
bitirmek istiyor.
Alem-i İslam’dan sonra Çin alemi de kendisini kurtarmak
etti. Dahilen uzun ve azim bir buhran ve inkılab geçirdikten
sonra bilahare işlerini tanzim ve usul-i meşrutiyeti kabul ve
tatbik eder gibi gözüktü. Meğer ki bi-eman kartal pusuda
mak istediğini Çin’de de aynı şekil ve surette aynı vesaite
müracaat ederek yapmak fikrinde olduğunu gösterdi.
Çin bir çok müşkilattan sonra idare-i cumhuriyye vaz’
ederek kendisi için bir hükumet bir reis intihab etti. Buhran
yavaş yavaş sükuna tebeddül etmeye başladı. Fakat bu Avrupa’nın
memleketin can bulup alat-ı hazıra-i mübareze ile mücehhez
olarak meydan-ı gir ü dar-ı hayata atılması Avrupa için
pek de menfaatdar bir iş değildi zaten ta öteden beri Avrupa
kendisini “Irk-ı asfer” “ittihad-ı İslam” tehlikesi dediği
guya iki azim ve mühlik cereyanlar karşısında görüyordu ve
şu cereyanların önünü almaya çalışıyordu. Alem-i İslam ile
Avrupa’nın muamelesi ma’lumdur. “Irk-ı asfere” gelince Japonya’dan
almış olduğu ders kendisini mutabassır ve müteyakkız
etti. Asya’nın ta orta göbeğinde yeni ve daha müd­
hiş daha cesim aded-i nüfusca bütün Avrupa’dan azim
yeni bir Japonya’nın teşekkülüne elbette ki ruy-ı muvafakat
göstermezdi. Avrupa ulum ve fünunu ile alat-ı tahribiyyesi
birgün ser-ber-zanu-yı itaat olacağı muhakkak idi. Yeniden
şarktan garba doğru akın tufanlarının açılacağı aşikar idi. Ve
şu akınlar şu seylab evvel be-evvel Rusya’yı istila edecekti.
kendisini toplamak asarını gösterir göstermez hemen müd­
hiş kartal kanatlarını gererek pençesini minkarını açarak
önüne dikildi! Kendini toplayamazsın! dedi. Çin buhran
ve inkılab içinde olduğu müddetçe kartal uzaktan hatta bir
vaz’iyet-i müsaadetkarane alarak seyrediyordu.
Çin’in inkılab tufanları içinde yaşayacağını zannederek
onun mürde cesedini bekliyordu. Fakat Çin inkılab dalgalarının
hemen üzerine atıldı!
Çin’e hücum ederek şu zavallı memleketi de İran gibi berbad
ettirmek istiyorlar. Ve bunun için her yerde yaptıkları gibi en
ziyade şu memleketin seyyiat-ı sabıkasından nekais-ı ahlakıyye
ve ictimaiyyesinden istifade etmek istiyorlar. Cenubda
ne iğva ederek Tibetlileri guya istiklaliyet Çin’den ayrılmak
kendi başlarına bir hükumet teşkil etmek sevdasına salmıştır.
Şimalde Rusya Moğolistan’ı aynı vesait ile kendi makasıd-ı
mahsusası için alet ederek tahrik ve teşvik ediyor. Daha diğer
eyalat ve vilayatta Amerika Fransızlar Almanlar aynı rolü
oynuyorlar. Eşraf ve rüesa-yı mahalliyye sırf kendi menafi’-i
hasiselerini te’min için ecanibin tahrikat ve teşvikatı üzerine
cahil ahaliyi hükumet aleyhine kıyam ettiriyorlar ve hatta
bazı yerlerde mesela Moğolistan’da ve Tibet’te ecanibin müdahalesine
tevessül ettiriyorlar. Zaten şu hilelerin kaffesini
müdahale için yaptırıyorlar. İşte hem-civarlık münasebeti ile
menafi’-i milliyyelerinin haleldar olduğunu bahane ederek
hemen müdahaleye mübaderet ediyorlar.
Bu suretledir ki el-yevm Çin’in payitahtı bulunan Pekin’de
yukarıda zikr ettiğimiz hükumetlerin kaffesi birer müfreze-i
askeriyye bulunduruyorlar ve yeni teşekkül etmiş olan
Çin hükumetinin önüne hergün türlü mümanaatlar
ve kuva-yı berriyye ve bahriyyesini tertib etmek için bir istikraz-ı
dahili yapmak istiyor. Hemen ortaya atılıyorlar ve
ahalinin fakr u ihtiyac içinde olduğunu bir çok yerlerde varidat-ı
mahalliyyenin kendi indlerinde merhun bulunduğunu
bahane ederek istikrazın yapılmasına mümanaat ediyorlar.
Aynı zamanda da kendileri Çin’e para vermek için müheyya
olduklarını söylüyorlar. Çin hükumeti kabul ediyor. Fakat
hemen cümlesi müttehiden istikraza mukabil Çin umur-ı
maliyyesi üzerine hükumat-ı mezkure tarafından bir kontrol
de tertib-i umur için sarf edilmesini taleb ediyorlar.
Hülasa alem-i İslam’ın başına gelmiş olan bütün bela ve
musibetler bugün de “ırk-ı asfer” alemi başına getirilmektedir!
Bütün şark bir pençe-i kahr u hıyanet içinde eziliyor. Bir
milyar yüz milyon ahali dört yüz yirmi beş milyon ahalinin
dest-i zülm ve teaddisinde esir ve zebun kalmıştır! Garb şarka
bir tahakküm-i galib ile diyor ki: “Sana eman vermeyeceğim!”
acaba şark ne cevap veriyor?
TAVZIH-I HAKĪKAT
− −
Mevzu’-ı bahsimiz olan gazetelerdeki mektubun muharriri
gavamız-ı ahvali tedkīk edemeyen efkar-ı umumiyye-i
cihanı reh-i rasttan şaşırtacak bir takım Yunan muhteriatı
mahz-ı hakīkat olarak kabul etmekle unsur-ı İslam’ı –farkına
varmaksızın­
– nezahetten külliyen ari bir suretle rencide-i
hatır ediyor. Muma-ileyh diyor ki: “Giritli müslim komşusu
hıristiyan gibi Rumdur. Arap olanların adedi pek az ve
hele Türkler hiç mesabesinde olup isti’mal olunan lisan ise
Rumca’dır” Memalik-i Osmaniyye’nin her tarafından koşup
bir seyl-i huruşan gibi Bahr-i Sefid perisini –Girit’i– emvac-ı
mülatama-i hamasetleri altında yirmi beş sene müddetle
yuvarlayarak akıbet kendilerine ram eden mücahidin-i İslamiyyeden
ba’de’l-feth olsun cezirede ihtiyar-ı ikamet edenleri
ketm etmek ve ceffe’l-kalem Girit sükkanını mecmuan
Rum addetmek bedahet-i tarihiyyeye karşı taami ve hakīkat-i
ahvale de münafidir.
Alem-i ensal-i ümem mütehassıslarınca ma’lum olduğu
üzere Girit Ceziresi Osmanlı gazanferlerin pa-yı celadetine
ru-mal olmadan mukaddem orada Rumlar değil “Venedikliler”
bulunuyordu. Rumlar ile Venedikliler arasında ırk cinsiyet
kavmiyet milliyet i’tibarıyla müşabehet ve münasebet
aramak fikrimizce pek büyük bir hata-yı ilmidir. Şu halde
“Girit feth olunduğu zaman ahalisi Rumlar ile meskun idi”
manlılık şanından olan ulüvv-ı cenab esna-yı fethde Girit’de
asar-ı mübeccelesini göstermemiş olsa idi ahali-i kadime-i
mağlubesi bulunan Venediklilerin cümlesi ya kılıçtan geçirilir
yahud memleketten tard edilirdi. Fakat Bahr-i Sefid’de
azamet ve celadetini düşmanlarına tasdik ettirmiş olan Osmanlı
Devleti böyle bir zül irtikab etmedi. Vakt-i zaferde zaif
ve mağlub olanlara karşı merhamet şefkat ve insaniyet göstermek
ve Osmanlılık aleminin mefahir ve an’anat-ı mübeccelesi
mukteziyatındandır.
bulunan Girit hıristiyanlarının Venedikli ecdadı zıll-i himaye
ve re’fet-i Osmaniyye altında Girit’de kalmışlar ve Devlet-i
Aliyye’nin tabiiyetine girmişlerdir. Bu mes’ele hakkında dur
[ü] dıraz bast-ı makal lüzumsuzdur. Zira bürhan-ı katı’ tarihdir.
Asıl unsur-ı İslamı dilgir edecek madde kendilerine isnad
olunan Rumluktur.
Esasa girişmeden evvel şurasını arz edelim ki biz “Rum”
ta’birinden kavmiyet cinsiyet i’tibarıyla hissiyat ve adatı ve
gaye-i hayaliyyesi nokta-i vahidede birleşmiş bir kitle ma’nasını
deriz ki Girit’in sekene-i kadimesi bile Rum değil iken fatihlerine
Rumluk isnadı mantıksızlık olmaz mı? Kezalik sille-i
mağlubiyyeti yedikten sonra sekene-i kadimeden rıza ve
dilhahlarıyla ihtida ederek Din-i İslam ile müşerref olan ve
adedi her halde pek büyük bir yekune baliğ olmayan ahali-i
kadimeyi mahza Türk Arap Kürd Arnavud olmadığı yani
Girit’e gelip tavattun etmiş olan gazenferan ı’dadına dahil
bulunmadığı için Rum addetmek akıl ve hikmete muvafık
düşer mi? İstıtrad kabilinden olan şu iki suale cevap mektup
muharririni şerm-sar edecek derecede vazıhdır.
Burasını kayd ettikten sonra asıl nokta-i nazara gelelim:
Girit ahalisi evvela zaman-ı fetihde mağlub olan bir kitledir
saniyen: Esna-yı fetihde memleketin güzelliğine kuvve-i
etmiş mücahidin-i İslamiyye’den salisen: Bilahare cezireye
haricden gelip ihtiyar-ı ikamet etmiş kimselerden ibarettir.
Bunlardan başka faraziye mutasavver değildir.
Balada arz olunduğu üzere rızasıyla ihtida etmiş olsun olmasın
Girit’in ahali-i kadimesini teşkil eden Venedikliler ile
Rumluk arasında hiçbir vech-i şibh mevcud değildir. Binaenaleyh
bunlara Rumiyyü’l-asıldır denemez. Mücahidin-i İslamiyye’den
cezirede tavattun etmiş olanlara gelince onlar
Türk Arap Kürd Gürcü Tatar Arnavud olabilirler. Fakat
Rum değildirler. Bir çok makalat ile mukaddema bu babda
tafsilat vermiş olduğumuzdan tekrarına lüzum görmeyerek
deriz ki şu iddiamızı sicillat-ı resmiyye ve berevat-ı sultaniyye
ve müteaddid şecerenameler ile isbata hazırız.
Fetihden sonra haricden gelip ihtiyar-ı ikamet edenlerin
mikdarı pek azdır. Zira Girit’in o feyyaz toprakları öyle bir
Rum kitle-i azimesinin süknasını te’min edecek derecede
vasi’ değildir.
Bu zümreye dahil olanların cümlesini Rum addetmek
galiz bir hata olur. Zira onlar miyanında Arap Bingazi taraflarından
Türk Konya Kastamonu’dan Arnavud Yanya
rettir İngiliz hata etmiyorsak üç ailedir ve daha başka cinsiyet
ve kavmiyet ve tabiiyetlere mensub zevat mevcuddur.
Bunlara nasıl Rum denilebilir?
Lisan bahsine gelince: Girit’de Arabi Farisi Latin İtalyan
ve Rum lisanlarının garib ve kaba ihtilatatından mürekkeb
bir lisan ile tekellüm edilmektedir. Bu lisana Rumca
demek lisan-ı Rumi’ye bir hakarettir. Zira Rumca başka Girit’de
konuşulan lisan da başkadır. Buna “Giritlice” demek
muvafık-ı insaf olur.
Bugün Rumca’yı bilen bir zat “Giritlice”yi ne tamamıyla
anlayabilir ve ne de konuşmaya muvaffak olabilir. Bu hakīkat
meydanda ve isbatı pek kolay iken muharrir-i mektubun
Esasen Rumca olmayan bir lisan ile tekellüm eden bir
halkı “Rum” deyip işin içinden çıkmak zannederiz ki efkar-ı
umumiyye-i cihanın bu gibi hakayık-ı basitayı görecek bir
seviyeden dun oluğunu farz ederek icale-i kalem demek
olur ki böyle bir cesaret-i gayr-i makbuleyi muharrir-i mektuba
Yefrem Han Hemedan’da Salarüddevle’nin etba’ ve
şürekasından olan Mücellilüssultan’a galebe ettikten sonra
çadırına muavedetle hükumete bu hususda bir telgraf yazmakta
hayat etmiştir. Kurşun Yefrem Han’ın ağzından girip beynini
parçalamıştır. Times gazetesinin Tahran’daki muhabirinin
beyanat ve ictihadatına nazaran Yefrem Han’ın katliyle Taşnaksütyun
Komitesi’nin ihtilafat-ı dahiliyyesi beyninde bir
münasebet varmış.
Hatırlarda olsa gerektir ki Mayıs-ı Efrenci tarihinde
zamana kadar Yefrem Han İran’ın en birinci kumandanı sıfatıyla
her gürültü ve muharebede vazifesini kemal-i şecaat
ve cesaretle ifa edip hiçbir zaman İran istiklali aleyhinde bulunmamıştır.
Şu son zamanlarda Rusya’nın ültimatomunu
kabul etmek için Yefrem Han İran kabinesine nasihat etmiş
ve ültimatomun kabulünden sonra ecnebilerin muhafaza
edileceğine dair hükumetine söz vermiştir.
Yefrem Han bu ana kadar bütün musadematta ihraz-ı
muzafferiyyet ve muvaffakiyyet edip hiçbir muharebeyi gaib
eylememiştir. İranilerin bu adama karşı son derece hürmet
ve riayetleri vardır. Nitekim haber-i vefatı derhal bütün
hüzn ü keder eylemiştir.
Tahran’da meşrutiyet istihsalinden beri Yefrem Han polis
ve jandarma nezaretini deruhde etmiş ve bu vazifede kalmıştır.
Şu son zamanlarda Ruslar müşarun-ileyhden son derece
memnun gibi görünüyorlardı.
Taşnaksutyun Cem’iyyeti İran istiklalinin daima lehinde
çalışmağı tasmim ettiklerinden Rusya ve İngiltere’nin
lerin asıl ve esaslarını tedkīk edecek olursak bunlar vaktiyle
anlayacağız. Vaktiyle İran hükümdarlarıyla Ermeniler beyninde
Ermenistan’da büyük muharebeler ve kanlı vekayi’
zuhur etmiştir. Ermeni lisanıyla da Farisi lisanı beyninde bir
çok münasebat-ı lugaviyyenin mevcud bulunmasına bakılırsa
her iki kavmin Arya kavmine şiddetli surette mine’l-kadim
mensub oldukları anlaşılır.
kat ekseriyet suretiyle Ermeniler İran-ı Cenubi’nin Isfahan
şehrinde ve bir saat kadar uzak bulunan Culfa kasabasıyla
Azerbaycan Reşt ve Geylan’da ikamet ve temekkün ederler.
Taşnaksutyun Komitesi’nin İran meşrutiyetine zahir olması
boş ve ma’nasız değildir. Ermeniler İran’da –ati için–
büyük bir ümid beslemektedirler. İran’da bir çok arazi ile
emlak sahibi olan Ermeniler daima İran’da büyük ve vasi’
çapta menafi’-i iktisadiyye elde etmeye muvaffak olmuşlardır.
Anadolu’da olduğu gibi İran’da da Ermeniler umur-ı
sarrafiyye ve ticariyye ve saire ile iştigal etmekte olduklarından
şerik addediyorlar.
Ermeniler Meşrutiyet’den sonra İran’ın Geylan Reşt
ve Mazenderan vilayetlerinde bir çok yerler tedarik edince
Ruslar buna nazar-ı na-hoşnudi ile bakmaya başlamışlardır.
Çünkü Kafkasya’daki Ermeniler daima Rusya’ya karşı
muhalifane bir vaz’iyette davrandıklarından Rusya bunları
tecziye etmeye kalkışınca bunlar kolay kolay Rusya hududunu
aşıp İran’a gidebilir ve Rusların mezaliminden bu suretle
tahlis-i giribana muvaffak olurlar. İran’a geçen Ermeniler
oradaki hem-cinsleri tarafından hüsn-i kabule mazhar
olur ve kemal-i refahla imrar-ı hayat ederler.
Binaenaleyh Taşnaksutyun Komitesi İran’da büyük bir
rol oynayabilmek için kendi komitelerine mensub en cesur
ve faal a’zaları İran’a sokup büyük bir nüfuz-ı maddi ve
ma’nevi tahsiline karar vermişlerdi. Yefrem Han ise mezkur
komitenin en değerli bir a’zası olmak üzere tanınmış ve bu
ana kadar kendi milletdaşları uğrunda azim fedakarlıklar
fak olmuştur.
Bu rolleri layıkıyla ifa edebilmek için zaten İran inkılabı
ve meşrutiyeti gibi güzel bahaneler elde mevcud iken artık
durulur mu? İran şah-ı sabık-ı mahluu Muhammed Ali İran
Meclis-i Millisi’ni topa tuttuktan sonra Yefrem sene-i
Miladisi’nde Reşt’e giderken Taşnaksütyun Komitesi’nin
evamirini telakkī etmeye başlamıştır. Aldığı evamiri harfiyen
tatbik edip Kafkasya’dan bir takım ihtilalci ve inkılabcı
Ermenileri İran’a da’vet ederek bir tarafdan onları komitenin
parasıyla teslih etmiş ve diğer tarafdan da Muhammed
Ali’nin zulüm ve istibdadından iğrenen İranlıları da kıyama
teşvik ve Reşt’te bir çok emlak ve akara malik ve nüfuz-ı
külli sahibi olan Sipehdar’ı da ikna’ ederek milli bir ordu
teşkiline teşebbüsle zahiren Sipehdar’ın ve batınen kendi
kumandası tahtında mezkur ordu ile Tahran’a yürümüş ve
Muhammed Ali’yi Rusya Sefareti’ne iltica etmeye mecbur
etmiştir. O tarihden i’tibaren Yefrem İran’ın en nüfuzlu bir
kumandanı olarak tanınmıştır.
Yefrem Han cidden değerli ve ciddi bir inkılabcı ve
muharib idi. Bu adamın kulaklarına top ve tüfenk gülleleri
adeta bir ninni gibi geliyordu. Dağlarda ormanlarda gezmeyi
pusu tutmayı harp u darb etmeyi fevkalade bir haz
telakkī ediyordu. İran’a bu adamın ettiği hidematı hiçbir
titriyorlardı.
Rusya’nın teşvik ve tergībiyle Muhammed Ali hempalarıyla
beraber tekrar İran’a girince İran Hükumeti Yefrem
Han ile Bahtiyarilere müracaat etmiş ve az bir kuvvetle
Muhammed Ali’nin maiyyetinde bulunan Türkmen kabaili
efradını tarumar ve perişan ederek kumandanları olan Erşedüddevle’yi
esir edip i’dam ettikten sonra Muhammed Ali
artık bir iş görmeye muvaffak olamayarak daima serseriler
gibi ormanlarda dağlarda gezmeye mecbur ve muztar kalmıştır.
başlayınca yine Yefrem Han ile Bahtiyarilerden mürekkeb
bir kuvvet İran hükumeti tarafından namzed ve ta’yin olunarak
Salar’a karşı i’zam edilmiş ve az zaman içinde Salar’ın
etrafındaki evbaşları mahv ü istisal edip kendisini müterrisiyle
hudud haricine kadar firara mecbur eylemişlerdi.
Bu son zamanlarda Taşnaksutyun Komitesi’nin Ninova’daki
merkezi tarafından Rusya ve İngiltere’nin İran’daki
harekat-ı istilakaranelerine karşı bi-taraf kalmak ciheti tercih
edilmiş ve keyfiyet Yefrem Han’a iş’ar edilmişti. Mezkur komitenin
Tahran’daki şu’besi –ki Yefrem Han’ın riyaseti altında
bulunuyordu– de merkezin nokta-i nazarını tasdik ve
tensib eylemişti. Ancak bu son zamanlarda tekrar Salarüddevle’nin
Kirmanşah ve Hemedan’da etba’ ve avanesiyle
beraber yeniden türediklerini ve biçare bi-günah ve ma’sum
ahalinin mal ve canlarına tasallut edip enva’-ı mezalim-i
hun-rizanede bulunduklarını gören Yefrem Han İran hükumetinin
teklifini kabul edip kendi mensub olduğu komitenin
kararına muhalefet etmiş ve Hemedan’a doğru dört nala
koşmuş gitmiştir.
Evvelce gönderilen Fermanferma’yı mağlub ve kendisinden
yedi aded top zabt eden Salarüddevle’nin pişdarı olan
Mücellilüssultan’ın maiyyetindekilerine Yefrem büyük bir
darbe vurup üç yüz kişiyi itlaf ile evvelce zabt ettikleri topları
da istirdada muvaffak olmuş ve fakat en sonra canını da
üstüne koymuştur.
Bana kalırsa Yefrem’i yine Ruslar telef etmeye sebebiyet
vermişlerdir. Çünkü Yefrem ile avane ve etbaının İran’da
kök salıp dal budak teşkil etmelerine Rusya iyi bir nazarla
bakamazdı. Bunlar İran’da kesb-i kuvvet ettikçe Kafkazya
ve Rusya’daki Ermenilerin iktisab-ı kuvvet etmelerini te’min
edeceğini bilen Rusya er geç Yefrem’in vücudunu ortadan
kaldırmayı kendisine bir vazife bildiğinden ve fakat Yefrem’i
Amerikalı Mister Şuster Morgan gibi bir tekme ile azl ile
ğını bilirdi.
Binaenaleyh İran kabine-i hazırasını –ki Rusya’nın tavh-ı
benanıdır– kandırıp Yefrem’i Salar’a karşı i’zam ettirmeye
çalışmıştır. Bu işte Rusya her cihetçe karlı çıkacağını güzelce
takdir ve iki şerrin birinden tahlis-i giriban edeceğini
evvelinden tahmin etmiştir. Şöyle ki Yefrem’in muvaffakiyeti
takdirinde kendi tarafdarı olan İran hükumet-i hazırasını
Salar’dan kurtaracağını ve olmadığı takdirde Yefrem’i
Salar’a öldürtmekte kendisi için büyük bir muvaffakiyet
te’min etmiş olacağını düşünmüş ve bu tasavvurunu da
kuvveden fiile çıkarmıştır.
bu da Yefrem’in doğrudan doğruya meydan-ı musademede
veyahud çadırında bir Rusyalı veya Rus tarafdarı tarafından
öldürüldüğü keyfiyetidir.
şaibeden tahlis için İran rical-i sabıkasından Sani’uddevle
milletine memleketine ciddi bir hizmette bulunmak üzere
her şeyden evvel İran umur-ı maliyye ve iktisadiyyesinin
büyük bir istikraz akd etmek için bir takım Amerika müessesat-ı
maliyyesiyle doğrudan doğruya muhabere ederek
Amerika bankerlerinden bir hey’eti maliye nazırı bulunmak
haysiyetiyle İran’a celb edip tam muvaffak olacağı sıralarda
Rusya’nın nazar-ı dikkatini celb etmiş ve bir gün Tahran’daki
rem katlinde olduğu gibi– iki mechul el tarafından zavallı
Rusya tarafından katle me’mur oldukları tebeyyün etmiş ise
de Rusya hükumeti Tahran’daki sefirleri vasıtasıyla canileri
miş ve orada canilere bol bol mükafat verdikten sonra sellemehü’s-selam
tahliye etmiştir. Bu gibi cinayat-ı siyasiyye
ve atiyen işe yarayacak rical-i muktediresini kurtlara parçalattırmıştır.
Yefrem’i öldürmek zaten Rusların ehass-ı amali olduğundan
bu vesile ile hem Ermenilere ve dolayısıyla Taşnaksutyun
Cem’iyeti’ne hem de aynı zamanda İranilere büyük bir
darbe vurdurmayı tasavvur ettiği delail-i akliyye ve mantıkiyye
Yefrem vaktiyle Rusya ve Kafkasya’da Rusların mezalimi
aleyhinde Ruslara karşı mukabelede bulunmuş ve müteaddid
surette Rusları ızrar eylemiştir. Bunun üzerine müddet-i
medide Ruslar tarafından haps ve tevkīf edildiği gibi bir aralık
da Sibirya’ya nefy ü teb’id edilmişti.
Memalik-i Osmaniyye’de devr-i sabıkta vukū’ bulan Ermeni
mesailinde de Yefrem kendi milletine karşı fedakarlıkta
bulunmuştur.
Yefrem Han duvarcı bir Ermeninin oğlu olup gençliğini
Kafkasya ve Türkiye’de ihtilalcilikle imrar etmiştir. Yefrem
şeklinde yazılmıştır.
ğinden bilumum İranilerce mazhar-ı hürmet ve i’tibar olmuş
ve evvelce İran’a hizmet etmiş olan Neriman Han ve Prens
Mülküm Han’dan ziyade bir sit ü avaze-i şöhret kazanmaya
muvaffak olmuştur. Müşarun-ileyhin itlafından dolayı İranileri
hüngür hüngür ağlatmıştır.
Yefrem Han’ı tezkiye için Times gazetesinin Tahran’daki
muhabir-i mahsusunun şu beyanatı kafi olup herkese
müşarun-ileyh hakkında dakīk bir fikir verebilir.
Times muhabiri diyor ki “Müddet-i hayatımda memleketlerinin
saadeti için uğraşan bir çok büyük inkılabcı ve
ketine sadık ve cesur hiçbir kimseye tesadüf etmemişidim”
Yefrem’in vefatından sonra kendisine hem-ayar olan
Keri Han yerine ta’yin olunmuştur ki bu da arkadaşı gibi
büyük bir değer ve mahiyete maliktir.
Hülasa İran işlerinde daima Rusların parmağını aramak
lazım gelince Yefrem kaziyye-i mevtinde de Rusya’nın parmağı
olduğuna bence hiç şübhe yoktur.
AFGANISTAN HÜKUMET-I İSLAMIYYESI
Hükumat-i İslamiyye içinde kendi şeref ve istiklalini
muhafaza etmekle beraber memleketinin milletinin terakkī
ve saadetini te’mine muvaffak olan yegane hükumet Afganistan’dır.
Afgan kavmi memleketlerinin ahval-i tabiiyye ve
coğrafiyyeleri noktasından cesur ve yiğit bulunurlar. Afganlıların
kalblerinde havf ve korku denilen şey yoktur. Salabet-i
diniyyeleriyle şuunat-i diniyye ve mezhebiyeye olan temessükleri
de darbü’l-mesel olmuştur. Afganistan tarihini tedkīk
ve mütalaa edenler bu kavm-i celilü’l-kadrin mezaya-yı
adidelerini hiçbir vakit inkar edemezler. Vaktiyle İran padişahı
bulunan Şah Sultan Hüseyin hazretlerinin elinden
taht u tacını alan Afganlar büyük bir şecaat ve kahramanlık
göstermişler ve en sonra İran tarihinin medar-ı iftiharı olan
Bader Şah –yahud ta’bir-i aharla Tahmasb Kulu Han– ın himemat-ı
ber-güzidesiyle Afganiler İran toprağından çıkarılıp
kendi yerlerine yurtlarına muavedet eylemişlerdir. Bu vesile
beraber Hindistan üzerine hücum etmiş ve Hind İmparatorluğu’nu
bil-cümle Hindistan hükkam ve vülatıyla kendisine
muti’ ve ferman-berdar eylemiştir. Nadir’in Hindistan’dan
aldığı emval-i ganaim o kadar çok ve giran-baha şeylerden
yordu. Nadir’in eline geçen Taht-ı Tavus –yedi çeşid cevahirle
tarsi’ edilmiş olduğu cihetle bu nam ile yad edilmiştir–
dünyanın en büyük kırmızı yakutlarından ma’dud bulunan
derya-yı nur ganaim-i mezkure içinde bulunuyordu. Mezkur
yakut-pareler çift olup ikincisi yüz sene evvel Hindistan’daki
muharebat esnasında bir İngiliz askerinin eline geçmiş ve
bilahare hüsn-i rızasıyla bir meblağ mukabilinde İngiltere
hükümdarına ihda edilmiştir. Bu iki semin ve nadirü’l-cins
taşlar el-yevm biri Tahran’da İran hazine-i şahisinde diğeri
Yine vaktiyle Afgan ümerasından Ahmed Şah kendi as­
keriyle İran toprağına geçerek Kazvin’e kadar yürüyüp bütün
vilayat-ı İraniyeyi zapt ve istila eylemişlerdi. Fakat Afgan
ahalisini hab-ı gafletten uyandırıp kendilerine hakīkī refah
ve ni’met bahş eden hükümdar merhum Abdurrahman Han
Emareti’ni deruhde ettiği sıralarda müşarun-ileyhin kahr ve
gazabına uğramış ve Rusya’ya gitmeye mecbur olmuşidi.
Rusya ordusunda ulum-ı askeriyye ile Rus lisanını hakkıyla
tahsil eden Abdurrahman Han amcasının vefatından sonra
Kabil şehrine dört nal koşarak gelmiş ve tac-ı emareti başına
koymuştu.
Afganistan memleketiyle Afgan kavmi o günden i’tibaren
kesb-i saadet ve refah eylemeye başlamış ve her türlü niam-ı
la-tuhsa-yı ilahiye mazhar olagelmiştir. Abdurrahman
Han her şeyden evvel Afganistan’da küçük bir ordu teşkil
ve tensikine mübaderetle cesur Afganlıları meşk ve ta’lim-i
askeri ile alıştırıp müsellah ve mücehhez bir hale ifrağ eylemiştir.
Böylelikle kendisini komşuları bulunan Rusya ile
ahiren Hindistan’ı Rusya’nın hecematından muhafaza ve
sıyanet etmek üzere kendisine İngiltere hükumeti tarafından
maaş ve tahsisat bağlandığı gibi senevi bir mikdar da silah
ve malzeme-i askeriyye bahş edilmiştir. Tahsisat-ı mezkure
git gide artmış ve el-yevm senevi yedi yüz bin İngiliz lirasında
karar kılmıştır. Uykusunu rahat ve asayişini kendi milletinin
teali ve terakkīsine hasr eden emir-i müşarun-ileyh bu
kadarla iktifa etmeyerek ahiren Kabil Darü’l-emareti’nde bir
silah fabrikası celb ve te’sis ile silah i’mali için Almanya’dan
kontrato mucebince usta ve muallimler celbiyle silah i’maline
teşebbüs ederek on sekiz sene evvel günde otuz tane
tüfenk i’maline muvaffak olmuştur.
O zaman içinde Afgan ustaları Almanlardan bu hususa
dair olan san’atı ve maharetleri öğrendikten sonra Almanlara
yol verilmiş ve Afganlar kendi başlarına esliha yapmaya
başlamışlardır.
Merhum emir milletini bu noktadan müstefid ve müstağni
ettikten sonra para darbına mahsus diğer bir makine celb
ederek akçe darbına mübaşeret edip Afganistan umur-ı
lik-i Afganiyye’de tek bir ibtidai mektebi mevcud değil iken
yine Emir Abdurrahman Han merhumun gayret ve faaliyeti
sayesinde Afganistan’ın her tarafında mekatib-i ibtidaiyye
küşadıyla Afganların ta’lim ve terbiyelerine müsaraat olunmuş
ve az vakit içinde bir tabaka-i münevvere ile unsur-ı
faziletin Afganistan’da nümayan olmasına hizmet etmiştir.
Böylelikle Afganistan Emareti ve ahalisi yevmen fe-yevmen
ketlerinin şuunat-ı siyasiyye ve istiklaliyyesini muhafazaya
gayret etmeyi vazife edinip şan ve şereflerinin tezyidi esbabını
kuvvet ettiğini görünce bu millete karşı hürmeti artmış ve
onlara her türlü yardım ve muavenette bulunmaktan çekinmemiştir.
Bir aralık İngiliz kraliçesi bulunan müteveffa Viktorya
Afgan emirini beray-ı seyahat ve tenezzüh Londra’ya
da’vet etmesi üzerine her ne esbaba mebni ise Abdurrahman
Han beyan-ı ma’zeret edip kendi küçük oğlu Nasrullah
Han’ı bil-vekale İngiltere’ye göndermiştir.
distan hududundan istikbal edip hususi bir trenle Bombay
limanına isal ve orada bir İngiliz harp gemisine bil-irkab
Londra’ya göndermişlerdir.
Nasrullah Han maiyetiyle beraber İngiltere’ye muvasalat
ettikten sonra Kraliçe tarafından ihtiramat-ı mu’tade ile
kabul olunup hakkında emsalsiz bir surette bezl-i atıfet ve
eğlence yerlerini görmeye yeltenmeyerek ancak İngiliz daru’s-sınaalarıyla
müessesat-ı ilmiyye ve fenniyyesini ziyaret
eyleyerek iktisab-ı feyz ve behre ettikten sonra Afganistan’a
aynı merasim-i mahsusa ile muavedet etmiştir.
Han’a hitaben: “İngiliz nişanlarından hangisini ister isen
derhal verilmesini emrederim” demesi üzerine genç prens:
“Biz duacılara en ziyade elzem olan şey silah ve paradır
ancak bununla Hindistan’ı her türlü düşman taarruzundan
muhafaza ve sıyanet edebiliriz” cevabını vermiş ve kraliçe
dahi kendilerine verilen tahsisatın tezyid edeceğini vaad ve
Abdurrahman Han hazretleriyle İngiltere hükumeti beyninde
meveddet ve vifak daimi surette cari olmuş ve fakat
bir aralık Kabil’deki İngiliz sefirinin huşuneti üzerine tehavvüle
uğramış ve akībinde sefirin Kabil’den ihracıyla İngilizlere
karşı i’lan-ı harb olunmuştur. Beş altı hafta kadar devam
eden mudarebat ve musademat neticesinde maddi ve
ma’nevi hasarata duçar olarak kendi hadlerini tanıyıp emir
Abdurrahman Han Avrupa medeniyeti namına kendi
memleketi dahilinde yalnız Avrupa sanayi’ ve hırfetlerini
neşr ve ta’mim edip sair Avrupa’nın örf ve adatına asla takarrub
etmemiştir. Hatta Avrupa seyyahlarıyla İngiliz misyonerlerini
kırk günden ziyade Afganistan’da ikamet etmeye
müsaade etmediğini İngilizler bizzat i’tiraf ve şikayet etmişler
lememiştir.
Şurada ufak ve tuhaf bir hikayeyi istıtrad kabilinden nakl
etmeyi ve Afganistan emir-i sabıkı merhum Abdurrahman
hakkında bir fikr-i mahsus vermeyi vecibeden addediyorum.
tasaddi etmişler ise de muvaffak olamamışlardır. Bunun
üzerine hile ve desiseye müracaat etmeye karar vererek bir
gün emire misyonerler tarafından Kabil Darü’l-emaresi’nde
yeni ali bir mektebin açılacağını ve bu mektepte Afgan
çocuklarının leyli ve nehari olarak meccanen kayd ve kabul
edileceklerini ve bu sayede Afganistan nesl-i atisinin tahsil-i
umumisi yazıp göndermiş ve emirin müsaadesini istihsale
müsaraat eylemeye çalışmıştır. Emir Abdurrahman Han
cevaben valiye azim teşekkürler ederek bu hususdaki hüsn-i
niyyet ve teveccühünden emin olduğunu ve fakat Afganistan
ahalisinin asabiyet-i diniyye ve gılzat-ı ahlakıyyelerinden
bahsederek misyonerlerin Kabil’e gelmelerinin münasib olmadığını
beyan etmiş ve ancak bu fikrin kuvveden fiile çıkarılmasına
kendisi bizzat emaret namına teşebbüs etmeye
amade ve müheyya olduğunu ve bu ümniyenin husulü için
tahsisi lazım gelen mebaliğin doğrudan doğruya kendisine
gönderilmesi lüzumunu dermiyan eylemesi üzerine İngilizlerce
emirin aldanacak bir zat olmadığı fikri hasıl olarak bir
daha bu gibi latifelerden sarf-ı nazar etmeye karar vermişlerdir.
rem kari’lere bu memleket hakkında ma’lumat-ı mufassala
vereceğimi vaad ederim.

----
MEKATIB
----

GÖRÜNÜŞÜ
Daily Telegraph Acentesi uzun makalelerle Avrupa’nın
hal-i hazır seyasisini İngiliz imbiğinden geçerek taktir edip
Avrupa’nın mevkii şu son günlerde daha ziyade fenalaştığını
kadar mucib-i endişe bir vak’a ise de Avrupa’nın mevkiini
tezelzüle uğratacak hassaya malik değildir. Belki bu zelzelenin
kökü Rusların iki taraflı kullandıkları politikanın altında
aranmalıdır. Ruslar bir tarafdan İtalya’yı İttifak-ı Müselles’den
ayırmak diğer tarafdan Çanakkale Boğazı’nın Rus
harp gemilerine küşade edilmesi ile Şimali Anadolu’da daire-i
nüfuzlarını tevsi’ etmek arzusundadırlar. İtalya’yı İttifak-ı
Müselles’den ayırmak arzusu doğrudan doğruya Almanya
aleyhinde olduğu gibi Çanakkale Boğazı’ndan harp gemilerini
serbestçe imrar edebilmeleri de yalnız Almanya’nın
muavenat-i siyasiyye ve fiiliyyesiyle kabildir. Binaenaleyh
Rusların siyasetlerini pek beceriksiz surette yürütmüş olmaları
bilumum karışıklıkların ve yekdiğere adem-i i’timad ile
mucib-i vesvese hallerin ikaına sebeb olmuştur.
Maamafih Rusların muharebe-i hazırada İtalya menfaatini
tenibane ve mütereddidane hareketi Rusların Petersburg
Fransız sefirine karşı adem-i hoşnudilerini ibraz eylemelerini
tevlid eylemiştir.
Almanlar Anadolu’da Suriye’de ve Ceziretü’l-arab’daki
mevki’ ve vaz’iyyetlerini tertib ve tanzim etmek zamanının
takarrub ettiğini tefekkür ile Osmanlıların arkasından
Rus­
larla birleşmek emeli geçen sene her nasılsa duçar-ı if­
şaat olarak hükümden sakıt olmuş idiyse de Almanların
Babıali’ye karşı takınmış olduğu Osmanlı dostluğu maskesi
artık o zamandan beri yırtılmış idi. Baron von Marshall’ın
meslek takınmak ve artık Babıali’ye riayeti ber-taraf ederek
kurmuş oldukları proğramlarını mevki’-i icraya vaz’ eylemek
Almanlar ile Rusların Dersaadet sefirlerini geri çağırmaları
yekdiğeriyle hem-fikir ve hem-menfaat olduklarını irae
etmez mi?
Yine bu iki devlet iktisadi nokta-i nazarından Memalik-i
Osmaniyye’nin beynlerinde taksim olunması için İngilizlerin
dahi muvafakatini istihsal edebilmek arzusuyla Çanakkale
Boğazı’nın lüzumsuz ve neticesiz yere topa tutulmasını ve
binaenaleyh seddine Osmanlıları mecbur bırakarak bu sebeble
çevirmek fikrine istinaden yapılmış olduğunu göstermez mi?
Bundan maada Berlin’de Sefir Goschen’in aleyhine icra
olunan tahrikat sefir-i müşarun-ileyhin geriye çağırılması
Alman ricali tarafından arzu olunduğunu ima etmez mi?
Aynı zamanda Rusların Petersburg Fransız sefiri aleyhine
edilen protesto ile ehemmiyetini izdiyad fikrimize takviyet
vermez mi?
hazır-ı siyasiden Avrupa üzerinde kesif bulut kütlelerinin cevelan
etmekte olduğu anlaşılıyor. Hava ister bulutlu ister
açık olsun. Her fırtınaya ve her boraya mukavemet edebilmekliğimiz
sırın ittihadıyla bir kitle haline girmekliğimiz lazımdır.
Burada mektep çocuklarının kitaplarındaki ufacık bir
hikayeyi hatırlatmak ister; halet-i nez’de bulunan ihtiyar bir
adam vefatının takarrub ettiğini anlayınca tabiat ve fikirce
yekdiğerinin zıddı olan üç oğlunu yatağı başına çağırarak
yekdiğerine merbut üç değnek parçasını kırmalarını emreder.
Her ne kadar üçü de olanca kuvvetlerini sarf ederler ise
de bir türlü kırmaya muvaffak olamazlar. Ba’dehu ihtiyar
peder o üç değneği yekdiğerine rabt eden bağları çözerek
bu defa da her birisine birer değnek vererek kırmalarını emreder.
Oğullarının her biri kemal-i suhuletle verilen değnekleri
kırarlar. Bunu gören peder oğullarına: “Görüyorsunuz ki
halet-i nez’de bulunuyor ve çok geçmeden vefat edeceğim.
Bunun için hayatımda nasıl birlikte imrar-ı hayat ve sa’y ü
gayrette devam ediyorsanız vefatımdan sonra da ayrılmayıp
şu merbut üç değnek gibi yekdiğerinize merbut kalınız ki sizi
perişan ve berbad etmeye hiçbir kuvvet muktedir olamasın.
Şayed yekdiğerinizden ayrılır müteferrik surette hareket
edecek olur iseniz hemen her zaif bile sizi birden bire mahv
ü perişan edebilir…” diye mükemmel bir vasiyette bulunur.
Bunun için her nerede ve hangi bir şey üzerine olur ise olsun
ettiği gibi hiçbir şey de böyle bir kitleye karşı bir mazarrat
AMERIKA’DA MÜSLÜMAN DÜŞMANLARI
Şimali Amerika’da San Fransisko şehrinden Üsküdarlı
Ali Enver Efendi Manastır’da münteşir Neyyir-i Hakīkat gazetesine
yazıyor:
Amerika’dayım İslamiyet’in feyzlerini buradan daha iyi
görüyorum. Senelerden beri Avrupa’da Amerika’da dolaşıyorum.
Fakat ittihad-ı İslam menfaatlerini buralardan daha
fikirler anlatıyor ki ittihad-ı İslam pek muvafık ve müsaiddir.
Osmanlı-İtalya muharebesi başladı. Bu İslamiyet’e Osmanlılığa
hücum için mükemmel bir silah bir fırsat! Osmanlılık
“William Randolph Hearst” isminde garazkar bir milyoner
var. Bu herifin New York’da Chicago’da Boston Philadelphia
San Francisco Los Angeles’de Examiner isminde
daha bir çok şehirlerde bir çok gazeteleri var. İşte bizim için
en fena yazan bu adamdır. Diyor ki: “İtalyanlar Trablus’a
Hıristiyanlık medeniyet götürüyorlar İtalyanlar Kudüs-i
Şerif’i de alıp Papa’ya hediye edecekler. Osmanlıları Avrupa
haritasından değil alem-i medeniyyetten silecekler.” Bu
gazete hem tavsiye eyliyor ki: Medeni Amerikalılar siyahlara
nasıl muamele ediyorsa mahv edilecek Osmanlılara da o
yolda muamele lazım gelir. Amerika’da siyahlar insan değildir.
Onlar için kanun ayrıdır. Bir beyaz kadın ile bir siyah
erkek evlenemez. Eğer bir evlenmek vaki’ olur ise o siyah
erkek cayır cayır yakıldığı vaki’dir.
Ben isterim ki böyle müslüman düşmanı gazetelerin
neşriyatı tercüme edilerek Türkçe Arapça velhasıl bütün
şı adaveti kat kat ziyadeleşsin! Hiç mutaassıb olmayan ve
Avrupa Amerika’nın enva’-ı hayatında sürünmüş olan ben
kendime nefsime bakmayarak işte böyle istiyorum. Ve her
zaman böyle isteyeceğim.
New York’ta Chicago’da İtalyanlar William Randolph
Hearst’in şerefine ziyafetler verdiler. Bu ziyafetlerde
mezkur şehrin mayorları belediye reisleri med’uv idi. Daha
pek çok resmi adamlar vardı. Osmanlılık İslamlık aleyhine
nutuklar irad olundu. Asıldı kesildi biçildi. Ama hep lafla
alkışlar Amerika semalarını doldurdu.
Panama’ya hala hiçbir Osmanlı bırakmıyorlar sürüyorlar.
Yalnız Panama’da değil Jamaika’da da böyle!.. Bunu
bütün Amerika cihanı biliyor.
Bizim memleketimizde Amerikalılar en büyük müsaadelere
mazhar olsunlar kollarını bizden ziyade sallaya sallaya
gezsinler de biz Amerika’da makhur zelil yaşayalım; koğulalım
artık bunlara tahammül kalmadı.

----
MATBUAT
----

“AVRUPALILAŞMAK?”
mak” lüzumunu ileri sürüyor. Hatta Cuma günkü başmakalesini
bu mes’eleye tahsis etmişidi. Makaleyi okuyanlar görmüşlerdir
ki bizim için yegane çare-i selamet varsa yoksa
“Avrupalılaşmak” imiş. Pekala; ancak şimdiye kadar meydana
atılan vesaya gibi bu tavsiye de gayet umumi gayet
mübhemdir. Zaten ictimai siyasi iktisadi mütalaalarıyla
halkı irşad etmek memleketi kurtarmak da’vasında bulunan
zevatın bizce en büyük kusuru böyle umumiyatçılıktır.
Müstahsillerin mikdarını çoğaltalım köprüler yapalım kanallar
açalım halkın seviye-i irfanını yükseltelim yalnızlık
politikasından vazgeçelim.. gibi umumi sözler birer tedbir
gibi meydana atılır; lakin o müstahsillerin kemmiyeti nasıl
çoğalır? Kanallar nereden ne ile açılır? Halkın seviye-i irfanı
hangi tarik ile daha çabuk daha emin bir surette yükselir?
yukarıki umumiyat zümresindendir. Avrupalılaşmak ne demektir?
Bu gayete vusul için nereden başlayacağız; hangi
yoldan gideceğiz? Mevcuddan neleri bırakacağız yeniden
neleri alacağız? Bunlar etrafıyla hem de açıkça anlatılmalıdır
ki yegane medar-ı necatımız olmak üzere önümüze sürülen
bu vasıtaya tevessül bizim için ne dereceye kadar kabildir
öğrenelim de ona göre davranalım. Şayed alacağımız
şimdiden vaad ederiz.
Tarih tekerrürdür diyen adam her kim ise pek acı fakat
hiç şaşmaz bir hakīkate tercüman olmuş. Beş asır evvel
Fatih Sultan Mehmed’in ordusu İstanbul’u kuşattığı zaman
şehrin içindekiler ne halde bulunmuşsa bugün de memleketin
şimdiki sekenesi aynı halde bulunuyor! Haydi diyelim
ki avam yanıbaşındaki tehlikeyi göremeyecek kadar gafil
bulunsun; ya milletin havassından üdebasından hükemasından
geçinmek isteyenlere de ne oldu ki düşünecek başka
derd kalmamış gibi müslüman hanımlarının kıyafetiyle
tarz-ı maişetiyle meşgūl oluyorlar? Müslümanlardaki aile
hayatını değiştirmek herkesin harim-i beytini herkese açık
bulundurmak erkeklerin sefahetine sefaletine zavallı kadınları
da teşrik eylemek gibi arzuların tahakkuk edeceği zamanı
mümkün olduğu kadar çabuk getirmek istiyorlar? Bize
kalırsa o devri biran evvel getirmek için çalışmaya hiç lüzum
yok. Zira bu gidişle o kendi kendine hem pek yakın bir zamanda
gelecektir. Meğer ki Allah bu ümmete hiç olmazsa en
basit hakīkatleri görebilecek kadar basiret vere!
ŞUUN
Cava Hüccacı – Cidde’den gazetemize yazılıyor: Bin
üç yüz otuz hacının ilk kafile-i şeref-averini teşkil eyleyen
altmış altı Cava hüccac-ı muhteremi İngiliz bandıralı Proz
namındaki vapurla Nisan sene tarihinde kemal-i afiyetle
Cidde’ye muvasalat eylediler muazzez Cavalı kardeşlerimiz
birkaç güne kadar Mekke-i Mükerreme’ye hareket
edeceklerdir.
Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının iş’arı üzerine
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Telgraf Ajansı’na tebliğ
olunmuştur:
Tunus kurbundaki Suva nam mahalde bulunan
düşman Mayıs tarihinde beş tabur piyade iki cebel
topuyla iki mitralyözden mürekkeb bir kuvvetle cenubda
memlahalar arasındaki Beni Eytam geçidi istikametinde taarruz
etmiş ise de geçit pişgahında bir buçuk saat kadar devam
eden şiddetli bir muharebeden sonra bir hayli cephane kazma
kürek ve portatif çadır ve şapkalar bırakarak firar suretinde
ric’ate mecbur edilmiş ve kendi istihkamatına kadar ta’kīb
olunmuştur. Sekiz şehid yirmi kadar mecruhumuz vardır.
– Bu sabah Furuva’da bulunan düşman şark
bölük mitralyözden mürekkeb bir müfreze ile huruc hareketi
askerimizle muharebeye tutuşmuş ve beş buçuk saat kadar
devam eden muharebeden sonra ric’at ile istihkamata kadar
ta’kīb olunarak telefat-ı külliyyeye duçar edilmiştir. Zayiatımız
üç şehid ile altı mecruhdan ibarettir.
– Nisan’ın dokuzuncu gecesi düşmanın garb
dan istihkamat etrafına yerleştirilen lağım bombalarından
adedi mahallerinden çıkarılarak telleriyle beraber ordugaha
getirilmiştir.
– Bugün bir piyade taburu ve bir süvari alayıyla
üç sahra bataryasından ve bir mikdar Eritre askerinden mürekkeb
bir düşman müfrezesi dört cihetten huruca cesaret
eylediğinden devriyelerimiz tarafından mukabelesine mübaderetle
üç saat kadar devam eden ateş muharebesinden
sonra düşman telefat-ı külliyyeye duçar olarak firar etmiş ve
yoktur.
– Bugün Debab önüne gelen bir İtalyan harp
sefinesi mevki’-i mezkuru bombardıman etmiştir. Mitralyözlerle
mücehhez iki çatana sahile tekarrüble asker üzerine
ateş etmiş ise de gördüğü mukabele üzerine oradan tebaüd
etmiştir. Buradaki sevahilin abluka haricinde olmasına rağmen
erzak yüklü bir senbuk düşman tarafından batırılmıştır.
Nüfusca zayiatımız yoktur.
– İzmir vilayetinden
Dahiliye Nezareti’ne varid olan telgrafnamede İstanköy ve
Sömbeki adalarının İtalyanlar tarafından taht-ı işgale alındığı
bildirilmiştir. Mezkur adalarda kuvve-i müdafaa mevcud
olmadığından İtalyanlar duçar-ı mukavemet olmamışlardır
ve me’murin-i mahalliyyeyi esir eylemişlerdir.
– el-Müeyyed gazetesine ihbar olunduğuna
nazaran meydan-ı harbde bulunan mücahidin-i Osmaniyye
düşman üzerine na-gehani hücum etmeyi tasavvur ve
tasmim ediyorlar. Mücahidin İtalyanları kamilen tenkil ve
memleketi vücudlarından tathir etmeye karar verdikleri gibi
bu muharebeden dönmeyeceklerine ya gazi ya şehid olup
avdet edeceklerine müştereken ahd ü kasem etmişlerdir.
– İki yüz kadar yerli Bingazi’den firar ve
Osmanlı ordugahına iltica ve iltihak etmiştir. Bu biçareler açlıktan
son derece bizar bir halde bulunmaktadırlar. İçlerinde
bir çok kadın ve çocuk dahi bulunmaktadır. Kumandan Aziz
Bey bunları kemal-i lutf u insaniyetle kabul edip kendilerine
birkaç koyun kesilmesini emretmiş ve bu vesile ile Padişah’a
hayır dualar celbine muvaffakiyet elvermiştir.
el-Alem gazetesinde
okunduğuna göre Robanito Kumpanyası’na mensub
bir İtalya vapuru yedi yüz Eritre askerini hamil bulunduğu
halde İskenderiye’ye muvasalat etmiştir. Bunların çoğu elsiz
kolsuz ayaksız mecruh ve ma’lul ve muattal bir vücuda
maliktirler. Asakir-i mezkure Bahr-i Ahmer’deki Eritre müstemlekesine
–kendi vatanlarına– isal edileceklerdir. Vapurun
dan diğer bir vapurun da mecruhin ve ma’lulini hamilen
Trablus’dan çıkmak üzere bulunduğu anlaşılmıştır. İtalya yalancıları
bunları emval-i hasise-i dünyeviyye ile ıtma’ edip
Trablus’a götürmüşlerdi. Fakat ahiren bunların Trablus’da
bir şey yapamadıklarını görünce tekrar memleketlerine sevk
etmeye başlamıştır. Çe faide ki zavallılar mükemmel a’zalı
olarak Trablus’a gittikten sonra şimdi yarım ve çarpık a’zalı
dönüyorlar.
– Urla Tapu Kitabeti’nde
hırsızlık edip mahkum olan ve şimdi Rodos’da İtalyanlara
casusluk eden “Altındiş” namındaki Aksaraylı İsmail
Hakkı mel’unu asker elbisesi giyip zabit şapkasıyla İtalya kumandanının
maiyyetinde ester-süvar harbe iştirak etmiştir.
– İtalyanlar Rodos’da ma’sumu
– Rodos’da bulunan
lunan bir Osmanlı askeri İtalyanlardan seksen nefer ve bir
zabit vurup fişengi kalmayınca süngü ile düşman üzerine
yürümüş ve o esnada şehid düşmüştür. Mezkur İtalyan zabiti
de bu “Osmanlı askerini görenler hayrette kaldı” diyor.
– el-Liva gazetesi Tunus’da münteşir
el-Hakīka gazetesinden naklen atideki fıkrayı derc etmiştir:
Meşayih-i Arap ile Enver Bey beyninde bir meclis-i meşveret
teşkil edilip mukarrerat-ı atiyyenin ittihazına karar verilmiş
ve bu babda bir ahidname kaleme alınmıştır: On beş
yaşından yetmiş yaşına kadar olan Bingazi ve Trablus urbanı
ahd ü peyman ediyorlar – Muharebeye güçleri olmayan
pek genç ve ihtiyar kimseler mücahidine aid olan erzak ve
malzemenin muhafazasıyla mükelleftirler – Mücahidler
meydan-ı muharebeye kendi silah erzak ve mevaşileriyle
gitmeyi taahhüd ederler – Her on mücahidin yemeğini
yatağını hazırlamak için bir hizmetçi istihdam edilecektir –
Kabail-i müctemia hükumet tarafından tahsis olunan mahalde
çadır kurup zabitlerin evamirine itaat ve harekatına
hidler hiçbir harekette bulunmayacaklardır. Buna muhalefet
edenler ise mücahidin miyanından men’ ve tard edilecektir
– Meydan-ı muharebeye en yakın bulunan kabail tarafından
mücahidinin ahmal ve eskali sevk ve nakl edilecektir
– hükumet-i Osmaniyye Roma Bankası’ndan zabt ve
müsadere eylediği emvali icab-ı halinde mücahidine tevzi’
edecektir.
Bu ahidname on dört maddeden ibarettir ki diğer yedi
maddesi pek hafi olduğu için derc edilememiştir. Ahidnamenin
tahrir ve temhirinden sonra bütün kabail-i urban namus
din ve şerefleri üzerine yemin etmişlerdir.
– İtalya’nın pek çok şehrinde ihtilal
zuhur etmektedir. İşsiz ameleler isyan edeceklerinden bahisle
tehdidatta bulunmaktadırlar. Cenubi İtalya’nın pek çok
yerinde kaht u gala icra-yı hüküm etmektedir. Anarşistler
bir isyan icrası için Sosyalistler ile i’tilaf etmekte olup eğer
– Trablus’da telef olan asakirin aileleri
namına derc edilen ianat mikdarı milyon franga baliğ
olmaktadır. Tayyare filosu için iki milyon Türkiye’den teb’id
olunan İtalyanlar için de bin frank iane toplanmıştır.
– Sosyalist
bir İtalyan nefer katil Kral’ın emriyle bu kadar kanlar dökülmekte
olduğundan bahisle teessüfler etmekte olduğunu
alenen söylemekten çekinmemiştir.
– İngiltere Başvekili Mister Asquith ile
Bahriye Nazırı Lord Churchill Malta’ya azimet ederek İngiltere’nin
Mısır me’mur-ı siyasisi Lord Kitchener ile cezire-i
mezkurede ictima’ etmişlerdir. Alınan ma’lumat-ı mevsukaya
nazaran İngiltere hükumeti Bahr-i Sefid muvazenesine
dair bu kere bir proje tanzim etmiştir ki bu ictima’ mezkur
projenin ne suretle tatbik edileceğinin ta’yinine ma’tuftur.
Mezkur projede Mısır’daki İngiliz askerinin tezyid-i mikdarı
rık’dan maada Malta ceziresinin donanma için bir ikinci
merkez ittihaz edilmesi ve bu kabil hususatın dahil olduğu
ayrıca istihbar olunmuştur.
– Girit’de münteşir İstikbal gazetesinde
okunduğuna göre Girit’in Hanya şehrinde “Fodors
– Rabıta-i Milliyye” namıyla bir cem’iyet-i hususiyye-i Hıristiyaniyye
vardır. Hatt-ı hareketi tarihde ma’ruf Ehl-i Salib
cem’iyet-i İseviyye’sinin hatt-ı hareketine mutabıktır. Efradı
daima nişan ta’limiyle iştigal ediyor. Bu cem’iyyet efradı
geçen Pazar günü Hanya şehri haricindeki Trokor köyüne
giderek nişan ta’limleri icra etmiş ba’dehu müctemian ve
müsellahan şehre dönmüştür.
Girit’i karıştıran bu cem’iyettir. Bu cem’iyetin esliha-i harbiyye
ve Ehl-i Salib iş’arıyla lebaleb dolu bir daire-i mahsusası
da vardır. Bu cem’iyette bir çok etibba ve ekabir vardır.
Eğer Yunanistan Osmanlılar ile muharebe eder ve Memalik-i
Osmaniyye’nin mukasemesine başlanırsa bu cem’iyet
efradı harbin birinci hattında bulunacaklarmış!
Fas’da ihtilal Fransızların
asıp kesmelerine i’damlarına rağmen el’an devam
ediyor. Şu son günlerde altmış kişiyi Fransızlar i’dam ettikleri
halde cesur Faslılar üzerine bir gune te’sir bahş etmemiştir.
Mutaassıb ve dindar ahali vatanına milletine hain olan
Mulay Hafiz yerine şürefadan bir zatın emarete intihabına
teşebbüs etmişlerdir. Fas kabaili Fransızların memleketlerini
yurtlarını zabt ve tasarruf etmeye muvafakat etmek istemiyorlar.
Fransızlar ise ahaliden zabt ettikleri emlakı iade
etmedikleri gibi bu babdaki şikayatı dinlememek için de karar
vermişlerdir. Bu politika ile asıl Faslılar Fransızlara ısanamayacakları
aşikardır. Enva’-ı mezalim Fransızlar tarafından
nazarında min külli’l-vücuh isbat etmektedirler.
– Afitab gazetesinin beyanına
nazaran Salarüddevle’nin en muktedir erkan-ı askeriyyesinden
esir edilerek İran Hükumeti asakiri
tarafından i’dam olunmuştur.
– Keri namında bir Ermeni Efrem
Han’ın yerine ta’yin olunmuştur. Bu zat Salarüddevle asakirini
duçar-ı hezimet etmiştir.
– Times ’in beyanına
göre İran’ın ihtiyacat-ı hazırasına sarf olunmak üzere sabıkı
vechile İngiltere-Rusya tarafından bir mikdar paranın avans
olarak i’tası takarrur etmiştir. Hal-i hazırda İngiltere kendi
hissesine düşen mikdarı bizzat verecek ise de Rusya’nınki
böyle değildir. Rusya’nın hissesini Fransa ve Hollanda bankaları
tesviye edeceklerdir. Bu vesile ile Fransa’nın İran’daki
menafi’-i iktisadiyyesi de bir dereceye kadar te’min edilmiş
olacaktır. İhtimal atideki ikrazatta Fransa’ya da bir sehm terettüb
eder. Şimdiki avansın mikdarı yüz bin liradan ibarettir.
– Naibü’s-saltana Avrupa’ya
seyahatini üç hafta te’hir etmiştir.
– Bağdad’da münteşir
er-Riyaz gazetesinde okunduğuna göre iki İngiliz harp gemisi
Kuveyt’e muvasalat etmiş ve içinde bulunan İngiliz askerinden
yüz yirmi nefer müsellah oldukları halde üç kayıkla
karaya çıkmışlardır. Asakir-i mezkurenin başında kumandanları
bulunuyordu. Bu askerler sahilde bulunan Kuveyt
şeyhi tarafından beray-ı istikbal gönderilen eşhas tarafından
mazhar-ı ihtiram olmuşlardır. Asakir-i mezkurenin önünde
bulunan muzıka bandosu tarafından İngiliz marşları çalınmış
ve bu minval ile şeyhin kasrına gidilmiştir. Şeyh İngilizleri
hüsn-i kabul ve ikram ettikten sonra askerin kumandanı
ayağa kalkarak İngiltere hükumetinin medayihini yad ile
tebaa-perver olduğu beyan eyledikten sonra hamil olduğu
Hind yıldızı nişanının kumandora rütbesini geçen sene Muhammere
Hakimi Haral Han’a yapıldığı gibi Şeyh Mübarek’in
göğsüne takmıştır. Bunun üzerine İngiliz harp gemilerinden
kırk bir pare top endaht edilmiş ve şeyh topçuları
tarafından da mukabeleten o kadar top endaht olunmuştur.
– el-Müeyyed
gazetesinde okunduğuna nazaran Edinburg Darülfünunu’na
misyonerlerin tevhid-i a’mal ve vezaif eylemelerine
dair Profesör Schlather tarafından mufassal bir takrir takdim
olunmuştur. İngiltere’de intişar eden Alem-i İslam mecmuası
bu takrirlerin suretini neşretmiştir. Buradan anlaşıldığına
göre misyonerlerin Çin’de Hind’de Japonya’da Afrika’da
ve Madagaskar ve sair havali-i cihanda bulunan cem’iyetlerine
aid raporlar Hıristiyanlığı neşr ü ta’mim hususunda bu
son senelerde son derece muvaffakiyet görüldüğünü natık
sunda memalik-i İslamiyye’de dahi misyonerlere mümanaat
edilmekte imiş! Profesörün nokta-i nazarına bakılırsa bütün
misyonerler cem’iyyatının tevhid-i meslek ve mesai eylemeleri
lazım imiş. Böylelikle daha vasi’ bir surette vezaif-i mevdualarına
devam edebileceklermiş!.
– Kabil’de münteşir Siracü’l-ahbar
gazetesinde okunmuştur: Afganistan Emiri Habibullah
Han hazretleri huzurunda geçen Rebiüssani ayının beşinci
gününde Afgan asakir-i muntazaması tarafından bir resm-i
geçit icra edilmiştir. Afgan ordusunun mükemmeliyetiyle intizamı
huzzarın mazhar-ı takdiri olmuştur. Resm-i geçidi müteakib
emir hazretleri orduya hitaben Farisiyyü’l-ibare bir
nutuk irad ederek cümlesinden beyan-ı memnuniyyet etmiş
ve demiştir ki: “Afgan hükumetiyle milletinin şan ve şerefiyle
mukadderat-ı atiyyesi sizin gibi cesur ve bahadırların
süngülerinin ucuna bağlıdır. Bit-tabi’ vezaif-i askeriyyenize
gönül bağlayıp kendi istiklal ve haysiyetinizi alem nazarında
muhafaza etmeye gayret ederseniz.”
Nutuktan sonra emir hazretleri ümera ve zabitanını
kendi bulunduğu çadıra da’vetle birer birer taltif etmiş ve o
esnadaki muhavereler pek teklifsizce cereyan etmiştir. Emir
hazretlerinin nevaziş ve muamelatından bütün Afganistan
ordusu son derece müteşekkir ve minnetdar kalmışlardır.
Askerler emir hazretlerini muhterem ve sevgili peder
ünvanıyla yad ediyorlar.
– Afganistan’ın Kafiristan eyaletindeki
Musevilerin çoğu şeref-i İslam ile teşerrüf edip nur-ı
hidayeti iktibasa muvaffak olmuşlardır.
Emir hazretleri tarafından bunların çocuklarına – çocuğa–
bir bab mektep küşad etmiş ve bugünlerde bizzat imtihanlarında
çocukları birer birer taltif buyurmuşlardır.
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE
TARIHI ’NIN HATALARI
Müellifin gözettiği yegane maksad zihinlere şunu yerleştirmektir
ki: Ümmet-i Arabiyye halis Arap kaldığı müddetçe
zulüm katı yüreklilik kan dökmek gibi her nevi’ fenalığı nefsinde
cem’ etmiştir. Şu kadar var ki müellif bunu açıktan açığa
söyleyemediğinden hile tarikine sapmış telkīn edeceği
fikri dışı yaldızlı cümleler altında saklamıştır. İşte asr-ı İslam’ı
üç devre taksim ile Hulefa-yı Raşidin’in siyasetini takdir etmesi
bu cümledendir. Ancak bu siyaseti medh ile beraber
sonunda diyor ki:
“Maamafih Hulefa-yı Raşidin’in siyaseti hey’et-i umumiyyesi
kün icabatına muvafık değildi. Bu siyaset olsa olsa bir hilafet-i
diniyyedir ki tedviri bir asırda ictimaı nadiren görülen
ricalin vücuduna mütevakkıfdır. Ulum-ı ictimaiyye erbabı
o devr-i fevkaladenin haricindeki zamanlar için bu siyaseti
diniyyenin bir idare-i siyasiyyeye inkılabı zaruri idi.”
Müellif Hulefa-yı Raşidin tarafından tutulan siyasetin
başkaları için numune-i imtisal olamayacağını bunun bir
basiler devrine gelince bunu medh ediyor. Lakin bu medih
Devlet-i Abbasiyye’nin Devlet-i Arabiyye olması i’tibarıyla
değil belki maddesi tarzı nizamı nokta-i nazarından bir
hükumet-i Farisiyye olduğundandır. Nitekim kendisi de
bunu tasrih ediyor:
“Her ne kadar Abbasiler [Arab] devri dahilinde ise de
yine biz bu asra bir asr-ı Farisi dedik. Zira Devlet-i Abbasiyye
halifeleri lisanı diyaneti i’tibarıyla bir devlet-i Arabiyye ise
de siyaseti idaresi haysiyetiyle bir hükumet-i Farisiyye’dir.
Çünkü bu hükumete muin olanlar şevketini te’yid edenler
Acemlerdi. Bundan başka idaresine intizam verenler
şuununu tedvir eyleyenler yine onlardı. Vüzerası ümerası
katipleri hacibleri hep Acemlerden idi”
Müellif eserinin birkaç yerinde halis bir devlet-i Arabiyye’nin
ancak Devlet-i Emeviyye olduğunu söylemiştir:
“Sözün hülasası Devlet-i Emeviyye bir devlet-i Arabiyye’dir.”
“Araplar Emeviye zamanında bedevilikleriyle
kabalıklarıyla kalmışlardı. Halifeler evladlarını
lisanı iyi öğrenmek bedavet adatını tahsil etmek için badiyeye
gönderirlerdi.”
Müellif artık Hulefa-yı Raşidin’in hilafeti kanun-ı tabiata
muvafık olmadığını Devlet-i Abbasiyye bir devlet-i Farisiyye
olup Arabiyetini muhafaza eden hükumetin ancak Devlet-i
Emeviyye’den ibaret bulunduğunu isbat ettikten sonra
müstakil ünvanlar altında Emevilerin fenalıklarını saymaya
başlıyor ki bir kısmı şunlardır: Dini ehl-i dini istihfaf; Kur’anı
Haremeyni tahkīr; gadr şiddet; çocukları öldürmek; ilh.
Hem bu ünvanların altına sıkıştırdığı sözlerde iftirayı yalanı
tahrifi hadd-i ma’rufu geçecek dereceye vardırıyor. Şimdi
bunlardan bir nebze bahs edeceğiz.
* * *
Müellif bu ünvan altında diyor ki:
Abdülmelik’e gelince o şer’a muhalif bile olsa yine şiddet
tegallüb tarafdarı idi. Zaten hilafete geldiği zamandan
ederler ki:
Kendisine halifeliğini tebşir ettiği zaman Mushaf okumakta
“Seninle son musahabetimizdir – yahud– işte bir daha görüşmemek
üzere ayrılıyoruz” demiş. Artık iş böyle olduktan
sonra Haccac’ın Ka’be’yi mancınığa tutmak. İbni Zübeyr’i
öldürerek başını Ka’be içinde kendi eliyle kesmek
gibi harekatını hoş görmesi elbette istib’ad olunamaz. İşte
bu vak’ada kıtal üç gün devam etti. Beyt-i İlahi tanıdıkları
Ka’be’yi yıktılar; taşlarıyla astarı arasında ateş yaktılar”
Vak’ayı mücmelen hikaye edelim: İbni Zübeyr hilafet
da’vasıyla meydana çıkarak Haremeyn’i Irak’ı zapt etti.
Şam’ı almasına da az bir şey kaldı. Bir taraftan nüfuzu günden
güne ilerliyordu. Karşısında da Emeviler var idi ki bunlar
Şam’ı merkez ittihaz etmişlerdi. Abdülmelik hilafete gelince
Haccac’ı İbni Zübeyr’e gönderdi. İbni Zübeyr’in Mekke’ye
Mancınığı da İbni Zübeyr’in yaptırmış olduğu ilaveye doğru
çevirdi. Nitekim tafsili aşağıda görülecektir.” Tarihe az çok
vukūfu olanlar bilirler ki Haccac İbni Zübeyr’i öldürmek istiyordu.
mancınığı oraya çevirmekte muztar kaldı. Bununla beraber
doğrudan doğruya Ka’be’ye atmaktan sakınarak İbni Zübeyr’in
yaptırmış olduğu ilaveyi hedef ittihaz etti. Bakınız
müellif hikayeyi nasıl değiştiriyor da Kur’an’ı Haremeyn’i
tahkīr ünvanı altında bir bab açıyor; sonra; Abdülmelik
diye Kur’an’ı elinden attı Haccac’a Ka’be’yi
taşa tutup yıkmak astarı arasında ateş yakmak gibi emirler
verdi diyor. Şimdi müellifin sözlerini gören şöyle bir zanda
bulunur daha doğrusu şuna yakīnen hükm eder ki Abdülmelik
halife olur olmaz dini Kur’an’ı istihfaf ile işe başlamış;
bunu kendisine gaye ittihaz etmiş. İbni Zübeyr’in katli ise
ya Ka’be’yi müdafaa etmesinden yahud bu katilde de Harem-i
Şerif’e karşı bir nevi’ hakaret bulunmasından imiş.
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“Ey iman eden kimseler yapamayacağınız bir şeyi niçin
söylüyorsunuz? Sizin böyle yapamayacağınız işi söylemeniz
parçaları birbirine kaynamış yekpare binayı andırır saflar
halinde fi-sebilillah gaza ederler.”
* * *
Bu ayat-ı kerime
ayet-i celilesiyle başlayan Saff Suresi’ne
mensubdur. Sebeb-i nüzulü bazılarınca şöyledir: Müslümanlar
daha cihad farz olunmazdan evvel “Nezd-i ilahide en
makbul amel hangisidir? Bilsek de o uğurda malımızı canımızı
feda ediversek.” demişler. Yahud Cenab-ı Hak Şüheda-yı
Bedir’in nail olduğu sevabı haber verince “Bir cihad
olursa biz de olanca vüs’umuzu sarf ederiz.” ahdinde bulunmuşlar;
Uhud Gazvesi’nde ise sözlerini yerine getirmedikleri
Bazılarınca da böyledir: Adamın biri muharebede öldürmemiş
saplamamış vurmamış sebat göstermemiş iken “Öldürdüm
sapladım vurdum sebat ettim.” dermiş. Binaenaleyh
tekdir ona raci’ imiş. Bir takımlarına göre Suheyb’in
öldürdüğü müşrikin katlini kendisine maletmek isteyen
a­
dam hakkında; diğerlerinin re’yince de münafıklar için inzal
buyurulmuş.
“Makt” bir adamdan çirkin bir iş zuhurunu görüp o adama
buğz eylemektir. Araplar “Şu heriften ne kadar hoşlanmam
bilir misin?” yerinde olarak: derler.
Bu ibarede makt kelimesi lafzen teaccüb sigası üzerine geldiği
gibi Zemahşeri’ye göre ayet-i kerimedeki de
ma’nen yani sigası üzerine gelmemek şartıyle fi’l-i teaccübdür.
Hakīkat azıcık düşünülürse görülür ki: Sözünü tutmamak
ahdini yerine getirmemek kadar sevimsiz bununla beraber
mühlik bir i’tiyad olamaz. Efradı bu nakīsa ile ma’lul
olan cemaat için helakten kurtuluş yoktur.”
“ İki yüz laf yarım işin yerini tutmaz!” diyen
Firdevsi ne açık bir hikmet söylemiştir!
Hazret-i Osman’ın hilafeti zamanında valilerden biri ilk
defa olarak hutbe irad etmek üzere minbere çıkmış; lakin
bir türlü Elhamdülillahın arkasını getirememiş. Nihayet “Ey
cemaat-i müslimin görüyorsunuz ben öyle natuk bir adam
değilim. Yalnız kavval bir emirden ziyade faal bir emire
muhtac olduğunuzu unutmayınız” diyerek minberden inmiş.
Bunu işiten meşhur Ahnef “Vallahi şu minbere
bu kadar beliğ bir hatib çıktığını görmedim.” demiş.
Acaba müslümanları birbirine bağlayan rabıta ne derecelerde
muhkem olmalıdır ki düşmanlarına karşı bünyan-ı
mersus denecek kadar metin saflar vücuda getirebilsinler?
Şu vak’a-i tarihiyye işte o rabıtayı bize gösteriyor.
Huzeyfetü’l-Adevi diyor ki:
Yermük Vak’ası günü kimi zi-ruh yatan kimi bi-ruh serilen
ecsad-ı müslimin arasında amcamın oğlunu arıyordum.
Yanımda azıcık su vardı. Şayed henüz ölmemişse hem bir
dum. Nihayet kendisini baygın bir halde buldum. “Su ister
misin?” dedim. Gözleriyle “Evet” cevabını verdi. Lakin bu
sırada öte taraftan bir inilti işitildi. Amca-zadem suyu ona
götürmemi işaret etti. Gittim baktım ki Hişam bin el-As imiş.
Tam ağzına bir iki yudum su vereceğim anda biraz arkadan
bir inilti daha duyuldu. Bu sefer de Hişam suyu içmekten
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
sin geldiği yere gittim lakin biçareyi ölmüş buldum. Hemen
koşarak Hişam’ın yanına geldim baktım ki ölmüş; amca-zademe
koştum. O da ölmüş.
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKĪKAT
Mele’-i a’lada salavat-ı hamse ve diğer
feraiz-i mühimmeye aid Cenab-ı Cibril’in diğer bir suret-i
melekiyyede görünerek tavassut eylediği vahiydir. Çünkü
melek-i müşarun-ileyh melaike-i saire gibi nasıl ki suret-i beşeriyyede
zuhur iktidarını haiz oluyorsa diğer bir melek suretinde
zahir olmaya da muktedirdir. Kendi suretinde zuhuru
yalnız iki defaya münhasırdır.
Müşahede vaki’ olmayarak bila-vasıta
kelam-ı Sübhani’yi işitmek tarikiyle olan vahiydir. Hazret-i
Musa’ya “Tuva” ve “Tur”da vukū’ bulan mükaleme-i
Rabbaniyye bu cümledendir. Husus-ı mezkure
ve
ayet-i celileleri
delalet etmektedir.
Envarü’t - Tenzil ’de mervi olduğu üzere Cenab-ı Musa’ya
hitab-ı ilahi vukū’ bulunca mütekellimin kim olduğunu sormuş
cevab-ı cemilini almış idi. Fakat kelam-ı
mesmuun gayr-i Rahmani olmak ihtimali varid-i hatır-ı
mübarekleri olmakla tedkīk-i hale lüzum görerek der-akab
fark etti ki kelam-ı şerif-i mezkur kelimat-ı saire gibi cihet-i
vahideden gelmiyor ve yalnız kulakla işitiliyor. Belki cemi’-i
cihattan gelerek bütün havasla işitiliyor. İşte bu harika ile
anladı ve yakīnen bildi ki şeref-yab-ı semaı olduğu kelam-ı
celil Rahman-ı bi-adil hazretlerinin kelam-ı Sübhanisi’dir ihtimal-i
diğer kat’iyyen münselibdir.
Beydavi merhum rivayet-i mezkureyi derc ettikten sonra
ber-vech-i ati tedkīk-i makam ediyor: Rivayet-i vakıa
şehadet ediyor ki Hazret-i Kelim o esnada alem-i beşeriyyet
ma-fevkine irtika ile kelam-ı Rabbani’yi bila-vasıta telakkī-i
ruhani suretiyle telakkī etmiş kelam-ı Celil bütün vücuduna
temessül ile hiss-i müşterek denilen kuvve-i idrakiyyesine
vaki’ bir cihete ve yalnız kuvve-i samiaya ihtisas etmemiştir.
E[elif] H[he]. Vallahu a’lem.
Müşahede-i Sübhaniyye esnasında
teklim-i ilahi şeref-sunuhu ile olan vahy-i samidir. Bu kısmın
leyle-i Mi’rac’da Seyyidü’l-mürselin Efendimiz hazretlerine
Mes’ele hilafiye olup mahallinde tahkīk olunmuştur.
Beydavi rahimehullah diyor ki: Kelam-ı Sübhani hadd-i
zatında temevvücat-ı müteakıbeye mütevakkıf huruf-ı mebaniden
müterekkib bulunmadığı cihetle işitilmesi tedric
suretiyle olamaz. Belki harik-ı ade tarikıyla ani oluyor
binaenaleyh kelam-ı hafi addolunarak “vahy” mefhum-ı
küllisinde dahil kılınır
nazm-ı şerifinin havi olduğu aksam-ı vahyde
münderic bulunuyor.
Müfessir-i müşarun-ileyhin bu tevcihi kelam-ı zati-i Süb­
hani’nin doğrudan doğruya imkan-ı mesmu’iyyetine zahib
olan ulema-yı Eş’ariyye mezhebine muvafıktır. Amma
ulema-yı Matüridiye nezdinde mesmu’ olan nefs-i sıfat-ı
kelam olmayıp belki onun tealluku ile hadis olan elfaz-ı
mahsusadır. Bu mezhebe göre kelam-ı mesmua “vahy” ıtlak
edilmesi sema’-ı vakıın enbiya ile melaikeye ihtisası i’tibarıyladır
diye tevcih olunur. Kur’an-ı Kerim’de İblis ve saire
hakkında mezkur olan muhatabat-ı ilahiyye melaike vasıtasıyla
vukū’ bulmuştur. Bizzat değildir.
Kelam-ı zati-i ilahinin imkan-ı mesmuiyyetini
mezheb-i Eşa’ireye tahsisimiz kavl-i meşhure göredir. Şeyh
Kemal ibni el-Hümam aleyhi’r-rahme Müsayere nam te’liflerinde
Matüridiye indinde savttan ari bulunan kelam-ı zatinin
semaı muhal olduğunu tasrih ve sem’ ta’biri idrak-i asvata
mevzu’ [ ] olup savt kabilinden olmayan şeylere rü’yet
ve sair nevi’ idrakat tealluk edebilir diye tercih etmiştir. Taftazani
de: Ebu Mansur hazretlerinin muhtarı budur diyor
Lakin şarih-i fazıl diyor ki: Levn ve keyfiyetten münezzeh
olan zat-ı Bari tealanın rü’yeti harik-ı ade tarikıyla vaki’ olacağı
gibi kavl-i tahkīke göre tarik-ı mezkur ile savt u harfden
ari kelam-ı Bari de mesmu’ olabilir. Sem’ kuvve-i samia ile
husul bulan idrakten ibarettir. İdrak-i mezkur bi-kudreti’llah
savtın gayrısına da tealluk edebilir. Bina-berin Matüridiye ile
Eşa’ir’e beyninde ihtilaf imkanda olmayıp vukū’-ı sema’da
caridir. Demek isteriz ki Hazret-i Musa as bil-ittifak Kelimu’llah’dır
defaatle kelam-ı Sübhani’yi işitmiş oldukları
Kur’an-ı Kerim’de musarrahtır. Fakat acaba bizzat bi-tarikı’l-ade
kelam-ı zati-i ilahiyi mi yoksa sıfat-ı kelamın tealluku
sünnet fırkaları arasında ca-yı ihtilaf bu noktadır. Eimme-i
Eşa’ir’e şıkk-ı evvele kail oluyorlar ki Beydavi merhum da
–anifen beyan olunduğu üzere– kendisinin salik bulunduğu
bu mezhebe bina-yı kelam ile tevcih-i meram etmişlerdir.
Mi’rac gecesinde Cenab-ı Risalet-penah hakkında vukuuna
kail olduğumuz kelam-ı Sübhani de inayet-i ilahiyye ile böylece
Matüridiye: Hayır! Cenab-ı Hakk’ı dünya gözüyle gören
olmadığı gibi kelam-ı zati-i Sübhanisi’ni işiten de yoktur
Hazret-i Musa’nın hitab-ı ilahiyi havi olan elfaz ve kelimat-ı
kudsiyyeyi bila-vasıta telakkī etmiş olması Kelimullah tesmiye
buyurulmasında kafidir diyorlar.
Külliyatü Ebil-Beka ’daki beyan-ı ati mebhasimizi tenvire
yardım edeceğinden –bazı tavzihat ilavesiyle– şuraya derc
olunuyor:
nazm-ı celili nev’-i beşer hakkında teklim-i ilahi ıtlak
olunabilen ahvali üç surete hasr ediyor:
Bila-vasıta vaki’ olandır bu mükaleme
muha-ileyhin kendisine hitab olunan zat-ı şerifin kelam-ı
zati-i kadimden idrakine meşiyyet-i Rabbaniyye tealluk eden
mikdarı idrak etmesinden ibarettir. O zat bu idrakin hakīkatini
kalb-i pakinde ilm-i zaruri hasıl olmasına binaen cezm ü
teyakkun eder. Bu nevi’de ne mübellağ ne de elfaz tavassut
etmediğinden asla vasıta-i tebliğ bulunmuyor. Ulemadan
bir cemaatin re’yine göre leyle-i Mi’rac’daki halet-i Muhammediyye
bu kabīldendir. Beydavi’nin tasrih eylediği üzere
mükaleme-i ilahiyyenin bu nev’i müşafehe suretiyle olacağı
gibi gaibane tarzda dahi olabilir. Hazret-i Musa’nın mazhar
buyurulduğu mükaleme bu nevi’den olduğu takdirde gaibane
kısmından olur. Leyle-i Mi’rac’da Resul-i Ekrem Efendimiz
hazretlerine rü’yetu’llah isbat eden ulema-yı kirama
göre mükaleme-i vakıa kısm-ı evvelde dahil olur.
Şecere-i mübareke gibi bazı ecsamla kaim
elfaz-ı mesmua icadı vasıtasıyla olan mükaleme-i Sübhaniyye’dir.
Hazret-i Musa’nın “Tuva” namı verilen vadi-i
mukaddesde mazhar kılındığı mükaleme bu nevi’dir. İşte
Ebu’l-Beka merhum da bu mes’elede Matüridiye mezhebini
Bir melek irsaliyle vukūa gelen tebliğ-i Süb­
hani’dir ki enbiya-yı izamın ağleb-i ahvali bundan ibaretti.
Melaike-i kiramın mazhar oldukları mükalemat-ı Rabbaniy­
ye hep nev’-i evveldendir. Mükalemenin nev’-i evveline
mu­
ma-ileyhin gayrisi muttali’ olamaz hin-i vukū’da iştirak
edemez. Ama nev’-i sanide ihtisas yoktur diğer kimseler de
nazm-ı celilinde mezkur mikat-ı Musevi’de Hazret-i Musa’ya
murafakat eden seb’in-i muhtarin de sema’-ı kelam-ı ilahide
diyerek ciharen rü’yet-i ilahiyye talebinde bulundulardı.
Nev’-i saliste melek-i vahyin nebiyy-i muma-ileyhe
müşarik bulunması emr-i zaruridir.
HEGEL’IN MAKALESI MÜNASEBETIYLE
– –
Bu Nasturilerin kimler olduğunu da anlayalım çünkü bu
suretle hem kariin-i kiramımızda Nasturiler hakkında husulü
tabii olan merakı izale etmiş oluruz hem de menazırımızın
kaffe-i delailini ortaya koyarak onun da serbesti-i müdafaasını
te’min etmiş bulunuruz. Zira hasmın sözlerinin bazılarını
mes’eleye tealluku olduğu halde zikr u beyan etmemek
haksızlık olmakla beraber ketm-i hakīkat demektir ki izhar-ı
hakk u hakīkatten ibaret olan bizim maksadımızla bu hal kabil-i
tevfik değildir. Her şeyi bila-noksan aleyhimize de olsa
husulü de tabii olmakla bu gibi mülahazat bizi Nasturiler
hakkında biraz fazlaca ma’lumat vermek mecburiyetinde
bulundurdu.
* * *
“Nasturiliğin mucib ve
müessisi tarih-i Miladisi’nde İmparator Kostantin tarafından
Nasturiyus’dur. Kostantin Hıristiyanlığı kabul ettiği zaman
putperestlik de memzuc bir halde Hıristiyanlık’ta kaldı. Her
mahal despotlarının da Hıristiyanlığı kabul eden ahali-i mahalliyyeyi
eski dinleri olan putperetlikten men’ etmemek
menfaatlerine muvafık geliyordu. Evvelki taabbüd ettikleri
putların yerine şimdi eb ibn Meryem’in suretleri vaz’ olunmuş
Bu asrın kilise ve hatta siyasi tarihi üç büyük belde-i merkeziyyenin
arasındaki mücadele üzerine müessestir.
Nasturiyus zat-ı uluhiyyete insan şekli isnad olunması
esasını reddederek buna adeta şan-ı celil-i uluhiyyet hakkında
mezhebine ziyadesiyle meyyal idi denilebilir ki Nasturyus
kilisenin hikmet-perver olan fırkası riyasetinde bulunuyordu.
Bu esnada Nasturyus ile İskenderiye Patriki Sen Siril
arasında bir münazaa peyda oldu: Siril Nasraniyet’e bir
çok putperestlik usulünü katan fırkanın reisi olup Hazret-i
Meryem’i ümmullah olmak üzere bit-ta’yin ona mahsus bir
taabbüd usulünü te’sis ettirmek azminde idi.
Nasturyus dahi bunu men’ ettirmek cezm-i kat’isine düştüğünden
Kostantiniyye Başkilisesi’nde irad ettiği bir nutukta
kadim ve kayyum ve ala külli şey’in kadir olan Allah-ı
Vahid-i Zü’l-Celal’in kaffe-i sıfatını ta’yin ederek: “Böyle bir
zat-ı ecll ü a’la valideye muhtac ve müftekır olur mu?” dedi.
Sair vaazlarında ve kitaplarında dahi Nasturyus isbat eyledi
ki Hazret-i Meryem’e “ümmüllah” tesmiye olunmamalıdır
belki Hazret-i İsa’nın sıfat-i insaniyyesi hasebiyle validesi
tesmiye olunmalıdır. Allah doğmaz ve doğurmaz.
Bunun üzerine İskenderiye papasları tarafından edilen
tahrikat ile bütün papaslarla beraber İstanbul papasları dahi
“Vay reis-i ruhanimizin yaptığı nedir? Hazret-i Meryem’i uluhiyetten
çıkarıyor” diyerek gayret-i ümmullah ile silahlandılar
memlekette bir arbededir koptu. Kostantin ne olduğunu
anlayamıyordu. Asayiş-i memleket dehşetli surette muhtel
oldu. Nihayet bunların önüne silah ile geçmek mümkin ve
muvafık olamayacağını görünce bu mes’eleye bir karar
vermek üzere “Efes” nam-ı diğer “İznik” şehrinde bir konsil
yani meclis-i umumi-i rehabin cem’ine mecbur oldu.
Kısm-ı a’zamı Yunanlı olan iki yüz elliyi mütecaviz piskopos
maiyetlerindeki rahibleriyle meclisde bulundular. Siril
konsile ayak takımı sınıfından bir cemm-i gafir ile gitti
meclisin riyasetini kendi yed-i iğtisabına alarak henüz Suriye
papasları gelmeksizin imparatorun emirnamesini okudu
galabe-i kamileyi ihraz için yalnız bir gün kifayet eyledi.
Biçare Nasturyus tarafından i’tilaf için edilen teklifatı
kamilen reddederek Nasturyus’un kaleme almış olduğu ifadenamesinin
bile okunmasını men’ ile onu istima’sız olarak
reddetti. Ondan sonra Suriyeli papaslar yetişip gelerek
karar-ı vaki’ aleyhinde protesto için ictima’ eyledilerse de
Siril’in işaretine tabi’ olan ayak takımı ma’rifetiyle Saint
Jean kilisesi derununda bir kanlı arbede çıkarak saray-ı
yus biraz sonra Mısır’ın hücra bir mahalline nefy olundu
ve tarafdarlarına bir çok ezalar edildi. Lakin Nasturyus’un
bir mağlubiyet ve menkubiyet-i şahsiyyesi kendi mezhebini
mahv edemedi tarafdaranı Nastur’un mezhebini etrafa neşretmeye
sa’y ettiler. Nasturilerden bir çoğu Fırat kenarlarına
kadar hicretle Keldani kilisesini te’sis ettiler başka taraflarda
da kiliseleri vardı. Niza’-ı İlim ü Din’ den hülasa.”
* * *
Zavallı Nasturyus hakīkati çok güzel anladığı halde maatteessüf
dinleyen olmamış işte Cenab-ı Peygamber sallallahu
aleyhi ve sellemin mülakat buyurdukları aşağıda
ber-tafsil izah edeceğimiz Bahira ve Nastura nam rahibler
bu mezheb saliklerinden ve şer’-i İsa’nın hakīkatine vakıf
olanlarından idiler.
Bu izahattan anlaşılıyor ki putperestlik Nasraniyet’e sonradan
girmiş teslis sonradan olmuş bir takım tasavir ve
hayalat sonradan meydan bulmuş. Öyle ise şimdiki Nasraniyet
soyula soyula altından bir tevhidin çıktığını galiba göreceğiz.
Bu da İslamiyet’in doğru bir din olduğuna şehadet
eder. Bideat-ı Nasraniyye Din-i Nasara’ya gire gire temellerine
varıncaya kadar sarsmış Hazret-i İsa’nın vaz’ ettiği
esastan eser bile kalmamış. Bu halde demek oluyor ki hal-i
hazır-ı Nasraniyyet’te ele alınacak bir şeyler bulunamıyor.
Bunu Draper diyor amma bilmem kilise erbabı tasdik ederler
mi? ! Temenni olunur ki Draper bunu tahkimü’l-hal
ale’l-mazi kabilinden istishab yapıp da İslamiyet’te bulunan
mezayadan Nasturiliği keşf etmek gibi bir tarikı ihtiyar etmiş
olmasın maamafih vak’anın bu suretle cereyan ettiği tarihlerde
dahi mezkurdur.
* * *
Draper’in bu beyanatı ehl-i İslam’ın Nasraniyet hakkındaki
Nasturilik’te tevhid mevcud İslamiyet’te de var; Nasturyus
Allah doğmaz ve doğurmaz demiş Hazret-i Muhammed
sav
diyor; Hazret-i Muhammed’in sav
Bahira ile görüştüğü de mervi Amma suret-i mülakat başka
türlü imiş nasıl olursa olsun her halde Hazret-i Muhammed
sav ondan Nasturiliği teallüm etmiştir… Draper böyle
diyor. Halbuki bu muhakeme yanlıştır. Zira Nasturi Mezhebi’nin
bazı esasatı İslamiyet’te mevcud ise bunu Cenab-ı
Peygamber’in Nasturiliği teallümünde aramamalı hakīkatin
vahid olmasında aramalı. Çünkü hak teaddüd etmez. Bir
misal ile tenvir-i meram edelim: Mesela bir memlekette üç
yapsalar elbette yine on beş edecek. Neticeler yekdiğerine
müsavi olduğu için denilebilir mi ki: Madem ikisi de on beş
olmuş sonra bulunan behemehal evvelkinden öğrenmiştir?
Elbette denilemez. Çünkü evvel bulan nasıl buldu ise sonra
bulan neden o suretle bulamasın?
Nasturilerin Hazret-i İsa’nın mezheb ve din-i hakīkīsine
oldukça vakıf bulundukları anlaşılıyor. Hazret-i İsa’nın ahz-ı
ulum ettiği menba’ ne ise –ki bizim i’tikadımıza göre de Allahu
Zü’l-celal’dir– Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve
selemin dahi o menba’dan ahz-ı ulum etmesi neden mümkin
olmasın? Öyle ise yani amir ve muallim-i hakīkī Allahu
Zü’l-celal ve’l-Kemal olunca telakkī olunan ma’lumat arasında
elbette muhalefetin bulunmaması lazım gelir.
* * *
Peki amma ibadat ve muamelattaki ihtilafa ne diyeceğiz?
Hazret-i İsa bir türlü demiş Hazret-i Muhammed bir türlü;
madem ki menba’lar birdir oradaki muhalefet neden neş’et
ediyor? Cenab-ı Hak bir defa bir türlü diğer defa diğer
türlü ibadet ile emir buyursun nasıl olur? diye edilecek
bir istizaha karşı ati’l-beyan bazı izahatın i’tasına lüzum görülür:
Alel-umum edyan iki rükn-i esasi üzerine istinad eder:
Biri ahkam-ı asliyye yani i’tikadat diğeri ahkam-ı fer’iyye
yani ameliyattır. Her hangi bir dine intisabı murad eden bir
kimsenin önüne şu iki kısım sürülür denir ki: Şunlara inanacaksın
şunlarla da amel edeceksin.
Dinleri böyle iki parçaya bölünce mes’ele kolaylaşır ahkam-ı
usuliyye yani i’tikadat; asla tebeddül etmez İslamiyet
beyan etmiş ise şeriat-i İseviyye ve Museviyye’de ve şer’-i
Çünkü iki nokta beynine ancak bir hatt-ı müstakīm vasl
olunabilir diğer hatlar müstakīm iseler hep o hat üzerinden
geçerler ikisi birbirine uymadı mı mutlaka biri müstakīm
değildir.
Edyanın i’tikadat kısmı nesih ve tebdili kabul etmez çünkü
nesih ve tebdili kabul etse kizb ala’llah lazım gelir. Allahu
azimü’ş-şan zat-ı uluhiyyetini defaat-ı müteaddidede muhtelifen
tavsif etmesi bir kere “üç Allah varız” bir kere de “bir
Allahım” demesi lazım gelir ki bu mümkin değildir. Nesh
yalnız ameliyatta olabilir.

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac
−
Fahr-i kainat sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz arefe
gününün vakt-i zevali hulul edince Nemre nam mahalden
Kasva adlı devesine binerek Batn-ı Vadi’ye geldiler. İşte burada
tevakkuf ile adedleri yüz bini tecavüz eden hüccac-ı
kirama hitaben gayet uzun bir hutbe irad buyurdular. Bu
hutbede kavaid-i İslamiyye’nin en mühim esaslarını takrir
olundu. Sonra kan can mal ırz… gibi bütün milletlerce
kud­
siyeti sabit olan şeylerin hürmetini insanların hayat-ı iktisadiyyelerini
mahv ile refah ve saadet-i umumiyyeyi tedrici
bir surette izale eden bir nevi’ hırsızlık ve gasb demek olan
ribanın haram olduğunu beyan eylediler. Ba’dehu kadınları
erkeklere tavsiye ederek daima onlara karşı lütufkar ve iyi
muamelede bulunmalarını hukūk-ı zevciyyete tamamıyla
riayet edilmesini emir buyurdular. Bir de hiçbir zaman Hazret-i
Kur’an’dan ayrılmamalarını daima Kitabullah’a i’tisam
eylemelerini tavsiye ile buna i’tisam edildiği surette ebeden
duçar-ı dalalet olmayacaklarını haber verdiler… Sonra hüccac-ı
kirama hitaben: Bir diyeceğiniz var mı hakkımda nasıl
şehadet edersiniz?... gibi bir sual irad etmesi üzerine ashab-ı
kiram hep bir ağızdan: – Ya Resulallah risalet ve nübüvveti
tebliğ emaneti te’diye ümmeti irşad buyurduğuna şehadet
ederiz… dediler. Ol hazret de üç defa “Ya Rab şahid ol!”
dedikten sonra hutbeyi işitenlerin işitmeyenlere tebliğ etmelerini
tavsiye ile hutbe tamama ermişti. Ba’dehu Hazret-i
Bilal’e ezan okumak ve kamet getirmek ile emr eylediler.
Öğle ve ikindi namazları kasr tarikıyla bir ezan iki kamet
di. Ehl-i Mekke dahi kasr ve cem’e iştirak etmişlerdi. O gün
yevm-i Cuma olmakla beraber Cuma namazı kılınmadı.
Aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri namazdan
fariğ olunca nakasına binerek Arafat mevkiine geldiler. Dağın
eteğinde büyük sahraların yanında tevakkuf buyurdular.
Develeri üzerinde bulundukları halde Cebel-i Müşat’ı önlerine
alarak kıbleye teveccüh ile dua ve niyaza başladılar. Ashab-ı
kiram dahi ba-emri Risalet-penahi Nemre havalisinden
Arz-ı Urene’den kalkarak Arafat’a gelmişlerdi. Ol hazret
Arafat’ın her yeri mevkıf olduğunu i’lan ettirdiler. Yevm-i
arefe duasının en hayırlı bu dua olduğunu da bildirmişlerdi.
Herkes yerinde vakfe ediyor; dua ile meşgūl oluyorlardı.
Fahr-i kainat Efendimiz hazretleri mübarek ellerini göğüslerine
kadar kaldırmış oldukları halde büyük bir dikkat
üzerine Hazret-ı Allah’a karşı tazarru’ ve niyazda bulunarak
diyorlardı ki:
Bu babda İmam Ahmed ibni Hanbel’in Taberani’nin
rivayetleriyle daha başka dualar da menkūl olmuştur.
Arafat vakfesi esnasında:
ayet-i kerimesi nazil oldu.
Bir de ehl-i Necid’den bazı kimseler nezd-i risalete gelerek
hac hakkında sualler irad ettiler. Ol hazret de
“Hac Arafe vakfesinden ibarettir; yevm-i nahrın fecri tulu’
etmeden vakfe edebilenler hacca erişmiş sayılırlar” buyurdular.
Yine bu vakfe esnasında hüccac-ı kiramdan bir zat hayvanından
düşerek vefat eyledi. Emr-i nebeviye tevfikan su
ve sidr ile gasl edildi; fakat yüzü başı için hoş kokular isti’mal
etmeksizin üzerinde bulunan ihramlara sarılarak defn
edildi.
Gurub-ı şemsi müteakib mağrib tarafındaki sarılık gaib
olunca Arafat’tan Müzdelife’ye gidilecekti. Aleyhissalatü
vesselam Efendimiz bindiği devesine Hazret-i Üsame’yi de
almış dizgini bizzat kendisi tutarak yavaş yavaş ilerliyor ashaba
da sekinet tavsiye buyuruyorlardı. Az çok açıldıktan
sonra dizgini bir mikdar boşaltmış orta bir yürüyüş ile gitmeye
başlamışlardı. Kalabalık olmayan açıklıklarda dizgini
daha ziyade boşaltır fakat yokuşlarda nakayı kendi ihtiyarına
bırakırlardı. Esna-yı rahda inerek su döktükten sonra
hafifce abdest aldılar. Bunu gören Hazret-i Üsame’nin “Ya
Resulallah namaz mı?..” demesi üzerine ol hazret de: Namaz
kılınacak yer ileridedir… buyurdular. Aleyhissalatü vesselam
Efendimiz yol üzerinde hep telbiye ediyorlardı.
Müzdelife mevkiine erişince namaz için abdest aldılar.
Emr-i nebevi ile ezan okundu; kamet getirildi. Ba’dehu ol
hazret daha kafile erişmeden akşam namazını eda eylediler.
Bu sırada kafile de geldi.
Resul-ı Ekrem Efendimiz bu arada başka bir namaz kılmadan
onların akşam kılmalarını beklediler. Ba’dehu birlikte
olarak ezansız yalnız kamet ile yatsı namazı da kılındı.
Geceyi burada geçireceklerdi. Zuafanın kafile hareket etmeden
ortalık galabalık olmadan gece üstü Mina’ya gitmelerine
müsaade edilmiş fakat güneş tulu’ etmedikçe remy-i
cemre edemeyeceklerdi. Fahr-i kainat Efendimiz bu geceyi
sabaha kadar uyku ile geçirdiler. Yevm-i nahrın fecri tulu’
edince hemen erkenden sabah namazını kıldılar. Ba’dehu
rakib olarak Meş’ar-i Haram’a geldiler. Burası mevkıf
tulu’una az bir vakit kalıncaya kadar zikir ve tehlil tekbir
ve tazarru’ ile meşgūl Hazret-ı Allah’a karşı bütün dikkat
ve samimiyetleriyle dua ve niyazda bulundular.. Yerli yerinde
vakfede durdular. Zaten Resul-i Ekrem Efendimiz bütün
Müzdelife’nin mevkıf olduğunu haber vermişlerdi.
Bu esnada ashabdan Urve bin Mudar et-Tai namında
bir zat huzur-ı nebeviye gelerek: “Ya Resulallah Tay taraflarından
geliyorum; hacca erişebilmek için kendim rahilem
ziyadesiyle yorulduk. Maamafih iktiza eden yerlerin hepsinde
tevakkuf ederek vakfeleri icra eyledim. Şu halde bu sene
haccına erişmiş sayılır mıyım?” dedi. Bunun üzerine Fahr-i
kainat Efendimiz: “Evet Arafe vakfesini gündüz yahud geceleyin
beraber vakfede bulunan kimsenin haccı tamam sayılır…”
buyurdular.
Sonra Müzdelife’den kalktılar. Mina’ya gidiliyordu. Re­
sul-i Ekrem Efendimiz bu defa devesine Fazl bin Abbas’ı
almış; Üsame ise Kureyş arasında gidiyordu. Fazl yolda deveden
biyy-i muhterem Efendimiz taşları mübarek avucuna alarak
tozlarını sildi; ashabına: “– İşte böyleleriyle remy-i cemerat
edersiniz. Fakat sakınınız zinhar dinde gulüv ve taşkınlık
göstermeyiniz; zira ümem-i salife dinlerinde taşkınlık göstermeleri
yüzünden duçar-ı helak oldular… diyordu. Ol
haz­
retin bütün yol boyunca tebliyeye devam buyurdukları
görülüyordu.
Bu sıralarda Has’amiler’den güzel bir kadın huzur-ı nebeviye
gelerek: – “Ya Resulallah pederim ziyadesiyle ihtiyar
olduğundan şedd-i rahle tahammülü yoktur. Onun için
haccını ifa edemiyor; bu hususda ne buyurulur? demiş idi.
Fakat deve üzerinde Hazret-i Peygamber’in yanında olan
Fazl ibni Abbas ile kadın arasında nazarlar teati edilmekte
olduğu görüldü. Aleyhissalatü vesselam Efendimiz mübarek
elleriyle genç Fazl’ın yüzünü diğer tarafa çevirdikten sonra
kadına: Pederin için hac kılmaklığın lazım gelir… buyurdular.
Bunu müteakib diğer bir kadın da rahile üzerinde duramayacak
bir halde ihtiyar olan validesinin haccından sual
etmesine karşı ol hazret de: –Validenin birisine borcu olursa
te’diye edersin değil mi? demesi ve kadından evet cevabını
alması üzerine: – “O halde validenin Allah’a karşı olan borcunu
da eda etmeklik iktiza eder…” demişlerdi.

----
FELSEFE
----

Şarkın agūş-ı pür-ismetinde perverişyab-ı kemal olmuş
nice zengin dimağlar nevvar zekalar vardır ki ahlafın kadir
na-şinaslıkları yüzünden isimleri unutulmuş eserleri kuşe-i
nisyane atılmış mesailerinden ilim ve fenne olan hidemat-ı
ber-güzidelerinden haberdar olmak şöyle dursun alem-i İslam’da
bu gibi eazımın gelip geçtiklerine bile ihtimal verilemeyecek
derecelerde gaflet gösterilmiştir.
Maatteessüf bu sehabe-i gaflet el’an pişgah-ı tedkīkimizde
bir sütre-i kesife halinde payidardır.
Garbda yetişen ve ulum fünuna az çok bir hizmeti
sebk eden zevat namına yer yer rekz olunan abideler neşr
olunan kitaplar nazar-ı i’tibara alınırsa la-kaydimizin derecesi
belki takdir olunabilir.
Bugünkü iflas-ı ilmi ve ictimaimizin esbabı taharri
olunurken ta’mik-ı nazar edilirse uruk-ı hayatımızı atıl
bırakmış olan la-kaydinin bu hususda da pek mühim bir
müessir olduğuna hükmetmemek kabil olamaz. Erbab-ı
kemalin mezaya-yı aliyyesini takdir ve layık oldukları dere­
ce­
de tebcil edebilmek için kemalat-ı ilmiyyeden az çok
nasibedar olmak icab eder.
Bir Arap edibinin dediği gibi cibah-ı ilim ü ma’rifet –
maddeten fena-yab olsalar bile– hakīkatte bir hayat-ı cavidaniye
mazhardırlar. Fakat bu hayat-ı ebediyi tecelli ettirecek
onların ahlafıdır. Şark senelerden beri galiz bir kabus-ı
cehalet ve zillet altında uyuşa uyuşa o derece bihuş o kadar
atıl bir hale gelmiştir ki bugünkü şarklıların bir vakitler asırlarca
cihana huzemat-ı irfan ve medeniyet neşr etmiş olan
eazımın ensali olduklarına bi-hakkın iştibah olunabilir. Meskenet
o dereceyi bulmuştur ki bir şarklının kudret-i iradiyye
ve fikriyyeye malik olup olmadığında bile insanın tereddüd
edeceği geliyor. İslam’ın ikad ettikleri meş’ale-i irfan ahlaf
den yeniye pek çok şeyler daha keşf olunabilir.
Bir mütefennin veya bir kaşif hiçbir zaman kendisinden
evvel geçen ulemanın asarından istiğna gösteremez.
Ensal-i evveliyyeden ilim ve fenne hizmet eden eazımın
kitaplarından mesailerinden istifade sayesindedir ki günden
güne bir çok şeyler keşf olunuyor iklim-i fennin menatık-ı
mechulesine kadar isal-i fikr edilerek bir çok hakīkatlerin izahına
muvaffakiyet hasıl oluyor.
Bir keşif veya bir ihtira’ –ne kadar ehemmiyetsiz olursa
olsun– binlerce zevatın muhassala-i zekaları eseri olduğundan
şübhe etmemelidir. Kaşif veya muhteriin muvaffakiyeti
o zekaların asarını terkib ve te’lif ederek muhassalayı ta’yin
etmekten başka bir şey değildir.
Müslümanlar birkaç asırdan beri derin bir gaflet uykusuna
dalarak eslafın mesai-i ilmiyye ve fenniyyelerini tedkīk ve
tevsi’den istiğna göstermeleri neticesindedir ki bugünkü girdab-ı
sefalete sukūt etmişlerdir. Maarif-i şarkıyyenin hakīkī
varisleri biz olduğumuz halde bu hakka malik olmak liyakatini
gösteremediğimizden mütebahhirin-i eslafın semere-i
mesailerini garblılara kaptırdık ve bunun netice-i müessifesi
olarak cihan-ı İslam baştan başa bir feyfa-yı cehl ü sefalet
halini aldı.
Biz bu derin uykuda iken Avrupalılar şarkın en izbe köşelerine
kadar nüfuz ederek buldukları kıymetdar kitapları
yığın yığın memleketlerine nakl ve münderecatlarından
bi-hakkın istifade ederek emin ve metin hatvelerle şeh-rah-ı
terakkīde ilerlediler. Bugün bizi valih ü hayran bırakan a­
sar-i
medeniyyenin temel taşları işte bu suretle atılmış oldu.
Alem-i İslam’da pek çok dahiler yetişmiş olduğu halde
–mahdud birkaç zat müstesna olmak üzere– iştihar eden
zevat pek azdır. Halbuki o ma’ruf simalar derecesinde dehayı
felsefi ve iktidar-ı ilmiye malik pek çok eazım gelip geçmiştir.
Bunların bir çoğu te’lif-i asardan ziyade neşr-i uluma
hasr-ı vücud etmiş olduklarından sit-i faziletleri –ara yerde
geçen devr-i fetret sebebiyle– ahlafa kadar intikal edememiştir.
Onbirinci asr-ı miladide ber-hayat olan Ebu’l-Hasen Said
bin Hibetullah bin el-Hüseyin ahlafın kadr [na-]şinaslığı
daha doğrusu ilm ü irfana rağbetsizliği yüzünden layık olduğu
derece-i iştihara nail olamayan bu nadir zekalardandır.
Müşarun-ileyh Irak’ın en meşhur etibbasından idi. Müddet-i
hayatının kısm-ı küllisini tetebbuat-ı felsefiyyeye hasr
eylemişti. Zamanının en büyük mütefekkirlerinden ma’duddur.
Kütüb-i felsefiyye mütalaasından o kadar zevk-yab
olurmuş ki bazen saatlerce bila-aram tetebbuata dalar. Geceleri
ta-be-sabah tefekkürat-ı amika içinde puyan olurmuş.
Onbirinci asr-ı miladinin nısf-ı ahirinde hükümran olan
leyhe karşı fevkalade bir hürmet-perverde ederlermiş.
Bu iki hükümdarın devre-i saltanatlarına aid olan
şa’şaa-i ilmiyye Said’in neşr ettiği huzemat-ı maarif sayesinde
revnak-ı tammını iktisab eylemiştir. Said Bimaristan-ı
Adudi’nin en meşhur etibbasından idi. Burada ameli ve nazari
tedrisat-ı tıbbiyyede bulunmuş ve dershane-i irfanında
pek çok eazım perverişyab-ı kemal olmuştur.
Müellefat-ı tıbbiyyesinden el-Muğni fi’t-Tıb ünvanlı meşhur
eser Paris Kütüphanesi’nde mevcud ve ve
numaralarda mukayyed ve mahfuzdur.
el-Muğni fi’t-Tıb tıbb-ı tatbikīye aid bir cetvel-i icmal gibidir.
Daha doğrusu el-Muğni tertib-i edviyye ve bünye-i
bın bir nüshası da Budleyn Bodléienne Kütüphanesi’nde
mevcuddur.
el-Muğni dört kısma ayrılmıştır: Birinci kısımda alel-umum
hastalıklardan ikinci kısımda esbab-ı emrazdan ve
üçüncüde hastalıkları teşhise medar olan a’raz ve alaim-i
mütenevviadan dördüncü kısımda ise emraz-ı muhtelifenin
tarz-ı tedavisinden bahs olunmuştur. Müellif bu eserini Halife
Muktedi Biemrillah namına ithaf eylemiş olduğu mukaddimesinden
anlaşılıyor.
Said’in Telhisü’n-Nizami namında kıymetdar bir eseri
daha vardır. İbni Ebu Usaybi’a tarafından müşarun-ileyhin
müellefatına dair verilen ma’lu[ma]ta nazaran
dokuz kadar te’lif-i güzini olduğu teayyün ediyorsa da Keşfü’z-Zünun
sahibi İbni Useybi’a’nın cetveline alaim ve esbab-ı
emrazdan bahis bir kitap daha ilave etmektedir.
Said neşr-i asardan ziyade tedrisatla meşgūl olmuştur.
Dershane-i feyyazında yetişen zevat miyanında pek çok
eazım isimlerine tesadüf olunuyor. Hibetullah’ın dest-i terbiyyetinde
nü’d-devle Ebu’l-Berekat gibi meşahiri ta’dad edebiliriz.
Said Hicret’in ’ıncı senesinde mehd-ara-yı alem-i
nasut olmuş ve tarihinde cihan-ı faniye ebediyen veda’
eylemiştir.
Asar-ı meşhuresi ber-vech-i atidir:
­
ve Ta’didiha.
Said saat-ı hayatını ta’lim ve tedrise hasr etmiş olduğundan
fazilet-i ilmiyyesiyle münasib asar neşr ü te’lifine vakit
bulamamıştır.
Müşarun-ileyhin kudret-i ilmiyyesi müellefat-ı mevcudesinden
mümkin olamaz. Çünkü bu büyük dahinin kudret-i ilmiyyesini
bi-hakkın takdir ettirecek büyük bir kitabı yoktur.
Tilmizlerinin yazdıkları asara nazarandır ki Said’in paye-i
bülend-irfanına karşı hayretle memzuc sitayişler ediyoruz.
Esasen Said’i ahlafa tanıttıran eserlerinden ziyade yetiştirdiği
ma’ruf simalardır.
FEMINIZM MES’ELESI
−
Bizden bir cem’iyet-i ilmiyyenin vücudunu farz ediniz!
Kormayınız! Vebali –ümena-yı ümmet kabul etmezse– benim
boynuma olsun. Mesela: Bu gayur bu hami-i şeriat
bu naşir-i envar-ı diyanet cem’iyet mevatın-ı mağsube-i İslamiyye’den
Kafkasya Kırım Cezayir… kişverlerinden birine
gidip etfal-i müslimin namına sırf bir mektep küşadına
teşebbüs ediyor. Acaba muvaffak olabilirler mi? Muvaffakiyet
mi dediniz? İşte bu korkunç farz ve tahayyülün vebaline
katlanamam. Çünkü mevkūfiyet tard ve ihrac muhakkak.
Evvela orada bir hey’et-i muazzama-i ruhbaniyye var. Bu
hey’et uyumaz. Öyle kahvelerde mastaba-nişin-i atalet olarak
esnemekle uyuklamakla bi-sud laklakiyat ile ümena-yı
ümmet nigehban-ı diyanet geçinmez. Böyle bir cem’iyet-i
pür-gazab kiliselere koşar. Müdhiş çanlara sarılarak memleketi
sağır eder. Ahaliye mitingler yaptırır. Hükumete protestolar
yağdırır. Artık cem’iyet-i ilmiyye olsun da orada
bir dakīka tevakkuf edebilsin! Bedbaht İslamiyet! İşte şuracıkta
burnumuzun dibinde daha dünkü Bulgaristan bütün
ma’na-yı ciğer-suzuyla zavallı biçare müslüman köylerinde
mekteplerimizi bi-muhaba seddederek yerlerine Bulgar
mektepleri açıyor. Kur’an-ı Kerim ilm-i hal bile okutmuyor.
Kara yazılı müslüman çocuklarını adeta cebren ve kahren
Nasraniyet’e irtidada sürüklüyor. Sonra da Makedonya’da
Memalik-i Osmaniyye’de kemal-i faaliyyetle çalışmakta
sür’at-i berkiyye ile terakkī etmekte olan o muhteşem Bulgar
mektepleri o muazzam Bulgar darülfünunları için “Türkiye
mekteplerimizi seddediyor; Bulgar unsurunu Türkleştirmeye
çalışıyor?!” diye şeytanların bile hatır ve hayaline gelmeyecek
Yüzüncü asr-ı insaniyyetin vahşi engizisyonu o kanlı çehresini
sahte bir nikab-i medeniyyet altında gizleyerek dilsiz
gözsüz silahsız hamisiz İslamiyet’e bütün gayz-ı akūranesiyle
saldırmakta paralatmakta devam edip gidiyor.
O kendi nokta-i nazarınca pek büyük en mukaddes bir
vazife ifa ediyor. Diyor ki: “Bir millet bir ailedir. Vatanı da
onun –iştirak kabul etmez!– hanesidir. Onun için de –velev
vehmen– hayatının tehlikede kaldığını görmek istemez.
Hayatını tehdid eden yabancı bir unsurdan tek bir ferdin
bile bulunmasına rıza ve muvafakatini intihar cinnet addeder.
Binaenaleyh ailesi halkı içindeki muzır unsurları şu üç
tedbirden biriyle mutlaka yok eder: Dinini tebdil suretiyle
ruhunu bel’. Olamazsa tard bu da olamadığı halde mezara
gömer!” İşte onun nokta-i nazarı! İşte onun bir harfini bile
tebdil ve tağyir etmemeye huzur-ı Salib’de diz çökerek ettiği
yemini! Ahd ü misakı! Yemin ederim ki eğer İslamiyet
Allah dini hak yolu olmasaydı daha kurun-ı vüstada tufan
dalgaları gibi üzerine yığılıp gelen Papa ordularına Salib yanar
dağlarına bir Kılıç Arslan’la bir Selahaddin-i Eyyubi ile
mümkün değil mukavemet edemez mahv olur biterdi.
Siz İngiltere’ye kadar zahmet ediniz de cenab-ı
Selahaddin’in şemşirinden saçılan yıldırımlardan nasıl tilki
gibi kaçtığını Arslan Yürekli! Şarl’ın mezarından sorunuz!
Orada salahu’l-milleti ve’d-dinin nam-ı celadet ve azametini
daha yad ederken mezarın titremeye başladığını göreceksiniz.
Seni ey din-i hak takdir eden vicdan azdır az.
Yüzün zir-i nikabından gören çeşman azdır az.
Asıl hayret bu kim surette herkes ibni Adem’dir
Hakīkatte fakat matlub olan insan azdır az
Görürsün Mushaf’ın huffazını alemde pek çoktur
Velakin aşina-yı ma’ni-i Kur’an azdır az
Cehalettir cehalet ademi teb’id eden haktan
Ona lazım olan gencine-i irfan azdır az
Bu taksim-i ezel alude-i esrar-ı hikmettir
Bu idrak-i beşer fevkınde kalmış bir meşiyyettir.
Ne hayret ne garabet ne musibettir ki biz müslümanlarda
hal bunun –tamamen değil belki– muzaafan aksine:
Bizde misyoner denilen insan kıyafetli bu İslamiyet ve insaniyet
düşmanlarına hane-i vatanın kapıları ardına kadar
açılır! Kudumleri şerefine ezhar-ı ta’zimat ve tekrimat arz ve
takdim kılınır. Kara tali’li yavrucaklar bizzat pederleri tarafından
götürülerek bir vaz’iyet-i müstemendane ile o vicdan ve
Bunlar o yadigarlardır ki kendi muhitleri içinde kendi
cemaatleri arasında yapmadık fuhş u rezalet bırakmadılar.
Nihayet Fransa hükumeti bunları memleketten tard ve ihracda
muztar kaldı. Hatta Papa’yı ma’bud-ı a’zam derecesinde
sayan İspanyalılar bile bu şeyatin-i mer’iyyeden bunların
hatır ve hayale gelmedik mefsedet ve mel’anetlerinden
yaka silktiler ve Fransa’yı taklide mecbur oldular. İşte bizde
medeniyet terakkī ve tekamül namına bir imdad-ı gaybi derecesinde
mazhar-ı tevkīr olan dindaşlarından yüz bulamayan
kendi memleketlerinden koğulan silindir şapkalı altın
salibli uzun tırnaklı Papa evladları hakkında; dinine vatanına
milliyetine ateşin bir sevda ile merbut bulunan fazıl
bir mütefekkir hakīkī bir mü’min kemal-i teessürle anlatıyor:
Misyoner darü’n-nedvelerine devam eden bedbaht çocuklarımızdan
sekiz yaşlarında biri mektep kilisesine girmekten
ve –haşa!– Cenab-ı Mesih aleyhissalatü vesselam efendimiz
nam-ı ma’sumuna merkuz heykelin ayağını öpmekten
retle ısrar eder. Misyoner kızar. Çocuğu izinsiz bırakır. Çocuk
sınıf başısından sebebini sorar. Hareket-i vakıasından dolayı
cezaya mahkum olduğu cevabını alır. Bir takrib oradan sıvışır
evine gelir. Mektebe bir daha gitmeyeceğini ve eğer pederi
rak söyler. Validesi sorar; macerayı dinler. Mes’ele pederine
akseder. Osmanlı sinyörü çocuğunu çağırır; istintaka başlar:
– Bir daha mektebe gitmeyeceğini madam söyledi sebebi?..
– Kat’iyyen bey baba kat’iyyen!
– Sebebini soruyorum; niçin?
– Şiddetle ağlayarak Beni hıristiyan yapmak istiyorsanız
bu işkenceye ne hacet! Kiliseye götürün! Huzurunuzda
resmen vaftiz ettirip ismimi değiştirin olsun bitsin!
Nisaiyyun beylere rica ederim; söylesinler? İnsanı hayvandan
tefrik eden meziyet nedir? Hakīkat nedir? Bedahet
nedir? Bu müdhiş cinayet nedir?
Bir insan öldürülür. Katil ya i’dam yahud on beş sene
küreğe konulur. Niçin? Maktul için ise o bir daha ebediyen
avdet etmemek üzere gitti. Katilin i’damıyla hayatı alınıp
maktule verilmez. Bunda koca bir milletin mukaddes olan
hayatını sıyanet vazife-i mühimmesi vardır.
Kısasda sizin için hayat vardır düstur-ı Kur’anisi bu
beliğ hikmeti natıktır.
Halbuki bu ma’sumun tahsil-i ma’rifet iktisab-ı envar-i
medeniyyet namına katolik misyonerine teslimi tanassura
kat hunharane bin kat vahşiyane bir cinayettir. Çocuk ölüp
mezara girmiyor; belki ruhu öldürülüyor vücudu o maktule
canlı bir mezar oluyor. İnsanın hakīkī ruhu diyanet ve onun
atf-ı müradifi olan milliyetidir. Milliyet bir şeceredir. Efrad-ı
millet de onun yemişleridir.
Şecere-i milliyyet yaşadıkça esmarı mütevali ve la-yenkatı’dır.
Fakat o şecere kökünden baltalanınca ne dal kalır
ne budak; ne yaprak ne yemiş. İnsaf edelim! Bu o kadar
nazari bir felsefe değildir. Ah… İnsan bu hevl-engiz muhavereyi
göz önüne getirince sanki beyni üstünde yüz bin yıldırım
birden patlıyor. Ruhu bu lagar bu bunak vücud-ı beşeriyyete
nefretler yağdırıyor. Kaçacak yer arıyor.
Şimdi sekiz yaşındaki bir ma’sumun mülhem olduğu şu
büyük sözlerine şu hakimane cevabına bakınız! Bu mülzim
bu müskit intak-ı hakka mazhariyet çocuğun ne ulvi
bir ruha ne ateşin bir zekaya malik olduğuna şehadet eder.
Pederinin bu beliğ ilzam ve ifhamdan ne kadar hacil ne
kadar zelil olduğunu mu sormak istiyorsunuz? Orasını bilmem.
Şu kadar derim ki eğer bu herifte akıl namına bir zerreciği
olaydı zaten ciğerparesini hayru’l-halefini kendi eliyle
götürüp de cellad-ı milliyyete teslim etmezdi. Bu zavallı deliden
ziyade bin kat ziyade şayan-ı merhamet! Çünkü deliye
aklı veda’ etmiş. Bu garib mahluk ise lüzum ve ihtiyac
görmemiş aklına yol vermiş. Cinneti hiddete gelmiş hasmını
koğmuş!
Hiç yaşar mı böyle milliyet olur mu payidar?
Milletin efradı tedricen ederken intihar.
Vicdan-ı selim diyor ki: Evvela bu misyonerlere vatanımızda
mektep inşasına kat’iyyen müsaade olunmayacaktı.
Bu; birinci cinayet. Bunun vahamet-i encamını zamanının
uleması der-piş ederek meydan-ı hamiyyete atılacak ve
medarisin ıslahını hükumetten isteyecekti. Evet evet: Avrupa’dan
celb olunan muallimler talebe-i ulumun en zeki en
faal dimağlarını karşılarında bulacaklar ve fünun-ı cedideyi
onlara tedris edeceklerdi. Bunlar da mekatib-i İslamiyye’nin
mürebbileri muhterem hocaları veliyyü’n-ni’met-i idrak ve
allimin birer muhteşem darülfünun şeklini alacaktı. Maarif
Nezareti Bab-ı Meşihat’in bir şu’besi olacak ibtidai rüşdi
cını medaris-i İslamiyye’den te’min edecekti. Vücud-ı şeriatin
dimağı olmak iddiasında bulunanlar daima istikbale giden
beşeriyetin hayatı teceddüd ve terakkīden tekamül ve
tealiden ibaret olduğunu düşünecekler. Bir çocuğun ilk doğduğu
gündeki basit ve iki katre sütten ibaret olan ihtiyac-ı
hayatıyla yirmi sene sonraki yığın yığın ihtiyacat-ı mütenevviasının
bir olmadığını ve bunun te’mini için büyük bir cidal
sa’y ve amel meydanına atılmak mecburiyet-i kat’iyyesini
takdir edeceklerdi. Allah’ın; ibadı üzerine nigehbanları kanadlarını
germiş melekü’s-sıyaneleri mürebbileri mürşidleri
olduklarını fiilen gösterecekler ve ümmeti kendilerine
minnetdar edeceklerdi.
hadis-i celilü’ş-şanının ma’nayı
münifi bu demek değilse nedir? Allah; ibadının nesini
ulemaya emanet ediyor? Yalnız nikahını talakını cenazesinin
merasim-i tedfini mi? Şeriat bir sıfattır; mevsuf ile
kaimdir. Müteşerri’ olmazsa şeriat kalır mı? Misyonerler
gelir bi-perva çocuklarımızın vicdanını zehirlerlerse şeriati
sinesinde taşıyacak onu istikbale götürecek yaşatacak kim
kalır? Kurdlar içimize dalmış dişili erkekli koyunları kuzularıyla
beraber muttasıl kapıp duruyorlar. Koyunlar daima
azalmakta eksilmekte. Kırk sene evvel camilerde sufuf-ı
cemaat ne kadardı şimdi ne kadar? Çobanlık böyle koyunları
kurdlara kapdırmak mıdır? Emanet böyle mi muhafaza
olunur? Emanete –hususiyle böyle bir emanet-i kübraya–
hıyanetin ziyaın cezası
– – – –
–
nedir? Ziyaı halinde kanuna karşı mes’ul olmak ta’zir ve
tekdir görmek. Haps olunmak korkusundan dünya emaneti
üzerine gözlerimizi fal taşı gibi açar ve kemal-i i’tina ve ihtimam
acil uhrevi emanete gelince iş değişir. Nazarlarda ehemmiyeti
kalplerde endişesi korkusu azalır. Mukteza-yı iman
bu mudur?
“ Erbab-ı hıyanet
duçar-ı hacalet ve rezalet olmak mes’ul tutulmak ve mücazat
görmek korkusuyla insanlardan gizlenmeye hıyanetlerini
ört bas etmeye çalışırlar da Allah’dan utanmazlar.
Kahr u gazabından hiç de korkmazlar. Halbuki Allah onlarla
beraberdir. Kendilerine şah damarlarından daha yakındır.
Güya sütre-i hıyanet delil-i beraet ve ma’sumiyetleri olmak
üzere Allah’ın kat’iyyen razi olmadığı yalanları uydurur
aleme iftiralar bühtanlar icad ederken Allah onları görüyor
olan ilm-i ezelisi onların bütün a’mal ve ef’al-i cinaiyyelerini
muhittir. Bir zerre gayb olmaz ve olamaz”.
Biz sırtımıza yüklendiğimiz bu emanet-i kübrayı muhafaza
etmedik. Bu milletin hayat-ı tayyibe-i diniyye ve milliyyesini
din ve şeraitimizin en müdhiş düşmanları olan papaslara
misyonerlere mürebbilere mürebbiyelere bıraktık.
Azim cinayet işledik. Şu halde bari mütesemmimlere karşı o
kadar gazubane ve mütehevvirane çıkışmayalım. Hıyanetin
hepsini onlara isnad ve tahmile kendimizi serir-i ma’sumiyyete
çıkarmaya çalışmayalım. Cinayeti aramızda taksim
edelim. Birbirimize yaklaşalım. Musafaha edelim. Barışmağa
Onlar da bu milletin efradı bu sevgili mader-i vatanın evladıdır.
Güneşe karşı ilelebed göz yummak sada-yı hakk u
hakīkate kulak tıkamak için misyonerlere namusları üzerine
söz vermediler ya! Emin olalım ki bu memleketin selameti
bakıyor. Yekdiğerini dinsizlikle taassubla köhne-perestlikle
göstereceksin değil mi?
Mehmed Fahreddin
EDEBİYAT
Ey unsur-ı necibin bir dürr-i şah-varı
Sensin bugün şuaı enzarı ibtisarın
Senden doğarsa çok mu encüm kadar maali
Yarmış ufukları hep seyf-i kaza-medarın
Dönmez o seyf-i hasim şehrah-ı adl-i haktan
Fevka’r-ruus o şu’le bir necm-i haledarın
Seyfinle hem saramet faslu’l-hitab-ı nutkun
Bir şu’le-i dehadır vakkad olan nigahın
Ma’tuftur Huda’ya her medd-i intizarın
Yoktur mehafetin hiç baziçe-i vegadan
Hunabe-i şehadet reyhane-i baharın
Hamun u deşt-i harbin sensin sıracı el-hak
Yoktur hubutun asla memdud iken menarın
Bast-ı cenah ederler sükkan-ı sermediyyet
Oldukça cebhe-fersa ensar-ı bi-şümarın
Meydan-ı kerr u ferrde galtan olan nevasi
Mihrab-ı mecd ü necdet minberleri kibarın
En nuhbe-i hamiyyet ey seyyid-i hamaset
Nisyan-pezir olur mu amal-ı intisarın
Sensin mücahidinin bir ferd-i bi-adili
Bir ferd isen de sensin külliyyeti vekarın
Ma’şuka-i fuadın a’da-yı dini ezmek
Şehdane-i celadet her ferd-i cansiparın
Seyf-i cihad elinde meslul iken dema-dem
Şadan olur muhakkak ervahı Çar-Yar’ın
Tarraka-i adüvden lerzan değil urukun
Anterlerin tanini guya ki guş-darın
Mutlak ölüm girizan piş-i mehabetinden
Ser-pençe-i rızada seyf-i kaza-nisarın
Darü’l-cihada sinen bir me’men-i rızadır
Destar-ı hun-disarın iklil-i iştiharın
Bir hatifi nidadır sem’inde mevc uran ses
Guya telatum eyler fevka’l-feza şiarın
Mermileri adunun bir seyl-i sail amma
Tufan-ı hun u ateş bir mevc-i dil-şikarın
Mahz-ı belagatindir iblağ-ı emr-i ma’ruf
Merza seciyyelerdir eş’arı abdarın
Hutben lisan-ı gaybın bir nefha-i revanı
Hassan ile Lebid’i sensin bu kar-zarın
Sadr-ı güzin-i İslam cebhende muntabı’dır
Ayn-ı şifasıdır o enzar-ı i’tibarın
Var ol şehametinle ey şeyh-i pak-siret
Güldeste-i tahiyyat oldukça yadigarın
Bir haşyet-i mücessem olsun aduvv-i na-kam
Yardıkça deşt-zarı tekbir-i zar-zarın
EBU’L-ALA MAARRI
Mesela Maarri’ye sen şöyle diyorsun:
Ve bu sözünle dini ta’yib etmiş oluyorsun desen cevap
vermekte duçar-ı işkal olmaz.
Ebyat-ı sabıkaya göz yumalım fakat şu beyitleri de kolay
kolay onlara ilhak edebilir miyiz?
Evet bunlarda da müsamahakar davranalım feylesofun
buradaki maksadı şu:
Beytindeki ma’nayı okşuyor diyelim; hakīkat de budur
Sözünü kabul edince:
Fikrini de telakkī bil-kabul etmek icab eder.
Şimdi siz diyeceksiniz ki:
“Söylediklerini anladık. Lakin sen sözünde durmadın.
Şartımızı hudud-ı tedkīki unuttun mu? Feylesofun hiçbir
adin nerede? Bu; vaadde durmamak ahdi bozmak değil
midir? Hani bütün mezahibi teşni’ ettiği bütün dinlerle alay
ettiği sarih beyitleri nerede? Niçin bize:
..!
Gibi sözlerini zikr etmiyorsun? “Menasik-i haccı” takbih
ettiği şu:
Şiirini niçin kale almıyorsun?
Feylesofun:
Dediğinden haberin yok mu?
Ben de derim ki:
“Vallahi ben şimdiye kadar takdim ettiğim beyitleri; yalnız
onları ortaya koymuş olmak için ileriye sürmüş değilim;
saydığınız kabilden beyitleri de ortadan kaldırmak hesaba
koymamış olmak için te’hir etmedim bunları sona koymaktan
maksadım bütün söylediğiniz takımdan sözlerini toplayarak
bir arada irad etmektir. İşte yazıyorum:
Bir daha:
.!
Maarri bu sözleriyle her şeyi tasrih etmiş oluyor. Feylesofun
acı tatlı fikir ve mezhebini tamamıyla şerh edeceğine
kani’ olduğum ne sözü varsa naklettim; şimdi ilk sözlerine
bakarak imanına hükm etmek caiz ise son sözlerini yine
kulak vermeyerek geçmek de layık değildir. Hatta içimizden
biri buna razi olsa bile zannetmem ki Maarri razi olmuş olsun.
Çünkü feylesof; bu sözleri bu yüzden kendine teveccüh
edecek mes’uliyetin derecesini takdir ederek söylemiştir;
eğer sözlerinin mes’uliyetini deruhde etmemek istemiş
olsaydı hiç söylemezdi Lüzumiyyat ’ını cem’ ederken
bunları hiç bulundurmazdı; çünkü şiirlerini bizzat cem’ ve
tertib eylemiştir.
Biri çıkar da “Bu şiirlerin öldükten sonra kitapları arasına
sıkıştırılarak Maarri’ye nisbet edilmiş olmak ihtimali vardır.”
diyebilir; fakat bu sözün sahif olması şöyle dursun tıbaatın
zuhurundan evvel yazılan bütün kitaplardan emniyeti kaldırmak
gibi mühim bir işkali de vardır. Bu emniyetsizliğe kail
olursak büsbütün şaşırır kalırız. Ben derim ki:
“Bu söz pek çürüktür. Çünkü hadi feylesofun bu sözleri
söylemediğine diğer biri tarafından tertib olunan bazı sözlerin
Maarri’ye nisbet olunduğuna cevaz verelim. Fakat düşünelim
bu adam niçin başkasına nisbet etmiyor da feylesofa
ediyor niçin bu sözler yalnız ona isnad olunuyor? Şübhe
yok onun sözüyle kendine nisbet olunan söz arasında bir
müşabehet var ki bu nisbete cesaret ediliyor. Yoksa bir mazmun-ı
felsefiyi bir şaire nisbet etmek nasıl ma’kūl olur bu
nisbetin ne ma’nası olur? Ona isnad edileceğine İbni Sina
onların felsefi sözleri arasında revacı te’min edilir. Böyle
yapmak pamuktan bir libas üzerine dibac-ı hüsrevaniden
yama vurmaya benzer. Hasılı bu şiirlerin Maarri’nin olmadığını
söyleyerek ona intisar etmek daiyesinde bulunanlara
rağmen bizim bu ihtimali tasdika hiçte meylimiz yoktur.
Maarri’yi bu yolda müdafaaya kalkışmak; arkadaşına iyilik
etmeye kalkıp da yolunu şaşırarak fenalık yapan cahil bir
dostun hareketine benzer. Böyle bir tarz-ı himaye tutanlar
kadar da hiç kimse feylesofun şan ve şerefini tenkil etmiş
haysiyetini düşürmüş olmaz.

----
TARIH
----

KILIÇ DİNİ
“İşte bundan sonra Davud as Filistinlileri kahr u mah­
kum etti. Davud Filistinlilerin elinden Mezka Muhah’ı aldı ve
Moab kabilesini kahretti; onları yere atarak bir ip ile ölçüp
mahvetti. Ve onları hesab ile kesti; böylece Moab kabilesi
onun hadimi tabii oldular ona hediyeler getirdiler. Davud
Fırat nehri sahilinde hududunu kurtarmaya giderken Tsuba
kralı Rehub’un oğlu Hadadezer’i de kahretti; ondan bin
muharebe arabası yedi yüz süvari yirmi bin piyade aldı.
Davud bu muharebe arabalarının hayvanlarının ard ayaklarının
sinirlerini keserek işten bıraktı; yalnız kendisi için yüz
harp arabası alıkoydu. Ve Şam’ın Suriyelileri Hadadezer’i
kesti. Davud Şam Suriyesi’ne muhafız koydu Suriyeliler
Davud’un tabii olup hediyeler haraç getirdiler……
“Ve Edom’a muhafızlar koydu bütün Edomiler de
Davud’un tebaası oldular..”
Tarih-i Beni İsrail yani kütüb-i mukaddeseden ma’dud
’in birincisinin altıncı babında Hazret-i Davud’un
daha bir çok icraat-ı muharibanesi içlerinde bilhassa Amoniler
dahil olmak üzere katl olunan nüfus-ı azimeye ve “harp
arabalarında kavga eden yedi bin Suriyeli ile kırk bin piyade
Suriyelinin ve kumandanları Şafat’ın katline” aid
ma’lumat vardır.
“Ve öyle oldu ki sene nihayetine erince yani padişahların
harbe gitmek mevsimi geçince Yoab yani Kudüs’ün
zabtına sebeb olan ve Davud as’un askerine kumandan
nasb olunan orduyu sevk edip Beni Amon’un memalikini
harab Rabba’yı muhasara zabt ve tahrib etti. Ve Davud
as onların kralının tacını başından alıp bir ağırlığı talan
altın olduğunu tarttı. Ve bundan başka tacın üzerinde kıymetdar
taşlar var idi. Bu tac Davud as’un başına vaz’ olundu.
Şehirden de o kadar ganaim getirilmiş idi. Ve şehirden
ahalisini de alıp getirdi; onları destereler ile demir oklarla ve
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
şeklinde yazılmıştır.
baltalarla kesip parçaladı. Davud bunu yalnız onlara değil
bütün Beni Amon Amoniler şehirleri ahalisine yaptı. Ve
bundan sonra Cerz’de Filistinlilerle harp çıktı. Bunda Haskat
olan Sippekay Sipay’ı katletti; bu Sipay Devler Goller
cinsinden olduğundan onlara tabi’ oldu.
“Ve yine Filistinilerle harp çıktı Elhanan Gat kabilesinden
Calut’un biraderi Lahmı’yı katletti. Lakin yine Gat’ta
muharebe var idi. Orada azimü’l-cüsse biri çıktı ki: El ve
ayak parmaklarının mecmuu yirmi dört idi: Yani her elinde
altı ve her ayağında altı idi. O da Gol ta’bir-i amiyanesince
Dev oğullarından idi. Ancak Beni İsrail’e karşı mağrur ve
hakaretkar olunca Şimei’nin oğlu Yonatan Davud aleyhisselamın
biraderi onu katletti. Bunlar Gat’ta Gol Dev olarak
doğmuşlardı ve Davud as’un ve tebaasının eliyle katl
olundular.”
Bu mebhasi bitirmek için en muvafık hareket Milme’nin
Hazret-i Davud’un son safahat-ı hayatiyyesi bu sahib-i şevket
satırları buraya nakl etmek ile olabilir:
“Zaman-ı intikali yaklaştığı zaman Davud oğlunu şeriat-i
Museviyye’ye kavanin-i ilahiyyeye ıktifa ile emretti. Buna
ve müsabakatla teftiş etmesini vasiyet etmişti. Onun fikrince
Yoab şeci’ ve sadık olmakla beraber hiç sükunet bulmayan
tul-ı amali hasisa-i teşebbüskarisi ve düşmanlarının iraka-i
deminde gösterdiği kayıtsızlık nokta-i nazarından tehlikeli bir
adam olabilirdi. Hazret-i Süleyman’ın Yoab’ı ilk maksad-ı
hıyanetkarisinin tezahüründe bila-merhamet katl etmesi lazım
geliyordu. Şimei de şayed en cüz’i bir alamet-i gayr-i
hoşnudi gösterirse katl olunacaktı. İşte bu vechile veraset-i
hükümdari ve beka-yı şeriat ve kanun ve din-i milliyyetin
şeref-i daimini taht-ı emniyyete aldıktan sonra cidden banisi
addolunabileceği bir hükumet-i şevket-medarı kırk sene
cihetce dahili nifaklarla zedelenen her tarafı muzaffer düşmanlarla
mahdud ve merkez-i hükumetsiz hemen hemen
şeklinde yazılmıştır.
ordusuz ve kabaili arasında cihet-i camia gayr-i mevcud bir
kraliyetin riyasetine gelmiş idi. Halbuki: Vefatında ortada bir
müellef müttehid bir hükumet bıraktı ki: Eb’adı Mısır hududundan
Lübnan Cibali eteklerine Fırat Nehri’nden Bahr-i
Sefid sevahiline imtidad ediyordu.
Davud as Filistinlilerin kudret ve şevketini mahv bütün
civardaki hükümdarlıkları ya kendisine tabi’ veyahud
tebaasıyla beraber harita-i alemden hakkeylemiş idi. Bu
miyanede Tir yani Su şehr-i azimiyle de esaslı daimi bir
zaman nevbetle kabailden yirmi beş bin genç silah altında
bulundurularak müdafaa-i milliyye kuvvet-i daimesi te’sis
olunmuştu. Bu ordunun kumandanları umumiyetle sahib-i
liyakat ve tecrübe olup o zamanın usul-i harbinde pek mühim
havas ile yani cür’et şecaat-i şahsiyye ve azim kuvvet
ve cesamet-i bedeniyye ile mümtaz idiler. Bu kahramanlar
bize Şarlman’ın ve Kral Artur’un masallarındaki şövalyeleri
kavi zırhlılarına mukabil Beni İsrail kumandanları harikulade
kuva-yı medeniyyeye bedeniyye olabilir mi asla yılmaz
bir ısrar ve mukarenet-i fikriyyeye sahib idiler. Davud
as’un aile hususatı da diğer hükümdaran-ı şarkiyyeninkine
müşabihdir. Harbe giriştiği vakitler asrının ve memleketinin
adeti olduğu vechile gayet şedid surette düşmanlarından
ahz-ı intikam ederdi..”
Hazret-i Davud’un devre-i hükumetinin nihayete erişmesi
rebleri büyük bir inkılab arz ediyor idi. Bu ana kadar Beni
bir mahiyette değil idi ve her İsraili için her taraftan zuhuru
melhuz olan tecavüzat ve tedafuata karşı silah ile mukabele
eylemek üzere asker olmak bir vazife-i esasiyye idi. Ancak
nihayet arz-ı Ken’an kabza-i teshire geçince İsraililer içinde
san’at ve temeddün esasları tevessüe başlamış Hazret-i
Davud’un halefi devr-i hükumetinde harpten ziyade sulh ve
müsalemete atf u i’tina edilmiştir.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Buhara emiri birkaç zabit maiyetinde olarak istikbale bin
kişi göndermişti. Benim için hazırladıkları menzile kondum.
Üç gün sonra emir tarafından bir me’mur gelip beni mülakat
rin bin teneke nakd ile birkaç top kumaştan ibaret olan hediyesi
geldi. Bir iki gün daha oturduktan sonra Semerkand’a
azimet ettim.
Ruslar tarafından mansub olan Semerkand hakimi hakkımda
hürmet ve riayet gösterip gerek benim gerek maiyetim
bulundu.
Birkaç gün sonra Rusların Türkistan vali-i umumisi beni
Taşkend’e da’vet etti. Masarıf-ı seferi de Semerkand hükumeti
tahammül eyleyerek beni yola çıkardı. Taşkend’e vusulümde
kemal-i muhabbet ve ihtiram ile istikbal olundum.
Vürudumun ertesi günü vali-i umuminin da’vetnamesi geldi.
Gidip görüştüm. Fevkalade ihtiramkarane davrandı ve
beni gece yarısına kadar alıkoydu. Avrupalıların merasim-i
ülfeti hoşuma gitti. Bunlar misafirlerini büyük bir salonda
kabul ediyorlardı. Misafirler odadan odaya gezip birbiriyle
konuşuyorlar sıgara içip meyve yiyorlardı. Nısfu’l-leylde
menzilimize avdet ettik. Ertesi günü vali ziyaretime geldi.
Kapıdan karşıladım. Hal hatır soruştuktan sonra kendisine
murassa’ bir kılıç ile altı tane Keşmir şalı ve iki top kemha
kumaşı verdim. İki saat oturup gitti.
Ertesi günü Ceneral Ali Hanef beni sabah yemeğine
da’vet etti. O günü musahabetle geçirdik. Birkaç gün zarfında
diğer ceneraller tarafından da çağırılıp icabet eyledim.
Bu esnada Rusların büyük paskalyası – ki Huda-zadelerinin
doğduğu güne müsadif bayramdır– geldi. Vali muaviniyle
arabasını gönderip beni ikametgahına da’vet etti.
Birlikte gittik. Vali bizi kaimen kabul eyleyerek bir salona
götürdü. Bundan ümera ve ekabir kadınları ve çocuklarıyla
orada idiler. Meşru’ ve gayr-i meşru’ içkilerin hepsinden
vardı. Huzzar gece yarısına kadar yiyip içmekten el
çekmediler... Nısfu’l-leyl olunca Hristos Hristos diyerek
birbirlerini öpmeye başladılar.
Sahib-i haneden izin alıp menzilimize geldik. Üç gün
sonra vali yine arabasıyla muavinini yollayıp beni yapılacak
askeri merasime çağırdı. Gidip gördük ertesi günü vali
muavini gelip:
– Vali sizinle görüşmek istiyor dedi. Birlikte gittik. Çaylar
– İmparator hazretleri telgrafla istifsar-ı hatırınızda bulunuyorlar
dedi. Teşekkür ettim. Ba’dehu:
– Bir de görüşülmek üzere Petersburg’u teşrifinizi arzu
ediyorlar. Muvafakat buyurur musunuz? sualinde bulundu.
– İmparatorun memleketini şimdiki halde kendime melce’
zat-ı haşmet-penahilerine arz eylemek içindir. Petersburg’a
azimet bahsine gelince yarın ma’lumat veririm dedim.
Avdetimde arkadaşlarımı çağırıp bu hususda fikirlerini
sordum.
– Sizi salıvermeyiz. Çünkü sizsiz edemeyiz. Dediler.
– Rusya’daki benim gibi bir çok firari bulunduğu halde
da’vetini kabul edip gitmek lazım gelir.
Diye kendilerini iknaa çalıştımsa da muvaffak olamadım.
Ertesi günü valinin nezdine gittim. Çay ve cıgara içildikten
sonra:
– İmparatorunuz hakkımda fevkalade nezaket gösterip
beni Petersburg’a da’vet eylemiş buna tekrar tekrar teşekkür
ederim. Fakat ben Rus memalikine yeni gelmiş bir adamım
ki maiyetimde beş yüz kişi vardır. Bir çok seyr ü seferde
bulunup muhtac-ı istirahat bir hale gelmiş olan bu adamlara
mesken tedarik ve istirahatlerini te’min eyledikten sonra imparatorun
da’vetine icabet edebilirim dedim.
Vali:
– Pek güzel şimdi bir telgraf çekip cevabınızı imparator
hazretlerine arz ederim dedi.
umuminin nezdine götürdü. Vali:
– İmparator hazretleri mütalaanızı tasvib buyurmuşlar
ve zat-ı fahametiniz için Semerkand yahud Taşkend’de bir
ni de irade etmişler dedi.
– Ben imparator cenablarına iltica etmiş bir adamım.
Hakkımda ne arzu ederlerse kabulümdür cevabını verdim.
Tekrar:
– İmparator hazretleri sergerdelerinizden bazılarıyla zat-ı
fahimanenizin tasvirini istemişler deyince:
– Hazırım dedim.
Ertesi günü vali muavini beni fotoğrafcı dükkanına götürdü.
Fakat bizim arkadaşlar:
– Resmini çıkartan gavur olur! diyerek fotoğraflarını aldırmadılar.
O vakte kadar yoldaşlarımı oldukça münevverü’l-fikr
sanırdım. Meğerse aldanmışım.
Muavin: – Rufekanız niçin resim çıkarmadılar? sualinde
bulundu.
– Bunlar hiçbir taifenin sergerdesi değil ancak benim
yol arkadaşlarımdır. Binaenaleyh bir sıfat-ı resmiyyeleri
yoktur ki resimleri imparator hazretlerine takdim olunsun
cevabını verdim.
Muavin: – Çok akıl bir zatsınız. Hakīkaten imparator hazretleri
bu adamların mansıbı nedir? diye sorsalardı verecek
cevap bulamayacaktık dedi. Bundan sonra hiçbir hususda
arkadaşlarım ile istişare etmedim. Zira iki defa teklifimi
reddeylemişlerdi. Kendilerinin ma’lumat ve tedbirlerine de
beni valinin ikametgahına götürdü. Gece yarısına kadar
oturup eğlendik. Bu esnada Semerkand’a gitmek için validen
hitaben bir mektup bana verdi. Ertesi günü gidip vali ile
veda’ eyledikten sonra geldiğim tarik ile Semerkand’a azimet
eyledim. Hamil olduğum mektubu Ceneral Abramof’a
verdim.
Ceneral: – Taşkend valisinden aldığım emir mucebince
zat-ı fahametinize beğendiğiniz bir menzil iştira olunacaktır
dedi.
Adamlardan birini dolaştırıp verdiği ma’lumat üzerine
cenerale mektup yazdım. Ve: “Dervaze-i Kalenderhane”
civarında kain olup Buhara emirinin emlakinden bulunan
arşın vüs’atinde bir bağ hoşuma gitti dedim. Burası
latif ve abdar bir mahal olmakla beraber emlak-ı hükumetten
bulunduğu cihetle iştirası için para sarf edilmeyecekti
dedi.
Birkaç gün sonra oraya taşındım. Amca-zadem İshak
Han ile yoldaşlarım için de şehir dahilinde birer ev kiraladım.
delerimden bazıları birkaç gün sonra benden izin istediler.
Bazıları da bila-istizan savuştular. Yalnız kendi adamlarım
maiyetimde kalıp sadıkane hizmetten ayrılmadılar.
SİYASİYAT

----
FAS VE TRABLUS
----

Fas ahvali kimse tarafından beklenilemeyen tasavvur
edilemeyen bir şekil almaktadır. Bütün Marakeş bir buhran
ve heyecan-ı azim içinde alevlenmektedir. Afrika-yı Şimali’yi
kendi aralarında masa başında taksim ederken miyonlarca
ahaliyi koyun sürüsü gibi farz ederek bila-mukavemet kasap
bıçağı üzerine koyacaklarını tahmin edenler kendi hesablarında
aldandılar. Marakeş müslümanları ölmeden evvel
kendilerinin ber-hayat olduklarını isbata kalkıştılar. Memleketin
millinin imhası Fransızlara pek bahalı bir fiata mal olacağını
göstermek fikrinde olduklarını irae etmektedirler. Fransızlar
pür telaş pür heyecan şu seylab-ı hayatın nerden geldiğini
hangi menba’dan feyz aldığını ta’yin edemeyerek şaşırmıştırlar.
Onlar ile beraber memleketi kendi menafi’-i zatiyyeleri
kendi istirahat-i şahsiyyeleri için feda eden zimem-daran-ı
umur da titriyorlar kesb-i istihkak etmiş oldukları cezaları
görmeden sahne-i girudardan çekilmek istiyorlar.
Memleketi bila-mukavemet ve yalnız kendi menafi’-i şahsiyyesini
te’min ederek ecanibe teslim etmiş olan Fas sultanı
şimdi hiddet ve şiddet karşısında kendisini gaib ederek isti’fa
etmek istiyormuş. Lakin buna ne Fransız ne de Faslılar razi
olmuyorlar. Her iki taraf da müşarun-ileyh hakkında hiss-i
nefret ve istikrah ile mütehassis olarak kendisi ile hesablarını
görmek istiyorlar. Fakat bundan evvel tarafeyn kendi aralarındaki
hesablarını bitirmek fikrindedirler. Cereyan-ı ahval
Fransızların Marakeşliler tarafından kat’iyyen böyle bir
mukavemete duçar olduklarına muntazır olmadıklarını ve
binaenaleyh Marakeş’de şu mukavemete karşı gelecek ve
kifayet edecek kuvvete malik bulunmadıklarını gösteriyor.
Halbuki el-yevm bütün Fas’ın hemen kaffe-i nikatında Fransızlara
karşı Faslılar tarafından bir hücum-ı umumi icra edilmektedir
ve bir çok yerlerde Fransızlar taht-ı muhasarada
bulunmaktadırlar hatta bir aralık Fransız başkumandanının
ve Fransa murahhasının Marakeşliler tarafından katledildiği
şayiası intişar etti. Fransa’da tahmin edildiğine binaen şu
kıyamı yatıştırmak için la-ekal yüz bin kişilik orduya ihtiyac
messediyorlarmış! Hülasa Marakeş’de hal ve vaz’iyet birden
bire az bir zaman içinde son derece vahim bir şekil aldı!
Hatta Fransa matbuatının bir kısmı Marakeş’in Fransa’nın
başına bir bela kesileceğini şu memleketin istilası senelerce
muharebenin devamına mebaliğ-i külliyyenin sarfına mütevakkıf
olacağını tahmin ediyorlar. Kim bilir belki Marakeş’ten
şu hal el-Cezayir’e Tunus’a da sirayet eder ve bütün
Afrika-yı Şimali vasi’ bir meydan-ı cihad kesilir.
Fransızlar şu felaketten dolayı kimseyi tahtie etmemelidirler.
kendilerine verdikleri esnada bir de şu yerlerin asıl sahib ve
maliklerini nazara almalı idiler. Ta öteden beri alem-i İslam
rette tedkīk ve tahkīk etmiş olan bir çok ulemaya müsteşrikīne
malik olan Fransa hükumeti biraz ihtiyatkarane davranmalıydı;
Afrika’nın diğer kabail-i vahşiyyesi yerine koymamalıydı;
Fransa bilmeliydi ki alem-i İslam’da –şu alem ne kadar
münevvim mütedenni gözüküyorsa da– bir ruh bir hayat
bir medeniyet bir an’ane-i tarihiyye vardır. Müslümanlar
nim vahşi diğer akvama teşbih edilemez. Onlara karşı biraz
münevverü’l-efkar Fransızların bile ihtaratına ve tenbihatına
rağmen bunları nazar-ı dikkate almadı ve işte bugün şu
hatasının cezasını çekiyor.
* * *
tüğünden bununla beraber Fransa kadar iktidar-ı siyasi
mali ve askeriye de malik olmadığından daha ziyade cezaya
ma’ruz kalmıştır. Bugün İtalya hükumeti kendini tamamen
gaib etmiştir ne yapacağını ne söyleyeceğini bile ta’yin
edemiyor. Hükumet-i mezkurenin Adaları işgalden maksadı
Avrupa hükumetlerini işe müdahale ettirerek bir konferans
vasıtası ile nail-i meram olmaktı. Lakin diğer tasavvuratında
olduğu gibi bu kere de aldandı. Hükumat-ı sairenin etvar
ve harekatının nazım-ı hakīkīsi elbetteki İtalya değildir.
Hükumat-ı mezkurenin konferansı İtalya’nın arzusu vech ile
tertib etmek için bizi böyle bir konferansa iştirak etmeye icbar
etmeleri lazım gelirdi. Ta’bir-i ahar ile müttehiden bize
karşı çıkmaları icab ederdi. Evvela böyle bir iş daire-i imkandan
hariçtir saniyen Avrupa’yı kendi eli ile ateşten İtalya
mevcud değildir. Binaenaleyh konferans mes’elesi bir aralık
hararetle müzakere edildiyse de şimdi saha-i münakaşadan
çıkmak üzeredir her yerden kimsenin konferans tarafdarı
olmadığına dair te’minat geliyor hatta Rusya hükumeti bile
konferans tarafdarlığından istinkaf ettiğini resmen i’lan etti.
Demeli ki konferans şayiaları sırf bir tecrübe balonu olarak
net-i Osmaniyye’ye karşı şu balon da mukavemet edemeyerek
mahv oldu.
Bu İtalya diplomasisi İtalya ordusunun Trablusgarb’daki
ma’ruz kalmış olduğu ricat ve hezimetten daha müdhiş
bir mağlubiyettir. Zira evvela bu kadar masarıfa mal
olmuş olan Adalar seferi de neticesiz kalıyor; saniyen İtalya
dan maada şu sefer İtalya’yı son derece nazik ve müşkil
bir vaz’iyet içinde bırakmıştır. Hükumet-i mezkure şu seferi
mahafil-i siyasiyyede deveran etmekte olan karinü’l-vüsuk
bir rivayete binaen İngiltere ve Fransa hükumetleri İtalya
hükumetine diğer büyük adaları işgal edemeyeceğine aid
bir nota vermişlerdir. Zaten İtalya kendisi de işgal etmiş olduğu
Adalar’da kalamaycağını pek ra’na biliyor. Demek
meye başladılar. İtalya başnazırı İngiliz gazetesi Daily Chronicle
muharririyle icra etmiş olduğu bir muhaverede demiş
ki: “Osmanlılar Trablus’un İtalya’ya ilhakı hakkında ısdar
edilmiş olan emirname-i kraliye lüzumundan fazla ehemmiyet
verdiler. Bizim maksadımız ilhaktan ziyade hakimiyettir.
Zira biz yerlilerin hukūk ve imtiyazatına adat ve kavaid-i
milliyyelerine ve sultanın hilafetine riayet etmek fikrindeyiz!..”
Bu ne demektir? Sersemleme ve bilhassa diplomasi sersemlemesi
olduğu için şu sözlerin ma’na-yı hakīkīsini anlamak
biraz güçtür. Fakat şu cümlenin irae etmekte olduğu
ahval-i ruhiyye ile iki ay evvelki ahval-i ruhiyye arasındaki
fark-ı azimi ta’yin etmek pek de güç bir şey değildir. Zaten
sır haline vaz’ edebilecek şerait-i sulhiyyenin kabule hazır
bulunduğunu ima eder Roma’dan bir çok havadis teraşşuh
etmeye başladı. İtalya başnazırının mübhem kelimatı da bu
ma’nayı anlattırıyor. Fakat mahafil-i Osmaniyye’de böyle
bir fikre yanaşabilecek bir racül-i devlet bile tasavvur etmiyoruz.
Düşman bize karşı bütün vesait-i tazyikıyyesini tecrübe
etti. Beslemekte olduğu bütün ümidlerin boşa çıktığını gördü.
Düvel-i muazzama ne bize karşı icra-yı tazyikata ne de
konferans akdine yanaştılar. Balkanlarda sulh ve müsalemet
damadılar değil bizimle hoş geçinmek fikrinde olduklarını
beyan ettiler el-yevm bile Viyana’da Avusturya imparatoru
ve Rusya aleyhine gayet ma’nidar bir nümayiş icra edilmektedir.
Rusya sustu. Fransa ve İngiltere’de efkar-ı umumiyye
tamamıyla İtalya’nın aleyhine çevrilmiştir. Avusturya ve Almanya
gayet na-müsaid olan şu vaz’iyet-i umumiyyeye karşı İtalya
hükumeti şaşırmıştır. Bir taraftan bize sulh teklif ediyor diğer
taraftan İzmir’e asker çıkararak bizi karada muharebe
etmekle tehdid ediyor. Fakat şu tehdidi yaparken bile kendi
kendini istihza ediyor zira pek ra’na biliyor ki bütün Osmanlıların
da yegane arzusu düşmanla karada karşı karşıya
gelmektir. Bizim yegane ta’kīb edeceğimiz meslek devam
ve sebattır. Biz devam ettikçe düşman kendini gaib edecektir
ve bilahare hakkımızı teslimden başka bir çare olmadığını
kendisi de ikrar edecektir.

----
MEKATIB
----

GIRIT’DEN YÜKSELEN BIR ENIN-I HITAB
Efendim her halde Cenab-ı Hakk’ın hıfz-ı Samedanisi’nde
olmanız duasıyla selam-ı vefire ve tahiyyat-ı kesiremizi
takdim ederiz. Vatan millet ve devleti seven ve müdafaa
edenlerden olduğunuzu üç seneden beri okumakta
olduğumuz mev’iza ve makalelerinizden pek ra’na anlıyoruz.
Makaleleriniz burada daha çok te’sir yapıyor ve hele
biz Girit’in bağrı pare pare müslümanlarına dair sözleriniz
cümlemize gözyaşları akıttırıyor. Şühedamızın analarını
kadınlarını evladlarını hüngür hüngür ağlatıyor. Bizim İslam
askeri ecnebiler tarafından çıkarıldığı günden beri neler
çekdiğimizin siz binde birini bilmezsiniz. Girit a’da-yı din
vahşilerinin biz eli bağlı müslümanlara yapmakta oldukları
kıtal ve cinayetlerinin birkaç tasavirini güç hal ile bin türlü
korku ile hafiyyen alabildik bunları bu kere bütün Osmanlılık
derdik ve bir nüshasının size gönderilmesini rica ettik. Size
de rica ederiz ki bunun üzerine bir makale yazınız. Bütün
felaketleri bütün dindaşlarımıza bildirsinler.
Biz silsile-i felaketleri hep donanmasızlık yüzünden çekiyoruz.
Donanmanın kadr u kıymetini bilmeyenler gelsinler
de bizden ve Trablusgarblılardan ve bugünlerde İtalya’nın
dest-i işgaline düşen Adalar’dan sorsunlar. Bu kadar binlerce
müslümanlar yanıp kavruluyorlar berbad ve perişan
oluyorlar. Oradaki ehl-i iman ehl-i insaf acaba bu zavallı
din kardeşlerinin gayr-i müdafi Adalar’da ve Trablus’da
başlarına gelen felaketlere ne kadar yanıp yakılıyor. Biz hep
bu kadar zulümleri ancak müslüman olduğumuzdan ötürü
çekiyoruz. Ehl-i salib muhiti içindeyiz. Bizi sinekler gibi öldürüyorlar
ve seslerimizi çıkartmıyorlar. Bu millet bu ehl-i
din ve iman acaba Almanların ve Yunanistan’ın gayret-i
milliyyelerini ve donanmalarını büyütmek için vermekte
oldukları ianat-ı cesimelerini nazar-ı i’tibara almazlar
mı? Bir millet bir hükumet bir devlet ne ile kaimdir. Kuvvet
Bakınız geçenlerde Yunanistan’ın Avarof zırhlısıyla iki
aded torpidosu İskenderiye’ye gittiler. Mısır toprağında ne
kadar Yunanlı ve Rum varsa hepsi koştular geldiler. Harp
gemilerini ziyaret ederek güvertelerini üç yüz bin .
Mısır altınıyla gark ettiler. Yunanlıların bu kadar büyük gayret-i
milliyet-perverileri bize ibret olmasın mı? İşte bunlar
yine bir zırhlı parası yaptılar demektir. Hele buradaki Rumlar
Atina’ya ne kadar çok bahriye ianesi gönderiyorlar. İlhak
Biz bunları görüyor ve kederler içinde yanıp kavruluyoruz.
Sekiz aydan beri Trablus’da daima şanlı muzafferiyetler
kazanıyoruz. Bu kadar müslümanlar din ve vatan uğrunda
şehid oluyorlar. Yine donanmasızlık yüzünden bunca kazançlarımız
Tayyarelerin kadrini Trabluslular ne kadar acı anladılar ki
bugünkü halleriyle beraber yine can ve mallarıyla çalışıyorlar
ve ateşler arasında tayyare ianesine bin üç yüz yirmi altın
birden veriyorlar. Donanmasızlığın ve tayyaresizliğin acısını
düşmanların ayakları altında ezilen bi-tab ve bi-penah kalan
müslümanlar çekiyor Allah sizlere ne tattırsın ve ne de
çekdirsin. Biz Girit müslümanları bu esir halimizle beraber
gece gündüz donanma-yı Osmani için çalışmaktayız. Şimdiye
kadar kırk beş bin Fransız altını ianemiz toplandı. Sizin
o Hak kelamı olan makalelerinize dört el ile sarıldık çalışıyoruz.
Bu kadar varidatımıza karşı çaresiz masrafımız topu
topu üç yüz seksen franktan ibarettir.
Ramazan-ı Şerif yaklaşıyor. müslümanların adeti zekatlarını
Ramazan’dan az evvel sadaka-i fıtralarını da Ramazan’da
verirler. Amma şimdi caiz mi? Değil. Bu adet olmuş.
Bu gayr-i caiz olduğunu bize tamamıyla makalelerinizle
anlattığınız adetleri bırakalım. Allah nereye buyurduysa oraya
verelim. Olmaz mı? Bize hac ve zekatından evvel Allah’ın
acil emri kuvvet ve donanmaya bu paraları hep birden versek
bir günde donanmamıza acaba kaç tane zırhlı katardık?
Biz bütün Girildi müslümanlar kadınlarımızla çocuklarımızla
size ricalar ederiz siz yazınız ve teşvikat-ı müessire-i kat’iyyeden
ayrılmayınız. Devam ediniz. Makaleleriniz rahmet-i
Hak’tır. Biz buna inandık ve iman getirdik efendim.
Girit

----
MATBUAT
----

LORD KITCHENER’IN MISIR HAKKINDAKI

----
RAPORU VE
----


----
HARB-I HAZIRA DAIR BEYANATI
----

Times ’ten:
senesine dair olan mufassal raporu dün akşam İngiltere
Hariciye Nezareti tarafından neşir ve tevzi’ olunmuştur.
Müşarun-ileyhin bu raporu pek mufassal olup hıtta-i Mısriyye’nin
ahval-i ziraiyye iktisadiyye ve siyasiyyesiyle maarifi
mecalis-i umumiyyesi mehakim ve umur-ı askeriyyesi ve
hususat-ı sairesi mevzu’-ı bahs olmuştur.
Lord Kitchener bu münasebetle hıtta-i Mısriyye ile
hem-hudud ve mücavir bulunan Trablus ve Bingazi muharebesi
hakkında da bazı beyanatta bulunmuştur.
Lord Kitchener raporunda harb-ı hazır hakkında şu suretle
“Me’muren Mısır’a muvasalatımı müteakib İtalya Hükumeti
na-gehani bir surette Devlet-i Osmaniyye’ye karşı i’lan-ı
harb ve Trablus’a Bingazi’ye hücum eylemişti. Bu keyfiyet
bütün alem-i İslam ve bilhassa Mısır müslümanları üzerine
büyük bir te’sir hasıl ettiği gibi Mısır’ın hayat-ı asudegisini de
rette heyecana getirmiştir. Bu heyecanın tezayüdüne başlıca
hizmet edenler miyanında Mısır’daki gayr-i mes’ul bazı gazeteler
gösterilebilir. Gazeteler tarafından efkar-ı umumiyye
tehyic edildiği için derhal muharebe etmekte olan komşuları
hakkında Mısır’ın hemen her tarafında ianat derc edilmiş
ve buna bütün ahali zükur ve inas büyük küçük umumen
harbe ve Dersaadet’e irsal olunduğu gibi ayrıca meydan-ı
harbe zahire ve saire gönderilmeye başlamış ve peyderpey
Hilal-i Ahmer Cem’iyyatı da teşekkül ederek müteaddid
doktorlarla eczacılar ve bunlara lazım gelen edviye ve malzeme
tedarik edilip sevk olunmuştur.
Harbin i’lanını müteakib Hükumet-i Mısriyye bi-taraflığını
faza etmekte hükumet-i mezkure me’murları tarafından her
türlü sitayişe layık bir eser-i dirayet gösterilmiştir.
Mısırlıların bu hususdaki heyecanları tabii bir şey idi.
Diyaneten müşterek olduğu gibi hıtta-i Mısriyye ile doğrudan
doğruya mücavir ve mülasık bulunan Bingazi ve Trablus
urbanına karşı İtalyanlar tarafından gösterilen muamelat-ı
heyecana duçar olmakta ma’zur idiler. Öteden beri Mısır ile
Bingazi arasında karadan çölden muvasalat ve münakalat-ı
ticariyye cari olduğundan her iki unsur birbirine maddeten
diyaneten ve ticareten büyük metin bir bağ ile pek sıkı ve
kavi bir surette merbutturlar. Her ne hal ise balada tafsil
edilen heyecan bu son günlerde şiddet ve ehemmiyetini bir
dereceye kadar tahfif etmiş ve evvelki galeyanlar mübeddel-i
sükun ve i’tidal olmaya başlamıştır.
DERNE MEB’USUNUN BEYANATI
el-Müeyyed gazetesinden:
Gerek Yemen’de ve gerek Derne’de fevkalade yararlıklar
gösteren Binbaşı Abdülkadir Ganay Bey Trablus’dan Mısır’a
gelmiş ve buradan İstanbul’a azimet etmiştir.
Bu zat Yemen’deki müsademat esnasında büyük bir eser-i
şecaat ve cesaret göstermiş ve meşhur Sinanpaşa mevkiini
aylarca müdafaa ve muhafazaya muvaffak olmuş ve bilahare
Kumandan İzzet Paşa imdadına yetişmesiyle muhasaradan
kurtulmuştur. İtalyanların Trablus’a hücumları üzerine
Abdülkadir Bey’le Mısırlı Aziz Ali Bey beraberce Yemen’den
kara tarikıyla Mısır’a ve buradan meydan-ı harbe
gidip kendi vatanı olan Bingazi’ye muvasalat ettikten sonra
oranın en büyük ve kalabalık kabailinden ma’dud olan Beraasa
kabilesi kumandanlığını deruhde ederek musademat-ı
kesireye iştirak eylemiş ve cümlesinde de galib ve muzaffer
olmuştur.
Bundan başka bu gayur mücahid bütün kabail beyninde
ları ve su’-i niyyeti hakkında urbanı ikaz etmiş ve düşmana
karşı şiddetle mukavemet lüzumunu telkīn etmiştir.
Müşarun-ileyhin beyanatına nazaran meydan-ı harbde
mevcud olan bilumum Arap ve Türk mücahidleri kılıç ve
Kur’an üzerine müdafaa ve muharebeye devam etmek üzere
ahd ü peyman ettikleri gibi Huda-nekerde Devlet-i Aliyye-i
Osmaniyye’yi Avrupa devletleri sulha mecbur etseler
bile Trablus mücahidlerinin İtalya amaline ser-füru etmeyip
Trablus mücahidleri İtalyanları Trablus’un her noktasından
koğmadıkça silahlarını ellerinden bırakmayacaklardır.
Meydan-ı harbde bulunan Osmanlı zabitanıyla askerleri
de hin-i hacette askerlikten isti’fa edip Arap kardeşleriyle
beraber düşmana karşı sebat edeceklerine dair yemin etmişlerdir.
Mücahidinin malik oldukları erzak ve eslihaya dair olan
sualimize “Hamd olsun mücahidlerimiz her şeye mebzulen
malik bulunuyorlar –hiçbir şeye muhtac değillerdir– harb-i
hazır on sene devam edecek olsa bile yine mücahidlerimiz
hiçbir vech ile sıkıntı çekmeyeceklerdir” cevabını vermiştir.
Pazartesi günü sabahı İshakpaşa’da
büyük bir yangın zuhur ederek yatsıya kadar saat devam
etmiştir. Etrafdaki mahallelere de sirayet ederek
hane dükkan cami mektep hamam türbe
medrese yanıp kül olduktan sonra ancak söndürülebilmiştir.
Bazı vefat ve mecruhlar da vardır. Cenab-ı Hak bil-cümle
memalik-i Osmaniyye’yi afat ve mesaib-i kevniyyeden
muhafaza buyursun.
Her sene Birinci Kosova Muharebesi
muzafferiyetinin yevm-i tahakkuku olan yedi yüz doksan bir
senesi Haziran’ın on altıncı günü Meşhed’de ictima’ edilmesi
hususuna Meclis-i Vükela kararıyla irade-i seniyye şeref-tealluk
etmiştir.
OSMANLI-İTALYAN MUHAREBESI:
Atideki ma’lumat darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
tebliğ edilmiştir:
Humus’da düşman istihkamatına karib mahalde
bulunan bir pusuda edilen ateşle düşman devriyesinden
rini kaldırmaya gelen müfreze de üç maktul bırakarak firar
etmiştir. Muahharan düşman bir bölük sevkiyle cesetleri
kaldırmış ve şiddetli top ateşine rağmen küçük müfrezemiz
salimen avdet eylemiştir.
Bükmüş cihetinde düşmanın beş tabur piyade
bir batarya top ve bir takım mitralyözden mürekkeb kuvveti
diğeri askerimizi ihata için şark-ı cenubiye doğru ilerlemiştir.
Düşman kollarının ileri kollarımıza tesadüf ile muharebeye
başlanması akībinde kısm-ı küllimiz muharebeye yetişmiş
ve süvarimiz düşman ihata kolunu yanına alarak hücuma
kıyam eylemiştir. Bunun üzerine düşman bidayette mecbur-ı
ricat olmuş ise de bu ricat bilahare münkalib-i hezimet
olmuştur. Düşmandan bir hayli kazma kürek ve külliyetli
mikdarda fişenk iğtinam edildi. Müsademe ve ricatte düşmanın
hayli telefatı vardır. Piyade ve topçu muharebesi dört
saat imtidad etmiştir. Zayiatımız beş şehid ve yirmi üç mecruhdan
Merciinden varid olan ma’lumata nazaran
Bingazi’de İtalyanların bir tabur piyade bir alay süvari bir
sahra bataryası ve bir zenci müfrezesi garba doğru ilerledikleri
sırada devriyelerimiz tarafından görülerek müsademeye
firara mecbur olmuştur. Düşman istihkamata kadar ta’kīb
olunmuş ve güzergahda müteaddid ecsad ile süvari ve piyade
şapkaları zenci sarıkları bulunmuştur. Müfrezelerimiz
düşmanın müstahkem hututuna kadar ilerleyerek bir çok
telgraf ve telefon telleri iğtinam eylemişlerdir. Bu müsademede
telefatımız yoktur.
Bingazi’de düşmanın kabil-i sevk bir balonu
ordugahımıza kadar yaklaşmış ise de askerimiz tarafından
açılan topçu ateşinden ürkerek avdet etmiştir. Düşmanın
daha evvel çıkardığı tayyare Bingazi ordugahına birkaç
bomba atmış ise de iras-ı zarar edememiştir. Açlıktan ve
ahalisinin bir kısmı firar ile ordugaha iltihak etmiştir.
Bir küçük müfrezemiz düşmanın Futman istihkamına sokularak
bir düşman süvari bölüğüne edilen ateşten süvari
Derne’de bir zabit keşif kolu istihkamata kadar
erkenden istihkamattan çıkan iki bölük üzerine ateş ederek
düşmana yirmi kadar maktul ve o kadar da mecruh verdirmiştir.
Bunun üzerine düşman firar etmiştir. Kezalik leyl-i
mezkurda sahil cihetine gönderilen bir müfrezemiz sabahleyin
yol inşası için çıkan düşman piyadesi üzerine icra ettiği
ateşle düşmanı duçar-ı telefat ettirmiştir.
Tobruk’ta düşmanın yeni inşa etmekte olduğu
pusudan bir düşman bölüğü üzerine ateş edilmesiyle bir çavuş
ve dört düşman neferi maktulen telef olmuş ve bunun
üzerine mezkur bölük perişan bir halde firar eylemiştir. Müfrezemiz
avdette düşmanın kulesinde nöbet bekleyen iki düşman
neferini dahi kurşunla itlaf etmiştir. Zayiatımız yoktur.
Tobruk’ta ileri sevk olunan bir müfrezemiz
düşman tarafından hafr olunan avcı siperlerinde pusu
kurarak geceyi orada geçirmiş ve sabah erkenden bir yerli
kılavuzu ta’kīben düşmanın bir zabit kumandasında yirmi
kişilik bir müfrezesi ve bunun gerisinde emniyet tertibatını
alan üç tabur piyadesiyle iki cebel bataryası Tobruk’tan çıkarak
müfreze üzerine ateş edilerek zabit cerh ve altı düşman neferi
katledilmiş ve müfrezenin bakiyye-i efradı bir müddet
yere yattıktan sonra zabitlerini terk ile sürünerek çekilmeye
başlamıştır. Müteakiben istihkamattan başlayan top ve mitralyöz
ateşinin himayesinde düşmanın gerideki taburları küçük
müfrezemizi ihata etmeye teşebbüs etmişlerse de vürud
eden kuvve-i imdadiyye düşmana yetmişten ziyade maktul
verdirerek onu ber-mu’tad firara mecbur etmiştir. Zayiatımız
cüz’idir.
[ ] Yemen:
Ebuzühre mevkiini topa tutarak Havsa’da üç mescid ve
bir haneyi hafif ve Ebuzühre’de iki hane ile bir cami’-i şerifi
kamilen tahrib eylemiş ve bir kadın ile iki çocuk ve beş
hayvan itlaf etmişlerdir. Havsa esbab-ı müdafaayı kat’iyyen
gayr-i caiz olduğu gibi burada asker dahi yoktur. Nisan
tarihli emr-i nezaret-penahilerine melfuf İtalya Hariciye
Nezareti’nin tahriratında Lhayye ve Meyzi ve emsali kasabatın
asla bombardıman edilmediği hakkındaki müddeiyatın
na-be-ca olduğu şu vak’a ile de sabit olmaktadır.
Düşmanın bir torpido ve kruvazörü Kuşadası’na
üç çeryek mesafede vaki’ Ilıca Divansu mevki’lerine
doksan üç aded gülle atmıştır.
MA’LUMAT-I MÜTEFERRIKA:
Mısır gazetelerinde okunduğuna göre bizzat Senusi Şeyhi
Seyyid Ahmed eş-Şerif hazretleri tarafından meydan-ı harbde
bulunan mücahidin-i İslamiyye’ye iltihak etmek üzere
gönderilen mücahidlerin ilk kafilesi Cağbub’a muvasalat etmiştir.
Osmanlı Ordugahı Umum Kumandanlığı tarafından
mücahidin-i mezkurenin istikbali için Cağbub’a bir hey’et-i
mahsusa i’zam olunmuştur.
el-Alem gazetesinde
okunduğuna göre aileleriyle maan darü’l-harbde bulunan
mücahidin-i İslamiyye etfalinin ta’lim ve tahsillerine hadim
olmak ve etfal-i mezkurenin ni’met-i ma’rifetten istifazalarını
te’min etmek üzere karargah-ı askeride mekatib-i ibtidaiyye
küşad olunmuştur. Mezkur mektepte otuz kadar talebe tahsil
el-Liva’ gazetesinde
okunduğuna göre Bingazi ve Derne kuvvetleri umum kumandanı
mücahid-i muhterem Enver Bey tarafından yerlilerden
mürekkeb olmak üzere bir muhafızin fırkası teşkiline
tensikatı hitam bulmuş bu fırka mensubini askeri vezaif ve
ta’limlerde rüsuh ve meleke iktisabına başlamışlardır.
– el-Müeyyed gazetesinde
okunduğuna göre meydan-ı harbde şeref-i İslam ile teşerrüf
eden ve Osman el-Mehdi ismiyle yad olunan bir İngiliz zabiti
hibb-i İslamiyyet bir zat idi. Osmanlı mücahidininin şecaat
ve hamasetlerini musavvir hayli fotoğrafı ahz etmişti.
Bingazi’deki İtalyanlar
mücahidin-i Osmaniyye karşısına çıkıp harp etmenin müşkilatını
anladıkları için ilk safa cebren Bingazi yerli ahalisini
sevk ediyor. Bu zavallıları bil-iltizam pençe-i mevte atıyorlar.
Mücahidin-i Osmaniyye bu bedbaht hainlerden kişiyi
cerh ve onbir kişiyi de itlaf eylemişlerdir.
Duyun-ı Umumiyye’de
müstahdem bulunup İstanbul’dan teb’id olunan
olmak üzere de . kuruş tevzi’ olunmuştur. Duyun-ı
Umumiyye Meclis-i İdaresi’nin maaşları bin kuruşa kadar
olan İtalyan tebaası me’murlarına dört ve binden yukarı
maaş alanlara iki ve üç maaş nisbetinde tazminat verilmesine
karar verildiği müstahberdir. Osmanlıların düşman-ı
menfuru olan İtalyanlara karşı Osmanlı Duyun-ı Umumiyye
ruz!
ki harekat-ı bahriyyelerini tahdid eyleyeceklerini ve şimdiye
kadar işgal eyledikleri cezirelerden maada sair adaları
te’minen beyan edilmektedir.
Düvel-i muazzama kabineleri beyninde Osmanlı-İtalyan
muharebesi hakkında bir konferans akdi için bir müddetten
beri müzakerat cereyan etmekte olduğu ma’lumdur. Alınan
ma’lumata nazaran kabinelerce konferansa esas ittihaz edilecek
mevad hakkında i’tilaf hasıl olamamış İngiltere hükumeti
diğer bazı devletlerce ta’yin edilmek istenilen esası
şayan-ı kabul görmediği için konferans teşebbüsü adem-i
muvaffakiyetle neticelenmiştir.
Girit meb’uslarının Yunan Meclisi’ne
sokulmalarına meydan verilmeyip mümanaat edilmiştir.
Meb’uslar ilhah ettikçe Venizelos kendilerine Yunan hükumetinin
kararında sabit olduğunu bildirmiştir. Venizelos’un
fikrine iştirak etmeyen Adliye nazırı isti’fa etmiş ve isti’fası
kabul olunmuştur. Yunan Meclisi’nin resm-i küşadı esnasında
sükun ve asayişin muhafaza olunması zımnında zabıtaca
tedabir-i şedide ittihaz olunmuştur.
cinayat-ı siyasiyye ile fakr u sefalete dayanamayan müslümanlar
ne yapacaklarını şaşırmışlardır. Biçareler su bahasına
mallarını satıp gidiyorlar. Bize kalırsa bunlar hiç olmazsa
emlak ve akarlarını satmamalıdırlar. Bundan birkaç sene evvel
mülklerini satıp da İzmir’e göçenlerden birkaç kişi Girit’e
dönerek boş geziyorlar. El-yevm Girit’de en kıymetli emlak
ve akarat ve ticaret ve sanayiin bir kısm-ı mühimmi unsur-ı
ko ale’l-ekser Osmanlı asakirine tecavüz ile hududu muhafazaya
me’mur olan Osmanlı askerine tecavüzde bulunmakta
nezdinde i’tiraz eylemiştir.
Geçende eşkıyası yeniden hududu tecavüz eylemişler
ve asakir-i Osmaniyye ile aralarında bir müsademe vukūa
gelmişti. Fakat asakir-i Osmaniyye kuva-yı imdadiyye aldıklarından
çeteyi teb’id mümkün olmuştur. Osmanlı tarafından
üç şehid olmuştur. Mes’uliyetlerin tebyini için tahkīkat
– Bağdad Başkarperdazlığı’ndan
varid olan bir kıt’a telgrafnamede İran asakirinin Kirmanşah’a
muzafferen dahil olarak Salarüddevle firar Davud
Han-ı Gülher ağır surette mecruh ve büyük oğluyla yüz nefer
rüesa ve eşirra maktul oldukları ve diğer bir oğlu dahi
külliyetli eşirra ile esir edilerek Tahran’a sevk edilmiştir.
Berliner Tageblatt gazetesine Tahran’dan iş’ar olunduğuna
göre Salarüddevle Kirmanşah’da Rusya Konsoloshanesi’ne
Genç şah önümüzdeki Sonbahar
esnasında suret-i gayr-i resmiyyede Avrupa payitahtlarını
dolaşacakmıştır.
Reşt’te zuhur eden müdhiş
bir harikde beş yüz mağaza ile kervan deposu muhterik
olmuştur. Hasarat kırk milyon mark raddesinde tahmin ediliyor.
Müteaddid kimseler telef olmuştur.
Fas:
El-an Fas ahali ve kabail-i İslamiyyesiyle mütecaviz ve
gasıb Fransız asakiri beyninde müsademat-ı hun-rizane devam
etmektedir. Fransızlardan bir çok telef ve cerh edilmiştir.
Ceneral Livokay ne yapacağını şaşırmış ve Fransa’dan
mecbur olmuştur. Ahali sultanı resmen memleketin başı olmak
üzere tanımadıklarını ve ilelebed vatanlarına tecavüz
edenlere karşı muharebe edeceklerini bir beyanname ile
biyye kendi konsülatolarına korkularından iltica ve tahassun
etmişlerdir. Fransızlar yeniden Fas’a kuvve-i askeriyye göndermişlerdir.
Her taraftan cihad ve kan sesleri yükselmekte
ortalık büyük bir daru’l-melhameye benzemektedir.
– Hal-i hazırda
Malta Ceziresi’nde bulunmakta olan kuvve-i askeriyye ile
Mısır’daki İngiliz ordusu takviye olunduktan sonra Malta’ya
diğer mahalden asakir gönderilecektir.
Kıbrıs’da ahali-i İslamiyye ile
Hıristiyanlar arasında vukū’ bulan müsademede beş kişinin
telef ve altmış kişinin mecruh olduğuna dair bir şayia deveran
eyliyor.
Berlin Cem’iyyet-i İslamiyyesi tarafından gönderilen be­
yannamedir:

----
. . . . . . . .
----

* * *
MEDENIYET-I İSLAMIYYE
TARIHI ’NIN HATALARI
Vak’anın tafsili şöyledir: İbni Zübeyr Haremeyn’e sahib
olunca Emevileri Medine’den çıkardı. Mervan ile oğlu Abdülmelik
de hasta olduğu halde o miyanda çıktı. Sonra İbni
Zübeyr’den bir takım hareketler sadır oldu ki halkı aleyhine
çevirdi. İşte Beni Haşim üzerine hücum etmesi onlara
karşı buğz ve adavet göstermesi bu cümledendir. Hatta bir
kere hutbede tasliyeyi terk etti. Sebebini sordular: “Hazret-i
Peygamber’in al ve ehli içinde fenaları var. İşitirlerse
burunları kabarır da onun için..” cevabını verdi. Kezalik
Ka’be’yi yıkması da halka pek fena te’sir etti. Çünkü alışılmamış
bir hareket idi.
Hatta aleyhissalatü vesselam Efendimiz Ka’be’ye Hatim’i
beyr’in bu gibi hareketlerini vesile ittihaz ederek halkı onun
aleyhine çevirdi. Belki İbni Zübeyr şu harekatında muztar
Eğer İbni Zübeyr’i ma’zur görecek isek Abdülmelik ma’zur
görülmeye daha layıktır. Zira ilk başlayan İbni Zübeyr’dir.
Mes’uliyet ise daima ilk başlayana raci’dir. Şu sözlerden anlaşılıyor
ki Abdülmelik Ka’be-i Muazzama’nın kadrini şerifini
tenzil etmek istemedi. Ancak İbni Zübeyr’i öldürmekte
muztar kaldığı için öbür vak’alar istemeyerek zuhura geldi.
Haccac’ın mancınıkları kurduğu zaman asıl Ka’be’ye çevirmeyerek
sebebdendir. Allame el-Beşşari Ahsenü’t-Tekasim ismindeki
eserinde bunu sarahaten söylüyor. Bundan başka fıkıhda
bir mes’ele vardır ki bagīlerin Ka’be’ye tahassunları kendilerini
katilden kurtaramaz. Nitekim Fetih vak’asında Hazret-i
Peygamber bunlardan birini astar-ı Ka’be’ye yapışmış olmakla
beraber yine öldürtmüştü. İbni Zübeyr ise Şamlılarca
bağy ile huruc ani’d-din ile müttehem idi.
Eğer Haccac’ın maksadı Harem-i Şerif’e hakaret olsa idi
Ma’lumdur ki Haccac’ın ta’mir etmiş olduğu Ka’be hala İslam’ın
Ka’be’si hala bütün müslümanların kıblesidir.
Abdülmelik’in Kur’an’a demesine gelince
evvel bütün zamanını ibadetle geçirir dünyaya aid hiçbir
şeyle uğraşmaz idi. Nafi’ “Medine’de Abdülmelik’ten daha
abid daha zahid kimse görmedim.” diyor. İbni Ömer’e
“Senden sonra fetva için kime müracaat edelim?” demişler.
“Mervan’ın oğluna” cevabını vermiş.
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“İnsanın önünde arkasında dolaşan melekler vardır ki
Allah’ın emriyle onu siyanette bulunurlar; şu muhakkaktır
ki bir kavim kendisinde olan secaya-yı kerimeyi bozmadıkça
Allah onun saadetini bozmaz; bir kere de Cenab-ı Hak
bir kavmin felaketini isterse def’ine çare olmayacağı gibi
kendileri için ondan başka sahip de yoktur.”
* * *
Ayet-i celile Sure-i Ra’d’a mensubdur. Ayetteki
kafile-i melaikdir. Bazıları melaike-i siyanetin hatta bütün
ecsam-ı latifenin vücudunu inkar ediyorlar. Şayed bunlar
alem-i hilkati baştan başa dolaşmış; fıtratın bütün zevahirine
bütün serairine mahrem olabilmiş iseler ona diyeceğimiz
yok! Heyhat beşerin nazar-ı ittilaına her an yeni bir cihan
açılır dururken idrakimizin ihatası haricinde hem şu gördüğümüz
hilkat-i kesifenin fevkınde bir silsile-i mahlukat daha
olacağı acaba hangi delile istinaden inkar edilebilir?
Gelelim ayet-i kerimenin diğer kısmına. Cenab-ı Hakk’ın
gerek ferdler gerek cemaatler üzerinde cari bir takım ka­
va­
nin-i ezeliyyesi vardır ki bir hikmet-i baliga üzerine mevzu’
olan o kanunlar asla değişmez. İşte
suretindeki tebliğ-i beliğ de kıyamete kadar mer’iyetini muhafaza
edecek bir kanun-ı fıtrattır.
Ayat-ı muhkeme-i Kur’aniyye bize gösteriyor ki milletlerin
arş-ı izzetten esfelü’s-safilin-i mahkumiyyete yuvarlanması;
nihayet mevcudiyetlerine başkaları tarafından hatime
çekilmesi hep o kanunların çizmiş olduğu sebil-i fıtratı bırakmalarından
dud-i ilahiyyenin haricine çıkmayanlar için böyle bir akıbet
tasavvur olunamaz. Zaten tarihin tekerrürden başka bir şey
olmaması da kavanin-i fıtratın istisna kabul eylememesindendir.
Uzaklara gitmeye hacet yok! İşte efradı üç yüz elli milyona
varan ümmet-i İslamiyye gözümüzün önünde duruyor.
Bir hizb-i kalil iken harikalar gösteren; cihana hakim olan bu
ümmet şu kesretiyle beraber şimdi cihanın mahkumu bulunuyor!
Bu ne musibettir? Bu ne felakettir? Acaba bu sukūtun
sebebi bu inhitatın illeti ne olabilir? Cenab-ı Hakk’ın
bize karşı bir çok mevaidi vardı. Acaba onlar hakkındaki
Maazallah.
Biz bu felaketlerin bu hüsranların esbabını hep kendimizde
aramalı; hep kendi nefsimizi muhasebe altına almalıyız.
O zaman görürüz ki biz kendi ceza-yı amelimizi
çekmekteyiz. Evet şehameti himmeti sa’yi sıdkı istikameti
tığımız için öyle şanlı bir maziden böyle zelil bir hale geldik.
Ayet-i celilenin
kısmına gelince
“Cenab-ı Hak bir kavmin felaketini isterse” demek yukarıdan
beri verilen izahata göre o kavim kendi muamelatıyla
kendi harekatıyle felakete istihkak gösterirse demektir.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac
– –
Resul-i ekrem efendimiz hazretleri Batn-ı Muhassir denilen
yere gelince oradan süratlice geçiverdiler. Nahr gününün
güneşi tulu’ etti. Artık Cemretü’l-Akabe’ye gelmişlerdi.
Beyt-i Şerif’i soluna Mina’yı sağına alarak rakib oldukları
halde Cemre’ye müteveccihen ardı sıra yedi taş ile orasını
taşladılar. Her taşı attıkça tekbir getiriyorlar fakat artık telbiye
edilmiyordu. Remy-i cemre esnasında Üsame ile Bilal
radıyallahu anhümadan biri naka-i Nebevi’nin dizginini tutuyor
diğeri de ol hazreti güneşten muhafaza ediyordu.
Sonra Mina’da Mescid-i Hayf kurbünde zat-ı Nebevilerine
mahsus olmak üzere hazırlanan yere gelerek yüksek
ses ile gayet beliğ bir hutbe irad buyurdular. Bu hutbeyi
Mina’da bulunan hüccac-ı kiramın hepsi de işitiyordu.
Hutbede yevm-i nahrın fazileti Mekke-i Mükerreme’nin
mahremiyeti Kitabullah’a da’vet eden ümeraya itaatin
lüzumu beyan buyuruluyordu. Bundan sonra küfre meyl
olunuyordu.. “Me’muldür ki bir daha hac edemem bundan
böyle şu yerlerde görüşmek mümkün olamaz… Fakat Rabbinize
tutunuz emirlerinize itaat ediniz…” dedikten sonra nasa
veda’ ile işitenlerin işitmeyenlere eriştirmesini tavsiye buyurdular.
Burada ef’al-i hacca dair bazı sualler irad olundu.
Mesela remy-i cimardan evvel tıraşın ve zebhin hükümleri
sorulmuş; ol hazret tarafından “beis yok” manasında olan
cevabı alınmış idi. Abdullah bin Ömer burada sorulan
suallerden hepsinin ile iade edilmiş olduklarını
rivayet ediyorlar. Üsame bin Şüreyk diyor ki: Esna-yı hacda
ol Hazret’e türlü türlü sualler soruluyor “menasik arasında
takdim te’hirler yaptım…” deniliyor; fakat Peygamber aleyhi’s-selam
da “beis yok günah müslümanların ırzına tecavüz
eden zalimler içindir…” buyuruyorlardı.
Sonra aleyhissalatü vesselam efendimiz Mina Pazarı’nın
vasatında kain olan menhara –kurban boğazlanacak yere–
geldiler. Kendi mübarek elleriyle altmış üç deve zebh ettikten
sonra yüze baliğ olmak üzere otuz yedisi de Hazret-i Ali
eliyle kesildi. Ba’dehu emr-i Nebevi üzerine kurbanların
etleri derileri hepsi Hazret-i Ali tarafından fukaraya tevzi’
olundu. Hatta zebh hususunda yardımları dokunanların ücretleri
dahi kurbanlardan değil ceyb-i Nebevi’den tesviye
olundu. Bunları müteakib bila-istisna Mina’nın her yerinde
kurban kesilebileceğini hatta Mekke’ye inilecek yolların
hepsi de mahall-i nahr olduğunu i’lan buyurdular. Sonra
ashabdan Ma’mer bin Abdillah namında bir berber çağrıldı.
Ol Hazret’in işareti üzerine ibtida mübarek başının sağ tarafı
tıraş edilerek saç taneleri birer ikişer orada bulunan ashab
beyninde tevzi’ olundu. Sol tarafın saçları da Ebu Talha’ya
verildi. Mübarek tırnakları kesilerek onlar da yere düşürülmedi
ashab-ı kiram tarafından alındı.
Ba’dehu Mekke-i Mükerreme’ye inerek henüz zeval bulmamış
tavafa “tavaf-ı ziyaret” ve “tavaf-ı ifaza” ve “tavaf-ı sadr”
namları verilir. Aleyhissalatü vesselam efendimiz ya kesret-i
da az çok ağrı bulunduğundan hülasa her halde bir ma’zerete
mebni bu tavafı rakiben icra buyurmuşlardır. Sonra
Zemzem-i şerif kapısı yanına gelerek takdim olunan sudan
kaimen içtiler.
Ba’dehu Mina’ya avdet buyuruldu. Öğle namazının
Mekke’de mi yahud Mina’ya avdet ettikten sonra mı eda
edilmiş bulunduğu hakkında ihtilaf olunmuştur. Hazret-i
Aişe ile Cabir bin Abdillah birinci şıkkı Abdullah bin Ömer
hazretleri ise ikincisini iltizam buyurmuşlardır.
O gece Mina’da geçirildi. Ertesi yani eyyam-ı nahrın
Hayf kurbünde olan Cemre-i Ula’ya geldiler. Her defasında
tekbir getirerek yedi taş attılar. İnişe doğru azıcık ilerleyerek
kıbleye müteveccih bulundukları ve ellerini kaldırdıkları halde
hemen Sure-i Bakara kadar uzun bir dua yaptılar. Sonra
Cemre-i Vüsta’ya gelerek orasını da birincide olduğu gibi
taşladılar. Soldan vadinin vasatına doğru birkaç adım ilerleyerek
kıbleye karşı durdukları halde hemen birinciye yakın
uzunca dua ettiler. Sonra Cemretü’l-Akabe’ye gelerek Beyt-i
Şerif’i soluna Mina’yı sağına almış bulunduğu halde orasını
da usulü vechile taşladılar. Fakat bu cemreyi müteakib
dua edilmedi. Zaten ol Hazret ale’l-ekser duayı akīb-i
Eyyam-ı teşrikin ortalarında –yevm-i nahrın ikinci gününde
olacak– Mina’da ikinci defa olmak üzere bir hutbe
olacak:
sure-i celilesi nazil olarak ashab-ı
kiramca bu haccın hakīkaten “Haccetü’l-veda’” olduğu
tahmin edilmiş idi.
Aleyhissalatü vesselam efendimiz Cumartesi Pazar Pazartesi
günleri Mina’da kaldılar. Bu günlerde minval-i sabık
üzere remy-i cemerat edildi. Salı gününün zevaline kadar
dahi orada kalarak son remy-i cimarı müteakib “Muhassab”
nam mahalle geldiler. Kafile-i Nebevi’den evvel hareket
eden Ebu Rafi’ bit-tesadüf burasını beğenerek ol Hazret için
çadır kurmuşlardı. Peygamber öğle ikindi akşam yatsı namazlarını
kıldılar.
Bu sıralarda Ümmü’l-Mü’minin Hazret-i Aişe ayrıca bir
umre getirmek için müsa’ade edilmesini ol Hazret’ten istirham
eyledi. Peygamber efendimiz paklığa erdikten sonra
Arafe vakfesini müteakib icra ettiği tavaf ve sa’yin hac
de’l-ihram niyet ettikleri umrenin adeti sebebiyle icra edilememesinden
gönüllerinde bir ukde bulunduğunu dermiyan
edince biraderi Abdurrahman bin Ebi Bekr ile “Ten’im” denilen
yerden ihrama girerek umre getirmelerine izin verildi.
Umrelerini geceleyin ikmal ederek nezd-i risalete avdet ettiler.
Aleyhissalatü vesselam efendimiz: “İşte bu umre evvelce
ma’zeretten dolayı getiremediğin umrenin makamına kaim
oldu.” buyurdular.
Peygamber efendimiz hazretleri yatsı namazından sonra
azıcık uyuyarak istirahat etmiş bulunduklarından Hazret-i
Aişe ve Abdurrahman’ın avdetlerini müteakib Mekke’ye
vedaı icra buyurdular. Ba’dehu sabah namazını Harem-i
Şerif’de eda ile Mekke-i Mükerreme’nin aşağı taraflarından
çıkarak Medine-i Münevvere’ye müteveccihen hareket edildi.
Nebi-i muhterem efendimiz hazretleri şu onuncu sene
haccı esnasında ümmetine karşı veda’ ettiğinden buna
“Haccetü’l-Veda’’” namı verilmiştir. Hakīkaten haccı müteakib
ol hazret çok yaşamayıp irtihal-i dar-ı beka buyurmuşlardır;
bu hac da son hacları olmuştur.
Erbab-ı tefsir ve siyerin rivayetlerine göre Sure-i Maide’nin
evvelleri dahi bu sefer esnasında ya gelirken Mekke
muştur. Sure-i Maide’nin birinci ve ikinci ayetleri –ki
. dan
ki Beyhaki’nin tahricine göre Esma bint-i Yezid bu surenin
evvellerinin Mina’da nüzulünü rivayet eder.
... ayet-i kerimesinin de Arafat’ta nüzulü hemen derece-i
şöhrete vasıl olmuştur. İhtimal ki bu sure-i celilenin hepsi
Haccetü’l-Veda’ seferi esnasında nazil olmuş olsun. Zaten
bu hususu te’yid edebilecek bazı haberler de varid olmuştur.

----
FELSEFE
----

eden feyyaz dimağlar arasında İbni Cezle’nin de bulunduğunu
söylemiştik.
ve muallim-i irfanı hakkında hürmet ve tebcil-i ammeyi celbe
muvaffak olmuştur.
Kitabü’l-Hükema ve Ebu’l-Ferec müşarun-ileyhin namını
“Ebu Ali Yahya bin İsa” suretinde kayd ediyorlarsa da
sair teracim-i ahval kitaplarında “Ebu’l-Hasen Ali bin İsa
bin Cezle el-Katib el-Bağdadi” tarzında mukayyed olduğu
görülüyor.
Tarih-i ulumda ise büyük dahi İbni Cezle ünvanıyla iştihar
eylemiştir. İbni Cezle On dördüncü asr-ı miladinin ibtidalarında
Bağdad’da mehd-ara-yı alem-i şühud olmuştur.
Katib Çelebi merhum tarih-i vefatının on birinci asr-ı
miladinin nihayetlerine yani Hicret’in ’üncü senesine
müsadif olduğunu beyan ediyor. Şu halde bir tarafta
necm-i ma’rifet uful ederken diğer tarafta da alem-i İslam
felaket-nisar bir kabus altına giriyordu. Fil-hakīka Kudüs-i
Şerif’in Ehl-i Salib tarafından ilk işgali tarihi bu zamana
tesadüf ederler. Kitabü’l-Hükema mü’ellifi ile Ebu’l-Ferec
olduğunu iddia ediyorlar.
Fakat; İbni Cezle’nin tarihinde makam-ı hilafeti ihraz
eden Muktedi Biemrillah namına bir çok asar ithaf etmiş olduğuna
bakılırsa Katib Çelebi’nin beyan ettiği tarihin hakīkate
daha ziyade mukarin olduğunu kabul etmek icab eder.
Müşarun-ileyhin Paris Kütübhanesi’nde mahfuz Minhac
nam eserinin nihayetine derc edilmiş olan tercüme-i
halinde senesi Şa’ban’ında vefat etmiş olduğu tasrih
edilmiştir.
Hıristiyan mekteplerinde ikmal-i tahsil ettikten sonra Said’in
dershane-i irfanına mülazemete başlamış ve tıb tahsiline koyulmuştur.
Kendisinin harika-nüma zeka ve faaliyeti üstadının feyyaz-ı
huzemat-ı irfanı sayesinde az müddette rüfekasına gıbta-bahş
olacak bir iktidar-i ilmi bir şöhret-i tıbbi kazanmış ve
nihayet Bağdad’ın en hazık etibbası sırasına geçmiştir.
ederek o esnada Bağdad’da mantık ve felsefede parlak bir
şöhret sahibi olan Reisü’l-Mu’tezilin Ebu Ali’nin derslerine
mülazemeten başladı.
Hikemiyat tahsilinde ilerledikçe; İbni Cezle’nin dimağı
derin endişeler tufan-engiz şübheler altında eziliyor sarsılıyordu.
Felsefe ve mantıkın metin ve na-kabil-i indiras
berahini karşısında kendisine aba-i kenise tarafından öteden
beri din namına telkīn edilen şeylerin vehmiyat-ı adiyye
derekesine düştüklerini hakīkat kisvesi altında öğretilen safsataların
huzemat-ı şemse ma’ruz buz tabakası gibi eriyip
zail olduklarını görmüş bu andan i’tibaren Hıristiyanlığa
olan i’timad-ı kalbisi yavaş yavaş sarsılmaya başlamıştı.
Artık pederinin akīdesine iman edemiyordu. Asil bir
azm vicdani bir meyl ile ahkam-ı İslamiyyenin tedkīkine
koyuldu.
Hikmet-i aliyye ve fünun-ı müsbete ile hakaik-ı İslamiyye
arasındaki kat’iyyet-i tevafuk kendisini hayran bırakıyor
din-i Ahmedi’nin sadegi ve ulviyetine karşı kalbi bir aşk duyuyordu.
Tetebbuatına devam ettikçe incizab-ı vicdanisi de
o nisbette kesb-i şiddet ediyordu.
eyledi. Hengam-ı tederrüsde Ebu Ali ile mühim mübahaselerde
zihnine hutur edebilen şübheleri serd ederek medid
münakaşalardan fariğ olmuyordu.
Ebu Ali’nin kuvve-i iknaiyyesi kat’i bürhanları; İslamiyet’in
ulviyetine ve akıl ve fenne muvafık bir din-i hakīkī
olduğuna dair; kendisinde la-yetezelzel bir kanaat-i vicdaniyye
samimi bir tasdik-i dimaği hasıl eyledi. Nihayet İbni
Cezle fikir ve vicdanına mukavemet edemedi. İslamiyet’i
kabul ederek ihtida eylediğini i’landan çekinmedi.
ulviyetini münkirine karşı müdafaaya hasr eylemiştir.
Yazdığı kitaplarda İslamiyet’ten başka hiçbir dinin fen
ve felsefe ile kabil-i te’lif olamayacağını mütefennin bir
hakim-i din namına Müslümanlık’tan başka bir şey kabul
edemeyeceğini kat’i ve mantıkī delillerle isbata çalışmıştır.
Pek güzel bildiği Hıristiyanlığa karşı bi-eman hücumlarda
bulunmaktan çekinmemiş aba-i keniseiyyenin vehmiyatını
tehekküm-amiz ifadelerle çürütmüş eski dindaşlarını şefik
bir kardeş sıfatıyla hakīkati kabule da’vetten bir an fariğ ol[ma]mıştır.
Rahib Elyas namında bir hıristiyan alimine hitaben
yazdığı kitapta akīde-i Nasraniyye’yi bi-eman bürhanlarla
tenkīd etmiş İslamiyet’in ulviyetini rengin ve kat’i ifadelerle
tasrihe çalışmış ve her iki dinin ahkam-ı esasiyyesini mütefennin
bir hakim sıfatıyla mukayese ederek hükm-i kat’iyi
vermiştir. Tarih-i Hicri’nin ’ıncı senesinde ikmal ettiği bu
kitapta İbni Cezle ne gibi mukavemet-suz berahin-i akliyye
sevkiyle ihtida etmiş olduğunu İslamiyet’in cazib ve hikmet-amiz
ulviyet ve sadeliğine karşı kendisinde ne suretle
vicdani bir aşk hasıl olduğunu fikr-i hikmet ve turuk-ı mantıkiyye
önünde Hıristiyanlığın hiçbir mukavemet gösteremediği
halde İslamiyet’in nasıl i’tila arz ettiğini uzun uzadıya
teşrih eylemiştir.
fizyoloji ilm-i teşrih ve fenn-i tıbda teferrüd etmiş eazımdandır.
Felsefe ve edyana aid pek derin tedkīkatta bulunmuş ve
mütefennin bir feylesof için İslamiyet’ten başka bir din kabulü
mümkün olamayacağına ilmen kanaat hasıl etmiştir.
Teslis ile esasat-ı fenniyyenin te’lifi mümkün olamayacağını
Hıristiyanlığın Roma ve Yunan-ı kadim hurafeleriyle
büsbütün karıştırılmış olduğunu Hazret-i İsa’nın telkīnatıyla
aba-i keniseiyyenin turrehatı arasında hiçbir münasebet bulunmadığını
kat’i ifadelerle tasrihten çekinmemiştir.
HÜVIYET-I MILLIYYE
Bir milletin hüviyeti yani asl-ı sabiti her türlü müessirat-ı
hariciyyenin te’sirinden azade bir mahiyet-i müstakılle olmayıp
an’anat adat mu’tekadat ve saire gibi bir takım müessirat-ı
kaviyyenin hülasa-i mütemessilesidir. Bu hakīkat
bütün erbab-ı ukūlün kabul ettikleri bir düstur-ı kat’idir.
Her kavmin asar-ı medeniyyesi de hüviyet-i milliyyesine
has olan isti’dad-ı kaminin suver ve eşkal-i barizesidir.
Nevi’leri mahiyetleri ne olursa olsun akvam-ı muhtelife tarafından
vücuda getirilen eserlerin kaffesi onların şahsiyetlerine
has olan bir damgayı haizdir.
Mesela her hangi bir san’atın uslubundaki hususiyet-i barize
onu vücuda getiren kavmin şahsiyetini o eserin aheng-i
umumisinde –fakat eserin mahiyetine mütemessil bir
surette– tecelli ettirir. Bu şahsiyeti görmek hususunda melekesi
olan bir göz nazra-i ulada onu temyiz eder; eserde kavmin
sima-yı umumi ve hususisini daha doğrusu ruhunun
zevkinin bi-tarikı’t-tenasüh o esere intikalini onda tecellisini
görür. Mesela Mısır’ın ehramında kavaim-i musavveresinde
Romalılarla Yunanlıların Asurilerle Keldanilerin asar-ı
metruke ve mebani-i müşeyyedelerinde o milletlerin simayı
umumi ve hususilerinin vasf-ı müştereki olan heyula-yı
hassı görmek mümkündür.
Milletlerin şahsiyetleri ani olarak hasıl olmuş bir şey değildir.
Bu şahsiyet edvar-ı maziyye tezgahlarından çıkan halefen
an-selef intikal eden bir miras-ı umumidir. O şahsiyet
daima o devirlere has olan ahval ve etvarı birlikte getirir. Bu
da bir kavmin hasais-i eslafa tevarüsünü intac eder. Hasais-i
eslafa tevarüsün en kavi bir müessir olduğundan kinaye olmak
üzere: “Diriler ölülerin tercümanıdır” denilmiştir. Benim
fikrime kalırsa diriler ölülerin birer mezar-ı seyyarıdır
demek daha muvafık olur.
Akvam üzerinde hükm-i anifini icradan hali kalmayan
bu müessirat-ı kaviyye ve müteselsilenin hükümden iskatına
kalkışmak muhali imkana takrib ile uğraşmaktan başka bir
şey değildir ki neticesi hızlana müeddidir. Zira enfüsi olsun
afakī olsun hadisatı yekdiğerine rabt eden silsile-i müessirat
onun fekkine kıyam suretiyle vukū’ bulan isyanı şiddetle
tedmir eder.
El-yevm bütün milletlerin kuvvetine ser-füru etmeye
mecbur oldukları bu müessirata karşı bizim de baş eğmekliğimiz
zaruridir. Hal böyle iken bu müessiratın def’aten izalesi
mümkün olduğuna kail olmak biraz değil gereği gibi
saf-derunluktan daha doğrusu şuun-ı aleme vukūfsuzluktan
başka bir şeyle tefsir olunamaz. Çünkü onlar pek kuvvetli
pek dehşetli bir takım amillerdir. Bu avamilin istihkarı hüviyet-i
milliyyenin hüviyyat-ı saire tarafından ifna ve temsiliyle
neticelenir. Bir milletin hüviyet-i milliyyesinin milel-i sairenin
hüviyatında temsil edilmesine razı olacak kadar eser-i
semahat göstermesi en kısa bir ta’bir ile intihar demektir.
Bu intihara yanaşmayan hüviyet-i milliyyesinin tatarruk-ı
halelden muhafazası şartıyla tekamüle yol açmak isteyen bir
kavim o hüviyetin anasır-ı mükevvine ve müşekkilesi demek
olan yukarıki müessiratı hiçbir zaman nazar-ı dikkatten
dur tutmaz. Onların muhafazasını akdem-i vecaib ehemm-i
vezaif addeder.
Zira bir milletin kendi hüviyetini hüviyyat-ı sairede ifnaya
rıza göstermesi hüner değil hamakattir. Hüner hüviyyat-ı
sairenin feyizli filizlerini kendi şecere-i hüviyyetine aşılayarak
onun semeratını iktıtaf etmektir. Bu dakīkayı üss-i hareket
takım füru’-ı nabite ile tezyin etmiş kemale eriştirmiş olur.
Şahsın sıfat-ı galibesi ondaki sair sıfatlara hakim olduğu gibi
bir milletin hüviyeti de istiklalini muhafaza nokta-i nazarından
adeta hüviyyat-ı saireye hakim olmalı hakim olmaya
çalışmalıdır. Çünkü cihan akil ve me’kulden ibarettir. Aks-i
kaziyye hüviyet-i milliyyenin başka hüviyetler tarafından
bel’ ve temsil edilmesini intac eder. Bir kavim ki kendisini
muhafaza-i hüviyyet kaydından vareste görür; artık onun
tur. Çünkü o mevcudiyet-i müstakillesini fedaya razı olmuş
kendisini bir gıda gibi başkalarının dide-i iştihasına arz etmiş
demektir. Onun için yapacak bir şey varsa o da gözünün
kestirdiği bir hüviyet-i hakimeye teslim-i nefs etmekten ibarettir.
Zira kasiru’l-himme olan kendi hüviyetinin istiklaliyle izmihlali
beyninde bir fark görecek kadar nazar-ı nafize izzet-i
nefise malik olmayan bir millet için en salim tarik budur.
tinin anasır-ı müşekkilesi olan avamilin mizacını kollamaktan
bu suretle tekamülüne bir şekl-i istiklal vermekten gafil
olmaz. O şarkın büsbütün garb garbın da tamamıyla şark
olamayacağını şarka mahsus olan bir şeyin garbda müstaid
olduğu kemali bulamayacağını; mesela aktar-ı kutbiyyede
hurma ağacının yaşayamayacağını bilir. Bununla beraber
şarkın da kendisine has bir nehc-i tekamülü olduğunu asla
unutmaz. Daima o yoldan gidip garbın gıda-yı medeniyyetini
şarkın şera’it-i hayatiyyesine göre ta’dil ve temsil eder.
Şu umumi sözlerden hususi bir netice çıkarmak lazım gelirse
o da bizim daima adamıza an’anatımıza mu’tekadatımıza
sadık kalmaklığımızı tavsiyeden ibarettir. Zira bunlar
bina-yı mevcudiyetimizin birer taşı mesabesindedir. Onlardan
birini çekip çıkarmak o binaya bir rahne açmak demektir.
Vakıa onun yerine başka bir taş koymak mümkündür.
Fakat bu suretle devam edilecek olursa ortada bir bina kalır
fakat kalan bina her halde bizim bina-yı mevcudumuz değildir.
Bu mütalaayı şahıs i’tibarıyla da tekrar edelim. Mesela
bugün bir Müslüman bir Osmanlı maddi ma’nevi kaffe-i
mahsusat-ı hayatını bir Avrupalının tarz-ı hayatına benzetecek
olursa acaba müslüman ve Osmanlı olarak temeddün
mü etmiş olur? Yoksa Avrupa’ya bir Avrupalı daha kazandırmış
mı olur? Her Osmanlı mahsusat-ı milliyyesinin kaffesini
Avrupalıların mahsusat-ı milliyyeleriyle mübadeleye
kıyam edecek olursa ortada bir millet kalır ki o da her halde
Osmanlı milleti değildir.
Bu suretle hareketin neticesi de mevzu’-ı bahsimiz olan
hüviyet-i milliyyenin muhafaza-i istiklali değil tesri’-i izmihlali
demektir. Eğer biz bugün her türlü mahsusat-ı milliyyemizden
tecerrüdle büsbütün Avrupalılaşacak olur isek emin
olalım ki Frenklerin en aşağı bir tabakasını teşkil ederiz.
Çünkü şark mahsulüyüz büsbütün garbı temsil edemeyiz.
Fena bir mukallid derekesinde kalıp fenaya mahkum oluruz.
Hüviyet-i milliyyemizi muhafaza şartıyla tarik-i tekamülde
devam ede bilmekliğimiz için metin akılların doğru
fikirlerin yolumuzu tenvir bizi irşad etmesine muhtacız.
Yoksa son mevkıfı –velevki Avrupa medeniyet-i şa’şaa-barı
olsun– her şeyin zevahirinden ibaret olan ondan öteye geçmeyen
ukūl-i heyulaniyye her zaman bize serabı ab gösterecek
ve hiçbir vakit bizi vadi-i selamete götüremeyecektir.
Eğer biz hüviyet-i milliyyemizin hüviyyat-ı saire tarafından
yapdırıp bize mahsus olan şeylerin kaffesini onunla damgalamalıyız.
Yoksa milliyetimizle onun mahsusatını istihkara
yeltenmek gibi çıkmaz bir yola sapacak olursak akibetimiz
pek vahim pek muzlim olur. Hakīkaten memleketimizde
öyle garib adamlar görülüyor ki istihsana şayan olan birçok
mahsusatımızı hiçbir fikre hiçbir muhakemeye müstenid
olmaksızın istihcan ediyorlar. Onları sırf memleketimize ihtisasından
dolayı tezyiften lezzet alıyorlar. Sonra bir Avrupalı
onlardan birini istihsan etti mi derhal bunlar da tebdil-i fikir
ediyorlar Bahisde yer tutacak bir misal değilse de serd etmeden
geçemeyeceğim; adi misaller bazı kere pek mühim
hakīkatlerin tefhimine medar olur.
Mesela bundan evvel Avrupa’da terbiye görüp vatana
avdet edenler ez-kaza sofrada yoğurt görecek olsalar yoğurta
bedavet yadigarı bir gıda-yı metruk nazarıyla bakarak
hala sofralarda bulundurulmasına taaccüb ederler idi.
Bilahare yoğurt Avrupalıların takdirine istihsanına mazhar
oldu. Bu suretle bugün en muhteşem sofralarda kendisi için
bir mevki’ te’min etti. Evvelce yoğurtu zem edenler Avrupa’nın
bu teveccühünden sonra yoğurtun meddahı kesildiler.
mek mi bilemem!
Bu bir misaldir ki çok şeylerde emsaline tesadüf olunur.
Bir kavim ki takdirinde temyizinde muhafaza-i istiklal melekesinin
takririne lüzum görmez; elbette hüviyet-i milliyyesine
sahib olamaz. Hüviyet-i milliyyesine sahib olmayan bir
millet de er geç zevale mahkum olur. Eğer biz bir millet bir
müstakil hüviyet olmak üzere yaşamak istiyor isek garbın
mümesseli değil mümessili olmalıyız! Garbın kaffe-i measirini
yoluyla iktibas ederek memleketimizi müstaid olduğu
terakkīye isale çalışmalıyız. Fakat şarklı olduğumuzu da asla
hatırdan çıkarmamalıyız. Mahsusat-ı milliyyemizi istihcan
değil bil-aks istihsan etmeliyiz. Memleketimize “bonjur”dan
ziyade amele gömleği lazım olduğunu bilmeliyiz. Gümrüklerimizden
piyanodan ziyade alat-ı ziraiyye ve sınaiyye geçmesini
temenni etmeliyiz.
Gustav le Bon bir eserinde diyor ki:
“Devr-i hilkatten beri birbirini vely eden medeniyetler
hakkında icra olunan tedkīkat gösteriyor ki bu medeniyetler
terakkīlerinde birkaç düsturun delaletine iktıda etmişlerdir.
“Milletlerin tarihleri yalnız medeniyetlerine rehber olan
bu düsturlara hasr edilmiş olaydı o tarihler pek muhtasar
olur idi.
“Eğer bu medeniyet bir asır zarfında sınayi’ ulum edebiyat
felsefe vadilerinde rehber olacak iki üç düstur keşf
edecek olursa o medeniyete pek parlak bir medeniyet nazarıyla
bakılabilir.”
Gustav le Bon’un bu sözü hakīkaten pek büyük bir
düsturdur. Eslafımız zamanlarının muktezasına göre kabul
ettikleri düsturlarla altı asırdan beri hüviyet-i milliyyelerini
muhafaza etmişler. O vedia-i mukaddese şimdi bizim yed-i
emanetimizdedir. Biz de onun muhafazası şartıyla tarik-ı
tekamülde delaletine iktıda edecek çok değil iki üç düstura
muhtacız.
Bu düsturlar ya vardır ya yoktur. Fakat varsa onları bize
gösterecek yoksa vaz’ edecek dahiyi nerde bulmalı?
FEMINIZM MES’ELESI
– –
Şimdi biz nisaiyyun beylerden –eğer bu vatan-ı İslam’a
zerre kadar muhabbet duygusu besliyorlar efradından bulundukları
bu millete zerre kadar acıyor felaketleri musibetleri
zerre kadar vicdanlarını sızlatıyorsa– akıl ve mantık
namına biraz insaf biraz meyl-i i’tiraf isteriz. Bu talebimiz
vicdani olduğu kadar şer’idir. Bilmem bu kadarcık bir lütfu
da bizden diriğ ederler mi?
Biz –tarafeyn– üç yüz milyonluk koca bir alem-i İslam’ın
mahkeme-i vicdanı huzurunda iddia-yı hak ve hakīkat etmekte
olduğumuzu göz önüne getirirsek verilecek hükmün
ne kadar ağır ne kadar gayr-ı kabil-i istinaf ve temyiz bir
hükm-i kat’i olacağını elbette takdir ederiz.
Bu mahkeme-i ma’neviyye bütün mehakim-i nizamiyye
ve örfiyyenin fevkinde bir divan-ı alidir. Bunun hükmü
damgadır. Eğer diriğ ederlerse kendileri bilirler. Biz –ulemayı
mütefekkirin– o divan-ı aliye alnımız açık olarak gidiyor
ve misyoner şakirdlerinin düştükleri müdhiş uçurumu gösteriyoruz.
“Etmedim her batıla bir hakk tasavvur bir zaman
Nisaiyyun beyler iyi bilmelidirler ki bu memleketin dimağına
hakim olan vücudunu idare eden hasılı: Bu memleketi
bütün füyuz-ı ma’nasıyla yaşatan ve ila maşaallah yaşatacak
olan yegane kuvvet sultan-i İslamiyyet şahen-şah-ı
Hila­
fet’tir. Nisaiyyun beyler kat’iyyen inanmalı ve
kanaat-i tamme hasıl etmelidirler ki bu kuvveti o dimağdan
çekip alabilecek yerine başka bir kuvvet koyabilecek
yabancı bir hakime nasb edebilecek bir dest-i ahenin bir
şir-pençe ! tasavvur olunamaz.
O emelin ne elem-efruz ne hıred-suz bir muhal-endermuhal
olduğu hala ruhu o duzah-ı lehib içinde yanmakta
olan Papa İkinci Pie’den sorulmalıdır.
Şarkda kadınlık hayattan muazzez olan namus ile müsavi
ve belki tev’emdir. Namus; iffet ve ismet demektir. Namus
gizli bir şey demektir. Kadınlık da Cenab-ı Hakk’ın envar-ı
letafetinden nefha-i ismetinden mahluktur. Namusun kadrini
bilen erkek kadınlığın iffet ve ismetini izzet ve hürmetini
muhafaza uğrunda ölmeyi kendine en büyük şereflerden
biri addeder.
Şarkın o matla’-ı hurşid-i İslamiyyet ve insaniyyetin
na­
zar-ı hakiminde kadınlığın mevki’-i şerefi işte bu kadar
bala-terindir.
O lisan-ı hikmet diyor ki: “Kadınlık; vücud-ı beşeriyyetin
kısm-ı mesturudur. Çünkü namusudur. Binaenaleyh namusun
setr ve ihfası lazımdır.”
ma’neviyete iltifat eder.
Onun ruh-ı feyyazı nasuti değil lahutidir. Sırf maddi bir
hayat onun nazarında pek süflidir.
Halik-i yeganesine arz-ı ubudiyyet ve mahlukiyyet etmek
mek tükenmek bilmeyen hevesat ve şehevatına esir olmak
farkı var?” Yemek içmek huzuzat-ı şehevaniyye beyninde
koşmak olduktan sonra –evet! Pek doğru! Ne farkı var?
[ Kamer /]
Lisan-i İslamiyyet öyle müstağrak-ı şehvet olmuş bi-çareye
diyor ki:
!
her-i hakīkatiyle insandır. İnsanın hayvandan ma-bihi’l-imtiyazı
budur.
Yüksel ki yerin bu yer değildir
Dünyaya geliş hüner değildir
Yüksel ki cihan sefil ü dundur
Rağbet ona adeta cünundur.
lahutisi! İşte İslamiyet’in vicdan-ı ulvisi!
Ey insan! Ey zavallı fani! Hiç düşünmez misin? Hiç aklına
getirmez misin? Seni bu derd alemine gönderen bu sefil
topraklara indiren bu mudik-i unsuriye –gayr-ı ihtiyari bir
teslimiyet-i ebkemane ile– habs eden kimdir? O ne kuvvetdir
o ne kudrettir on ne meşiyyettir ki seni hükmüne ram
etmiş. Gelişin de gayr-ı ihtiyari gidişin de.
Sen bu belalı bu musibet-engiz müsaferet-i çend-ruza
niçin razı oldun? Bu hayal-i sür’at-i berkiyyesiyle geçen ve
nihayet bir torba etten kemikten başka bir eser mütefessih
müteaffin bir eser bırakmayan hayatın her türlü kahrını bin
bir çeşit azabını işkencesini –hem garibdir ki seve seve!–
neden çekiyorsun? Yalnız yemek içmek yalnız aklına gelen
her zevkin her safanın her sefahetin esiri olmak için mi? Bir
kerecik insanlığına rücu’ etmek bir kerecik akibetini düşünmek
senin için değil mi?
Aman ya Rabbi! Bir insanın gözü olup da görmemesi
kulağı olup da işitmemesi kalbi olup da duymaması serir-i
Bunların vasf-ı şanı! Bunların berat-ı hızlan ve hüsranı!
Eyvah… Esfel-i safilin-i hayvaniyyete sukūt etmek! Efsus…
namında yazdığı tarihinin birinci cildinin ellinci sahifesinde
mühim bir bahs-i felsefi açıyor. Kendine has ateşin bir hame-i
beyan ile söylediği sözlerin karşısında şark hem iftihar
ediyor hem de girye-i teessür döküyor.
Hakīkat! İnsan için mensub olduğu milletin büyüklüğünü
mu’tekidi bulunduğu dinin kudsiyetini hasmının lisanından
dinlemek kaleminden okumak kadar bir hazz-ı azim
bir zevk-i naim tasavvur olunamaz. Senin hazineler değer
bir cevherin olsa fakat kıymetini bilmiyor adi bir çakıl taşından
çıkıp da elindeki o cevherin milyonlar milyarlar değerinde
olduğunu söylese nasılsın? Cevher yalnız maddi mi olur?
Kıymet yalnız maddiyata mı münhasır asıl kıymet ma’neviyetindir.
Çünkü maddiyyatın şerefi ma’neviyat ile kaimdir.
Madde kuvvetle yaşar.
Senin kıymetin ma’neviyetinledir ruhunladır değil mi?
La Martin’in birkaç sahife süren bu bahsini harfiyyen tercüme
ve nakle hacet yoktur. İsteyen o sahifeleri okur. Ben
burada müşarun-ileyhin i’tirafat-ı hak-guyanesini şu birkaç
sözle anlatmaya çalışacağım.

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
Hazret-i Süleyman as yirmi yaşında tahta çıktı. İlk icraatından
birisi kendi biraderi Adoniya’yı hassa askerinin
kumandanı Benaya vasıtasıyla i’dam ettirmek oldu. Bunu
müteakib pederinin ser-askeri Yoab’ın ve Şimei denilen adamın
başlarını pederinin vasiyeti mucebince kestirdi. Hazret-i
Süleyman sulh ve müsalemeti harbe tercih etmek ve pek
muhteşem bir saray takımı tertib etmiş olmakla beraber Kudüs
şehrinin istihkamatını surlarını ta’mir tevsi’ ve takviye
eylemişti. Ordu hakkında da aynı i’tinayı sarf ediyordu.
“Muharebe arabaları pek çok idi ve bu arabaların beygirleri
süvariden ibaret olup bunlardan bini nefs-i Kudüs’de ve
mütebakīsi civar karyelerde bulunurdu…”
Hazret-i Süleyman Suriye’ye doğru uzanan çölün medhalini
elde ettikten sonra buraya müstahkem Tamadora kasabasını
an Beni İsrail hükümdarına itaat göstermeyen bazı Ken’ani
kabail vardı. Nihayet Hazret-i Süleyman bunları da mağlub
edip her sene kendisine muayyen bir mikdar esir vermeye
cebr etmiş idi. Bu üsera Beni İsrail arazisini sürerler ve sair
hidemat-ı şakkada istihdam olunurlardı. Beni İsrail kendilerini
–bu kadar akvamı daire-i itaate almış olduklarından dolayı–
bir mertebe-i mümtazede addeylediklerinden üseraya
mahsus olan hidemat-ı süfliyye ile iştigali haysiyet ve şereflerine
bir leke addederlerdi. Beni İsrail’in meşgūl oldukları
başlıca işler silah ta’limleri askeri idmanlar beygir ve harb
arabalarını kullanmak idi. Ken’aniler ale’d-devam çalıştırılır
ve yalnız bunların ifa-yı vazife etmelerine nezaret için
müfettiş istihdam olunurdu.
Hazret-i Süleyman sene hüküm-ferma olduktan sonra
vefat etmiş ve onun vefatıyla Yahudi Kraliyeti’nin şevket ve
şeklinde yazılmıştır.
Hazret-i Süleyman’ın yerine oğlu Rehoboam makam-ı
saltanata geçmiş idi. Lakin bu genç tarafından ahalinin kendisine
gönderdiği hey’et-i murahhasaya verilen düşüncesizce
bir cevap üzerine esbat-ı İsrailiyyeden onu müttefikan
Hazret-i Süleyman’ın oğlu Kudüs’e firara mecbur oldu. Asi
kabail Rehoboam’ın tahsildarını dahi taşa tutarak katl etmişlerdi.
Yalnız Yehuda sıbtı ile Bünyamin sıbtı Rehoboam’ın
milli mahv olmuş bulunduğundan bundan sonra bunların
vekayiini biri Yahudi diğeri Beni İsrail kraliyetleri tesmiye
olunan iki hükumet tarihinde ta’kīb etmekliğimiz lazım gelir.
Rehoboam yüz seksen bin kişiden ibaret bir ordu cem’
ederek asi olan on kabile Beni İsrail’e karşı harbe girişmek
fikrine düşmüş ise de Şemaya Peygamber’in müdahalesi ile
bu teşebbüs bir müddet için geri kalmış Rehoboam kendi
memalikini tahkim ile iştigal eylemiştir. Rehoboam sene
hükumet ettikten sonra yerine oğlu Abiya çıkmış biraz sonra
da İsrailiyye kralı büyük bir ordu ile onun aleyhine hareket
etmiştir. İki hükumet ordusu Efraim Cebeli civarında
birbirine müsadif oldular.
“Yahudiye hükümdarı Abiya’nın maiyyetinde .
kişi asakir-i cesureden mürekkeb bir kuvvet vardı. Yeroboam’ın
da onun karşısına koyduğu hepsi cengaver .
kişi idi.” “Ve İsrailoğulları Beni Yehuda önünden kaçdılar;
Cenab-ı Hak onları İsrailileri Beni Yehuda’nın eline teslim
etti. Abiya ile maiyyeti onlardan birçok kişi katl ettiler. İsrailiyyeden
. bin müntehab cengaver düştü.”
Bu muzafferiyet-i azimeyi ta’rif sadedinde Josephus der
ki: “Yahudiyeliler işaret verilinceye kadar duaya vakf-ı nefs
ettiler; işaret verilince bülend avaz ile düşmana hücum edip
onları mağlub eylediler ve ne Yunan ne akvam-ı vahşiyye
tarihlerinde görülmemiş suret-i müdhişede çok adam katl
ettiler. Beytel ve İzen ve en iyi tahkim edilmiş şehirleri zabt
ve yağma olundu…”
Dört senelik kısa bir devre-i hükumetten sonra Abiya
vefat etti. Yerine oğlu Asa geldi; bu sahib-i akl ve dindar bir
hükümdar olup “gerek diniyat ve gerek ahlakıyatta tamamıyla
evamir-i ilahiyyeye göre hareket etti. Yehuda
kabilesine mensub mızrak ve kalkanlarla müsellah .
seçme askeri vardı. Bünyamin kabilesinden de .
tir-endaza malikti…”
Asa’nın tahta kuudundan on sene sonra memleketi Nube
hükümdarı tarafından istila olundu. Lakin Asa müstevlilerin
üzerine kemal-i şiddetle hücum ederek onları telefat-ı azime
Biraz da İsrailiyye Krallığı’na atf-ı nazar edersek Yeroboam’a
da vefatında yerine ancak iki sene hükumet eden oğlu
Nadab’ın çıkdığını görürüz. Nadab iki sene hükumetten
sonra indirilip bir suret-i hainanede katl edilmiş bütün ailesi
Baaşa tarafından da kılıçtan geçirilmiştir. Baaşa ba’dehu
kadar sene icra-yı hükumet etti. Baaşa’dan sonra oğlu
Elah hükümdar oldu. İki sene icra-yı hükumet edip saray
kethüdası Artsa ile serhoş olurken yine saraya mensub
Zimri tarafından öldürüldü. Katil tahta çıktı. “Zimri tahta çıkınca
Baaşa ailesini tamamıyla katl etti ve ne hısımlarından
ne de dostlarından sağ bir erkek bırakmadı.”
Lakin pek az sonra Zimri kendisini Omri isminde diğer bir
taht ve tac talibi karşısında bulmuştu. Omri Zimri’yi Ta’berza
şehrinde muhasara etti. Zimri nihayet şehrin zabt olunduğunu
görünce hemen İsrailiyye hükümdarlarına mahsus
saraya gitmiş ona ateş vererek kendi de alevler içinde terk-i
hayat eylemiştir.
Omri İsrailiyye tahtına kuud on iki sene icra-yı hükumet
etti. Yerine oğlu Ahab geldi. Bu hükümdar Sayda Sidon
kralının zalime ve şedidü’t-tab’ kızı Cebel’i tezvic etmiş idi.
Bu kadının nüfuzu ile Sidonluların ma’budu olan Baal yani
güneş ma’bedleri Beni İsrail memalikinde inşa ve takdis
edilmeye başlanmış putperestlik mezhebi İsraililerin din-i
kadim ve millilerini adeta taht-ı tehlikeye koymuş idi. Enbiya-i
ğaralara saklanmak sayesinde tahlis-i hayat ettiler.
Maamafih din-i ecdadın bu ceri ve müteşebbis müdafi’leri
hükümdarın ihtiyar ettiği bu harekat-ı meş’umeye karşı
bütün kuvvetleriyle isyan ettiler. Nihayet İlya dahi mübarezeye
nin denaetlerine karşı ihraz-ı galebe ve zafer eylediler. İlya
Hükümdar Ahab’ın huzuruna ilk çıkışında mezheb-i millinin
böyle terki aleyhine şiddetle idare-i lisan etmiş ve bu hareketin
nice acı felaket-engiz kurak seneler suretinde cezası
çekileceğini söylemişti.”

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Semerkand’da ikametim esnasındaki zuhur eden vekayii
tamamıyla yazmak lazım gelse şu risale hiçbir vakit hitama
reside olmaz. Binaenaleyh o vekayi’den milletim hakkında
faidesi olabilenleri tahrir ile iktifa edeceğim.
Bir Rus memleketi olan bu şehirde on bir sene geçirdim.
Ekser evkatımı ata binmek ve ava gitmekle imrar ederdim.
Ahırımda on re’s binek atı ve on re’s mekari hayvanı mevşeklindedir.
şeklindedir.
cud olduğu gibi atmaca şahin gibi şikari kuşlarım da vardı.
Kuyruktan dolma tüfenklerle mücehhez beş yüz süvari bulunuyordu
ki bunların neferatına beşer rupiye ve zabitanına
daha fazla aylık veriyordum.
Masrafım ziyade olduğu için oldukça zaruret çekiyordum.
Rusların bana tahsis ettiği mebaliğ gayr-ı kafi idi. Bununla
beraber yine memnun idim. Çünkü onlardan bir şey
talebine hakkım yoktu.
Rus me’murlarıyla görüşürken tahsisat hakkında lakırdı
açıldı mı derhal bunun kifayetinden hatta bila-istihkak verilmiş
olmasından bahs eder:
– Bana gösterdiğiniz şefkat derecesinde Cenab-ı Hak
devletinizi payidar buyursun derdim.
Resmi günlerde Ceneral Abramof ile diğerleri beni evlerine
çağırırlar ve fevkalade ihtiramda bulunurlardı. Bilhassa
Ceneral Abramof pek ziyade meveddet ve samimiyet gösterirdi.
Ne vakit para yahud başka bir şeye ihtiyac hasıl olsa
nazırım Abdullah Han’ı –ki merhum Abdurrahim Han’ın
oğlu olup şimdi Katagan ve Bedehşan hakimidir– kendisine
gönderir ve bir mülakat taleb ederek maksadımı beyan
eylerdim.
Hülasa bana karşı ihtiramkarane davranırlar ve kavanin-i
hükumetten müstesna tutarlardı. Ne vakit istesem görüşmeye
giderdim. Onlar da arzu ettikleri gibi bana gelirlerdi.
Her ayın on beş gününü şehirde mütebakīsini de av
kand’da bu suretle geçti.
Yalnız mükedder olduğum bir şey vardı ki o da esir olan
validem ve haremim ile oğlum Abdullah’ın ne olduklarına
dair ma’lumatım yoktu.
Semerkand’a gelişimin ikinci senesi Afganlar ile Ruslar
arasında bir mukarenet husule gelmeye ve Alişir Han ile Rus
Devleti beyninde bir meveddet peyda olmaya başladı. Bunun
esbabını öğrendim.
Belh Hakimi Muhammed Alim Han Buhara Emiri Muzaffer
Han vasıtasıyla Ceneral Abramof’a ve Türkistan valisine
mektublar yollamış onlar da fırsattan bil-istifade cevaplar
yazmışlar.
Bidayeten gayet gizli tutulan bu haller bilahare şüyu’ bularak
gazetelere yazıldı.
Semerkand’a geldiğim esnada Bedehşan beyinin kerimesiyle
tezevvüc etmiştim. İkinci sal-i izdivacımda Cenab-ı
Hak bir erkek evlad ihsan buyurdu. İsmini Habibullah koydum
ki hala büyük oğlum olması dolayısıyla veliahdimdir.
Halen Afgan emiri olan Habibullah Han hazretleri Ondan
rullah [ ] tesmiye ettim. Bunlardan maada iki erkek ve
bir kız evladım olduysa da küçükken irtihal eylediler. Birkaç
sene sonra Rus Devleti Şehr-i Sebz üzerine asker gönderiyordu.
Ceneral Abramof bana:
– Maiyyetinizi alıp siz de askerimizle gitseniz iyi olur
teklifinde bulundu.
– Bidayeten de gerek valiye gerek size söylemiştim ki ben
Rus Devleti’nin hizmet ve me’muriyetini kabul edemem. İsterseniz
Şehr-i Sebz’in ümera ve ekabirini teşvik edeyim.
Şeraitinizi kabul eyleyerek musalaha yapsınlar dedim.
Ceneral –İş musalaha derecesini geçti ve i’lan-ı harb edildi
deyince:
– O halde beni ma’zur görünüz askerinizle kat’iyyen gidemem
cevabını verdim. Bir de Semerkandlıların bir şuriş
çıkarmaları ihtimaline binaen kendimi muhafaza için üç yüz
tüfenk ile mikdar-ı kafi fişenk istedim.
Ceneral buna müsaade etti. Ben de maiyyetimi silahlandırdım.
hareket etti. Ahaliyi tehdid için askerinizi Karşı yolundan
Şehr-i Sebz’e gönderin diye Buhara emirine de emir verildi.
Ruslar dört defa Şehr-i Sebz’in kal’asına hücum ettikleri
halde şehri alamadılar. Bu hücumlar esnasında Ceneral
Abramof hafifce yaralandı. Beş bin neferden ibaret bulunan
asakir-i muhacimeden iki bin kadarı da mecruh ve maktul
oldu.
Ruslar bu inhizam üzerine ahaliden altı günlük bir mütareke
taleb ettiler ve nakz-ı ahd eylemeyeceklerine dair söz
verdiler. Zavallı ahali bu muazzam devletin ahdini sabit
zannıyla teklifine razı oldu ve kal’adaki iki bin müdafi’den
bini Buhara emirinin geleceği yolda kalmış olan evlad ü
Ruslar kal’adaki kuvvetin azaldığını görünce gece yarısı
bir hücum yaptılar. Kal’adaki bin kişi merdane döğüşerek
muhacimleri evvela püskürttülerse de muahharan kancıkcasına
şehri almalarına mani’ olamadılar. Şehr-i Sebz ümerası
üç yüz kişi ile Kuhistan yolundan Katagan’a kaçtı. Rus cenerali
de beldeyi Buhara me’murlarına teslim eyledikten sonra
avdet eyledi.
Semerkand’a vürudunda ziyaretine gittim. Hafifce yaralı
bir dürbin verecek oldu. Halbuki bunlar Şehr-i Sebz’den aldıkları
ganaimden idi. Kabul etmedim ve:
–Bizim dinimizde müslümanlardan yağma edilen bir malın
kabulü caiz değildir diyerek gösterdikleri ahd-şikenliğe
canım sıkıldığı cihetle sözü kısa kesip kalktım.
SİYASİYAT
TAASSUB-I CAHILANE KIMDEDIR?
Harb-i hazır münasebeti ile İtalya muhibbi bir kısım matbuat-ı
ecnebiyye Tan gazetesi başta olduğu halde müslümanların
taassub-ı cahilane-i diniyyelerinden bahis açmışlardır.
Bu pek eski ve bu gibi hallerde ale’l-ade kullanılmış
bir silahdır. Yapılan haydudluğu yağmagerliği hak hakkaniyet
kavanin ve adat-ı mevcude ile tebriye etmeye muvaffak
olunamadığı esnada son silah ve istinadgah olarak
müslümanlara taassub-ı cahilane isnadına müracaat edilmiştir.
Zira işbu silaha müracaat edenler silahın pek keskin
ve müessir olduğunu pek ra’na biliyorlar. Bunlar pekala biliyorlar
ki bir Avrupalı ne kadar hür ve serbest olursa olsun ne
kadar din hakkında lakayd ve laübali ve hatta mütemadiyen
“ateye” yani dinsiz din düşmanı bulunursa bulunsun yine
bahis Müslümanlık’tan İslamiyet’ten açıldığı zaman kalbinin
en derin umkunda en hafi köşelerinde Müslümanlığa
edilecektir. Bugünkü Avrupa ne kadar alim ve danişmend
ne kadar Hıristiyanlık’tan tecerrüd etmiş olsa bile İslamiyet
hakkında tamamıyla bi-taraf olamaz. Mutlak kendisinde
kendi kalb ve dimağında bir Ehl-i Salib enkazı asarı bulunacaktır.
Arslan Yürekli Richard’ın Salahaddin’e karşı beslemiş
olduğu hissiyat ve efkardan bir kısmını olsun muhafaza etmiş
olacaktır.
Bu hali biz her günkü müşahedatımız tecrübelerimizle
görmekte hissetmekteyiz. Zaten de başka türlü olamaz.
Asırlarca devam etmiş olan bir tarihin izleri eserleri kolay
kolay silinmez mahv edilemez. İslamiyet ta bidayet-i zuhurundan
beri karşısına Avrupa’yı çıkmış bulmuştur. İbtida
şu husumet şu adavet müslümanların Roma ve Bizans ile
uğraşmasında temerküz etti. Madem ki yıpranmış izmihlale
ve inkıraza doğru sürüklenmekte olan şu imparatorluklar
salabet-i İslamiyyeye karşı müdavemet ve mukavemet edemeyerek
mahv u na-bud oldular bunların yerini tutmuş olan
Avrupa hükumetleri İslamiyet’e karşı ayn-ı tarik-ı adavet ve
husumeti ta’kīb etmeye devam ettiler. Hatta kin ve adavet-i
lerin bir zaman birleşmeleri ittihad ve ittifak etmeleri için en
büyük en müessir amil yerine geçti. İslam ve Müslümanlık
namı gelince bunlar kendi aralarında ihtilaf ve husumeti
unutarak kuva-yı müttehideleri ile İslamiyet aleyhine hücum
etmeyi vazife-i vicdaniyye kabilinden addediyorlardı. İşte
bunun içindir ki bir Pierre L
’Ermite’in bir Papa’nın propagandaları
neticesinde onuncu asrın evahirinde bütün
Avrupa’yı müttehiden İslamiyet’e karşı yürümekte olduğunu
görüyoruz. Tarihte “Hurub-ı Salib” namıyla meşhur
olan şu devr-i taassub tam üç yüz elli sene imtidad ediyor.
Bin-netice Avrupa mağlub oluyor. Lakin yorulmuyor bıkmıyor
hiss-i kin ve adavet daima kalbini sızlatıyor yakıyor.
can-güdaz bir sada-yı nefrin ve feryad ile karşılanıyor. Bütün
Avrupa şu hadisenin intikamını almayı kendisi için bir vazife-i
diniyye addediyor. İşte o günden bugüne gelinceye kadar
almış olan Osmanlılar Avrupa hücumatını def’ etmeye sarf-ı
himmet ve dikkat etmek mecburiyetindedirler.
Elbette ki bin seneden beri devam etmekte olan şu kadar
uzun bir tarih-i kin ve husumet kolay kolay unutulmaz. Bugün
bile dince en la-kayd en laübali olan ve ilimce en yüksek
makamları ihraz etmiş olan zevatın kalb ve dimağlarının
mahfi köşelerinde Pierre L
’Ermite’ler gizlenmiştir. Müsaid zamanlar
esnasında şu kalb ve dimağlar kurcalanırken Pierre
’Ermite’ler uyanıyor kendilerini gösteriyor.
Biz şu müddeiyatımızı isbat için Avrupa edebiyatından
en meşhur ulemanın asarından ve hatta bütün Avrupa’ya
dinsiz ve Hıristiyanlık düşmanı tanınmış zevatın te’lifatından
birçok deliller irad edebilirdik; fakat makalemizin hacmi bu
gibi tafsilata müsaid olmadığından biz kendi muhitimizde
herkesçe müşahede ve tahkīk edilebilecek birkaç delail ile
Bugün hiçbir Avrupa milleti yoktur ki Osmanlılık içinde
müteaddid ve muhtelif dini propaganda hey’etlerine Mission
religieuse malik olmasın. Şu hey’etleri hükumat-ı mezkure
buraya resmen gönderiyorlar resmen iaşe ediyorlar ve
resmen himaye ediyorlar. Bunun için hatta bütçelerinde
hususi tahsisatlar ta’yin ediliyor. Hatta Katolik dinini kendi
banı Fransa’dan nefy etmiş olan Fransızlar herkesten ziyade
memalik-i Osmaniyye’ye propaganda hey’etleri gönderiyorlar
herkesten ziyade Cizvitler için para sarf ediyorlar.
Kendileri için reva görmedikleri metaı bizim için bol bol sarf
ediyorlar!! İki ecnebi konsolosu tarafından neşr edilmiş olan
Suriye’de Arz-ı Filistin’de ve Şarkda Hükumatın Vaz’iyyeti
nam eser-i mühimde şu propaganda hey’etleri ve onların
faaliyeti hakkında verilmiş olan ma’lumattan anlaşılıyor ki
el-yevm memalik-i Osmaniyye’de elliyi mütecaviz propaganda
hey’etleri icra-yı faaliyyet ediyorlar. Bunlara mensub
ruhban ve keşişlerin adedi birkaç bine baliğdir. Te’sis etmiş
oldukları mekatibe gelince beş bini mütecavizdir. Şu mekteplerde
ta’lim ve tedris edilen etfalin mikdarı ise yüz binlere
varıyor ki bu mikdardan yüzde ellisi İslam evladıdır.
Şimdi soruyoruz: Acaba bütün küre-i arzda bir hükumet-i
Hıristiyaniyye bulunur mu ki kendi içine İslam hükumeti tarafından
resmen gönderilen ve resmen himaye edilen bir
ediniz?! Bugün bir ecnebi İslam kalkıp da Rusya’ya el-Cezayir’e
Tunus’a Hindistan’a Mısır’a ve sair bilad-ı İslamiyyeye
gittiği halde etrafını bir alay polis me’murları hafiyeler
atılıyor ma’nen de işkencelere ukūbata duçar oluyor. Hele
bir fikr-i dini için gelmiş olduğu anlaşılırsa istihlas-i giriban
etmesi bile kabil olamaz.
Halbuki bizde gözümüz önünde yüzlerce Hıristiyan propaganda
hey’etleri binlerce mekteplerinde ma’bedgahlarında
viyatımızı bütün kuvvetleri ile bozmaya bezl-i mesai ediyorlar.
Mekteplerde İslam çocukları Hıristiyan ayininin icrasına
mecbur ediyorlar. Ahkam-ı şer’iyye-i İslamiyye ilm-i hal
elsine-i İslamiyye asla ta’lim ve tedris edilmiyor!! Biz bunların
hepsine katlanıyoruz sabır ve tahammül ediyoruz ve
yalnız şimdi değil kavi muhteşem Avrupa’yı önümüzde titrettiğimiz
zamanlarda ediyorduk. Zira din-i İslam fıtri tabii
akli ve mantıkī bir din olduğu için hiçbir şeyden korkmuyor
muhtevi olduğu hakaika güveniyor ve binaenaleyh başka
dinler hakkında başka ayinler hakkında husumet adavet
beslemeye asla lüzum görmüyor.
Tebaa-i hıristiyaniyyeye gelince Avrupa hükumatının
taht-ı idaresinde bulunan İslamların halleri ile hükumat-ı İslamiyyenin
taht-ı idaresinde bulunan hıristiyanların ahvali
mukabele edildikte Avrupa’nın kızarması mahcub olması
yerlerin altına girmesi lazımdır. Zira tebaa-i İslamiyyenin her
nevi’ hukūk-ı medeniyye ve siyasiyyeden mahrum oldukları
halde Hilafet-i muazzama-i İslamiyye içinde hıristiyanların
hukūk-ı medeniyye ve siyasiyyece İslamlardan asla farkları
yoktur. Bugün İngiltere Fransa Almanya parlamentolarında
nümune için olsun bir tane İslam meb’usu daire-i resmiyyelerinde
bir tane İslam me’muru bulunmadığı halde Osmanlı
Meclis-i Meb’usanı ve A’yanı içinde bütün akvam-ı Hıristiyaniyyenin
aded-i nüfusu nisbetinde meb’usları ve a’yanı
bulunmakla beraber hey’et-i vükela devair-i resmiyyede de
birçok hıristiyan bulunduğu ma’lumdur. Bundan maada
hükumat-ı Hıristiyaniyye taht-i idaresinde bulunan müslümanlar
hiçbir yerde teşkilat-ı hususiyyeye malik olmadıkları
esnada memalik-i İslamiyye’de teba’a-i gayr-ı müslime teşkilat-ı
hususiyyeye malik ve ayrı ayrı cemaat teşkil ederek
kendilerine mahsus umur-ı diniyye ve maarifde tamamıyla
müstakil ve bahtiyardırlar! Bu da ta öteden beri İslamiyet’in
beşeriyete bahş etmiş olduğu bir fazilet bir ni’met neticesidir.
Bu noktayı daha mufassal tedkīk etmek isteyenler kendisi
Hıristiyan dinine mensub olan Corci Zeydan’ın Medeniyet-i
hiçbir hıristiyan hükumetinin taht-ı idaresinde tebaa-i
Hıristiyaniyye hilafet-i İslamiyye dairesinde nail olmuş bulundukları
hukūk ve imtiyazata malik olmamışlardır. Eğer
bugün Osmanlı tebaa-i Hıristiyaniyyesinin hali mesela Rusya
ve Almanya’daki Hıristiyan Lehlerin hali ile mukabele
edilirse şeref ve faziletin hangi tarafta olduğu anlaşılır!
Tan ve emsali gazeteler vahşetten ve taassubdan dem
vurmasınlar. Bugün bütün beşeriyet Avrupa’nın zulüm ve
teaddisi altında inliyor eziliyor. Avrupa ruhbanlarının dailerinin
dini propagandistlerinin şarka sokmak istedikleri İncil
ve Tevrat arkasında daima hun-riz hançerler yakıcı ateşler
saklanılıyor. Bari utanacak yerde iddia-yı fazilet etmesinler!

----
HILAL VE SALIB
----

Avrupa medenileştikçe akvam-ı Asyaiyye ile İslam aleyhindeki
kin ve adavetleri artıyor. Hükumat-ı İslamiyyenin
tahdid ve taksimini Avrupalılar bir vazife-i dini ve vicdani
addederek memalik-i İslamiyyenin siyaseten iktisaden kendi
nüfuz ve tagallübleri altına girmesi için çalışmaktan bir an
hali kalmamışlardır. Otuz seneden beri alem-i Nasraniyyet
her vesile ile fırsat düştükçe hükumat-ı İslamiyyeyi zarar ve
ziyana sokmayı servetlerini mallarını istiklallerini ellerinden
gasb etmeyi adet edinmiştir. Berlin Kongresi Londra ve
muş bir ağdan başka bir şey değildir.
Koca bir dünyanın rub’unu teşkil eden Hindistan’ı Cezayir
ve Tunus’u Mısır’ı Hive ve Türkistan’ı Afrika’nın en
bü­
yük arazisini zabt ve istila eden İngiltere Fransa Rusya
Almanya ve sair düvel-i Mesihiyye bu kadarla kanaat etmeyip
en sonra İran ile Fas kıtaat-ı İslamiyyesinin de gasb ve
teshirine karar vererek bu hususta her türlü entrikayı çevirip
müteaddid fesad dolablarını kurdular.
Osmanlı-Yunan Muharebesi neticesinde Devlet-i Aliyye
tarafından kılıç ve muzafferiyet hakkı olan araziyi temellük
etmeye “salibin girdiği yere hilal giremez” kaziyye-i sofistaiyye
ve gayr-ı mantıkıyyesi ile mümanaat gösterdiler.
Yeniden hab-ı giran-ı gafletten henüz uyanmaya başlayıp
da Avrupa’nın meşrutiyet-i idare tarzını kabul eden Devlet-i
Osmaniyye ve İran hükumetine karşı türlü türlü müşkilat
ve Hersek’in Avusturya idaresine zam ve ilhakına Girit’in
muhtar ve mümtaz bir hükumet-i milliyye-i Mesihiyye şekline
girmesine göz göre yardım ettiler.
Biçare İran bunca fedakarlıklar neticesinde binlerce değerli
genç ve mütefekkirininin kanları bahasına aldığı meşrutiyeti
Rusya ve İngiltere çok görerek Muhammed Ali’yi
tahrik ve teşvik ile İran Millet Meclisi’ni ona topa tutturup
vükela-yı milletin bir kısmını kılıçtan geçirerek bir kısmını da
çil yavrusu gibi dağıttılar. İran meşrutiyetperverleri tekrar
var kuvveti bazuya verip milli bir ordu tanzim ve teşkil ile
Tahran üzerine yürüyüp Muhammed Ali’yi hal’ ettikten sonra
hükumet-i meşruta ve milliyenin yeniden teşkiline muvaffak
olunca Rusya hükumeti enva’-ı fitne ve fesad ile İran’ın
kendi aşairini öz evladını kıyam ve isyana tahrik ile İran
hükumetine enva’-ı müşkilat ve aksam-ı felaketleri hazırladı.
Bir yandan İran’ın cihet-i şimaliyyesinde bulunan Recim
Han’ı Türkmenleri Şahsevenleri cenubunda kain Kaşkai
ve gayret ettikten maada diğer taraftan Muhammed Ali’yi
Şuaussaltana’yı Erşedüddevle ve Salarüddevle ile Mücellilüssultan’ı
tuğyan etmeye Rusya hükumeti gereği gibi çalıştı. İran’ın
umur-ı maliyyesini ıslaha gayret eden Saniuddevle’yi kendi
tebaasına öldürtüp Amerika’dan celb edilen maliye müşavirlerini
de koğdurdu.
Bilahare bir iki ültimatom ve nota ile metalibini İran
hükumet-i zaife ve mağlubesine kahr u tezvir-i hainane ile
kabul ettirerek koca Azerbaycan’ın işgaliyle yüzlerce vatanperveranı
ulema-yı kiram ve sadat-ı izamı celladane bir
surette İranilerin matemli bir gününde –Muharrem’in onunda–
darağacına çekip zavallı adamların hayatlarına hatime
verdi.
Bu kadarla da iktifa etmeyip en sonra umum müslümanların
Ali bin Musa er-Rıza hazretlerinin Meşhed’deki merkad-i
mübarekini de –ki umum müslümanların ziyaretgahını teşkil
ediyor– topa tutup sinin-i vefireden beri müslümanlar tarafından
oraya nüzurat ve hedaya kabilinden olarak takdim
kılınan asar-ı nadire ve giran-baha ile kütüb-i nefiseyi elegeçirip
Petersburg’a göndererek kendi müzesinin tezyinine
hizmet etmiştir.
Terakkī ve teali şeh-rahına doğru ilerlemekte olan Devlet-i
Aliyye-i Osmaniyye’ye külle yevmin çeşit çeşit müşkilat-ı
dahiliyye ve hariciyye ihdasıyla bütün anasır-ı Osmaniyye
arasında nifak ve şikak tohumlarını saçarak gah Arnavudları
gah Yemenlileri kıyam ve isyana tahrik ile hükumeti kendi
umur-ı dahiliyyesiyle meşgūl edip terakkīden alıkoydular.
En sonra bunlardan da bir faide göremeyince İtalya hü­
kumetini Trablusgarb ve Bingazi’yi zabt ve temellüke sevk
eylediler.
Avrupa bunu yapmakta böyle davranmakta kendi nokta-i
nazarından ma’zur ve haklı idi. Çünkü alem-i İslamiy­
yet’te görünmeye başlayan nur-ı hidayet ve intibah müslümanları
seyr-i seri’-i fevka’l-ade ile semt-i maksuda
savb-ı matluba çekip götürdüğünü gören düvel-i Mesihiy­
ye daha işin başlangıcında mukaddimesinde düvel ve hü­
kumat-ı İslamiyyenin amal ve tasavvurat-ı aliyyesine ma­
ni’
ve haylulet icadıyla müslümanları azm ü tasmimlerinden alıkomayacak
olurlarsa nihayetü’l-emrde hiçbir şey yapmaya
muktedir olamayacaklarını iyiden iyiye biliyorlardı. Binaenaleyh
sonra Fas hükumet-i İslamiyyesi’ni zabt ve taksim eylemeyi
farz ve vacib bildiler.
Buna mukabil Fransa hükumeti İngiltere’nin Mısır’daki
hukūkunu Rusya da Almanya’nın İran’daki menafi’-i ticariyyesini
kabul ve tasdik etmek suretiyle kozlarını paylaşıp
bu yağlı lokmaların kemiklerini de İspanya ve İtalya devletlerine
terk eylemek istediler. Devlet-i Osmaniyye ile mücahidin-i
rini tahmin etmeyen Avrupa hükumatı İtalyanların Afrika-yı
Osmani’deki mağlubiyetlerini görünce izhar-ı hayret etmeye
başladılar. Fuzulane bir surette Trablus’u ve Bingazi’yi
kendi memalikine zam ve ilhak eden İtalya ilk defa Devlet-i
Osmaniyye’ye tazminat vermekle harbin hitam bulacağını
tahmin ediyorken bilahare evdeki pazarın çarşıya uymadığını
anlayınca Osmanlıları sulha yanaştırmak için en hassas
bir noktaya ilişip Avrupalıların müdahalesini da’vet etmeye
teşebbüs etti. Çanakkale Boğazı’nın kapanıp açılmasından
devlete bir ziyan erişmeyince ve Times ’in ta’bir ve iddiasınca
bi-taraf olanların muhariblerden ziyade zarar ve ziyana
duçar olduklarını gören İtalya Rusya’nın ima ve işaresiyle
müttefiklerinin tasvib ve tensibleriyle Adalar Denizi’ne harekat-ı
harbiyyeyi nakil ve tahvil edip Rodos’u muhasara
ve işgal eyledi. Akibinde tavassutlar konferanslar kongreler
akdi lüzumuna dair olan nakarat birbirini mütevali Avrupa
matbuat sahaifini işgal etti.
Rusya hükumeti ise Japonya Muharebesi’nde gaib ettiği
şeyleri İran ve Osmanlı hükumetlerinden telafi etmeye kendisince
karar vermiş olmalıdır ki bir aralık Osmanlı hududuna
kendi askerini tahşid etmiş ve bu vesile ile hükumet-i Osmaniyye’yi
Saviçbulak ve sair arazi-i İslamiyyeyi yed-i zabta geçirmek
ve ötede İtalya’nın metalibini bir takrib ile kabul ettirmek
Rusya zannediyordu ki kendi fikrine Avrupa devletlerini
konacaktır.
Bi’n-netice yanlış yola salik olduğunu İngiltere ve Fransa’nın
adem-i muvafakatlarıyla Avusturya ve Almanya’nın
tehaşileriyle anlayıverdi. İngiltere ve Fransa hükumetleri
bundan ziyade Devlet-i Osmaniyye’yi icbar etmek dayattırmak
gibi ısrar ve ibramların neticesini vahim telakkī ettiklerinden
tabiatıyla gevşek –bi-taraf– davranmayı kendi
menfaatleri uğrunda tercih eylediler.
Zira fazla tazyik neticesinde yeryüzünde bulunan
bil-cümle müslümanların bi-zar olacaklarını ve dolayısıyla
bir Hilal ve Salib muharebesine yol ve sebebiyet verileceğini
güzelce biliyorlar. Nitekim bugünkü günde Afrika’daki
müslümanların maa iyal ü evlad İtalyanlara karşı muharebe
etmekte oldukları halde Fas kabail-i İslamiyyesinin de bir
yandan Fransızlar aleyhinde sell-i seyf-i celadet ettiklerine
bakılırsa Avrupa devletlerinin ısrar ve taannüdleri neticesinde
mesail-i hazıranın pek fena bir şekil ve kılığa gireceğine
şübhe etmemelidir.
Şimdilik biz müslümanlar için her şeyden elzem ve vacib
olan bir şey var ise o da hakīkī bir sabır ve ittihaddır.
Huda-nekerde na-çar ve muztar kalacak olursak o zaman
muhaberat ve müzakerat-ı diplomatikiyyeden ziyade bütün
münazaat ve müşagabatı keskin kılıç halledecektir.
FAS AHVALİ
Avrupa merakiz-i mühimmesinden vürud etmekte olan
telgraf haberleri Fas ahvalinin gittikçe ehemmiyet kesb etmekte
olduğunu mutazammındır. Bu telgrafların mahmul
olduğu haberlere göre Faslılar Fransızlar aleyhinde kıyam
etmiş ve şiddetli muharebelere başlamışlardır. Bu muharebe
yavaş yavaş yağmaya başlayarak bulutların her tarafı kaplayıp
da kesilmeyen yağmur gibi Fas ikliminin her tarafına
sirayet etmiş ve cidden büyük ma’rekelere vak’alara melhamelere
mukaddime olacak bir vaz’iyet almıştır. Faslılar
Abdülhafiz’in dinine vatanına milletine karşı caiz gördüğü
zimam-ı idaresini yedine geçirmek isteyen ırkan ruhen
hissen ve fikren maddeten ve ma’nen muhalif olan ecnebi
bir hükumetin esiri gibi zir-i mahkumiyetinde kalmaklığı
sızlara karşı bu dehşet-nak muharebe ateşini açmışlardı. Fas
kabail ve aşairi hain Abdülhafiz’in Fas namına kabul eylediği
Fransız himayesini hiçbir vakit asla tanımayacakları
sine hiçbir zaman muvafakat etmeyecekleri ve bunun için
Fransızlara karşı açtıkları bu muharebede sebat ve devam
edecekleri şüphesizdir.
Çünkü Faslılar Fransızların Cezayir’e duhulünden bugüne
kadar Cezayirlilerin Fransızlara olan sadakat ve fedakarlıklarına
rağmen haklarında tatbik etmekte olduğu
mezalim ve taaddiyatın tahammül-suz nümunelerini bilmez
değillerdir.
Evet Faslılar biliyorlar ki komşuları ırk ve dindaşları
olan Cezayirliler Fransızlara cansiperane hizmet etmişlerdi.
Fransa’nın her hangi tarafla muharebesi oldu ise ibtida
Cezayir’den asker tertib edilir ve o tarafa sevk olunur idi.
Bu asker ise Fransa için gittiği yerde hem şecaat-i fıtriyyelerini
gayret-i mahsusalarını isbat eylemişler idi hatta Almanya
muharebesinde ibtidaki Weissenburg Vak’ası’nda nice bin
Cezayir canları Fransa’nın namus ve hukūkunu muhafaza
muharebesi yok gibi idi. Bugün de böyledir. Hakīkat böyle
olduğu halde Cezayirlilerin bu kadar sadakat ve fedakarlıkları
mukabilinde Fransa’dan ne mükafat gördüler? Vaktiyle
Cezayirliler Dayılar’ı idaresinde Hilafet-i Muazzama-i
Osmaniyye’nin rızasına mugayir olarak gördükleri zulüm
ve taaddiden kurtulamadılar da Fransızların ellerine geçtiklerinde
adaletlere mi gark oldular? Mal namus ırzlarını
emniyet ve refah-ı halde mi buldular? Memleketlerinde hiç
olmaz ise bir nahiye müdürlüğü şöyle dursun canlarını telef
edercesine içinde bulundukları askerliklerinde yüzbaşılık
rütbesini ihraz edebilmek kadar hukūk mu kazandılar?
Hiçbir şey… Nihayet İmparator Napolyon’un sükūtundan
sonra teşekkül eden hey’et tarafından Cezayir’in müstesna
bir halde tutulmayıp da asaleten Fransa’nın bulunduğu derecede
müsavat üzere idaresi resmen gazeteler ile neşr edilmekle
güya i’lan-ı adalet olundu. Fakat ne oldu? Cezayir’in
üç eyalete taksimiyle her birinin ikişer meb’usu olmak ve
teferruat-ı müessesatının icrasıyla yalnız Musevileri o derece-i
müsavata mazhar edilerek müslümanlar bu hukūk-ı
telef eden Museviler imiş de Cezayir’de bedevilik ile rast geldiği
yerleri gasb u garet eyleyen müslümanlar imiş!
mezalimi Faslılar bütün çıplaklığı ile bildiklerinden ve iki seneden
beri bu mezalimin aynı kendilerine tatbik edilmekte
olduğunu gördüklerinden Fransa himayesine asla razı olmayacakları
ve hain-i vatan ve İslam Abdülhafiz’in imza eylediği
himayenameyi Fransa’ya yırttırmak ve mukadderat-ı milliyyelerini
kendileri idare ve istiklal-i ictimailerini muhafaza
etmek için Fransa’ya karşı açtıkları muharebelerinde devam
ve bu hususta müdafaası için bütün varlıklarını feda edecekleri
pek tabiidir.
Bu makaleyi yazmakta olduğum esnada şark ve garbın
bütün büyük matbuatıyla beraber alem-i İslam’ın en
büyük mecelle-i ilmiyye ve siyasiyyesi olan mu’teber Sebilürreşad
’ın bu muhterem sütunlarında vicdani büyük bir
te’sir ve teellüm ile okuduğum şu “Fas’ta ihtilal Fransızların
asıp kesmelerine i’damlarına rağmen el-an devam ediyor.
Şu son günlerde altmış kişiyi Fransızlar i’dam ettikleri halde
cesur Faslılar üzerine bir gune te’sir bahş etmemiştir. Mutaassıb
ve dindar ahali vatanına milletine hain olan Mulay
Hafiz yerine şürefadan bir zatın emarete intihabına teşebbüs
etmişlerdir. Fas kabaili Fransızların memleketlerini yurdlarını
zabt u tasarruf etmeye muvafakat etmek istemiyorlar.
Fransızlar ise ahaliden zabt ettikleri emlaki iade etmedikleri
gibi bu babdaki şikayatı dinlememek için de karar vermişlerdir.
Bu politika ile asıl Faslılar Fransızlara ısınamayacakları
aşikardır. Enva’-ı mezalim Fransızlar tarafından icra edilmekte
ve medeni bir kavim olmadıklarını Faslılar nazarında
min külli’l-vücuh isbat etmektedirler.” Sududundaki telehhüf
ve teellüm-alud muhrik sözler biçare Fas mazlumlarının
meslek-i hazırlarında pay-endaz-ı mukavemet olacaklarına
delil ve bürhandır.
Faslılar kendilerini bir ecnebi hükumetin taht-ı esaretinde
görmek ve mezalimini çekmek istemediklerinden istiklal-i
millilerini müdafaa için silaha sarılmışlardır. Fransızlar Fas
gibi Cezayir’de Afrika’da Asya’da her nam ile istila eyledikleri
fakat Faslılar o adaletten zerre kadar nasibedar olmamışlardır.
Nihayet bunu anlayan Faslılar şimdi ortaya atılmışlar
uğraşıyorlar. Fakat muvaffak olabilecekler mi? Burasını işlerin
bundan sonra kesb edeceği suret-i hal gösterecektir. Eğer
Faslılar şu hareket-i ihtilaliyye ve muharebe-i milliyyelerini
yalnız istiklallerini iade etmek ve ele geçirmeye hasr edip
de yekdiğerlerinin ittifak ve ittihadından ayrılmazlar her hal
ve hareketlerini yolunda tutarak yeni sultanın emri haricine
çıkmazlar ve muharebenin bütün metaib ve mezahimini iktihamda
sebat ve metanet gösterirlerse nail-i emel olabilirler.
Ancak aralarında ittifak olmayarak her kabile kendi başına
birer heva-yı ihtilale düşer de bir kısmı muharebede
sebat ve mukavemet göstermek tarafını iltizam diğer kısmı
dahi Fransızların eslihalarına altın ve hilelerine kapılmak tarafını
cekleri emsaliyle müberhen olan ahval-i mücerrebedendir.
Belki böyle müteferrik bir surette hareketleri bundan sonra
bütün bütün perişan ve sefalete duçar olmalarını intac
edecektir ki Fransızların dahili erbab-ı ihtilale bir kere galib
gelmesiyle bunların bu sırada hareket-i ihtilaliyyede bulunmamış
olan müslümanların nihayet derece tenkillerine i’tina
ve dikkat eyleyeceği müsellem bir keyfiyettir.
Muharebenin Faslılar nokta-i nazarınca olan suver ve
eşkali budur. Fransızlara gelince bunu ikinci bir makalede
tedkīk ederiz.

----
MEKATIB
----

NIL’DE SALIB VE HILAL
Medeniyeti insaniyeti yalnız kendilerine mahsus bir
tabiat-ı saniyye addeden ve bu isti’dada malikiyet ancak
mezheb-i Hıristiyaniyyenin ilkaat-ı ruhaniyyesinden olduğu
ze­
habına düşen taassubu ise –lisan-ı Osmani’deki ma’nasıyla–
alem-i İslam’ın kılıç ile kazandıkları mezhebleri iktizasından
olduğu iddiasında bulunan millet-i Hıristiyaniyyenin
kisve-i ruhbaniyyesine bürünmüş bir zat artık medeniyetin
evc-i balasına varmaya ramak kalmış dedikleri bu yirminci
asırda medeniyet ve insaniyet namını adeta tahkīr edercesine
bazı neşriyatta bulunuyor. Eğer medeniyet ve insaniyetin
ma’na-yı hakīkīsi bizim anladığımız gibi “Cenab-ı Hakk’ın
beşere ihsan buyurduğu fezail-i evsaf-ı ruhaniyye ve kalbiyye
hüsn-i hal ve refah ile sanayi’ ve ticaretin semere-i hal-i hazırından
bi-hakkın istifade etmek üzere hal-i asayişte yaşamak”
demek olmayıp “alem-i beşeri ve mezhebleri yekdiğerine
karşı kıyam ettirip boğazlaştırmak” demek ise ona
alem-i İslam’ın hiçbir diyeceği kalmaz.
Hazret-i İsa as ashabına: “Dünyanın her köşesine gidiniz
namıma her kavme telkīn ediniz size ne emr ettim ise
onları öğretiniz. Size eza ve cefa olunur belki seriniz vücudunuzdan
cüda olunur lakin bunların hepsine benim için
tahammül ediniz” dediğini millet-i Hıristiyaniyyenin yanlış
tefsir etmiş oldukları anlaşılıyor. Zira bugün memleketimizdeki
rahat ve huzuru selb eden kimlerdir? Memleketimizde
din muharebesine ibtida eden kimdir? Trablus Muharebesi
bir din muharebesi olduğunu İtalyanlar aleni söyledikleri
gibi resimlerle dahi aleme gösteriyorlar. Madem ki bizim
medeni olmadığımızı ve Avrupa’ya pek karib bulunmadığımızdan
ona eşedd-i ihtiyacımızı iddia ediyorlar; hiç olmaz
dik ediyorlar da niçin rah-ı terakkīde önümüze bir sedd-i
azim çekiyorlar? Bugün aleyhimize kıyam eden hükumet
Katolik milletine mensub olduğundan Katoliklik ile Protestanlık
beyninde mevcud olan zıddiyet-i azimeye ve Protestanlığın
bidayet-i intişarında Protestan mezhebini kabul
eden biçarelerden binlercesini Katoliklerin cayır cayır ateşte
yakdıklarına rağmen bugün en büyük ve sahib-i nüfuz Protestan
milletlerinin İtalya vahşetine karşı nazar-ı la-kaydi ile
bi-hareket durmaları acaba neye mübtenidir? Kıyam İslam
aleyhine olduğu için her ne kadar doğrudan doğruya iltizam
değilse de ma’nen muavenet demek olduğunu ima etmez
mi? İşte bu halin medeniyetten mi yoksa bize atf olunan
mutaassıblığın fazla mikdarda kendilerinde bulunduğundan
mı tevellüd ettiğini kariin-i kiramın hükmüne terk eylerim.
Biz bugün bu adaletsizlikleri Avrupa’nın İslam aleyhindeki
bu hareketleri yalnız kayd ile iktifa ederiz. Bir gün gelecek
elbet bunların hesabı görülecektir. Ben temenni ederim
ki bugün bütün Avrupa memalikinde dolaşan müslümanlar
boş yere vakit geçirmeyip aleyhimizde kurulan bütün entrikaları
tedkīk ederek görsünler ve vatandaşlarımızın enzar-ı
tarafında bulundurdukları adamları vasıtasıyla her gün ahval-i
ve mufassal haberler aldıkları halde biz Avrupa’da bulunan
vatandaşlar dindaşlar neden aleyhimizde çevrilen entrikalardan
yekdiğerimizi haberdar etmeyelim? Fakat vatandaşlarımız
da bu yazdıklarımızı kemal-i ehemmiyyetle nazar-ı
daha. Bu kısa fakat ma’nası çok sözleri okuyarak derin derin
düşünmeli ve buna karşı ne yapmak lazımsa hiçbir fedakarlıktan
çekinmeyerek yapmalı.
Mısır ve Nil-i ulya cihetlerine seyahat eden Neomark’da
Forstenfeld’de ruhbaniyet ile meşgūl Kudüs Protestan Medresesi
Ulum-ı Atika Meclisi a’zasından Doktor Feylesof Julius
Bomer’in sene-i Efrenciyye’sinde:
“Nil’de Salib ve Hilal”
Namıyla te’lif eylediği kitabı: “ Salib Hilal Salib
ve Hilal Muharebede” namlarıyla üç kısma taksim eder ve
mukaddimesine de şu yolda başlar:
“ Temmuz’unda hemen üçüncü defa olarak memalik-i
Osmaniyye’de meşrutiyet i’lan olundu. Bununla da henüz
nihayetinin neye müncer olacağı şimdiden tahmin ve
takdir olunamayacak bir takım karışıklıkların vücud bulmasına
sebeb olduğu gibi el-an kağıd üzerinde memalik-i Osmaniyye’nin
bir cüz’ü addolunan halbuki otuz bu kadar seneden
beri İngilizlerin taht-ı idaresinde bulunan Mısır kıt’ası
da alemin nazar-ı dikkatini kendi üzerine celb eyliyor. Kıt’a-i
mezkure henüz Türkiye’nin idaresi tahtında iken bulunduğu
hal ile şimdiki hali kıyas edilecek olursa fark hemen gece
meşrutiyetle idarenin Mısırlılara şümulü yok mudur? Genç
Mısırlılar Cenevre’de tecemmu’ ederek: Türkiye’nin cihat-ı
sairesinde icra olunan teşekkülat ve teceddüdat tebaa-i
Osmaniyyeden bulunduğumuz için bizim de hakkımızdır…
diyerek Genç Türklerin bu kadar senelerden beri Paris’de
meşrutiyet için tertib ettikleri planlar üzerinde terk ettikleri
olanca kuvvetleriyle çalışıyorlar. Maamafih Genç Mısrilerin
hareketleri evvel ve ahir nail-i emel ve maksad olacaklarına
hiç şübhe bırakmaz ise de; istikbalde Mısır kıt’ası üzerine söylenecek
kat’i sözü acaba Hilal mi yoksa Salib mi söyleyecek
olduğu en ziyade şayan-ı ehemmiyyet bir sual olduğundan
Avrupa medeni garb devletleri hususiyle alem-i Hıristiyani
buna ziyadesiyle hisse-mend olduklarından nazar-ı bi-kaydi
ra müteallik mezhebleri yekdiğeriyle kıyas birbirlerine karşı
olan rekabeti nazar-ı dikkate alarak her şeyin ta balasından
ka’rına kadar olan ahvali ayne’l-yakīn müşahede ile layık
olan hükmü vermeli! Bununla beraber alem-i İslam ile Hıristiyanlık
henüz vakti muayyen olmayan bir zamanda mahal
mahal yekdiğerleriyle suret-i ciddiyyede çarpışacaklarını
kimse hatırdan çıkarmamalıdır. Düşecek zar ne Vüsta Afrika’da
ne de Hind’de olmayıp yalnız Mısır’dadır. Burada
kimin menfaatine zar düşer ise onunla alem-i İslam’ın bekasına
veya adem-i bekasına hüküm verilmiş olur.
“Onun içindir ki hıristiyanlar daima gözlerini açık
bulundurarak Mısır’a atf etmelidir. İslam ile Hıristiyanlık beyninde
vukūu ihzar olunmakta olan bu kat’i son muharebeye
hisse-mend olunuz. Hıristiyanlığa dilsiz bir şahid olmayınız.
El birliğiyle icraata sarılınız. İslamı mağlub etmeye yardım
ediniz. Herkes kendi hissesine isabet edeni yapsın!..”
Zavallı İslamların mahvına uğraşan Hıristiyaniyet’in yekdiğerine
karşı olan teşvikatından ibret alalım da onların ihzar
etmekte oldukları hücumlarına karşı bir kütle-i vahide
halinde kendimizi ve din-i mukaddesimizi müdafaa etmek
sa’y ü gayret etsin. Cenab-ı Hak adildir. Başkası için kazdığı
kuyuya insan kendi düşer.
HAYAT-I AKVAM-I İSLAMİYYE
BOSNA MÜSLÜMANLARI
senesinin ilkbaharı esnasında Bosna müntesibin-i
müslüman kardeşlerimizin nazargah-ı ıttılaına arz etmek isterim.
Evvela bunu mucib olan esbabı bir mukaddime ile izah
edeyim: Bosna-Hersek’in Avusturya tarafından istilası üzerine
hükumet-i müşarun-ileyha –bütün umura vaz’-ı yed
ettiği gibi– evkaf-ı İslamiyyeyi dahi nezareti altına almış
ve istediği gibi yirmi sekiz sene kullanmıştır. Memleketimiz
müslümanlarının intibahı üzerine hükumetten vukū’ bulan
mütalebatı miyanında evkaf ve maarif-i İslamiyyenin istiklali
mes’elesi mühim bir mevki’ işgal ediyordu. On sene kadar
devam eden mücahede neticesinde müslümanlar evkaf ve
maarif-i İslamiyye muhtariyetine nail oldular. Bu muhtariyetin
hududu İslam ve hükumet murahhasları arasında vukū’
bulan ictima’larda kabul edilen “Evkaf ve Maarif-i İslamiyye
Muhtariyeti Nizamnamesi” ile ta’yin edilmiştir. Tabiidir ki bu
muvaffakiyet bütün müslümanları derece-i nihayede memnun
etmiştir. Bununla müslümanlar artık isbat-ı rüşd ederek
kendi mallarına vaz’-ı yed etmiş oluyorlar.
Umur-ı evkaf ve maarifin tedviri için iki hey’et-i müntehabe
maliyyesi hakkında mukarreratta bulunur diğeri ise mukarreratı
şer’-i şerife muvafık bulduğu halde kabul ve maarif-i
ba’de’l-müzakere ittihaz eder.
Umur-ı maliyyenin tedviri vazifesiyle mükellef olan hey’­
et her sancaktan gönderilen dörder meb’ustan teşekkül
e­
der. İkinci hey’et ise her kazanın tabi’ oldukları sancağa
gönderecekleri iki murahhastan teşekkül eden hey’etin Saraybosna’ya
gönderecekleri ilmiyeye mensub iki murahhas
nazaran on iki alimden teşekkül eden bu hey’ete “Hacegan
Meclisi” denilir. Bu son meclis reisü’l-ulema ile dört refikini
müfti umur-ı maliyyeyi tedvir eden hey’etin a’za-yı tabiiyyesi
addedilirler. Her iki meclis Reisü’l-ulemanın riyaseti altında
Evkafın umur-ı maliyyesi Meclis-i Evkaf’ın intihab ettiği
hey’et-i idare tarafından rü’yet edilir. Hey’et-i İdare’ye riyaset
eden zat Evkaf Müdiri namı altında tedvir-i umur eder.
Bizdeki teşkilat-ı ilmiyye hakkında şu muhtasar ma’­
lu­
mat­
tan sonra iki hey’etin münasebat-ı mütekabilesini ted­
kīk edelim: Birinci intihabatta mevki’-i iktidara geçen bu iki
hey’et arasında daha ibtida-yı faaliyyette ihtilaf hasıl olmaya
başlamıştır.
olduğu üç müftiliğe –evvelkilerin vefatına mebni– diğerlerini
ta’yin etmemesinden ileri geliyordu. Tabaka-i münevverenin
bu tekasüle hiddet etmeleri ber-vech-i zir esbabdan
neş’et ediyordu:
Reisü’l-ulema bir müftilik mahalli açılınca üç ay zarfında
diğer birisini makam-ı iftaya ta’yine Muhtariyet Nizamnamesi’nin
madde-i mahsusası mucebince mecburdur. Hükumet
her ne kadar bu nizamnamenin kafili sıfatıyla reisi buna
milliyyelerini te’hire uğratabildiğinden hiç ses çıkarmıyordu.
Her müftinin Nizamname’nin mevadd-ı mahsusasıyla muayyen
vezaifi vardır. Makam-ı mezkurda eğer ondan mes’ul
edilecek zevat bulunmazlarsa umur-ı mezkurenin son derecede
mutazarrır olacakları muhakkaktır.
bulmuştur. Ehemmiyetine mebni onu bir parça mufassal
olarak izah edeceğim: Bosna’nın birçok taraflarında vakfın
hali emlaki vardır. Vakıf bu mahallerden hiçbir faide görmediği
halde hükumete bunlar için ağır vergiler vermek
mecburiyetinde bulunuyor. Halbuki o mahallere binalar
edadan sonra– % ila varidat te’min ederlerdi. İşte bu
te muhalifdir” diyerek ibraz-ı muhalefet ettiler. Maa-haza bu
mes’ele Fetvahane’den istifta edilerek terakkīperverlerin arzusu
vechile halledilmiştir.
Yukarıdaki müftilerin adem-i ta’yini mes’elesinde reisin
de bir takım esbab-ı indiyyesi vardır. Çünkü bu üç
mevki’ açık kaldıkça onları gaye-i amal edinen ulema –menfaatleri
muktezası olarak– reise hoş görünmeye ona –velev
vicdanlarına muhalif olsun– tarafdar olmaya mecburdurlar.
Reis de bil-mukabele müftileri ta’yin etmeyerek bunu emel
edinen ulemayı kendisine karşı beyne’l-havf ve’r-reca bir
hale koymayı menfaati iktizasından addedeceği şüphesizdir.
Fakat bu esbabın vatanperverane olmadığını yukarıdaki
satırları okuyanların derhal kabul edecekleri bence muhakkaktır.
Üçüncü ihtilaf nisvanın tarz-ı terbiyyesi mes’elesinde
zuhur etmiştir. Yegane bu mes’elede Reisü’l-ulema’yı haklı
görüyorum. Bu mes’elede kuteh-bin terakkīperverler son
derece saçmaladılar. İlmiyyenin irticaı hakkında uzun ve
müheyyiç makaleler neşr ettiler. Makalelerinde her ne kadar
o kadar açığa çıkamıyor idiyseler de hususi mahfillerde hacelerin
memleketten tard edilmeyince terakkīnin adem-i imkanından
bahs ediyorlardı. Cehaletlerinden Otuz Bir Martı
tertib edenlerin ilmiyye olduğunu zannederek makalelerine
“İkinci Bir Otuz Bir Mart” namlarını verdiler. Bereket versin
ki idare-i örfiyyenin ikamesi ellerinde değildi yoksa zavallı
hacelerin hali hakīkaten yaman olurdu.
Zükur ve nisvan mekteplerinin proğramlarını tertib için
toplanan hey’et mantıkī cevaplar vermekten geri kalmadı
gir oldu. Reisü’l-ulema’ya her taraftan hem-fikir bulunduğuna
dair yüzlerce telgraflar vürud etti. Ataletinden dolayı enzar-ı
ammeden sükūta başlayan Reisü’l-ulema bu mes’ele
sayesinde oldukça te’min-i mevki’ etmeye başladı. Bugüne
kadar birisi İlmiye Cem’iyeti’nin teşkilinden bahs etmiş olsaydı
herkes gülerdi.
Fakat bu tecavüzler Bosna müntesibin-i ilmiyyesinin intibahına
sebeb oldu. Bu tecavüzleri bir hafta geçmemiş idi ki
gazetelerde bütün meslekdaşlar cem’iyet-i mezkurenin teşkili
Terakkīperveran mehafilinde bu haber hayret ve istihfafı
mu­
cib oldu: “Ya! Haceler de adam olacakmış!” avazeleri
her yerde işitiliyordu. Zavallı ilmiye müşkil bir mevki’de
hayr-hahide imtiyazlı olmak iddiasında bulunuyorlar. Acizleri
de meslekdaşların bu ictimaında bulundu. Hey’et-i
mü­
rettibenin tanzim ettiği proğram huzzar önünde okundu.
Proğramın esası meslekdaşların terfih-i ahvali hayat-ı
ma-vudı’a lehine sarfı için cem’iyetin sarf-ı dikkat etmesi
gibi mevadd-ı mühimmeyi havidir.
Burada tesadüf ettiğim bir halet-i ruhiyyeyi kayd etmekten
kendimi alamıyorum. Mezkur ictima’da isbat-ı vücud
kabul etmemek istediler. Fakat hüviyet varakamı göstererek
zorla kendimi kabul ettirdim. Bu vak’ada feslilere karşı bir
adem-i emniyyet bir ma’na-yı iğbirar istişmam ediliyor.
Ma’lum ya! Her yerde hükmü cari bir kaide vardır: “Her
amel aksü’l-ameli mucib olur” İşte benim başıma gelen bu
vak’ayı ancak bu surette tefsir edebiliriz. Az kaldı bu aksü’l-amel
kaidesinin kurbanı ben olacaktım.
Program teferruatta bazı mevaddın tebdili ile huzzar tarafından
kabul edildi. Hey’et-i mürettibeye hükumete tasdik
ettirmek vazifesi verildi. Proğram maddesinin ne raddeye
geldiğini bilemem. Yalnız diyebilirim ki cem’iyet rüşeym halindedir.
Temenni ederim ki inkişafat-ı lazımesini idrak için
mahir ellere tevdi’ edilsin. Fakat ne çare ki alem-i İslam’ın
bir maraz-ı ruhisi var korkarım ki bizim Bosna Cem’iyet-i
mıza ric’at ederiz. Bu müdhiş bir hastalıktır. Akıllı geçinenlerimizin
dir. Bir millet ne kadar hamiyet-mend olursa kendisinde
fikr-i ta’kīb olmadıktan sonra hiçbir hareketi muvaffakiyetle
neticelenmez. Bu hastalık ale’l-husus ilmiye sınıfında had
bir dereceyi bulmuştur.
Zavallı hacelerin her fikr-i teşebbüs ve ta’kībi nemnak
medrese odalarının mütefessih havasında çürüyüp gidiyor.
Onlardan bazıları mükemmel bir alim çıkıyorlarsa da nazari
bir adem olmaktan öteye gidemiyorlar. Bu maddi asırda ise
nazariyatın para etmediği cihanın ma’lumudur. Temenni
ederim ki cem’iyet-i mezkurenin hey’et-i idaresinde ameli
bir adem bulunsun da cem’iyetten beklenilen faide hasıl olsun.
Bir de en ziyade şayan-ı dikkat olan cihet müstakbel hacelerin
cesaret-i medeniyyeye sahib olarak yetiştirilmeleridir.
budur. Mesela: Şöhret-i şayia ashabı tarafından serd edilen
ma’nasız bir fikir genç meslekdaşlar tarafından duçar-ı i’tiraz
olursa simalarda bir adem-i hoşnudi nümayan olur. Öyle
ulema ister ki kendi fikrini bila-perva herkese karşı söylemek
cesaretinde bulunabileceği gibi en muhalif bir fikri dinlemek
hürriyetperverliğinde de bulunsun. Maa’t-teessüf bu cihetler
pek nakısdır. Fakat bundan me’yus olmak iktiza etmez. Bu
rında İslamiyet dairesinde hürriyetperver ve azim ve cesaret
sahibi birkaç alime tesadüf ettim.
Makalemin baş tarafında söylediğim iki hadise-i mühimmenin
birisi işte Cem’iyet-i İlmiyye’nin teşkili mes’elesidir.
Zannedersem bunu ehemmiyetli telakkī etmekte siz
de benim ile hem-fikirsiniz. Benim fikrimce alem-i İslam’ın
mütenasibdir. Bu cem’iyet vakıa bir lüzum-ı tedafüi üzerine
teşkil olunmuştur. Fakat bir cem’iyetin müntesiblerini muvaffakiyetle
müdafaa edebilmesi için esliha-i cedide
lüzumu ona herkesin muhtac olduğu fikri girer. Bu tenebbüh
meslektaşlara ta’mim-i maarif lüzumunu ve bu sahada
seldikten sonra ötesi kolaydır. Onlar o zaman alem-i İslam’ın
rehber-i terakkī ve necatı olurlar. Bütün parlak temenniler
hamiyet-mendane emeller ancak onların faaliyetleri sayesinde
tahakkuk eder.
ŞUUN
OSMANLI-İTALYAN MUHAREBESI
Atideki ma’lumat Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
tebliğ edilmiştir:
Mayıs’ın on sekizinde İtalyanlar Bükmüş
cihetinden mevakiimizin cenub ve şark-ı cenubi cihetlerini
ya top ve bir takım mitralyöz ile taarruza teşebbüslerinde
küllimizden derhal gönderilen piyade ve süvari kuvveti harbe
mekle düşman bidayette firar eylemiş ve bilahare bu firar
bir ric’at-i münhezimeye inkılab etmiştir. Düşman firarında
edevat-ı istihkamiyye ve külliyetli fişenk terk etmiştir. Dört
saat imtidad eden piyade ve topçu muharebesinde İtalyanlar
külliyetli telefat vermişlerdir. Bizim zayiatımız beş şehid
ve yirmi üç mecruhdan ibarettir.
Mayıs’ın yedisinde dahi düşman istihkamatına karib kurulan
pusulardan düşman devriyesinden iki kişi itlaf ve üç
ferdi cerh edilmiştir. Maktulini kaldırmaya gelen müfrezeye
de üç telef daha verdirilerek bir cesed kaldırmalarına mahal
vermeden kaçırılmışlardır. Muahharan düşman top ateşi
himayesinde olarak bir bölük asker sevk ile cesedleri kaldırabilmişlerdir.
Mücahidinimiz bu ateşe rağmen selametle
avdete muvaffak olmuşlardır.
Mayıs’ın ’inci gecesinde Humus’da şehir
düşmanın matbahından bil-cümle edevat-ı tabhiyye ile erzakı
almış ve diğer bir müfreze düşmanın bir telefon hattını
kamilen kaldırmış ve üçüncü bir müfreze dahi düşman istihkamının
tel örgülerini kat’ ve develerle ordugahımıza kadar
nakl eylemiştir.
Mayıs’ın ’ünde Humus’da bir keşf-i taarruzi
O gün düşman istihkamına hücum olunarak mezkur istihkam
zabt ve kişi itlaf ve külliyetli cephane ve bir mikdar
esliha iğtinam olunmuştur.
Mayıs’ın ’inde düşman mezkur istihkamı
akşama kadar devam eden muharebe neticesinde istihkamı
tekrar terkle kısmen şehre ve kısmen Merkab tepesine firar
etmiştir.
bah bir buçuk fırkalık bir kuvvetle Zanzur’un tahkim edilmiş
olan cebhesine ve bir fırka ile dahi cihet-i şarkiyyesine taarruz
eylemişlerdir. Muharebeye filo ve istihkamatın cesim
topları ile iki batarya cebel ve dört batarya seyyar top iştirak
ederek harb yedi buçuk saat bila-fasıla devam eylemiştir.
Sol cenahımızın düşman filosu tarafından şiddetli surette
bombardıman edilmesi mezkur cenahımızın terk-i mevki’
etmesini icab ettirmiş ise de hatt-ı müdafaamızın diğer aksamı
cephaneleri tükeninceye kadar kahramanane bir surette
müdafaada bulunarak ve nihayet boğaz boğaza gelinceye
kadar terk-i mevki’ eylememişlerdir. Fakat düşmanın adeden
olan tefevvuk-ı azimi karşısında bilahare geri çekilmeye
mecburiyet hasıl olmuştur. Hey’et-i umumiyyesi i’tibarıyla
bu harb son derece hunrizane bir surette cereyan etmiştir.
Ve esna-yı harbde mücahidinin irae eylediği sebat ve metanet
ve şecaat her türlü tasvir ve tasavvurun fevkinde bulunmuştur.
Düşmanın telefatı be-heme-hal bini mütecaviz olup
bizim tarafdaki şühedanın adedi ise yüz elli ve mecruhinin
üç yüz ve küsurdur. Süvari Yüzbaşısı Abdullah Efendi bu
muharebede rütbe-i şehadeti ihraz eylemiştir.
Urbanı hükumet-i Osmaniyye aleyhine tahrik
eylemek üzere İtalyanların vapurla Susa’ya çıkardıkları
Muhammed Ebu Abdülcelil yaklanarak avdet eylemediği
cihetle düşman Mayıs’ın on sekizinde Seyyidü’l-Merasin’e
bir torpido geçer göndermiş idi. Mezkur torpido geçer ertesi
günü bir sandal indirerek sahile yaklaşmak istemiş ise de
müfreze-i askeriyyemiz tarafından ateş edilmiş ve binaenaleyh
akşama kadar sahili top ateşiyle döğmüştür.
Torpido geçer Mayıs’ın yirmisinde Susa’ya gelerek orada
top mermisi atmış ise de yalnız bir yel değirmeninden
başka tahribat icra edememiştir.
Mayıs’ın ’inci günü Bingazi’de kişilik
bir müfrezemiz ileri hat istihkamını geçerek istihkamı geriye
rabt eden telefon hattını kat’ eder ve en gerideki Sabiri
pusu tertib eyler ba’dehu müfreze kumandanıyla refiki yalnız
başlarına ilerleyerek birinci hat tel örgüsünü sökerler ve
rında İtalya efrad-ı askeriyyesini uykuda bulurlar. Ve üçünün
silahlarını ellerinden almalarıyla cümlesi gözlerini açarlar ve
karşılarında mücahidinimizi ateşe müheyya bir vaz’iyette
görmeleriyle korkup bila-mukavemet firar etmeye başlarlar.
Bunun üzerine bizimkiler de kahramanane iğtinam ettikleri
silahlarla salimen avdet ederler.
Ertesi günü bütün düşman tarafından bütün Bingazi ormanlıkları
süvarimiz üzerine bir buçuk saat kadar top ateşi açılmış ve
Mayıs’ın ’üncü günü dahi bir balon çıkarılıp altı bomba
atılmış ise de hiçbir zarar olmamıştır.
Ordugah-ı Osmani’den Mayıs’ın on
üçüncü gecesi Tobruk ilerisine gönderilen bir müfreze geceyi
düşmanın avcı siperlerinde pusu suretiyle imrar ederek
sabahleyin saat onda bir Arab kulavuzunu ta’kīben ilerlemeye
başlayan bir zabit kumandasındaki yirmi kişilik avcı
ve onu ta’kīben emniyet tertibatıyla üç tabur piyade ve iki
cebel bataryası ve mitralyöze karşı vaz’iyet-i lazımeyi ahz
ederek avcının takarrubunda mükerreren edilen yaylım ateşinden
zabit mecruh olmuş ve altı nefer maktul düşmüştür.
Düşmanın diğer neferatı tüfenklerini bırakarak ve sürünerek
çekilmeye mecbur olmuşlardır. Bunun üzerine gerideki
kısm-ı külli istihkamattan atılan top ve mitralyöz ateşinin
himayesinde olarak küçük müfrezemizi ihata teşebbüsünde
bulunmuş ise de müfrezemiz tarafından vaki’ olan ve bir
buçuk saat imtidad eden mukabele-i şedide üzerine
düşmana yetmişten ziyade maktul ve bir o kadar da mecruh
verdirilerek ve o sırada muavenete şitab eden asker ve milis
efradın himmetleriyle de düşmana savlet ve hücum olunarak
verdiği zayiat-ı külliyyeden zaten kuvve-i ma’neviyyesi
kırılmış olan düşman münhezimen firara mecbur olmuştur.
Bazı ganaimi hamilen vürud eden guzatta zayiat olmadığı
görülmüştür.
Trablusgarb Meb’usu mücahid-i muhterem Süleyman elBaruni
Efendi’nin Haziran tarihiyle Düheybat’tan
Osmanlı Meclis-i Meb’usanı’na çekdiği telgraftır:
“Düşmanımızın bir gün olsun muzaffer olduğuna veya
olacağına zahib olmayarak avn-i Bari ile daima makhur
olacağına i’timad edelim. Düşman Kasr-ı Gümüş’ten büyük
bir kuvvetle altı defadır huruc ettiği berri ve bahri toplarla
baran-ı bela gibi mermiler yağdırdığı halde hamd olsun her
defasında münhezimen ric’at etti. Hazır bulunduğum Mayıs
sene muharebesinde asakir ve mücahidinin hayret-bahş-ı
ukūl ve mefahir-i Osmaniyyeyi te’yid edecek azm
ü sebatını görmekle ve Füruva’dan Zanzor’a kadar sevahil
karakollarını devrimde dahi şan ve şevket-i Osmaniyyeyi
dinin hamiyet ve hamaset-i vatanperverane ile meşbu’ ve
mütevekkil olduklarını müşahede ile kariru’l-ayn-ı mübahat
ve mefharet oldum. Muhterem arkadaşlarım önünüzde bir
gün vardır ki o günde ya alem-i insaniyyeti mesrur veya
mahzun bırakacaksınız. O günde millet-i Osmaniyyeyi ya
evc-i kemal-i şevkete ıs’ad yahud ifna-yı hayat edeceksiniz.
O günde ittihaz edilecek hatt-ı hareket ya muhasamaya
hatime verecek veyahud maazallah taksime fatiha olacaktır.
Arkadaşlar! Bizi terk etmeyiniz. Selamet-i millet namına canımızı
hayatımızı feda etmekteki azm ü sebatımız bir kitle-i
mücahidinin yed-i hamiyyet ve salabetine mevdu’ bir
gayretten ibaret olduğunu nazar-ı ibretten dur tutmayalım
... va’d-i celiline i’timad edelim. Düşman tecavüzat-ı
zalimanesine nihayet vermezse sevahildeki erzak ve cephaneler
dahile nakl ve İtalyanlar tard ve darbe-i şedide vurulduğu
halde kahr u iflastan ve düvel-i muazzama sınıfından
sükūttan başka ne netice verecektir? Hasıl olan i’timadımıza
halel verecek bir musalahaya rıza gösterdiğiniz takdirde hür
olan ümmetlere şark alemine ve bil-hassa alem-i İslam’a
karşı ne yüzünüz kalacaktır? Kella sümme kella… İşte bu
sene devre-i ictimaiyyesinden bunu taleb ve istirhamdan
başka bir şey istemeyiz. Terk edilsek bile cennet-mekan
Sultan Osman ve Fatih’in ma’neviyatına istinaden liva-yı
muhteşemleri altında avn-i Hak’la düşmanımızı kahr u
tenkil veya son nefese kadar uğraşarak şeref-i şehadeti tahsil
edeceğiz. Vilayetimiz sair memalik-i mahruse-i Osmaniyyeye
nisbetle min külli’l-vücuh müftekır iken hamden li’llah
oldu. İnşaallah bilahare de olacaktır. Düşman gece ve gündüz
cehennem-asa binlerce mermi yağdırdığı halde karaya
ayak atmaya bile muvaffak olamadı. Takririni takdim ettim
Trablusgarb’da bulunan erkan-ı
harbiyye binbaşılarından mücahid-i muhterem Enver Bey’in
hidemat-ı cansiperanesine mebni rütbesinin kaimmakamlığa
terfii irade-i seniyyeye iktiran etmekle mahalline Harbiye
Nezareti’nden ba-telgraf iş’ar olunmuştur.
Tayyare ianesi olarak Trablus ordumuzun
Derne karargahında bulunan ümera ve zabitan
ve meşayih ve urban-ı muhtereme tarafından İngiliz ve
Fransız ve Osmanlı lirasıyla bir buçuk mecidiye ihda
ve mebaliğ-i mezkurenin Harbiye Nezareti’ne irsal kılındığı
Derne Mutasarrıf ve Umum Kumandanı mücahid-i muhterem
Enver Bey tarafından Muavenet-i Milliyye Cem’iyyeti
merkezine bildirilmiştir.
Anadolu refikımize gelen
bir mektubda beyan olunduğuna göre Rodos’da Uzgur
Muharebesi’nde yaşında bir İslam delikanlısı mücahidinin
evvel sınıfında bulunuyordu. Birden bire düşman şiddetli
bir top ve mitralyöz ateşi açmış ve önde epeyce ilerlemiş
olan delikanlı mitralyözlerin kurşunların ateşi içinde kalmış
barut dumanları içinde görünmez olmuştu. Koca kahraman
bundan korkup şaşıracağı yerde bilakis bulunduğu mevkii
bırakmamış ve mütemadiyen kurşun atarak sabaha kadar
muharebe etmiştir.
Vazifesine eskisi gibi –hem
zamm-ı maaşla– devam etmek üzere İtalyanlar tarafından
vaki’ olan teklifi kabul etmeyen Rodos Rüsumat Müdiriyeti
Hey’eti ile bazı me’murlar Hidiviyet’in Saidiye vapuruyla
şehrimize gelmişlerdir.
Rodos’un işgalinden beri üç
haftalık gümrük hasılatı on beş bin franga baliğ olarak Rodos
Maliye Sandığı’na teslim olunmuştur.
Trab­
lus’ta sahil eşrafından Hasan bin Herzes’in haremi
hemşiresi refakatlerinde altı kadın olduğu halde şehir dahilinde
Salıpazarı’ndan geçerken İtalyan neferleri yanlarına
gelerek mestur bulunan yüzlerini açmalarını ve kendilerine
teslim olmalarını söylerler. İffetleri duçar-ı hakaret olan zavallı
kadınlar tekliflerini reddederler. İtalyanlar bu mukavemete
ateşle mukabele ederek Hasan bin Herzes’in haremi
ve hemşiresiyle Mahmud ez-Zinari’nin ailesini şehid ve diğer
beş kadını cerh ederler.
§ Şeyh Busayr’a ziyaret için gelen on beş kadına yine
ruada bulunurlar. Muhafaza-i namus kaydıyla muhalefette
bulunanlar süngü darbeleri altında feda-yı hayat ederler ki
bunlardan birisi Trablusgarb tüccar-ı mu’teberesinden Hacı
Miftah Efendi’nin zevcesi Halime Hanım’dır.
§ İhtirasat-ı behimiyyelerinin teskini maksadıyla yapılan
bu cinayetler İtalyanların reda’et-i ahlakıyyesini gösterir.
Namus ve hürriyetlerini müdafaa eden zavallı halk İtalyanların
nazarında gayr-ı kabil-i afv görülmüş ve kıyafet-i milliyyeyi
labis olmak da İtalyanların nazarında mucib-i i’dam
bir hareket addedilmiş bu sıralarda bila-tefrik kime tesadüf
etmişlerse kimi ellerine geçirmişler ise feci’ bir surette i’dam
eylemişlerdir.
§ Sahil ve Müneyşe taraflarında İtalyanların kurban-ı
mezalimi olan ma’sumların bir cedveli yevmi gazetelerde
neşr olunmuştur. Trablusgarb’dan gönderilen bu cedvelde
gösterildiği üzere birçok kadınlar zalim vahşi İtalyanlar tarafından
zebh edildiği gibi birçokları da fi’l-i şeni’ icra edildikten
sonra koyunlar gibi kesilmiştir. Bu kadar mezalim ve
vahşeti yaptırtan Avrupa medeniyet-i sefilesi artık insafa
gelsin de İslamı bu kadar ezmesin ezdirmesin. Yoksa cihan
kana boyanacaktır.
§ Osmanlı Ajansı Derne ahalisinden iki kişinin İtalyanlar
tarafından i’dam edildiğini Haziran tarihiyle istihbar
e­
diyor. Bunlardan biri bila-müsaade-i mahsusa girdiğinden
diğeri İtalyanların yerlilerden teşkiline çalıştıkları alaya dahil
olmaktan ve kendisine cebren giydirilmek istenilen İtalyan
üniformasını yırtmasından dolayı i’dam edilmiştir. Bu ikincisine
formasını telebbüs etmesi tekrar teklif edilmiş ise de hakīkī
kahraman Derneli hem-mezhebi üzerine ateş etmekten ise
ölmeyi tercih edeceğini bila-perva söylemiştir. Bunun üzerine
biçare Derneli İtalyanlar tarafından bila-rahm i’dam
edilmiştir.
§ Rodos’tan Anadolu refikımıza Mayıs tarihli bir mektubla
yazıldığına göre İstinaf Başkatibi Ali Efendi’nin elleri
ayakları zincirle bağlanıp arkasına demirler sarılıp altı gün
altı gece işkence edildiği halde askerleri zabtiyeleri köylerde
alenen katl eden Rumlar serbest geziyor. Müebbed kürek
cezasına mahkum bir Arab zindanda hastalandığı haber verilmesi
üzerine doktor gelir muayeneden sonra İngiliz tozu
bağlar iki yüzü mütecaviz mevkūflar huzurunda odanın birisine
yalnız habs eder gider.
§ Milel-i saireye bahren gelip gitmek için müsaade
edildiği halde İslamlara gelip gitmek memnu’dur. Çend gün
mukaddem herkes işiyle meşgūl olsun bağlarına serbest gidip
gelsinler diye vali tarafından i’lanlar ta’lik edildiği halde
noktaları geçmek kırık kapılarını kapamak memnu’dur. Zindan
nöbetcilerinden bir zebani kapılar açıldıkta birkaç yüz
mevkūfa karşı sizi asacağız keseceğiz gibi her gün yaptığı
Osmanlı askeri Pesitos civarında
namındaki Rum köyüne gider. Arhangelos köyüne [giden]
asker susuzluktan yanmış idi. Orada bulunan köylerde içecek
su isterler. Köylüler kadınların silahlardan korktuklarını
ve silahlarını bıraktıkları takdirde su ve yiyecek vereceklerini
te’min ederler. Biçare askerler sırf kadınları korkutmamak
lunan köylüden birkaçı hemen tüfenklere sarılırlar ve Kerbela
Vak’asını andıran bir vak’a-i dil-suz zuhur eder. Beş
asker kendilerine hücum eden yirmi otuz köylü ile kasatura
şehid olurlar!.. İbret! Şehid olan askerin silahlarını Orhangelos
muhtarı Pazar günü şehre getirip İtalya kumandanına
teslim etmek suretiyle vazife-i ubudiyyetini ifa etmiştir.
§ Rodos’un düşman tarafından işgali haberini alan birçok
köyler ahalisi jandarma karakolları üzerine hücum ederek
asker ve jandarmaları şehid eylemişlerdir. Kastilos’da
jandarma onbaşısı Giritli Ali Derviş bu kudurmuş halkın gazabına
kurban olmuştur. Katavya’da Bornovalı Abdülvahhab
Resmolu Süvari Neferi Hüseyin dahi Yorgi Moşki Estergofonaki
Yani Hancaki ve Nikola Çindaki isminde dört
alçak yerli Rum tarafından şehid edilmişlerdir.
Rodos’tan
Tan gazetesine yazılan bir mektubda Hıristiyan ahali
tarafından İtalyanlara gösterilen suret-i kabulden bahs edilerek
Rodos’daki bil-cümle Rum kiliselerinde ayin-i ruhani
Vekili Kristof kabul etmiş ve ada ahali-i hıristiyaniyyesinin
gösterdiği muavenetinden dolayı kendisine tekrar teşekkür
etmiştir. Ceneral Ameglio mekatibde bulunan fukara talebe
arasında tevzi’ edilmek üzere metrepolide bin frank tevdi’
eylemiş ve fakīr ailelerin bir listesi tanzim edilmesini de metrepolidden
taleb etmiştir. Ceneral Ameglio mezkur ailelere
Osmanlılardan alınan erzakı tevzi’ ettirecektir. Rahib Kristofi
Rumların günün birinde Türkiye’nin eline düşmekten endişe
etmekte olduklarını Ceneral Ameglio’ya bildirdiğinden
ceneral Kristofi’yi te’min etmiş ve İtalya’nın kendileri için
her halde muhtariyeti istihsale çalışacağını beyan ederek bu
keyfiyetin İtalya’ya terettüb eden bir vazife-i ahlakıyye olduğunu
ve İtalya’nın bunu takdir ile son dereceye kadar ifa
edeceğini dermiyan etmiştir.
ğu ifa eden millet ve hükümeti aleyhinde enva’-ı tezviratta
bulunan Altındiş lakabıyla ma’ruf Aksaraylı İsmail Hakkı
haini Rumların şikayeti üzerine İtalyanlar tarafından bir
semt-i mechule teb’id edilmiştir.
darma zabitanından ve mahkuminden Kürd Ahmed Hamdi
nam şahıs müdafaa-i vatan için gönüllü kayd edilmiş olan
hamiyetperveranı İtalyanlara gösterir ve toplatırken birçok
rezaletlerle beraber soygunculukta da bulunmuştur. Aleyhindeki
şikayetler tevali eylediğinden Ceneral Ameglio’nun
emriyle habs edilmiş ve İtalya’ya sürülmüştür.
Dikensiz gül olmadığı gibi aralarında
hain bulunmayan millet de olmaz. Bunun bir misal-i
müstekreh ve menfuru Hüseyin Vecihi Bey’in hizmetcisi
Hüseyin Çavuş isminde bir heriftir. Bu herif Bayındır’dan
Yerebatanlar’dan imiş. Bu hafiyenin sivil elbisesi kıravatını
tecdid ederek şık bastonunun ucuyla İtalyanlara gösterdiği
mazlumlar toplanıp zindana atılmaktadır.
Sabık Encümen-i
Maarif mümeyyizlerinden İhsan Bey isminde bir menfi istid’asının
tervic edildiğini görünce çarşılarda “Yaşasın İtalya”
bağırmış ve “İtalya Devleti’nin adaletini mensub olduğum
gazetelerde neşr eyleyeceğim” yollu herzelerle İslamları
dilgir eylemiştir. Devr-i istibdadın yadigarı olan bu herif
Vapuru’na bindiği halde suret-i mahsusada Ceneral Ameglio’nun
yaveri Hasan Çavuş’la karaya çıkmıştır. Bir şayiaya
göre merkūm İhsan serkomiser ta’yin edilmek üzere vapurdan
celb edilmiş.
düncü sene-i devriyyesi i’lanı münasebetiyle geçen Pazar
günü İtalyanlar şenlikler resm-i geçidler yapmışlardır.
Ada içlerinde bulunan İtalyanlar resm-i geçide iştirak
eylemişlerdir. Ceneral Ameglio bir beyanname neşriyle İtalyanların
lediye Riyaseti’ne ibkaen Pavlidi’yi ta’yin etmekle beraber
müşavir ünvanıyla Antilo Prici isminde bir İtalyanı yerleştirmişlerdir.
Belediye Reisi Sava Pavlidi dahi beyannameler
neşr ederek ahaliyi İtalyanların şenliğine iştirak eylemelerini
tavsiye ve teşvik etmiştir.
Girit’de münteşir
met-i icraiyyesi Yunan kralı namına sadakat yemini vermemiş
olan Hanya Sancağı Mutasarrıfı Naib-zade Ali ve Hanya
Rüsumat me’murlarından Kavur-zade Ali beylerle Hanya
Mutasarrıflığı mübaşirlerinden Kurakaki İbrahim Efendi ismindeki
me’murin-i İslamiyyeyi bila-sebeb azl ederek yerlerine
Yunan kralı namına sadakat yemini vermiş me’murin-i
saireyi nasb eyledikleri ma’lumdur.
Me’murin-i İslamiyye hakkında düvel-i hamiyye tarafından
Girit Hükumet-i icraiyyesine bir nota verilerek bunun
Girit statükosuna ve hukūk-ı müktesebe-i İslamiyyeye
mugayir bulunmuş olmakla Girit hükumet-i icraiyyesinin
düvel-i hamiyyenin mukarreratına ittiba’-ı hürmet etmesi
lazım geldiği ve Yunan kralı namına yemin vermiş olanların
kasemleri ke-en-lem-yekün hükmünde bulunduğu beyan
olunmuştur.
Hanya’dan Yunan gazetelerine çekilen bir telgrafnamede
dahi bu ma’lumat-ı resmiyye te’kid olunarak me’murin-i
ma’zule-i İslamiyyenin me’muriyetlerine iadeleri mes’elesinin
bu notada muharrer bulunduğu zikr ediliyorsa da yerli
Rum gazetelerinin resmi olmak üzere neşr eyledikleri ilavelerde
“me’muriyete iade” kaydı görülmemiş olmakla ceride-i
resmiyyenin intişarına kadar bu nota tercümesinden
sarf-ı nazar edildi.
Hudud-ı Osmani’de
bir müddetten beri tahşidat-ı askeriyyede bulunmakta olan
Rusya hükumetinin tahşidat-ı mezkureye nihayet verdiği
yazılmıştı. Tahşidat-ı vakıa netayicinden alınan ma’lumata
göre Rusya Hükumeti şimdiye kadar Kazan’dan ve sair ordularından
Kafkasya hududu ile İran hududu civarına iki
yüz bin asker sevk etmiştir.
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“Müslümanlar birbirinin kardeşinden başka bir şey değildir;
onun için iki kardeşinizin arasını bulunuz Allah’tan da
korkunuz ki rahmetine nail olabilesiniz.”
* * *
Ayet-i Celile Sure-i Hucurat’a mensubdur. Zemahşeri
diyor ki: “
yahud
suretinde kıraetler
olmakla beraber kelime tesniye sigasıyla da olsa kafidir.
Zira aralarında dargınlık zuhur eden kimseler en aşağı iki
kişi olur. Azlığı barıştırmak lazım olunca çokluğun arasını
bulmak elbette daha ziyade lazımdır. Çünkü iki adamın
bozuşması yüzünden husule gelecek fenalık hiç bir zaman
cemaatin yekdiğerine darılmasından meydan alacak fesada
benzemez.
den murad Evs ile Hazrec kabileleridir
diyenler de vardır.”
Evet hakīkī müslümanlar birbirine kardeş nazarıyla bakarlar.
Zaten aradaki rabıta bu kuvvette olmazsa Müslümanlık
kuru bir ünvandan ibaret demektir. Azıcık dikkat olunursa
görülür ki: Şeriat-i mutahharanın hemen bütün ahkamı
uhuvvet vahdet esasını tahkim eylemektedir. Namazlar
haclar zekatlar şehadetler oruçlar aynı kıbleye teveccühler
hep müslümanları birbirine bağlayacak vasıtalardır.
Resul-i Ekrem salallahu aleyhi ve sellem Efendimiz hazretleri:
“Müslümanların haline aldırmayan müslüman değildir.”
buyuruyorlar. Şu hadis-i şerife göre hakīkī müslümanların
mikdarını anlayabilmek için nüfus-ı hazıradan ne
dehşetli bir yekun indirmek lazım gelecek!
Bizler “Hiç bir müslümanın vücuduna bir diken batmaz
ki onun acısını kendimde duymuş olmayayım” diyen bir
Peygamber’in ümmeti iken cihan-ı İslam’ı kırıp geçiren felaketlerden
haberimiz bile olmuyor! Evet zelzeleden musab
olan İtalyanların imdadına koştuğumuz sırada binlerce
müslüman Hindli tufanlar içinde boğuluyordu. Zavallıların
elini tutmak şöyle dursun bedava bir teessür gösterebilmek
Biz müslümanlar başka milletlere benzemeyiz. Din rabıtasını
ya kalmaz daha dünyada iken çekeriz... Nitekim çekiyoruz!
Din-i mübin kavmiyet cinsiyet gibi insanları birbirinden
uzaklaştıran esbabı aradan kaldırarak dünyanın muhtelif
noktalarındaki cemaatleri birleştirmiş iken biz kalkıyoruz da
aynı toprakta yaşayan cemaat-i İslamiyyeyi kavmiyet hissiyle
parçalamak istiyoruz!
Ey cemaat-i müslimin bilmiş olunuz ki Müslümanlık’ta
kavmiyet yoktur. Resul-i Ekrem sallallahu aleyhi vesellem
Efendimiz hazretleri “Kavmiyet gayreti güdenler bizden değildir.”
buyurmuştur. Şayed kiminiz Araplığına kiminiz Arnavutluğuna
kiminiz Türklüğüne kiminiz Kürtlüğüne sarılacak
sizi rabıtaların en metini ile birleştirmiş olan din
kardeşliğini bir tarafa bırakacak iseniz neuzubillah hepimiz
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKĪKAT
– –
Tekmilemiz burada tamam oldu. Şimdi –Dozy Cevdet–
müftereyatının ta’kībine başlıyoruz. Biri dışımızdan diğeri
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
lerek ikrar-ı müevvel tarzında şu ifadeyi dermiyan ediyorlar:
“Bu anda Muhammed hüsn-i i’tikad üzere idi. Bundan
asla şübhe edilemez. Kendisi keşiflerine ve me’muriyet-i
kudsiyyesine muhkem ve samimi olarak i’tikad ediyorlardı.
Adi bir yalancı milyonlarca insanların kabul ettiği ve bir
ayin-i cihani olan bir din te’sis etmeye muktedir olamazdı.
Metin ve samimi bir itminana malik olmaksızın Muhammed
sav on seneden ziyade bir müddet kendisini bekleyen tahkīrat
ve mehalike karşı koyamazdı.”
Eser-i ma’hudun havi olduğu isnadat içinde bir aded olsun
doğruya şebih söz bulmaya uğraşanlar var ise yalnız
bu ifadeyi misal gösterebilirler. Halbuki ber-mukteza-yı garaz
le uzağa atılmıştır. Kayd dediğimiz şey de en baştaki “bu
anda” ta’biri olacağı emr-i aşikardır. Nasıl ki ’ıncı sahifede
burada ima ile geçtiği isnad-ı batılı ber-vech-i sarahat dermiyan
etmişti. Naklini buraya te’hir etmiş olduğum oradaki
“Bundan şu netice çıkar ki Muhammed hayatının son
devrinde mürseliyetine hala inanıyor mu idi yoksa inanmıyor
mu idi? Bunu bilmek muhaldir. Bunu nefy eden deliller
mevcud olduğu gibi tasdik eden deliller de mevcuddur ve
bu iki delail kuvvetçe hemen hemen yekdiğerine müsavidir.”
görünerek böyle bir takım entrikalar yürütmek istiyorlar. En
doğru söz kıyas olunan i’tiraf-ı nifak-perveraneleri de büyük
bir tecavüz olduğu az mülahaza ile meydan-ı alaniyyete
çıkıyor. Cür’etin zirve-i balasına irtika ile sultan-ı zi-şan-ı
enbiya efendimiz hazretlerine haşa ve kella irtidad rücu’
ani’l-i’tikad isnadına kadar varıyorlar. Kendi risaletinin hak
olduğunu evvelce bilir ve suret-i samimanede i’tikad ediyormuş
da sonra devr-i ahir-i hayatlarına doğru bundan rücu’la
“haşa sümme haşa” sahtekarlığa başlamışlar. Bu müfterilerin
şenaat-i mezbureleri taife-i Yehud’un müşahede etmiş
oldukları mu’cizat-ı celilelerini sihre haml ederek Hazret-i
Davud as ile Hazret-i Süleyman’ın küfr ü irtidadlarına kail
olmaları gibi şenaatin en fahiş nev’inden olduğu hüveydadır.
Bir defa ortaya koydukları mantıksızlığa bakınız da hayran
olunuz. Bu herifler –baladaki i’tiraflarına nazaran– milyonlarla
mukaddes ve ali müessis-i vala-şanının hin-i te’sisinde yalancı
olmak imkanını zihinlerine kabul ettiremedikleri halde
muzafferiyet-i kamile ihrazına muvaffak buyurulduktan sonra
kendisinin yalancı olduğuna mu’tekid bulunabileceğini
vicdanlarına sığdırıyorlar. Her amil bil-bedahe i’tiraf eder ki
bundan saçma bir tenakuz olamaz. Nasıl ki bu zamana kadar
böyle bir söz tefevvühü ferd-i vahidden rivayet edilmiş
değildir. Zerre kadar idrak ve iz’ana malik olan bir insan
tarafından tasavvur olunabilir mi ki hin-i te’sis ve tebliğinde
muhik ve sadık bulunan ve mahza bu sayede mazhar-ı
tevfikat-ı Samedaniyye buyurulan aynı zat aynı mes’elede
muahharan kazib ve mubtil olsun. Müddei ve iddiada asla
tebeddül vaki’ olmadığı halde sıdk ile kizb ictima’ edebilsin.
Eğer şu ictimaı caiz gören şahıs i’tikad-ı tenakuzdan ari addolunursa
kıyamete kadar dünyada tenakuza misal bulmak
doğrudur. Yalan da her zaman yalandır. Mürur-ı zamanın
sıdk ve kizb tahakkukunda te’siri olur mu?
“Bunu nefy eden deliller mevcud olduğu gibi tasdik eden
deliller de mevcuddur. Bu iki nev’ delail kuvvetçe hemen
hemen yekdiğerine mümasildir. Binaen-aleyh ta’yin-i hakīkat
muhaldir.” gibi garazkarane sözlerle bu hakīkat-i kat’iyye
haleldar olabilir mi? Bir hükmün sübutuna delalet eden delil
meydanda dururken yine o hükmün intifasına dall olacak
başka bir delil bulunsun yekdiğerine mukabil deliller müteaddid
hem de kuvvetçe mütemasil bulunsun da bundan
dolayı ta’yin-i hakīkat muhalat-ı akliyyeden addolunsun?
Hiç bu kadar mantıksızlık olur mu?
Sübut-ı hakīkate Peyamber-i zi-şan efendimizin irtikab-ı
kizbden ari ve mukaddes bulunmasına dall olan müfterilerce
bile şayan-ı i’timad görülen deliller yukarıki kelamlarında
musarrahdır. Bunun hilafına delalet edecek delail değil
bir tanecik delil göstermek imkanı yoktur. “Bunu nefy eden
deliller mevcud olduğu gibi tasdik eden deliller de mevcuddur.”
diye tesvid-i evrak kolay bir şeydir; ancak hilaf-ı hakīkate
dall delil-i vahid ikamesinden aciz kalınırsa o vakit muharrir
bi-hakkın müfterilik sıfatını iktisab etmez mi. Sübutu
müteyakkın olan bir şeyin zevali şek ile tevehhüm ile değil
ancak bürhan-ı kat’i ile bilineceği halde burada muris-i şek
olacak edna bir sebeb iraesi bile kabil değildir.
Resul-i Ekrem efendimiz hazretlerinin muvaffakiyet-i
tamme ihraz buyurmuş oldukları zamana kadar mülhidler
nazarında dahi kat’iyyü’s-sübut olan iman ve i’tikadlarından
muahharan rücu’ eylediklerini te’yid edecek hiç
olmazsa iham eyleyecek bir kavl veya öyle bir fiil ortaya
konulmalı ki iddia-yı garazkaranelerini tervic etmek kabil
olabilsin. Halbuki böyle bir iddiaya asla yanaşamıyorlar. Bu
ciheti bil-külliyye mühmel bırakıyorlar da yalnız isnad ve iftira
HEGEL’IN MAKALESI MÜNASEBETIYLE
“TEALLÜM-I NEBI” IDDIASINA REDDIYYE
– –
Lügaten: Bir şeyi kaldırıp da onun yerine başka
bir şey koymaya denir; ıstılah-ı usuliyyunda: Bir hükm-i
şer’inin hilafı üzerine delil-i şer’i-i müterahinin delalet etmesine
denir.
Neshin mahalli ahkam-ı fer’iyyedir. Ahkam-ı i’tikadiyyede
vekayia dair ahbarda ahkam-ı hissiyyede ahkam-ı
akliyyede tevkīt ve te’yid kaydıyla mukayyed olan ahkam-ı
ameliyyede nesih cereyan etmez.
Zira i’tikadatın bir zamanda başka diğer zamanda başka
türlü olması kezalik ahbar ve tevarih-i selefin ve umur-ı
müstakbelenin bir peygambere başka diğerine başka türlü
haber verilmesi mümkün olamaz. Çünkü o zaman kizb ala’llah
lazım gelir ki batıldır.
Ahkam-ı hissiyye ve akliyyede ise neshe ihtiyac yoktur.
Çünkü gözle görünüyor. Mesela “ateş muhriktir” buna bir
nesih varid olup da “ateş muhrik değildir” denilemez. Mahall-i
nesh hükm-i şer’i-i fer’idir.
Nesih aklen ve naklen caizdir:
Aklen caizdir; zira Eş’ariyye ve amme-i ehl-i hadis mezhebinde
olduğu gibi eğer menafi’-i ibad ahkam-ı şer’iyyeye
lah dilediğini yapar istediği gibi tasarruf eder hiçbir hikmete
ve maslahata bakmaksızın vaz’ ettiği ahkamı tebdil ve tağyir
eyler.
Eğer mezheb-i cumhurda olduğu gibi menafi’-i ibad
ahkam-ı şer’iyyeye illet ve bais ise evkatın ihtilafıyla mesalih-i
mesalih-i ibadın tahallüf edeceğini biz bilemez isek de habir
ve kadir olan Cenab-ı Bari’nin ilmi bunu muhit olduğundan
bu nokta-i nazardan ahkam-ı şer’iyyenin tebeddül ve tağayyürü
caiz olur. Nasıl ki emzice ve ezmana göre başka başka
edviye isti’mali bir hikmete müstenid ise bi-hasebi’z-zaman
mesalih-i ibadın ihtilafıyla mütenasib bir surette vaz’-ı ahkam
dahi öylece hikmete müsteniddir.
Nesih naklen de caizdir: Ahavatla istimta’ Adem aleyhi’s-selam
zamanında helal idi sonra bu hüküm nesh edildi.
Hitan Hazret-i İbrahim şeriatinde caiz iken Musa aleyhi’s-selam
şeriatinde vacib oldu. Uhteyn beynini cem’ şer’-i
Ya’kūb aleyhi’s-selamda caiz idi. Sonra şeriat-i Ahmediyye’de
mefsuh oldu.
Bazı akvam-ı gayr-ı münşeria neshi kabul etmezler. Mesela
ulema-yı İseviyye neshi kabul ettikleri halde ulema-yı
Yehud neshi kabul etmiyorlar. Aklen ve naklen delil irad
ediyorlar. Diyorlar ki: Nesh ya bir hikmete mebnidir ya değildir.
Eğer zuhur-ı hikmete mebni ise Bari tealaya bed’ ve
cehl lazım gelir. Çünkü insanların böyle bir hükme muhtac
olacaklarını da Allah bilmiyordu da bir zaman sonra dediğinden
rücu’ etti demek olur. Ve eğer zuhur hikmete mebni
değil ise nesh abes olur. Biz deriz ki: Nesh elbette bir hikmete
müsteniddir. Cenab-ı Bari o hükmün ne zamana kadar
cari olacağını ve ondan sonra ne gibi mesalihin zuhuruyla
ne gibi ahkamın lüzum ve vücudunu da biliyordu. Evvelki
ahkamın neshi ibada karşı o hükmün hitamını beyandır.
Yoksa rücu’ değildir. Mesalih-i ibadın bu babdaki ihtilafını
zaten ilm-i Bari muhit olduğundan beda ve cehl de lazım
gelmez çünkü ilm-i ilahinin teceddüdü muhaldir. Haricde
o hükmün tebeddülünü bais bir hikmet ve menfaat mevcud
olduğundan işbu nesh abes de olmaz; çünkü haricde
hükmün tebeddülünü mucib bir menfaat mevcud ve sabittir.
Eğer böyle bir menfaat mevcud olmasaydı o vakit nesh
abes olurdu.
Edille-i nakliyyeleri ise şaibe-i tahriften masun olmayan
Tevrat’ larına raci’dir. Bizce ehemmiyeti yoktur.
Draper’in beyanatına göre de teallüm-i Peygamberi mü­
nakaşasına ibtidar edelim:
Buraya kadar olanlar mukaddimattan ibaret idi. Asıl
mes’eleye şimdi girişiyoruz. Dikkat buyurulsun ki: Biz Hegel
lince Hegel de hatıra gelmelidir. Hegel’in makalesi mücmel
verilen cevaplar Hegel’e dahi cevaptır.
Bahira ile olan mülakat-ı Nebi mes’elesinde Draper’in
beyanatı üç noktadan redde şayandır. Birincisi: Suret-i
mülakattır ki Draper’in dediği gibi değildir. İkincisi: Draper
“Bahira’nın telkīnatından Hazret-i Peygamber müteessir
oldu” diyor ki bu da yanlış. Üçüncüsü: “Hazret-i Peygamber’in
başka defalar da Suriye’ye seyahati olduğu zannolunabilir”
diyor ki burası da tarafımızdan izah olunacaktır.
Bahira ile Mülakat-ı Nebi:
Ebu Talib beray-ı ticaret kervan ile Şam’a azim ettikleri
zaman on iki yaşlarında bulunan Fahr-i alem efendimizi pek
ziyade sevdiklerinden yanından ayırmayarak maiyyetlerine
aldılar Şam’a karib Busra denilen mevki’de nazil oldular.
Çünkü orası mahall-i nüzul-i kervan idi. Buraya yakın bir
savmaa var idi – Nasturiler kilisesi olmak üzere mervidir–
Orada rahib bulunan Bahira İncil ’de ve sair kütüb-i mukaddesede
beyan edildiği cihetle bir peygamber-i zi-şanın
meb’us olacağını ve o peygamberin hal ve şanını ve alametlerini
de bilirdi.
Hazret-i Fahr-i alemin mübarek vücud-ı saadetleri güneşten
müteessir olmamak için kable’n-nübüvve başları
üzerinde bir bulut parçası bulunduğu da mervidir. Kable’n-nübüvve
olan harikalara ıstılah-ı ehl-i siyerde “irhas”
Daima tedkīkatta bulunan Bahira kervanın vüruduyla
bazı havarıkın zuhurunu görünce merak etti o kervanı ziyafete
da’vet etti onlar da gittiler Hazret-i Peygamber’i ufarak
oldukları için ziyafete almadılar yükler develer yanında bıraktılar.
Bahira gördü ki maksudu hasıl olmadı gelen züv­
vara sual etti: –Arkadaşlarınızdan başka kimse kaldı mı?..
– Hayır dediler yalnız küçük bir çocuk yükler nezdinde kalmıştır…
Her halde o tıfl-ı nazik-terin de bulunmasını Bahira
şiddetle rica etmesi üzerine Hazret-i Peygamber’i de gidip
getirdiler. Beraber yemek yediler Bahira daima tedkīkatta
bulunuyordu: Hazret-i Peygamber nasıl yemek yiyor ne suretle
hareket ediyor her halini nazar-ı tedkīkten geçiriyordu.
Nihayet: –Bu kimin çocuğudur? diye sordu. Ebu Talib: –
Benim çocuğumdur. Bahira: –Yok dedi bu bir dürr-i yetim
olmak yakışır. O zaman Ebu Talib: –Evet birader-zademdir
benim yanımda büyüdüğü için oğlum diyorum… cevabında
bulundu. Tahminat ve keşfiyyatının hep muvafık çıkdığını
gören Bahira Fahr-i Alem’in ketf-i saadetlerine bakmak
arzusunu izhar ile müsaade talebinde bulundu. Müsaade
ber’in iki omuzu arasında keklik yumurtası kadar berat benini
–ki mühr-i nübüvvettir– görünce telsim ile yüzünü gözünü
sürdü ve ağlamaya başladı oradaki halk hepsi şaşırdılar
papasın indinde Muhammed’in ne kıymeti var diye taaccüb
ettiler.
Bahira: –Bi’seti İncil -i şerifde kat’iyyen tasrih ve tebşir
olunan hatemü’l-enbiya bu tıfl-ı şerif olacaktır bu beşairi
ulema-yı Yehud da bilirler Şam’da ise onlar hem çok hem
nüfuzludurlar zarar iras etmeleri ihtimali vardır. Emvalinizi
burada satınız da Şam’a gitmeyiniz… diye misafirlerine
nasihatta bulundu. Gayet samimane olan bu nasihat kervan
halkına da te’sir etti hüsn-i suretle telakkī ve kabul ettiler
Mekke’ye döndüler bu vak’ayı Mekke’de işaa ettiler. Bu
vak’a hemen herkesin ma’lumu oldu çünkü Şam’a gitmek
üzere çıkan bir kervanın Şam’a gitmeden geriye avdetleri
hilaf-ı adet idi. Herkes sebebini soruyor onlar da anlatıyorlardı.
“Teallüm” namıyla hiçbir rivayet mevcud değildir.
Mülakatın bu suretle cereyanı hakkında bizim birçok
şevahidimiz mevcuddur. İnşaallah gelecek makalemizde
bunları ta’dad ederiz.

----
FELSEFE
----

hir bir hakim idi. Bütün müddet-i hayatında beşeriyetin alamına
karşı ağlamış felaket-i umumiyyeden ruhen hissedar
olmuştur.
Hem-cinsinden birinin alam ve ıztırabatına deva-saz bir
bedbahtın tehvin-i ihtiyacatına muvaffak olduğu zamanı hayatının
en mes’ud bir anı gibi telakkī ederdi. Tali’in merhametsiz
pençeleri altında inleyen biçarelerin imdadına koşar
felaketlerini tahfife çalışır bu uğurda malen bedenen hiçbir
fedakarlıktan geri kalmazdı.
Halife Muktedi Biemrillah’ın mazhar-ı teveccühü olduğu
gibi tababetteki ihtisası cihetiyle de pek ziyade şöhret kazandığından
bu sayede oldukça mühim bir servet iktisab
eylemişti.
Fakat İbni Cezle rahatı gibi servetini hatta hayatını beşeriyete
vakf etmiş necib simalardandır. Hanesi adeta bir
daru’l-aceze halinde idi. Nerede bi-kes bir hasta aciz bir
bedbaht duyarsa balin-i felaketine koşar rahat ve huzurunu
bırakır o biçarenin tedavisine koyulur lazım gelen mualecatı
kendi parasıyla alır başka ihtiyaclarını da tesviye eder
münşerih ve fahur bir kalb müsterih ve zafer-dar bir vicdanla
hanesine avdet ederdi. Mağdurini pençe-i i’tisaftan
tahlise çalışır muzlim ve mechul bir girdab-ı sefalete doğru
atılan bi-kes yetim çocukları toplar cismen ruhen tedavilerine
çalışır okutturur ve onlara ümid-bahş ve nuşin bir istikbal
hazırlardı.
şeriyete hizmet etmek istemiş pek kıymetdar asarı cami’
olan zengin kütübhanesini Ebu Hanife Camii’ne teberru’
eylemiştir. Müşarun-ileyh meşhur hattatinden olduğu
cihetle vakf ettiği kitaplardan birçoğunu kendi eliyle istinsah
eylemişti.
rist-nüvisler tarafından Kitabü’l-İşarat fi Telhisi’l-İbarat ve
Risaletün fi Medhi’t-Tıbbi ve Muvafakatihi’ş-Şer’ namında
teviyatına dair –maa’t-teessüf– hiçbir ma’lumat verilmiyor.
Yesta’miluhu’l-İnsan ünvanlı te’lif-i güziniyle Takvimü’l-Ebdan
namında kitab-ı eşheridir. Takvimü’l-Ebdan ’ın yazma
bir nüshası Cezayir’de Kostantin Kütübhanesi’nde mevcud
olduğu müsteşrikīnin cümle-i beyanatındandır.
Minhacü’l-Beyan ’da; nebatat edviye ve mevadd-ı saire-i
tıbbiyyenin isimleri elif-ba sırasıyla derc edilmiş ve hizalarında
bunlara dair ma’lumat-ı lazıme verilmiştir. Minhac adeta
tıbbi bir ansiklopedidir. Kitap büyük sahifede takriben üç
yüz altmış yapraktan mürekkeb olup Paris Kütübhanesi’nde
bir nüshası mevcuddur.
Minhac ’ın oldukça uzun olan mukaddimesinde müellif
edviye hakkında pek mühim ma’lumat-ı umumiyye verdiği
gibi kitabı te’lif ederken ne gibi eserlere müracaat etmiş olduğunu
da ayrıca zikr etmiştir.
Minhac ’ın o vakitlerde yazılmış olan asar-ı tıbbiyyenin
kaffesine faik olduğu müsteşrikīnin taht-ı i’tirafındadır.
Minhac ’ın kıymet-i ilmiyyesi eserin bilahare meşhur İbni
Baytar tarafından tedkīk ve tenkīd edilmesinden de anlaşılabilir.
rek noksan cihetlerini ıslah eylemiştir. Minhac ’ın bir nüshası
Paris Kütübhanesi’nde mevcud olup ’inci numarada
mukayyeddir.
lı kitabı Minhac ’dan ziyade meşhur ve kıymetdardır. Takvimü’l-Ebdan
cami’ klasik bir eserdir.
Şarkta bu yolda yazılmış asar için Takvim nümune ittihaz
edilmiştir. Ebu’l-Fida gibi bir mütebahhir bile Takvimü’l-Buldan
namındaki coğrafya kitabında İbni Cezle’yi
taklidden kendini alamamıştır.
Takvimü’l-Ebdan ’ın bir nüshası Paris Kütübhanesi’nde
mevcud ve ’üncü numarada mahfuzdur.
Kitap takriben sahifeden mürekkeb ve kırk dört tabloyu
muhtevidir. Her tablo iki sahife işgal etmektedir. Birinci
sahifede marazın ismi maraza duçar olan kimsenin mizacına
göre tarz-ı te’siri hastanın sinni ve yaşadığı muhitin
esbab ve alaimi izah edilmiş olduğu gibi hastalığa karşı
edilen hastalığın tarz-ı tedavisi beyan olunmuştur. Sahifelerin
umumiyye verilmiştir.
Takvimü’l-Ebdan ’da ilk evvel humma hastalıklarından
bahs edilmiş ba’dehu emraz-ı cildiyyeye karhalara ve
sümuma dair ma’lumat-ı lazıme verilmiş ve nihayet baştan
ayağa kadar bil-cümle a’za ve echizeye mahsus hastalıklar
yegan yegan serd ü beyan olunmuştur.
Kitabın sonlarına doğru teşhis-i emraza dair pek mühim
ma’lumat verilmiştir. İbni Cezle bu eserinde emraz-ı nisaiyye
hakkında da tedkīkata girişmiş ve ihtinak-ı rahm hysterie
hastalığından da bahs eylemiştir. Kitapta bunlardan başka
haml ve vaz’-ı hamle dair de ma’lumat-ı nafia mündericdir.
Paris Kütübhanesi’nde mahfuz olan Minhacü’l-Beyan ’ın
nihayetine; muhtelif menabi’den iktitaf edilmek suretiyle;
müellifin bir de tercüme-i hali derc edilmiştir. Burada İbni
Cezle’nin ba’de’l-ihtida Hıristiyanlığa karşı birçok reddiyyeler
yazarak Tevrat ve İncil ’in ne suretle tahrif edilmiş olduklarını
gösterdiği ve iddiasını gayr-ı kabil-i cerh bürhanlarla
lisan-ı sitayişle tezkar edilmektedir.
olan Faraklit Paracliteden maksad Hazret-i Muhammed
as olduğu halde hıristiyanların bu hakīkati ketm etmekte
olduklarını iddia ve işaadan çekinmemiştir. İbni Cezle’nin
Takvimü’l-Ebdan ’ı şu “ Tacuim egritudinum et morborum
fere omnium corporis humani cum curis eorundem. Buhu
hylyha byn gezla autore ” ünvanı altında Latince’ye tercüme
edilerek tarihinde Strasburg’da tab’ ve neşr edilmiştir.

----
BIR MILLETI SEFALETE SAIK KUVVETLER VE
----


----
KURTARACAK ELLER
----

Bedbaht vatan tabiatın bi-payan hazain-i servetini sine-i
hafasında taşıdığı halde agūşunda yaşayan evladlarının
yine sefalet içinde didindiklerini felaket kovuklarında
süründüklerini ihtiyac altında ezilip mahv olduklarını görüyor
her gün bağrına saplanan bi-eman bir hançerin yeni
açdığı bir ceriha-i ıztırab ile inlemekten kurtulamıyor.
Münbit vahalara behişti ovalara müsmir buk’alara
ve’l-hasıl çalışkan bir milleti evc-i saadete isal edecek feyyaz
bir toprağa latif bir iklime malik olan bir milletin; hazineler
da kıvranması ne acıklı bir levha-i fecia-nümadır. Bir halde
ki havanın ciyadeti iklimin letafeti suların safiyeti olmasa
memleket bu kıt’a-i behişti belki bütün ma’nasıyla bir
mezaristan-ı sefalet manzarası gösterecek!...
Huda-dad füyuzattan bile istifade edemeyen daha doğrusu
etmek zahmetine katlanmayan bir ırk inkırazın akūr
dişleriyle parçalanmaya mahkumdur. Faal ellerde bir hadika-i
saadet olabilecek feyyaz bir iklimi miskinler yuvasına
döndüren kavimler; yaşamak hakkından mahrum olduklarını
kendi fiilleriyle isbat etmiş olurlar.
Esasen kanun-ı hilkat de bunların esbab-ı inkırazını teshil
ve ta’cil eder. Hayat bir mücadeleden ibaret olduğu gibi
namus-ı fıtrat da bu mücadelede; her türlü esbab-ı galebeyi
hakk-ı hayata en ziyade müstahak olanlara bahş ve tehyie
etmekle mükellefdir. Bu gayet tabii ve binlerce vak’alarla
müsbet bir hakīkattir. Muhit ve zamanın ilcaat ve ihtiyacatına
karşı mukabele ve temerrüd gösterenler bi-eman kuvvetler
altında ezilir mahv olurlar. Çünkü kanun-ı hilkate karşı
durulmaz ve durulamaz. Taşkın seylabeler önlerine gelen
mevanii sökerler yıkarlar. Hiçbir şey onların cereyanına hail
olamaz. Tarih-i kainat ve tarihçe-i beşeriyetin bu hususta arz
ettikleri ibret-nüma sahifelerden bir hisse-i intibah alınamazsa
Milletler ma’şerlerin ma’şerler de ferdlerin ictima’ından
hasıl olmuştur. Ferdler ne kadar zinde ve faal bir seciye iktisab
eder ne kadar asil bir terbiye ile perverişyab olurlarsa
teşkil etttikleri cem’iyet de o kadar rasin ve o kadar payidar
esaslara müstenid olur ve o nisbette asar-ı terakkī ve tekamül
gösterebilir.
Ferdler ayrı ayrı birer kuvvet gibi telakkī edilebileceğinden
hey’et-i umumiyyenin meydana getireceği asarın azamet
ve vefreti de tabii o kuvvetlerin terekkübünden husule
gelen muhassala şiddet-i faaliyyetiyle mütenasib bulunur.
Fenn-i mihanik bize isbat ediyor ki: Şiddetleri sıfıra
müsavi olan kuvanın muhassalası da sıfır olduğu gibi bir
noktaya ma’kusen te’sir eden kuvvetlerin gösterecekleri eser
ancak onların beynlerindeki fazla muadil bulunur. Kuvvetler
aynı cihetten te’sir ederlerse şiddet-i muhassala da onların
mecmuuna müsavi olur. Bu kanun-ı riyaziyi ictimaiyyata
tatbik edersek şu netice çıkar. Bir milletin medeni ictimai ve
ahlakī fiiliyyat-ı zahiresi o milleti teşkil eden ferdin kudret-i
fikriyye ve bedeniyyeleri mecmu’-ı cebrisine müsavi bir kuvvetin
bir muhassalanın mevlududur.
Ferdler kavi ve zinde olur ve muayyen bir gayeye müteveccihen
şah-rah-ı terakkīde emin ve seri’ hatvelerle muttasıl ilerler.
Fakat ferdler başka başka amale merbut kalır ve ayrı gayeler
ta’kībine veya bütün bütün atalete koyulurlarsa millet ve o
milletin zat-nüması representant olan hükumet de gittiği
yolda sendelemeye başlar kuva-yı muhalifenin te’siriyle
muttasıl tebdil-i istikamet etmekte muztar kalır veya büsbütün
atıl ve aciz düşer.
Bu derekeye sukūt eden bir milletin gaye-i maksuda erişmesi
müteassir ve belki müteazzirdir. Şu halde bir milletin
ma’ruz kaldığı sefalet ve inkıraz mes’uliyetini –zahir-i hale
bakarak– birkaç şahsın duş-ı müttehemine yükletmek veya
en son batna hasr etmekten ise silsile-i ecdadı dahi muhit
olmak üzere umum efrad-ı millete teşmil etmek daha doğru
bir hüküm olmaz mı?
Bir adamın vücudca sağlam ve tüvana bulunduğuna
dair hey’et-i tıbbiyyeden bir tasdikname alabilmesi bedenini
terkib eden ensice ve bil-cümle a’za ve echizenin sağlam
ve her türlü afetten salim ve ifa-yı vazifeye sai olduğunun
etibba nazarında suret-i kat’iyyede tahakkuk etmesine
vabestedir.
Çünkü huceyrat-ı bedeniyyeden birinin atıl ve mariz
kalması huceyrat-ı sairenin de hakkıyla ifa-yı vazife etmesine
mani’ olur. Bu arıza tedricen bütün vücudu istila ederek
şahs-ı mezkurun bi-tab bir halde hasta düşmesini intac
eder. Hıfzu’s-sıhhanın echize-i bedeniyyeden her birinin
muhafaza-i sıhhatlerine i’tina edilmesine dair uzun uzadıya
vesayada bulunması ayrı ayrı tedbirler göstermesi bu hikmete
mübtenidir.
Bir milletin zat-nüması olan hükumet bir şahsa teşbih
edilirse ma’şerler o şahsın a’zası ve ferdler de huceyrat-ı bedeniyyesi
yerini tutarlar. A’za ve huceyrat ne kadar sağlam
olurlarsa olsunlar bedenden ayrı bulundukları takdirde –
kendilerine isal-i hayat edecek olan seyyale-i demeviyyeden
mahrum kalacakları cihetle– alaim-i hayat gösteremez ve az
müddet zarfında tefessüh ve tahallül ederek mahv olurlar.
Aynı hal bir hükumeti terkib eden cemaatler ve ferdler
seyyale-i hayatı tezyid etmek için ferdleri fikri ve cismi marazlardan
vikaye etmeye çalışmalıdır.
Garblılar şark muhitini atalet-bahş ve şarklıları da sefalete
karşı hamul ve sabur olmakla itham ederler.
Gözleri inkişaf-ı hakīkate mani’ olacak derecede gışave-i
ağraz ile kapalı olan satıh-binler sefalet-i hazıra esbabını
dine haml etmek bile istiyorlar.
Secaya-yı kavmiyye ve hayat-ı ictimai-i milliyyeyi bilmeyen
edemeyen bir garblının şarkta icra ettiği kısa bir seyahat
neticesinde böyle bir kanaat hasıl etmesi mucib-i istiğrab
görülmemelidir.
Çünkü muhit içinde yaşayan şarklılardan bazılarının da
–ihtimal ki garblılardan mülhem olarak– tedkīk ve tetebbu’
zahmetine katlanmaksızın aynı hükmü vermekte isti’cal ettikleri
müşahede olunuyor.
Acaba hakīkat-i hal şu müddeayata muvafık mı? Bizi
miskin ve atıl bırakan muhit ve mu’tekadat-ı diniyyemiz midir?
Böyle ise ümid-i felah mefkūd demek olmaz mı?!.
Fakat şayan-ı şükrandır ki; bu iddianın adem-i isabeti
delil iradına lüzum göstermeyecek derecede zahir ve hakīkat
pek aşikardır. Muhit ve mu’tekadatın ahval-i ruhiyyeye olan
derin te’sirlerini kimse inkar edemez. Mes’ele bu te’sirin ne
suretle vukūa gelmiş olduğunu ta’yin etmektedir. Acaba bu
derin te’sir iddia edildiği surette mi vaki’ olmuş!? Bir hükm-i
kat’i vermeden evvel ahval-i hazıra teessüratından tecerrüdle
maziye irca’-ı nazar ve sahaif-i tarihiyyeye atf-ı basar
etmelidir.
Tarih medeniyet-i hazıraya mehd-i evvelin olarak şarkı
gösterdiği gibi İslamiyet’i de bunun mürebbi-i zi-irfanı suretinde
takdim ediyor. Muhit-i meşrık muattal olsaydı sinesinde
ne Cemşidler ne Daralar ne Astropaller ne Asuriler
ne Keldaniler ne Buhtunnasarlar ne Fenikeliler ne Ebu
Ubeydeler ne Amr bin el-Aslar ne İbni Vakkaslar ne Abdülmelikler
ne Harun-ı Reşidler ne Celaleddinler ne Mahmud-ı
Gazneviler ne Alparslanlar ne Melikşahlar nihayet
ne Murad-ı Evveller ne Timurlar ne Selimler ne Fatihler ve
ne de Nadir Şahlar yetiştiremezdi.
dad’da Semerkand’da Şam’da Endülüs’de Kudüs’de
Kayrevan’da Mısır’da İstanbul’da o kadar abidat-ı muhallede
o kadar mebani ve müessesat-ı medeniyye o derece
eser-i terakkī görülmez bugün bizi menazır-ı bedia-nümaları
karşısında vakfegir-i hayret eden asar-ı medeniyye ve
sınaiyyeden hiçbir şey müşahede olunamazdı.
Müslümanlar arasında bir Farabi bir el-Kindi bir İbni
Sina bir İbni Musa bir Gazzali bir Razi bir İbni Rüşd bir
şemezdi.
Riyaziyat ve tabiiyattan fıkıh ve felsefeden edebiyat ve
bahis olarak şark kütübhanelerini dolduran bir kısmı da kadir-na-şinaslık
ve teseyyübümüzle garb kütübhanelerine kadar
kaçırılan mücelledat-ı nefise ulema-i İslamiyyenin eser-i
hame-i dehası değil midir?
Müslümanlar ilmi ve fenni birçok keşfiyatın medeni ve
sınai mütenevvi’ muhtereatın berat-ı şeref-bahşını taşımıyorlar
mı?
Din mani’-i terakkī olsaydı acaba Bağdad medeniyetini
Kurtuba haşmetini Kahire saltanatını Semerkand ma’rifetini
sanaatını tasvir için tarih binlerce sahifeler yazmaya mecbur
olur muydu?
Dest-i bi-insaf-ı zamanın bile tahrib edemediği abidat
ve müessesat-ı muhallede karşısında tarih-i ulum ve tarih-i
medeniyyet gibi zi-hayat iki şahid huzurunda hala İslamiyet’in
mani’-i terakkī olduğu iddiasında musır olmak garaz
ve cehaletten başka neye haml olunabilir?
Asırlarca bar-ı istibdad ve mezalim altında ezile ezile
kendi hayatlarından bile bi-zar olacak bir hale gelmiş olan
şarklıların esbab-ı inkıraz ve sefaletlerini tarz-ı idareleriyle
hayat-ı ictimailerinde aramalıdır. Kaşane-i istibdadın en
emin istinadgahı cehalettir. Müstebid halkda hissiyat-ı necibeyi
mahv kudret-i fikriyyeyi ifna kuvve-i mümeyyizeyi itlaf
ettiği gündür ki erike-i istiklalini te’yid ve la-yüs’el sıfatını
bir kitle haline geçer müstebidin ihtirasat ve hevesatına karşı
–sanki hipnotize edilmiş gibi– bila-i’tiraz hamul ve sabur
Ferman-ferma olmak isteyen müstebid tebaasını bi-şuur
u irade bir alet gibi kullanmak için onlarda kuvve-i müfekkireyi
çalışır. Bu sayede arzu ettiği zaman o hislere müracaatla atıl
kümeyi bir seyl-i huruşan haline getirir.
Cahil halkta kaba hislerin nemalanması taassub suretinde
tecelli eder. Hissiyat-ı diniyyeyi alet-i mefsedet edebilmek;
herkes nazarında hakayık-ı şer’iyyenin adem-i inkişafına
mütevakkıf olduğundan müstebid; hakīkī erbab-ı irfanı
mahv u icla ve bir sürü ceheleyi din uluları makamına ıs’ada
çalışmaktan geri kalmaz.
Bunlar vasıtasıyla her emrini her arzusunu bir hükm-i
şer’i şeklinde halka telkīn ettirir.
Tek tük mevcud olan efkar-ı münevvere ashabının irşadatına
meydan vermemek fikriyle millette hayat-ı ictimaiyi
mahv ederek yerine hayat-ı ferdiyeti ikame eder.
Bu gibi tahribat saikasıyla millette terbiye-i asliyye zevalpezir
olmaya başlar hayat-ı aile ve hayat-ı ictimaiyye intizamsızlığa
duçar olur.
Terbiye-i fikriyye ya büsbütün muattal kalır veya yanlış
gayelere teveccüh eder. Muhiti kaplayan sehabe-i cehalet
gittikçe kararır. Karardıkça kesb-i kesafet ederek bir kabus-ı
bela gibi dimağları uyuşturur. A’sabı duçar-ı rehavet eder
efrad-ı milleti hayat-ı behimiyyeye alıştırır.
Hayat-ı fikri uyuşunca bit-tab’ hayat-ı behimiyye uyanır
azar hududu aşar ve ferdleri seri’ ve tehlikeli hatvelerle felaket
ve sefalete doğru sürükler. Ferdlerde faaliyet-i dimagıyye
ve adaliyyenin mahkum-ı inhizal olması hey’et-i ictimaiyyeyi
de sarsar tahrib eder.
Millet her gün daha titrek bir hatve ile daha acıklı bir
safhaya [ ] dahil olur: İnhizamdan sefalete sefaletten inkıraza
yuvarlanır ve nihayet dest-i bi-insaf-ı zaman günün
birinde tarihin solgun bir yaprağına la-kaydane hükm-i bieman-ı
lekette fedakar bir kuvve-i mübeccele taht-ı istibdadı devirebilirse
memleket uçurum başında tevkīf edilmiş olur. Fakat
bu muvaffakiyetle tehlikenin büsbütün önü alınmış olmaz.
Hatta yeniden yeniye bir takım hadisat-ı meş’umenin sernüma-yı
zuhur olmasına meydan bile açılmış olur.
Bu gibi buhran zamanlarında milletleri müdhiş sukūtlardan
kurtarmak kurtarabilmek mu’cize-nüma dehalara
polad ellere la-yetezelzel ve samimi hamiyetlere mütevakkıfdır.
tekamül tevlid edecek kuvvet; ferdlere muayyen gayeye
müteveccih metin ve asil bir terbiye-i fikriyye vermek onları
ferdiyetten kurtararak hayat-ı medeni ve ictimaiye alıştırmak
dini ve ahlakī terbiye-i ibtidaiyyelerine i’tina göstermek
sayesinde te’min edilebilir. Bu gayeye doğru mümkün
mertebe ilerlemek için her köyde hıfzu’s-sıhhaya muvafık
bulunduğumuz asrın ihtiyacıyla mütenasib ibtidai mektepleri
her kasabada –ihtiyac-ı mahalliye göre– mektep tarzında
muhtelif meslek ve san’at evleri büyük şehirlerde sanaat
ziraat ve ticaret meşher ve medreseleri açmak ve buralarda
vazife-i tedris ve idareyi münevver faal dimağlara ihtiyac-ı
memleketi takdir etmiş vatanın sefalet-i hazırasıyla kalbi
cerihadar olmuş metin ve fedakar ellere tevdi’ etmek icab
eder.
Köylere varıncaya kadar her yerde pek mebzul olan
evkaf-ı İslamiyye ma-vudi’a-lehine yani müslümanların dini
ve hayati ihtiyaclarına tahsis edilirse hükumete bar olmaksızın
şu ta’dad olunan müesseseler meydana getirilebilir. Bunun
Nesl-i ati için bu gibi istihzaratta bulunmakla beraber
nesl-i hazırı da tenvire çalışmaktan geri kalmamalıdır.
Siyasi cereyanların fevkinde olmak üzere münevver
gayur ve hamiyetli zevattan mürekkeb bir hey’et-i tenviriyye-i
milliyye teşkil edilmeli ve bu hey’etin her vilayet ve
liva merkezlerinde birer şu’beleri bulunmalıdır. Hey’et ve
şu’beler senede birkaç defa memleketin muhtelif taraflarına
seyahatler tertib ederek gezdikleri mahallerde ahaliye va’z
u nasihat ve konferans vermeye mahalli maarif ve teşvik-i
sanayi’ hey’etleri teşkil etmeye ahaliyi mektep ve medreselerin
atalete olan inhimakin önünü almaya sa’y etmelidir.
Hey’et a’zasından sahib-i irfan ve fedakar fudalayı köylere
kadar göndererek bi-çare kitlenin anlayacakları bir lisan
ve lede’l-icab hislerini tehy[i]c edecek ifadelerle maarif
sanayi’ ve ziraate teşviki mutazammın atalet ve meskenetin
mezmumiyetini mübeyyin va’z u nasihatlar verdirmek
köylüleri hayat-ı faaleye sevk ve tahrik etmek ahlakan mezmum
olan ve milletin uruk-ı hayatiyyesini kurutan temayüllerin
önünü almaya çalışmak halkı memleketin menabi’-i
hayatiyyesini teşkil eden ziraat ticaret ve sanaat gibi semere-bahş
mesaiye sevk etmek ve lede’l-icab bu hususta
kendilerine teshilat-ı lazıme göstermek ulema kıyafetine
sokularak cerad-ı münteşire gibi etrafa dağılan ve saçtıkları
zehirlerle halkı atalet ve uyuşukluğa sevk eden cahil derbederlerin
himmesini erbab-ı ilm ü fazilete tevdi’ etmek gibi tedbirlerle
bu hususta az çok faideli netayic istihsali mümkündür.
Daima der-hatır etmelidir ki millet-i İslamiyyeyi kurtaracak
dimağlar atalet ve sefalet-i hazırayı izale edecek çelik
eller asr-ı hazıra layık darü’l-mualliminlerle meslek ve san’at
evleri ticaret ve ziraat mektepleridir.
EDEBİYAT
Biz ebced hesabıyla tarih çıkarmanın ma’nasızlığına
ka­
nı te’min için hem ma’nidar hem külfetsiz olmak şartıyla
bulunan tarihleri beğenmemek de elimizden gelmez. Mesela
ekabir-i milletten Abdülkadir-i Geylani hazretlerinin biri
veladetini diğeri irtihalini bildiren “aşk” “kemal-i aşk” kelimeleri
terkib-i celili gibi.
Ebedi ziyaı Osmanlı edebiyatı için hakīkaten büyük bir
hasar olan şair-i mağfur Eşref hakkında risalemiz hey’et-i
tahririyyesinden Tahirü’l-Mevlevi Bey tarafından bulunan
atideki terkib-i tarihi de o cümledendir:
Taliku’l-lisan-ı Eşref nüktedan
Ki çun o sühan-ver niyayed besi.
Gözetmezdi asla o ateş-zeban
Hakīkat cihadında piş ü pesi.
Sataşmazdı erbab-ı namusa hiç
Yaşatmazdı asude bir na-kesi.
Birer yıldırımdır ki alçaklara
O hiç susmayan ağzı susdurdu hak…
Fakat yad-ı millette hala sesi.
Huda eylesin ruh-ı mağfuruna
Tenezzüh-sera gülşen-i akdesi.
Şehadetle pervazını gösterir:
“Şehid-i gaza-yı heca” cümlesi.
EBU’L-ALA MAARRI

----
ENBIYA VE EDYAN HAKKINDAKI FIKRI
----

Benim fikrime göre bu sözlerin iki türlüsünü de söylemiştir.
Evvelce de söylediğim gibi Maarri diğer felasife-i
lahutun tarz-ı tefekküründen haric bir yol tutmuş değildir. O
da onlar gibi düşünmüş onlar gibi istintac etmiş onlar gibi
tasdik onlar gibi tekzib etmiş delilin arkasından koşmuş
onunla beraber dönmüş dolaşmıştır.
Feylesofun şiirleri arasındaki tertibi bileydik en son fikrine
en yeni mezhebine vakıf olmuş olurduk. Lakin tarihleri
mechuldür. O halde “feylesof bu sözünden dönmüştür yok
ona kail olmuştur.” gibi hükümlere aklı başında hiçbir kimse
razı olamaz. Bizim için yalnız bir yol vardır. O da: Feylesof
asar-ı kudreti tetebbu’ ederken ölmüştür demektir. Ebu Osman
el-Cahız ve saire de nazar ederken fakat Hakk’a vasıl
olmadan ölen; mutian ölmüş demektir; çünkü nazarın vücubu
ve bu hususta bezl-i cehd hakkındaki emr-i ilahiye imtisal
ederek ölmüştür. Hak teala herkese ancak vüs’ü mertebesinde
teklif eder. tasrihinde bulunuyorlar.
Şimdi şu cihet kaldı. Biri çıkar da şöyle diyebilir: “Hakk-ı
sariha karşı bu tereddüd ne huzur-ı yakīnde bu şek mevzi’-i
hidayette bu hayret ne?
Bu ne nihayetsiz sapıtganlık? Bu hal aklın zaifliğine fikrin
durgunluğuna nazarın kısalığına delalet etmez mi? Herkesin
mazhar-ı hidayet olduğu mesailde hayretlere duçar
olmak alemin yakīn kesb ettiği umurda şekten kurtulamamak
lığına bir delil değil midir?
Maarri’ye herkesin tuttuğu yolu tutmak bu vesveselerden
yakayı sıyırmak evla değil mi idi?” Ben ona derim ki:
“Azizim biraz yavaş ol akīdeler satılmak üzere ortaya
atılmış kıymeti eline geçen herkesin alabileceği bir kumaş
değildir. Onlar sema-yı irfanda pervaz eden ervah-ı kerimedir.
vaffak olunca artık yüreği rahat eder. Bir türlü inanamadığı
bel bağlayamadığı yahud şek ettiği şeyleri kalbine sokmaya
kalkışırsa böbreği ile tıhalı arasında bir derde uğrayıp da
bütün ömrünce süren hiçbir ilaç kar etmeyen bir hastalığa
tutulan bir adama benzemiş olur. Bu derdin sair a’zaya da
sirayet ederek hareketten alıkoyması da hesabda vardır.
Nazar edip araştırıp da hakka vasıl olmayan yahud niyyeti
fena olmadığı halde ayağı batıla doğru kayan adam
takliden hakkı kabul eden adamdan hayırlıdır. Çünkü:
Taklid; hakta olduğu gibi batılda da olabilir zararlı şeylerde
hasıl olduğu gibi nafi’ şeylerde de bulunabilir. O pek büyük
bir zarardır hayvan taklidde ma’zur olabilir fakat insan için
na-hoştur.”
Maarri; bütün bu sayıp döktüğümüz efkarını kurun-ı
vüstada zulüm ve istibdad hürriyet-i akıldan mahrumiyet
din namına hükümranlık günlerinde tasrih ediyor. O günlerde
ki vezirler ya camid bir fakih ya bir budala olurlardı. O
günlerde ki; bir adamın ağzından çıkacak bir kelime yirmi
bin kişiyi fazla bir o kadarı da mecd ü şerefe sevk edebilirdi.
Hürriyet-i diniyye hürriyet-i matbuat hüriyet-i neşriyyat
hüriyet-i i’tikad ve nazar yok. Ukūl ve efkar zincirlerle bağlı
bir kelime bir adamın hayatına mal olabilir kendi öldükten
sonra ailesi de hisse-mend-i felaketi olur. Hasılı en karanlık
günlerde…
Maarri bu sözleri öyle bir zamanda söyledi hiçbir zalimin
korkusu hiçbir hakimin heybeti fikrini açıkça söylemesine
mani’ olamadı.
Yüksek sesle bağırdı fikrini cehren i’lan etti. Halbuki kimsesiz
bir adamdı. Ne bir hanedan-ı hükümdariye mensub ne
bir padişahın veziri idi. Hakime rüşvet olarak verilecek malı
yoktu. İnde’l-hace metris gibi kullanmak üzere büyüklerle
uğraşan şiirleri de yoktu. Bunları iki meclisin içinde yazdı.
Ev ve göz. Senede otuz dinara baliğ bir geliri var idi bütün
ma-meleki bundan ibaret idi. O bir çekirge bir maymun
kadar fakīr ve hakīr idi. Fakat bunların hiç biri kanaat-i fikriyye
ve i’tikadiyyesini serbestçe söylemeye mani’ olamadı.

----
TARIH
----

KILIÇ DINI
Bu söz doğru çıktı. “Kuraklık o kadar devam etti ki: Efraim
ve Zebulun sıbtlarına mahsus münbit yeşil vadiler ve
ovalar hararetin susuzluğun te’siriyle kavruldu kaldı. Pınarlar
kuyular ve nehirler kurudu. Hükümdarların zatına mahsus
beygirleri ve inekleri doyurmaya kafi ot kalmadı.”
Bu esnada İlya nagehan hükümdar Ahab’ın huzuruna
çıkıp her iki dinin hangisi hak olduğunu bir mu’cize tecellisi
suretiyle aleni umumi bir tecrübeye koymağı teklif etti.
Vak’a o yüksek Karmel Dağı üzerinde cereyan etti. Ba’al’e
taabbüd eden putperest ruhanilerden kişi toplanmış
nuyordu. Bütün ahali toplanmış kemal-i merakla neticeye
ban veya takdime semai bir ateşle yanarsa o tarafın dini
“din-i hak” addolunmak takarrür etmişti. Ba’al kahinleri
rical-i ruhaniyyesi kurbanlarını intihab edip mevki’-i mahsusuna
koydular. Tulu’-ı şemsten gurub-ı şemse kadar hep
bir ağızdan dualar ilahiler okuyarak takdimesinin yanması
sakit ve kurban halet-i asliyyesinde kaldı. Sonra İlya kendi
mihrabını kurdu ve etrafına su ile memlu bir hendek yaptı.
Nezrini mihraba koyup Cenab-ı Hakk’a kısa bir dua etti.
Cevap geldi. Şedid bir gök gürültüsü işitildi ve büyük bir
şimşek çakıp mihrabdaki takdimeyi yaktı hendekteki suyu
kuruttu. Beni İsrail bu mu’cize karşısında hem mütehayyir
ve hem mu’tekıd Kadir-i Mutlak’a karşı yüz üstü düşüp onu
yegane ilah-ı hayy ü hakīkī tanıdılar. “İlyas bunun üzerine
dört yüz elli yalancı peygamberin katlini emr etti ve ahali
meserret içinde dağıldılar.”
Bu vak’adan birkaç sene sonra Samiriye’de Ahab Suriye
ve Şam kralı ve onun müttefikleri krallar tarafından
muhasara edildi. Lakin İsraililerin hükümdarı düşmanı
perişan etti. Hücum esnasında düşmanın kısm-ı a’zamı
şarabla serhoş olmuş ve silahsız bulunmuşlardı. Bunlardan
bazıları döğüşerek kurtuldu lakin arkalarından yetişilip tutulanlar
katl olundu. Düşman perişan kuvvetlerini toplayarak
Afeke şehri civarındaki bir sahrada ordu kurmuş idi. Ahab
da Suriyelilerin karşısına ordu kurdu arada mürur eden fasıla-i
zamanda Beni İsrail’i ve peygamberlerinden biri Ahab
Şiddetli bir muharebe vukū’ bulup Suriyeliler bozuldular.
Muzaffer İsraililer tarafından “birçokları esna-yı ta’kībte
öl­
dürüldüler bazıları da kendi muharebe arabaları ve arkadaşları
tarafından helak edildiler bir takımları da parçalandılar.
Firarilerden birazı yegane mevki’-i tahaffuzları olan
Afeke şehrine kaçabildi. Yapılan hesaba nazaran bu şehrin
surları dibinde . kişi defn edilmiş olup muharebede
telef olanların mikdarı ise . kişi tahmin olunuyor.”
meti bir devr-i sulh ve refah geçiriyordu. Kırk bir sene süren
bir devre-i hükumetten sonra Asa’nın oğlu Yehoşafat
tahtına geçmiş idi. Yeni hükümdar da pederinin akılane ve
takva-perestane hareketine ıktifa edip memleketlerini tahkim
etti. Kuvvetli bir ordu bulundurdu. Ve oğlu Yehoram ile
Azalya’yı evlendirip İsrailiye hükumeti ile bir ittifak vücuda
getirdi.
“Bu esnalarda Moabiler Amoniler ve kabail-i Arabiyye
para ile kesiru’l-mikdar asker tedarik edip Kudüs’ten takriben
mil uzaktaki En-gedi şehri üzerine yürüyerek Yehoşafat
geçtiklerini görünce milletini toplayıp ibadetgahın Mescid-i
Aksa önünde durdu ve düşman üzerine kendilerine bahş-ı
galebe eylemesi için Cenab-ı Hakk’tan dua etti. Josephus
der ki: Bu hareket binanın yani ma’bedin Mescid-i Aksa’nın
te muvafık idi. Her büyük tehlikenin zuhurunda Beni İsrail
buraya toplanıp yek-dil ve yek-lisan Cenab-ı Hak’tan kendilerine
bahş ettiği emanet-i mütevarisenin düşmana karşı
muhafazasını istirham ederlerdi. Yehoşafat’ın istirhamatına
gözyaşları da refakat edip bütün ahali hatta kadınlarla çocuklar
bile bu duaya iştirak ediyorlardı. Bu dua esnasında
Cehazil isminde bir nebi-i Beni İsrail onlara dualarının
kabul olunduğunu ve Cenab-ı Hakk’ın kendilerine bahş-i
muzafferiyet ettiğini haber verdi. Bu nebi yarın hemen düşman
üzerine hareket olunmasını ve düşmanlarını Kudüs ile
En-gedi kasabası arasında Sis denilen tepede ordu kurmuş
bulacaklarını tavsiye etti. Burada Beni İsrail sadece seyirci
gibi dururken Cenab-ı Hak onların yerine muharebeyi edecek
Nebi bu beşareti verince Yehoşafat ile bütün mevcud
ahali-i İsrailiyye yerlere kapanarak Levilerin –yani rüesa-yı
diniyyenin– aheng-i ubudiyyet ve şükranları yükselirken
Cenab-ı Hakk’a hamd ü sena etmişlerdir. Ertesi günü hükümdar
erkenden kalktı. Tekova şehrinin yakınındaki sahraya
götürerek peygamberine i’timad ve böylece Cenab-ı
Hakk’a istinad etmelerini söyledi. Ve sanki yevm-i zaferde
gitmelerini ve Levilerle nakiblerin onları ta’kīb eylemelerini
emr etti. Yahudiler bu emre itaaten ve bu tertib-i muhteşem
rine öyle azim bir havf ü haşyet geldi ki yek-diğerine hücum
ettiler ve son derece bir şiddetle kavga ederek hepsi kendi
silahlarının kurbanı oldular. Yehoşafat vadiye baktığı zaman
onun ölülerle mestur olduğunu gördü. Kendi tarafından bir
katre kan dökülmeksizin kazanılan bu muzafferiyet-i azime
pek hoşuna giderek askerine ganaimin herkese aid olarak
yağmasını emr etti. Ganaim o kadar ziyade idi ki sade meydan-ı
harbden kaldırmak için üç gün sarf olundu. Dördüncü
günü Yahudiler Baraçya vadisinde toplandılar ve hükümdara
kudretinin merhametkarane isti’malinden dolayı arz-ı
teşekkür ettiler. İşte bu vak’aya sahne-i vukū’ olduğu için
vadiye Vadi-i Ni’met ismi verilmiş ve bugüne kadar bakī
kalmıştır.
“Ba’dehu ordu Kudüs’e gelmiş burada nezirler kurbanlar
verilmiş günlerce şenlikler ziyafetler yapılmıştır. Bu
şayan-ı hayret muzafferiyet akvam-ı mütecavire üzerinde
Yehoşafat’ın emsalsiz derecede doğru bir adam olduğuna
binaenaleyh Rab tarafından suret-i mahsusada mazhar-ı
şefaat bulunduğuna aid bir te’sir hasıl etmiş idi.”
Yehoşafat vefat edince oğlu Yehoram pederinin tahtına
calis olduğundan aynı zamanda gerek İsrailiyye gerek
Yahudiyye Devleti’nin hükümdarlarının isimleri beyninde
müsavat hasıl olmuştu. Ancak Yehuda’nın hükümdarı olan
Yehoram tahtına çıkar çıkmaz icraatına kardeşlerini ve pederinin
en sevdiği dostlarını i’dam ile başlamış nam ve şöhretini
lekedar edecek her türlü ahvalde bulunmuştur. Nihayet
bu kanlı hükümdar müstekreh bir ölüm ile ölmüştür. Tebaasının
o kadar nefretini celb etmiş idi ki cesedi hükümdarana
mahsus makbereye defn olunmadı. İsrailiyye hükümdarı
olan Yehoram ise Ramoz Cebel-i Ad şehrini muhasara edip
esna-yı hücumda yaralanmış yarasına baktırmak üzere Yizreel’e
çekilmişti. Yahudiyye’nin yeni hükümdarı Ahazya
gelip onu burada ziyaret etti.
mandanı Yehu belde-i mahsusayı hücum ile feth etmiş
ordu da onu hükümdar olarak alkışlamıştı. Bunun üzerine
mütegallib yani Yehu Yizreel üstüne yürüyüp Yehoram ile
Ahazya’yı tuttu ikisini de katl etti.
Hilekar Yehu kanlı lakin muzafferane icraatına devam
ediyordu. Bunun emriyle maktul kralın validesi olan Cezebel
Ahab’ın yetmiş oğluyla müteallikatı Ahazya’nın kırk iki
efrad-ı ailesi Tir yani Sur şehrinin Ba’al rüesa-yı putperestanının
cümlesi katl edilip Ba’al ma’bedi dahi tahrib
olunmuştur.
Yahudiyye hükumetinin boş kalan tahtı Yuaş tarafından
si Atalya dahi katl edilmişti. “Bu işi yapmaya me’mur olan
zabitlere şayet Atalya’yı kurtarmaya teşebbüs eden olursa
onların da hemen öldürülmesi emr edilmişti.”
Bu emrin ifasından sonra yeni hükümdar Mescid-i Aksa’ya
gidip muvacehe-i umumiyyede “vezaif-i mezhebiyyenin
nakl olundığı vechile– inyıkad-ı tam göstereceğine” yemin
etti. Bu resm-i tahliften sonra ahali müctemian Ba’al Ma’bedi’ne
giderek binayı hak ile yeksan eylediler ve bu esnada
Matan isminde bir putperest rahibini de katl ettiler.
şeklindedir.
Gerek Yahudiyye gerek İsrailiyye hükumetlerinde
yek-diğerini müteakib birkaç hükümdar geldi geçti. Lakin
Yahudiyye ve Ahazia’nın İsrailiyye hükümdarı olduğu devre
geçeceğiz ki bu esnada İsrailiyye hükumetinin nihayeti
artık sür’atle yaklaşıyordu. Çünkü Asuriye Devleti kralı Salamanzar
Samiriyye üzerine yürümüş üç sene devam eden
anudane bir muhasara ve müdafaa neticesinde şehri teslim
alarak senedir bil-istiklal mevcud olan İsrailiyye hükumetine
nihayet vermiştir. İsrailiyye hükümdarı esir olunmuş
Beni İsrail ise vatanlarından nefy ü icla olunmuştu. İşte bu
tarihten i’tibarendir ki: Tarih Beni İsrail’in on iki sıbtından
tının izini –muayyen müstakil bir millet olmak üzere– gaib
ediyor.
AFGANİSTAN

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Şehr-i Sebz’in ümerası Hokand’a geldiği gibi oranın hanı
bunları tutup Taşkend’e gönderdi. Yoldaşlarıyla mallarını da
nefsi için zabt ve tevkīf eyledi. Beyler on sekiz ay Taşkend’de
mahbus kaldılar. Sonra mahbesten çıkarılıp bir mikdar aylığa
nail oldular. Mir Baba Big ile Mir Sohrab Big biraderleri
ve arkadaşlarıyla senesine kadar Taşkend’de mevkūf
kaldı. Buhara emiri de bunların ehl ü ıyalini yanlarına yolladı.
Bu vak’adan iki sene sonra Rus askeri Ürgenc üzerine
yürümek için hazırlanmıştı. Taşkend valisi askerle Cezek’e
gelip beni de çağırttı. Araba ile iki gün sonra mülakī oldum.
Ale’l-mu’tad ikram ve ihtiram gösterdi ve esna-yı musahabette:
– Acaba maiyyetinizle beraber Ürgenc’e kadar bana
refakat buyurur musunuz? Teşrif edecek olursanız levazım-ı
seferiyyenizi ikmal ederiz dedi.
– Arkadaşlarımın sizinle gelmek için hazırlanabilmesi bir
aya mütevakkıfdır. Siz ise burada dört günden ziyade duramazsınız.
Diğer cihetten bu harbiniz müslümanlarla olacaktır.
Biz ise onlarla hem-din ve hem-mezhebiz. Şeriatımız
bizi ihvan-ı dinimizle çarpışmaktan men’ etmiştir. Bundan
maada ben askersiz ve satvetsiz bir adamım. Refakatimle
Rus ordusunun heybeti artmayacağı gibi bulunmayışımla
da askerinizin kuvveti eksilmez cevabını verdim.
– Nasıl arzu ederseniz öyle olsun. Birlikte gelmeye mecbur
değilsiniz dedi.
– Şimdiki halde hükumetinizin taht-ı himayesinde bulunuyorum.
Eğer benim arzumu arıyorsanız ata binmek ve
ava gitmektedir. Zira geçirdiğim sademat dolayısıyla artık
muharebeden teneffür ediyorum diyerek işi latifeye döktüm.
– Kendi çadırımın yanında sizin için iki çadır kurdurdum
dedi. Teşekkür ettim. Fi’l-vaki’ imparatorun amca-zadesi
kadem fasıla ile bizim için iki çadır ikame edilmişti. Vali her
gün beş altı defa benimle görüşmeye geliyordu.
Yirmi gün sonra beni çağırtıp:
– Askerimiz Afganistan’a yürümek için hazırdır. Siz de
gitmek ister misiniz? sualinde bulundu.
– Eğer Afganistan’ı Rusya namına teshir etmek fikrinde
bana vermek emeliyle gidiyorsanız nafile zahmet çekmeyiniz.
Bin nefer nizamiye piyadesi ve bin nefer nizamiye süvarisi
la ve ata binip ava gitmekle meşgūlüm. Binaenaleyh Semerkand’da
kalmak benim için müreccahdır. Şu da var ki siz bu
kadar az askerle Afganistan üzerine yürüyemezsiniz. Çünkü
Afganlıların ne kadar şeci’ olduklarını ve Ürgenc ahalisi gibi
olmadıklarını pek iyi bilirsiniz. Şübhesiz ki maksadınız başkadır
cevabını verdim.
Mütercimi
SİYASİYAT
TECELLIYAT-I İSLAMIYYE
Son haftanın vekayi’-i mühimmesi arasında en calib-i
dikkat olanlar Afganistan emiri hazretlerinin Osmanlı Sadr-ı
a’zamı Said Paşa hazretlerine yazmış olduğu mektubu ve
Fransa Başnazırı Mösyö Poincara’nın nutkudur.
Şu iki vakı’a yek-diğerine ihtilaf-ı menabi’ ve bu’d-ı me­
safeye rağmen gayet sıkı bir rabıta-i ma’neviyye ile mer­
butturlar. Her ikisi ayn-ı mevzua aid aynı amil-i si­
yasinin neticesi ve aynı ahval-i ruhiyyenin müvellididirler.
Gerek Mösyö Poincara’nın nutku gerek emir-i Afgan hazretlerinin
mektubu harb-i hazıra aiddir. Nutkun esasını ruhunu
lamiyet’tir. Mösyö Poincara harb-i hazır hakkında demiş ki:
“İtalya-Osmanlı Muharebesi ahval-i hazıra-i umumiyye üzerine
te’sirat-ı mühimme icra ediyorsa da Fransa Hükumeti
ta muharebenin evvelinden beri ahz etmiş olduğu vaz’iyet-i
bi-tarafaneden inhiraf etmeyecektir. El-yevm Fransa ile Osmanlı
hükumeti arasında iki milleti yek-diğerine ta öteden
beri rabt etmekte olan ve an’anat-ı tarihiyye sırasına geçmiş
bulunan alaka-i dostane ber-devamdır. Zaten Fransa başka
surette hareket bile edemez. Zira Fransa muazzam bir hükumet-i
sinin efkar ve hissiyatını nazar-ı dikkate almak ve Hilafet-i
veddetkarane ta’kīb etmek mecburiyetindedir!”
Fi’l-hakīka Mösyö Poincara nutkunun sonunda İtalya ile
de Fransa arasında revabıt-ı i’tilafkaranenin mevcud olduğunu
söylemişse de ne dost kelimesini isti’mal etmiş ne de
Fransızların hissiyat ve efkarı hakkında bir işarette bulunmuştur.
Bütün Avrupa matbuatı Fransız matbuatı da başta
olduğu halde Mösyö Poincara’nın nutkunda Osmanlılar
hakkında daha ziyade meveddet ve samimiyet ibraz edilmiş
olduğunu i’tiraf ve teslim ediyor.
Birkaç müddet bundan evvel İngiltere Hariciye nazırının
da aynı mealde ve belki aynı kelimat ile irad etmiş olduğu
nutku da biz bu sahifelerde tedkīk ve tahlil ettik ve dedik ki:
yiş-i İslamiyyede bulunmuş oldukları iddia edilebilir!
Ne garib tesadüf! Mösyö Poincara’nın nutku hemen
Emir-i Afgan hazretlerinin sadr-ı a’zam paşa hazretlerine
yazmış olduğu mektubun İstanbul’a muvasalatı ile müteradif
oldu. Hamiyetperver emir hazretleri mektubunda mücahidin-i
ya başlamış olduğunu ve şu teşebbüsün inşaallah mühim
neticeler vereceğini ve ilk hisse-i iane olarak altı bin İngiliz
lirası irsal buyurmuş olduğunu haber vermekle beraber alçakçasına
Osmanlılar üzerine atılmış olan İtalya hakkında
da nefret ve istikrahını alenen beyan buyurmuşlardır!
El-hak emir hazretlerinin şu hamiyet ve gayret-i İslamiyyeleri
bütün Osmanlıları ve onlar ile beraber bütün alem-i
lerinin ve gayur merd Afganilerin ianat-ı nakdiyyelerinden
ziyade nakdine-i giran-baha-yı hissiyyat ve efkar-ı İslamiyyeleri
bais-i sebeb-i meserret ve ümid olacaktır. Zaten İslamiyet
ve müslümanlar yalnız şu gibi metanet-i hissiyye ve
salabet-i fikriyye sayesinde te’min-i hayat edebilirler.
Görünüyor ki şanlı emir hazretleri peder-i büzürgvarları
cennet-mekan Abdurrahman Han hazretlerinin vasiyetine
sadık kalmışlardır.
Bilahare kitap şeklinde neşr edilmiş olan şu vasiyetnamede
merhum ve mağfur Abdurrahman Han hazretleri
namdar oğluna bil-hassa üç şey vasiyyet ediyor: Rusya’dan
kiyyenin sıyanetine dikkat etmek!
Fil-hakīka bütün akvam-ı İslamiyye arasında Afganiler
bekaret-i fıtriyyelerini ve metanet-i ahlakiyyelerini en ziyade
muhafaza edebilmişlerdir. Aded-i nüfusu sekiz milyondan
ci’dir. Ruslar ile hem-hudud oldukları halde Rusya ile hiçbir
münasebatta ve hatta münasebat-ı siyasiyye ve ticariyyede
bile bulunmuyor. Bütün Afganistan Rus tebaası ve ticareti
olan bir tedafüi ve tecavüzi ittihad mevcuddur. Ve bu yüzdendir
ki Afganistan İngiltere’den senevi bir mikdar-i külli
para alıyor. Medeniyet-i garbiyyenin faideli cihetleri tedrici
bir surette memlekete sokulmaktadır. Ve en ziyade umur-ı
askeriyyenin tanzimine mekatib-i askeriyyenin tertibine
kaç gazete neşr edilmeye başladı. Afganistan Hindistan için
bir siper vazifesini ifa ediyor. Kısm-ı a’zamı dağıstan olan şu
memleket başkalarının istilası için son derece na-müsa’id
zaten ahalisi gayet reşid ve cenk-cu olduğu için Hindistan
yollarının kaffesine hakimdir. Hindistan için cihet-i şimaliden
bir kal’a-i ahenin vazifesini ifa ediyor.
hazretleri bu kerre Makam-ı Hilafet’e olan derece-i merbutiyyetini
nazara almayarak kalbinden nebean eden hissiyat ve efkarını
aleme bildirdi. Yalnız kendi efkar ve hissiyatını değil başında
bulunduğu bütün kavmin bütün memleketin hissiyat
ve efkarını ibraz etti.
Bu feyz ve bereket-i İslamiyyenin yeni bir teccellisi yeni
bir nümunesidir. Harb-i hazır şu tecelliyatın nebeanına sebebiyet
vermiştir. Bütün Afrika ve Asya müslümanları bugün
aynı fikirler ile mütefekkir aynı hissiyat ile mütehassisdirler.
El-yevm cümlesinin nazarı Osmanlılığa harb-i hazıra
doğru atf edilmiş suzan bir intizar ile herkes buradan haber
bekliyor.
Onlarca yüzlerce milyon tebaa-i İslamiyyeye malik olan
devletler elbette ki şu hal-i intizarı nazar-ı dikkate almak
mecburiyetindedirler. İşte Poincara’nın Sir Edward Grey’ın
hazretlerini tahrir-i mektuba sevk eden aynı kuvvet
Mösyö Poincara’yı Sir Edward Grey’i de irad-ı nutka sevk
ediyor. Vahdet-i İslamiyye terkibinden tevahhuş edenler biraz
şu nokta hakkında sarf-ı dikkat ve fikr etsinler!
Dünyada hiçbir ahmak ve budala bulunmaz ki şu terkibin
sır-ı İslamiyyenin bir idare bir hükumet altında toplanarak
bir vahdet-i siyasiyye teşkil etmeleri tarzında anlasın! Aklı
başında muvazenesi yerinde olan kimsenin hayaline bile
böyle bir tasavvur hutur etmez. Fakat terkibin ifade ettiği
ma’na bir vahdet-i ma’neviyyedir ki bi’z-zat mevcuddur ve
cümlemiz onun takviye te’yid ve tevsiine çalışmakla muvazzafdır.
Bu dinimizin esası olduğu gibi hayatımızın da
rüknüdür. Yalnız şu rüknün sayesinde yaşayacağız hayat
bulacağız Trablusgarb Muharebesi şu hakīkati bütün vuzuh
ve sarahati ile meydana attı. Muharebenin evvelinde kim
cesaret ederek bilahare nail olduğumuz muvaffakiyetleri
hayaline bile getirebilirdi? İşbu muvaffakiyetlerin azamet ve
mahiyet-i hakīkiyyesini layıkınca takdir etmek için Trablus’u
biran için olsun adaların bulunduğu şerait içinde farz ediniz!
Acaba o zaman teslimden başka bir çaremiz olur muydu?
Teslim etmeseydik bile düşman bil-fiil ilhak edecekti.
Zira donanmaya adem-i malikiyyetimizden dolayı kendimiz
müdafaa edemeyeceğimiz gibi diğer hükumat da şu ilhaka
mümanaat etmezlerdi. Halbuki adalarda şerait bizim için
daha muvafıkdır. Zira burada hiç olmazsa hükumat-ı sairenin
menafi’-i külliyyesi ihlal ediliyor.
te’min eden bir ser-çeşme-i hayatı kurutmayalım. Bütün
kuvvetimizle şu ser-çeşmenin daha ziyade feyz-bahş olmasına
çalışalım. Mürur-ı dühur ile aramıza sokulmuş olan
ve bütün mesaib ve belayanın sebeb-i mühimmi olan ve
el-yevm de bir dereceye kadar bakī kalan bazı ihtilafatın
ber-taraf edilmesine çalışalım. İslamiyet safiyet-i evveliyyesine
ric’at ettiği ve bütün müslümanlar aynı ser-çeşmeden
kalben ve dimağan kesb-i hayat ettikleri gün yani kalb ve
dimağlarımız aynı hissiyat ve efkar ile memlu oldukları gün
müslümanlar kendilerini kendi hayat şeref izzet ve namuslarını
te’min etmiş olacaklardır. Bugün bu hakīkati ma’neviyyat-ı
bize söyletiyor. Hiç olmazsa bu münasebetle mütenebbih ve
müteyakkız olalım!
OSMANLI-İRAN İTTİFAKI
Bir iki aydan beri Avrupa matbuatı yine sık sık “ittihad-ı
hakīkat ve mahiyet neşriyata devam ettikleri görülmektedir.
Her nerede müslümanlar arasında bir intibah ve tenevvür
görürlerse derhal onu ittihad-ı İslam’a haml ve
te’vil edip bunun da amil ve müessirini Osmanlı ve İran
bet’te Türkistan-ı Rusi’de Rusya aleyhinde hasıl olan asar-ı
na-hoşnudi ve dolayısıyla kıyam ve isyanları müslümanların
müttefik ve müttehid olduklarına veyahud olmak istediklerine
tefsir edip kendi zulüm ve tuğyanlarını hiç kale almak
memalik-i İslamiyye ile müslümanlara karşı ittihaz etmekte
olduğu vaz’iyet-i gaddarane ve mütecavizaneden memnun
olmayan ve olamayan müslümanlar bit-tabi’ eser-i hayat
göstermeye mecburdurlar. Bir müslüman gönül rızasıyla
hiçbir vakitte izzet-i nefsini ayak altına aldırmaz. Geçenlerde
Duma Meclisi a’za-yı müslimesinden Sadreddin Maksudof’un
Duma’daki nutkunda açıktan açığa Rusya’nın mezalim-i
guna-gunu birer birer ta’dad edildiği halde yine Rusya
bildiğinden şaşmayıp yeniden Türkistan-ı Rusi’nin şark-ı
cenubisinde kain Panka eyalet-i İslamiyyesindeki bil-cümle
mekatib-i hususiyyeyi cebren kapattırıp tedrisata nihayet
vermiştir.
Rusya müslümanları bir esirden daha fena bir nazarla
bakmaya alışmış ve vesile düştükçe hukūk-ı sariha ve meksubelerine
hatime vermeyi i’tiyad etmiştir. Gün geçmiyor ki
Rusya hükumetinin emriyle çarın iradesiyle müslümanların
cami’ mektep ve sair müessesat-ı diniyyeleri kapanmasın.
Bu hal ile müslümanlar Rusya’ya ne suretle arz-ı itaat ve
El-yevm beray-ı kisb ü ticaret o taraflara gitmek isteyen
otuz iki Osmanlı Bakü’de felek-zede ve sergerdan bir halde
kalmışlardır. Petersburg’daki Osmanlı Sefiri Turhan Paşa’nın
müracaat-ı mütevaliyyesine rağmen Sazanof bunların ubur
ve mürurlarına müsaade vermemiştir.
O taraflara giden her Osmanlıyı Rusya sellemehü’s-selam
mutlak propagandacı ve ittihad-ı İslam tarafdarı kabul ve
telakkī ediyor. Rusya bu hususta mantık edille ve berahin
mes’eleyi düşünecek olursa İslamların kıyam ve feveranını
sırf su’-i idare ve huşunetinden münbais olduğunu pek güzel
teyakkun ve idrak edebilir.
Propagandaya tervice ne hacet zulüm ve adavet İslamları
Rusya’nın aleyhine tabiatıyla bulundurmuştur. Rusların
Balkan şibh ceziresindeki teşvikat ve telkīnat-ı mu’tadesi
neticesi olarak ikide birde alevlenip vasi’ ve sari bir hal kesb
eden ifsadatı tuğyan ve isyanı söndürmekten Hükumet-i
Osmaniyye vakt ü zaman bulmuş mu ki Rusya’nın taht-ı
sin? Eğer Osmanlılar bu gibi küçüklüklere entrikalara talib
olmuş olsaydılar bugün Rusya’nın her türlü tedabir ve teşeddüdatına
rağmen yine istediklerini yapabilirlerdi. Fakat
umur-ı dahiliyyesiyle bir taraftan diğer taraftan memalik-i
Osmaniyye’nin mütemmimi ve cüz’-i la-yenfekki makamında
bulunan Trablus’la Bingazi’ye tecavüz eden hak-na-şinas
nan Osmanlılar bu gibi şeyleri düşünmeye vakit ve fırsatları
yoktur.
Rusya yine şımarmaya kudurmaya başlamış olmalıdır
ki günden güne Devlet-i Osmaniyye’ye müşkilat ika’
ve icad etmeyi düşünüp bizi düşmanımıza göz göre vahi
ve bi-ma’na bahanelerle mağlub etmek istiyor. Eğer Rusya
Hükumet-i Osmaniyye’ye karşı bir kin ve adavet hissi
beslemiyorsa Kafkasya ve İran hududunda bir çeyrek milyon
asakirini niçin tahşid ve ihzar eylemiştir? Demek oluyor
ki Rusya’nın bizim hakkımızdaki tasavvurat ve tahayyülatı
muslihane ve müsalemet-perverane bir halde değildir. Çarikof’un
mu’tedil mesleğini beğenmeyip de onun azli cihetini
Fakat Rusya eski kaviyyü’ş-şekime Rus Devleti olmadığı
gibi Osmanlı Hükumeti de sabık –kendi ta’birlerince– hasta
ve nahif hükumet değildir. Donanma noktasından Rusya
Osmanlı kuvve-i berriyyesi de Rusya’nınkinden daha aşağı
değildir.
Rusya şunu bilmelidir ki eğer Devlet-i Aliyye gereği gibi
müsalemet-perver bir meslek ta’kīb etmeye mail ve arzu-keş
bulunmasaydı çoktan Rusya’yı şaşırtacak surette Rusların
başına bir çok belaları musallat ederdi.
Uzağa gitmeye hacet var mı? Şurada burnumuzun dibinde
koca İran Devleti’yle Rusya’nın mezalim-i seffakane ve
dürüştanesinden bi-zar olan on beş milyon İranlı kardeşlerimiz
duruyor ki bizimle onlar arasında dini kavmi ve milli
bir karabet mevcuddur. Osmanlılar ile İranlılar arasında bir
müşkilat ve mezahime tesadüf edilmeyeceği aşikardır.
Ni’met-i hürriyyet ve meşrutiyyetin istihsali neticesinde
hab-ı giran-ı gafletten uyanan Osmanlılarla İranlılar beyninde
Ali-Ömer kavgası çoktan mürtefi’ ve zail olmuş ve eski
taassub-ı amiyaneden eser bile kalmamıştır. Buna da lüzum
yoktur Osmanlılarla İraniler beyninde dini bir ittihadın
ehemmiyeti kalmıştır. Siyaset ve menafi’-i sariha-i tarafeyn
ve zatü’l-beyn noktasından kavi ve metin ittihad ve ittifakın
husulü kolay ve asandır.
Memalik-i Osmaniyye ile cesim İran ülkesi arasında bir
hatt-ı fasıl olmadığı gibi Ararat dağından ta Basra körfezine
ve oraya dökülen Karun nehrine kadar hudud ve sınırımız
muttasıl ve mülasık bulunuyor.
Her iki kavim ve unsur-ı necibin ulema ve mütefekkirleri
tarafeynin menafi’-i siyasiyye ve atiyyesini düşünüyorlar.
Bundan bir an hali ve gafil değillerdir. Azıcık bir himmet
ve fedakarlık neticesinde bu iki devlet millet-i müttehid ve
müttefik olur ve dolayısıyla bütün akvam-ı İslamiyyeyi mazhar-ı
saadet edebilirler.
Muhterem vatanperver İranilerin boykotajına karşı sabır
ve metanetini elden bırakan Rusya o zaman ne yapabilir.
Japon muharebesinde gaib ettiği şeyleri İran’da telafiye kalkışan
Rusya kendisine hazır lop zannettiği mıntıka-i nüfuzdan
bir eser bakī kalacak mı? İngiltere Devleti her ne kadar
Rusya ile İran umuru hakkında İ’tilafnamesi mucebince
mü’telif görünüyorsa böyle bir zuhurata karşı ister istemez
Rusya’nın güzel siyah gözleri için muğber etmez ve edemez.
Fransa’ya gelince o da İngiltere gibi birçok tebaa-i İslamiyyeye
malik bir devlet-i azime bulunmak haysiyetiyle bi-taraf
kalmayı tercih edecektir.
Ben burada kendi hissiyatımdan bahs ediyorum. Kimse
beni böyle düşündüğüm için men’ edemeyeceğini iyiden
teşebbüsata tevessül etmediğinden dolayı şiddetle intikad
eder ve bütün vicdanımla kusur ettiğini alenen söylerim.
Bu müddeamı edille ve berahin-i kat’iyye ve emsaliyle isbat
ediyorum.
Bugün Fransa-İngiltere-Rusya bir taraftan Almanya-Avusturya-İtalya
diğer taraftan hepsi de Hıristiyan oldukları
halde akd-i i’tilaf ve ittihad ettikleri halde biz bir Osmanlı-İran
Yeter ki bu dediğim ittifak şerait-i mütekabile ve menafi’-i
meşrua dairesinde hasıl olsun bizi bundan hiçbir Avrupa
hükumeti men’ edemez. Edecek olursa o zaman kendimizi
himaye ve müdafaa etmeye elbette düşünür ve çaresini de
bulabiliriz.
Zaten er geç buna mecburuz. Şimdiden böyle bir emrin
husulüne çalışmayacak olursak atiyen pişman olacağız.
Rusya İran’ın inkırazına çalışıyor. İran’da askerini doldurmuş
ve Rus-perest bir takım mürteci’ ve müstebid hainleri
kabul ettirmiştir.
Bir sene daha sonra görülecektir ki Rusya Mavera-i İran
şimendüfer imtiyazını koparmış ve işe de başlamış bulunmuştur.
Bu şimendüferin bir başı Astana diğer ucu da
Gova’dır ve Karaçi olacaktır. Aynı zamanda mezkur şimendiferin
bir şu’besini Tahran’dan Hanekin’e ve oradan
Bağdad şimendüferine rabt ve ilsak edeceğini şimdiden tasavvur
ediyor.
Bundan başka İngiltere Devleti de kendi tüccarını teşvik
edip bir sendika teşkil etmelerini emr etmiş ve bu hafta
zarfında bir İran-ı Cenubi şimendüferin imtiyazını mezkur
sendika namına İran kabinesinden kendi Tahran’daki sefiri
vasıtasıyla taleb eylemiştir. Küçük demir ağı Hürmüz’den
–Basra’nın ta yakınındadır– başlayıp Karun Nehri hizasını
ta’kīben Bender-i Nasıri Ahvaz Şuşter Diskul Hürremabad’a
kadar müntehi olacaktır.
Bu şimendüferin güzergahında öyle kadim maabid ve
asar-ı atika vardır ki bir kıymeti muhtevidir. İran’ın
bütün bu künuz-ı mesturesine miras-ı pedermande gibi
konmak isteyen İngiltere’yi oradan sonra kim çıkaracak?
Rusya’ya Mavera-i İran şimendüferini temdid ettikten sonra
–ki en ziyade beş sene zarfında bitecektir– kim ne söyleyebilecektir.
Bir tarafımızda Rusya diğer cihetimizde İngiltere
gibi iki kaviyyü’ş-şekime ve kahir devlet yerleşip kökleşince
askerimizi bir buçuk milyona iblağ etmeye ister istemez
mecbur bulunacağız. Hal-i hazırdaki istikrazlarla iktisadiyyatımızın
zaaf ve inhilaline bakılırsa bu kadar askeri nasıl
besleyebiliriz?
Eyvah! Yazıklar olsun! Biz müslümanlar ne zaman adam
olup adam gibi düşüneceğiz? Bir gün gelecek pişman olacağız
fakat acaba pişmanlık para edecek mi?!
Uyanalım ağır uykudan ebediyyen uyanmaya kalkmaya
çalışalım! Zira yeter.

----
MEKATIB
----

ÇIN MÜSLÜMANLARININ HATALARI

----
VE
----

HÜKUMET-I OSMANIYYE’NIN ÇIN’DEKI VEZAIFI
Her ne kadar alem-i İslam için bugün bir taraftan Trablusgarb’ı
ve onun istikbalini düşünmek büyük bir emr-i vaki’
mes’elesinden dahi büsbütün gafil olamazlar.
Çinliler cemahir-i müttefika suretinde idare olunur bir
devlet vücuda getirmek hülyasında bulunmakla ne kadar
büyük hatalar irtikab ettiler ise Moğolistan zadeganı da o
derece hataya düştüler. Her ne kadar bil-istiklal kendi beynlerinde
meşveret meclisleriyle idare olunmak fikrine hizmet
eder gibi olsalar da hakīkatte Rusya’nın ribka-i esaretine girmek
suretiyle istikballerine hatime çektiler.
Çin İslamları ise zann-ı aciziye göre daha büyük hata
lar. Kendi zadeganlarından birini de han olarak i’lan ettiler.
Burada Çin ahvaline vakıf zevat-ı muhteremeden bazı
kimselerin fikrine göre bu hareketlerin neticesi olarak Çin
ülkesinde inkısama bir yol açılmış bulunduğu zannolunuyor.
Şimdi merkez-i cumhuriyyet bu ayrılmış parçalarını arayacak
kendini tahkīm eder etmez onları terbiye fikrine zahib
olacak o zaman işte o han olanların yahud hanlığa tabi’
olanların başlarına belalar kopacak.
Zira merkez-i cumhuriyyetin i’timadını da gayb ettikleri
cihetle müslümanların büyük felakete duçar olmak ihtimalleri
hatıra gelir.
Şimdiye kadar cumhuriyet tarafdaranı İslamlara i’timad
nazarıyla bakarak büyük mansıblara müslümanları ta’yin
etmekte idiler. Rivayete göre Harbiye nazırı Avrupa’ya tahsil
cah mansıb hülyası bi-çare Çin müslümanlarını bu hale giriftar
etti.
Bu cehaletin neticesi onları daha büyük belalara ilka
etmek ihtimali melhuz olduğu cihetle tahlis çarelerini düşünmek
vazifesinde eb-i müşfikleri olan Makam-ı Hilafet-i
Uzma’ya da bir hisse çıkar zannına zahib olanlar da var.
Trablugarb gailesi arasında olsa bile cüz’i bir fırsat bulup
da Osmanlı Hükumet-i Muazzaması Aksa-yı Şark mes’elesini
de hatıra getirip gayr-ı resmi vaizler namıyla olsun birkaç
muktedir ve müdebbir adamlar gönderilebilse idi hiç şübhesiz
ki Çin müslümanları için büyük bir muavenet ile beraber
şark namına da bir şeref olurdu. Aynı zamanda istikbalde
Çin müslümanları hukūkuna aid bazı mütalebatta bulunmakta
Türkiye’nin hakk-ı meşruu olduğuna kani’ olanlar da
var.
Bunlar yalnız gayr-ı resmi değil gizli ve hafi olsa bile faide
ve menfaatten hali olmazdı. Çin Hükumeti de İslamlar ile
münasebatta bulunmaya zaten arzu-keştir. Bu sayede Çin
Devlet-i hazırasıyla kesb-i münasebet olunursa istikbalde
müdahale meydanları dahi açılabilirdi.
Japonya ile münasebet tesri’ olunduğu takdirde Avrupa
hükumet-i mütemeddinesi karşısında bir de şark kuvveti
başgöstermek suretiyle muvazenet-i siyasiyyeye doğru
büyük bir hatve atılmış olur Asya akvamı beyninde te’sisi
mümkün olabilecek ittifak ve i’tilafların temeli kurulmuş bulunurdu.
El-yevm Osmanlı emtia-i nefisesi Çin’e İngiltere ve
Alman bandırası tahtında idhal olunuyor ve onların namına
Osmanlı malı satılıyor. Eğer Osmanlı münasebat-ı siyasiyyesi
buralara resmen girerse doğrudan doğruya Osmanlı şan
ve şerefi olurdu. Mısır pamukları Japonya’da niçin İngiliz
namıyla satılsın? diyerek teessüf eden zevat bulunuyor.
HAYAT-I AKVAM-I İSLAMİYYE
BOSNA MÜSLÜMANLARI
−
Birinci makaledeki yazılarımla iki hey’et arasındaki ihtilafları
ve onlardan [ ] birisinin mucib olduğu hadiseyi
muhtasaran arz ettim. Şimdi diğer ihtilaflarla onların mucib
olduğu ikinci hadiseyi beyan edeyim:
Dördüncü nokta-i ihtilaf zirde yazacağım mes’ele-i mühimmeden
zuhur etmiştir:
Bizim memlekette iki nevi’ mektepler vardır: Bunlardan
birincisi her milletin otonomisi idaresinde bulunan
mekatib-i hususiyye-i ibtidaiyye ikincisi muhtelifü’d-derece
resmi mekteplerdir. Riyaset-i ilmiyye bu mekteplerde
okunacak ders kitaplarını tertib ve muallimleri hükumete
tavsiye etmek vazifesiyle mükelleftir. Ale’l-husus bu cihet
resmi i’dadiye mekteplerinde son derece mühimdir. Zira bu
mekteplerdeki İslam gençleri eğer hakīkī bir terbiye-i diniyye
altında tutulmazlarsa istikbal-i İslam için muzır bir surette yetiştirilmeleri
bir vazifede tekasül ile ataletin son derecesini göstermiştir.
Daha ufak bir hata lazım idi ki efkar-ı umumiyyede adem-i
memnuniyyet tam ma’nasıyla tezahür etsin.
Son hata pek de evvelkilerden geri kalmaz.. Reisü’l-ulemaya
bir şey hakkında şikayet için gelen hey’eti muma-ileyh
kabul etmek istemiyor ve murahhasları vasıtasıyla bütün
hey’eti bir reisü’l-ulemanın ağzına yakışmayan elfaz-ı
galiza ile tahkīr ediyor.
nomisine müteallik olduğunu söyleyerek red eder. Mes’ele
Hacegan Meclisi’ne havale edilir.
Meclis-i mezkur dört kişiye karşı on altı re’y ile reis ve
da’vet eder. Bakalım reis kendiliğinden isti’fa ederek hey’eti
daha yüksek makamlara şikayete mecbur etmeyecek mi?
Eğer bütün hatalarını bir dereceye kadar unutturmak isterse
çekileceği muhakkaktır. Ümid etmeyiz ki muma-ileyh
kendisine adem-i emniyyet beyan eden bir milletin riyaset-i
mütalebatına muvafakat etmesin. Bu artık hata olmaktan
çıkarak umur-ı milliyyemize başkalarının karışmasını mucib
olacak bir cürm bir cinayet halini kesb eder. İhbarını vaad
ettiğim ikinci hadise-i mühimme budur. Ehemmiyetini de
arz edeyim:
Bu son hadisede her ne kadar zahiren fırka cereyanları
halledilmiyorsa da o surette tefsir edilebilmek mahiyetini
haizdir. Reis aleyhinde mahkemeye müracaat eden hey’etin
ekserisi ekseriyet fırkası efradındandır. Halbuki reisü’l-ulema
fırka-i mezkurenin ileri gelenleri ile iyi geçinemiyor.
Binaen-aleyh mes’ele pek çapraşık idi korkuluyordu ki
sakın Hacegan Meclisi meslek gayretini güderek reisin bu
kadar hataya ve kusurlarına karşı ona beyan-ı i’timad etmesinler.
olacağını daha karar verilmeden iddia ediyorlardı. Ve’l-hasıl
Hacegan Meclisi’nin bu mes’ele hakkındaki mukarreratına
–gerek tarafdar gerek aleyhdar– herkes son derecede
muntazır idi. Mukarrerat yukarıda beyan ettiğim gibi zuhur
edince İlmiye’nin her gayretten ziyade gayret-i diniyye ve
milliyyesi bulunduğu tezahür etti. İlmiye’nin riyasetinde ona
layık olacak olmayan bir adama –ne kadar şöhret-i kazibesi
olursa olsun– adem-i emniyyet beyan edeceği anlaşıldı.
Bu vak’a İlmiye’nin mevkiinin ehemmiyetini takdir etmeye
başladığına büyük bir delildir. Arzu ederim ki İlmiye yalnız
kendi reis-i na-layıklarına karşı değil –milletin büyüğü geçinen
liyakatsiz ve hamiyetsiz kesanın aleyhinde dahi avaze-i
şikayetlerini lüzumu halinde– ref’ etsinler.
Bunları yazarken Bosna’nın Hacegan Meclisi’ne aşağıdaki
hitabta bulunmaktan kendimi alamadım: “Yaşayınız
millet-i İslamiyye sizin ancak bu nevi’ gayretlerinizle te’min-i
ka ve meslek gayretinin fevkinde bulunmalıdır.”
Bir de mahkemeye müracaat eden hey’ete birkaç söz
söyleyeyim: “Biraderler! Bu müracaatınız hamiyet-i İslamiyyeye
münafidir. Çünkü bu kadar sene mücahede sayesinde
nail olduğumuz muhtariyete yabancıların müdahalesine
sebebiyet veriyorsunuz. Bu mes’ele zuhur eder etmez
Hacegan Meclisi a’za-yı muhteremesini da’vet etmeli ve
bu işe hükumeti müdahale ettirmemeli idiniz. Buna sebeb
olarak sizdeki fırka gayretini gösterebilirim. Siyaseten aleyh­
darı olduğunuz bir adamı enzar-ı umumiyyeden iskat için
mahkemeye müracaat ederek muhtari işlerimize hükumetin
müdahalesini mucib olmak zannetmem ki hamiyetle kabil-i
tevfik olabilsin.”
ŞUUN
OSMANLI-İTALYAN MUHAREBESI
Atideki ma’lumat Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
Ajansı’na tebliğ edilmiştir.
Humus cihetindeki asakir ve mücahidinimiz
tarafından fecr zamanında şarktan iki kol ile Lide harabelerine
bir hücum icra olunmuş ve muharebe pek kanlı ve
şerefli bir surette yedi saat devam etmiştir. Mezkur harabede
düşmanın iki büyük istihkamının dairen ma dar sekiz sıra
tel örgüsüyle muhat olmasına lağım top tüfenk mitralyöz
ateşlerinin pek şiddetli te’siratına rağmen şeci’ ve fedakar
mücahidinimiz bu gibi mevani’-i fer’iyyeyi makas ve bıçaklar
kurtulmamak şartıyla cümlesini itlaf ve istihkamın müdafi’lerine
aid cesim İtalyan bandırasıyla bil-umum tüfenklerini
yükler ile cephane ve müteaddid dürbin ve emsali eşya-yı
askeriyyeyi iğtinam ve istihkamdaki iki topu da tahrib etmişlerdir.
Bu istihkamların zabtı esnasında ikinci kol deniz kenarına
kadar ilerleyerek düşmanın hurmalıklar arasındaki mıntıka
dir. Bu ihtiyatın bakiyyetü’s-süyufu diğer bir istihkama iltica
suretiyle ancak canlarını kurtarabilmişlerdir. Mevani’-i
fer’iyyenin tahribiyle uzun bir zaman uğraşıldığı esnada
şehirde ve Merkab tepesinde bulunan düşman ihtiyat-ı
umumisi Lide’nin muavenetine şitab etmiş ise de istikamet-i
hareketine evvelce ta’yin edilen mücahidinimiz tarafından
açılan ateşle tamam yedi defa ric’ate icbar edilmiş ve bu
saha-i cenk ü vega dahi düşmanın maktulleriyle dolmuştur.
Seydibarak ve Merkab mevki’leri ve Humus şehri bataryalar
masından dolayı oralarda kalmak mümkün olmadığından
erzak deposu ve cephanelik kamilen ihrak ve avdet olunmuştur.
Düşmanın bu muharebede biri yüzbaşı olarak takriben
on yedi zabit ve bin neferi mütecaviz telefatı vukū’ bulmuştur.
Bizim yüz kadar şehid ve iki yüz kadar mecruhumuz
vardır. Mülazım-ı Evvel Ali Faik Efendi şüheda miyanındadır.
Düşmanın gösterdiği mukavemet-i şedideye rağmen
kitabe-i şan ü şerefine bir sahife-i celadet daha ilave etmiştir.
Haziran-ı Rumi’nin üçüncü günü Misrata’nın
Kasr-ı Ahmed İskelesi önüne altı harb ve dört nakliye sefinesiyle
gelen düşman icra ettiği bombardımanı müteakib
oradaki muhafızlar ile bir saat kadar şiddetli muharebeden
sonra civardaki Buşair mevkiine asker çıkarmıştır. Tarafımızdan
tertibat-ı lazımeye tevessül edildi.
Mayıs’ın ’ıncı günü düşmanın dört beş
yüz kişilik bir kuvvetiyle müsademe edildi. Mezkur kuvvete
ateşine mukavemet edemeyerek bir hayli maktul ve eşya
terkiyle firar etti. Bu müsademelerde zayiatımız yoktur.
Mayıs’ta bir düşman tayyaresi iki bomba
atmış ise de zayi’at olmamıştır.
Derne’de Mayıs’ın ’inci günü ale’s-sabah
suud eden düşman tayyaresinden ordugahımız civarına atılan
bombalardan hiçbir zarar görülmemiştir. Mezkur tayyare
piyade ve mitralyözlerimiz tarafından edilen ateş ve toplarımızla
endaht olunan şarapneller üzerine mecbur-ı ric’at
edilmiş ve şarapnellerimizden birinin te’siriyle tayyarenin
sakatlanarak Derne vadisine sukūt ettiği istihbar kılınmıştır.
Hükumet-i Osmaniyye ile İngiltere hükumeti beyninde
Kuveyt-Basra mes’elesi hakkında cereyan eden müzakeratın
kariben hitam bulacak ve onbeş yirmi güne kadar İngiltere
hükumeti Babıali’ye suret-i resmiyyede ve tahriri bir cevap
gönderecektir. İstihbarata nazaran Devlet-i Osmaniyye Kuveyt
hakkındaki protokolün muhafazası hususunda İngiltere
hükumetiyle hem-efkardır. Mezkur protokolde gerek hükumet-i
Osmaniyye’nin gerek İngiltere hükumetinin Kuveyt’e
asker çıkarmayacakları musarrahdır. Kuveyt’in suret-i idaresine
gelince burası da Cebel-i Lübnan’daki idare şeklinde
bir idare-i hususiyyeye mazhar olacaktır. Bağdad şimendüferinin
nokta-i intihaiyyesi hakkında şu suretle ittifak hasıl
olmuştur. Basra Körfezi’ne kadar temdidi tasavvur olunan
hattın inşasından kısmen sarf-ı nazar olunmuş mezkur hattın
yalnız Basra’ya kadar temdidi karargir olmuştur.
Girit’de münteşir İstikbal gazetesinde
okunduğuna göre düvel-i hamiyye Girit’in tahribatına karşı
olmak üzere ihracata vaz’ edilmiş olan yüzde üç resmin
temdid-i dercine ve ada umur-ı maliyyesinin taht-ı teftişe alınacağına
dair Girit hükumetine yeni notalar vereceklerdir.
Teftiş mes’elesi Girit Rumlarının menfaatperest siyasiyyununu
düşündürüyor.
Yunanistan Hükumeti bir
konferans in’ikadı ihtimalini nazar-ı i’tibara alarak Girit
mes’elesinin tesviyesini de konferans proğramına idhal için
düvel-i muazzama ile müzakerata girişmiştir. Eğer bu teklif
esas i’tibarıyla kabul edilecek olursa Yunanistan Teşrinievvel’e
ta’lik edilmiş olan Yunan parlamentosunun küşadında
Girit meb’uslarını kat’iyyen red edecektir.
Kıbrıs’da münteşir Vatan gazetesinden:
“ senelik Osmanlı ve senelik İngiliz idaresinin
tarik-i medeniyyete isale muvaffak olamadığı bir kısım
Kıbrıs Rumlarının hayli senelerden beri İslamı az olan köylerde
görülmekte olan muamelat-ı vahşiyyanelerinin geçen
Mayıs’ın ’inci günü Limason’da gayet büyük mikyasta ve
adeta katl-i am şeklinde bir nümunesi zuhura gelmiştir.
Osmanlıların ve İngilizlerin nesayih ve tedabir-i medeniyyelerinden
ziyade Yunan müşevviklerine kulak vermek
leke olabilecek olan vak’a-i mezkureyi meydana getirmişlerdir.
Yunan müşevvikleri tahayyül ettikleri imtiyazatın istihsali
etmek tehdidini Lefkoşa’da İslamları mes’ul ettirmek tarikiyle
sakin ahalinin takriben üçte biri İslam ve ikisi Rum olduğundan
Rumlar tarafından bir hücum tertibine dahi cesaret
edemedikleri cihetle takriben beşte biri İslam ve dördü Rum
olan Limason kasabasına panayır münasebetiyle gelen iki
o kadar daha Rumlardan bil-istifade ahz u i’talarıyla meşgūl
olan bi-çare İslam ahalisinin üzerine dehşetli bir hücum
tertib ile icrasına başlamışlardır.
Kıbrıs Rumlarının terakkī ve temeddün edip kendi kendilerini
kesb-i istihkak ettikleri iddiasıyla İngilizlerin şimdiki idaresine
artık tahammül edemeyeceklerini ve kendileri Afrika
vahşileri olmadıklarını beyan eden Rum ser-amedanından
birkaç kişilerin hin-i hücumda ictima’ eden haydudların başında
hücumu teşvik ve teşci’ etmelerine nazaran terakkī ve
temeddünden neyi murad ettikleri tamamıyla anlaşılmış ve
hakīkaten bir kısım Rumların Afrika vahşileri gibi olmayıp
dünyada misli bulunmayan vahşilerden olduklarını fiilen
bir hiss-i hayvani ile hareket ederler. Limason vahşileri ise
ları cihetle Afrika vahşilerini gölgede bırakmışlardır.
Limason menabi’-i muhtelifesinden vürud eden ma’­
lu­
mat şu zemindedir:
Geçen Pazartesi günü öğleden sonra vasati saat üç buçuk
raddelerinde Limason kasabasında birkaç köylü İslam
bir Hıristiyan arabasıyla gezmekte iken bir Rum kahvehanesinde
oturan Rumlar tarafından üzerlerine şişe teneke
taş ve saire atılarak içlerinden birisi başından cerh ve araba
durmaya mecbur edilir.
Araba durunca başlarının çaresini aramak üzere İslamlar
arabadan inerler ve bu hakaretin esbabını Rumlardan sorup
taarruzatın önünü almak isterlerse de kırk elli raddesinde
bulunan Rumlar İslamları piyade olarak görünce hepsi
birden hücum ile bunları abluka ve darb etmeye teşebbüs
ederler.
Tehlikenin büyümüş olduğu ve hiç tanımadıkları hıristiyanlar
tarafından dayak altında ezileceklerini hisseden İslamlardan
Piskopi karyeli Ahmed Emir Hüseyin bıçağını çıkarıp
müdafaa-i nefse çalışır. Hücum kesb-i şiddet eder. Bunun
üzerine Ahmed üç dört Rumu hafif surette cerh
ederek hatt-ı muhasarayı yarıp kurtulur. Diğer dört arkadaşı
dahi İslam çarşısına iltica ve polise ihbar-i keyfiyyet eder.
Bu esnada sallanmakta olan kilise çanının topladığı kasabalı
ve köylü beş altı bin raddelerinde Rumlar birkaç Rum
ser-amedanının aleni surette teşvikiyle çarşılarda birkaç yüz
raddelerinde bulunan İslamların üzerlerine dükkanlarına
“Yaşasın Yunanistan! Yaşasın ilhak!” sadalarıyla hücum
ederler.
Hücumu men’a çalışan İngiliz mevki’ kumandanıyla
Yüzbaşı Mehmed Efendi dahi darb olunur. Hücum devam
eder. Ellerinde taşlar sopalar bıçaklar revolverler ile müsellah
olan Rumlar çarşıda ve işinde gücünde hiçbir şeyden
haberdar olmayan İslamlardan erkek kadın çocuk her
kimi rast gelirlerse darb ve cerh ve İslam dükkanlarını tahrib
ederek yollarına devam ederler.
Üç kola ayrılan muhacimlerden takriben iki bin raddelerinde
olan bir kol Komiseryat yolundan İslam mahallesine
gitmeye başlar.
Mevki’ kumandanıyla Yüzbaşı Mehmed Efendi sekiz on
süvari ile yetişerek bunları men’a çalışırsa da bu hey’et zabıtaya
dahi hücum ederler. Süvarileri kumandanı taşlar ve
değnekler ile darb ederler. Mehmed Efendi’yi attan düşürürler.
Mehmed Efendi tekrar atına binerek arkadaşlarıyla
birlikte gayet cesurane savletler icrasıyla hücumu men’a devam
eder. Bu suretle hayli müddet uğraşılarak büyük müşkilatla
Diğer iki kol ve buradan avdet edenler İslam dükkanlarını
sıradan tutarlar sokaklarda ve dükkanlarda rast geldiklerini
darb ve cerh ettikten sonra dükkanların mefruşat ve kapı ve
pencerelerini yıkılabilen kırılabilen yerlerini tahrib ederek
yola devam ederler. Dükkanları müteakib panayır münasebetiyle
ötede beride olan İslam satıcılarına hücum edip darb
ve cerh ettikten sonra sattıkları eşyayı yemişlerini ve paralarını
yağma ederler. Zabıta hey’etinin kuvveti muhacimlere
nisbetle yüzde bir raddelerinde bile olmadığından tedabir-i
şedideye müracaat olunamayarak yalnız havaya silah atılmakla
vahşetler iki saat kadar devam ettikten sonra gerek hey’et-i
zabıtanın gayret ve fedakarlığı ve gerek Polamidya’da bulunan
seksen kadar İngiliz asakirinin akşam üzeri yetişmesi
tahribat ve cinayattan artık yorulmuş olan muhacimleri kendi
mahallelerine avdet ettirmiştir.
Gazetemizin bu sahifesini tab’ ettiğimiz sırada gelen haberlere
nazaran iki taraftan üç maktul ve tehlikeli mecruh
olduğu anlaşılmaktadır. Hafif mecruhların mikdarı henüz
ma’lum değildir.
Bu tafsilatı i’ta eden Kıbrıs gazetesi Rum ahalinin hunharane
muhacematı esnasında müteferrik olmak üzere ne
mühim fecialar irtikab ettiklerini de uzun uzadıya yazıyor.
Biz bunların naklinden sarf-ı nazar ediyoruz. Yalnız öteden
beri Rum ahali ile meskun adalar ahalisinde meşhur olan
halet-i ruhiyyenin iç yüzü ne kadar kötü olduğuna dair bu
vak’anın da şehadetini Avrupa alem-i medeniyyetinin nazar-ı
dikkatine arz ederiz.
Şarkiyye namıyla olup Van ile Musul arasında altı nahiyeyi
arasında münazaun-fih olduğu ma’lumdur. Rusya Hükumeti
bu arazinin Osmanlı askeri tarafından işgal olunduğunu
ve bunu Rus hududunun hükumet-i Osmaniyye tarafından
tehdidi makamında telakkī ettiğini Babıali’ye bildirmiş ve
bunun üzerine hükumet mülkiye müfettişlerinden Ali Seydi
Bey’i beray-ı tahkīkat mahalline i’zam etmişti. Muma-ileyh
tahkīkatını ikmal etmiş ve Dersaadet’e avdetle raporunu
Dahiliye Nezareti’ne takdim eylemiştir.
Alınan ma’lumata nazaran bu raporda mes’elenin bir
su’-i tefehhümden ibaret olduğu anlaşılarak tarafeyn beyninde
lenin İran tahdid-i hududu mes’elesine de aidiyeti olması
cihetiyle Tahdid-i Hudud Muhtelit Komisyonu’na gönderilmiştir.
Geçenlerde Osmanlı-İran
hududu üzerinde vukūa gelen bir hadiseden dolayı
Tahran Sefiri Emin Bey tarafından İran hükumetinin nazar-ı
dikkati celb edilmişti. Bu mes’ele hakkında tahkīkat icra
edilmiş ve İranlıların Osmanlı hududunu tecavüz ettikleri
anlaşılarak müsebbiblerinin tecziyeleri taleb edilmiştir.
tahkīk etmek üzere hududa azimetle ahiren avdet eyleyen
Ali Seydi Bey tanzim ettiği diğer raporu Harbiye Nezareti’ne
takdim eylemiştir.
Tan gazetesine Petersburg’dan
vaki’ olan iş’ara nazaran Urumiye’ye aid olup
Osmanlı-İran Muhtelit Komisyonu tarafından tahdid-i hudud
mesailine dair cereyan eden müzakerat hiçbir netice
vermemiştir. Osmanlı murahhasları iddia edildiğine göre
pek az ihtilafkar görünüyorlar imiş. Osmanlı murahhasları
hududun eski şeklini ta’yin eden bir haritayı taleb etmekte
müstenid harita bulunmadığını iddia ediyor.
Mesned-i celil-i Sadaret-i Uzma’ya
Rebi’ulahir sene tarihiyle Afganistan emiri
hazretleri canibinden irsal olunan Farisiyyü’l-ibare mektubun
tercümesi suretidir:
“Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’nin sadr-ı a’zamı bulunan
muhibb-i aziz ve mihribanımız Mehmed Said Paşa zade
kadruhu hazretlerine İstanbul harik-zedeganından melce’
ve me’vasız kalanlar için muhibb-i İslam ve İslamiyan olan
senaverleri tarafından i’ta olunan bin aded İngiliz lirasının
vusulünü ve muma-ileyhimin teşekküratını mutazammın
Zilhicce sene tarihli mektub-i muhabbet-uslubları
dest-i senaveriye vasıl ve badi-i meserret-i hatır olmuştur.
Meblağ-ı mezburun ber-vech-i dil-hah sarf edildiğinden
dolayı Cenab-ı Hakk’a hamd ü sena eder ve bil-münasebe
şurasını da beyan eylerim ki senaverleri rabıta-i cinsiyyet
ve milliyyet hasebiyle efrad-ı millet-i İslamiyyeden her ferd
hakkında fevka’l-ade muhabbet-perverde eylemekte bulunduğumdan
daima onların meserretleriyle dilşad ve mihnetleriyle
gamnak olmaktayım. Ecza-yı memalik-i Osmaniyyeden
olan Trablusgarb ahalisine karşı İtalyanlar tarafından
bi-muhaba bir takım tecavüzat-ı hunharane ika’ edildiği
peyderpey varid olan haberlerden anlaşılmış ve bundan
dolayı dil-i meveddet-menzil-i senaveranemde hasıl olan
galeyanın ne merkezde olduğu Afganistan’da münteşir Siracü’l-Ahbar
gazetesinde elbette manzur-ı sami-i fahimaneleri
buyurulmuştur. Bunun te’siri mes’ele faysal-pezir oluncaya
kadar kalbimden zail olmayacaktır. Binaenaleyh Trablusluların
felaketlerine bil-iştirak şüheda-yı salihinin eytamına
muavenet ve mecruhin-i mücahidinin hatırlarını tatyib
maksadıyla bu kere iane defterleri tertib olunmuş ve Afganilerden
her ferdin kendi arzusu ve vüs’-i iktidarı nisbetinde
edilmiştir. İnşaallah Afganiler bu teşebbüsü kemal-i şevk ve
hahişle hüsn-i hitama isal edeceklerdir. Lehü’l-hamd Afganistan
pek vasi’ bir memleket olmak hasebiyle ianenin cem’
ve tahsili bir az zamana muhacdır. Şimdilik cem’ edilen altı
bin İngiliz lirası Bombay Osmanlı Başşehbenderi Cafer Bey
vasıtasıyla huzur-ı samilerine irsal olunduğu gibi ba’dema
cem’ edilecek mebaliğ dahi peyderpey gönderilecektir. Hemen
Cenab-ı Hak hüsn-i muvaffakiyyet ihsan buyursun.”
Hüccaca Karşı – Avam Kamarası’nda Mösyö Fots
Mekke ve Medine’ye azimet edecek olan hüccac-ı müslimine
taarruz etmemek üzere İtalya’nın bir guna taahhüdatta
bulunup bulunmadığını Hariciye nazırından sual eylemiş
ve taarruz vukūunda İngiliz tabiiyetinde bulunan İslamların
müte’essir olacaklarını beyan eylemiştir. İtalya’nın hüccacı
hamil bulunan sefain-i nakliyyeye karşı müsamahakarane
bulunacağını ve İtalya tarafından ittihazına tevessül olunacak
olan tedabirin hüccacın müruruna mani’ olacak mahiyeti
haiz olmayacağı ümidinde bulunduğunu Sir Edward
Grey cevaben beyan eylemiştir.
Tebriz vali-i umumisi
nezdinde ulema-i belde tarafından akd edilen bir ictima’da
müslümanlara hitaben evamir-i diniyyeye ve örf ve asayiş-i
memlekete riayet vesayasını mutazammın bir beyanname
neşri taht-ı karara alınmıştır.
Times ’in istitlaatına nazaran
kabinede Bahtiyariler unsurunun çok bulunmasından naşi
adem-i memnuniyyetini izhar etmek üzere Hariciye nazırı
mamıştır. Son haberlere göre Muhteşemü’s-Saltana müsta’fi
Vüsuku’d-Devle yerine Hariciye nazırı ta’yin olunmuş ve
hal-i hazırdaki İran kabinesi tamamıyla Rus tarafdarı bulunmuştur.
– İran Naib-i
Hükumeti Nasıru’l-Mülk geçen Salı günü Avrupa’ya müteveccihen
hareket etmiş ve müşarun-ileyhi salimen hudud
haricine kadar isal için elli İran jandarması terfik edilmiştir.
Etrafına bin kadar adam cem’ etmiş bulunan
Salarüddevle Firuzabad cihetlerine gitmiştir. Tahran
Hükumeti iğtişaşa meydan vermemek için tedabir-i lazımeyi
El-yevm Ferman-ferma Kirmanşah’da
Kürdistan ve Luristan İran valisi sıfatıyla bulunuyor. Ekser
Kürd rüesası muma-ileyhe arz-ı mutavaat eylemişlerdir.
Hükumet asakiri küçük bir kuvvet ile Kirmanşah civarında
tahassun eden Salarüddevle’yi elegeçirebilmek üzere Kirmanşah’da
kalacaklardır. Hükumet asileri bu defa suret-i
kat’iyyede tenkil eylemiştir.
Şahsevenler’le Rusya asakiri
arasında müsademat vukūa geldiği Rus hududundan iş’ar
edilmektedir. Rusların mağlub edildiği rivayet olunmaktadır.
Bombay’dan Times ’a iş’ar
olunmuştur: Afgan hududunda bulunan mevsuku’l-kelim
bir muhabirin iş’aratına nazaran Host kabaili el-an hal-i
duğu gibi Afgan asakiri tarafından mühim bir muvaffakiyet
emirinin adem-i faaliyyeti nakliyat için lazım gelen yolların
alatın fıkdanından münbaisdir. Gaznin’de asilerin ihraz-ı
muvaffakiyyet ettikleri söylenmektedir. Afganistan emiri
hazretleri ki ittihad-ı İslam tarafdarıdır müslümanlarla darb
u harb etmeyi pek arzu etmiyor. Emirin niyeti asileri sulh
ve müsalemet dairesinde ikna’ etmektir. Bu hususta me’yus
olursa o zaman silahla asilerin te’dibini deruhde edecektir.
Gazai kabilesine mensub olan usatın silahları pek mükemmeldir.
Afganistan asakirinin kendi hem-cinslerine karşı
muharebe edip dahildeki ihtilalleri söndürebilecekleri henüz
ma’lum değildir. Asakir-i muntazama geride bulunup
asilere karşı muharebe etmek için gayr-ı muntazam askerler
öne sevk olunmuşlardır. Kabil’den alınan havadise bakılırsa
Emir kabail-i asiyye ile bir muahede akd etmekle ihtilale
nihayet vermek tarafdarı görünüyor. Bu halde mücazatsız
kalan ihtilalciler en sonra başka fenalıklara da sebebiyet vereceklerdir.
Times ’da münderic
bulunduğuna nazaran Host şehrindeki kabail-i asiyye mahall-i
mezkur valisinin azlini taleb etmeleriyle Emir hazretleri
mes’ullerinin is’af buyurması üzerine isyana nihayet vermişlerdir.
Mezkur kabail-i asiyyeye icra-yı nesayih-i mü’essire
danı Ceneral Abdülaziz Han bir nutuk irad etmiş ve demiştir
ki: “Emir hazretleri sizi teslih etmekten maksadları silahlarınızı
kendinize İslam İslam’a karşı su’-i kasd etmek için değildir.”
Bunun üzerine bütün asiler arz-ı inkıyad ve teslimiyyet
ederek meydan-ı harb ü vegadan dağılmışlardır.
Daily Telegraph ’a Petersburg’daki
muhabiri tarafından iş’ar olunmuştur: Petersburg’a
vasıl olan havadise nazaran Rusya’nın şark-ı cenubisinde
kain Tatar gençleri arasında hükumet-i Osmaniyye
ve Panislamizm amali lehinde bir propagandacılar cem’iyeti
keşf edilmiştir. Kazan’a tabi’ ve Patka kasabasında derdest
edilen mezkur propagandacılardan ekserisinin isticvablarına
dair hükumet tarafından evamir-i resmiyye ısdar edilmiş ve
aynı zamanda o havalide bulunan bütün mekatib-i hususiyye-i
Kaşgar’dan Petersburg’a telgrafla
linde bulunuyorlar. Kaşgar şehrinin en nüfuzlu ekabirinden
birisi katl edilmiştir. Bu zat siyaseten ahali üzerinde büyük
bir nüfuza malik idi. Me’murin-i hükumet ortalıkta hasıl olan
kargaşalıktan ürkmüşler üç gün üç gece teskin-i fesad için
bila-aram çalışmış iseler de muvaffak olamamışlardır. Şuriş
ve iğtişaş Parkand Kargalık Goma ve Hoten vilayetlerine
de sirayet etmiştir. Ahali bütün devair-i hükumeti zabt
ederek idare-i umuru ele geçirmişlerdir. Ahali milis askerleri
teşkil ederek her tarafa yayılmışlardır. Geçen Haziran-ı
Efrencinin ikisinde vaktiyle ahali tarafından intihab olunan
Maralbaş valisi de yine ahali tarafından katl edilmiştir. Hoten’deki
me’murin-i hükumet kamilen kaçmışlardır.
Rusya Hükumeti Kaşgar’a Ka­
zak ve piyade askerlerinden bir mikdar kuvvet sevk ederek
husule gelen iğtişaşı teskin etmek istiyor. Çin ihtilalcileri
beyninde münakaşa ve ihtilaf hasıl olmuştur. Kaşgar’da her
ne kadar ufak fakat yağmalar vukū’ bulmuş ise de şayan-ı
ehemmiyyet değildir.
Kaşgar’dan Petersburg’a gelen haberlerden
ahvalin gittikçe fenalaşmakta olduğu anlaşılıyor.
Aksu’da Çinlilerin avam takımına mensub pek çok kimse
türeyerek milis halinde bir kitle teşkil edip kasabanın idaresini
ele almaya çalışıyorlar. Rusya Hükumeti tarafından
gönderilen kuvve-i askeriyye Kaşgar’a muvasalat etmiş ve
me’murin-i hükumeti itlaf edenleri asmışlardır.
Sila’dan Times gazetesine iş’ar
olunduğuna göre Hindistan’ın yeni makarr-ı hükumeti olan
Dehli şehrinin diğer bir mahalle nakli takarrur ederek daha
güzel vasi’ ve düz bir ovada yeniden inşası kararlaştırılmıştır.
Bu mahallin manzarası gayet latif olmakla beraber
suyu da pek mebzul imiş.
Hindli Seyyid Emir Ali hazretlerinin
eser-i himmeti olan Trablusgarb’daki İngiliz Hilal
Cem’iyeti için Hindistan ağniya ve ahali-i müslimesi tarafından
verilen iane mecmuu beş bin yüz otuz dört İngiliz
lirasıyla on üç şiline baliğ olmuştur.
Fas ahvali gittikçe fena renk kesb ediyor. Fransızlar peyderpey
Marakeş’e asker ve erzak ile mühimmat sevk ve
el-yevm Fas’ta elli bin Fransız askeri bulunmaktadır. Bununla
beraber Fransızlar hiçbir hatırı sayılacak muvaffakiyet ihraz
etmemişlerdir.
Tebaa-i ecnebiyyeye tabi’ olan Avrupalılar korku ve meskenetlerinden
hep kendi konsolatolarına iltica eylemişlerdir.
Fransa cenerallerinden Marakeş’e suret-i fevka’l-ade ve
salahiyet-i tamme ile gönderilen Ceneral Liyokay pusulayı
şaşırmış ve ne yapacağına dair hayran kalmışlar. Mulay
Hafiz’i kaçırmamak için onu muhafaza eden Fransızların
maksadı onun nüfuz-ı mevhumu sayesinde iş görmektir.
Halbuki bil-umum Fas kabaili müşarun-ileyhi hain-i vatan
telakkī ettiklerinden ona hiçbir hürmet ve alakaları kalmamıştır.
Daimi surette Fransız asakirine karşı sell-i seyf-i cihad
eden Fas kabail-i İslamiyyesi hemen her tarafı sararak Fransızları
pek fena surette düşündürmektedirler.
Faslıların maksadı Mulay Hafiz’i hal’ ettikten sonra
an-asıl Mekke şürefasından olup müddet-i medideden beri
Fas’ta neşr-i envar-ı ilm ü ma’rifet eden abid zahid Seyyid
Abdullah’ı Fas Sultanlığı’na intihab ve iclas etmektir.
Fransa Hükumeti Fransa matbuatına icra ettiği resmi bir
tebliğname mucebince Fas’taki Fransız asakirinin muvaffakiyetsizliğinden
bir şey yazmamaları lüzumu tavsiye olunmuştur.
Lakin Marakeş’te bulunan İngiliz matbuatı muhabirleri
buna havale-i sem’-i i’tibar etmeyerek gördükleri ve işittikleri
hakayıkı mensub oldukları gazetelere bildiriyorlar.
Times gazetesinin bu babda yazdığı bir başmakalede
Fransa hükumetinin nazar-ı dikkatini celb ederek kemal-i
ehemmiyyet ve şiddetle münazaata nihayet vermek için
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHI ’NIN

----
HATALARI
----

lik’tir” derdi. İmam-ı Şa’bi ise “Abdülmelik bin Mervan’dan
başka kiminle görüştüm ise kendimi ona faik buldum.” demişti.
Bu sözlerin hepsini allame Suyuti Tarihu’l-Hulefa ’sında
zikr ediyor. İşte Kur’an okuduğu bir sırada kendisine
hilafeti haber verilen Abdülmelik işin ehemmiyet-i azimesini
düşündü. Bu kadar ağır bir yükün başka işlerden el çekilmedikçe
kaldırılamayacağını anladı da kemal-i tahassüründen
elindeki Kur’an’a hitaben “Bu seninle son sohbetimizdir.”
dedi. Yani şimdiye kadar olduğu gibi artık bundan böyle
de sırf ibadetle tilavet-i Kur’an ile meşgūl olmak kabil olamayacağını
söyledi. Görülüyor ki bu söz mutlaka dini tahkīr
yolunda söylenmiş değildir. Zaten hilafetinden sonra da Abdülmelik’in
feraiz ile sünen ile iştigalini görüyoruz. Evet namaz
kılıyor oruç tutuyor hacca gidiyor. Ya’kūbi Tarih ’inde
diyor ki: senelerinde Hicaz’a Haccac’ı gönderdi.
’de Abdülmelik kendisi gitti. senelerinde
Hazret-i Osman’ın oğlu Eban’ı gönderdi. Ka’be’ye kumaş
tahkīr etmek isteyen bir adamın karı mıdır?
Müellif diyor ki: “İbni Zübeyr’in başını Ka’be’nin içinde
kendi eliyle kesti” Cild Sahife .
Müellif bu rivayeti el-Ikdü’l-Ferid ’den alıyor. Zaten bu
gibi vak’alarda bu gibi asar ile istişhad kendisinin mu’tadı
olan hilelerden biridir. Bilirsiniz ki İbni Zübeyr’in katli hadisesi
Taberi İbnü’l-Esir gibi söylediğine i’timad olunur bütün
müverrihlerce me’haz tanılır kütüb-i tarihiyyenin kaffesinde
mezkurdur. Lakin vak’a bu kitaplarda müellifin istediği tarzda
tasvir edilmiş olmadığı için hiç birisini kale almayarak
muhazarat sınıfından bir kitaba sarılıyor ki bu gibi kitaplara
elde başka bir me’haz bulunmaz usule de muhalif düşmezse
müracaat edilebilir. İşte gerek Taberi’de gerek diğer mu’teber
tarihlerde musarrah olduğu vechile İbni Zübeyr Hacun’da
erbab-ı tuğyandan birisi tarafından öldürülmüştür
yoksa başı Ka’be’de kesilmiş değildir.
Müellif diyor ki: “Ka’be’yi yıkdılar”
Yukarıda söyledik ki Ka’be Haccac’ın hedefi değildi.
Haccac mancınıkları İbni Zübeyr’in ilave etmiş olduğu kısma
çevirmiş bu ilave ise asıl Ka’be’ye muttasıl olduğu için
atılan taşlardan bir kısmı da Ka’be’ye isabet etmiş idi. Haccac
kıtali bitirdikten sonra ilk emrini Mescid-i Haram’ı taşlardan
kanlardan temizlemek için verdi. İbnü’l-Esir bunu sarahaten
söylüyor. Pekala Mescid-i Haram’ı sildirip süpürtmek
Velid’in küfrüne mushafı okla nişan alıp parça parça ettiğine
sonra;
!
Beyitlerini söylemesine gelince müellif bu rivayeti
Agan i’den alıyor. Vak’a Agani hurafatındandır. Ma’lumdur
ki Agani sahibi şiidir. Emevilere buğz etmeyi onları küçük
düşürmeyi kendisine din ittihaz eder. Beyitlerin üzerinde ise
tevlid damgası gözüküp duruyor. Edebiyat ile azıcık münasebeti
olanlar şu uslub-ı nazmın asla eskilere aid olmayıp
müvellidin malı olduğunu kolayca anlarlar.
TEFSIR-I ŞERIF

----
. . .
----

Tercümesi
“Şairlerin arkasından ancak sapıklar gider. Görmüyor
musun ki onlar her vadide dolaşıyorlar. Hem yapmadıkları
şeyleri söylüyorlar. Yalnız iman ederek a’mal-i salihada bulunanlarla
Allah’ı sık sık hatırlayanlar; bir de zulüm gördükten
sonra intikam alanlar için söz yoktur. Zulmedenler ise
nasıl bir akıbete uğradıklarını anlayacaklardır”
* * *
Bu ayat-ı kerime

----
. ...
----

hitabıyle başlayan Sure-i Şuara’nın başındadır.
Hakīkat her vadiye dalıp çıkan; yalancılıktan başka sermaye-i
san’atı olmayan; mevzu’ tükendikçe ötekinin berikinin
namusuna hücum eden; herkesin harim-i serairini açmak
kafiye uğrunda bin hakīkati bin hikmeti kurban ediveren;
bir nükte hatırı için hatıra gelmeyecek rezaile agūş açan bu
serserilerin etrafında daima bir sürü kopuk dolaşır ki bunlar
o herze-vekillerin kustukları hezeyanları ni’met iğtinam eder
gibi iltikam ederler de gezdikleri yerlere saçıp dururlar!
çıları mensub oldukları millet için birer musibettirler. Evet
bunların mikdarı hüsran-ı ictimainin en sağlam ayarıdır.
Din namına ahlak-ı fazıla namına Allah korkusu namına
kalbinde hiç bir his taşımayan; zulme haksızlığa karşı ansamimi’r-ruh
cuşa huruşa gelmeyen şairler hangi cemaatte
mebzul ise Allah o cemaatin belasını verecek değil vermiş
demektir.
Öyle ya evvela bir milletin ruhu edebiyatında eş’arında
görülür.
Ruh-ı ictimaisi yüksek olan bir milletin sinesinde bu gibi
esafil türese de üreyemez.
Saniyen efrad-ı milletin terbiye-i ictimaiyyesini yükseltmek;
ulvi bununla beraber sağlam fikirleri beliğ bir beyanın
te’sir-i sahiriyle kalblerde his haline getirmek ancak şairlerin
vazifesidir.
Bu vazifenin ihmali milletin izmihlalidir.
Şeriat-i garra-yı İslamiyye şiirin temizini makbul murdarını
medhul görür. Aleyhissalatu vesselam Efendimiz hazretleri
Ashab-ı Kiram içindeki şairlerin neşaidini dinledikten
başka devr-i cahiliyyette yetişmiş söz erlerini de şiirlerinin
kıymetine göre takdir buyururlardı.
Hamasetteki mevkii erişilemeyecek kadar yüksek
olan Antere kendilerinin ani’l-gıyab mazhar-ı istihsanı olan
bir şair-i bahtiyar idi.
Hazret-i Ömer’in hafızasındaki şiirler biter tükenir gibi
değil idi. Hatta Hazret-i Abbas “Ali derecesinde kudret-i ilmiyyesi
Ömer kadar mahfuzat-ı şi’riyyesi olan adam görmedim.”
derdi.
hususi hem umumidir. Yani şair hücuma taarruza uğrayan
şahs-ı ma’sumunun intikamını alacağı gibi zulüm gören ebna-yı
milletini de seyf-i lisanıyla müdafaa edecektir.
nazm-ı celili Kelamullah’ın
en mehib en şedid parçalarındandır. Teessüf olunur
ki onu aslındaki ruh-ı şiddete dair bir fikir verebilecek surette
olsun lisanımıza nakletmek kabil değildir.
Hazret-i Ebubekir ahidnamesinin sonunda bu ayet-i
celileyi irad eylemiştir. Cevdet Paşa merhum Kısas-ı Enbiya
’sında o ahidnameyi tercüme etmiştir ki biz aslını
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
niyle yazıyoruz:

----
. . . . . . .
----

Mehmed Akif
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKĪKAT
Server-i Enbiya aleyhi eşrefü’t-tehaya Efendimiz tevarüd
eden evamir-i Rabbaniyyeye tevfik-ı hareketle evvela
kendi aşiret ve akrabasından bed’ ile da’vet ü irşadını bütün
akvam-ı Araba Hicaz ve Tihame ve Yemen ahalisine
ta’mim buyurduktan sonra bil-cümle müluk-i dünyaya etraf
u afak-ı aleme da’vetnameler neşr ü irsaline de bezl-i inayet
ve kaffe-i efrad-ı beşeriyyenin nail-i hidayet olmalarına
sarf-ı himmet buyurdular ve mazhar oldukları fütuhat-ı celile
ve muzafferiyat-ı mütevaliyye üzerine adl ü ihsandan inhırafla
ahlak u ef’al-i pesendide-i ma’rufelerinde zerre kadar
tebeddül görülmemiş huzuzat-ı acileye meyl ile meslek-i
müttehazleri bulunan zühd ü ittikadan kıl kadar ayrılmamışlardır.
Belki niam-i Sübhaniyye teradüf eyledikçe tevazu’
ve semahatleri artar a’dasına galib geldikçe afv u keremle
muamele buyururlardı. –cild-i evvel’de sebk eylediği üzere–
hiçbir vakit zinet ü ihtişama servet ü saman ihrazına rağbet
buyurmadıkları gibi salahıyet-i kamileleri dahilinde bulunan
yet etmeyerek ümmetin intihabına terk ü tevdi’ buyurmuşlardı.
Bu haller hep taraf-ı Sübhaniden telakkī eyledikleri
evamire müraat-ı kamilede bulunarak haşyet-i ilahiyye ve
menfaat-i hususiyye gözetmediklerini vazıhan ve kat’iyyen
garazkarlar şu bast u beyan olunan hakaik-ı kat’iyye haricine
çıkarak ne diyebilirler? Bunların acz ü garazlarını bir kat
daha meydan-ı vuzuha ibraz etmek için biraz da teferruata
atf-ı enzar ile ahkam-ı şer’iyye ve etvar-ı Muhammediyyeyi
tedkīk edelim:
Bu garazkarlar ibtida-yı İslam’da meşru’ olmayan cihad
hakkında muahharan emr-i Rabbani şeref-vürud etmesi
üzerine Nebiyy-i Zi-şan Efendimiz hazretleri lede’l-icab
küffar ve münafıkīn ile mukatele ederek onları makhur u
perişan eylemiş olmasına mı güceniyorlar? Yoksa bidayet-i
emrde mubah olduğu halde müskirat-ı habise hakkında
ahiren hürmet-i kat’iyye i’lan buyurulmasını mı beğenmiyorlar?
Yahud Mekke-i Mükerreme’den izn-i ilahiye binaen
muhaceret ü mufarakat buyurmuşken bir müddet sonra
gelip o belde-i mübarekeyi müşriklerden pak memalik-i İslamiyyeye
aliyyeye ibtina kılınan teaddüd-i zevce talak zıhar nafaka…
hudud-ı şer’iyye ve sair ahkam-ı terhibiyye tecviz ü
te’sis etmiş olmasına mı an-cehlin ta’riz etmeye yelteniyorlar?
Halbuki bu te’sisatın kaffesi bu te’aliyatın herbiri Din-i
Mübin-i İslam’ın tekemmüle doğru birer hatvesi ileride din-i
umumi olacağı bütün ukala-yı enam ve erbab-ı basair-i akvam
nazarında emr-i muhakkak addolunan Şer’-i Enver-i
Ahmedi’nin tezayüd-i intizamını intac eden feyzli birer mukaddimesi
olduğu ca-yı iştibah olmayan hakaik-ı kat’iyyedendir
Tafsilat-ı kamileye dest-res olmak arzu eden kariin
Beyyinat-ı Ahmediyye nam eserimize müracaat eylesinler.
Sultan-ı Enbiya aleyhi ekmelü’t-tehaya Efendimiz’in
mebde’-i risaletlerinden irtihal-i hümayunlarına kadar her
türlü müşkilata sine germeleri bütün şüce’an ve bahadıranın
tevakkuf ve tezelzüle uğradıkları hengam-ı şiddette
tevatürat-ı kat’iyye ile vasıl-ı rütbe-i bedahettir. Bu ise mahza
Dergah-ı Sübhani’ye iltica [ve] istinadı
nazm-ı celili ile mübeşşer buyurulduğu va’d-i Rabbaniye
tevekkül ve i’timadı sayesindedir. Din ve imanında
zerrece şübhesi olan kimse Cenab-ı Risalet-meab’ın mazhar
buyuruldukları bu tevekkül [ve] i’timadın binde birini haiz
olamaz.
Dozy de; “Metin ve samimi bir itminana malik olmaksızın
Muhammed on seneden ziyade bir müddet kendisini bekleyen
tahkīrat u mehalike karşı koyamazdı.” diyerek bil-mecburiye
bu hakīkati i’tiraf ettiği halde mehalik ü muhatarat
vaşıyor. En büyük muhatarat u şedaidin ba’de’l-hicre cihad
ü kıtal ile iştigal ve Yahudilerle onlardan dönme münafıklar
tarafından icra olunan enva’-ı mekr ü mefsedete ashab-ı
kiramını iğva için işaa ettikleri türlü türlü fitne vü mekidete
karşı lazımü’l-ittihaz tedbir-i ahval hengamında çehre-nüma
olduğunu hiç kale almıyor. İşte bu noktada dahi kanun-ı
mantıkīden fersah fersah uzaklaşmış bulunuyor. Evet; madem
ki –inkara mecal olmadığı vechile– ibtida-yı İslam’da
za’f-ı kuvvet hengamında beray-ı tahammül kuvvetli bir
çoğalarak dahil ü haricde ihtilal ü muhacemeler tekessür
ü tezayüd edince iman ü i’tikad kuvvet ü metanetine daha
ziyade lüzum görülmesi evleviyet tarikıyla sabit oluyor.

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac
– –
Ta’kīb etmekte bulunduğumuz silsile-i tarihiyyede hacca
dair nazil olan ayetlerin varid olan hadislerin bazıları sıraları
yerleri geldikçe zikredildi. Fakat hac hakkında şeref-varid
oldukları açıkça ma’lum olan bazı ayetlerin hadislerin
tarih-i nüzul ü vürudları bizce perde-i meşkukiyyet yahud
tamamıyle mechuliyyet altında kaldığından silsilede işgal
edecekleri yerler boş kaldı. İşte bu boşluğun doldurulması
ahkam-ı haccın ve bu babda ashab ve müctehidin-i kiramca
vukūa gelen ihtilafların hakkıyle anlaşılabilmesi için hacca
dair nazil ü varid olan ayet ve hadislerin mühimlerini ayrıca
dercetmeyi elzem addediyorum.
* * *
Cenab-ı Hak Kur’an-ı Kerim’de Ka’be-i Muazzama’nın
buyurduktan sonra erbabına
haccın vücubunu ifade için:
diyerek ba’­
de’lvücub
terk-i hac edenler hakkında da:
buyuruyorlar. Enes radıyallahu anh rivayet ediyorlar ki:
Hac farz kılınınca Aleyhi’s-salatü ve’s-selam Efendimiz hazretleri
hutbesinde;
buyurmuşlardı.
Bunun üzerine ashabdan birisi kalkarak; –Ya
Resulallah her sene mi? dedi fakat sükut ile karşılandı. Bu
sual üç defa tekerrür edince ol hazret;
diyerek haccın farz-ı ömri olduğuna
ayet-i kerimesinin muhtevi olduğu
tehdide ma’ruzıyetten bir nevi’ tahziri mutazammın olarak;
buyurdular.
* * *
Hazret-ı Allah esna-yı hacda ticaret ve sair teşebbüsat ile
taleb-i rızk etmekte bir beis bulunmadığını beyan ile:
buyurdular. Fahr-i
Kainat Efendimiz hazretleri kadinin esna-yı hacda bir bedel
mukabilinde kendisini diğerinin hizmetinde bulundurmasına
müsaade ediyordu. Ashabdan birinin huzur-ı nebeviye
gelerek; “Biz hüccacı kira ile Mekke’ye naklediyoruz. Bundan
dolayı bazı kimseler haclarımızın adem-i sıhhatine kail
oluyorlar. Bu hususta ne dersiniz Ya Resulallah?” demesi
üzerine Aleyhi’s-salatü ve’s-selam Efendimiz sükut etmişlerdi.
Fakat çok geçmeden;
ayet-i kerimesi
nazil olarak sail çağırıldı hacları sahih olacağı tebşir
buyuruldu.
* * *
Kur’an-ı Kerim’de Arafat’tan kalkarak Müzdelife’ye gelince
Meş’ar-ı Haram yakınlarında Allahu teala’nın zikredilmesi
hakkında;
ayet-i kerimesi nazil olmuştur.
Sonra Müzdelife’den Mina’ya gelmek hususunda da;
ayet-i kerimesi görülüyor. Bazı rivayetlere göre bu ayet
Ahmesilik iddiasında bulunarak Arafat vakfesini binaenaleyh
ondan ifazayı terkeden Kureyş ve emsali hakkında
nüzul etmiştir. Bu hale göre ayetten Müzdelife ifazasını
değil belki Arafat ifazasını anlamak iktiza eder. Ümmü’l-mü’minin
Hazret-i Aişe’den mervidir ki bütün kabail-i
Arab Arafe günü Arafat vakfesinde hazır bulunur yalnız
Kureyş ve etbaı Harem-i Şerif dahilinde bulunan Müzdelife
vakfesiyle iktifa ediyorlardı. İşte bunun üzerine;
ayet-i kerimesi nazil olarak o adet-i cahiliyye
ref’ edilmiştir.
Ma’lum olduğu üzere Arablar zaman-ı cahiliyyette menasik-i
haccı ikmal ettikten sonra Mina’da ictima’ eder; her kabile
herkes dilinin döndüğü kadar mensur u manzum olarak
aba vü ecdadının hatırını yad ederlerdi. Din-i Mübin-i
ayet-i kerimesi
nazil olmuştur.
* * *
Müteaddid tarikler ile vürud eden asar-ı muhtelifeden
müsteban olduğuna göre bazı ashab-ı kiram tavaf hakkında
nüzul eden ayet-i kerimede sa’yin meskutün-anh bırakılmasıyla
beraber eski adat-ı cahiliyyelerine teşebbüh olacağını
der-hatır ederek Safa ile Merve arasında sa’y eylemek hususunda
duçar-ı şübhe olmuşlardı.
ayet-i kerimesi
nazil olmuştur. Bu ayetten Safa ile Merve’nin menasik-i hac
umre edenler için bunlar arasında sa’y ü tavafın meşruiyeti
anlaşılıyor.
ayet-i kerimesinde;
cümlesinden
sa’yin fiili gibi terki cihetinde de bir cenah olmayacağını
düşünerek bu ciheti teyzesi Hazret-i Aişe’ye arzetmiş idi. Fakat
Ümmü’l-mü’minin Urve’nin mütalaasını tasvib etmedi
ve dedi ki: “Bu mes’elenin senin anladığın gibi olması için
ayet-i kerimenin; suretinde nüzulü lazım
gelirdi.” dedi. Bunu müteakıb ayet-i kerimenin sebeb-i
nüzulünü beyandan sonra sözlerini;
cümleleriyle
bitirdiler.
Bu hadis-i şerife göre sa’yin ancak ibahat derecesindeki
bir meşruiyet ile kalmayıp herhalde mesnuniyet yahud vücub
gibi taraf-ı fi’li racih bulunan bir meşruiyet ile muttasıf
olduğu anlaşılıyor. Zaten ayet-i kerimede Safa ile Merve’nin
“şeairillah”dan ma’dud olması da buna delalet eder.
FEMİNİSTLERİN NAZARGAH-I İNSAFINA
– –
“Türkler devletlerini tamamıyle
–La Martine–
La Martine dünyanın üç büyük dini olan Museviyet
viyet ve İslamiyet’e Şark’ın mehd-i zuhur olmasındaki
hikmeti vicdanından soruyor ve şu cevabı alıyor: “Şark
mat­
la’-ı envar-ı füyuzat-ı ilahiyye ve mehbit-ı ilhamat-ı
Rab­
baniyyedir. Cenab-ı Hak nısf-ı küre-i şarkinin bu saf
muhitını bu latif afakını ma’kes-i envar-ı hicabı buyurmuş.
liyyesinin kısm-ı a’zamını akvam-ı şarkıyyeye insanların
bu büyük kardeşlerine tahsis kılmış. Biz garblılar bundaki
esbab-ı hafiyyeyi Cenab-ı Hak’tan suale hakkımız yoktur
haddimiz değildir. Cenab-ı Hak re’yinde muhtar iradesinde
müstakıldir.
“Şark insanlarını ve bilhassa Arabları feyyaz bir akl ü idrak
cevval bir zeka ile mağbutu’l-enam ve mahsudü’l-akvam
buluruz.
“Arablar; bulutsuz berrak yıldızları şa’şaadar bir semayı
laciverdi altında külfet-i maişetten azade sakin ü sakit
bir hayat-ı sade içinde yaşarlar. Maddiyattan ziyade ma’neviyata
“Ancak dide-i basiretle görülebilen ma’nevi cihanlar
lahuti kişverler keşfederler. Arabların bu ulviyet-i tefekkürleri
bu azamet-i tasavvurları “ilm-i hey’et-i ruh” ıtlakına
sezadır.
“Ruhen avalim-i ulviyyeye i’tila cihan-ı melekutu seyr ü
şeklinde yazılmıştır.
temaşa cüstcu-yı kibriya tahmid-i Huda temcid-i nu’ut ü
esma Arablara has bir fazilet-i hılkat bir keramet-i fıtrattır.
“Biz barid bir iklim içinde kesif bulutlarla mestur bir
tabaka-i semaviyye altında derd-i maişetle la-yenkatı’ çalışmaya
ve ta’b-ı cismanimizi teskin etmek için fazlaca uyumaya
mecburuz. İşte bu müşkil tarz-ı hayat bizi ma’neviyat
ve tefekkürattan men’ ediyor.
“Maddiyat içinde boğulmuş bi-tab bir ruh kisve-i nasutiyyetinden
silkinip avalim-i lahutiyyeye pervaz edemezse
ma’zurdur.
“Biz garblılar bu ali-fikret kavme sakın nazar-ı istihfaf ile
bakmayalım! Zira Cenab-ı Halik-ı kainatı bize onlar keşfettiler.”
kamilinin bu –milyonda bir– akl-ı ma’ali-perverinin şarka
ve akvam-ı şarkıyyeye ve bilhassa Arablara dair ruhundan
tereşşuh eden mütalaat-ı hakimane ve i’tirafat-ı hak-perestanesi!
Zerre kadar hisse idrake vicdana malik bir insan –hususıyle
satırlık söz ne büyük bir kitab-ı hikmet ne müessir ne intibah-aver
bir ders-i ibrettir!
cihan-ı hakīkat olan bu sözler Fransa’nın Loire eyaletinde
Macon şehrinde doğmuş İslamiyet’e gayr-i kabil-i teskin
bir ateş-i gayz u husumetle yanmakta olan katolik mezhebi
üzerine terbiye görmüş bir La Martine’in kaleminden dökülüyor.
La Martine diyor ki:
“Les Turcs doivent leur Empire tout entier au Prophète
arabe.”
“Türkler devletlerini tamamıyla Zat-ı Sıfat-ı Risalet-penahi’ye
medyundur.” Bu devlet ve saltanatını Cenab-ı
Resul-i Haşimi’ye iktidaları ihtidaları İslamiyetleri sayesinde
kazandılar. Türklerin hayat-ı millileri ruh-ı istiklalleri İslamiyet’tir.
Türkler İslamiyet’in kadrini bilsinler; İslamiyet’e
daima mü’min ve sadık kalsınlar!
Hazret-i Risalet-penahi’ye medyundur” demekle bu neticeyi
murad ediyor.
“L
’Islamisme et la Turquie sont un même fait.”
“İslamiyet’le Türkiye aynı şeyden bir hakīkatten ibarettir.”
Yani; İslamiyet Türkiye’den ayrılmaz! Türkiye denilince
bila-tevakkuf İslamiyet hatıra gelir. Türklük bir vücud ise
yaşamaz; derhal ölür gider. Ne kadar doğru bir söz! Hatta
bakınız: Herhangi bir mü’min ve mu’tekıd Arnavud’a; “Sen
nesin?” diye sorsanız alacağınız cevab; “Turkyam elhamdülillah!”
yani; “Türküm elhamdülillah!”dan ibaret olur.
Arnavud’un “Türküm” demekten maksadı şübhesizdir ki İslamiyet’tir;
din-i tevhid ve Kur’an’dır. Yoksa sırf milliyet noktasından
olsa bedihidir ki Arnavud Türk değildir. Milliyet ve
kavmiyet i’tibarıyle Türk başka Arnavud yine başka.
miyet’tir; hiç başka bir şey değildir. Koca La Martine Türkiye’nin
ruh-ı milliyyetini ne güzel ne kadar vakıfane tedkīk
etmiş! İki kelime ile ne büyük bir hakīkat ifham ediyor!
Müslüman nam-ı celilü’l-kadrini taşıyan herhangi bir insan
hiçbir şey bilmese de insaniyetin akl-ı selimin nerede
olduğuna dair bir Fransızdan “insaniyet sizde akl-ı selim
sizde medeniyet-i ma’neviyye ve hakīkıyye sizde” i’tiraflarını
dinlese yine kalbinde dinine milletine bir meyl-i muhabbet
hisseder. Vicdanından bir sada-yı ta’zim bir zemzeme-i
tekrim duyar; ona koşar ona sarılır. Onunla muhatabı olan
Fransıza karşı iftihar eder.
Sübhanallah! Garb Şark’ın insaniyetine ma’neviyetine
ruh-ı hakīkat-i insaniyye olan İslamiyet’ine aşık! Şark
da Garb’ın medeniyet-i maddiyyesine na’ş-ı müzehhebine
heykel-i bi-ruhuna veba-yı ahlakīsine taun-ı ictimaisine
meftun! Sanki mübadele-i edyan! Efsus!... Hakīkat hayale
kurban!
Mücerred şevket ü satvet-i İslamiyye korkusundan
yarım ağızla; “Amenna! Biz de iman ettik müslümanız!” diyen
ve kalbinden şiddetli bir kin çılgın bir husumet besleyen
münafıklar akl-ı selim ile istihza eden o sefihler o ahmaklar
o eblehlerdir ki ne kadar zerrin-i hidayetle kala-yı! dalalet
satın aldılar!
Gözleri önünde Ka’be-i saadete götüren gayet geniş bir
sebilü’r-reşadı bırakıp felaket uçurumlarına müntehi olan bir
reh-i na-refteye girdiler. Onlar bilmiş olsunlar ki bu sevk-ı
şeytanide umdukları kazanç meta’-ı hızlan u husrandan ibarettir.
Onlar zümre-i mühtedinden değildirler. Onlar sevad-ı
a’zamdan o muhterem cemaatten ayrıldılar; bir fi’e-i zelile
bir şirzime-i dalle olarak derk-i esfel-i cahime sukūt ettiler.
Sure-i Celile-i Bakara ayet
Garb’a temas etmek Garb medeniyetinden iktibas-ı
fikr-i terakkī ve tekamül eylemek şerefini! kendilerine mal
eden nisaiyyun beylerden sorabilir miyiz? “Stuart Mill”lerin
“Tourgeon”ların[?] “Émile Faguet”lerin felsefelerini fart-ı
hahişle okudukları kadar niçin “La Martine”lerin “Lavalle”lerin
“Comte Henry de Castries”lerin te’lifat-ı hakimanelerini
mütalaaya biraz da bunlardan istifazaya tenezzül
etmiyorlar?
Yoksa bunlar İslamiyet’in medeniyet-i hakīkıyye-i Kur’­
an’ın tarafdarı sena-hanı oldukları için mi?
Lütfen söylesinler! Muhterem Comte Henry cenablarının
nedir? Fakat bilmem gördüler okudular mı? O her harfi bir
cevher-i giran-baha ıtlakına seza olan kitab-ı müstetab İslamiyet’i
ve müessis-i celilü’l-kadrini ne kadar bi-tarafane ne
kadar munsıfane ne kadar alimane müdafaa ediyor!
te Henry bir Fransız iken lisan-ı Arabı mükemmelen tahsil
etmiş kim bilir kütüb-i diniyyemizden kaç yüz cild kitab-ı
tefsir hadis fıkıh okumuş nihayet o güzelim eserini vücuda
getirmiş! Nisaiyyun beyler müslüman olduklarını iddia eyledikleri
halde acaba Comte Henry kadar lisan-ı Arabın tahsiline
kütüb-i diniyyelerinin tetebbuuna güzel güzel eserler
tahririne niçin bir lüzum hatta bir meyl-i vicdani hissetmiyorlar?
Hiç olmazsa niçin “ İslam ” ve emsali İslamiyet lehinde
yazılmış asarı tercümeye ve mihr-i münir-i İslamiyyet’in –
güneş gibi vasıtaya muhtac olmaksızın– nasıl Garb’ın afak-ı
vicdanı üzerinde neşr-i envar-ı füyuz-ı ma’neviyye etmekte
olduğunu millet-i İsamiyyeye göstermeye tenezzül etmiyorlar?
Comte Henry’ler Muhammed Webb’ler Abdullah
Quilliam’lar gelseler de bu sualleri bizzat yüzlerine karşı
himmet ü gayret bile ediyorlar; eğer Doktor Dozy gibi bir
Nesl-i atimizi zehirleyecek İslamiyet’ten tebrid ü tenfir edecek
–fazıl bir Hollanda kalemiyle derin bir im’an-ı nazarla
yazılmış!?– hezeyanlar denaetler olursa!..
Fakat bu; din-i fıtridir kanun-ı insaniyyettir düstur-ı medeniyyettir.
Bütün cihan halkı bütün şeyatin-i ins ü cin Doktor
Dozy’ye yardım etse yine o Allah güneşini söndürmeye
muktedir olamaz. Tesemmüme müstaid ve birkaç ma’lulü’l-vicdan
birkaç mefkūdü’l-iman o hezeyannameyi hırz-ı
can etmekle İslamiyet bitmez Müslümanlık ölmez!
– O İslamiyet düşmanları Allah’ın nurunu ağızlarıyla
söndürmek istiyorlar ve bütün kuvvetleriyle çalışıyorlar;
fakat beyhude! Allah nurunu –onların bütün mesailerine
rağmen–bir kat daha füruzan etmekte hurşid-i İslamiyyet’e
daha ziyade tab u fer vermekte. Velev ki münkirlerinin hoşuna
gitmemiş velev ki onlar gayz u tehevvürleri içinde çıldırmış
kudurmuş; zerre kadar ehemmiyetleri yok!”
Cenab-ı Hak bir Dozy’ye mukabil –yine
ettirir; erbab-ı akl ü vicdan nazarında Dozy’yi avenesiyle beraber
teşhir ü terzil ettirir.
sözü dinlememek için şeytan ile ahd ü misak eyledikten sonra
gözleri önünde bin güneş doğsa yine cihan karanlık nur-ı
hakīkatin bir zerresi yok!!..
Ağrıklı bir göz hiç güneşin nurunu ister mi? Hastalıklı bir
ağıza ab-ı kevser bile yine acı gelir yine suratını ekşittirir.
Sen isterse –bir değil– bin ayet oku bin hüccet getir bin ke­
re sustur; yine nafile!..
Zat-ı Akdes-i Cenab-ı Risalet-penah-ı A’zami Kur’an-ı
Hakim’i tertil ü tilavet buyururken müşrikler kulaklarını tıkarlar
ve kemal-i nefret ü istikrah ile arkalarını çevirip kaçarlardı.
Ebatil-i hurafat ve esatir-i vehmiyyata ise –bilakis– can
verirler dinlemeye doyamazlardı.
ekseriyet teşkil edegelmişlerdir. İşleri güçleri mütemadiyen
hak ile erbab-ı hak ile çarpışmak ma’bude-i butlanlarına
onları da cebren ve fikren secde ettirmek…
Maksadlarına vusul için dünyada ne kadar fenalık ne
kadar cinayet varsa bunlara mubah hele tezvir iftira bühtan
şetm ü tahkīr bunların adetleridir. Fakat beyhude mesai!
Fakat hüsrana hizlana sai!
Nisvan-ı İslam’ın hukūk ve mevki’-i şerefi fariza-i tesettürü
mesail-i ictimaiyye-i İslamiyyenin en mühimlerinden
biridir.
Nisvan denilince yalnız bir veya birkaç Osmanlı madam­
ları madmazelleri murad olunmuyor. Nisvan lafzı bütün
cihan-i İslamiyyet’in harim-i namusuna bütün muhadde­
ratına şamil bir kelimedir.
Müslüman vardır ki zevcesinden kerimesinden hemşiresinden
velev nisvan lafzının zımni delaletiyle bahsine
kat’iyyen tahammül edemez zerre kadar bile dayanamaz.
Herkes hür değil mi? Hukūk-ı şahsıyyesine tamamıyle malik
değil mi? Onun harim-i zevciyyeti kendisine hayatından
muazzezdir; kimsenin dil uzatmasına kail olmaz olamaz!
Hatta ben içimizde bu fıtratta namusuna gayur zevcesinin
sokağa çıkmasından hiç de hazzetmez ağyar tarafından görülüp
enzar-ı şehvet altında ezilmesini istemez koluna takıp
gezmez hıristiyanlar da bilirim. Binaenaleyh böyle son derece
mühim ve nazik bir mes’ele-i ictimaiyyeden bahisde
fevkalade ihtiyatla davranmak kimsenin kablini kırmamak
kendisinden dil-gir ü müteneffir etmemek lazım gelir zannederim.
Şübhesizdir ki bu kanun-ı ictimaın en mühim maddelerinden
birini teşkil eder.
Bu hakīkati takdir etmeyip de ulu orta nisvan-ı İslam’dan
sahayif-i matbuat üzerinde bahsetmek adeta herkesin –sellemehü’s-selam–
evine dalmak ailesi içine girmek demektir.
Buna en lakayd bir hissiz bir gayretsiz de olsa yine dayanamaz
yine bir istizan-ı dühul ister.
Stuart Mill’ler Tourgeon’lar Émile Faguet’ler ve daha
bilmem kimler Paris’te nim-üryan sokakta rast gele hoşlarına
giden gençlere nazikane kollarını takdim eden ve her
leyl-i sefahetlerini bir agūş-ı şehvette geçiren iffet-i mücesseme?
madamlara mahcub? madmazellere meleklerden
ma’sum hurilerden mukaddes birer alihetü’r-ruh birer
ma’bude-i nefs olduklarını söyleyebilirler. Ruhan ve bedenen
aklen ve zekaen ve binaenaleyh hukūkan erkeklerin
kat kat fevkınde olduklarını anlatabilirler. Hatta kadınların
muhteşem arabalarını erkeklere çektirebilirler. Hatta kadınlardan
bir meclis-i meb’usan bir kabine bir ordu da teşkil
edebilirler. Kendi memleketlerinde kendi muhitlerinde ne
gelip de nisvan-ı İslam’dan bahsedemezler; herkesin evine
dalıp da kadınlarını seyredemezler; Garb nisvanını taklid etmeleri
derslerini veremezler!

----
MAKALAT
----

BARBAROS’UN MEVLİDİNDE BİR GECE
Midilli
Şeffaf ve hazin bir gece. Mehtab bütün letafeti bütün
şefkatiyle Akdeniz’in haşarı bir çocuk ihtilacıyla koşuşan hırçın
dalgalarını okşamak istiyormuş gibi huzemat-ı nevvaresine
gark ediyor.
Kuşlar yuvalarına mevaşi inlerine insanlar evlerine çe­
kilmişler! Hiçbir zi-ruh ses yok. Yalnız ara sıra bi-eman hü­
cum­
larla sahili yalayan telatum-ı emvacın hasıl ettiği inilti
kal’a duvarlarından aksederek mağmum bir uğultu gibi sı­
ma­
hı tahriş ve a’sabda bir seyyale-i hiras-engiz tevlid ediyor.
Midilli’nin Paşa Köşkü denilen ve limana hakim bulunan
yüksek bir mahallinde oturarak gecenin şu yalnızlığı arasında
dalgaların yosunlu kal’a duvarlarında mün’akis olan ve
bir harhara-i vapesini andıran hazin ve müellim uğultusunu
dinliyordum.
A’sabım bu gamgame-i dil-hıraşın taht-ı te’sirinde pür­
heyecan pişgah-ı nazarıma musadif olan yıkık burç tavr-ı
samitiyle sanki bana mazinin inşirah-bahş ve müellim şu­
unatıyla karışık bir silsile-i vukūat okuyordu.
Her taraf sakit ü mağmum… Denizde ne bir kürek fışıltısı
sahilde ne bir zi-ruh hışıltısı hiçbir şey işitilmiyordu.
Ahval-i hazıranın te’sirat-ı buhran-engizi altında ezilen
a’sabımda bu yalnızlığın tevlid ettiği lerze-i hirasla titredim.
O anda azgın bir heyecanla Anadolu kıyılarından kopup
gelen dalgalar önümdeki kayalara çarparak beni ikaz etti.
Bu gulgule-i emvac arasında mader-vatanın ümid-bahş-ı
selam ü tesliyesini duyar gibi oluyordum.
Gözlerim feyyaz mehtabın nevvar şuaatıyla yaldızlanmış
olan o zümürrüdin sahillere kadar akıp gitti.
Anadolu’nun nim seçilebilen bu sahillerindeki yosunlu
kayalarda ümid-bahş bir hitabe-i imdad okur gibi oldum.
Kalbimdeki yeis zail yerine ümid ü inşirah kaim oldu.
Bir halde ki ufkun arkasında vakit vakit açılıp kapanan ve
şübhesiz sefil düşman gemilerine mahsus aid bulunan projektör
ziyaları bile artık sükunumu ihlal edemiyordu.
Bulunduğum yerde oturdum kaldım. Bilmem ne kadar
zaman geçmiş. Projektörler artık görünmez olmuştu. Ben
yine tefekküratıma dalmıştım: Akdeniz’in saha-i şarkīsini
sefil düşmana bi-havf u bi-kayd bir cevelangah haline getiren
acz-i hazırın geçmiş sebeblerine karşı kalbimin en derin
huceyratından bir tufan-ı gayz u nefret kopuyordu.
Bahr-ı Sefid’i bir malikane haline getirmiş olan büyük
Barbaros’un mevlidinden Roma korsanlarının muhteris cakalarına
karşı pür-acz ü fütur seyirci kalmak zilletini düşündükçe
akūr bir arzu-yı intikam yüreğimi kemiriyor mevcudiyetimi
sarsıyordu.
Maziye dokuz yüz tarihlerine doğru irca’-ı fikr ettim:
Yine bu kal’a yerinde daha rasin ve daha mukavemetli
olan şu yıkık burç yine bu mevkiinde büyücek bir şalopenin
üzerinde birbirinden farklı polad vücudlu iki gencin şimdiki
larını görür gibi oluyordum. Baba Oruç’la Hayreddin bu iki
nadire-i fıtrat Akdeniz’in bu iki hakim-i şa’şaadarı mehdara-yı
vücud oldukları Midilli’nin dört asır sonra hecemat-ı
kahramananeleri karşısında tiril tiril titreyen sefil İtalyanlar
tarafından tehdid edileceğini acaba hatırına bile getirirler
miydi?!..
Hayreddin tarihinde bu adada saatlerce vakfe-gir-i
tefekkür olduğum şu noktadan altı-yedi saat mesafede vakı’
bir köyde doğmuştu. Kahraman kardeşi kendisini de hakīkī
bir deniz arslanı olmak üzere terbiye etmiş birlikte Akdeniz’in
şark sularını cevelangah-ı şehametleri haline getirmişlerdi.
Barbaroslar’ın gittiçe artan cesaret ve ikbaline bir müddet
sonra Adalar Denizi dar gelmeye başlamış gemilerini
Bahr-ı Sefid’in diğer mahallerine Afrika sahillerine kadar
sevke mecbur kalmışlardı. Oralarda kendilerini bir vazife-i
diniyye karşısında buldular:
Saltanat hırsını birbirlerinin kanını içmekle teskine çalışan
Beni Hafs hükumeti inkıraz çukuruna yuvarlanmaya
başlamış kendisiyle birlikte Berberistan’ın bedbaht İslamlarını
da Salib’in ribka-i esaretine sürüklemişti.
Hayreddin yılgınlık bilmez bir azim lerze-bahş bir şehametle
Cezayir’i kurtarmış Beni Hafs enkazı üzerinde bir beylik
te’sisine muvaffak olmuştu. Barbaros üssü’l-harekatını şarktan
cenuba Adalar’dan Cezayir ve Tunus sahillerine nakletmek
lüzumunu hissetmiş artık Akdeniz baştan başa Hayreddin’in
havza-i hakimiyyetine girmişti.
Ne İspanyol gemileri ne Fransız donanması ne İtalya
Sicilya ve ne de Venedik ve Ceneviz korsanları Barbaros’un
havf u dehşetinden sığındıkları limanlardan dışarıya çıkamaz
olmuşlardı.
Barbaros Cezayir Beyliği’nde kaldığı on dokuz sene zarfında
mütemadiyen nagehani hücumlarla limanlara iltica
eden düşman donanmalarını mahvetmiş Avrupa-yı Cenubi
sevahilini baştan başa titretmişti.
Vakta ki Sultan Selim Mısır’ı zabt ve hil’at-i beyza-yı Hilafet’i
setle ittihad-ı İslam gaye-i mübeccelini ta’kībe başladı aynı
hisle mütehassis olan ve Avrupa muhitiyle fazla temas neticesi
olarak cihan-ı Nasraniyyet’in alem-i İslamiyyet’e karşı
perverde ettiği amal ü ihtirası daha yakından takdir
eden Hayreddin derhal Sultan Selim’e arz-ı itaat ve hizmete
şitab eyledi. Kadir-şinas büyük Selim tarafından hizmeti
mazhar-ı takdir olarak kendisi paşalıkla taltif olundu. Hayreddin
Endülüs’de vukūa gelen facialara yakından muttali’
olmuştu:
Endülüs İslamları iltica ettikleri Ferdinand-İsabella orduları
tarafından tahkīr edilmiş bir kısmı parçalanmış kimisi kesilmiş
bakıyyetü’s-süyuf perişan bir halde sahillerde sığınmışlardı.
Hayreddin’in gemileri bu tali’-zedelerden bulabildiklerini
Afrika sahillerine nakle muvaffak olmuşlardı.
Musa bin El-Gazan daha evvel:
Umulur mu baka bu devlette.
vaveylasıyla dindaşlarını ittihada da’vet etmiş aldığı cevab-ı
la-kaydi karşısında eşkabe-i nevmidi dökmüş enin-i ye’sle
vatanını dindaşlarını kurtarmaya çalışmış fakat ittihadsızlıkla
hakk-ı bekalarını gaib etmiş olan İslamları o müdhiş
Hayreddin karşısında cereyan eden Endülüs fecayiini
görerek işiterek atiyi istidlal ve ittihad-ı İslam lüzumunu
hissettiğinden büyük Selim’in muhteşem siyasetini candan
alkışlamıştı.
Barbaros’un hiçbir mecburiyeti olmadığı halde istiklalini
feda ederek Sultan Selim’e arz-ı hizmete koşması esbabını
bu gibi ulvi fikirlerde aramalıdır.
Osmanlı tarih-i şehametinin pür-hamaset bu sahifeleri
birer birer gözümün önünden geçiyordu.
Pederinin ta’kīb ettiği siyaset-i basiret-karaneyi bırakarak
o devir için pür-şa’şaa ve şan fakat neticesiz ve belki ati için
muzır harblerle uğraşan büyük Selim’in oğlu ve muhteşem
halefi Sultan Süleyman tarihinde Hayreddin’i bi-hakkın
şeref-bahş olduğu Kapudan-ı derya makamına is’ad eylemişti.
Barbaros’un Donanma-yı Osmani Kumandanlığı’nı işgal
ettiği on sene kuvve-i bahriyyemizin en parlak en şanlı muvaffakıyetlerle
tetevvüc ettiği bir devir idi.
O vakit ki Avrupa’nın en mükemmel donanması olup
“Deniz Kurdu” diye meşhur Andrea Doria’nın idaresinde
bulunan Venedik donanması bile Barbaros’un savletlerine
tab-aver-i mukavemet olamayarak Preveze önünde mahv ü
perişan olmuştu.
Mağlub Andrea’nın bugünkü halefleri tarafından Barbaros’un
evladlarına karşı gösterilen şantajlar mevlidine beslenen
lerde sahillerde icra edilen nümayişler evet nesl-i hazır için
pek acı olan felaketler o muhterem simaların halefi olmaya
na-müstahak sefillerin seyyiat-ı istibdadı değil midir?!..
Şarlken’in tecavüzüne karşı südde-i Süleyman’a iltica
eden Fransa Kralı François’nın imdadına koşan Nice’i zabt
ve Şarlken donanmasını perişan eden Hayreddin’in bugünkü
evladları François ahfadından muhafaza-i muvazenet
ümidi dilenecek kadar aciz bir mevkie sükūt etmiş bulunuyorlar!
Ne müdhiş sükūt ne feci’ ihtiyac!..
Bütün bu hatırat altında dimağım yanıyor vücudum bir
humma-yı acz ü ye’sin tevlid ettiği buhranlar içinde tutuşuyordu.
Bu esnada Marmara sahillerinden kopup geldiğini zannettiğim
nesim-i saba sanki Barbaros’un makbere-i ebedisinden
mehd-i sabavetine bir peyam-ı tesliyet ü ümid getirmişti.
Düşündüm ki; zulm ü istibdad ile muvakkaten uyuşmuş
olsa bile milletteki seyyale-i hayat yine Selimlerin Hayreddinlerin
kanı değil midir?!.. Bu kan bir gün yine şehametini
asliyetini gösterecek bugünkü acz ü ye’si yarınki şan u şerefin
esaslarını hazırlayacaktır.
Barbarosların Turgutların evladları necm ü hilali yarın
yine Akdeniz’in ufuklarında mevcelendirecekler.
Milletin sinesinde kaynayan hun-ı hamiyyet ü hamaset
Bahr-ı Sefid’i yer yer Osmanlı bayraklarıyla donatacak.
Evet; millette azm ü ittihad olunca bunların hepsi olacak!
Çünkü;
Fıtrat değişir sanma bu kan yine o kandır
Bir vakitler donanmalarının yelkenlerini ipekten direklerini
gümüşten yapabilecek kadar semih olan Osmanlı
evladları bugünde mevcudiyet-i milliyyemizi kurtaracak donanmamızın
böyle öksüz kalmasına şübhe yok ki rıza gösteremezler.
Vatanını dinini namusunu düşünen bakir adalarımızın
behişti sahillerimizin düşmanın pay-ı hakareti altında ezilmesine
yürekleri dayanamayan vatandaşlar; donanma için
veriniz donanma için fedakarlıktan çekinmeyiniz!
Veriniz ki karada harikalar gösteren ordumuz gibi bahriyemiz
de denizlerde barikalar yağdırsın!
Midilli
“İHTİFAL-İ EDEBI” HAKKINDA

----
BAZI MUTALAAT
----

Ecille-i rical-i Mevleviyye ve ser-amedan-ı şuara-yı Osmaniyyeden
“Şeyh Mehmed Es’ad Galib Dede” merhumun
sene-i devriyye-i irtihali münasebetiyle Receb’in ’nci günü
müşarun-ileyhin medfen-i mağfireti önünde “bir ihtifal-i ali-i
edebi” icrasına karar verildiği Hak Gazetesi’nin Haziran
tarihli ve numaralı nüshasında yazılıyor ve bu
ressem bir makale ile anlatılıyordu. Bu mufassal makalenin;
ağlamak mı yoksa gülmek mi icab ettiği pek de kestirilemeyen
teşebbüsat-ı garibemize bir lahika-i acibe olan mealini
hazin ve istiğrab-akin bir tavır ile düşündüm.
Galib Dede merhumun şahsiyet-i şairanesinden maada
bir de hüviyet-i dervişanesi bulunduğu ve ihtifal-i mutasavver
o hüviyet ile kat’iyyen münasebet olmayacak derecede
olduğu cihetle gerek Mevlevi meşayih-ı kiramı gerek o
tarik-ı celilin salikan-ı irfan-ittisamı tarafından bu hususta
bazı mütalaat serdedileceği ümidiyle beklemeye başladım.
ralı nüshasında “Bir Muharrir” imzalı makaleden ve; “Diyorlar
ki; şebab-ı mütefekkiremize siyasiyatın gird-bad-ı levs
ü ihtirası fevkınde bir saha-i şiir ü san’at açmak emelindeyiz.”
Bizim de bu söze karşı vereceğimiz cevap şudur: “Eğer
şu aralık mümkünse…” tarzında diğer bir nokta-i nazardan
yürütülen muhakemeden başka beyan edilmiş bir fikir göremediğim
söylemek istedim:
“Yad-ı eazım milletin ruhunda hiss-i vatanperveraneyi
takviye edeceği” mütalaasıyla bu ihtifal-i edebinin icrasına
lüzum görülmüş. Eğer usul ve teamül-i milli de nazar-ı dikkate
alınarak o daire dahilinde hareket edilecek olsa idi teşebbüs-i
vakı’ hakīkaten şayan-ı şükran olacaktı.
Fakat o teamülden tegafül ve bir tekke dahilinde ale’lhusus
Şarih-i Mesnevi İsmail Ankaravi gibi kibar-ı evliyaullahtan
bir zat-ı mükerremin merkad-i mukaddesi pişgahında
yapılacak merasimin nasıl olması lazım geldiğinde tecahül
gösterilmiş olduğundan mürettibleri teşekkürden ziyade teessüfe
kesb-i istihkak eylemiştir.
Biz müslümanların yad-ı eazım hakkında müstahsen ve
mu’tad bir usulümüz vardır ki büyük ve muhterem bildiğimiz
zevat-ı merhumenin tezkar-ı namı için mevlidler hatimler
okutup sevab-ı mev’udunu ruhlarına hediye eyleyerek
haklarında dualar ederiz.
Hele mevlevihanelerde her beş vakit namazı müteakıb
dedegahın türbe-i şerife pişgahına giderek derununda med­
fun bulunan meşayih-ı kiramın ruhuna Fatiha okuması ve
bu suretle ekabir-i eslafı yad ü tezkar ederek haklarında hissiyat-ı
ta’zim-karane perverde eylemesi Tarik-ı Celil-i Mevlevi’nin
müstahsenat-ı müteyemminesindendir.
Şu i’tiyadımızı hatırladıktan ve Galib Dede merhumun
da bir Mevlevi şeyhi olduğunu burada tekrar ettikten sonra
yad-ı namı için tertib olunan merasimin nasıl yapılmak istenildiğini
“Bu ihtifal-i mübeccele iştirak eden zevata varaka-i
da’vetiyye verileceği cihetle dergah-ı şerif-i mezkur dairesinde
varakayı ibraz edenler girebilecektir. Receb’in yirmi
yedinci Cuma günü vakt-i zuhr ezanı saat dördü otuz sekiz
geçe hulul etmiş olacağından med’uvvin-i kiram saat dörtte
mahall-i merasimde isbat-ı vücud edeceklerdir. Resm-i ihtifale
siyah boyun bağı takmaları ayrıca rica olunacaktır. Hey’et
toplandıktan sonra ihtifal hey’eti tarafından vukū’ bulan
meşayih-ı muhtereme-i Mevleviyye saniyen hazır bulunacak
zevat nam-ı bülendine izafetle ihtifal icra olunan Şeyh
Galib merhumun medfun bulunduğu türbe önünde krokide
gösterilen tertib üzere ahz-i mevki’ edeceklerdir.
“Hey’et tamamıyla teşekkül ve ahz-i mevki’ ettikten sonra
Hak hey’et-i tahririyyesinden Köprülü-zade Mehmed Fuad
Bey Şark’ın bu büyük ve müteceddid şairlerinin hayatı ve
asar-ı şi’riyyesi ve meslek-i edebisi ve kendisinden sonra nesillere
“Bunu müteakıb Mekteb-i Mülkiyye müdavimlerinden
Akif Efendi şairin enfes-i asarından olan Hüsn ü Aşkı ’ndan
ve asar-ı saire-i şi’riyyesinden bazı parçalar okuyacaktır.
“Bundan sonra son neslin Üstad-ı Muazzamı dahi-i edebiyyat
Abdülhak Hamid Beyefendi’nin şeyh-i müşarun-ileyh
hakkındaki ihtisasat-ı edebiyyesine dair irsal buyurulan
mektup Ahmed Hikmet Bey tarafından okunacaktır.
Ba’dehu usul ü adab-ı Mevleviyye üzere dergah-ı mezkur
postnişini efendi hazretleri tarafından bir gülbank keşidesiyle
Şu merasim Avrupa eazımından mesela “Panteon”da
medfun olan Fransız meşahirinden birinin ziyaret-i mezarı
“Yalnız kabre konulacak çelenk unutulmuş.” i’tirazına kalkışacaklardan
maada şakk-ı şefe edecek bulunmazdı.
Lakin Garb’dan Şark’a Paris’ten İstanbul’a Panteon’dan
Galata Mevlevihanesi’ne mesela Victor Hugo’nun
medfeninden Şeyh Galib’in merkadine tahvil-i nazar edilince
şayan-ı tatbik ve kabil-i icra olmadığı görülür.
Çünkü bizde kabir ziyaretine açık yahud koyu renkli elbise
da nutuklar mektuplar şiirler okunmaz; ancak ayat-ı kerime
ve salavat-ı şerife kıraet olunur dua edilir.
mesi ve frenk usul-i ihtifali ile müslüman ve Mevlevi tarz-ı
teemmül etmesi ve Receb Paşa merhumun cenazesi top
arabasına yükletilmek istenildiği sırada efvah-ı İslamdan
yükselen sada-yı i’tirazı olsun tenezzülen hatıra getirmesi
lazım gelir.
Biz zannederiz ki o hey’et miyanında hakīkī bir Mevlevi
bulunsa idi. Dede merhumun fezaili için dergah-ı şerifte
bir Mevlid okutturulmasını mukabeleden sonra gunude-i
gufran olduğu türbe pişgahında bir dua ettirilmesini ondan
sonra ya Darülfünun’un kürsi-i tedrisinde veyahud başka bir
mahallin mevki’-i hıtabetinde meziyyat-ı şairanesinin teşrih
u tavzihi zımnında nutuklar mektuplar ve saire kıraet olunmasını
teklif ederdi.
Hele ötekinden berikinden toplanacak iane ile puşidesinin
tecdidine rıza göstermez ve nihayet iki yüz kuruşla
mübayaa olunabilecek birkaç arşın çuhanın tedarikine Galata
Mevlevihanesi’nin vakfı müsaid değilse ihvan-ı Mevleviyyenin
vereceği beş on kuruşla alınabilir. “Siz zahmet buyurmayın!”
diyerek bir hayat-ı müstağniyane geçirmiş olan
Şeyh Galib’i vefatından sonra keşkül-küşa-yı sual olmak
zilletine düşürmezdi.
Şimdilik bu kadar kafi ve;
Tahirü’l-Mevlevi
SİYASİYAT
Geçende “Arnavudluk ve Hissiyat-ı İslamiyye” ünvanlı
makaleyi yazan meşhur İslam muharrir-i siyasisi tarafından
ba’dema bu kısımda “Mülahazat-ı Mütenevvia” ünvanı altında
ahval-i mühimme-i dahiliyye ve hariciyye hakkında
mülahazat-ı siyasiyye yazılacaktır.
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVİA
Memleketimizde ve ale’l-husus payitahtta menafi’-i devlete
muzır ve efkar-ı ahad-ı nası müheyyic her gün birçok
havadis dağıtılıyor. Bu husustaki neşr-i ekazib vasıta-i kalemden
ziyade ağızdan ağıza geçirilmekle vukū’ buluyor.
Akl-ı selim sahibi olan her Osmanlı menabi’-i ağyardan
gelen ve terakkıyat-ı vatan-perverane emrinde gösterilmesi
lazım olan cehd-i Osmaniyyeti sektedar eden bu rivayatı
layikıyla tedkīk eder ve onunla tabii müteessir olmaz. Lakin
sade-dilan-ı nasın bunları işite işite me’yus olması vehme
düşmesi mümkündür. Mehalik-i mülk ü millete dair olan
bu rivayatın menba’larını ekseriya Beyoğlu’nda Galata’da
aramak iktiza eyler. Naşirleri arasında Osmanlı sıfatını haiz
bed-tinetler de az değildir. Bizdeki ahlak düşkünleri para
mukabilinde hangi denaeti irtikabdan çekinirler ki? Bazı
devletlerin tahsisat-ı seneviyye-i hafiyyelerinin mikdarı hakkında
geçende elimize geçen bir eseri mütalaa eyledik. Bundan
anladığımıza göre büyük devletler arasında Rusya ile
çük devletleri de az faaliyet göstermiyorlar. Hele Yunan bu
hususta kendisine hizmet edecek pek çok huddama maliktir.
Rusya’nın senede sarf ettiği tahsisat . liradır. İtalya
mahrum-ı şeref-i muzafferiyyet olan İtalya i’mal-i hiyel-i
siyasiyye hususunda elbette pek ileri gitmiştir ve Avrupa
matbuatına ve havadis acentelerine hayliden hayli icra-yı
nüfuz eylemektedir. Galiba işine gelecek surette bir sulh
akdine pek muhtac olduğundan İtalya bugünlerde Avrupa
gazeteleri vasıtasıyla hayli kabadayılık çalımı satmakta olduğu
gibi memleketimizde dahi rivayat-ı kazibe dağıtmak ve
halkımızın vehm ü heyecanını uyandırmak için mezkur yüz
yirmi bin liralık tahsisat-ı hafiyyeden mühim bir mikdarını
buralarda sarf etmekte bulunmuş olsa gerektir. Memleketimizde
havadis-i hariciyye neşrine delalet eden ve isimlerinin
zikrine burada lüzum görülmeyen birkaç telgraf acentesi
dahi hiç de kendi vatan ve devletimizin lehinde tefsir olunamayacak
eşkalde havadis ısdar eylemektedirler. Mısır’da
vakar ve nef’-i Osmaniyyeti muhıl havadis veren ecnebi
acentelerinin rivayatının ihvan-ı Mısriyyenin guş-ı ıttılaına
erişmesine vesatat eden Mısır gazetelerini ta’yib ederdik.
Halbuki bizim kendi gazetelerimiz bile mezkur acentelerin
birer garaz-ı muzmer üzerine Avrupa’dan ahz ve kendilerine
tevdi’ eyledikleri havadisi gelişi güzel dercedip gitmektedirler.
Bize layık olan bu gibi havadisten külliyyen tecahül etmek
ve neşrlerine rağbet etmemek değil mi?
§
Sabah ile Tanin geçenlerde ecnebi müşavirleri istihdamı
mes’elesini ciddiyetle tazelediler. Bu işi uyandırmak teşebbüsü
acaba ibtida Londra’da mı yoksa İstanbul’da mı
vukū’a geldi? Bu iki gazete dahi ecnebi müşavirleri istihdamından
maksad yalnız İngiliz müşavir bulunduğunu sarahaten
yazdılar. Tanin gazetesi İngiliz müşavirleri istihdamıyla
terecek bir tarzda idare-i lisan eyledi. Muharrir-i aciz Tanin
gazetesinin gayret-i vatan-perveranesini takdir edenlerdenim.
Fakat mezkur gazetenin la-yuhtiliğine kat’iyyen kani’
olamam. Biz müşavir getirecek isek sırf kendi ihtiyacımız
ni bununla mezcetmek ister isek emin olalım ki bu tarz-ı
mülahazamızı öğrenen İngilizler bıyık altından bize gülerler.
Şübhesiz İngilizlerin muhadeneti bizce pek kıymetdardır.
Fakat onu te’min edecek vesait başkadır. Bunu bir tedbir-i
liğimiz lazımdır. Londra’daki sefaretimiz bu muhadeneti istihsalin
esbabı ne ise taharri ile der-i devlete bildirmelidir;
bildirmiyorsa Londra sefareti devr-i meşrutiyyetin faaliyet-i
hamiyyet-mendane ve faalanesine layık bir surette tasfiyeye
muhtac olduğunu irae etmiş olur.
cında olduğumuzu cümlemiz takdir eyleriz. Lakin ecnebi
me’murlar istihdamı gayet nazik bir mes’ele olduğundan
etrafıyla düşünülmelidir. Şark’ta ecnebi me’murları büyük
hizmetler gösterebildikleri gibi Şark’ın ahval-i siyasiyyesinin
sık sık mağruz-ı tehavvül olmasından dolayı hakimiyet-i
mahalliyye için bir unsur-ı hatar teşkil eylemeleri
dahi muhtemelattandır. Müteveffa Hıdiv İsmail Paşa Mısır’ın
şuabat-ı idariyyesine tesri’-i icra-yı ıslahat emeliyle ecnebi
me’murları doldurduktan sonra bu yüzden birçok belalara
giriftar oldu. Getirdiği adamlar arasında birçok kısmet kovalayıcılar
zuhur eyledi. Bunlar Hıdiviyet Mısır’ına değil ecnebi
mısırına çalıştılar.
Acaba biz ecnebi me’murlarını ehl-i hıbre suretinde
bila-vasıta mı yoksa tarik-ı resmi ile ve müzakere-i düveliyye
bahseden gazetelerimizin tarz-ı beyanına dikkat olunur ise
bu ikinci tarik ile me’mur celb olunmak istenildiği anlaşılıyor.
Pekala! Varsın gelsinler; biz hizmet-i ehl-i hüner ve tecrübeye
pek muhtacız. Fakat şurasını unutmamalıyız ki mesela
bir İngiliz me’muru Mısır’da gösterdiği semeredar faaliyeti
burada pek kolay gösteremez; meğer ki devleti tarafından
mütemadiyen iltizam oluna! Bu ise müdahaleyi da’vet tehlikesinden
azade kalamaz.
Ecnebi müşavirler Mısır’da amir-i mutlaktırlar; nuzzar
ve me’murin-i mahalliyye onların evamirine ittibaa muztardırlar.
Onların arzuları vechile hareket etmeyen nuzzar
ve me’murin-i Mısriyye Cromer gibi Kitchener gibi İngiliz
politika me’murlarının serzenişi üzerine hükumet-i Mısriyyece
derhal tahtie ve belki azl ediliyorlar. Memleketimizde ise
ahval değişir. Bu memleket ila-ma-şaallah istiklal-i siyasisine
malik kalmak ister. İmdi; İngiliz me’murin-i idariyye ve
zabtiyyesi istihdamından hasıl olacak fevaidi idrak etmekle
beraber mes’elenin tefekkürat-ı amikadan sonra mevki’-i
tatbika konulmasına tarafdarız. Dahiliye Nazırı Hacı Adil
Beyefendi hazretleri ahiren Rumeli’de devr ü teftiş buyurdukları
sırada maiyyetlerinde İngiliz müşavirin-i maliyyemizden
Mösyö Greivis dahi bulunmuştur. Şübhesiz bu muktedir
ve tecrübe-i Şarkıyye sahibi İngiliz kendilerine müşavir
mes’elesi hakkında beyanat-ı müfidede bulunmuştur.
Namus ve liyakati müsellem olan Mösyö Greivis bilmeyiz
ki ecnebi müşavirler istihdamının Memalik-i Osmaniyye’ye
edebilecekleri hıdematın Balkan Komitesi Erkan-ı Siyasiyyesi’nin
nokta-i nazarından mı yoksa sırf menafi’-i milliyye-i
Osmaniyye nokta-i nazarından mı vücubuna kaildir?
Hacı Adil Beyefendi hazretleri Tanin muhbirlerinden
biriyle bu hususta ettiği bir mülakatta me’murin-i zabtiyye
ve idariyye-i ecnebiyye istihdamının Rumeli’ye münhasır
kalmayıp Suriye ve Anadolu’nun Vilayat-ı Şarki’sine de
teşmil edileceğini beyan buyurmuşlardır. Gönlümüz Suriye’nin
hiç de araya sokulmamasını arzu ederdi. Hele Suriye’ye
gidecek ecnebi me’muru İngiliz tabiiyyetinde bulunup
da Mısır’da tecrübe-i idariyye görmüş zevattan ise –velev
ki müstesna bir kudret-i idariyyeye malik bulunsun– onun
Anadolu’nun Vilayat-ı Şarkıyye’sini tahsisan zikre gelince:
Bu da Kıbrıs Muahedesi’nin akdini müteakıb tasavvur
olunan bir tedbiri hatırımıza getirdi. Devlet-i Osmaniyye
Kıbrıs Ceziresi’ni İngiltere idaresine tevdi’ eylemeye
mukabil İngiltere Devleti Asya’daki hudud-ı Osmaniyyeye
Rusya’dan gelebilecek tecavüze karşı devletimize muavenet
eylemeyi taht-ı taahhüde almış idi. Diğer taraftan dahi
hükumet-i Osmaniyye kesretle Ermeni sakin olan vilayat-ı
Osmaniyyede ıslahat-ı esasiyye icrasını müteahhid bulunmuş
müteveffa Lord Beaconsfield bu ıslahatın icrasını tarassud
zımnında Vilayat-ı Şarkıyye’ye konsolosluk ve sair ünvanlarla
birçok İngiliz zabiti ta’yini gibi bir tedbir ittihaz eylemiş
Gladstone Rusya tarafdarlığından dolayı mıdır yoksa başka
bir maksadla mıdır her ne ise Vilayat-ı Şarkıyye’mizde bu
zubbat-ı İngiliziyye istihdamı tedbirinden sarf-ı nazar eylemişti.
Biz mes’elenin bu tarihçesini vermeye lüzum hissettik.
Çünkü hal-i hazırda o babda İngiltere ile olan müzakeratın
hüsn-i icrasınca tenvir-i ezhana medar olur ümidindeyiz.
Mes’elenin ehemmiyeti derkar olduğundan Hacı Adil Beyefendi
hazretleri kendi vatandaşları arasında bu gibi şeyleri
hem Osmanlı ve İngiliz nokta-i nazarından tetebbu’ etmiş
zevat bulurlar ise onlarla istişarede tereddüd buyurmazlar
ümidindeyiz.
§
Hutaba-yı ümmetin çok kere ikaz-ı efrada hadim sözler
söyledikleri herkesçe ma’lumdur. Lakin biz bir devr-i
faaliyyette yaşıyoruz. İmdi; Meclis-i Meb’usan’ımızın hutabadan
ziyade iş ehli yetiştirmesini ümid ederiz. Meclis-i
Meb’usan’da bazan öyle hatibler zuhur ediyor ki eğer dedikleri
olmazsa vatan alt üst olacakmış gibi bir tarz-ı heyecan
bir zat; “şöyle olmazsa böyle yapılmazsa bu devlet mahvolacak.”
yolunda laflar sarf eyledi. Hakk-ı kelama malik olan
bir zatın hürriyet-i beyanına mani’ olmayı hürriyeti seven
hiçbir Osmanlı arzu eylemez. Lakin muvacehe-i ammede
söylenen sözler evvelce layıkıyla ölçülüp biçildikten sonra
söylenmelidir. Devletin tehlikesine ve ma’ruz-ı inkıraz olduğuna
kail olan bir adamın o yolda düşünmesine karşı hiçbir
şey söylemek istemeyiz. Maamafih Meclis’in matbuata
akseden ve yar u ağyara arz olunan nutuklarında vatanını
cidden seven ve milletinin terakkıyat ve teali-i istikbaliyyesi
hakkında kanaat-ı kamile-i vicdaniyyesi bulunan üç yüze
yakın meb’usların hissiyatını cerihadar edecek bu gibi sözleri
müstahakk-ı ta’yib görürüz. Gazetelerde okunan tafsilatına
nazaran “devlet batar” ta’birinin isti’maline birçok meb’uslar
kızmışlar mu’terizane söylenmişler. Ba’dema o
yolda söz sarfedecek meb’uslar bulunursa ümid ederiz ki
makam-ı riyaset onu derhal iskat eder ve kailine sözünü geri
aldırır. Reis-i cedid hazretlerinin müsellem olan hamiyet ve
kiyasetinden me’mul olan şey de budur.
BAĞDAD VE MAVERA-YI İRAN HATLARI
siyye ve ictimaiyye miyanında en mühimlerinden birisi de
şimendüferlerdir. Bu şimendüferin siyasiyyat ve ictimaiyyat
nokta-i nazarından derece-i ehemmiyyeti tayyedeceği
mesafenin vüs’ati ile mütenasibdir. Şu hakīkat o kadar
vazıhtır ki isbata bile muhtac değildir. Şimendüferler bir
kıt’adan diğer kıt’aya bir memleketten diğer memlekete
yalnız emval-i ticariyye yahud misafirler taşımıyorlar. Aynı
zamanda bir kıt’anın bir memleketin emtia-i ma’neviyye ve
ruhiyyesini taşıyorlar. Şimendüferler ile berabar lisanlar da
edebiyat da yeni siyasi ve ictimai cereyanlar da mezahib
ve edyan da seyr ü sefer ediyorlar. Evvelce yekdiğerlerinden
uzun uzun mesafeler ile ayrılmak yekdiğerine bigane kalmak
yekdiğerlerinin lisan adab i’tiyadat akaid-i diniyyesinden
bil-külliyye bi-haber olan binaenaleyh yekdiğerleri
hakkında bazı efkar-ı batılada hissiyat-ı lakaydanêde bulunmuş
olan insanlar şimendüferler sayesinde yekdiğerlerine
takarrub ederler lisanlarını adab u i’tiyadatını öğrenirler
aralarında birçok yeni alakalar peyda ederler.
miyet-i azimesi derkardır. Mezkur şimendüfer evvela Garb
ve Şark alakası nokta-i nazarından büyük bir ehemmiyeti
haizdir. Saniyen Memalik-i Osmaniyye’nin kıtaat-ı muhtelifesini
yekdiğerine rabtedecektir. Binaenaleyh Osmanlılıkça
da azim bir ehemmiyeti haizdir. El-yevm Basra’dan veyahud
Bağdad’dan Darülhilafe’ye vürud için haftalar ve bazan
da aylar lazımdır. Bağdad Şimendüferi inşa edildikten
sonra haftalar aylar günlere inecektir. Yalnız bunun askeri
ve siyasi nokta-i nazarından ehemmiyetini düşününüz. Bugün
hudud-ı şarkıyyemizde bir muharebe vukū’ bulsa İstanbul’dan
veyahud Haleb’den imdada varmak için hayat-ı
milliyyemizde ehemmiyeti takdir edilemeyecek vakitlerin
ziyaı karşısında bulunmak mecburiyetindeyiz. Keza Irak’ta
mesela yarın bir hadise-i mühimme serzede-i zuhur ederse
hükumetin mahall-i hadiseye varması için uzun uzadıya
vakitler lazımdır. Bundan maada kıtaat-ı şarkıyyenin yekdiğerinden
uzun uzun mesafeler ile ayrılmış olduğundan vahdet-i
milliyyemiz bi-hakkın te’min edilememiştir. Bugün her
kıt’ada sakin ahali ahval-i ruhıyye seviye-i irfaniyye adat
teşkil etmektedir. Aralarındaki revabıt-ı ma’neviyye pek az
pek sathidir. Bu ise siyasiyyat ve ictimaiyyatça bir ehemmiyet-i
mahsusayı haiz olan uhuvvet-i milliyyemizi haleldar
ediyor. Şu noksanı izale edebilecek avamil arasında en mühimmi
yine Bağdad Şimendüferi olacaktır.
Asr-ı hazırda şimendüferler vahdet-i milliyyenin en müessir
amillerindendir. İstanbul’da bugün neşredilen bir gazete
bir mecmua yeni tab’ edilmiş bir kitap yeni zuhur etmiş
bir fikir memleketin şimendüferler vasıtası ile her tarafına
yayılırsa aşikardır ki hissiyat ve efkar-ı milliyyenin tevhidine
lisanının intişar ve ta’mimine daha ziyade hizmet etmiş
olur. Keza memleketin kıtaat-ı muhtelifesi içinde yangın
zelzele gibi bir afet vukū’ bularak diğer kıtaatta sakin ahali
kazazede ahalinin yardımına muavenetine sür’atle yetişirse
elbette ki vahdet-i milliyye daha ziyade te’min edilmiş olur.
Zira derd ve eleme iştirak meserret ve şadumaniye refakat
vahdet-i milliyyenin ruhu ve esasıdır.
mendüferi havidir. Biz öyle muhassenat-ı maddiyyeyi me­
nafi’-i ticariyye-i iktisadiyye ve ziraiyyeyi nazar-ı dikkate al­
mıyoruz.
Fakat Bağdad Şimendüferi bunların kaffesinin fevkınde
bulunan diğer bir ehemmiyeti de haizdir ki bilhassa bu
hususa nazar-ı dikkati celbetmek isterim: O da İslamiyet
nok­
ta-i nazarından haiz olduğu ehemmiyettir.
Bugün Makam-ı Hilafet’le Şark Alem-i İslam’ı arasında
re­
vabıt-ı maddiyye ma’dum gibidir. Ne milel ve akvam-ı
lamiyye Hilafet’i biliyor onunla git-geldedir ve ne de
Ma­
kam-ı Hilafet İslam akvam ve milelini bilir ve onlar ile
amed-refttedir. Hac mevsimi gayet mahdud olan tüccarlar
Hilafet’le aynı alemin vücudunu teşkil eden diğer kıtaat-ı
gibidir. Maatteessüf birçok sebebler dolayısı ile hatta şu hac
mevsiminde ve tüccarlardan bile gönlün istediği kadar istifade
te’min edilemiyor.
Halbuki Bağdad Şimendüferleri Şark müslümanlarını
yekdiğerlerine maddeten rabtederek adeta bir aile şekline
det esnasında Kafkasya’yı ve İran’ı dolaşıp yine İstanbul’a
avdet edebilecektir. Yine aynı müddet içinde Hindistan’ı
seyredebilir. Zira büyük şimendüferlerin haiz bulundukları
faziletten birisi de hemen kendi etraflarında birçok küçük
hatlar vücuda getirmektir. Bağdad Şimendüferi itmam edilir
edilmez hemen muktezıyat-ı tabiiyyesi neticesi olarak etrafında
birçok diğer hutut da vücud-pezir olacaktır.
seri’ bir surette bütün Şark alem-i İslamı ile rabıta ve alaka-i
maddiyyede bulunabile cektir. Bunun ise netayic-i
azimesi derkardır. Akvam-i İslamiyye arasına mürur-ı dühur
fehhümler izale edilecektir. Yekdiğerini daha yakından görerek
bilerek yekdiğerinin adat-ı mahsusalarına elsine ve
fezail-i ahlakıyyelerine hürmet peyda edeceklerdir. Rabıta-i
ma’neviyye yeniden ve bil-fiil hayat bulacaktır. Makam-ı
Hilafet ise kendi te’sirat-ı ma’neviyyesini doğrudan doğruya
teaddideyi te’yid edecek Bağdad Şimendüferi’ne rekabet
etmek ve belki de hatt-ı mezkuru muattal bırakabilmek üzere
Ruslar tarafından bir Mavera-yı İran Hattı tasavvur edilmektedir.
Rusların planlarınca şu hat Odessa’dan başlayarak
Kafkasya tarikı ile Bakü Denizi’nin cihet-i cenubisinden
geçerek Sistan ve Belucistan’dan doğru Hindistan’a inecektir.
Şu hat Hindistan’ı bila-fasıla Londra ile birleştirecektir.
Moskofların hesabınca şu Mavera-yı İran Hattı üzerine
Hindistan ile İngiltere arasındaki mesafe Bağdad Hattı
üzerindeki mesafeden daha kısa olduğu için Şark ile Garb
arasında açılacak alaka ve rabıtanın kısm-ı a’zamını guya
birinci hat celb edecektir. Ruslar hatt-ı mezkura büyük bir
ehemmiyet veriyorlar ve bütün kuvvetleri ile hayyiz-i husule
gelmesine çalışıyorlar. Rus Hükumeti tarafından tertib
edilmiş olan bir komisyon-ı mahsus hatt-ı mezkur hakkında
uzun uzadıya tedkīkat ve mütalaatta bulunmuş bilahare
takdim etmiş olduğu raporda hattın inşa edilmesine karar
vermiştir. Bunun üzerine Rus hey’et-i vükelası da mes’eleyi
müzakere ederek raporu tasdik eylemiştir. Fakat Rusya yalnız
başına şöyle azim ve yüzlerce milyon paranın sarfını istilzam
edecek bir hattın inşasını deruhde edemez. Diğerlerinin
paraca muavenetine ve iştirakine muhtacdır.
sa mahafilinde şu iki hükumeti de tasavvur ettikleri teşebbüse
bila-i’tiraz iştirak etmeye hazırdırlar. Bilhassa ki mes’elede
Almanya’ya da rekabet etmek Almanya’nın bu teşebbüsünü
akīm bırakmak ciheti de vardır.
Fakat İngilizlerin vaz’iyeti böyle değildir. İngiltere hükumeti
teşebbüse iştirak etmeden evvel mes’eleyi uzun uzadıya
mütalaa ve tedkīk etmek mecburiyetindedir. Zira filhakīka
teşebbüs-i mezkur İngiltere’nin rakībi bulunan Almanya’ya
Ruslar tarafından tehlike altına koyabilir. Rusya’nın kuva-yı
askeriyye ve bahriyyesini tanzim ü takviye ettikten sonra
yeniden İngiltere’ye karşı Asya’da Almanya’dan daha müdhiş
bir rakīb olmak hakkını kim te’min edebilir? Bu gibi
tebeddülat tarihde az mı vukū’ bulmuştur? Zaten İngiltere
ta öteden beri Hindistan’ı yalnız Rus tecavüzüne karşı müdafaa
etmek mecburiyetinde değil midir? İran’da hemen
hemen hakimiyet-i mutlakasını te’min etmiş olan Ruslar
sa acaba atide Hindistan’ın selamet ve bekasını kim te’min
edebilir? İşte şu suallerdir ki İngiltere hükumetini Mavera-yı
tereddüdler sayesindedir ki hatt-ı mezkur henüz kuvveden
fiile çıkamıyor.
Fakat Ruslar bütün kuvvetleri ile çalışıyorlar. Bilahare
muvaffak olacakları ma’lum değil ise de herşeyde ve her
ti şu mes’elede de aynı tarika salik olduğunu gösterdi. Bu
münasebetle bizim bir an evvel İngiltere ile görüşüp uyuşmamızın
derece-i ehemmiyyeti tebeyyün ediyor. Şu lüzumu
rical-i devletimiz elbetteki takdir etmişlerdir.

----
FRANSA VE FAS
----

Evvelki hafta bu sahifelerde Fas ve Fransız ahvalinin Faslılarca
olan suver ve eşkalini yazmış ve Fransızlar nokta-i
nazarınca olan etvar ve vaz’iyyatını ikinci bir makalede ted­
kīk ve tahlil edeceğimizi vaad eylemiş idik. Bugün o vaadin
Fransa hükumeti Fas iklimi hakkında öteden beri beslemekte
olduğu fikrine resmi Avrupa’nın müzaheret ü
muavenetiyle hain-i vatan ve millet Abdülhafiz’ın hıyanet
ve ihanetiyle geçen senenin on bir Mayıs’ından beri guya
nail olmuş bir vaz’iyette bulunuyor idi. Fransa hükumeti
medeniyet-i müşa’şaasının ve i’lan eylediği ve uğrunda milyonlarca
kanlar milyarlarca paralar döktüğü Hukūk-ı Beşer
Beyannamesi’nin hilafına olarak Fas’ta kazandığı bu mevkiini
Cezayir’de tatbik etmekte olduğu mezaliminin aynıyla
tahkim eylemeye çalışmak gibi vahi bir meslek ittihaz etmiş
leğine karşı Faslılar şu suretler ile mukabele eyledikleri ve
eylemekte oldukları görüldü:
Geçen Nisan ve Mayıs içlerinde evvela Abdülhafiz saltanattan
Sultanı i’lan edilmiştir. Saniyen; Beni Verain Kabilesi
Mevleye sahiline tecemmu’ ile nehrin öbür yakasında
olan Fransa askerine hücum eylemiş payitaht olan Fas şehri
ahalisi ayaklanmış şehir kumandanının sarayına hücum
edilmiş kumandan katl ve emvali yağma edilmiştir. Şehrin
etrafı kabail ve aşayir efradından yirmi bin kişilik bir kuvvet
tarafından ihata edilmiş şehir muhasara altına alınmıştır.
Salisen; Taviret Garkuy’deki Fransa askeriyle BeniVain
Kabilesi arasında harp ateşi açılmış yeni
sultan tarafından Fransızlara karşı cihad-ı mukaddes i’lan ve
umum Faslılar bu cihada da’vet edilmiştir.
Yeni Sultan tarafından Fransızlara karşı i’lan olunan
bu Cihad-ı Mukaddes Beyannamesi’nin bazı parçaları Paris’te
münteşir Matin gazetesinin son nüshalarının birinde
şu suretle tasvir edildiği manzurumuz olmuştur: “Hak Teala
Hazretleri’ne imandan sonra en güzel ve makbul olan amel
muharebedir. Şimdi Fransızlara karşı muharebe farzdır. Hatta
kadınların ve etfalin dahi bu muharebeye iştirak etmeleri
vacibdir. Ey Fas iklimi müslümanları! Eslafınızın namusunu
muhafaza ediniz ve onlar gibi düşmandan vatanı muhafaza
şehrinde her gün binlerce müslüman kanını dökmektedir.
Ne duruyorsunuz ve ne için eslafınız gibi hareket etmiyorsunuz?”
Matin gazetesi bu cihad-ı mukaddes beyannamesinin o
cümlelerini bu tarz ve şekl ile nakil ve tercümesini müteakıb
diyor ki: “Fas’ın her tarafında Fransızlar aleyhinde şiddetli
bir heyecan fevkalade bir kıyam ve galeyan hüküm-fermadır.
Fas’taki Fransa kuvvetinin mevkii büyük bir hatar büyük
bir tehlike ve vahamet ile muhattır. Fransa’nın bu vahametli
mevki’den kendini tahlis ve Fas’taki emel ve gayesini te’min
ü tahkim edebilmesi büyük pek büyük masraflara ciddi
seri’ kat’i tedbirlere muhtacdır…”
Matin gazetesinin Fransa’nın Fas’taki hal ve mevkiinin
vahametini bu suretle i’tirafı nazar-ı dikkati celbedecek bir
mahiyeti haizdir. Çünkü Matin gazetesinin i’tirafı vechile
Fransa’nın Fas’taki hal ve mevki’-i hazırı gayet hatar-naktir.
Fransa’nın bu mevki’-i mühlikten kendini tahlis ile ideal
ve hedefine nail olabilmesi hazineler sarfından ciddi seri’
kat’i tedbirlere müracaattan başka uzun vakitlere mütevakkıftır.
Bu uzun vakitlerin ise Fransa’ya müsaid çıkacağı gayet
meşkuktur.
Çünkü evvela; Fas iklimi kabail ve aşayiri Cezayir ve
ahalisine makīs değildir. Fransa Fas’a nazaran Cezayir gibi
küçük bir yeri elde etmek için yedi milyar frank sarf etmiş
elli bin kurban vermiş ve yalnız mücahid-i a’zam merhum
Emir Abdülkadir ve hamiyetli maiyyeti ile kırk sene uğraşmıştır.
Halbuki Fas iklimi Cezayir’den birkaç defa büyüktür.
Yed-i Kudret’ten masnu’ tabii istihkamları vefirdir. Kabail ve
aşairi Cezayir’in sekiz misli nisbetindedir. Bu ahval ise Fransa
amalinin tecellisine mani’ ve burada sarf edeceği sa’y ve
guşişlerinin bir semere vermeyeceğine delildir.
Saniyen; Afrika müslümanlarının hal-i hazırdaki vaz’iyetleri
Cezayir’in istilası zamanındaki vaz’iyete müşabih
değildir. O zamanda Afrika kabail ve aşairi arasında nifak
ve münaferet hükümran idi. Ecnebilerin nişanlarına altınlarına
hilelerine kapılmak aldanmak ile ecnebi menfaati
mahvına badi ecnebi menfaatine hadim yekdiğeriyle olan
muharebeleri istiklallerinin ziyaına bais olduğunu re’ye’layn
müşahede eylediklerinden ecnebilere karşı müttefik ve
müttehid olmuşlardır. Afrikalıların bu ittihadları dahi Fransızların
Fas’ta bir şey kazanamayacaklarına burhandır.
Salisen; Trablusgarb Fas Muharebeleri’ne kadar alem-i
Fransa ilm ü irfanına Fransa hakşinaslığına büyük i’timadları
var idi. Bunun sebeb-i yeganesi ise ancak Fransa hükumet-i
fahimesinin Fransa millet-i necibe ve irfaniyyesinin
Hilafet-i Celile-i İslamiyye ve hükumet-i mufahhame-i Osmaniyyeye
karşı öteden beri muhafazasına çalıştığı ve
riayetine i’tina eylediği bütün alem-i İslam tarafından nazar-ı
memnuniyyetle görülen münasebat-ı veddiyye tezahürat-ı
vifakıyye muavenat-ı maddiyye ve ma’neviyyesi
gibi an’anat-ı kadime-i mübeccele-i tarihiyyesi idi. Alem-i
Dersaadet muhterem ceneral konsolosu ve katibleri ile iki
sene mukaddem Eyüb’de bir kulüpte şeref-vukū’ bulan bir
mülakatımda muhterem zevat huzurunda beyan ile nazar-ı
dikkatlerini celbetmiş ve Tan Gazetesi’nden de şikayet eylemiş
lerini ızhar ve Tan ’ın hilafet ve İslam aleyhindeki neşriyatına
hükumetin iştiraki olmadığını maamafih bunun dahi nazar-ı
dikkate alınacağını vaad buyurmuşlardı. Fakat Trablusgarb
mes’ele-i hazırasında Tan Gaulois Figaro Paris Journal
Matin gibi Paris gazetelerinin Hilafet ve İslam aleyhindeki
neşriyatı ve Fransa hükumetinin böyle bir zamanda Fas’ta
tatbik etmekte olduğu muamelat vaz’iyyat ve icraatı Fransa
hükumetinden Afrikalılar ile beraber bütün alem-i İslam’ın
dil-gir ve dil-hun olmasına ve Fransa’nın alem-i İslam nazarındaki
o mevki’-i bülendinden sukūt etmesine ve bunun
nefret derecesine varmasına sebeb olmuştur. Afrikalılar ve
alem-i İslam istintac ediyor ki: Fransa’nın Hilafet’e ve Afrika’ya
karşı olan bu vaz’iyeti Fransa’nın cihan-ı ilm ü irfandaki
o mevki’-i bülend ve müstesnasına rağmen Avrupa
mutaassıblarından bir takım amal-i hasise kurbanlarının
bir nevi’ hukūk-ı düvelden olmak üzere tanıdıkları “Hilalin
tasarruf eylediği kıt’aların tedricen Salib’in havze-i temellüküne
garib ve kanun-ı acibine tabi’ olmak ve mevki’-i tatbika koymaktan
başka bir şey değildir.
Faslıların bugünkü Fransa aleyhindeki kıyamları bu istintacdan
dikkate almamış ve Fas’a vaz’-ı yed etmek gibi azim mühlik
bir hatada bulunmuştur. Binaenaleyh Fransa hükumeti
hatasını tashih ve Fas’tan keff-i yed etmesi ve bu suretle efkar-ı
umumiyye-i İslamiyyeyi kendi lehine çevirmesi ve bu
harbden evvelki mevkiini kazanması lazımdır. Alem-i İslam
efkarının Fransa’nın lehine dönmesi Fransa için birkaç
Fas iklimine muadil olacağını beyana hacet yoktur.
Yok Fransa hükumeti bu hakayıkı görmek istemez ve
hatasında devamdan geri kalmaz ise pek yorgun düştükten
başka neticede hiçbir şey de kazanamayacaktır.
AFGANİSTAN MÜSLÜMANLARI
Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’den sonra hükumat-ı İslamiyyenin
en müterakkī ve mükemmeli Afganistan Hükumet-i
Celile-i İslamiyyesi olduğu asar-ı bahire tecelliyat-ı
hazırasıyla meşhud ve nümayandır. Afganistan’ın teali ve
terakkīsine en evvel hizmet edip milletini şehrah-ı saadet ve
vadi-i tekemmüle sevk ve isal eden zat cennet-mekan Emir
Abdurrahman Han-ı mağfur idi. Müşarun-ileyh hazretleri
vefatından sonra veliahdı Afganistan hükümdar-ı müstakbeline
–bir vasiyetname– bir düsturu’l-amel bırakıp mucebince
amel ve hareket olunmasını ekiden vasiyet ü tavsiye eylemiş
ve halef-i alisi Siracü’l-mille ve’d-din Emir Habibullah Han
hazretleri de peder-i ali-kadrinin vasiyetini harfiyyen ta’kīb ü
tatbik ederek kendi tebaasının refah ve saadetlerini ezmine-i
sabıkadan yüz kat ziyade te’min eylemiştir.
Afganistan’ın tarz-ı idaresiyle umur-ı maliyye ve iktisadiyyesini
yoluna koyduktan sonra Habibullah Han hazretleri
umur-ı askeriyyeyi ahsen vech üzere tensik ve tekmile hasr-ı
mesai ederek az zaman içinde Afganistan’ı hal-i seferberide
ettiği gibi her bir ihtimale karşı hin-i hacette kendi askerine
lazım gelecek levazımat ve eşyanın da Kabil Darü’l-Emaresi’nde
sistemde bulunan alat ve edevatını Kabil’e celb ile icab eden
mütefennin mühendis ve ustaları da muayyen bir zaman
Birkaç sene sonra Afgan ustaları celb edilen mühendis
ve muallimlerinden sanayi’-i lazımeyi ahz u iktibas ettikten
sonra Avrupalılara izin ve ruhsat verilip yerlerine yerli ustalar
dikilmiş ve bu suretle Afgan askerine lazım olan bütün
mevadd ü eşyanın i’maline mübaşeret olunmuş ve memleket
zarfında Kabil şehrinde intişar eden haftalık Siracu’l-Ahbar
–ki Farisi lisan-ı azbü’l-beyanıyla mükemmel bir matbaa-i
emiriyyede tab’ ve temsil edilmektedir– gazetesinde okunduğuna
nazaran el-yevm emir hazretleri tarafından te’sis
olunan İslami ve yerli fabrikalarda atideki hıref ve sanayi’
kemal-i nefaset ve metanetle i’mal edilmekte bulunduğunu
mübahat ile derc-i sütun-ı mefharet eylemiştir.
Kabil darü’s-sınaalarında i’mal olunan eşya ve mevad
ber-vech-i atidir:
Esliha-i Nariyye:
Küçük sahra topları önden dolar
Büyük toplar arkadan dolar
Zodfir Graben top ve tüfenkleri üç çeşit
Henry Martin tüfenkleri piyade ve süvarilere mahsus
sistemli tüfenkler süvari ve piyade için
Yandan dolan tüfenkler
parça tüfenkler
parçalı tüfenkler
Çifte tüfenkler av için
Esliha-i Cariha:
Zabitana mahsus kılıçlar altın gümüş nikel yaldızlı
Süvari asakirine mahsus kılıçlar halis demirden
Tüfenklere mahsus süngüler
Askere mahsus kılıç kama harbe hançer bıçak kalemtıraş
Gülle ve Fişenkler:
Büyük top gülleleri
Küçük top gülleleri
Schneider ve Maxim gülleleri
Tüfenk için her türlü fişenk
Phius kısmından fişenkler
Adi fişenk
Dumanlı dumansız barut
Şarapnel gülleleri
Sanayi’-i Saire-i Muhtelife:
Askeri ve mülki bayraklar ki mihrab ve minber alametini
haizdir
Her çeşit askeri çadırlar
Çadırlara mahsus edevat-ı saire
Askeri ayakkabların envaı yerli derilerden ma’mul
Askeri eldivenler
Her nevi’ muzıka alatı sarı ma’denden
Askeri meşk ve ta’lim ve jimnastik aletlerin envaı
Zabitana ve efrada mahsus enva’-ı kalpaklar
Zabitana mahsus durbinler
Demirciliğe aid her nevi’ sanayi ve alat ve edevat
Dülgerlik marangozluk doğramacılık sanayii
Saraçlık
Pirinççilik
Kuyumculuk
Bakırcılık
Boyacılığın envaı
Nakkaşlık
Ressamlık
Na’lbandcılık baytarlık
Meskukat darb ve i’mali
Simkeşlik
Meşinden yapılan her türlü çanta ve askere lazım edevat
Örmecilik
Dokumacılık
Halıcılık
Kilimcilik
Sırmacılık
Haccari ve mi’mari
Litografi
Tipografi
Zinkografi
Hakkaklik her türlü taş ve ma’den üzerine
Oymacılık her türlü taş ve ma’den üzerine
Mobilyacılık
Çorapçılık
Dişçilik Ma’denden sun’i diş yapmak
Dökmecilik
Billurculuk
Balada gösterilen bütün eşya el-yevm Kabil’de Emir hazretleri
tarafından müceddeden inşa ve te’sis olunan büyük
fabrikalarda Afganistan kerestelerinden müslüman usta çırak
ve ameleler vasıtasıyla “buhar” ile i’mal olunur. Mezkur
makineler şehir haricinde en güzel bir mevki’de te’sis edilip
makinelerin kolaylıkla tedviri için son sistem motorlarla müteharriktir.
Mezkur fabrikaların nezaret-i umumisi “Liva” Muhammed
Server Han’a Emir hazretleri tarafından tevdi’ ve tefviz
olunduğu gibi müdiriyet-i umumiyyesine de Mühendis Muhammed
Rıza Beğ Han ta’yin olunmuştur.
Fabrikalar her gün kemal-i faaliyyetle on saat işlemekte
ve Afganistan’ın askeriyle ahalisine lazım gelen eşyayı i’mal
etmektedir. Mezkur fabrikalara izin ve ruhsat-ı mahsusa ile
girilir. Yabancı ve gayr-i müslime hiçbir zaman müsaade
edilmemektedir. Fabrikaların esrarı tamamıyla me’murları
tarafından muhafaza ediliyor.
Balada gösterilen sanayi’ ve hıref tamamıyla Avrupa’nın
hal-i hazırda i’mal ettiği alat ve edevata müşabih ve mümasil
bir haldedir. Bunlardan başka Emir hazretleri tarafından
Avrupa’dan daha başka yeni fabrikaların celbi takarrur etmiş
ve daha sair hıref ve sanayii öğrenmek için Avrupa’ya
müslümanlardan birçok genç dindar talebeler i’zam kılınmıştır.
Altı bin senelik an’anata şan ve şöhrete malik olan İran
Devleti hanlık ve elkab ile uğraşıp vatan ve memleketin
menafi’-i maddiyye ve ma’neviyyesini ağraz ve amale feda
ettiler. Memleketin İran’ın istiklalini Rusya’ya sattılar. İran
mak lazım gelirse berikilerin mahv ü inkıraza yüz tuttuklarını
ötekilerin ise çoktan beri hab-ı gafletten uyanıp şuunat-ı
mülkiyye ve vataniyyelerinin ıslahına bezl-i gayret etmekte
oldukları kolayca anlaşılıyor.
mayan Afganistan Hükumet-i İslamiyyesi el-yevm Rusya ve
edebilmek iktidarına malik olduğu halde İran hükumeti
büsbütün bitmiş mahv ü harab olmuş Rusya ve İngiltere’nin
bütün tahakküm ve tehekkümatına sürud etmekte
bulunmuştur.
Hasılı bir şahıs bir milleti batırır bir adam bir ümmeti
evc-i a’laya çıkarır.
Mulay Hafiz utanmayarak dinini milletini memleketini
Fransızlara satar; Afganistan emir-i dirayet-mendi bir avuç
Afganlıyı i’la ve ihya eder.
BULGARİSTAN MÜSLÜMANLARI
UMUR-I MAARİF
Bulgaristan müslümanları
birkaç seneden beri kendi mekteplerine muallim yetiştirmek
üzere bir “Müslüman Darü’l-muallimini” küşadını hükumetlerinden
taleb ediyorlardı. Onların bu talebi daha “Malinof”
kabinesi zamanında kabul edilmiş ve bir komisyon-ı mahsus
tarafından ta’limatı ve programı ihzar olunmuş ise de
bunun icrası mümkün olmamış idi. Bugün “Geshof” hükumeti
müslümanların bu emelini icra ediyor. Artık mektebin
ta’limatını hükumetin ceride-i resmiyyesi i’lan etti. İrade-i
kraliye iktiran ettiği görüldü. Ta’limat-ı mezkure ber-vech-i
atidir:
Birinci Madde– Bulgaristan mekatib-i ibtidaiyye-i İslamiyyesine
muallim yetiştirmek üzere Şumnu’da bir
Pedagoji Mektebi Darü’l-muallimin açılacaktır. Bu mektepte
ulum-ı diniyye dersinin tedrisi başmüftinin teftişine
tabi’ bulunacaktır. Müfti-i müşarun-ileyh bu husustaki mütalaatını
mektep müdirine bildirecektir.
havi bulunacaktır.
Üçüncü Madde– Mekteb-i mezkurun birinci sınıfına
kaydolunmak isteyenler Bulgaristan dahil ve haricinde bir
rüşdiye mektebini ikmal etmiş bulunmalı veyahud Bulgar
mekatib-i rüşdiyye-i resmiyyesinin ikinci sınıfını ikmal eylemiş
olmalıdırlar. Bulgaristan haricinde rüşdiye tahsili görenler
Bulgaristan tabiiyetinde bulunmak ve dühul imtihanı
vermek mecburiyetindedirler.
Mülahaza: El-yevm Bulgaristan mekatib-i İslamiyyesinde
muallimlik vazifesiyle meşgūl bulunanlar Bulgar lisanı
hesab ulum-ı tabiiyye tarih ve coğrafya derslerinden Bulgar
mekatib-i rüşdiyyesinin ikinci sınıfında okunduğu kadar
ve Türkçe’den mekatib-i rüşdiyye-i İslamiyyede tedris olunduğu
kadar sahib-i ma’lumat bulunduklarını isbat ettikleri
takdirde Şumnu Daru’l-muallimini’nin birinci sınıfına kabul
olunabilirler.
Dördüncü Madde– Bu mektebin birinci sınıfına yirmi yaşını
tecavüz edenler kabul olunmazlar.
Mülahaza: El-yevm muallim bulunanlardan otuz yaşına
kadar olanlar mekteb-i mezkurun birinci sınıfına kabul edilebilirler.
Beşinci Madde– Dühul imtihanı hey’et-i ta’limiyye tarafından
müntehab beş kişilik bir imtihan hey’eti huzurunda
Altıncı Madde– Bulgaristan müslümanları için hükumet
tarafından açılan bu darü’l-muallimin Bulgar Mekatib-i Taliyyesi
Nizamnamesi’ne tevfikan idare olunacaktır.
Mülahaza: Mezkur nizamnameden müslümanların a­
dat-ı diniyyelerine muhalif bulunan maddeler mülga addedilir.
Yedinci Madde– Şumnu Darü’l-muallimini’nde atideki
dersler okutulacaktır: Ulum-ı Diniyye-i İslamiyye Lisan-ı
Türki Bulgar Lisanı Hesab Hendese Pedagoji Terbiye
usul-i tedrisiyyenin esasat-ı umumiyyesi her dersin tarz-ı
tedrisine dair usuller ve bu hususta lüzumu olan tatbikat
Coğrafya Ma’lumat-ı Medeniyye Tarih-i Tabii Resim Musikī
Keman ve Jimnastik.
Sekizinci Madde– Dersler tercihan Bulgar lisanı üzerine
tedris olunacaktır. Ulum-ı Diniyye-i İslamiyye ve Lisan-ı
Türki Türkçe olarak tedris edilecektir.
Dokuzuncu Madde– Şumnu Darü’l-muallimini muallimleri
Bulgaristan Maarif Nezareti tarafından Maarif Nizamname-i
Umumisi’ne ittibaen ta’yin edileceklerdir. Lisan-ı Türki
ve Ulum-ı Diniyye-i İslamiyye için mütehassıs muallimler
ta’yin olunacaktır.
Onuncu Madde– Pedagojiye aid tatbikat mahalli İslam
mekteb-i ibtidaisinden birinde veyahud mahalli Bulgar
mekteb-i ibtidaisinde icra edilir.
Onbirinci Madde– Bu mektebin iki sınıfını da ikmal
edenler Türkçe ve Bulgarca’dan hem tahriri hem de şifahi
Ulum-ı Diniyye-i İslamiyye Pedagoji Tarih-i Vatan Coğrafya
ve Hesab derslerinden ise yalnız şifahi imtihan vermeye
mecburdurlar. Bu imtihanlar Pedagoji mekteplerinde tatbik
edilmekte olan Ruus İmtihanları Nizamnamesi’ne tevfikan
ve başmüfti tarafından gönderilecek murahhas hazır bulunduğu
halde icra edilecektir.
Onikinci Madde– Şumnu İslam Darü’l-muallimini’ni ikmal
edenler Bulgaristan mekatib-i ibtidaiyyesine talib olan
muallimlerin kaffesine müraccah bulunacaklardır.
Bu mekatib müfettişleri bu gibi muallimlerin ta’yinini
teshil etmekle beraber kendilerine daha münasib maaş
verilmesi için mekatib encümenleri nezdinde teşebbüsatta
bulunacaklardır.
Mülahaza: Bulgar Pedagoji veyahud i’dadilerini ikmal
eden müslüman gençleri dahi bu husustaki hakk-ı rüchana
malik bulunacaklardır.

----
MATBUAT
----

LORD KİTCHENER VE HIDIV
Londra’da münteşir The Egypt gazetesi yazıyor:
Lord Kitchener Mısır’da eslafına muhalif bir hatt-ı hareket
ta’kīb ediyor. Müşarun-ileyh Hıdiv Abbas Paşa ile görüşerek
doğrudan doğruya kabul ile evamir-i mahsusa veriyor. Mısır
mülhakatı devr ü teftiş ile köylülerin şikayatını bizzat istima’
ve ona göre müdirlere evamir ve nevahi i’ta ediyor. İstasyonlara
uğradığı zaman ahali kendisini büyük bir tantana ile
kabul ediyorlar. Hidive karşı bile gösterilmeyen nümayişleri
ahali ve fellahin lorda ibraz ediyorlar.
Hidivin Mısır’da yalnız kuru bir isim ve şöhreti kalmıştır.
Yoksa zimam-ı umur-ı hükumet tamamıyla lordun elindedir.
Kitchener kendi politikasıyla amalini tervic için hidivin
menafi’-i şahsiyye ve hususiyyesine dokunmayarak Mısır
evkafından icra ettiği müdahalatı görmemezlikten geliyor.
Hidiv ise bu kadar bir salahiyete iktifa ederek bütün evkatını
kendi umur-ı hususiyye ve ziraiyyesiyle imrar ederek yazın
mu’tadı vechile İstanbul’a ve Avrupa’ya seyahatler yaparak
kendi işine bakıyor. Hidivin vazifesi milletin ümmetin
net etmek ve kimsenin şikayetine mahal bırakmamak ise de
Mısır’da tarz-ı idare ve zimam-ı umur büsbütün başka bir
renk kesb eylemiştir. Her kim İngilizlerle ve onlara pey-rev
olanlarla hoş geçinip onlara dalkavukluk ederse sellemehüsselam
her istediğine nail olur. Böyle yapmayanlar ise ebediyyen
mahrum kalmaya mahkumdurlar.
Hidivin Mısır’daki mensubini ise o kadar çoktur ki bunlar
sabahtan akşama kadar kahvehaneleri dolaşıyor şunun
bunun ahval-i şahsiyye ve hususiyyesini tedkīk ediyor ve
Nasyonalistlere mensub olup olmadıklarını anlamaya çalışıyorlar.
Mısır ahval-i iktisadiyyesi günden güne fenalaşmaktadır.
Zavallı fellahların elinde bir şey kalmamaya başlamıştır.
Enva’-ı hıyel ve desayis-i iktisadiyye ile muhtekirler bankalar
ve buna yardım ve müsaade edenler zavallı fellahinin
servetini sülük gibi emiyorlar. Mısır mahkemelerine gelince
onlar da İngilizlerle hidivin elinde kör bir alet gibi kalmışlardır.
Hidivin aleyhdarlarıyla Mısır Nasyonalistleri her gün
birer bahane ve suretle habs ü nefy ve işkence ediliyorlar.
Matbuat Kanunu tamamıyla hükumet-i hidiviyyenin keyfine
ta’dil edilmiş olup ufacık bir tenkīd veya i’tirazda bulunan
gazeteler –hususıyle Nasyonalistlerin mürevvic-i fikirleri
olanları– kapatmak için sudan bir bahane kafidir.”

----
MEKATIB
----

KAŞGAR AHVALİ
Kaşgar’dan Kolçalı Abdülaziz Efendi hazretlerine ahiren
vürud eden bir mektubun sadede dair kısmından alınmıştır:
Kaşgar Urumçi ve havalisinde ahval muztaribdir. Hükumet-i
sabıka tarafdaranı ile hükumet-i cumhuriyye askeri
çarpışmaktadır. Kaşgar ve Urumçi ve tabii olan cümle vilayetlerdeki
hükumet-i sabıka erkan ve kumandanları katl ve
emvali yağma edilmiştir. Yağma şehirlere dahi sirayet etmiş
tır. Ticaret ve san’at durgundur. Rus ticareti Rusya’nın
himayesi ve tedabir-i askeriyyesi ile zarardan mahfuzdur.
süs edememesinden perişan bir haldedir. Vaktiyle Kaşgar ve
havalisinde hükumet-i Osmaniyye canib-i alisinden şehbenderlikler
te’sis olunmuş olsa idi böyle bir zamanda büyük
ler te’min etmekten hali kalmaz idi. Ne ise yine İslamların
ümidi muhterem Osmanlılardadır. Hükumet-i Osmaniyyenin
bura İslamlarının kendine karşı beslemekte oldukları hissiyat-ı
safiyyelerini nazar-ı dikkate alması ve şehbenderlik
mes’elesine atf-ı nazar eylemesi derkardır. Trablusgarb iane-i
harbiyyesi devam etmektedir. Teraküm ettikçe pey-derpey
gönderilecektir. Cenab-ı Hak İslamiyet ve Hilafet’i daim
ve düşman İtalya’yı kahretsin!
Kaşgar
AFRİKA CİHADI:
Senusi Hazretlerinin Mektubu – Taraf-ı eşref-i hazret-i
Hilafet-penahi’den Şeyh Ahmed es-Senusi Efendi hazretlerine
Mutasarrıfı ve Kuva-yı Umumiyye Kumandanı Enver Beyefendi
tarafından gönderilen tahrirata şeyh-i müşarun-ileyh
hazretleri canibinden irsal olunan tahriratın el-Alem gazetesinde
aynen neşrolunan suretidir:
. . . . . .
§ el-Alem gazetesi işbu cevabnameyi derc eyledikten
sonra bununla birlikte darü’l-harbdeki muhabirinden aldığı
bir mektuba atfen Şeyh Ahmed es-Senusi Efendi hazretleri
darü’l-harbe gelirken Cağbub mevkiine muvasalat eylediği
vakit Enver Beyefendi tarafından ihtifalat-ı layıka ile istikbali
ve hakkında vecibe-i ihtiramın ifası zımnında mevki’-i
mezkura zabitandan mürekkeb bir hey’etin gönderildiğini
ve bu hey’etin miyanında Derne Kaymakamı ile Bingazi
Erkan-ı Harbiyyesi’ne me’mur Nuri ve Doktor Abdülgani
Zahid Beyler’in dahi bulunduğunu yazıyor.
Tunus’tan Times ’a iş’ar
olunduğuna göre İngiliz Hilal-i Ahmer Hey’eti’nin ikinci
kafilesi iki doktorla altı erkek hasta bakıcı ve altmış hastayı
Tunus’a vürud etmiştir. Bunlara Binbaşı Vickson Johnson
riyaset ediyor. Lazım gelen edviye ve levazımat-ı tıbbiyyenin
etmesi takarrur etmiştir. Hey’et reisi yerli Arablardan olmak
üzere bir doktorla birkaç hademeyi buradan tedarik etmek
fiile çıkaramamıştır.
Rusya
hükumeti Osmanlı hududuna gönderdiği Kazak askerinden
başka Osmanlı ve İran hududlarına yeni sevkıyatta
bulunmaya karar vermiştir. Asakir-i mezkure piyade ve
süvari yirmi binden otuz bine kadar olup bunların kısm-ı
a’zamı hudud karakollarını takviye edecek ve diğer kısmı da
karargahlarda İran ve Osmanlı hududları civarında ihtiyat
olarak bulundurulacaklarmış. Yine aynı muhabirin ifadesine
göre Osmanlı Sefiri Turhan Paşa’ya bu babda verilecek
cevapta tahşidat-ı askeriyyenin Osmanlı ve İran hududunda
teşevvüşat vukūundan ve İran hükumet-i hazırasını iskat
beyan edilecekmiş.
Ceneral Limbritis ile Sifakianakis
hey’et-i icraiyye a’zalığını kabul etmemişlerdir. A’zadan
diğer üçünün de isti’fa etmeleri kaviyyen melhuzdur.
Düvel-i hamiyye konsolosları tarafından me’muriyetlerinden
bi-gayri hakkın çıkarılan İslam me’murlarının tekrar
vazifeleri başına aldırılmaları hakkında Girit hükumet-i icraiyyesine
bir müzekkire gönderilmiştir.
Agari ’den bildirildiğine göre
akd-i ittihad etmiş bulunan Şahsevenler’le Kocabeyli Serdarlı
münasebat-ı daimede bulunmaktadırlar. Bütün bu kabileler
Ruslarla son dakīkaya kadar mücahede etmeye ve en nihayet
himayesine iltica eylemeye karar vermişlerdir. Mezkur kabileler
vukū’ bulacak mücadelelerde serbestçe hareket etmek
maksadıyla mal ve mülklerini satmaktadırlar.
Viyana’da bulunan Na­
vi Avusturya ve Fransa kaplıcalarından birine gidecektir.
Mu­
ma-ileyhin katibi Musa Han İran’da sükun ve asayişin
hate çıkması ahvalin iyiliğine delalet etmekte bulunduğunu
söylemiştir. Musa Han şah-ı mahluun her türlü müddeayattan
sarf-ı nazar ederek Odessa’da sükun ve müsalemet dairesinde
dermiyan eylemiştir.
Şimdiye kadar nifak-ı
daimi içinde yekdiğeriyle çarpışan Şahseven kabailinden
bir çoğu ahiren hep birlikte Rusya aleyhine yürümek üzere
te’lif-i beyn edip Ruslarla müsadematta bulunduklarından
dolayı Tebriz muhaberatı münkatı’ olmaya başlamıştır.
Kabil’de münteşir
“ Siracu’l-Ahbar ” gazetesinde okunduğuna göre Afgan emiri
hazretlerinin “Dil-güşa Sarayı” karşısında yeniden büyük
bir saat kulesi inşa olunarak şehrin tezyiniyle ahali-i mahalliyyenin
ya hizmet edilmiştir. Mezkur kulenin irtifaı yüz İngiliz kademi
olup genişliği de ona göredir. Saat ise İngiltere’de suret-i
mahsusada ta’yin-i evkat-i hamse-i mefruza için büyük bir
tarafından yerine vaz’ olunmuştur. Kabil şehrinin diğer bir
noktasında da yakında diğer küçük bir saat kulesinin nasbı
takarrur etmiş ve işe de mübaşeret olunmuştur.
Times gazetesinde
okunduğuna nazaran Hind vali-i umumisi malik
olduğu salahiyet-i tamme mucebince Hindistan vilayatının
adem-i merkeziyyet usulüyle idare olunması hakkındaki fikrini
bu babda İngiltere Parlamentosu’yla Avam Kamarası’nda
keyfiyet-i mezkure pek derin bir surette mevzu’-ı bahs edilmiş
ve usul-i mezkurun tatbikında bir mahzur görülmemesi
üzerine Hindistan başvalisine muktezasına bakılmak üzere
tarz-ı idaresinde şu günlerde külli tebeddülatın vukūuna intizar
ediliyor ise de Hind umur-ı maliyyesinin bu kaideden
müstesna olup külliye-i nükūd ve varidatın Hind hükumet-i
merkeziyyesinde toplanması karar-gir olmuştur.
Bombay’dan Times ’a iş’ar olunduğuna
göre Bombay’da kolera hastalığı zuhur etmiş ve
binlerce telefata sebebiyet vermiştir. Ölenlerin ikisi Avrupalılardan
olduğu tahakkuk etmiş ve ona göre hükumet tarafından
tedabir-i müsta’cele ittihaz olunmaya başlamıştır.
Fransa’nın Fas Sefiri Mösyö Reniyo
Paris’e muvasalatta gazetelere Fas hakkında pek nikbinane
beyanatta bulunmuştur. Maamafih muma-ileyhin
beyanat-ı vakıasının tahakkuk etmemekte olduğu görülüyor.
Fransız harekat-ı askeriyyesini ta’kīb eden gazete muhabirleri
yerlilerin her tarafta ictima’ etmekte olduklarını ve şehre
karşı her an bir hücum vukūunu intizar edilmekte olduğunu
Fas süvarileri Fransızların harekat-ı askeriyyesini tarassud
ve her tarafta ızhar-ı husumet etmektedirler. Fransız asakiri
bazı şübheli mahallerde karargah kurmuşlardır. Bazı kabail
rüesası Fransızların kendi arazileri dahilinden çekilmeleri
şartıyla Fransa hükumetine arz-ı mutavaat edeceklerini
beyan etmişlerdir. Bu tarz-ı inkıyad ise Fransız me’murini
tarafından kabul edilmemiştir.
Çin başvekili katledileceğinden
korktuğu için Pekin’e evdet etmemek kararını vermiştir.
Muma-ileyh meclis-i a’yanın kendi aleyhinde vakı’ olan hücumlarından
bizar olduğunu söylemiştir. Bu sebeble meclis-i
milli başvekili müsta’fi addederek yerine hariciye nazırını
ta’yin eylemiştir.
Kanton’da ecnebiler mahallesinde
vukū’ bulan bir musademede kırk altı Çinli katledilmiştir.
Almanya’nın Çin’deki tebaasının menafiini muhafaza
Mokdan’da bir liva mikdarında
olan kıt’a-i askeriyye meyanında iğtişaş zuhur etmiştir. Bütün
gece askerler bila-inkıta’ silah atmışlardır. Birçok banka
ve mücevherat mağazaları yağma ve ihrak edilmiştir. Yüzlerce
hane tahrib ile ihtilalciler ecnebilerin mal ve canlarını
sıyanet etmişlerdir. Kadın ve çocuklar İngiltere konsulatosuna
bulunuyor. Şehrin kapılarına Çin asakiri ikame edilmiştir.
Binlerce seneden beri kahr-ı
te’min-i hürriyyet ve te’sis-i cumhuriyyet eylediler. Hıtta-i
Çin’de anasır-ı muhtelifenin en mühimlerinden biri olan İslamlar
dahi bu inkılabdan istifadeye azm eylemişler ve unsur-ı
bulunmuşlardır. Orenburg’da münteşir “ Vakit ” Gazetesi’nin
beyanına nazaran bütün Çin İslamları müttefikan bir muhtıra
tertib edip Pekin’deki hükumet-i merkeziyyeye takdim
eylemişlerdir. Muhtıranın havi olduğu maddeler ber-vech-i
ati beyan olunur:
Birinci madde: Çin hükumetinin payitahtında umum
Çin İslamlarının umur ve ihtiyacat-i diniyyesine nezaret etmek
üzere bir şeyhülislamlık mansıbı te’sis edilmelidir. Şeyhülislamın
taht-ı idaresinde bir meclis-i mahsus-ı şer’i ile
evkaf idaresi ve bir ders vekili ve bir fetva emini bulunmalıdır.
Umum Çin’de kadi müfti şeyh mütevelli gibi me’murin
şeyhülislam tarafından ta’yin ve azl edilmelidir. Şeyhülislam
bütün Çin ahali-i İslamiyyesi tarafından intihab olunmalıdır.
Sekene-i İslamiyyesi olan her vilayetin merkezinde bir hakim-i
şer’i bulunmalıdır.
bahşedilmeli ve umur-ı diniyyelerini idarede İslamlara serbesti-i
tam i’ta edilmelidir.
Üçüncü madde: Me’murin-i şer’iyye ve talebe-i ulum hizmet-i
askeriyyeden muaf tutulmalıdır.
Dördüncü madde: İslamlara istedikleri yerde mektep
medrese cami’ tekke te’sis etmek hakkı verilmelidir.
Beşinci madde: Mektep ve medrese ve cevami’ için iane
cem’ etmek hususunda müsaade i’ta edilmelidir.
Altıncı madde: Evkaf-ı İslamiyyeye hükumet tarafından
emlak-i hususiyye gibi muamele olunmamalı ve evkaf
Mecusilerin ibadethaneleri gibi vergiden muaf tutulmalıdır.
Evkafın umuru ve şerait-ı vakıf Pekin’deki Evkaf İdaresi tarafından
Yedinci madde: Hükumet tarafından Mecusi ruhanilere
bahşedilen ve edilecek olan her türlü müsaedattan İslamların
dahi müstefid olmasına müsaade olunmalıdır. Çin
Hükumeti tarafından mecusi ruhanilerine maaş tahsis edildiği
vakitte aynı mikdarda İslam me’murin-i şer’iyyesine
dahi maaş ta’yin edilmelidir.
Sekizinci madde: Elbise ve kıyafet-i atikanın tebdili hakkında
hükumet tarafından neşredilecek evamire Çinli İslamlar
mecbur tutulmamalıdır.
Dokuzuncu madde: İslamların memalik-i hariciyyeye
seyahatine mümanaat edilmez. Fariza-i haccı ifa için canib-i
Hicaz’a giden İslamlara teshilat gösterilmek üzere Çin ile Hicaz
arasındaki büyük benderlerde Çin konsoloshanesi te’sis
edilmelidir. Çin’de Osmanlı Sefareti ve Osmanlı konsolosları
ve Memalik-i Osmaniyye’de Çin Sefareti ve konsolosları
te’sisi için Çin hükumeti ile Osmanlı hükumeti arasında bir
muahede-i mahsusa akdedilmelidir. Pasaport müddeti altı
aydan bir seneye temdid edilmelidir.
Onuncu madde: Çin Parlamentosu’na ve sair müessesata
meb’us ve vekil intihabında İslamlar ile Çinlilerin
hukūku müsavi olmalıdır.
Onbirinci madde: Her türlü hukūkta İslamlar ile Çinliler
müsavi olmalıdırlar.
Onikinci madde: Matbaa kütübhane umumi kıraethane
te’sisinde ve kitap ve gazete ve risale-i mevkūte neşrinde
Onüçüncü madde: İslamlara devair-i hükumette isti’dad
ve ehliyetleriyle mütenasib me’muriyet verilmelidir.
Ondördüncü madde: Çin hükumeti Çin mekatibine vereceği
tahsisat derecesinde İslam mekteplerine dahi tahsisat
Onbeşinci madde: Mekatib-i resmiyyeye Çin İslamları
etfali dahi kabul edilmelidir. Avrupa ve Amerika mekatibine
hükumet hesabına İslam talebe dahi gönderilmelidir.
Onaltıncı madde: Hizmet-i askeriyyeye alınan Çin İslamlarının
bulunmalarına müsaade edilmelidir.
Onyedinci madde: Kışlalarda cami’ te’sis edilmelidir. İslam
zabitanın terfi’-i rütbe hususundaki hukūku Çinli zabitana
muadil olmalıdır.
Onsekizinci madde: İslam askerlerine her sene Ramazan-ı
Şerif’te hanelerine avdet için izin verilmelidir.
Çin’deki İslamların mikdarı Çin hükumetinin resmi istatistikine
nazaran elli beş milyondur. İslamlar kendilerinin mikdarını
yetmiş milyon olduğunu iddia ediyorlar. Elli beş milyon
kan halis Çinlidir. Bunlara “Dungan” tesmiye edilmektedir.
Elli beş milyondan on milyonu lisan-ı Türki ile mütekellim
olup Türk ırkına mensubdur. Dunganların ekserisi Çince
okuyup yazmaya muktedir olduğundan Çin Hükumeti nezdinde
sözleri nafizdir.
Çin Hükumet-i Cumhuriyyesi tarafından yeni bir bandıra
kabul olunduğu ma’lumdur. Bu bandıra beyaz kırmızı
siyah yeşil ve sarı olarak beş renktedir. Beyaz renk İslam
unsuruna kırmızı halis Çin unsuruna siyah Mançu unsuru­
na yeşil Tibet unsuruna sarı Moğol unsuruna nişanedir.
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHI ’NIN

----
HATALARI
----

Lakin rivayatta merci’ tanılan kibar-ı muhaddisin ile böyle
yerlerde sözleri sened ittihaz olunan zevat bu gibi şayiaları
dekası doğru değildir. Ancak sarhoşluk bir de oğlancılıkla
Bundan başka bir mes’ele daha var ki o da Velid’in
katili bir halife-i Emevi olmasıdır. Artık hal böyle iken bütün
Emevi halifelerine dini tahkīr şenaati nasıl isnad olunabilir?
Kaldı ki Agani sahibi tarafından Kur’an’ı tahkīr ile ittiham
edilen Velid hakkında el-Akdü’l-Ferid müellifi bir vak’a
hikaye ediyor ki o Velid’in Kur’an’ı ta’zim nası hıfza tergīb
eylediğini gösteriyor: “Beni-Mahzum’dan birisi Velid’e
giderek diğer birindeki alacağının tahsil ettirilmesini istirham
etmiş. Velid; “Pekala! Eğer buna müstahak isen mes’ulünü
yır!” deyince; “Yanıma sokul!” diyerek zavallının başındaki
sarığını elindeki sopa ile çıkarıp bir temiz döğdükten sonra
yanındakilerinden birine; “Şu kafiri götür; Kur’an okumadıkça
başından ayrılma!” emrini vermiş. Diğer bir alacaklı
da aynı suale ma’ruz olup; “Evet!” cevabını verince Velid
kendisine bir aşır Enfal bir aşr Beraet surelerinden okutmuş.
Adamcağız aşırları okuyunca halife; “Hakkı ihkak
ederiz; çünkü sen buna ehilsin!” demiş.” Görüyorsunuz ki
Velid Kur’an okuyamayanı kafir addediyor. Halbuki müellif
Velid’i kafir yapıyor.
Lakin müellif tarafından gerek Haccac ile Halid el-Kasri’nin
olmak üzere zikrolunan sözlere gerek bu ikisinin hilafeti
nübüvvete tafdil etmeleri gibi maskaralıklara gelince
bir kere bu gibi akvalin kısm-ı a’zamı el-Akdü’l-Ferid ’den
alınmıştır ki o da muhazarat kitaplarındandır. Saniyen biz
ne Haccac’ı ne de Halid’i müdafaa mecburiyetinde değiliz.
Çünkü ikisi de ümmetin erazilindendir. Maamafih Abbasiler
zamanında aranırsa bunlar gibi mülhidler ne kadar çoktur!
ed-Damiğ ismiyle bir de kitap yazdı! Abbasiler müellife göre
bu gibi heriflerin cinayetlerinden mes’ul değil ise Emeviler
de öyle olmak lazım gelir.
Arz-ı Batha’da tulu’ eden neyyir-i İslamiyyet az zamanda şa’şaadar huzematıyle Türkistan’ın bi-payan ovalarını Endülüs’ün
şükufedar hadikalarını Afrika’nın çorak feyfalarını nur-ı irfan ve medeniyyete garketmiş vaktiyle birbirlerinin düşman-ı
canı olan akvamı samimi bir mevveddetle tev’em kardeşler gibi agūş-ı şefkate almış muharib devletleri barıştırmış
kardeş yapmış muvahhidin arasında umumi bir rabıta-i meveddet te’sisine muvaffak olmuştu.
Rey’den Kahire’ye Bağdad’dan Marakeş’e Tuleytula’dan Şam’a koşan ekabir-i ulema buralarda meskun mü’minleri
birbirlerine tanıttırmak için sarf-ı mesaiden geri kalmamışlar ve müslümanlar arasındaki inkıta’-na-pezir rabıtanın teşyidine
çalışmışlardı. Vaktaki kabus-ı cehalet kesif ve ezici sıkletiyle alem-i İslam’ı tazyika başladı muhteris erbab-ı istibdad millet-i
den i’tibaren cihan-ı İslam kalın ve müdhiş sedlerle birbirlerinden ayrıldılar. Evvelce seyahatler icrası fedakarlıklar ihtiyarıyle
müslümanları birbirlerine tanıttıran eazım-ı ulemadan kimseler kalmadı. Cehalet arttıkça arttı. Bir halde ki samimi birer
kardeş oldukları Furkan-ı Mübin’de te’yid edilen müslümanlar birbirlerinin düşman-ı canı kesildiler.
Alem-i İslam’daki bu iftirak ve teşettüt uruk-ı mevcudiyyeti hun-i taassubla mali olan Garb’ın Şark’a hücumunu Ehl-i
Salib bayraklarının Kudüs-i Şerif burcları üzerinde telatumunu intac etmek gibi feci’ bir akıbete müncer oldu. Hiç unutulmaması
halden istikbale tevcih ettirmeye arzu ediyoruz.
Alem-i İslam’ı ayıran kesif manialar bugün de bertaraf olmamıştır. Ma’nen Makam-ı Mualla-yı Hılafet’e merbut olan
milyonlarca muvahhidinin ahvalinden maatteessüf hiç de haberdar değiliz. ... fermanı müslümanların birbirleriyle
tanışmaları bilişmeleri yekdiğerlerinin alam ve meserretinden hissedar olmaları lüzumunu ihtar ettiği halde va-esefa ki
biz yine hab-ı giran-ı lakaydiden başımızı kaldırmak etrafımıza göz gezdirmek muhitimizde cereyan eden ahvalden ihzar
edilen tertibattan haberdar olmak lüzumunu hissedemiyoruz. Fakat bu derin uykunun neticesi pek dehhaş bir bi-dari ile
gayedar olmayacak mı? Acaba uyku sersemliği ile o vakit gösterilecek telaşların faidesi olabilecek mi?..
Cihan-ı İslami’nin teali-i fikrisine çalışmayı bir vazife-i mukaddese bir gaye-i muayyene addeden şimdiye kadar bu
uğurda her türlü fedakarlıkları ihtiyardan çekinmeyen Sebilürreşad bütçesinin kifayetsizliğine bakmayarak bu maksad-ı
ulviye doğru bir hatve daha atmaya azmetmiş tevfikat-ı kibriyaya istinaden büyük ve masraflı bir işe girişmiştir:
Hindistan Türkistan Türkmenistan Buhara Çin Romanya Bulgaristan… gibi memleketlerde yaşayan dindaşların
ahval-i ictimaiyye ve terakkıyat-ı fikriyyelerinden haberdar olmak müslümanlar arasındaki rabıta-i uhuvvet ve diniyyeyi
takviye etmek hülasa müslümanları birbirine tanıttırmak üzere birçok masraf ihtiyarıyla Merkez-i Hilafet’ten pek uzak
bulunan bu memleketlere muhbirler i’zamına karar vermiştir.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
Şark ve garb lisanlarına vakıf ilm ü iktidarı namus u
fa­
zileti bütün erbab-ı matbuatça müsellem olan ve “S[sin].
M.T[te].” imzasıyla müfid makaleler neşreden Basralı Seyyid
Mehmed Tevfik Beyefendi önümüzdeki hafta içinde
Hindistan’a müteveccihen hareket ediyor. İki haftaya kadar
diğer muhbirlerimiz dahi inşaallah hareket edeceklerdir.
Birkaç hafta sonra varid olacak mektuplarda muhterem kari’lerimizin
alem-i İslam hakkında pek mühim haberler okuyacaklarını
şimdiden te’min ve tebşir ederiz. Bu gaye-i mekaddese
yolunda erbab-ı hamiyyet ve diyanetin maddi ve
ma’nevi müzaheret ve muavenetlerine mazhar olacağımıza
emin bulunduğumuzdan müslümanlarla meskun kıtaat ve
memalik-i saireye de pey-der-pey muhbirler i’zamına çalışacağız.
Saik-ı vicdanimiz
ferman-ı celilidir. Biz hiçbir fedakarlıktan çekinmeyeceğimiz
gibi her türlü müşkilatı da iktihama gayret edeceğiz.
ferman-ı celiline ram olan her mü’minin Sebilürreşad
’ın neşr ü ta’mimine gayretle maddeten ve ma’nen
mesaimize iştirak edeceğine emniyetimiz ber-kemaldir. Ve
hüve’l-Muvaffık!

----
FIKIH VE FETAVA
----

Hac
– –
Şuru’ olunan hac ve umrenin bütün menasik ü şeraiti ile
emr-i celili varid olmuştur. Bir de ihsar yahud bu ma’zerete
mebni esna-yı ihramda halk yahud temettu’ sebebleriyle lazım
gelen demlerin kurbanların sadaka ve orucun nevi’ ve
keyfiyetlerini beyan ederek;
ayet-i kerimesi nazil olmuştur.
ettiği hadis-i şerifde Abdullah bin Ömer radıyallahu anhüma
hazretleri Halife Abdullah bin ez-Zübeyr üzerine Haccac’ın
hücum ettiği fitneli bir senede umre niyetiyle yola çıkmış
girdi. Ve dedi ki: “Beyt-i Şerif’e erişebilir isem tavaf ederim;
yok mani’ olurlar ise Hudeybiye senesinde Peygamber’in
yaptığını yaparım.” buyurdular.
yetine göre Abdullah bin Ömer hazretleri; “Hacca gidip de
sünnet-i seniyye-i peygamberiye iktidaen –muktedir olduğu
surette– tavaf ve sa’y ile ihramdan çıkar kurbanını keser
kurbanlık bulamaz ise oruç tutar; haccını da sene-i atiyyede
Bir de hatırlardadır ki bu babda Ka’b bin Ucre’nin hadis-ı
şerifi mürur etmiş idi. Peygamber Efendimiz muhrim
de üç gün oruç tut; yahud altı fakīri doyur; yahud bir koyun
zebhedersin!” buyurmuşlardı. İşte bu hadis-i şeriften ayet-i
kerimede ma’zerete mebni muhrimin halkından dolayı lazım
gelen fidyenin envaından ma’dud savmın üç gün oruçtan
sadakanın altı fakīri it’am eylemekten ve nüsükün de
bir koyun zebh etmekten ibaret oldukları anlaşılır.
* * *
Hac aylarını haccın vaktini beyan zımnında;
ve esna-yı hacda “refes” yani cima’ ve devaisinin
“füsuk” yani hudud-ı şer’iyyeden hurucun cidal ve mücadelenin
memnuiyetlerini i’lan için de;
ve bir de hüccac-ı kiramı ef’al-i hayriyyeye tergīb eden ve
vücub-ı hac için zad ve rahıle şart olduğunu bildiren;
ayet-i kerimesi nazil olmuştur.
[ ] İbni Ömer ra derdi ki:
“Hac ayları Şevval Zilka’de Zilhicce’nin on günlerinden
eşhur-ı hacda ihrama girilir. Çünkü sünnet böyledir!” buyururlardı.
Peygamber Efendimiz sonra Hazret-i Ebubekir
es-Sıddik Zilhicce’nin onuncu gününe müsadif birinci nahr
gününü de; “yevmü’l-hacci’l-ekber” namıyla yad ederlerdi.
Fahr-i Kainat Efendimiz hazretleri umre için senenin bütün
aylarında ihrama girilebileceğini söylerlerdi.
rak rivayet ettiği bir hadis-i şerifte Fahr-i Kainat Efendimiz;
“Refes ve füsuk irtikab etmeyerek şu Beyt-i Muazzam’ı hacceden
kimse anasının doğurduğu gündeki gibi –günahsız–
olur.” buyurdular.
Sahih-i Buhari ’de mervi olduğuna göre ehl-i Yemen;
“Biz Allah’a tevekkül ediyoruz!” diyerek hazırlıksız havaic-i
seferiyye tedarik etmeksizin hac niyetiyle yola çıkarlar fakat
Mekke-i Mükerreme’ye gelince öteye beriye sokularak tese’ül
etmek mecburiyetinde kalıyorlardı. İşte bunun üzerine;
ayet-i kerimesi nazil olmuştur.
* * *
Hazret-i Allah hac esnasında memnu’ ve mahzur olan
şeylerin bazılarını bildirmek için ibtida;
ayet-i kerimesiyle mukaddime yaptıktan ihram halinde büyük
küçük şikarın saydından imtina’ mehafetullahın delili
gibi telakkī olunarak buna göre muti’ ile asi yekdiğerinden
temeyyüz edeceğini beyandan sonra;
buyuruyor. Bu ayet-i kerime muhrimin katl-i sayd eylemesi
cihetini fiili nehy ediyor. Bir de katl-i saydı irtikab edenler
bulunursa ceza olmak üzere katlettikleri hayvanın mislini
tedarik ederek zebh yahud miskinleri doyurmaları yahud
oruç tutmaları lüzumunu bildiriyor.
Fahr-i Kainat Efendimiz hazretleri av hayvanlarının katlinden
men’ eder ve; “Katledildiği surette naziriyle tazmin
etmek lazım gelir.” buyururlardı. İbni Abbas radıyallahu anhüma
der ki: “
ayet-i kerimesi nazil
olduktan sonra Peygamber Efendimiz sırtlana koçun geyiğe
koyunun tavşana dişi keçinin Arab tavşanına dört aylık dişi
keçi yavrusunun mesil ve nazir olabileceklerini beyan buyuruyorlardı.”
Fahr-i Kainat Efendimiz hazretleri muhrimin av eti yemesini
men’ eder. Yalnız av bizzat yahud bil-vasıta mani’li
bulunmaksızın avlanmış ise bunun etini yemekte bir beis olmadığını
dermiyan ederlerdi. Hazret-i Enes’in rivayet ettiğine
göre bir hac seferi esnasında Resul-i Ekrem Efendimiz’e
av eti takdim olundu. Ol hazret de kabul etmeyerek onu
reddetmiş idi.
Fakat onu takdim eden kimsenin yüzünde bir tegayyür
görülünce Cenab-ı Risalet muhrim olduğunu söyleyerek
gelir. derlerdi. Hazret-i Ömer güvercin öldürenlerin tasadduk
etmeleriyle hükmederdi.
Risalet-meab Efendimiz hazretleri av eti hakkında sual
eden muhrimlere; avlanması için sizin tarafdan delalet yahud
emr edildi mi? der “Yok…” cevabını alırsa; yiyebilirsiniz
zira avları kendi tarafınızdan yahud –işaret ve emrinizle–
sizin için avlanmadıkça muhrim olduğunuz halde helal olur.
buyururlardı.
* * *
Cenab-ı Allah hacc-ı şerifin fazl ü şerefine işaret zımnında
nebiyy-i muhteremi Hazret-i Halil’in bina-yı Ka’be’yi
müteakıb nası hac ve ziyarete da’vet ile me’mur olması ve
bir de nasın da etraf-ı şettadan uzaklardan piyade rükban
olarak şu da’vete icabet edecekleri hakkında vaad buyurduklarını
hikayeten;
diyor. Hele hacc-ı şerifin ictimai hayati siyasi… menafi’-i
dünyeviyyeyi Hazret-ı Allah’ın zikri mesakin ve fukaranın
şerafetinin yüksekliğini bildirmek için;
buyurmuşlardır. Bir de bütün menasik-i hac ikmal edilerek
sonra erkan-ı hacdan olan tavaf-ı ziyaretin icrasını emrederek;
evamir-i
celilesi nüzul etmiştir.
* * *
Risalet-meab Efendimiz hazretleri muhrim olanlara
gömlek sarık bornos don zağferanlı vers bir nevi’
boyalı ot’li elbise mest giymeyiniz der. Fakat ayaklara giyilecek
larını topuk altlarından keserek giyilebileceğini söylerlerdi.
Resul-i Ekrem Efendimiz hazretleri ihramda bulunan
kadınları yüzlerine perde asmalarından ellerine eldiven
üzerlerine zağferanlı ve resimli esvab giymekten men’ eder
dirirlerdi.
Ümmü’l-mü’minin Hazret-i Aişe der ki: “Bir hac seferi
esnasında biz muhrim olarak Resul-i Ekrem’in maiyyetinde
bulunuyorduk. Gelip geçmekte bulunan rükban yanımıza
yaklaşınca Peygamber birimizin feracesini alarak yüzlerimize
kapayıverdi. Onlar bizden uzaklaşınca yüzlerimizi açardık…”
Peygamber Efendimiz bilmeyerek gömleğini çıkarmadan
Aleyhi’s-salatü ve’s-selam Efendimiz icabına göre mesela
hararetten dolayı gölgelenmeye müsaade eder de başın
örtülmesini caiz görmezlerdi. Nebiyy-i Muhterem Efendimiz
hazretleri bir ma’zeret bulunmadıkça muhrimin silah takınmasını
men’ buyururlardı…
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HEGEL’İN MAKALESİ MÜNASEBETİYLE
“TEALLÜM-İ NEBI” İDDİASINA REDDİYE
Efendimiz’in alamatı beyan olunduğu muhakkaktır. Şimdiki
’ncı Babları’nda beyan olunan Hazret-i Isa’nın; “Benden
sonra Faraklit ta’bir-i Yunanisi Paraklitos daha doğrusu Periklitos
ki ma’nası Ahmed ism-i şerifine muadildir gelecektir;
ona ittiba’ ediniz!” kavl-i şerifi zi-hayat bir şahid-i adildir.
Keza Tevrat lar’da bir kurtarıcı geleceği de musarrahdır.
Zebur ’da a’mal-i rusüller’de beşair-i Muhammediyye beyan
edilmiştir. Nasturilerin ise Hazret-i Isa’nın ulumuna vakıf bulundukları
münazırlarımızın beyanatı ile evvelce sabit oldu.
Hal-i hazırda mevcud olmayan İncil ’de kim bilir daha nice
tafsilat mevcud idi. Yontula yontula bu kadar kalan İncil lerde
evsaf u alamat-ı peygamberi mevcud olunca asıl İncil ’de
daha ziyade bulunacağı evleviyetle sabit olur. Nasturilerin
ulum-ı Iseviyyenin hakīkī varisleri olduğu teslim edilince
alamat-ı peygamberiye de vakıf olacakları ve buna muntazır
bulunacakları tabiidir.
lerle değil daima geleceklerle uğraşırlardı. “Bakalım kim ne
keşfetmiş kimin dediği çıkıyor?” diye umur-ı müstakbeleden
haber vermek evvelleri adeta moda hükmünü almıştı. Hükümdarlar
yapacakları herşeyi müneccimlere danışmadan
yapmazlar idi. Kehene sahere pek çoktu. Bu da tarihlerle
sabittir. Bi’set zamanında umum efkarda bir peygamberin
vüruduna intizar var idi. Bu mes’eleler de ileride izah ve isbat
olunacaktır. Bahira’da dahi böyle bir merak bulunması
meclis-i sohbetine çağırması delalet eder ki Hazret-i Peygamber’de
–her ne suretle olursa olsun– her halde bir takım
havarik görmüş olacaktır.
meden avdet etmesi yolda her halde fevka’l-ade bir vak’anın
hudusuna delalet eder.
devam etmediği de anlaşılır. Çünkü ticaret için yola çıkan
bir kervan çok zamanlar kalamazdı. Umur-ı ticariyyede vaktin
kıymeti eskiden de takdir olunmaz değildi.
Hazret-i Peygamber’i de orada bırakamazlardı. Çünkü
hem ufak bir çocuk idi hem de Ebi Talib Hazret-i Peygamber’i
çok severdi. Birader-zadesini yanından ayırıp bir papasa
bırakması ihtimal dahilinde değildir.
mizde beyan ettiğimiz gibi böyle bir rivayet tarihlerde asla
mevcud değildir. Çünkü Fahr-i Alem Efendimiz’in günü gününe
tercüme-i hal-i saadet-iştimalleri tahrir edilmiştir. Ta
doğduğu günden ahireti teşriflerine kadar ne suretle ömürgüzar
oldukları mukayyed olduğu gibi fi’l-i Resul’e tebeiyyeti
eazz-i makasıd addeden ashab-ı kiram Fahr-i Alem’in
geceleri ne suretle geçirdiğini ne suretle yattığını nasıl guslettiğini
en ufak teferruatına varıncaya kadar her fiili tahkīk
ve tedkīk ile onlara tebeiyyet ederler ve o tebeiyyeti kendilerine
şeref bilirlerdi. Bu tedkīkat ba’de’n-nübüvve olduğu
gibi kable’n-nübüvve dahi ol Efdal-i Mahlukat’ın her hal ü
şanı bila-inkıta’ mükemmelen yazılmıştır. Validesinden ne
zaman doğduğu hatta doğarken ne gibi havarik zuhur ettiği
hangi süt validelerde ne kadar müddetlerle emzirildiği
çocukluğunun gençliğinin bi’sete kadar nasıl geçtiği nereleri
seyahat edip kimlerle görüştüğü ve ne sohbet ettiği
ne kadar at kılıç zırh mızrak ve saire isti’mal ettiği
hususatına varıncaya kadar cümlesi birer birer sebt ü tahrir
edilmiştir.
Bu haberler içinde bazı ravilerin ihtilafı varsa o ihtilaflar
dahi mahvedilmemiştir. Hadis rivayet eden zevat dahi
şayan-ı vüsuk ve i’timad kimselerdir. Ehadisden Kütüb-i
Sitte’nin ne suretle meydana geldiğini onlara vakıf olanlar
bilirler. Yüz binlerle ehadisi cami’ olan mezkur altı kitap
tarih-i Ahmedi’yi o kadar mükemmeliyetle havidir ki ondan
mükemmel bir tarih yazmak cidden ve hakīkaten kabil olamaz.
Siyer-i Şerife-i Ahmediyye böylece yazılmıştır. Halbuki
teallüme dair hiçbir rivayet yoktur. Eğer hakīkaten teallüm
olsaydı bunu saklamakta ne ma’na olabilirdi? Küçük iken
biri tarafından bir parça ta’lim edilen bir zat artık sonra peygamber
olmaz mı imiş? Hazret-i İbrahim’in oğlu İsmail ve
aleyhimüsselam hazeratı pederlerinden ahz-ı ulum ettikleri
halde yine peygamber idiler. Sadakat-i peygamberiye bizim
delilimiz yalnız bu mes’ele değildir ki bundan o kadar tevahhuş
edilsin; bundan maada yüzlerle delail mevcuddur.
* * *
Mülakat-ı Nebi beyan ettiğimiz suretle cereyan ettiği muhakkak
olmağla beraber bil-farz ve’t-takdir Draper’in dediği
gibi olsa bile evvela Draper ve Hegel ve daha bu fikre kail
olanlardan sorarız ki: On iki yaşında olan –ki bu da onların
müsellemidir– bir tıfl-ı mübarek ne kadar harikulade bir
zekaya malik olsa dahi birkaç saat hatta birkaç günler içinde
ne öğrenebilir? Hikemiyat ve felsefiyatı hakaik-ı kevniyyeyi
Şark Kilisesi’nin ahvalini Nasturilerin duçar-ı mezalim
olduklarını Hazret-i İsa’nın ibnullah değil ibn-i Meryem
olduğunu Aristo felsefesini on iki yaşında bir çocuğun bir
görüşte teallüm etmesi doğrusu hiçbir akıl tarafından dermiyan
olunamaz!
Mülakat-ı mezkure vukūa geldiği zaman Peygamberimiz
Efendimiz hazretleri henüz on iki yaşlarında idiler. Hatta
Ravzatü’l-Ahbab’ın kütüb-i kadime-i siyerden alıp kaydeylediğine
göre ömr-i şeriflerinden tamam on iki sene iki ay
on gün geçmiş idi.
Böyle bir ma’sum ile Hıristiyanlık’ın ilk mezheb-i tevhidinden
ve sonraki teslisinden bu kadar mühim şeylerden
bahse girişilebilir mi? Ba-husus yanlarında koca bir kervan
halkı mevcud ve hazır olduğu halde bil-farz ve’t-takdir öyle
bir mübahase edilmiş olsa onlara mechul kalır mı idi? O bahis
dahi bilahare ağızdan ağıza raviden raviye intikal ederek
siyer-i şerife kitaplarına kadar vasıl ve dahil olmaz mı idi?
Bahira ile Resulullah Efendimiz arasındaki mülakatın
Avrupalıların dediği vech ve surette vukūa gelmiş olmasına
sabavet-i Muhammediyye’nin mani’ olacağı da tabiidir.
* * *
Fahr-i Alem Efendimiz kırk yaşında iken risalet şerefiyle
meb’us oldu. Çünkü akl-i insan kırk yaşında kemale gelmiş
addolunur. Yirmi üç sene de bazı rivayetlerde yirmi iki sene
altı ayda hep vahy-i ilahi nazil oluyordu. Demek oluyor ki
kırk yaşından sonra yirmi üç sene zarfında min-tarafillah
ta’lim-i peygamberi vakı’ oldu. Allahu Zü’l-Celal Hazretleri
–li-hikmetin– yirmi üç senede peygamberini öğrettiği halde
Nasturi Rahibi Bahira bir görüşte bunları öğretmesi mümkünattan
değildir; bunu iddia pek garib düşür.
* * *
Daha garibi şurasıdır ki Cenab-i Peygamber’in kırk yaşında
Bahira ile mülakat ettiği de sabit. On iki ile kırk yaşları arasında
yirmi sekiz senelik bir müddet-i tavile mevcud. On iki
yaşında ta’lim edilen bir ilmi yirmi sekiz sene sonra Hazret-i
Peygamber’in iddia etmesi ve o teallümün semeresi olarak
mükemmel bir din meydana çıkarması ağrebü’l-garaibdir.
Garb efkarının afvlarına mağruran bu teallüm mes’elesine
kail olanlarına deriz ki: “Bu sözleri yazarken galiba
bütün mantık ve insafı ayaklar altına aldınız!”
H. Mahmud Şevket
FEMİNİZM MES’ELESİ MÜNASEBETİYLE
– –
Kolera mikropları gibi vücud-ı millimizin –müstaid buldukları–
uzuvlarına üşüşerek semlerini telkīha çalışan misyonerlerin
mahiyet-i caniyanelerine yine kendileri –madamlarıyla
beraber– şahid-i zi-hayat iken Avrupa’nın o sefih
filozoflarının o zen-dost hakimlerinin ma’budeleri namına
şarab masası önünde hayvani bir aşk ve sevda ra’şeleri içinde
yazmış oldukları ve kendilerinin –yani: nisaiyyun beylerin–
derin bir im’an-ı nazar u hikmetle okuyup ateşin bir
hararet-i tebcil ile alkışladıkları hukūk-ı mukaddese ve mevki’-i
bala-terin-i nisvan desatirini koca bir kitle-i Osmaniyyeye
yirmi milyonluk bir hey’et-i ictimaiyyeye kabul ettirmeye
müfrit bir gayret-i temeddünle! çıldırasıya bir sevda-yı
terakkī ve tekamül! ile çalışmaları hele serbesti-i vicdan
ve hürriyet-i kelama istinaden merdane karşılarına çıkan
ve nazariyat-ı ma-fevka’l-idraklerini! bütün üryanlığıyla
bütün çirkinliğiyle meydana koyan İslamiyet ve Osmaniyet
müdafi’lerini vahşi bir taassubla itham ve tehdid-i irtica’ ile
kaybettiklerine delalet etmez mi?
Misyonerler bu zavallıları o kadar teshir o derece
san ancak bunlar imiş! Şu kadar milyon müslüman nazarlarında
bir sürü hayvan!
Yirmi milyon müslüman İngilizlerden Fransızlardan
hat­
ta iki yüz senelik hasm-ı galib ve mütehakkimimiz olan
Ruslardan daha bala-pervazane bir lisan-ı gurur bir tavr-ı
azametle; “Barbar müslümanlar! Vahşi Türkler! Geliniz; siz
de Papa’nın takdis etmiş olduğu bu asır-dide şarab-ı medeniyyetten
tik akl ü idrakimiz evc-i a’la-yı hayvaniyyete terakkī ve teali
etti. Birleşelim; hepimiz Avrupalılaşalım. Pencerelerimize bir
muzlim kurun-ı ula yadigarı bir vahşi taassub ve cehalet
perdesi olan kafesleri kıralım. Kadınlarımızı esaret çuvallarından
çıkaralım; hukūk ve mevki’-i nisvanilerini verelim.
Onlar da insanlıklarını anlasınlar; müsamerelere tiyatrolara
balolara gitsinler. Dekolte? olarak gençlerle sine-saf
dansetsinler. Avrupalılaşmaz kadınlarımıza bu mukaddes
hukūk-ı medeniyye!lerini vermezsek mahvımız muhakkaktır.”
diyorlar. Evet; bi-muhaba söylüyorlar. İslamiyet’ten
lüman olduklarına beyan-ı nedametten de çekinmiyorlar.
Bunlara kızmak bunlara hiddet etmek beyhude. Çünkü
dalalet-i akla duçar olmuşlar. Akılları vicdanları çarpılmış
ruhları misyonerlerin zehirli dersleriyle tesemmüm etmiş ölmüş.
Bunlara acımalı! Bunlara ağlamalı! Bunları dar-ı şifaya
göndermeli! Dalalet-i aklın masruiyet-i vicdanın şiddetine
bakınız ki bunlardan fazıl bir madam filozof bir kontes on
ay evvel İstanbul gazetelerinden biriyle neşrettiği –mahfuzum
olan– “Avrupa’ya Talibat İ’zamı?” serlevhalı makalesinin
doksanıncı satırında; “Ahlak ve adab-ı milliyye… gibi
sözler hepsi vahi ve bir mecburiyet saikasıyla icad olunmuş
mahzurlardır.” diyor?!
Doğrusu ben bu na-şinide sözler karşısında medid bir
sekte-i veleh ü hayret içinde kaldım. Bir aralık düşünmek
veyahud –olabilir ya– hiç de anlayamayacağım derin bir felsefesi
var! Heyhat!.. Filozof kontes cenabları ne düşünmeye
yoktur. Buna mevhum ve muhayyel bir vücud veren vahşi
bir taassub çılgın bir cehalettir.” diye kesip atmış. Fazılanın
bu cümleyi ta’kīb eden sözlerini dinleyelim! Diyor ki:
“Doğruyu bila-perva söyleyeceğiz. Biz memlekette sahib-i
kuvvet vahşi bir taassubun tahrik edilmesinden korkuyoruz.
Fakat bu tehaşi mübhemdir; acaba mani’-i azmimiz olacak
kadar haiz-i te’sir midir? Haiz-i te’sir olduğu meydanda
hiçbir şey yapamadığımızla sabit. Fakat haiz-i kuvvet midir?
sahih yok! Filhakīka bir kısım halkımızın cahil ve mutaassıb
olduğu kabil-i inkar değil. Onların esir-i tahakkümü olduğu
taassub ve yanlış akīdeleri Din-i Celilimiz’in ahkam-ı nezihe
ve münifesini telkīn ile izaleye gayret edelim. Onlar da anlasınlar
ki diyar-ı Garb’da bile kadınların iktisab-ı hüner ve
ma’rifet eylemesine dinimiz mani’ değil bilakis amirdir….”
Görüyorsunuz ya fazıl madam söylüyor: Memlekette
vahşi bir taassubun tahrikinden korkmasalar Garb desatir-i
medeniyyesini bir kanun şeklinde derhal tatbika başlayacaklar.
adab ve ahlak-ı milliyye olmadığını anlatmaya çalışacaklar.
Kabul ettiremezlerse mutaassıb mürteci’ diye darağacına
çekecekler. İşte bu çılgınlığın hezeyan devirleri!
Filozof kontes; “Ahlak ve adab-ı milliyye gibi sözler
vabını daha evvelce hazırlamış. Makalesinin yirmi birinci
satırında diyor ki: “Bir İslam hanımının –saika-i zaruretle–
Avrupa’da mazhar-ı ta’lim ve terbiye olması neden kabul
olunmuyor? Bunun için araştırılıp nihayet icad olunan yegane
mahzur “adab u ahlak-ı milliyyenin müsaid olmadığı”
gibi mübhem bir kelimedir. Bilmem dikkat olunuyor mu?
“Adab-ı diniyye” denilecek kadar cür’etkarlık gösterilmiyor.
Şimdi ben sorarım; adab ve ahlak-ı milliyye dediğiniz şeyler
nedir? Bunun hudud-ı mahiyyetini bana vuzuh ile ta’yin
eder misiniz? İ’tikadatına sadık ahkam-ı diniyyesinin bütün
şeraitına riayetkar olan bir İslam hanımının dinimizin kendisine
bahşettiği hakk-ı serbesti-i tahsiliye istinaden saika-i
zaruretle Avrupa’da ikmal-i tahsile talib olması adab ve ahlak-ı
milliyyeye münafi midir? Ulema-yı dine müracaat edelim;
bakalım bu mes’eleyi nasıl hallediyorlar?”
Söyleyiniz fazıla söyleyiniz: Siz “ahlak ve adabı” “Bir
mecburiyet saikasıyla kuvve-i vahimenin daha doğrusu
vahşi bir mutaassıbın barbar bir cehaletin cebr ü tazyikıyla
dedikten sonra istediğinizi söyleyiniz! Hem hiç
de ulema-yı dine müracaat ve istiğna etmeden saika-i zaruretle
zaruret-i temeddün ve tekamül ile Avrupa’yı teşrif ediniz!
Vaktiyle hududa kadar gizlice kaçıyor ve oradan kurun-ı
ulanın sizi soktuğu esaret çuvalları içinden birer “dekolte”
madmazel madam olarak fırlayıp çıkıyor ve Paris’e can atıyordunuz.
Şimdi serbest olarak gidebilirsiniz. Korkmayınız;
size vahşi taassub barbar cehalet bir şey yapmaz! Arayıp
sormaz! Hatta hepiniz gitseniz o memnun bile olur. Çünkü
rahat kalır. Geniş bir nefes-i selamet alır. Keşki hepiniz erkeklerinizle
Avrupa’ya göç etseniz. Rica ederiz; misyonerlerden
okuduğunuz derslerle bizim dinimizden bahsetmeyiniz.
Çünkü bizde öyle ahlaksız bi-edeb bir din yok! Bizim dinimiz
din-i ahlak u adabdır! Din tecessüm etse envar-ı ulviyyetten
bir vücud-ı ahlak u adab şeklinde görünür. Siz Din-i İslam’ı
bilmez ve bilemezsiniz. O isti’dadınızı misyonerler daha
sinn-i sabavetinizde tesmime başlamışlar. Sizin ruhunuzu öldürmüşler.
Bir hıristiyanın isti’dad-ı ihtidası vardır fakat sizin
sözleriniz bir istihfaf ve istihza değilse bilmelisiniz ki ulemayı
din size Kur’an-ı Mübin’i gösterecek. O Lamartine’in “Le
Coran est un livre dont chaque lettre est devenue loi.” diye
şan-ı kudsiyyetini i’tiraf ettiği– nazım-ı kavanin-i insaniyyeti
menba’-ı desatir-i medeniyyeti gösterecekler Sure-i Celile-i
Nur’da mü’minenin görünebileceği maharimini ta’dad
ve ta’yin eden ayet-i celilede ...
... hüccet-i
katıasıyla cevap verecekler. Bu sizin hiç de hoşunuza gitmeyecek
yüzünüz ekşiyecek. Çünkü bu hükm-i ilahi sizi
Avrupa’ya gitmekten değil hatta nisvan-ı gayr-i müslimeye
görünmekten bile şiddetle men’ eder. Bu ferman-ı ilahi diyor
ki: “Müslüman kadınları ancak kendi mü’mine muvahhide
hemşirelerine görünebilirler. Gayr-i mü’minlere görünmelerini
yani onlarla görüşmelerini men’ ederim.” Zira nisvan-ı
gayr-i müslime ima’-i mü’minatın küfr ü irtidadına erkeklerinden
bin ziyade haristır. Onları baştan dinden çıkarırlar.
Onları diyar-ı Salib’e Paris’e kaçırırlar… Bu cümle-i celilede
“Nisa’” nazm-ı mukaddesinin –yine kendilerine raci’ olan–
“hünne” zamirine izafeti ihtisas içindir umum için değil.
Muhadderatımızın nisvan-ı gayr-i müslime ile ihtilatı hanelerine
Fransız İngiliz Alman mürebbiyeleri kabul etmeleri
netice-i feciası değil midir ki kızları Paris’e firara başladılar.
ri gibi sıfat-ı celile-i İslamiyye ile muttasıf nisvan-ı tevhide
görünmelerinin cevazına ve nisvan-ı teslisten kaçmalarının
vücubuna bir hüccet-i fi’liyyedir.
Avrupa’ya gidip de ne yapacaksınız? Fenn-i kıbale çocuk
bakmak usul ve kavaidini teallüm ü tahsil edeceksiniz
öyle mi? Din-i Celil-i İslam mü’minelerine bundan fazlasını
fenn-i tıbbı da tahsil ve hem-nev’lerine hizmeti emrediyor.
Fakat –afv buyurunuz madam cenabları!– “Avrupa’ya gitsinler.”
demiyor. Hatta erkeklere de dinlerini tamamıyle öğretmeden
diyanet ve milliyetlerini şiddetli bir muhabbetle
muhafaza iktidarını kesbetmeden gitmelerine kat’iyyen razi
olmuyor.
eder. Din olmazsa millet de olmaz. Liva’ü’l-Hamd-i Hılafet-i
Muhammediyye altında Arabları –bunca butun ve kabailiyle–
Türkleri Arnavudları Kürdleri Çerkesleri Boşnakları
Pomakları ilh. toplayıp bir millet-i muazzama vücuda getiren
yaşatan İslamiyet’ten Kur’an-ı Kerim’den başka nedir;
gösteriniz! İslamiyet’in kalblerde zaafı Osmanlı vücud-ı
milliyyetini teşkil eden bu kavmiyetleri mizacları muhtelif
a’zada yekdiğerine yan bakmaya birbirinden ayrılmaya
başlar. Nitekim sizin gibi misyonerlerden ders-i medeniyyet
alan bir takım adı müslüman Arnavudlar İslamiyet’i –aynı
sizin dediğiniz gibi– Arnavud için muzır görüyorlar Türklere
dişlerini gıcırdatıyorlar. “Biz akvam-ı garbiyyedeniz; Şark
yoktur.” diyorlar. Bir buçuk milyon Arnavud müslümanını
beş asırdan beri et-tırnak oldukları Türklük’ten yani İslamiyet’ten
ayırmaya Avusturya’ya Karadağ’a Sırba Bulgara
Yunana taksim ve ihda? etmeye çalışıyorlar. Siz misyoner
şakird ve şakirdeleri Türkler arasında [ne] iseniz bunlar da
Arnavud müslümanları arasında odur.
Zavallı madam! Siz daha din ve millet milliyet ne olduğunu
bilmiyorsunuz! Bir millet nasıl teşekkül eder müessirat-ı
asliyye ve fer’iyyesi nedir hiç de haberiniz yok. Sonra
da ilm-i muvaneset-i beşerden felsefesinden dem vurmaya
kalkışmışsınız! Biliyorsunuz ya ben size meram anlatmak
ümidiyle hitab etmiyorum. Zira siz o ümidi; “Ahlak ve a­
dab-ı milliyye gibi sözler hepsi vahi…” düstur-ı edibane?
ve nezihaneniz?le öldürdünüz! Size hiç de gücenmem;
si­
zi böyle misyonerlere zehirleten ebeveyninize la’net-han
olurum. İşte sizin isminizi o inkar ettiğiniz kanun-ı ahlak u
adaba riayeten zikretmiyorum. Şimdi isterseniz siz kendinizi
bir kere daha teşhir edebilirsiniz!
Bütün ma’nasıyla çıldırmak isteyen bunlara iltihak edebilir.
Zira hürriyeti kayd ü bend eden akıldır. O bağ çözüldü
mü hürriyet de hürdür hürr-i mutlaktır. Yularsız azgın
gayr-i kabil-i zabt bir hayvandır. Ne ahlak tanır ne adab ne
din ne kitap ne ar ne hicab! Dünya kadar geniş bir saha-i
medeniyyet ister ki arzu ettiği gibi sıçrayarak çifte atarak
koşsun dolaşsın; nihayet çatlasın leşiyle bir çukuru doldursun.
artık onun gemsiz çenesini zabtedecek ancak “ölüm”ün
pençe-i kahharıdır. Ölüm ne Garb medeniyeti dinler ne
de filozoflarının şefaatlerini kabul eder. Müdhiş tırnaklarıyla
ruh-ı habisini lime lime ederek çıkar[ır] Malik-i cahime
teslim eder. Ah!... Biz veba-yı cehaletten kurtulmadan taun-ı
medeniyyete terakkī ve teali maraz-ı frengisine tutulduk.
Bizi yaşatacak yegane ruh İslamiyet! O sultan-ı cem’iyyet
o rehber-i selamet o mürşid-i saadet iken onu unuttuk
bıraktık arkamıza attık. Bizim erkeklerimizin amiri o kadınlarımızın
da hakimi hamisi o. Cenab-ı Kur’an-ı Hakim’e karşı
erkek kim oluyor ki kadını himayeye memleketimizde bir
de Nisaiyyun Fırkası teşkiline cür’et etsin? Biz medeniyet-i
ma’neviyye ve ahlakıyyede nasıl Garb medeniyetini taklid
ederiz? Nasıl onların kendi mahsul-i evham ve hayalatı olan
felsefelerini elimize alır okur sonra da tatbikata kalkışırız?
Allah bunlara akıl ve insaf versin! Versin de şu Garb medeniyyet-i
ma’neviyyesinin ne muhrib bir taun-ı insaniyyet
olduğunu anlasınlar tevbe ve istiğfar etsinler. Biz de görelim
kendilerine elimizi uzatalım çekip bağrımıza basalım;
“Kuzum vahşi mutaassıb biz değil sizsiniz. Vahşi mutaassıb
odur ki söz dinlemez akıl ve mantık kabul etmez. Göz
önünde olan canlı felaketleri görmez. Mutlak dediğim olsun
diye şeytan gibi inad ve inadında ısrar eder. Bizi terakkī ve
teali ettirecek ancak ve ancak Kur’an-ı Hakim’dir. Sizin aklınız
varsa şu makalemi nazar-ı iz’an ve insafa alır Hakk’a
Kur’an’a rucu’ edersiniz. Yoksa Allah; din haini millet canisi
vahşi mutaassıb barbar cahil kim ise bilir ve fikreder. İşte
bu defalık da size bu kadar.

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Son bahar mevsimine kadar bir harekette bulunmadılar.
“Kabil’e asker gönderelim mi göndermeyelim mi?” diye
müzakere ile vakit geçirdiler. Bu esnada dehşetli bir taun
zuhur edip Rus ordusunu kırdı geçirdi. Askerler korkularından
bırakıp savuşmaya başladılar. Vali de Taşkend’e azimet
fikrinde bulundu. Bana veda’ ettiği sırada evvelki mütalaamı
– Gördünüz mü? Bu kadar hazırlıktan sonra Afganistan’a
gitmediniz dedim.
* * *
Kış sonlarına ve bahar ibtidalarına doğru Emir Şir Ali
Han’ın İngilizlere muhalif davranıp Ruslarla arasının iyileştiği
ve Hokand ulemasıyla ahalisinin bir ihtilal çıkarması üzerine
hanın infisal eylediği işitildi.
Biraz sonra ulemadan elli ümeradan iki yüz kişi bazı
şerait mukabilinde mezhebdaşları aleyhine Ruslarla ittifak
etti. Şerait-ı mukarrere ne idi bilmiyorum. Bu ulema ve
ümera haffaf esnafından birinin kıyafetini tebdil ederek
“Fulad Han” tesmiye eylediler. Hokand emirinin bu isimde
bir amca-zadesi vardı. Ruslar emir-i sabık Musa Han’ın Fulad
Han namında bir oğlu olduğunu işitmişlerse de şahsen
görmemişlerdi. Binaenaleyh hilekar herifler; “Hudayar Han
Hokand Vilayeti’ni Ruslara verecek!” diye ahaliyi iğfal ettikleri
gibi; “Hokandlılar Hudayar Han’ı azlederek amca-zadesi
Fulad Han’ı emarete ta’yin eylemek istiyorlar.” tarzında
Ruslara da külah geçirmek fikrinde bulundular.
Filvakı’ bir sürü cehelenin ictimaıyla Hudayar Han infisal
ederek yerine sahte Fulad Han geçti. Fakat neticesinde
memleket de emaret de istiklal de elden gitti. Çünkü Ruslar
ber-mu’tad vaadlerinin hilafına olarak şehri zabtettiler
ve ümera ve eşraftan birçoklarını öldürdükten sonra “Üçüncü
Şehir” namıyla yeni bir belde te’sis eylediler ki bu belde
latif ve ma’mur olup hala Rusların taht-ı tasarrufundadır.
§
Biraz da Şir Ali Han tarafına imale-i nazar eyleyerek o
sıradaki ahvalinden bahsedelim:
Müşarun-ileyh birçok mükatebeden sonra Rusların kendisine
ebedi bir dost olacağını zannederek İngiliz me’murlarıyla
muhasamaya başladı. Ve İngiltere kraliçesinden ru-gerdan
olup Rusya imparatoruna teveccüh gösterdi.
Şir Ali Han bir pazarda müşterisi olmayan metaın diğer
pazarda da para etmeyeceğini anlayacak kadar idrak sahibi
değildi. Buna binaen bir tarafa bi-vefalık ızharıyla kendini
edemeyeceği taahhüdata girişti. Ez-cümle Rusların Hindistan’a
yürümeleri için Afganistan’dan geçmelerine ve temdid
eyleyecekleri telgraf hututunu muhafaza etmeye söz verdiği
gibi Rusların Hindistan’a doğru bir şimendüfer yapmalarına
ses çıkarmayacak ve bil-ittifak İngilizler ile muharebe
edecekti. Buna mukabil Ruslar da Sind Nehri kenarında
kain olup Afgan hükümdarlarının mülkü iken İngiltere’nin
zabtına geçmiş olan vilayatı ba’de’l-feth kendisine iade!
eyleyecekti.
Bu şerait kararlaşınca Rus Kazakları Hind’e gidip çapulculuk
edecekleri ümidiyle sevindiler. Lakin İngiliz ordusu ile
Şir Ali Han’ın askeri Dera Husrev ve Nivar Kötel denilen
Kuh-ı Şotorkerden’de birleşince emirin askeri ta’lim görmemiş
olduğu için İngilizlerin muallem efradına karşı duramayıp
bozuldu; Şir Ali Han da –birkaç hafta evvel ailesini
yolladığı– Belh’e kaçmak suretiyle yakasını kurtardı.
Belh’e vürudunda –mahbesde bulunan– oğlu Ya’kūb
Han’ı ıtlak ederek Kabil hükumetine ta’yin eyledi.
reye ibtidar etti ve neticede Şalküt Hayber Kerem Peşenk
sefirinin de Kabil’de ikameti takarrur etti.
Bu esnada Şir Ali Han Belh’de oturup delicesine söyleniyor
ve:
– Madem ki Afganlılar İngilizlere karşı bana yardım etmediler
Rusya’ya gidip Kazakları getireceğim Afgan kadınlarını
onlara bahşeyleyeceğim” diyordu.
Biraz sonra yani Saferi’nde müşarun-ileyh Belh’de
vefat ederek asker ve ahalinin rızası hilafına Kabil sergerdeleri
tarafından Ya’kūb Han makam-ı emarete geçirildi.
rek her işe burnunu sokması ahaliyi tenfir eylemeye başlamıştı.
Nihayet galeyana gelerek gidip sefiri öldürdüler.

----
MAKALAT
----

Her yerde ba-husus bizim gibi keşfiyat-ı ilmiyye ve muhtereat-ı
medeniyyeden pek az hissedar olan memleketlerde
vazife-i tenviriyyenin ehemmiyet ve fevaidini izah etmeye
lüzum bile yoktur zannederim.
Mücavirimiz bulunan akvam irfanlarıyla hırfet ve san’­
atlarıyla bu kadar ileri gitmiş bir memleketin uruk-ı hayatiyyesi
demek olan yolları şimendüferleri ve merakib-i bahriyyeleriyle
vatanlarının en hücra en izbe köşelerine kadar
nurlar ma’rifetler saçmakta bulunmuş oldukları halde yine
her sene muayyen zamanlarda köylere kasabalara zirai
sınai hey’et-i ilmiyyeler göndermekten muhtereat-ı fenniyyeden
köylüleri haberdar edecek meşherler açmaktan müstağni
olamıyorlar.
Bir milleti yaşatacak menabi’-i hayatiyye ticaret ziraat ve
sanaat gibi mübeccel mesleklerdir.
ne kadar ileri götürülürse efrad-ı millet ve onun neticesi olarak
o memleket de o derece refah ve saadete mazhar olur.
çürüten saikler bertaraf edilmezse efrad bil-mecburiye yanlış
gayeler ta’kībine koyulur ve siyasiyat ve ihtirasatın agūş-ı
sefiline atılırlar. Neticede memlekette sükun ve asayiş muhtell
olur.
Daima atalet-i ırkıyye sefalet-i milliyyeyi intac eder.
En feyyaz topraklara en müsaid ticaret limanlarına malik
olan vatanımızın ahval-i ziraiyye ve ticariyyesine idhalat
ve ihracatına aid istatistik cedvelleri tedkīk edilirse insanın
tüyleri ürperir.
O müdhiş rakamlar huzurunda bila-ihtiyar; “Ne olacağız?”
sual-i mahufunu irad etmeden kendini alamaz.
Meriç Vadisi Elcezire ve Asya-yı Suğra gibi her biri birçok
memleketlere zahire anbarı vazifesini ifa edebilecek kadar
münbit ve feyzdar bi-payan topraklara malik olan Türkiye’nin
haricden hububat celbine mecbur kaldığı hakīkati
karşısında istikbali düşünen her vatanperver titremelidir.
Memleketimizde ahval-i ziraiyyenin ne halde olduğunu
anlamak için Anadolu içlerine kadar gitmeye lüzum bile
yoktur.
Kuvve-i inbatiyye ve i’tidal-i iklimisi ile müştehir bulunan
sa kalbi parçalayan pek elim hakayıka kesb-i ıttıla’ edilebilir.
Hıfzu’s-sıhhaya adem-i riayet noksani-i tegaddi fart-ı
atalet ve sefalet gibi bi-eman esbab taht-ı te’sirinde ırkın inhizale
toprakların akamete mahkum münbit vahaların çoraklığa
feyzdar ovaların sıtma ve emraz-ı muhtelife ocağı
olan bir bataklık haline girmiş oldukları görünür. Frenklere;
“Il est fort comme un Turc!” Bir Türk kadar tüvana! tarzında
bir darb-ı mesel irad ettiren eski Türklerin bu günkü
hafidleri cılız zaif bünyeli çarpık kambur bir hale geldikleri
hayatın en cevval devirlerinde bile bi-tabi-i sefaletin ezici
pençeleri altında zebun kalmaktan kurtulamamış oldukları
pek ayan müşahede olunur. Bu müdhiş hakīkatler karşısında
lerzedar-ı teellüm olmamak insan için mümkün olamaz.
Halbuki bu gençler dinç tüvana polad kemikli metin
adaleli tenasüb-i a’zaya malik birer kahraman olmaya
namzed idiler. Veraset ve ilca-yı muhit bunu iktiza ederdi.
Vaktiyle ma’mur u abadan olan milyonlarca insanları
besleyecek kadar feyz-bar ve münbit bulunan bu topraklarda
bugün vahşi otlardan hüdayi-nabit dikenlerden başka
bir şey görülmüyor.
Arazinin kısm-ı küllisi bu suretle muattal kalmış olmakla
beraber köylülerin büsbütün ziraati ihmal etmiş olduklarına
hükmetmek de doğru olamaz. Biçare köylü ve bilhassa
köylü kadını saat-i hayatını tamamen arazisinin zer’ine hasretmiş
gibidir. Gece gündüz bu uğurda çalışır çabalar fakat
va esefa ki mesaisinin binde biri nisbetinde müstefid olmak
saadetinden daima mahrum kalır.
O muttasıl didinir çabalar parçalanır uğraşır; fakat hiçbir
vakit yoksulluktan sefaletten ihtiyacdan kurtulamaz.
Köylü daima borçludur. Her sene daha elde etmeden
evvel mahsulünün bir kısmını satmak mecburiyetindedir.
Muhtekirlerin bir baziçesi daha doğrusu muti’ bir bendesidir.
Tefeci bu biçareyi istediği gibi sağar. İnsaf ve merhamet
denilen mezayadan soyulmuş olan bu muhtekir İblis-pesend
hud’alar sayesinde pençe-i kanuna çarpmaktan da
emin olduğundan faiz-i mürekkeb ve yüzde yüz hesabıyla
zavallı köylüye birkaç kuruş verir. Cahil köylüyü sefahet ve
nün münbit bir tarlası mahsuldar bir bahçesi veya oldukça
muntazam bir hanesi vardır. Muhtekir bu haneyi o araziyi
gözüne kestirmiş olduğundan iç etmek emelindedir.
Arazinin muattal veya son derece az istifade-bahş bir
hale gelmesi köylü o kadar didindiği halde mesaisinin ancak
yüzde biri nisbetinde istifade etmesi usul-i ziraate
adem-i vukūfdan bu gibi muhtekirlerin insafsızlığından
uruk-ı hayatiyyemizi istila eden atalet ve lakaydiden alat-ı
ziraiyye-i cedideden istifade etmek lüzumunu takdir edememekten
hülasa cehalet-i mutlakadan neş’et etmekte olduğu
şübhesizdir.
Cihanın her köşesinde usul-i ziraat büsbütün değişmiş
melerini te’min edecek la-yüad alat ü edevat ihtira’ edilmiş
olduğu halde bunların kaffesinden bi-haber bulunan biçare
köylü hala kurun-ı ulaya mahsus tarz-ı kadimden ayrılamamıştır.
Çünkü bu yeni ihtiraattan haberdar değildir. Haberdar
olanlar da ne suretle isti’mal edileceklerini tatbiklerinden ne
kadar çok faide göreceklerini bilmezler ve bilemezler.
Bir tek öküz tedarikine bile müsaid olmayan fakr-ı hali
bu aletlerin iştirasına bir mania teşkil eder.
Köylünün sa’y ü gayretini mümkün olduğu kadar semeredar
ettirecek onda hayat-ı faalenin inkişafına hadim
olacak şey erbab-ı fen ve mütehassısinin ameli bir surette
vukū’ bulacak telkīnatlarıdır.
Ahalisi layıkı derecede tenevvür etmemiş olan memleketlerde
vazife-i tenviriyyeyi yalnız hükumete bırakmak
doğru bir hareket olamaz. Efrad-ı milletten fikren irfanen
sınaaten müterakkī olan zevat da vicdanen bu vazife-i mühimme
Vazifenin kudsiyetini takdir eden zevat ittihad ederek el
birliğiyle ifa-yı tenvire gayret ederlerse ika’ edilecek te’sir
hasıl olacak netice de bittabi’ daha derin ve daha ziyade
semeredar olur.
Bize şu satırları yazdıran saik Selanik gazetelerinde gördüğümüz
bir i’landır. Bu i’landa Selanik’te neşredilmekte
olan “ Ziraat gazetesi yazıcıları ve bilgiçlerinin” Anadolu’ya
vukū’ bulacak seyahat-i fenniyyelerinden bahs olunuyor.
Seyahatin gazetelerde i’lan ve tasvir edildiği vechile
vukū’ bulacağında tereddüd edemediğimizden bilmediğimiz
tanımak şerefine mazhar olamadığımız bu hamiyetli
vatandaşların teşebbüsatını gıyaben alkışlamaktan kendimizi
alamadık.
Erbab-ı vukūf ve ihtisastan mürekkeb bir hey’etin Anadolu
arazisi üzerinde vukū’ bulacak seyahat ve tedkīklerinden
pek nafi’ neticeler istihsal edileceğini ümid etmekte
haklıyız. Selanik Midhat Paşa Sanayi’ Mektebi son sınıf
efendilerinin de bu seyahate iştirak edecekleri beyan olunuyor
ki bu husus hey’etin maksad-ı mübeccelini bir kat daha
Anadolu’da çalışmaya namzed olan bu gençlerin bir kısmı
demirci ve bir kısmı da makinist imişler.
Cism-i vatanın birer faal uzuvları olan bu gençlerin görgü
ve san’atlarından memleketin ne kadar müstefid olacağını
tasvire lüzum görmem.
Hey’et a’za-yı kiramı Selanik’ten başlayarak İzmir Bursa
Konya Ankara Kastamonu Sivas Samsun ve Sinop’a
uğradıktan sonra İstanbul tarikıyla Selanik’e avdet edecekler
Hey’etin uğradığı yerlerde hüsn-i kabule mazhar olacakları
tabiidir.
Temenni edelim ki; ahalimiz hey’etin konferanslarından
ameli tecarib ve telkīnatından mümkün olduğu kadar çok
lüzum ve fevaidini takdir suret-i isti’mallerini öğrenerek tedariklerine
çalışsınlar.
Seyahat hey’etinin ahaliye göstermek ve gözleri önünde
şunlardan ibarettir:
Tohum temizlemek için kalbur makinesi
Çiğ sütün yağını ayırır makine
Günde yüz yetmiş kile mısır daneler makine
Tereyağını ayırır makine
Tereyağı kalıbları ve yeni yol yayık
Kirizme yapmak için rodosak? pulluğu
Tırmık
Ruzgarsız yerlerde harman savurmak için makine
Bağlara ve ağaçlara ilaç serpmek için tulumba
Bağlara kükürt serpmek için yeni yol körük
Türlü türlü artezyen burguları
Harman makine modeli
Ruzgarla işler tulumba modeli
Akar suları kendi kendine yukarıya çıkarır su terazisi modeli
Kemik kıran makine
Pancar ve yeşillik doğrar makinesi
Kırma makinesi
Sağlam toprak ve ma’den aramak için burgular
Köylülerimizin kullanabilecekleri çorap makinesi
Dondurma makinesi ve saire.
Hey’et i’lanında diyor ki: “Gezdiğimiz yerlerde Avrupalıların
gibi beraberimizde bulunan sinematoğraf makinesiyle
gezdirilemeyecek derecelerde büyük ve ağır olan islimli ve
gazlı makinelerin nasıl işledikleri ve çiftçilikte ne kadar faideler
ve kolaylıklar yaptıkları yüz elli kulaç derinden kendi
kendine toprak üstüne çıkan burgu sularını çıkarmaya mahsus
makineleri ve bu makinelerin geçtikleri toprakların nasıl
olduğunu şimdiye kadar açılıp kendi kendine akmakta olan
artezyen kuyularını gece yeni makinelerle çalışan çiftçileri
göstereceğiz.”
Ahaliye icab eden vesaya ve tedabir-i fenniyyeyi telkīn
çiftçiliğe aid alat ve muhtereat-ı cedideden bazılarının nasıl
tereceklerini vaad ve i’lan eden bu muhterem hey’etin muvaffakıyatını
temenni eyleriz.

----
CEVABIM
----

Galib Dede merhum hakkında yapılacak “ihtifal-i edebi”ye
dair geçen hafta yazdığım mütalaat üzerine Hak gazetesinin
Pazartesi günkü nüshasında bir buçuk sütuna istinad
etmiş bir yığın yazı gördüm.
Tulumbacı kahvehanelerinin peykelerinden değil küplü
meyhanelerin tezgah başlarından fırlatılan sada-yı hezeyanı
andıran bu hurufat kümesine cevap vermek mecburiyetinde
bulunduğum için hitabatım daire-i nezaheti biraz tecavüz
edecek olursa hoş görülmesini kariin-i kiramdan istirham
eyledikten sonra muarızıma tevcih-i kelam ile derim ki:
Ey Şahabeddin Süleyman Efendi!
verileceğini bekliyorsam da bunun mantıkī bir kalemden
çıkıp erbab-ı mütalaayı ikna’ edemezse bile ilzama olsun
muvaffak olabileceğini zannediyordum. Meğer aldanmışım.
Çünkü karşıma bahada hafif yükte ağır olan makaleniz çıktı.
Ne ise madem ki me’mulümün hilafına –Razakı-zade’nin
Şeyh Küşteri meydanına çıkışı gibi– “hele sizler hele sizler!”
yavesiyle meydan-ı mukabeleye atıldınız. Bari sizinle olsun
bir-iki satırlık müşafehede bulanalım.
Fikr-i alinizce bazı mürai herifler varmış ki intifa’ ve iştihar
hevesiyle din bayrağının altına iltica eder ve her türlü
teceddüdatı her türlü mukaddesatı öldürmek istermiş.
Selim-i Salis’in bu kıymetdar bu büyük padişah-ı müteceddidin!
başladığı teceddüdünü kıranlar dört senelik
hayat-ı meşrutiyyetimizde vücuda getirilmek istenilen herşeye
mani’ olanlar bunlarmış ki muhatab-ı muatebeniz de
onlardanmış! Müsaadenizle söyleyeyim ki bu hususta da
mu’tadınız vechile bir “çıkmaz sokak”a sapmışsınız. Çünkü
modası çoktan geçmiş bir usul-i ittiba’ ile bana “mürteci’”
demek istemişsiniz ki lehü’l-hamd ve’l-minne artık bu gibi
lü müstekreh dolmaları yine kaillerinin dehan-ı ihtirasından
başka yutacak kalmadı.
A mon bon Bey! Bizim mani’ olduğumuz teceddüdat ve
mukaddesat ne ise bir danecik olsun nümune gösterebilir
misiniz? O “teceddüdat” dediğiniz şeyler bazı züppelerimizin
tırnaklarını uzatıp saçlarını koyuvermesi bıyıklarını dibinden
kırpıp yüzüne pudra ve krem-pertev sürmesi ve yeni
açılmış kız mekteplerindeki bir takım ma’sumelere balolarda
oynanan dans dersleri verilmesi mi demektir? “Mukaddesat”
ta’bir ettiğiniz meta’lar da sizin seviciliğe dair yazdığınız
Çıkmaz Sokak ’la Zambak Sevmek San’atı ve saire ve
saire gibi fezahatnameler midir ki biz mürteci’ler onların intişarına
mümanaat için kalen ve kalemen çalışmışız da menfaat
bulacağız şöhret kazanacağız diye “küçük beyinlere
mahdud nazarlara tahakküm için” uğraşmışız? Ma’lumunuz
olsun ki bizde menfaat hissi ve şöhret hevesi bulunsa idi
acz ü noksanımıza rağmen bilerek bilmeyerek hatta tedkīk
ve tetebbua lüzum görmeyerek bir Edebiyat-i Osmaniyye
Tarihi yazacak ve mekteplere kabul ettirecek kadar cür’et-i
cehalet gösterirdik. Lütfen i’tiraf buyurur musunuz ki bunu
yapan biz miyiz yoksa siz misiniz?
ruhiyyem görünüyor ve avam-firib mütalaatımla bariz hakīkatleri
kırmak ezmek istiyormuşum!
Evet; o yazılarda halet-i ruhiyyem görünüyor ve avamdan
değil ehassu’l-havas denebilecek birçok zevat-ı irfansimatın
mazhar-ı takdiri oluyor ki bu takdiri şifahen ve
tahriran telakkī etmekle müftehirim. Acaba bütün bu zatlar
avamdan küçük beyinli ve mahdud nazarlı da yalnız zat-ı
aliniz mi havastan koca kafalı ve durbin bakışlısınız? Şu
halde en bariz hak[īkat]leri kırmak ezmek isteyen ben mi
oluyorum bana cevap vermeye kalkışanlar mı?
Galib Dede’nin hüviyet-i dervişanesiyle yapacağınız ihtifalin
neden yakışık almayacağını soruyorsunuz. Geçenki
makalemde yazmıştım; tekrar edeyim ve daha açık söyleyeyim
ki Galib Dede bir Mevlevi şeyhidir. Bir mevlevihane
dahilinde ale’l-husus hazret-i şarih gibi bilumum ehl-i tarikatçe
mükerrem ve muhterem tanılan bir zat-ı şerifin ayak
ucunda medfundur. Öyle bir mevki’-i mübarekte frenkçe
merasim icra etmek dinen hürmetsizlik tarikaten edebsizlik
sayılır da onun için! İnşaallah anlayabildiniz?
Bizde kabir ziyaretine açık veyahud koyu elbise ile değil
abdestle ve temiz kisve ile gidilir. deyişime i’tirazan; “Koyu
elbise ile gitmek bu ihtifal-i güzinde bulunmak abdeste
mani’ midir?” diye soruyorsunuz. Ben de size sorayım:
“Açık yahud koyu elbise ile kabir ziyaretine gitmek abdeste
mani’ olmadığı halde niçin elbisenin koyu renklisi ve boyun
bağının siyahını tahsis ettiniz?”
Çünkü frenkler böyle yapar; çünkü onlara benzemek
çünkü usul ve teamül-i millimizi değiştirmek çünkü “şeytani
zeka”ların “sade-nazar olanları iğfal” ile ayırabilecekleri
“maksad-ı mukaddes”i bu suretle meydana getirmek lazım
değil mi?
“Şebeke-i kelimat”ıma tutulan ve “efkar-ı basita”ma
mahkum olanlara karşı bu maksadı; “Ey zavallı büyük kelimelerle
kalbleri çalınan saf-diller; bundan maksad yalnız intizamdan
mütevellid şekl-i bediiyi muhafaza etmektir! Yalnız
bu kadar!” tefsiriyle anlatıyorsunuz. Bari ben de o saf-dillere
bir hitab edeyim:
– Ey Şehabeddin Süleyman Efendi’nin lütf-ı izahına uğrayıp
da maksad-ı mukaddesin neden ibaret olduğunu öğrenenler!
Allah aşkına şu muakkad ibareden ne anladınız?”
Büyüklerin huzuruna çıkılırken düğmelerin iliklendiği
gibi Osmanlı şairlerinin en büyüklerinden bulunan Galib
Dede’nin huzur-ı merkadine giderken de “bu şekl-i vakūr ve
necibe ihtiyac var”mış. “Niçin Hüsn ü Aşk mübdi’-i dahisinin
makbere-i ebed-metbuuna giderken bir vaz’-ı ihtiram” alınmamalı
olanlar da kendine mahsus resmi elbise” ile gelecekler”miş.
Yalnız büyük zevatın huzuruna değil büyük ve kibarana
makamata bile girerken bir vaz’-ı ihtiram alınmak lazımdır.
Bunu edeb ve terbiye ne demek olduğunu idrak eyleyen
her ferd i’tiraf eder. Fakat o vaz’-ı ihtiramın yerine göre olması
da lazım gelmez mi? Mesela zat-ı aliniz şeyhülislam
efendi hazretlerinin huzuruna çıksanız bir ecnebi sefiri yanına
giriyormuşsunuz gibi reverans mı yaparsınız yoksa teamülümüz
neyi icab ederse onu ifaya şitaban mı olursunuz?
Siz bir müslüman olmanız haysiyetiyle mesela Ayasofya
Camii’ne girerken ayakkablarınızı çıkarmaya mecbursunuz;
hiçbir vakit potinlerinizin üstüne terlik giymezsiniz. Fakat
alafranga bir mecliste potinlerinizi çıkarmaya kalkışsanız sizi
merasim-na-şinaslıkla itham eyleyerek adeta müsteskıl addederler.
Demek ki her yerin kendine mahsus bir edebi varmış ki
onun hilafına hareket bi-edeblik sayılırmış.
Galib Dede’nin –ne demek olduğunu bir türlü anlayamadığım–
“makbere-i ebed-metbuu” acaba resmi bir balo
mahalli midir ki oraya gidebilmek için öyle şekl-i vakūr ve
necibe ihtiyac hasıl olsun?
Sonra da ütülü dar pantolonla tek düğmeli bonjour giyilmesinden
husule gelecek şeklin neden “vakūr” ve “necib”
sıfatlarını alması icab ediyor? Pantolonun darlığı dolayısıyla
esasen frak azmanı bir setre olmasından mı?
“Ya mantık namına dimağınızda küçük bir zerreye malik
değilsiniz demek zerrenin de büyüğü küçüğü oluyormuş!
yahud her şeyi inkar ile ma’hud emel-i iştiharınızı ta’kībe
karar vermişsinizdir.” diyorsunuz. Cher ami! “Mantık” kelimesinden
kasdeylediğiniz ma’na-yı şerif! sizin yazıların
hükmü ise hamden sümme-hamden küçük bir zerresine değil
hatta hiç-ender-hiçine malik olmamakla iftihar ederim.
Emel-i iştihar muakkıbı olsa idim ne yapacağımı da yukarıda
söyledim. “Yalnız ithaf-ı dua etmek ma’neviyatı te’min
etmek” bu ihtifalin gaye-i maddiyyesi ise hiss-i vatanperveraneyi
yad-ı eazımla takviye eylemek imiş. Ay efendim!
Acaba herşeyi inkara kalkışan ben miyim zat-ı edibaneniz
mi? Muhlisiniz yad-ı eazım-ı hiss-i vatanperveraneyi takviye
etmez; “Galib Dede’nin kabrinde ihtifal yapılmasın!” iddiasında
mı bulundum; yoksa; “Bu ihtifal vatanperverane
vatanın usul ve teamülü vechile yapılsın” mı dedim.
“Galib Dede’yi makbere-i mübareke ve mübeccelesi karşısında
zikr-i hayr etmek günah” değildir. Günah olan bir
şey varsa o da müslümanlıkta bid’at-i seyyie telakkī edilecek
el çırpıntıları ve alkış sadaları ile bir medfen-i muhteremin
sükut-ı mehibini ihlal eylemektir.
“Ölülerinizi hayır ile zikrediniz” buyurulmuştur. Fakat;
“Ölülerinizin mezarı başına toplanın da şaklabanlık ediniz”
buyurulmamıştır. ayet-i kerimesinin
Türkçe tefsirine bakarsanız epeyce ma’lumat-ı diniyye
almış olursunuz. İhtifal-i mürettebinizin fenalığını dilim
döndükçe söylemekten çekinmeyeceğim gibi “ma’luliyet-i
dimağıyye”me hükmetmek lutfunuza karşı da zat-ı alinize
akıl hakim ve dahi ünvanlarını vermekten çekinmeyeceğim
ki erbab-ı ukūle göre ikimizin de isabet edememiş olduğumuz
anlaşılacaktır.
“Hey’et-i ihtifaliyye arasında hakīkī bir Mevlevi bulunsaydı.”
deyişime cevaben bazı zevatı ta’dad ile sözümü nakzetmek
ve tertib-i vakıın Tarik-ı Mevlevi erkanından bazılarının
tensibiyle olduğunu söylemek istiyorsunuz.
Ben yine iddia ederim ki hakīkī bir mevlevi Mevleviliğe
muhalif bulunan bu merasimi kat’iyyen tensib ve tasvib
eylemez.
Benim kadar ve belki daha kavi bir mevlevi olduğunu
ve benim kadar bilip anladığını söylediğiniz Ziya Bey Galib
Dede’nin kabrinde dervişana merasim yapılmasının müteşebbisi
olabilir. Galata mevlevi şeyhi efendi hazretleri de
dervişane olacağı zannıyla bu merasimin icrasına muvafakat
eder ve bu suretle Çelebi Efendi hazretlerinden istizan
olunur; fakat Ziya Bey dediğiniz gibi bir mesnevihan ise;
beyt-i Mesnevi ’sinin medlul-i ma’nevisini hatırlayacağı cihetle
böyle münasebetsiz bir teşebbüste ön ayak olmasına –
muma-ileyhe– hüsn-i zan etmiş olmak için ihtimal veremem.
Şeyh efendi hazretlerine gelince: Tarik-ı Mevlevi’nin turuk-ı
saireye nisbetle adab u erkanını saklayabilmiş olması
müntesiblerinin muhafazakarlığı sayesinde olduğunu ve;
“Hatır kalsın da yol kalmasın” ta’birinin mevleviler arasında
zeban-zed ve mer’i bulunduğunu pekala bildiklerinden ne
böyle usul-i tarika muhalif frenkçe bir ihtifalin icrası için Çelebi
Efendi hazretlerinden istizan ederler ne de müşarun-ileyh
hazretleri hasbe’l-makam böyle bir müsaadede bulunurlar.
Nitekim de böyle olmuş ve Galata Dergahı Postnişini
Efendi hazretleri işin rızası ve ma’lumatı hilafına olarak böyle
bir renk aldığına müteessifen ihtifalin men’i yahud tebdili
hakkında teşebbüste bulunmuştur. Diğer bir mevlevi şeyh-i
fazılı da yine bu iş hakkında bana gönderdiği bir tezkirede;
“Resm-i ihtifalin bir tarz-ı efrenc-perestaneye tahvilini gazetelerde
görünce fakīriniz de sizin gibi müteessir olmaktan ve;
demekten kendimi alamadığımdan dergahca adem-i iştiraki
münasib görüyorum. Elden ne gelir ağlamadan başka bu
hale?...” diyor ki ihvan-ı Mevleviyyenin ihtifal-ı ma’hudunuz
hakkındaki fikrine delil-i vazıh teşkil eder.
Hele şu son cümleniz onlar ne kadar fena ne meş’um
gülüyorlar biliyor musunuz?.. Onlarda sima-yı ruhunuzu
okudum gördüm:
“Şeyh Galib’i vefatından sonra keşkül-küşa-yı sual olmak
zilletine düşürmek”!!!
“Ya Rabbi; ne galiz düşünce!.. Biz ona ihtiramlarımızı
ta’zimatımızı takdim ediyoruz. Bu vesile ile aramızda topladığımız
naçiz hediyelerle ve yine naçizane ve dehasına ihtiramkar
çuhasını tecdid etmek istiyoruz.” diyorsunuz. Ben
de; “Ya Rabbi ne rekik ifade! A beyim; siz Galib Dede’nin
sandukasındaki puşidenin tecdidine kalkışacağınıza tarz-ı
tefekkür ve şive-i tahririnizi tashiha çalışsanız daha ziyade
me’cur ve Galib Dede’nin ruhunu asıl bu suretle şad etmiş
olursunuz.” dedikten sonra:
O cümlede sima-yı ruhumu görebilecek kadar ruh-aşina
olsa idiniz o kelimatın fena ve meş’um güldüğünü değil
Osmanlılar arasında Osmanlılık adabından bu kadar gafil
ve frenk adatına bu derece mütemail kimseler bulunduğuna
müteessifen kan ağladığını müşahede ederdiniz.
Efendi! Siz Şair Şeyh Galib’in yad-ı namı için dergah haricinde
aklınıza geleni yapınız. Lakin Mevlevi Şeyhi Galib
Dede’yi biz mevlevilere bırakınız!
Buyuran Cenab-ı Hudavendigar’ın bir mürid-i istiğna-şiarı
duka-i mübarekesini –tekrar edeyim– dilenci keşkülüne
çe­
virmeyiniz ve huzur-ı ma’nevisindeki sükut-ı muhteremi
hengame-girane bir takım hay u huy ile ihlale teşebbüs ederek
dergah-ı şerif dahilini panayır yerine benzetmeyiniz!
Atalardan kalma bir darb-ı meselimiz vardır:
“Müslüman mahallesinde salyangoz satılmaz!” derler.
Bir de şu sözlere cevap verecek olursanız edeb ve terbiye
dahilinde yazınız ki benden de o suretle mukabele görmüş
olasınız!
Tahirü’l-Mevlevi
Mazlum dindaşım!
Şehidlerin kanı yetimlerin göz yaşlarıyla yazılmış olan
enin hitabınızı gözlerimi rü’yetten beri eden bir girye-i tufannümun
O gıyabi iltifatnamenizin her tarafı bir duzahi şerare olup
ruhuma yapıştı.
Emin olunuz ki Osmanlı vatanında Hilafet-i Mukaddese-i
gözü sizin için sızlamayan bir müslüman kalbi sizin için kanamayan
bir muvahhid vicdanı sizin için inlemeyen hakīkī
bir Osmanlı ruhu yoktur.
Osmanlı yurdunda hangi memleket hangi şehir
hangi köy tasavvur olunabilir ki Girit’de bir şehidi bir
kurbanı olmasın? Bugün sine-puş-ı matem olmuş anaların
beytü’l-hazenlerinde eşk-i sefalet dökmekte olan genç dulların
sefil nim-üryan kalmış yetimlerin bir çoğu; “Oğlum Girit
şühedasındandır!. Zevcim Girit kurbanlarındandır! Babam
Girit’de şehid oldu!” diyorlar; daima Girit’i yad ediyorlar.
Girit vird-i zebanları; Girit vesile-i girye ve hicranları.
Girit’in derdi vatan derdi vatan matemidir;
Vatanın yaresidir o vatanın merhemidir.
Girit olmazsa vatan yaresine var mı deva?
Meğer Allah’dan ola derdine bir başka şifa.
Acıklı mektubunuzu okurken bedbaht Endülüs Devlet-i
kalb-i İslamiyyet’i titreten son şehik-ı feryadı Osmanlılardan
dir. Girit’in sadık! Osmanlı? Rumları Endülüs vahşetlerini
bütün ma’na-yı feci’ ve hevl-engiziyle tanzir ettiler. Gırnata
feryadnamesinin hafızamda menkūş bazı ebyatını tercüme
ve nakl ediyorum:
Selam ey padişah-ı Al-i Osmani
Selam ey mefharet-i cümle emiran
Selam ey mülkü vasi’ ceyşi bi-had
Selam ey nusret-i Hak’la müeyyed
Selam ey hadimi Din-i Mübin’in
Melazı yeryüzünde mü’mininin
Selam ey seyf-i meslul-i ilahi
Veren a’da-yı İslam’a tebahi
Senin kahr-ı celal ü satvetinden
Cihanda bulmasınlar gayrı me’men
Meğer kim saye-i alem-penahın
Meğer olsun o meşmul-i nigahın
Ne hoşdur pay-ı tahtın ey mufahham
Seza dense Stanbul kutb-ı alem
Onun feth-i celili id-i ekber
Sahih olsa gerek kavl-i Peyamber
Cihan-ı şirki titretti temelden
Haber gelmiş gibi semt-i ecelden
Salibiyyunu aldı öyle dehşet
Ki kopdu sandılar gerçek kıyamet
Sarardı çehreler emvata döndü
Hayatın zevk u şevki hepsi söndü
Selam erbab-ı ilm ü ma’rifetten
Selam ashab-ı re’y ü meşveretten
Ki gurbet ellerinde Endülüs’de
Felaketler içinde hep yeisde
Muhatı üç tarafdan bahr-i Rum’un
Ümidi sende kalmışdır umumun
Selam eyler sana heştade salan
Ki düşmen pençesinde el-aman-han
Şuyuh-ı memleketti tac-ı serdi
Nazarlarda aziz ü mu’teberdi
Bugün baziçe-i zulm ü sitemler
Ki ta’rifinden aciz kalemler
Bugün madrub u merkub-i salibi
Bugün işkencelerde en meşibi
Selam olsun benat-ı seyyidattan
Lisan-ı salihat u kanitattan
Yazık ruhsar-ı ısmetler ki soldu
Yazık namus u ırz yağması oldu
Yazık eyvah… Neler gördü bu gözler
Hicabından erir namuslu yüzler
Büyut-ı müslimine daldı a’da
Kırıp ebvabı zalim bi-muhaba
O dem kopmuş gibi yevm-i kıyamet
O dem cinnet o dem ölmek saadet
O feryad u o vaveyla-yı nisvan
O istimdadlara ağlardı şeytan
Tutulmuş saçlarından ellerinden
Çekilmekde veya kim bellerinden
Ne ebkar u ne a’ras u ne zevcat
Sürüklendi olundu cümle garat
Beşikler içre kaldı şir-harlar
Ciğerler parçaladı girye-barlar
Kitabullah ferş oldu zemine
Bu savletler nedir Ya Rabbi dine
Buna sabr-ı hıred-suzun ne hikmet
Bu en vahşice bir müdhiş cinayet
Bu Nasraniyyet’in şan-ı cediri
Olunca ehl-i İslam’ın emiri
Selam eyler size bedbaht acaiz
Kıyam ve meşyden efsus aciz
Bu ceddat-ı Arabda zulüm-dide
Ne zulm amma ki öyle na-şenide
Yedirdi bunlara Ehl-i Tesavir
Tokatlar tekmelerle lahm-ı hınzir
Ah!.. Biz ne çektik ve el-an ne çekmekte isek hep cehaletimizden
yaşamayı bilmediğimizden hakk-ı hayatı muhafaza
edemediğimizden çekiyoruz.
Din kemal-i ehemmiyyetle mütedeyyinlerine mu’tekıdlerine
mü’minlerine hıfz-ı hayatı hıfz-ı namusu hıfz-ı vatanı
hıfz-ı istiklali hıfz-ı şevket ü iclali emreder. Mücerred
hıfz-ı hayat için;
cümle-i celile-i
dasına lütfen müsaade ederken
“ Allah emr-i dinde sizin üzerinize zerre kadar bile bir
darlık yapmadı. Din sizin için kat’iyyen çenber-i tazyik değildir.”
Yaşamak hayatınızı namusunuzu istiklalinizi muhafaza
etmek için en dar görünen yolları sizin selametiniz için
genişletir en vasi’ cadde şekline kor. Din size rahmettir
musibet değil; saadettir felaket değil! Sakın muztar kaldığınız
demlerde; “Din müsaade etmiyor.” diye Allah’a iftira
etmeyiniz! İşte ben şayed düşman kılıcını üzerinize çeker de
sizi küfre ikrah ve icbar ederse iman-ı lafzinizin fedasına kadar
nevverdir iman-ı lafzinin fedasında bir beis yoktur. derken
erkan-ı İslam diye ibadat-ı maliyyeyi hac ve zekatı kurbanı
sadaka-i fıtrı hayata tercih etmek nasıl olur? İşte biz Kur’an-ı
Kerim’den haberimiz olmadığına hikmet-i Kur’an’ı anlamadığımıza
kurban oluyoruz. Bir mü’minin felaketi bütün
cihan-ı İslam’ın felaketidir. En küçük bir uzvun kat’ı bütün
vücudun parçalanmasıdır. Müslümanlar bir vücuddur.
Emin olalım ki İtalya’yı bize i’dad-ı kuvvet emr-i aciline
nazar-ı lakaydi ile bakmaklığımızın cezası olarak Allah
musallat etti. Allah buyuruyor:
“ Emrime muhalefet edenler
kendilerine –dünyada– müdhiş fitne isabetinden
düşman kılıcı ile katl-i amm olmaktan zencir-i esaretine
düşmekten –ahirette de– hail bir azab-ı elime ma’ruz kalmaktan
hazer etsinler!”
dar pahalıya mal olduğunu gözlerimizle görmekteyiz.
cümle-i celilesine dikkat olunsun ne
kadar ma’nidardır! Dünyada Allah’ın emrine muhalefet yüzünden
düşman istilasına katl-i ammına zencir-i esaretine
düşenler ahiretin cennetiyle ümidvar olmasınlar ki beyhudedir.
Zira; Yani;
dünyada düşman yumruğu düşman tekmesi altında zelil
olarak yaşayanlar ahirette aziz olarak haşrolunmazlar. Çünkü
o zilletin o meskenetin baisi emr-i ilahiye muhalefet idi.
O muhalefetin cezası ahirette daha müdhiştir. Asıl mes’uliyet
ordadır. “Niçin Allah’ın fermanına itaat etmedin de dinini
Kur’an’ını namusunu düşmanlarına çiğnettin? Buyur
şimdi mahbes-i ateşine!” denecek!
“ Dünyada
kör olan ahirette kör ve tarik-ı selameti gaybetmişlerin
en bedbahtıdır.” Dünyada Hakk’ı görmeyen yahud Hak’tan
teami eden ahirette kör olarak haşrolunacak.
“ Ya Rab! Beni niçin kör olarak haşrettin?
Halbuki ben dünyada görürdüm kör değildim.”
“ Dünyada sana ayat-ı ilahiyyemiz
geldiği okunduğu vakit sen bize karşı nasıl yaptın nasıl
göz yumdun arka çevirdin ise işte biz de bugün seni kör
olarak haşrediyor seni cahim-i hırman ve hüsrana atıyoruz!”
Allah emrine itaat ve inkıyad istiyor; “Ben neyi istersem
onu yapınız!” diyor.
Eğer biz i’dad-ı kuvvet emr-i aciline karşı bu lakaydide
bu teamide devam ve ısrar edersek yarın İtalya Harbi bitmeden
Moskof hücumu başgösterir. Zaten hazırlanmakta gün
saymakta vakt-i merhununu beklemekte. Bu da –şübhe etmeyelim
ki– pek yakındır. Karadeniz donanmasını ikmale
geceli gündüzlü çalışıyor. Sonra Yunan Girit ve –şimdi de–
Adalar için bir id-i ekber-i ilhaka hazırlanıyor.
Allah i’dad-ı kuvvet ayet-i celilesinde;
“ İ’dad-ı kuvveti yalnız hal-i harbde bulunduğunuzdan
ünvanınıza [udvanınıza] hasretmeyiniz. Bunlardan
başka a’da-yı istikbaliniz için de acilen i’dad-ı kuvvete
geceli gündüzlü çalışınız!” buyuruyor.
Bize donanma lazım; şimendüferler haralar tersaneler
havuzlar tayyareler hepsi acilen lazım. Bunlar tamamen
makbul değil. Bu fetva-yı ilahidir; kimsenin tasdikına muhtac
değildir. Biz Allah’ın emrini tanısak bir günde bütün istitaat-ı
nakdiyye ve maliyyemizi meydan-ı itaat ve inkıyada
yığarız. İtalya derhal harbe hitam verir. Tazminat bile alınır.
Çünkü bir milletin milyonlarla liralık şahid-i diyanetini
delil-i hamiyyetini meydanda yığılmış görür.
Mehmed Fahreddin
MÜSLÜMANIN MÜSLÜMANLA
ALIŞ VERİŞ ETMESİ
Bilemiyorum; bütün insanlar da böyle midir? Biz Osmanlı
müslümanlarında belki de bütün dünya müslümanlarında
ciddiyet-i idrak ile na-kabil-i te’lif tuhaf bir hal vardır.
Dikkat edilmiş olacak ki bizde herşey söylenir her mevzu’
hakkında uzun uzadıya bir tafsilat verilebilir herkes her
mevzu’ hakkında allame kesilebilir. Fakat düşünülür dikkat
edilirse bütün bu sözlerin hatta epeyce yaşlı başlı hatta
şöhrete de malik olanların hatta alim fazıl geçinenlerden
bir çoklarının ağızlarından çıkan sözler tahlil ve tedkīk edilecek
olursa inanarak anlaşılmış olarak söylenmemiş olduğu
derhal meydana çıkar. Bizim şu halimizi gören bazı seyyahlar
tarihin anlayamadığı zamanlarda bizden ayrılmış olan
kardeşler bizi yalancılık yahud riyakarlık ile tavsif ediyorlar.
Ben burada şayan-ı hicab olan şu halimizin sebebini taharri
edecek değilim. Bu hal nereden neş’et ederse etsin adı gerek
yalancılık gerek riyakarlık olsun her halde buna güzel
bir sıfat denilemeyecek olduğuna kaniim…
* * *
Dillerimizde mecmualarımızda her yerde müslümanların
kardeş olduklarını söyler;
ayet-i celilesini
duruyoruz. Fakat müslümanların kardeş olmaları ne demek
olduğunu zannederim hatırlarımıza bile getirdiğimiz yoktur.
Şübhesizdir ki; “Müslüman müslümanın kardeşidir” cümlesinden
karabet-i nesebiyye ma’nasını anlayacak değiliz.
Bundan her halde karabet-i kalbiyye uhuvvet-i ruhiyye
ma’nasını anlamaklığımız lazım gelir. İşte burada biraz tevakkuf
ederek az-çok bir mukayese yapalım:
Biz kardeşlikten karabet-i nesebiyye ma’nasını pekala
anlarız. Mesela bir kardeşimizin biraderimizin sair akrabamızın
venet etmek lüzumunu hissederiz. Hülasa kalbimiz onlara
karşı daima büyük bir rikkat duyar. Kardeş kelimesi söylenir
söylenmez bütün bu ma’nalar hemen birden zihne tebadür
eder.
Kardeşlikten karabet-i diniyye ma’nası alınırsa bunun
ne kadar gevşek ne kadar te’sirsiz bir şey olduğu derhal
meydana çıkar. Adeta öyle ki bizim “müslüman kardeşimiz”
dediğimiz sözde kardeş kelimesinin hiç de ma’nası
yok gibidir. Bu kardeşlik üzerine hiçbir türlü hüküm terettüb
etmez. Şimdiye kadar bunun hiçbir türlü asar-ı hayriyyesini
görmeye muvaffak olduğum yoktur.
* * *
Bizden dine millete en ziyade merbut bulunması
ayet-i celilesinin bütün ma’nasını anlaması lazım
gelen birisi mesela hoca talebe-i ulum … hayatı maişeti
şusu din kardeşi bir bakkalı bırakır da uzakta da olursa
yabancı bir dükkana gider fazla verecek olursa da onun ile
alışveriş eder.
Yeni bir elbise yeni bir şey almak isteyen bir müslümanın
Şamlılar Balmumcu-zadeler Karakaşlar Dülbendci
Muhyiddinler… var iken Tiring’e Stein’a Mayer’e Heiden’e…
gitmek hatırlarına bile gelmemeli idi.
Bir müslüman parasıyla kendisi gibi bir müslümandan
tedarik edebileceği bir şeyi iyice düşünülecek olursa her
halde düşmanı olduğunu anlayacağı bir kimseye kat’iyyen
müracaat etmemeli idi. Karamürsel Hereke Feshane…
fabrikalarının sağlam latif çuhaları kumaşları ve fesleri…
mevcud iken Lui İngiliz Alman… çuha ve kumaşlarına
kat’iyyen iltifat etmemeli idi.
Yanı başımızda mesela Terzi Mehmed Bahaeddin Mehmed
Arif Ahmedler var iken bilmem kimlere müracaat ederek
yüz suyu dökmemeli idi.
Yine mesela Tabib Orhan Tahsinler Galib Atalar Es’adlar
Akıl Muhtarlar Arif Hikmetler Besimler Feyziler Dişçi
Hüdaverdiler… var iken bilmem nereli heriflere dönüp bile
bakmamalı idi…
kelimesinin ma’nası anlaşılarak söylenmekte bulunduğuna
kani’ olurdum. Şübhesizdir ki kardeşlik ve bunun asarı
umur-ı muamelatta tarik-ı hayatta görülmek lazım gelir. Bilmelidir
ki düşmana verilen bir para kar kendi aleyhimizde
kullanılmak için verilen en müdhiş bir silahtır. Emin olmalıdır
ki düşmanlarımıza en büyük cesaret veren şübhesiz bizden
onlara geçen paralardır. Emin olmalıdır ki düşmanlarımızdan
çekdiğimiz bütün belalar hep bizim kendi paralarımız
vasıtasıyla gelmektedir…
Fakat biz bu cihetleri hala anlayamıyoruz. Elimize beş on
para düştü mü hemen bir yolunu bulup da düşmanlarımızın
zalim ellerine sıkıştırıyoruz. Bizde öyle yanlış bir i’tikad
hasıl olmuştur ki guya müslüman olmayanların yabancıların
herşeyleri iyidir. Fakat bugün bu i’tikadın yanlış olduğunu
Hamdolsun birinci sınıf birçok ticarethanelerimiz mahir
doktorlarımız bir dereceye kadar bize kifayet eder san’atkarlarımız
yok değildir. Evet; ihtiyac suretinde bir müslüman
yabancılara da müracaat edebilir fakat böyle bir ihtiyac
zaruret mevcud değil iken kardeşi bırakıp da yabancı kapılarında
sürünmek her halde büyük bir hamiyetsizlik aşikar
bir alçaklıktır…
Geçenlerde rufekamdan ikide birde müslüman müslümanın
kardeşi olduğundan bahseden muhterem bir zatın
ailesi a’zasından birisine epeyce tehlikelice bir hastalık gelir.
şehrimiz piyasasında yalancı bir şöhrete malik yabancı bir
tabibe müracaat eder fakat hastasının daha ziyade fena olduğunu
görür. İşin tehlikeye yaklaştığını gören muhibbim
ümmet-i Muhammediyyeden birinin tasviyesiyle mesleğinde
hele kadınlar hastalığı hususunda maharet ve hazakati
acizlerince de müsellem olan Haseki Nisa Hastahanesi etibba-yı
muhteremesinden Orhan Tahsin Bey’e müracaat eyler.
Muhterem müslüman tabibi hastalığı teşhis etmek hususunda
hiç de güçlük çekmez. Zavallı hastayı hatta yüzde
doksan ölüme mahkum olan çocuğunu da kurtarır. Ve bir
de o yabancı doktor tarafından verilen reçetenin pek ziyade
yanlış hatta hastayı bütün bütüne ölüme yaklaştıracak
unsurları havi bulunduğunu da ayrıca meydana koyar. İşte
bu suretle refik-ı muhteremim müessir bir ders-i ibret alır;
Orhan Tahsin Bey’e karşı da medyun-ı şükran kalır.
* * *
Sıratımüstakīm sonra Sebilürreşad ’da “İslam Ticarethaneleri”
ünvanıyla bir sahife açılmıştı. Fakat maatteessüf
bunun sonu gelmedi. Risale bu hususta vazifesini etmiyor
gibi geliyor. Biz vaktiyle bu teşebbüsü ziyadesiyle alkışlamış
bütün rufeka bu teşebbüsten dolayı sevinmiş idik. Zannederim
bu hamiyeti takdir edemediler. Ümid ediyorum ki Sebilürreşad
gibi külliyetli mikdarda intişar eden bütün kari’leri de
şübhesiz hamiyetli müslümanlar olan bir mecmuada i’lan
olunmanın her halde büyük bir faidesi olacağı şübhesizdir.
Maamafih fikr-i aciziye göre Sebilürreşad bu hususta az-çok
fedakarlık etmelidir. Meşahir-i etibba-yı İslamiyyeyi İslam ticarethanelerini
kari’lerine birer defa tanıttırmalı. Sonra alışa
alışa i’lanlar da yavaş yavaş vürud etmeye başlardı.
Yukarıda söylendiği üzere dostum Allah’ın yardımıyla
etibba-yı hazikadan Orhan Tahsin Beyefendi sayesinde
büyük bir tehlike atlatmaya muvaffak olmuştu. İşte
mahza bunun şükranesi olmak üzere bizim alemde pek de
ma’ruf olmayan bir surette iyilik yapmak düşünüldü idi:
Gönderilen şu meblağ mukabilinde idarece hazakatleri
müsellem beş müslüman tabibinin kariin-i İslamiyyeye
tanıttırılması ve leffen takdim olunan beş adrese teberru’
tarikıyla Sebilürreşad risalelerinin irsali istirham olunur.
Ricamızın lütfen is’af buyurulacağından eminiz. Selamün
aleyküm.
SEBILÜRREŞAD
Herşeyden evvel işbu mektup veya makale sahibi zatın
hissiyat-ı ali-cenabanesiyle hamiyet-i İslamiyyesini takdir
eder ve tavsiyelerinin hüsn-i ifasına çalışacağımızı kaviyyen
vaad eyleriz. Zaten biz Sebilürreşad ’a konulacak olan
cek olan kağıd mürettibiye tab’iyye ve sair masarıfın te’miniyle
aşığı olsaydık bize pek çok getirilen ecnebilerin i’lanlarını
derc ve neşr etmek suretiyle bu ümniyemize nail olurduk.
Çe faide ki müslüman müteşebbis tüccar ve esnafımız bu
fedakarlığımızı takdir etmiyorlar. Yoksa biz onların i’lanatını
pek ucuz ve rekabet kabul etmez bir surette ceridemize derc
eder idik.
Bundan başka Sebilürreşad ’ı ileride yirmi dört sahifeyi
muhtevi olmak üzere tevsi’ etmek istiyoruz ki bu dört sahifeyi
kamilen İslam ticaretgahlarına hasretmek niyetindeyiz.
Muhterem müslüman kardeşimizin risalemize karşı olan
teveccühlerine bütün samimiyet-i kalbimizle teşekkürler
ederiz. Melfuf adreslere bu haftadan i’tibaren altışar aylık
abone kaydolunup irsalata başlanmıştır. Tabiblerin i’lanlarını
da gelecek nüshadan i’tibaren i’lan edeceğiz.
* * *
Garib tesadüf; baladaki mektubu aldığımız sırada atideki
mektubu da aldık:
SEBILÜRREŞAD CERIDE-I İSLAMIYYESI
Muhterem Efendim
Bendeniz Sebilürreşad risale-i güzidesine aboneliyim.
Maamafih neşr-i maarif-i İslamiyyeye bir muavenet-i naçizanem
olmak üzere kuruş ba-posta gönderdim. Bunlarla
münasib göreceğiniz tarafa altı ay müddetle risale-i mezkureyi
göndermenizi istirham eylerim.
Cenab-ı Hak müsaade ederse velev murane olsun ileride
de bu babda emrinize amade olacağımı arzeylerim.
[ yardımlaşın] nass-ı celili bizim mahz-ı mübeşşir-i
saadetimizdir. Bakī ihtiram.
Bu muhterem vicdanlı asker Sebilürreşad ’ı aşık-ı irfan bir
müslümana hediye suretiyle gönderilmesini tavsiye ediyor
ve parasının kendi ceyb-i hamiyyetinden tesviye edileceğini
bildiriyor ki bu teşebbüs ve tasavvuru cidden sezavar-ı
takdirdir. Sebilürreşad bu muhterem kardeşimize de samimi
teşekküratını takdim eder. Sebilürreşad idaresi birçok müstahıkkīn-i
de bu tevziat hadd-i zatında mahdud bulunacağı tabiidir.
Çünkü bizim yapacağımız fedakarlıklar başka cihetlerdedir.
Bütçemiz müsaid olsaydı daha pekçok müstahıkkīne mesela
bütün İslam medreselerine cerideyi meccanen gönderip
memleketin hakīkī ve saf evladlarının tenvir ve intibahına
hizmet ederdik. Ne çare ki mümkün olamıyor. Maamafih
Sebilürreşad ’ın ettiği fedakarlığı zannedersek muhterem kari’lerimiz
şübhesiz takdir buyururlar. Görülüyor ki ceridemizin
mündericatına tab’ına nefasetine min-külli’l-vücuh
nun etmek için bu ana kadar hiçbir Osmanlı gazetesi tarafından
yapılmayan fedakarlıkları da ihtiyar etmekten çekinmeyerek
Hindistan’a suret-i mahsusada hey’et-i tahririyyemizin
en değerli bir a’zasını bile göndermektedir.
Muhterem Hüseyin Bey kardeşimizin arzu-yı alilerini yerine
getirmek için Daruşşafaka-i İslamiyye’ye ilk nüshadan
derilmiştir.
SİYASİYAT
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVIA
Trafalgar kahramanı meşhur
Amiral Nelson muharebede gemicilerine askerlerine
şöyle bir hıtabda bulunmuştu:
“İngiltere her İngilizin kendi vazife-i vataniyyesini ifa eylemesini
bekler”
Bu sözün te’siri Trafalgar Muharebesi’ni kazandırdı. Bu
sözün hala da İngilizler arasında düstur-ı ef’al olarak hükmünü
sürdüğü şu zamanda herkes kendisine isabet eden vazife-i
vataniyyeyi ifa eylemiş olsa bir buhran-ı siyasi tehlikesi ihdasına
dair olan kaffe-i tedabir-i bedhahane hükümsüz kalır.
Emr-i terakkī ve temeddünde çekilen müşkilat-ı manianın
başlıca sebebi her tarafça icra-yı vazife hususunda gösterilen
terahi ve teseyyübdür. Amiral Nelson’un bir asır mukaddem
melhuza ve merviyyeden hiç de korkumuz kalmaz.
Hakīkaten biz tehlikeden pek mi korkuyoruz?
Evet; hatta tehlike rivayatından bile ürküyoruz; kendimiz
korktuğumuz gibi ihvan-ı vataniyyemizden önümüze
rast gelenleri de korkutmaya çalışıyoruz. Tabii bu halden en
ziyade müstefid olanlar ağyar-ı hariciyye-i vataniyyemizdir.
Mayası tehlikeler içinde yoğurulmuş tehlike içinde idame-i
cak böyle bir halet-i ruhiyyeye tutulmuşuz. Vatanperverlik
vazife-i merdanesi olsa olsa dilimizde bulunuyor. Hissiyat-ı
kalbiyyeyi keşfedebilen ashab-ı tedkīk kalblerimizde
hevesat-ı zatiyyenin ihtirasat-ı nefsaniyyenin ma-fevka’t-tabia
şey bulamaz. Bu makūle emraz-ı ma’neviyye te’siratından
haylice masun bir sınıfımız vardı ki dünyada bakī kalabilen
da; sınıf-ı askeri! Onun şecaat derecesinde kıymetdar olan
nizam-perestliğinin hamiyet-perverliğinin –velevki kısmen
olsun– duçar-ı halel olmaması matlub-ı ümmet iken şu harb
zamanında böyle bir halel rivayatını işitmekle de muazzeb
oluyoruz.
Sevin İtalya sevin! Sana yakışan anarşi ve şuriş ef’ali
bizde daha evvel ihdas olunmak isteniliyor! Bed-tinetler
arasına saçtırdığın paraların ne kadar da te’sir-i müsahhiranesi
var imiş?
§
Trablusgarb Harbi’nin
bidayetinden beri düvel-i ecnebiyye tabiiyyetinde
bulunan müslümanlardan mağdurin-i harb aileleri veya
Hilal-i Ahmer namına birçok ianat geldi. O müslümanların
tabi’ oldukları devletlerin buradaki sefaretlerine mensub tercümanları
tarafından mebaliğ-ı ianeyi havi çeklerin Sadaret
Müsteşarlığı ile diğer bir-iki daire-i resmiyyeye tevdi’ edildiğini
gazetelerde gördük. Kezalik mikdar-ı ianatı havi listeleri
yine gazetelerde okuduk. Cem’ ve derc-i ianat hususunda
her memlekete mahsus takyidat-ı nizamiyye bulunmamış
olsa hiç şübhe yoktur ki Devlet-i Osmaniyye’nin tedarikat-ı
esbab-ı tedafüiyyesine medar olmak üzere birçok ianat
daha gelebilirdi. Her iyiliğe mukabelede bulunmak lüzumu
aşikardır. Biz ne gibi mukabelede bulunuyoruz? Memalik-i
saire-i İslamiyyeden mezkur ianeleri gönderenlerin isimlerini
yalnız gazetelerimize dercetmek kafi değildir. İaneyi verenlerin
veya gönderenlerin hüviyetleri tamamıyla bilinmek
ve mümkün olduğu kadar kendileriyle muhabereye girişilip
her defaki iane mukabilinde madalya ile kıymet-i maddiyye
veya ma’neviyyesi bulunan hedaya ile kendilerine mukabele-i
cemile-karane gösterilmek iktiza eyler. Paraları aldıktan
sonra nezaket-i siyasiyye vecaibini ihmal eylemek pek çirkin
ve hatta pek muzır bir kusurdur. Yardımcıları küstürmeyelim
§
Mümtaz bir ehl-i kesb
sınıfı türemedikçe ahlak-ı siyasiyyemizde layıklı bir salah
vukūa geleceğine kani’ değilim. Bizde tacir sınıfı terbiye-i
addolunan nice erbab-ı kesbe tesadüf olunageldiği gibi gerek
tabakat-ı asiliyyeden gerek sunuf-ı resmiyyeden kesb ü
ticarete süluk edenler de bulunur. Evet; ehl-i kesb ü ticaretin
terakkī ve tezayüdü ahlak-ı siyasiyyemizin salahına çok
yardım eder. Mütemadi sa’y ü emek sarfıyla kendisini ve
ailesini zillet-i ihtiyac ve tebeiyyetten kurtarmak fikre bir istiklal-i
meşru’ bahşeyler. Mümtaz bir sınıf-ı kesbisi olmayan
bir memlekette hirfet ve sınaatin idaresi ne kadar da himayet-i
resmiyyeye mazhar olsa yine layıkıyla inşirah bulamaz.
Bugün bizde eşhasın birbirine i’timadı hemen yok gibidir.
Devr-i sabıkın seyyiat-ı tecessüsiyyesi her gönülde su’-i telakkī
su’-i zan ve su’-i niyyet hislerinin kökleşmesine sebeb
olmuş. Bir adam için kuvve-i i’timadiyyesi zaif bulunmak
fena bir haldir. Fakat i’timadı da’vet ve iktisab edememek
daha fena bir haldir. Kesb-i ticari ve sınaide terakkī la-cerem
eşhas arasında hiss-i rekabet uyandırır. Rekabet de gıbta ile
karıştırılmamak lazım gelir. Gıbta ile eşhas yekdiğerine karşı
mennaün li’l-hayr kesilirler. Nitekim bu redaet-i ictimaiyyenin
revacından dolayı mutazarrır olup gitmektedir. Rekabet
kaba-yı kesbiyyenin iştirakini intac eyleyebilir. Ve binaenaleyh
sermaye vücuda getirir. Büyük kar ve temettu’ işlerinin
toplu sermayeler ile husul bulduğu dahi ma’lumdur. İmdi
müslümanlar kesbde teşrik-i mesaiye de muhtacdırlar. Bizde
müslümanlar ekseriyetle ya amele veya çiftçi takımındandırlar
veya devlet hizmetine girmişlerdir. Ashab-ı emlak bile
rütbe ve me’muriyet yakalamak hevesinden tenzih-i nefs
edememişlerdir. Bu hal ahlak-ı siyasiyyemizi pek bozmuş
hala da bozuyor. Küçük büyük binlerce kimseler kise-i devletten
ayda bir –veya mümkünse birkaç– maaş çıkarabilmek
dan dolayı olmak gerektir ki içimizde kafi mikdarda hakīkī
rical-i umur-ı resmiyye de yetişmemiş; zoraki racül-i devlet
peyda olmaz. Hem de bu husustaki hiss-i istirkab na-bi-nane
bir gurur sahte tavırlılık çılgınca bir heves-i tekaddüm
gibi halat-ı mezmume dahi tevlid eylemiştir.
Bizde kar u kisbe süluk edenler fil-vakı’ bir müddetten
beri görünmeye başladı. Fakat ihtiyacatımızı nısfen olsun
onlardan tedarik edebileceğimiz zaman maatteessüf henüz
ashabında daima bir hal-i rehavet ve bataet meşhuddur.
Azdan başlayıp bir gayret-i mütemerridane ile tevsi’-i muamele
edebilmek için lazım gelen şevk bizim müslüman ehl-i
kesbinin halinde görülemiyor. Hele tanzim-i umura iktiza-yı
zamana göre teceddüde tanzim-i ticaretgaha taharet-i telebbüse
tatyib ve cezb-i müşteri için elzem olan nezaket ve
cemileye riayet bizimkilerde pek az görünüyor. İnsan ufak
bir sipariş için bir frenk ehl-i kesbine müracaat etse –sahib-i
maarif ve irfan olmakla beraber– muamelatı vasi’ ve gani
olan o ehl-i kesb müşterisi muvacehesinde adeta bir terbiye-i
huddamane ile ve bin zahmet ihtiyarıyle hareket eder.
Muhaberesinde dahi o yolda bir tarz isti’mal eyler. “Alacaksan
al almayacaksan def’ ol!” tarzında muamele etmek
bizim erbab-ı kesbden bir çoğunun halini andırır. Yazıklar
olsun!
§
A’sar-ı kadimeden
beri cehl müslümanın müslümana karşı harbetmesindeki
adem-i cevazın şuyuuna mani’ olmuştur. Bilmem ki uhuvvet-i
beyne’l-akvam hakkındaki ahkam-ı ma’kūle-i İslamiyye
daha ne zamana kadar idrak edilemeyecek? Ma’lumdur
ki İtalyanlar Musavva’ı yed-i temellüke geçirdikten sonra
Habeşliler ile muharebeye girişmişler idi. Adowa Muharebesi’ndeki
hezimetleri üzerine Musavva’ ve havalisi ahali-i
den beş yüz kadarı Habeşlilerin eline esir düşünce Necaşi-i
Habeşi bu yerli neferatı hem-cinsine hıyanetle itham eyledi
ve elleriyle ayaklarını cezaen kat’ ettirdi. İtalyanlar muharebe-i
hazırada dahi bu yerlilerden mürekkeb birçok kıtaat-ı
askeriyyeyi Trablus ve Bingazi’ye sevkeylediler ki el-yevm
muharebatta en ziyade ileri sürülen asker bu Eritreli neferattır.
Bunlar arasında bir müslüman devlete karşı harb edildiğinin
farkına varıp da asar-ı na-hoşnudi irae eyleyenler bulunduğunu
mukaddema Avrupa gazetelerinde okumuş idik.
Lakin asakir-i mezkurenin kısm-ı küllisi cehl-i tam içinde bulunduğundan
tin alem-i İslam’daki mevkiini idrak eyleyemezler. Siyaset-i
hariciyyemizde dur-binlik gösteren me’murlarımız kafi derecede
bulunsa idi daha mezkur yerli askerlerin mevakı’-i harbiyyeye
sevkinden evvel memleketlerine nasıhlar gönderilir
ve ahval izah olunabilirdi. Mebadi-i harbde bu husus için
Musavva’ taraflarına gönderilebilecek ezkiya-yı müslimin
bulunabileceği Mısır’da bulunan mevkii mühim bir me’murumuza
mes’ele takdir olunamamıştır. Yazıklar olsun!
OSMANLI – İTALYA MUHAREBESİ

----
VE
----

ALEM-İ İSLAM’DA TE’SIRATI
Muharebe-i hazıranın umum küre-i arz ahalisine az çok
şümul ve tealluku olduğuna şübhe yoktur. Bunlardan bazıları
doğrudan doğruya alakadar bulunuyorlar. Bu alakadaranın
bir kısmı Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’ye ve pek az
kısmı da İtalya’ya merbutturlar. Muharebeden evvel İtalya
hükumeti bütün yeryüzünde yaşayan akvam ve anasır-ı İslamiyye
nazarında zararsız ve fakat iktisab-ı servet ü miknet
etmeye meyyal bir kavim ve hükumet olduğu cihetle muhterem
bir mevki’ ihraz etmişti.
Bu yüzden müslümanlar tarafından İtalya’ya oldukça
menfaatler te’min ediliyordu. Mesela Hindistan’da İtalya
ticareti şu son seneler zarfında revac bulmuş ve kesb-i
ehemmiyyet eylemişti. İtalya’nın makarnalarından mermer
taşlarına varıncaya kadar pek çok ma’mulat ve mahsulatı
Hindistan’da nail-i şöhret ve rağbet olmuştu. İplik ipek ve
sair İtalya mahsulat-ı arzıyye ve ticariyyesi Hindistan’da kesretle
sarf ve istihlak olunuyordu.
no” Kumpanyası tarafından her hafta Bombay’a bir İtalyan
vapuru göndermeye ve orada bir acentahane te’sisine de
muvaffak olmuşlardı. Bu vapurlar İngiliz posta ve yük vapurlarıyla
sair İngiliz kumpanyalarına mensub olan vapurlara
rekabet etmeye başlayınca İngilizler asar-ı hiddet göstermek
diri olduğundan İngilizlerce İtalyanlara dokunulmadı. Bu
yüz bin lira safi kar te’min ediyordu. Bombay’da ve bilumum
Hindistan’da İtalyanların karı çoğalmaya başladıktan
sonra Hindistan’da İtalyan tebaasının adedi de çoğalmış ve
Hindistan’ın hiçbir noktasında bir tek konsolosu yok iken
ahiren Hindistan’ın sevahil-i cenubiyyesini teşkil eden Bombay
Madras Rangun Kalküta gibi mevaki’de İtalya hükumeti
tarafından görülen lüzum üzerine birer konsolos dahi
ta’yin ve sevk olunmuştur. İtalya bu gidişle birkaç sene sonra
Hindistan’da dehşetli bir nüfuz te’min edebilirdi.
Lakin sersem mağrur İtalya hükumeti kurbağa gibi yetişip
manda olmak arzusunu ta’kīb ederek birden bire büyümek
ve imparatorluk teşkil etmek sevda-yı ham ve hayal-i
batılına düşerek Afrika-yı Osmani’yi zabt u istila hevesiyle
Devlet-i Osmaniyye ve dolayısıyla bütün milel-i İslamiyye
hakīkī can düşmanı etti. Trablus’ta ve Bingazi’de hiçbir halt
edemediği gibi müslümanlarla olan ticaretini de gaib edip
evdeki pirinçten de oldu. Hindliler İtalyanlara karşı o kadar
müteheyyic ve müteneffir oldular ki sırtlarına giydikleri
caketlerin astarlarını –ki İtalya ma’mulatından bulunuyordu–
yırtıp yere atıverdiler. İtalya gemilerine yolcu yük
verilmemeye başlandı. İtalya sefain-i ticariyyesi tenezzühe
çıkmış gibi Palermo’dan Bombay’a boş gelir gider oldular.
Hülasa İtalya’nın makarnalarına mermer taşlarına birer yılan
ve heykel-i desise ve tezvir gibi bakıldı. Hindistan’daki
karara tercih edip tekrar kendi mel’un memleketlerine def’
olup gittiler.
hemen beş milyon İngiliz lirasını tecavüz ediyor ki bu meblağ
sırf kar olarak fakīr ve sefil İtalyanlara Hind müslümanları
tarafından te’min olunuyordu.
yenin her tarafına külliyetle sevkeyledikleri emtia-i ticariyyeye
büyük bir darbe vuruldu. İran’da Mısır’da Tunus ve
Cezair’de bütün Afrika’daki menafi’-i iktisadiyye [ ] ve
ticariyyelerine hatime çekildi. Cezair’deki müslümanlar İtalyan
kumpanyasına mensub olan tramvaylara karşı boykotaj
ü tazyik icrasına kalkıştıysa hiçbir neticeye müncer olmaksızın
en sonra müslümanların dediği ve istediği oldu.
gönderilip menafi’-i azime te’min olunduğu halde muharebe-i
hazıra yüzünden İtalya’nın bu metaı da kesada uğrayıp
yerine Hindistan’dan çivit celbedilmeye başladı.
Zengibar’da Ümid Burnu’nda da müslümanlar tarafından
muştur.
vasıtasıyla İtalya emtiasının isti’maline bir “tahrim fetvası”
verilmemesi bilhassa İranilere tavsiye edilmiştir.
Bunlardan başka İtalya umum müslümanları kendisine
ebedi surette düşman etmeye çalıştı. Öyle ki bir daha
bir müslümanla İtalya’nın arası ısınmaz. İtalya Devlet-i Osmaniyye’ye
tecavüz etmeyi kolay ve ehemmiyetsiz bir şey
zannediyordu. Giolitti Kabinesi bedbaht İtalyanları aldattı.
Halbuki i’lan-ı harb akībinde çok geçmeksizin Makam-ı Mualla-yı
Hilafet’in bilumum küre-i arzda bulunan İslam üzerindeki
şiddet-i nüfuz ve te’sirini gereği gibi gördü. Her taraftan
eli boş bir halde dönen İtalya her ne yaptıysa meramına
muvaffak olamadı ve peşiman oldu. Fakat bu peşimanlık
geçmiş ok yaydan çıkmıştır.
kiye İtalya fukarasının penahı melcei idi. Şimdi bu matrudlara
Hülasa İtalya Hükumeti Giolitti’yi assa da yaksa da
kendi zararını telafi edemeyecektir. İngilizler İtalya’nın boş
kafalığına gülüp dişlerini gösteriyorlar.
Çünkü zir-i himayelerinde o kadar müslüman vardır ki
bundan başka bir politika ta’kīb edemezler. Bu iki büyük ve
kaviyyü’ş-şekime Avrupa devletleri bi-taraf kaldıkça İttifak-ı
Müselles erkanı bir şey yapamazlar.
ŞUUN
Daru’l-cihaddaki İslam kumandanlarının iş’arı üzerine
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Ajansı’na tebliğ edilmiştir:
Haziran’ın ’inci günü düşman
Seydisaid civarındaki muhariblerimiz üzerine faik bir kuvvetle
huruc hareketi icra ederek hayli mesafe kazanmış ise
de yedi saat imtidad eden şiddetli bir muharebeden sonra
makhuran mecbur-ı ric’at edilmiş ve denize kadar ta’kīb
olunmuştur. Düşmanın telefatı külliyetli olup bizden yüz elli
şehid iki yüz mecruh vukū’ bulmuştur.
§ Haziran’ın on beşinci günü vukū’ bulan ric’atte ve sahil-i
bahre kadar ta’kībde düşmanın meydan-ı muharebede
ve yolda terkeylediği ecsad-ı maktulenin adedi beş yüzü
mütecavizdir. Ancak düşman ertesi Haziran’ın on altıncı
günü yeniden üç alay piyade ile tecdid-i tecavüzat eyledi.
Bukamis’la[?] üç kilometre şarkına vaz’ eylediği büyük çaplı
topların ateşi ve denizden dahi iki kruvazörün bombardımanı
te’siratıyla sahil kurbunda olan Seyyidsaid’in terkine
mecburiyet hasıl oldu.
Bu sene mektepten çıkan Mülazım Said Subhi Efendi bu
muharebede şehid oldu. Şüheda ve mecruhinimizin mikdar-ı
sahihi henüz ma’lum değildir. Muharebelerimiz
Seyyidsaid’in cenubunda mevakı’-i lazımeyi işgal
eylemişlerdir.
el-Alem ’de okunduğuna nazaran
meydan-ı harbde te’sis olunan mekatib-i ibtidaiyyenin imtihanlarına
mübaşeret olunup talebeler üç ay zarfındaki tahsillerinden
hitam olmasıyla Enver Bey tarafından tevzi’-i mükafat
merasimi icra edilmiştir. Enver Bey ali bir ihtifal esnasında
mükafatları kendi eliyle isbat-ı ehliyyet ve liyakat eden mücahidin
evladına teslim etmiştir. İhtifal-i mezkurda bil-cümle
zabitan ve meşayih ve rüesa-yı kabail ve mücahidin hazır
bulunuyorlardı. Talebe Arabca ve Türkçe lisanlarıyla neşide
manzumeler okumuşlardır.
el-Alem gazetesinde okunduğuna
göre Hindistan-ı Vusta’nın meşhur Aligede[?] şehrinin
gönüllü olarak meydan-ı harbe gitmiştir. Bu zat Hindistan’ın
sıyla herşeyi hazırlayıp yola çıkmıştır.
Beray-ı ziyaret
Kerbela’ya gelen Şii Mezhebi’ne salik Hind ve Cenubi İran
müslümanlarının arasında tehaddüs edecek münazaaların
hall ü faslı için İngiltere hükumeti Samarra kasabasındaki
konsoloshanesinde bir mahkeme küşad etmiştir. Ora ahalisi
şehirlerinde bile bir ecnebi hükumetin mahkeme küşadına
tahammül edemeyerek mahkemenin lağvettirilmesi
bulunmuşlardır. Vali-i Vilayet Cemal Bey yalnız mahkeme
kapısındaki serlevhayı indirebilmiş ve ahaliye karşı teşkil
edilen mahkemenin bir ehemmiyet-i resmiyyesi olmadığını
ve levhayı kaldırdığına dair bir beyanname neşrederek ahaliyi
tatmin etmeye çalışmıştır. Hükumet-i seniyye Memalik-i
Osmaniyye’de devr-i meşrutiyyette böyle mahkemelerin
teşkiline iğmaz-ı ayn edecek olursa imtiyazat-ı ecnebiyyenin
daha ziyade tevsiine meydan verecek ve böyle diğer ecnebi
devletlerin Mekke ve Kudüs’te mahkemeler küşadına yol
açmış olacaktır.
Kıbrıs Fevkalade Komiseri’nin talebi üzerine Kıbrıs kuvayı
zabıtasını takviyeten Mısır’dan celb olunan bir bölük İngiliz
askeri Lefkoşa’da bir hafta [ikamet] edecektir.
Mezkur kuva-yı askeriyye ile Mısır’dan on dört sandık mühimmat
nakledilerek başkomiserliğe teslim olunmuştur.
lundukları müddetçe te’min-i idaresi hakkında sarfedilecek
mebaliğ Kıbrıs maliyesine tahmil olunacaktır. Bu babda sarf
olunacak mebaliğın on bin liraya baliğ olacağı tahmin ediliyor.
Her sene olduğu gibi bu sene de İngiltere Kralı George
hazretlerinin yevm-i veladetinde Abidin meydanı’nda icra
edilen merasimde Mısır Reisü’n-Nüzzarı Mehmed Said Paşa
Lord Kitchener’ın Kahire’de bulunmaması üzerine kendisine
vekalet eden diğer bir İngiliz ceneralini tebrik etmiştir.
Daima Osmanlılık’a karşı büyük bir samimiyeti olduğunu
tarafından yevm-i veladet günü “Büyük Salib” nişanı i’ta
kılınmıştır.
– İngiltere hükumeti
Mısır-Sudan Şimendüfer Hattı’nı Fransız Sudan Hattı’yla
birleştirmek niyetinde iken bu kere ilsaktan mukaddem
Darfur Sultanı Ali bin Dinar hazretlerinin zir-i idaresindeki
memleketi yed-i zabta geçirmek ondan sonra şimendüfer
hattını rabtetmek arzusundadır. Bu memleketi zir-i idaresine
almak için Mısır askerinin tahşidine devam etmek üzere bulunuyor.
Bu İslam’a İslam’ı kırdırmaktan başka bir şey değildir.
Darfur sultanı ve Şeyh Senusi hazretleriyle Vudmara[?]
ve Vaday sultanlarıyla müttefik olduğundan bu muharebe
küçük bir muharebe olmayacaktır. Vudmara[?] Sultanı dörtbeş
sene sıra ile Fransa hükumetiyle muharebe etmiş ve her
defasında muzaffer olmuştur.
el-Liva’ gazetesinde okunduğuna göre
Aden dahilinde müstakil bir emarete malik olup İngilizler tarafından
kendisine “sir” lakabı verilen Lahic emiri hazretleri
beray-ı tenezzüh Mısır’a gelerek Yemen eşrafı Seyyid Ubeyd
bin Bilal hazretlerine misafir olmuşlardır. Müşarun-ileyhin
Kahire’ye muvasalatları üzerine Hıdiviyet-i Mısriyye ile İngilizler
tarafından hakkında merasim-i ihtiramiyye ifa kılındığı
gibi Osmanlı Komiserliği tarafından da beyan-ı hoş-amedi
zımnında bir me’mur-ı mahsus i’zam edilmiştir.
Bulgaristan’da Maarif-i İslamiyye – Sofya gazetelerinde
okunduğuna göre mah-ı halin ’inci günü Bulgaristan
Muallimin-i İslamiyye Cem’iyeti Eskicuma kasabasında
bir kongre akdedecektir. Bundan yedi sene evvel teşekkül
etmiş ve şimdiye kadar Bulgaristan Maarif-i İslamiyyesi’ne
pek güzide hizmetlerde bulunmuş olan bu cem’iyetin yedinci
defa olmak üzere in’ikad edecek olan kongresinde gerek
mekatib-i İslamiyyenin ihtiyacat-ı maddiyye ve maliyyesine
ve gerek en yeni usul ve asara aid gayet faideli konferanslar
verilecektir. Bu kongrelerin ehemmiyetini takdire başlayan
Bulgaristan Mekatib-i İslamiyye encümenlerin onlara iştirak
edecek muallimlere harc-ı rah vermekte oldukları gibi Bulgaristan
hükumeti de kongreye gidecek muallimler için şimendüfer
ücretinden yüzde elli tenzilat icra etmektedir. Aynı
zamanda bu muallimin kongreleri ahali-i İslamiyyeyi cihet-i
maarife teşvik ve tergīb eylemektedir.
el-Alem gazetesinde
okunduğuna nazaran Londra Cem’iyet-i İslamiyyesi Haziran
efrenci tarihinde Mirza Abbas Ali Bey’in riyaseti tahtında
zinde mevcud nukūd ve masarifat-ı hesab tedkīk edilmiş ve
yüz elli kişiden ibaret bulunan huzzarın kararıyla yeniden
cem’iyete reis ve hey’et-i idare intihab olunmuştur. Hindli
Kaymakam Seyyid Hasan riyaset-i daime intihabatında ihraz-ı
ekseriyyet etmiştir.
bil-cümle akvam ve milel arasında kavi bir rabıta-i meveddet
ve uhuvvet te’sisini müslümanlarla Avrupalılar beyninde
de bir meveddet istihsaline müslümanlarla İslamiyet’in
hukūkunu ciddi surette müdafaa etmeye müslümanları tahsil
ve ta’lime teşvik ve memalik-i İslamiyyede maarifin terakkī
ve tealisine çalışmaya İngiltere’de bulunan müslümanlara
maddeten ve ma’nen muavenette bulunmaya ve şeair-i
diniyyenin icrası için bir cami’-i şerif ve ta’til zamanlarını
tetebbu’ ve mütalaa ile geçirmek için Londra’da bulunan
müslümanlara bir mütalaahane inşasına ve müslümanlara
mahsus olmak üzere bir mezaristan ihdasına ve müslümanların
adem-i terakkīleri esbabının taharrisiyle ona göre bir
çare-i hakīkıyye keşfine dair mukarrerat ittihaz olunmuştur.
Londra’da tahsilde bulunan Mısırlı talebe tarafından İngiltere’ye
muvasalat eden hidiv-i Mısır hazretlerine atideki telgrafname
yazılmıştır:
Windsor Castle Kasrı’nda bulunan hidiv-i Mısır hazretlerine:
Ahalisini seven bir melike vacib olan muamele misilli
kudumunuzu “terhib-i” hoş-amedilik ifa ederiz. Lakin
bi’d-defeat taleb ettiğimiz hakkımızı “meşrutiyet”i bize iade
etmedikçe size hiçbir ihlası rü’yada hatırımızdan geçirmeyiz.
Kudumunuzu size “hoş-amedi”yi ifa etmeyi düşünen her
Mısırlıyı kendi efradı miyanına cem’iyetimiz kabul etmez.
Novoye Vremya gazetesinin beyanatına
göre Salarüddevle etbaıyla Burucerd tarafına doğru hareket
etmiştir. Bize kalırsa bu havadisin kayd-ı ihtiyatla telakkī
edilmesi lazım gelir.
Şuş­
ter şehri Muhammere hakiminin mıntıkası dahilinde bulunduğundan
orayı Bahtiyariler kendi yaylaları için zabtına
kal­
kışmışlardır. Bu münasebetle Bahtiyariler’le Muhammere
hakimi arasında muharebe başlamış ve harbin kesb-i vüs’at
edeceği İran hükumetince kanaat hasıl olması üzerine Bahtiyariler’in
Şuşter’den çıkmaları için Tahran kabinesi tarafından
evamir-i mahsusa verilmiş ve bu suretle kavgaya hatime
verilmiştir.
Rusya’dan Hindistan’a
kadar İran tarikıyle çekilecek olan şimendüferin umur-ı maliyye
ve fenniyyesine bakmak üzere Fransa-İngiltere-Rusya
hükumetleri tarafından Paris’te bir komitenin teşekkülüne
teşebbüs olunmuş ve Fransa sabık rical-i siyasiyyesinden
olan Mösyö Rinder’in[?] riyaseti tahtında bir hey’et teşekkül
etmiştir. Bu hey’et dahilinde her üç memleket müessesat-ı
maliyyesinden birer murahhas gönderilmiştir. Fakat Times
’ın ifadesine bakılırsa Hindistan’ın atisinden emin bulunmadıkça
muvafakat etmeyecektir.
Mulay Hafiz makarr-ı hükumeti terkedip savuştu. Fransızlar
toplarını makarr-ı hükumete ve musallat olan dağ ve
tepelerin zirvelerine yerleştirmişlerdir. Ufacık bir hareket akībinde
Fransızlar şehri hak ile yeksan etmeye muktedirdirler.
Muharebe vergisi veya tazminatı Ceneral Lyautey tarafından
lemiştir. Bu suretle ahalinin gönlünü elde etmek istemiştir.
Kabail-i asiyye zahiren dağılmış gibi görünüyorlar ise de
batınen Marakeş Emareti’ne namzed olan Şerif’in etrafına
toplanmakta ve tekrar Fransızlara karşı muharebe etmek
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“Ey iman eden kimseler Allah ile Peygamber’in size hayat
verecek da’vetine icabet ediniz; hem iyi biliniz ki Allah
sun ki sizler onun huzurunda toplanacaksınız.”
* * *
Ayet-i kerime ...
hitabıyle başlayan
Enfal Suresi’ne mensubdur.
Müslümanlara hayat verecek da’veti ilme cihada yahud
şehadete kasr etmek muvafık değildir. Zira evamir-i ilahiyyenin
kaffesi ya doğrudan doğruya yahud dolayısıyle bizi
ölümden kurtaracak; hakīkī sermedi bir hayat ile yaşatacak
mahiyettedir.
Edasına mecbur olduğumuz feraizden namaz gibi oruç
gibi faidesi yalnız o emri yerine getirenlerin şahsına münhasır
görünen bedeni ibadetlerde bile bütün cemaat-i İslamiyye
huzu’-i kamil içinde kılınan namazları şöyle dursun; ahad-ı
cem’iyyetin yalnız erkan-ı zaruriyyeye riayet ederek ifa edecekleri
dini hareketler bile tabiidir ki kendilerini fuhuştan
münkerattan rezailden kısmen olsun alıkoyar.
Şu hesaba göre efradı namaz kılan milletin ahlak-ı umumiyyesi
mazbut olur.
Sonra efrad-ı milletin muayyen zamanlarda aynı ma’­
bedlere giderek hep birden aynı kıbleye dönmeleri; Cenab-ı
Hakk’a aynı lisan-ı huşu’ aynı etvar-ı huzu’ ile yalvarmaları
bunların arasındaki rabıtayı alabildiğine tahkim eder.
Şu basit hikmetleri sayıp dökmekten maksadımız evamir-i
lerimiz için başka yollardan tedariki telafisi kabil olmayacak
kadar büyük nasibe-i felah olduğunu söylemektir.
Şimdi ayet-i kerimeden riyazi bir kat’iyetle şu hakīkat
anlaşılıyor ki: Biz müslümanlar dünyada mevcudiyetimizi
kurtaracak; ukbada selametimizi te’min edecek; hasılı bize
her ma’nasıyle hayat verecek olan şer’-i mübine sarılmazsak
hüsranımız helakimiz muhakkaktır.
Üç yüz elli milyonluk insan yığını nasıl oluyor da sağlam
bir eser-i hayat gösteremiyor?
Nasıl oluyor da hergün binlerce efradının hakk-ı mevcudiyyetine
hatime çekiliyor?
Bunu bilmeyecek ne var! İslam ki din-i fıtridir; onun ahkam-ı
bülendine isyan fıtratın la-yetegayyer kanunlarına
karşı isyandır.
Bunun cezası ise dünyada haybet ukbada hizlandır.
Ey ma’şer-i müslimin evamir-i ilahiyyeyi dinlememekte
biraz daha devam ederseniz büsbütün mahvolursunuz.
Allah size “İlim öğrenin kuvvet hazırlayın çalışın adaleti
düstur ittihaz edin birbirinize muavenette bulunun
hakkı tanıyın tefrikadan sakının.” dedikçe
Siz bilakis cehle revac verdiniz; meskenete düştünüz;
atalete kapıldınız; zulmü adet edindiniz; birbirinizin gözünü
oymaya kalkıştınız; haktan yüz çevirdiniz; na-mütenahi fırkalara
ayrıldınız...
Artık bu tuttuğunuz yolu bırakınız. Çünkü o sizi izmihlal
uçurumuna doğru götürüyor.
Şeriatın gösterdiği şahrah-ı felahı tutunuz. Zira sizi kurtaracak
ancak odur.
Mehmed Akif
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKİKAT
– –
Nail-i hidayet olmadığı halde haiz-i insaf bulunmasına
binaen Tarih-i Temeddün-i İslami sahibi Corci Zeydan
Efendi nevbet-i kelam bu fasla gelince işin içine fesad ve telbis
katmayarak bak ne güzel söylüyor. Kitab-ı mezkurun tercümesinden
aynen naklediyoruz; dikkatle mütalaa olunsun:
“Bu mevki’de biraz durup da –tarihçe tetebbuat icrasından
sonra– da’vet-i İslamiyye hakkında zihnimizde tecessüm
eden mütalaatı beyan etmek lüzumunu hissediyoruz. Gayr-i
müslim bazı muharrirler Hazret-i Muhammed’in sav ancak
riyaset ve teferrüd sevdasını menafi’-i dünyeviyyeye meyl ü
rağbet saikasıyle iddia-yı nübüvvet ettiğine zahib oluyorlar.
Biz ise bu zehabın husulünü tecviz eder bir sebeb göremiyoruz.
Zuhur-ı İslamiyyet tarihi açıktan açığa gösteriyor ki Hazret-i
Muhammed ancak kemal-i sıdk u ihlas ile herkesi Din-i
mürsel olduğuna halkı İslamiyet’e da’vet için evamir-i ilahiyye
telakkī etmiş bulunduğuna metin bir i’tikad ile kani’
olarak i’lan-ı da’vet eyledi. Öyle olmasa idi kendisi hakkında
reva görülen bunca mukavemete enva’-ı cefaya kabil
değil tahammül edemezdi. Nebiyy-i [zi]-şan ızhar-ı da’vet
etmeden evvel Mekke’de bilcümle ahali nezdinde büyük bir
mevki’-i hürmet ve muhabbete malik idi. Kendi akraba ve
teallukatı da umumen kendisini seviyor ve ihtiramda bulunuyorlardı.
Kendisi dahi Hazret-i Hadice’nin serveti ve icra
ettiği muamelat-ı ticariyye sayesinde müreffehen yaşamak
sildi. Hakkında her türlü işkence ve hakaret reva görüldü.
Hatta akrabaları olduklarından dolayı bütün Beni Haşim’e
meye alış-verişte bulunmamasına müttefikan karar verildi.
Ve bu ittifak bir sahifeye yazılarak Ka’be’nin dahiline asıldı.
Beni Haşim bu tazyikattan dolayı dağlara iltica etmeye ve
üç sene mütemadiyen dağ aralıklarında yaşamaya mecbur
oldular. Bu müddet zarfında ancak gizli olarak Mekke’ye
girebilirlerdi.
Hazret-i Peygamber’in amcası Ebu Talib’in himayesi
altında bulunmak sayesinde ancak bu sebat ve metaneti
gösterebildiğini iddia etmek de bizim mütalaatımızı nakzedemez.
Zira görüyoruz ki Hazret-i Risalet-penah amcasının
vefatından sonra daha ziyade sebat ve metanet gösterdi.
Halbuki o sırada halk Hazret-i Muhammed’e daha ziyade
kin ve husumet göstermeye başlamışlardı..… Eziyetleri o
dereceye vardı ki artık Hazret-i Nebi dayanamayarak kendisine
zahir olacak kimseler bulmak ümidiyle Taif’e çekildi.
Burada dahi aynı nefret ve tahkīri gördü. Mekke’ye avdet
etti. Fakat fikrinden teşebbüsatından vaz’ geçmedi………
Mekke’de ise kendi kavmini evvelkinden ziyade kendisine
hasm-ı can kesilmiş buldu. Hazret-i Peygamber’in bu ahvali
cidden şayan-ı dikkattir. Çünkü gördüğü ahval ve muamelat
üzerine ta’kīb ettiği da’vetten vazgeçe idi herkesten –açıktan
açığa kendisine söyledikleri gibi– muhabbet ve hürmet
ve ikram göreceği muhakkak idi. Fakat Nebiyy-i zi-şan bunların
hiç birine ehemmiyet vermedi. Şu halde Hazret-i Risalet-penah
neşrine teşebbüs ettiği da’vetin sıdk u sıhhatine ve
Cenab-ı Hak tarafından bu risalet ile mükellef olduğuna son
derece metin bir i’tikadla kani’ ve mutmain olmasaydı bunca
eziyetlere ve hakaretlere tahammül edemez vazgeçerdi.”
müslim bulundukları halde terbiyeleri iktizasınca İslamiyet
söylemekten geri durmuyorlar. Nasıl ki biz de kendisine diğer
bir milletin da’va-yı intisabda bulunduğu hiçbir nebiye
hürmetsizlik etmiyoruz. Dinen bununla me’mur olduğumuz
gibi terbiyemiz de bunu muktezidir.
* * *
“Iman imanı celbeder.”
Bu mukaddime burada merkūm Dozy’nin kaleminden
bila-ihtiyar sadır olmuştur. Çünkü ifade-i salifede Sultan-ı
Enbiya Efendimiz’in gayet metin ve samimi bir i’tikada malik
bulundukları i’tiraf edilmiş ve hak ve hakīkatin tezahürü
emr-i zaruri olduğu kabil-i iştibah olmayan mevaddan
bulunmuş olmasına binaen mukaddime-i mezkure bir netice-i
tabiiyye olarak meydana çıkıyor. Fakat bunu yazan kalem
bunun ihtiva ettiği hakīkati idrak etmiş olsaydı burada
durur maba’di olan isnadatı dermiyan etmekten ar eder
utanır idi. Halbuki hakīkat-i ma’ruzaya mübayeneti aşikar
bulunan şu sözler de yine o kalemden fırlamıştır:
“Muhammed efrad-ı ailesi ve ahibbası üzerinde
bunun tecrübesini yaptı. İlk evvel zevcesini tecrübe etti. Bu
dakīkadan i’tibaren Hadice bir melekü’s-sıyane gibi zevcinin
etrafında bulundu. Onunla istihza edenlere karşı tesliye
tasallutattan muztarib olduğu zaman cesaret ilham mütezelzil
olduğu vakit takviye ederdi.”
Tecrübe kimin karıdır? Ol kimsenin ki kendiliğinden bir
şey ihtira’ eder de onun neticesi ne olacağını bilmek ister.
Yoksa tuttuğu işin encamına mutmain akıbet-i haline emin
olan zatın teşebbüsatı tecrübe dairesine girmek mutasavver
değildir. Bunda şübhe yok! Şimdi bunlar madem ki Resul-i
Ekrem Efendimiz’in risalet-i celileleri Cenab-ı Hallak-ı Zü’lCelal
tarafından olmasına iman ve itminanı emr-i kat’i olduğunu
–kendi taraflarından istihrac olunan esbabdan
dolayı– i’tirafa mecbur oluyorlar bu i’tirafları akībinde ol
hazrete “tecrübe”ye kıyam fiilini isnad etmeleri garazkarane
bir tenakuz olmasında iştibah olunur mu?
HEGEL’IN MAKALESI MÜNASEBETIYLE
“TEALLÜM-I NEBI” İDDIASINA REDDIYE
– –
Cenab-ı Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem yirmi
beş yaşlarında iken Şam-ı Şerif’e ikinci bir seyahatleri daha
vardır ki bu seyahatte “Nastura” denilen rahib ile mülakat
etmişlerdi. Draper bu seyahatten asla bahsetmemiştir. Bütün
kuvve-i iknaiyyesini Bahira ile mülakat mes’elesine
sarfetmiş Cenab-ı Peygamber’in on iki yaşında bulunduğunu
nememiştir. Asıl mühim olan bu mülakat hakkında yalnız;
“Muhammed as büyüdükde Suriye’ye başka seferler daha
dahi Busra Manastırı ile misafirperver rahibleri unutulmadılar.”
Draper’in şu ibaresi im’an ile tedkīk olunursa görülür ki
teallüm-i nebi hakkında söylenen sözler hep zan kabilinden
şeylerdir. Halbuki bin üç yüz sene evvel olan bir vak’a
hakkında; “Şöyle zannolunabilir.” demek torbaya girer sözlerden
değildir. Erişmediğimiz bir zamanın ahvalini tedkīk
ve tenkīd etmenin tarikı asar ile istidlaldir tarihlerle isbattır.
Biz birçok delillerle isbat-ı müddea ediyoruz. Her vak’ayı
senesi ayı günü ile söylüyoruz. Fakat görülüyor ki muarızlarımızın
da’vaları da’va bila-delildir kuru bir iddiadır.
Eğer siyer-i nebi suret-i sathiyyede olsun nazar-ı tedkīkten
geçirilmiş olsaydı Nasturiler hakkında teallüm-i nebiye
edilecek isnad şu zikredeceğimiz “Nastura” mes’elesine
daha ziyade yakışık alırdı. İşte biz i’lan ediyoruz ki: “Ey Peygamber’e
muallim aramakla uğraşanlar! Teallüm-i Nebi’yi
mi istiyorsunuz? Bir iftirayı ediniz ki biraz yakışsın! Cenab-ı
Peygamber “Nastura” nam rahib ile de mülakat etti bu zaman
ahz-ı ulum etmek ihtimali vardır. İşte böyle söyleyiniz!
Yoksa; “On iki yaşında bir çocuk iken Hazret-i Muhammed
ahz-ı ulum etti.” demek pek uygun olmaz! Bahira ile
mülakatta hadaset-i sinn-i nebevi teallüme mani’ idi. Burada
o dahi yok! Tam teallüm edeceksin; yirmi beş yaşında bir
delikanlı birçok şeyler öğrenebilir.”
Görüyor musunuz İslamiyet’i? Bin üç yüz sene evvel nasıl
tahaddi etti ise bugün de o revnak ve letafetini muhafaza
ediyor. Çünkü bizim şübhemiz yok İslamiyet’te gizli kapaklı
şeyler bulunmaz.
* * *
Şimdi suret-i mülakatı beyan edelim de müdafaatımızı
sonra dermiyan ederiz:
Nastura ile mülakat-ı nebi:
Vakt-i saadetten evvel Mekke ahalisi ekseriyet üzere ticaret
ticaretle meşgūl idiler. En mühim menabi’-i ticaretleri eyyam-ı
mahsusada Mekke-i Mükerreme’ye gelen hüccac ile
kaim idi. Ka’be-i Muazzama Mekke-i Mükerreme ahalisinin
medar-ı maişetlerini teşkil eyliyordu. Ka’be olmasaydı her
türlü kuvve-i inbatiyyeden mahrum olan o vadide yaşamak
vardır– makam-ı hac ittihaz edilmiş olduğu için etrafdan pek
çok halk ziyarete geldiklerinden Mekke Hicaz’ın en meşhur
şehri olup her sene evkat-ı muayyenede ictima’ eden hacılar
sayesinde bir merkez-i ticaret kesilmişti. Muayyen zamanlarda
panayırlar küşad edilir bütün kabail oraya gelirdi.
Pek çok ahz ü i’talar ederler ve bundan müstefid olurlardı.
Kureyşiler her sene beray-ı ticaret iki seyahatte bulunurlardı.
Biri kışın Yemen’e digeri yazın Şam’a vukū’ bulurdu.
Bu sebebden Mekke-i Mükerreme Yemen ile Şam arasında
muvasalat-ı ticariyyenin merkezi idi.
dul kalmış Hadice namında gayet zengin bir hatun var idi
Hazret-i Hadicetü’l-Kübra validemiz radıyallahu anh a bazı
zevata karda müşterek olmak şartıyla sermaye verirdi Buna
akd-i mudarabe derler.
Bazı kimseler tarafından Hazret-i Hadice’ye; “Muhammedü’l-Emin’e
–Çünkü bi’setten evvel Hazret-i Peygamber
böylece telkīb olunurdu.– bir mikdar sermaye versen hayli
kar ve menfaat görürdün. Çünkü hem akıldir hem sadıktır.”
diye edilen ihtar üzerine Hazret-i Hadice Fahr-i Alem
Efendimiz’e külli sermaye verdi. Bu sebeble Resul-i Ekrem
Efendimiz yirmi dördüncü sene-i viladetinin Zilhiccesi
hitamına on dört gün kalarak Hazret-i Hadice’nin Meysere
nam gulamı ile akrabasından Huzeyme bin Hakim nam
zatın refakatinde kervan ile azim-i Şam olmuşlardı.
Azimetlerinden akdem Hazret-i Hadice ra gulamı Meysere’ye;
“Sakın Hazret-i Muhammed’in emrine muhalefet
etme; re’y-i rezinlerine tabi’ ol” diye emretmiş Resul-i Ekrem’in
amcaları da kafile ricaline kendisini gözetmelerine
dair tavsiyelerde bulunmuşlardı. Suriye’ye muvasalatlarınde
Busra civarına kondular. Resul-i Ekrem hazretleri orada
bir ağaç altında bulundukları hengamda mukaddema Ebu
Talib ile olan seferlerinde mülakī oldukları Bahira’nın savmaasından
bu kere Nastura nam rahib gelerek evvelki seferlerinden
dolayı tanıdığı Meysere’ye ağaç altında bulunan
Cenab-ı Peygamber’in ismini hangi kabileye mensub olduğunu
ve bazı ahvalini sual ettikten sonra; “Alamatından istidlal
edildiğine göre ahir zaman peygamberi bu zat olacaktır”
dedi Şam’a gitmekten vazgeçirdi. Emvali orada sattılar.
Bazı kitaplarda vak’a-i mülakat şu suretle yazılmıştır:
Rahib-i muma-ileyh zaten hin-i kudumlarında re’s-i saadet
üzerinde sayeban olan beyaz bulut paresini görmüş ve
merak etmişti. Sonra tahkīkı neticesinde aldığı ma’lumat
mübareklerine vardı. Kemal-i ihtiram ile mübarek başını
ve dizlerini öperek alamat-ı celilesi kütüb-i semaviyyede
mastur ahir zamanda zuhuru mev’ud Nebiyy-i zi-şan olduğuna
şehadet iman ve tasdika mübaderet eyledi. Mühr-i
nübüvveti müşahede ile bir kat daha mazhar-ı feyz ü saadet
olmasıyçün ketf-i saadetin keşfi niyazında bulundu. Nur-ı
rahşan-ı hatemi de görünce itminan-ı tam hasıl ederek kelime-i
şehadet getirdi.
Havran Panayırı’nda birkaç gün zarfında getirdikleri şeyleri
tamamen satıp alacaklarını da aldılar pek çok ticaret
ettiler. Yine kafile ile avdet buyurdular. Hatta gelirken birçok
havarik meşhud oldu. Artık onların tafsili çizdiğimiz planın
haricinde kalır. Tafsilat arzu edenler kütüb-i müdevveneye
müracaat ederler.
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVIA
– Taşrada seyahat edenler
pek iyi bilirler ki çöl halinde bulunan veya tahrib-i eşcar
cinayetinden dolayı çöl haline getirilmiş olan yerler şöyle
dursun eşcarı çok suyu bol havası sağlam toprağı umur-ı
sekeneye tesadüf olunur. Baka-yı devlet için en çok hadim
olan bir unsur ümmetin tezayüdü hakkında hiçbir tarafta
alaim-i muknia görülemez. İstilaya ma’ruz kalan memleketlerin
muhacirleriyle bazı yerlerin imla olunmasını tezayüd-i
nüfusa delil addeylemek de doğru değildir. “Müslümanları
kırıp tüketen” halin askerlik olduğu hakkında pek çok söz
ce bu sözlerin de hakīkati tasvir etmedikleri kanaat-i kamile
bana kuvvet-bahş olabileceğinden ıslah ve takviye-i neslin
esbabından addedilmek lazım gelir. Taşradan cılız cılız gelen
birçok kur’a neferatının tezkire alıp döndükleri zaman idman-ı
bedeni ve intizam-ı maişet dolayısıyla gürbüz delikanlı
şeklinde göründükleri çok kere işitilir. Hele şimdi askere
devr-i sabıka kıyas kabul etmeyecek derecede iyi bakıldığı
kabil-i inkar değildir.
Nüfusun adem-i tezayüdüne en büyük sebebin vefeyat-ı
sıbyan olduğu her müdakkıkın taht-ı tasdikındadır. Validelerin
cehlinden dolayı ziya’-ı cenin maddesinin kesret-i vukūunu
dahi bizdeki noksani-i nüfusun esbabından addedenler
vardır. Sıbyanın kuşpalazı gibi basur gibi bronşit ve verem
gibi emraz dolayısıyla ne derecede ma’ruz-ı helak olageldiklerini
ta’yin etmek etibbaya aid bir mes’eledir. Biz sıbyanın
nasıl yetişeceğinden bahsedelim. Bir frenk kadını; “Nev’-i
beşer anaları yavruya bakmak için kedi veya kuş analarının
malik oldukları hüsn-i takayyüde maatteessüf malik değildirler.”
demiş ve bu sözüyle validelerin çocuk yetiştirmek
hususundaki cehl ü teseyyüblerine telmihda bulunmuştu.
Birçok valideler kendi giydikleri kumaşa kendi yedikleri
taama çocuklarının cisim ve mi’delerinin dahi mütehammil
olacağına zahibdirler. Daha garibi kendi hastalıklarını tedavi
eden ilacların çocuklarının iltiyamını da mucib zannederler.
Avutmak üzere çocukların ağzına verilen ve her iki dakīkada
bir kere yere düşüp mikroplu tozları ağza nakleyleyen
boş emziklerden bir türlü vazgeçmezler. Gebelik alaiminin
zuhuru üzerine ve lohusalık halinin tamamıyla zevalinden
mukaddem alelade işlemeye çalışmaya mecbur kalan bedbaht
valideler dahi ıslah ve tezyid-i nesl emrine pek de yarayamazlar.
Ziyası az havası mefsud sokakları dar odaları
bodrum gibi nemli yerlerde sağlam cisim gösterişli cüsse
sahibi çocuklar yetişebilmesi adeta keramete tevakkuf eder.
Köyler sahralar gibi havası ziyası yolunda olan yerlerde
dahi sükna için lazım olan şerait-ı taharet ve nezafet bulunmazsa
hayat-ı sıbyan yine ma’ruz-ı hatar kalır.
Nüfus mes’elesi bizim için en büyük bir mes’ele-i hayat
ve memat bulunduğundan vefeyat-ı sıbyanın esbabını ted­
kīk ve vesait-ı maniasını taharriye her milletten zi­
ya­
de muhtacız. Bunu da tamamıyla hükumetin daire-i fa­
aliyyetine bırakmayalım da bu hususta kendi kendimize
bak­
maya alışalım. Bilenler ve yapabilenler bilmeyenlere ve
kudreti olmayanlara yardım etmelidir. Çünkü hayat-ı mütemeddine
maani-i şamilesi ile teavünü muktezidir.
§
Hayat-ı ictimaiyyenin
medeniyet-i hazıra mukteziyatına göre tanzim ve ıslahı
en etraflı surette müessiri telkīnat-ı va’ziyye olmak gerektir.
Muhafaza-i hayat-ı sıbyana dair olsun veya hıfz-ı sıhhat-i
ammeye müteallik bulunsun veya halkın fikr-i teşebbüsünü
uyandıracak hiss-i faaliyyetini cuşa getirecek velhasıl beynelmilel
müsabaka-i temeddünde ilerlemesini teshil edecek
hususat hakkında olsun va’z u irşadın halk üzerinde bir
te’sir-i keramet-averi bulunur. Suver-i dirin-i dindaranenin
hılafında olarak vukūa gelmiş olan teşebbüsat-ı teceddüdiyye
ve temeddüniyyenin mahkum-ı akamet olageldiğine
dair pek çok misaller gösterilebilir. Dürus-ı temeddüniyye ve
ahlakıyye ve terakkıyyeyi ayat-ı kerime ve ehadis-i şerife ile
takviye ederek nasa va’z suretinde ve bir lisan-ı saf u sadegi
üzere vermek lüzumunu ince düşünelim. Zannımca böyle
bir va’zın te’sirat-ı hasenesi yüz ceride makalatından daha
seri’ daha vüs’atli olur. İslam’a olan adavet-i mevruselerinden
dolayı çok kere tenkīd ve ta’yib eylediğimiz –hem de
bi-hakkın eylediğimiz– ruhban-ı garbiyyeden bir kısmının
o gibi hususatta mensub oldukları kavimlere ettikleri hıdemat-ı
dün-karanesine pek büyük medarı bulunmuş olduğunu da
bil-münasebe yada bir mecburiyet-i munsıfane hisseyleriz.
Fazıl mütefennin hazık hünerver heyeat-ı irşadiyye teşkiliyle
halka telkīnat-ı medeniyyede bulunmak üzere taşraya
gönderilmesi tedbirine himmet edenlerimiz bulunmayacak
mı acaba? Yazık ki hala bizde va’z u irşad gibi bir emr-i
nazik “dünyanın öküzün boynuzunda durduğunu” halka
anlatmaya uğraşan esatir-guyanın uhde-i cehlinde kalıp gitmektedir.
§
Geçen gün yevmi
gazeteler Galata’da bir makarna fabrikasının makinesinin
patladığını ve bunun gürültüsünü silah seslerine teşbih eden
halkın dükkanları kapayıp pür-telaş öteye beriye sığınmak
veya tarz-ı tekzibde muhtasarca yazıp geçtiler. Mes’elenin
bir de cihet-i ahlakīsi vardı ki ondan bahseden olmadı.
Bu şehir hamiyetsizlerin bolluğu cihetinden dünyanın en
büyük beldelerinin kat kat fevkındedir. İstediğimiz maaşı
bulamaz umduğumuz me’muriyeti alamaz veya bir suretle
menfaat-i şahsiyye ve hatta hasisemizin sekteye uğradığını
görürsek hükumetimizin dünyanın en fena hükumeti olduğunu
ötede beride söylemekten devletimizin mahkum-ı
zeval bulunduğu mülahaza-i bedhahanesini mütemadiyen
tefevvühten kat’iyyen haya eylemeyiz. Kendi içimizde bulunan
bu makūle ahlak düşkünlerine muhtelif din ve cinsten
olan ve Memalik-i Osmaniyye hakkında salim ve samimi
vatanperverlik beslemeyen bir alay haşeratı ilave eder ve
yabancı müfsid ve casuslarının teşebbüsat-ı tehyiciyye ve
tedhişiyyesini nazar-ı dikkate alırsak mülk ü milletin herc ü
mercini mucib vukūata büyük bir kısm-ı nasın dide-i intizar
dikmesine taaccüb eylememekliğimiz lazım gelir. Ezhan-ı
amme kıtal ve ısyan felaket ve tuğyan havadisiyle dolduruluyor;
her gün fenalık bekleniyor. Kendi kendisini bu derece
bedbahtlığa mahkum eden başka bir memleket daha bulunmasa
gerektir. Meşrutiyet bu memlekete ilim ve mantığa
müstenid bir hiss-i siyaset bahşetmemiş de adi bir politikacılık
hevesi vermiş. Politikacıların türrehat-ı muzırrasından
dolayıdır ki efkar-ı nas daima müsemmem bir halde. Velev
ki silahlar atılsın ve hatta beş-on kişi de telef olsun her halde
ceraid-i ağyarın muhabirlerini ihtilal ve kıtal “müjde”si
gösterenler ne kadar da namerd ne kadar da cebin adamlar
kapılanlarımız bu vatana ihanet ediyorlar demektir.
Hakīkaten meydanda tehlike olsa bizdeki ashab-ı cebanet
bilmem ki daha ne derecede ızhar-ı havf u telaş ederlerdi.
Hakīkī Osmanlı hatar-ı muhakkak karşısında bile
muvazenesini şaşırmamalı metanete malik olmalıdır. An-ı
hatarda şematet-i havf u heyecan daha ziyade mucib-i felaket
olur; sükunet ve mekanet-i merdane ise çok kere dafi’-i
beladır.
nush-ı kerimi de buna işarettir.

----
FELSEFE
----


----
MADDIYYUN VE MESLEKLERI
----

– –
Bugün Müslümanlık alemini güzelce tedkīk edecek olursak
derhal kendimizi iki müdhiş cereyan karşısında bulacağız.
Hem de nasıl buluş? Gafilane sanki böyle bir cereyanın
mevcudiyetinden bi-haberiz veyahud bu cereyanların
Müslümanlık alemine hiç taalluku yokmuş! Halbuki bu iki
cereyan nefsü’l-emirde pek mühim olduğu gibi millet-i İslamiyye
dan hiç birisi Müslümanlığın maddi ve ma’nevi terakkīsini
tesri’ etmiyor. Belki her ikisi de alem-i İslam’ın –maazallah–
Bunlardan birisi;
fikr-i sakīmini
düstur-ı hareket ittihaz ederek hiçbir hususta maziden kat’-ı
alaka etmek caiz olmadığını öne sürenlerdir. Bunlara karşı
bir mütefekkir bir sahib-i hamiyyet bir hakīkī müslüman
çıkıp da ihtiyacat-ı zamaniyyeyi anlatacak olursa derhal
ayağa kalkıp; “Ne demek? Bizim bu kadar senedir aba vü
ecdadımızdan gördüğümüz şeyi terkettirerek aba vü ecdadımızın
kıyameti koparırlar.
Diğeri ise bu fikrin külliyyen hilafınadır. Onlar maziden
tamamen kat’-ı alaka olunmasını an’anat-ı diniyye ve sair
hususatın hiç ehemmiyeti olmadığı iddia-yı batılını öne
sürüyorlar. Bu babda nokta-i nazarlarına biraz muhalif görünen
her sahib-i hamiyyete hiçbir zaman millet-i İslamiyye’nin
terakkīsinden başka emeli olmayan sahib-i vicdana
karşı fırlatacakları en büyük mermi –kendilerinin de ma’nasını
bilmedikleri– “mutaassıb!” lafzıdır.
Şu iki fikr-i sakīmden herhangi birisinin neşv ü nema
bulması memleketimiz için cidden mucib-i felakettir. Bu iki
sınıfa sathi bir nazar ile bakacak olursak nazarlarımızda layih
olacak şey bunlardan birisinin müdafi’-i din diğerinin
de naşir-i ilhad olmasıdır. Maa-haza biraz dikkat edilecek
olursa görülür ki bu iki sınıftan hiç birisinin hakayık-ı edyan
hakkında zerre kadar ma’lumatları yoktur.
Zira birisi
diyerek dini pek basit bir surette
anlıyor aba vü ecdadından kalma olan herşeyin doğruluğunu
bir Halik’a kulları irşad etmek için Sani’-i Teala tarafından
gönderilmiş bir peygambere bir “din”e adem-i ihtiyac iddiasında
bulunduklarından beşeriyetin bir “din” ile mütedeyyin
olup olmaması lüzumunu –velev ki basit bir surette
olsun– tedkīk etmek zahmetinde bile bulunmuyorlar. Bunların
“din” hakkında bildikleri bir şey varsa o da; “Din mani’-i
terakkīdir!” kelam-ı na-ma’kūlüdür.
Birinci sınıfın maksadları ma’lum; gizli kapaklı bir şeyleri
olmadığı için şimdilik bunlara dair bir şey söylemeyeceğiz.
Çünkü tedrici bir surette bunların zihinleri ulum ve maarifle
tenevvür ettikçe dimağlarında yerleşen yanlış fikirler kabil-i
Fakat ikinci sınıf böyle değildir; ulum ve fünun ile zihinlerindeki
yanlış i’tikadların silinmesi şöyle dursun bilakis neşv
ü nema bulmaya çalışıyor. “Tabiiyyun-dinsiz” namını alan
bu güruh-ı dalle ve mudılle günden güne tekessür etmekte
ve her tarafa dal budak salmaktadır. Zira hiçbir memleket
yok ki orada bunlardan birkaç kişi bulunmasın! Şurası
şayan-ı teessüf ki müslümanların bu cereyan-ı müdhişe bu
dinsizlik mezheb-i batılına karşı nazar-ı istihfaf ile bakmaları
lazım gelir iken en ziyade müslümanlar arasında neşv
ü nema buluyor; mahiyetini gayesini bilmedikleri bu mezheb-i
batılı tervice çalışanlar en ziyade müslümanlar oluyorlar.
Bunların iddiasınca beşeriyeti gaye-i saadete erdirecek
olan “dinsizlik” imiş! İnsanlar her türlü kuyudat-ı diniyyeden
tecerrüd etmedikçe terakkī edemezler imiş! Binaenaleyh
müslümanlar eğer terakkī etmek isterler ise i’tikadat-ı diniyyeyi
terketmek lazım imiş! Çünkü el-yevm mevcud olan
“din”lerin en yenisi Din-i İslam olduğu halde o bile bin üç
yüz senelik bir kıdeme malik olduğundan bu kadar kadim
zamanlarda tatbik edilmek üzere vaz’ edilen bir kanun?
şimdi kabil-i tatbik değilmiş! Bunların iddiasınca “dinsizlik”
pek yenidir. Onun için beşeriyeti saadete! eriştirecek
olan bu mezheb-i cediddir. Bunların bu iddialarının batıl ve
binaenaleyh ta’kīb ettikleri gayeden pek çoklarının bi-haber
olduğunu meydana koymak için evvela ber-vech-i ati birkaç
sual irad etmek lazımdır ki bunlara verilecek cevaplar ile
hakīkat tezahür etsin.
“Dinsiz”liğin mahiyeti nedir? Ne zaman zuhur etmiştir?
Bu fırkanın insanlar arasında neşretmeye çalıştığı –kendi
medeniyyeti takviye medeniyetin terakkīsine büyük bir hizmet
ederek başka cihete tecavüz etmemek mi? Yoksa daha
başka maksadları da var mı? Bunların tervicine çalıştıkları
mezheb mutlak “din”in erkanına mugayir mi? Yoksa hiçbir
suretle mugayir-i “din” değil mi? Alem-i medeniyyet ve
hey’et-i ictimaiyye-i beşeriyyede “din”in bahşettiği asar ve
fevaid ile bu mezheb-i cedidin te’min edeceği faide beynindeki
nisbet nedir? Eğer bu tarikat –dinsizlik– evvelden
beri mevcud bir mezheb idiyse niçin şimdiye kadar vasi’ bir
mikyasta tevessü’ etmedi? Niçin bu mezheb-i kadimi neşretmeye
sai olan mürşidler? kendilerini göstermiyorlar da
gizli duruyorlar? Eğer yeni bir mezheb ise bunu ihdas ve
kabul etmekten gaye ve faide nedir?
Eğer şu suallere tafsilen cevap verecek olursak “dinsizliğin”
mahiyeti bütün üryanlığı ile meydana çıkacaktır. Fakat
biz o tafsilatı makalat-ı atiyyeye bırakalım da şimdi münhasıran
birkaç şey söyleyelim:
“Dinsizlik”in mahiyeti hakīkati mechul bir “tabiate” arz-ı
perestiş etmektir. Bunların bulundukları mesleğe gelince:
Bu yeni bir mezheb değil belki kable’l-milad üçüncü ve
dördüncü asırda Yunanistan’da zuhur eden ve o zamanlar
“Dehriyyin” namını alan mezheb-i kadimdir.
Bunların ta’kīb ettikleri maksad bil-cümle edyan-ı mevcudeyi
mahv ederek tekalif-i şer’iyyeyi iskat ve muharrematı
ve “emval”de iştirak ve ibaha esaslarını vaz’ ve bin-netice
temhid-i mebani-i fısk u ilhad ve neşr-i asar-ı fesaddır.
Bunlar şu maksad-ı hainaneye erişmek için pek çok çalıştılar
ve hala da çalışıyorlar. Bunun için müteaddid namlar
dönüp durdular. Fakat hangi milletin içinde bulundular ise
onların ahlakını ifsad ettiler. Halbuki kendileri muslih-i alemiz
Hangi müdekkık bu tarika süluk edenlerin makasıdı
etrafında cevelan ederse onun için inkişaf eder ki bunların
serdettikleri mukaddemat medeniyet-i hakīkıyyeyi ifsad
hey’et-i ictimaiyye-i beşeriyyenin esasını bozmak zir ü zeber
etmekten başka hiçbir şeye yaramaz.
Çünkü –atiyen izah olunacağı üzere– hey’et-i ictimaiyye-i
beşeriyyenin nizam ve intizam üzere devamını te’min
eden mutlaka “din” olduğu şübhe kabul etmeyen hakīkatlerdendir.
Evet; “din”siz usul-i temeddün hiçbir vakit kavi
ve muhkem olamaz! Halbuki bu mesleğe süluk edenler için
birinci vazife edyan-ı mevcudeyi i’dam dini akīdelerin hepsini
atmak mezar-ı ademe göndermektir.
Yirmi dört asırdan beri mevcud olduğu halde bu mesleğin
şayi’ olmaması ve saliklerinin mebgūz olmalarının esbabına
gelince: İnsanları fıtraten me’luf oldukları nizam-ı ictimai –
ki kudret-i fatıranın asar-ı hikmet-i bahiresindendir– onların
meydana koydukları usul-i vahiyye üzerine daimi surette
galebe etmesinden ileri gelmiştir. İşte ancak bu esrar-i ilahiyye
sayesindedir ki nüfus-ı beşer bunların mahz-ı hakīkat
olmak üzere öne sürdükleri şeyleri mahvetmeye kıyam ediyor.
Bundan dolayı bunlarda daimi bir sebat görülmemiş
bunlar için bir dai bir mürşid kalkıp da doğrudan doğruya
bu mezhebi neşretmeye me’mur olmamıştır; hiçbir vakit de
olmayacaktır.
KILIÇ DINI
mevti aldığı esnada Yahudiye hükumetinin tahtında Yahudilerin
en akıl ve en iyi hükümdarlarından biri olan Ezekiya
var idi ve tahta İsrailiye hükumetinin inkıraz-ı kamilinden
altı sene evvel kadar çıkmış idi. Muma-ileyh zaten tahta çıktığı
zamandan i’tibaren din-i millinin takviyesine ça­
lışmaya
başlamıştı. “Ali yerleri yıktı tesaviri bütleri kırdı. Ufak ormanları
kesti. Hazret-i Musa’nın yaptığı pirinç yılanı kırdı.
Çünkü o vakte kadar Beni-İsrail onun üstüne tütsü yakarlardı.
O yalnız Beni-İsrail’in Allahı’na güveniyordu. Ve Allah
onunla idi. Nereye teveccüh ettiyse muvaffak oldu. Asuriye
hükümdarına karşı arz-ı mukavemet edip hizmet etmedi.
Filistinileri Gaz[ze]’ye kadar ve daha ileriye –nöbetçilerin
hisarlarından siperli şehre kadar sürdü.” Kütüb-i Mukaddese
şöyle naklediyor: “Bu hükümdarlardan ve tertibattan
sonra Asuriye Hükümdarı Sennacherib gelip Yahudiye diyarına
girdi. Müstahkem şehirler karşısında ordusunu kurdu
ve kazanmanın yolunu düşündü. Ezekiya Sennacherib’in
geldiğini ve Kudüs’e karşı muharebe edeceğini anlayınca
ümerasını ekabirini toplayıp şehrin haricindeki su menabiini
kurutmak tedbirini arz eyledi. Onlar da tasvib eylediler.
Böylece birçok ahali toplayıp su menabiini kurutmaya ve
ortadan geçen derenin sularını kat’ etmeye teşebbüs ettiler.
Diyordu ki: “Niçin Asuriye kralı gelip de çok su bulsun?
Bundan başka şehrin duvarlarını kuvvetleştirip kuleler yapıldı.
Yahudiye hükümdarı dış tarafda da bir sur yaparak
Kudüs’deki Millo’yu ta’mir etti. Birçok kalkanlar mızraklar
yaptı. Ahalinin üstüne muharebe kumandanları nasbedip
Kudüs Kapısı Sokağı’nda topladı.
Ve onlara kemal-i i’tidal ile metin ve şeci’ olmalarını
Asuriye kralından ve maiyyetindeki kalabalıktan ye’s getirmemelerini
tavsiye etti. “Çünkü bizimle olanlar onunla
olanlardan daha çok olacaktır. Onunla lahm ve şahmdan
mürekkeb bir kol var bizim ile ecdadımızın Rabbi muharebe
etmek üzere bulunuyor…” dedi.
Müteakıben Sennacherib’in ordusunun nasıl bir suret-i
kaddese’de tasvir olunmuştur.
Hezekiah Ezekiya yirmi dokuz senelik bir devre-i hükumet
nihayetinde vefat etti. Herkes kendisine muhabbet ve
hürmet etmiş olduklarından çok müteessir oldu. Yerine oğlu
Manasse çıktı. Lakin hun-riz bir adam olduğundan “şehre
ma’sumların kanı yayıldı. Enbiyanın şahsiyet-i mukaddeseleri
duçar-ı taarruz oldu. Hatta İşaya İsaiah Peygamberin
bir testere ile biçmek suretiyle katli bu hükümdar-ı zalimin
hareketi idi…”
Manasse elli beş sene hükumet etmiş yerine geçen oğlu
Amun da iki sene sonra kendi huddamı tarafından katlolunmuştur.
Bunu müteakıb Amun’un katilleri de i’dam ile
mücazat olunarak yerine o zaman henüz sekiz yaşında olan
oğlu Yuşiya Josiah kaim oldu. Bu hükümdar henüz pek
genç iken büyük bir asabiyet-i milliyye merbutıyyet-i dünyeviyye
gösterdi. On iki yaşında babasının tekrar te’sis etmiş
olduğu putperest ma’bedlerini tahrib ecdadının merasim-i
mezhebiyyesini iade etti ve otuz yaşında iken Mısırlılarla ettiği
bir muharebede maktul oldu. Bundan sonra birkaç hükümdar
daha geldi. Nihayet Zedekya’nın Zedekiah devr-i
hükumetinde Babil Hükümdarı Buhtunnasr Babil hükümdarı
Kudüs şehrini zabt yağma ve ihrak ettiği gibi hükümdarları
şehrine götürmüştür.
Yahudilerin tarihi işte böylece birden munkatı’ oluyor.
Bu eserimizin geçen sahifelerinde müracaat etmiş olduğum
bir müverrih Beni-İsrail ve Hıristiyaniyet Kütüb-i Mukaddesesi’nden
ma’dud bulunan Ahd-i Atik aksamından
Chronicle ’ler ile Hükümdarların Kitabı hakkında diyor ki:
“Bu sahifelerde su’-i kasdlardan hıyanet i’dam
ve muharebelerin ta’dadından başka tarihe benzer bir şey
yoktur. Museviler bir kavl-i diniye istinaden memleketlerini
kendilerine mal ettikleri Ken’aniler hakkında daima tatbika
alıştıkları zulümleri yağmaları nihayet birbiri hakkında da
tatbik eylemişlerdir. Dikkat olunursa Yahudilerin hükümdarlarından
hemen nısfını mütecavizi maktulen vefat etmiş
olduğu görülür; bununla da iktifa olunmayıp hükümdarın
maktulün bütün familyası ve eviddası i’dam olunduğu…
Halbuki:
Bu suretle tahta çıkan hükümdarın birkaç ay sonra hemen
aynı akıbete duçar olduğu ekseriya görülür.
“ Hükümdarların Kitabı ’nın ’uncu Babı’nda adedi yetmişe
baliğ çocuk başlarıyla dolu olan iki sepetin şehir kapısında
nasıl teşhir olunduğu mezkurdur.
Bunlar Hükümdar Ahab’ın çocuklarının başı olup Yehu’nun
Allah’ın adamı olan Elisa tarafından Beni-İsrail’e
hükümdar-ı meşru’ olmak üzere takdis edildiği de söyleniyor.
Hükümdar Menahem’in devri vekayiinde de –ki bu
hükümdar yalnız bir ay hükumet edebilen Şalom’u katletmişti–
Tipsa şehrini kapılarını kendisine açmadığı için mahv
ü harab eylediğini ve gebe kadınların karınlarının yarılmasını
emrettiğini görüyoruz. Bu halde kadim İbranileri nasıl bir
millet diye tavsif etmek lazım geliyor?..”***

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Bazılar; “Bu cinayet Mehmed Ya’kūb Han’ın istisvabıyla
oldu.” derler. Bazıları da; “Ya’kūb Han’ı emaretten mahrum
etmek için Veliahd Abdullah Han’ın validesi Davudşah
Han’a üç bin eşrefi verdi; o da ahaliyi teşvik eyleyerek İngiliz
sefirini öldürttü.” iddiasında bulunurlar.
Bu Davudşah Han Galicai taife-i safilesinden olup o sırada
sipehsalar idi. Çocukluğunda Despez’de çobanlık etmiş
yirmi yaşında Kabil’e gelip istihdama başlanmıştı.
Sir Louis Cavagnari’nin katli üzerine ifa-yı tahkīkat ve
sında olarak Kabil’e geldi. Ya’kūb Han istikballerine koştu
habsettiler; ba’dehu Hindistan’a gönderip Kabil ile Kandehar’a
mutasarrıf oldular.
§
Şir Ali Han’ın Ruslar nezdine yolladığı murahhaslar şunlardı:
Serdar Şir Ali Han-ı Kandehari Kadi-i Peşaveri Müfti
Şah Muhammed Münşi Muhammed Hasan ve merhum
Emir Dost Muhammed Han’ın bendeganından bazılarıyla
ümera-yı askeriyyeden birkaç zat.
Bunlar Semerkand’a geldikleri esnada Şir Ali Han
Belh’de kalıp Rus askerinin vürudunu bekliyor Rus valisi
de Şir Ali Han Semerkand’a gelecek diye menzil tedarik ve
tertibiyle meşgūl oluyordu.
Evvelce söylenildiği üzere Şir Ali Han vefat ederek bu
tedbirler bi-sud kalınca vekayi’-i cariyye hakkında ma’lumat
alabilmek için Taşkend’e gittim. Ya’kūb Han Rus valisine
bir mektup yazıp; “Pederimle akdolunan muahedatın kaffesini
emirin mektubunu Petersburg’a yollamıştı.
Emirin; “Abdurrahman’ı Semerkand’dan teb’id ederseniz
minnetdar olacağım; çünkü ondan emin değilim” mealinde
diğer bir mektubu üzerine de Rusların bana olan nazar-ı
teveccühleri değişmişti.
Ben bu tebeddülü anlamamış görünüyor ve her gün teferrücle
dem-güzar oluyordum.
Vakta ki Taşkend’e geldim Şir Ali Han’ın benden evvel
vürud etmiş olan murahhasları hakkında tahkīkat ifası için
casuslar ta’yin ederek bazı ma’lumat aldım.
Bunlar Rus askerine muavenet zımnında bazı şerait dermiyan
etmişlerdi ki Serdar Şir Ali Han Kandehar Vilayeti’ni
Ruslara verecek Münşi Hasan Kabil’deki Kızılbaş ve Hezarileri
Rusların itaatine idhal eyleyecek Müfti Şah Muhammed
bütün Galicaileri Kadi-i Peşaveri de Peşaver Suvat Bacur’daki
tekmil tavaifi taht-ı inkıyada getirecekti.
Bunları öğrenince Semerkand’a avdet ettim. Benden
sonra murahhaslar da oraya geldi.
* * *
Biraz da –Semerkand’da kendilerini himaye eylediğim–
amcazadelerim Serdar Muhammed Server Han ile Serdar
Aziz ve Serdar Muhammed İshak hanlardan bahsedeyim:
Murahhasların vürudu üzerine Serdar Muhammed Server
Han benim tarafımdan Şir Ali Han-ı Kandehari’ye bir
mektup yazdığını söyleyerek tahtim için mührümü istemişti:
– Şir Ali Han-ı Kandehari ile emsalinin yüzünü görmek
mişler diyerek mührümü vermedim. Server Han:
– Şir Ali Han-ı Kandehari Kelam-ı Kadim üzerine yemin
etti. dedi. Güldüm ve;
– Kur’an ’a inanmayan heriflerin mushafa yeminlerinden
ne çıkar? cevabını verdim. Server Han gösterdiğim delail-i
adideye rağmen mührümü istemekte ısrar etti. Ziyadesiyle
canım sıkıldığı için;
– Bu türlü eşhas ile münasebette bulunmak arzu etmem.
Onlara gidecek bir mektubu da elimle mühürlemem. Al; ne
yaparsan yap diyerek mührümü fırlattım. Server Han mektubu
tahtim eyledikten sonra Kadi Can Muhammed vedaatiyle
Şir Ali Han-ı Kandehari’ye gönderdi.
Bu herif de ünvanı kadi olmakla beraber dinsiz bir hain
halde kalbi kömür gibi kararmıştı.
Şir Ali Han aldığı mektubu okur okumaz Semerkand ceneraline
o da Taşkend Valisi Ceneral Kaufmann’a yollamış.
Beş gün geçip de Kadi Can Muhammed gelmeyince Serdar
Server Han’a;
– Mektubu mühürlemesini istemediğim halde ısrarınla
beni belaya uğrattın dedim.
Altıncı günü ata binip dolaşmaya çıkmıştık. Adamlarımdan
biri arkamızdan yetişti:
– Semerkand hakimi bir tercüman ile geldi; sizi görmek
ALTIPARMAK MEHMED EFENDİ
Elsine-i selase edebiyatına vakıf fuzala-yı üdebadan
bir zat olup Üsküplüdür. Memleketinde “Çıkrıkçızade” ve
“Altıparmak” şöhretiyle be-nam olmuşsa da ahiren ikinci
şöhretiyle teşehhür etmiştir. Nüzhet-i Cihan mukaddimesinde
be-Altıparmak” yazdığı da ikinci şıkkı te’yid ediyor. Ulum-ı
aliyye ve ‘aliyye tahsilini vatanında ikmalden sonra meslek-i
kadim-i tasavvufa da intisab lüzumunu derpiş ederek Üsküp
Kal’ası’nda defin-i hak Tarikat-i Bayramiyye ricalinden
Şeyh Ca’fer Efendi’ye bey’atle gaye-i tasavvuf olan tasfiye-i
vicdana da muvaffak oldu. Ba’dehu İstanbul’a gelerek bir
müddet bugün de meşher-i ilm ü fazilet bulunan Fatih Cami’-i
Şerifi’nde hadis tefsir tedrisiyle neşr-i fazilet ve iktisab-ı
şöhret eyledi. Daha sonra “Mısır”a rıhletle buradaki tedrisiyle
de kadr-şinas ulema-yı Arabın enzar-ı takdirlerine mazhar
olarak ifa-yı hacc-ı şerif için canib-i Hicaz’a azimet ve
ba’de edai’l-hac yine Mısır’a avdetle ke’l-evvel ulum-ı ‘aliyye
tedrisiyle meşgūl olup tarihinde irtihal-i dar-ı beka
etti. Cenazesi bir cemm-i gafir tarafından kaldırılarak “Suk-ı
Gar”da bina-kerdesi olan mescid haziresine defnedildi.
Asar-ı fazılanesi:
Altıparmak : Meşahir-i ulemadan Molla Miskin’in bir
mukaddime dört rükün bir hatime üzere müretteb siyer-i
enbiya ve siret-i Cenab-ı Mustafa’dan bahis Ma’aricü’n-Nübüvveti
fi-Ma’arici’l-Fütüvveti ismindeki Farisiyyü’l-ibare
eser-i meşhurunun tercümesi olup matbu’dur. Bu eser Koca
Nişancı Mustafa Bey tarafından da Dela’ilü’n-Nübüvveti’l-Muhammedi
ve Şema’ilü’l-Fütüvveti’l-Ahmedi ismiyle
tercüme olunmuştur.
Tercüme-i Nigaristan-ı Gıfari : “Gıfari” şöhretiyle benam
Ahmed bin Muhammed el-Kazvini’nin tarih-i İslam
yü’l-ibare eser-i ma’rufunun tercümesi olup ismi Nüzhet-i
Cihan ve Nadire-i Devran ’dır ki şayan-ı istifade asardandır.
Nüshaları İstanbul kütübhanelerinin bazılarıyla kütübhane-i
acizide vardır. Nigaristan-ı Gıfari fuzala-yı Osmaniyyeden
şair-i meşhur Şeyhülislam Yahya Efendi tarafından da tercüme
olunmuştur. Fuhul-i ulemadan Muinüddin İsferaini’nin
de Ebi Said Bahadır Han-ı Cengizi namına Nigaristan isminde
Farisiyyü’l-ibare bir te’lifi olduğu gibi Allame-i Rum
Tercüme-i Sittin li-Cami’i’l-Besatin : Asl-ı eser Hüccetü’l-İslam
te’lif-i makbulü olup tercümenin bir nüshası Köprülü Kütübhanesi’nde
mevcuddur.
Kaşifü’l-Ulum ve Fatihu’l-Fünun : Şerhu Telhi­
sı’l-Ma’­
ani tercümesi olup bir nüshası Kütübhane-i Umumi’de vardır.
Bu tercümenin mukaddimesindeki; “Nice resail-i dakīka
tasnif ettim.” ibaresinden anlaşıldığı üzere sahib-i tercümenin
ta’dad ettiğimiz asarından başka da eserleri olduğu anlaşılıyor.
Teracim-i ahval kitaplarımızın bazılarında meşhur
Mutavvel ’i de tercüme ettiği muharrerse de manzur-ı acizi
olmamıştır.
Nüzhet-i Cihan mukaddimesindeki eş’arından:
Kar u barı akılin daim hata-puş olmadır
Ayb-bin olmak revadır Servera cahillere
Dide-i insaf ile nazır olan ehl-i kemal
Nisbet etmez şeyn ü aybı bir nefes kamillere
HUTBE VE MEVAİZ

----
HUTBE
----

Ali Şeyh
Reha-kar ve Ulvi Teşebbüsler:
BURSA’DA DARÜŞŞAFAKA
TE’SISİ MÜNASEBETİYLE
Yevmi gazetelerin Haziran tarihli nüshalarını gözden
geçirenler şübhesiz şuunat-ı yevmiyye arasında şu birkaç
satırlık yazıları okumuşlardır:
“Dersaadet Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyyesi tarafından
Bursa’da bir darüşşafaka mektebi te’sisine teşebbüs
edilmiştir. İşbu mektebe alınacak talebeye ameli ziraat ve
baytar dersleriyle ulum-ı diniyye okutturulacak ve mektepten
me’zun olacak efendiler köylere muallim ta’yin edileceklerdir.”
Münevver ve nevvar bir cem’iyetin bir hey’et-i mübeccelenin
sakin ve sakit vakūr adımlarla mefkuresine doğru
yürümekte olduğunu tebşir eden bu birkaç satırlık yazı
şüb­
he etmem ki benim gibi birçok kimselerin de kalblerini
çırpındırmış pek çok ruhları nuşin ümidlere düşürmüştür.
Hay u huy-ı siyasiyyat arasına karışan bu yazıları ben
atide vukūa getirecek daha parlak ve muazzam teşebbüsatın
azade-i alayiş bir başlangıcı gibi telakkī etmek istiyor
ve öyle olmasını bütün kalbimle ümid bütün varlığımla
temenni ediyorum.
Bu diyar-ı tarumarda dört seneden beri parlak i’lanlar
şa’şaalı resm-i ibtidalarla birçok teşebbüsata girişildi.
Fakat aradan vakit geçtikçe evvelki hahişler söndü geçici
hevesler hararetini gaib etti. Ortaya hiçbir eser konulamadıktan
maada bu gibi hayırlı işlere teşebbüs edeceklerin
Şark’ta hayat-ı ferdiyyet o kadar kökleşmiştir ki bunun
derin cüzurunu söküp çıkarmak müt’ib ve medid birçok
mesai sarfına tevakkuf eder.
Bu sebebe mebnidir ki asil ve metin bir terbiye-i fikriyye
verilmedikçe nesl-i atiyi de cem’iyet hayatıyla ünsiyet peyda
ettirmek müşkil olacaktır.
Beş-on münevver gencin bir araya gelerek büyük bir
heves ve hahişle başladıkları herhangi bir teşebbüsün neticedar
olamaması cem’iyet hayatına olan temayülün suri
daha doğrusu taklidi olmasından bilakis ferdiyetin daha
çok nafiz ve daha çok hakim bulunmasından neş’et etmektedir.
Baştan başa bir feyfa-yı nadani olan koca bir iklimin
tenviri atıl ve sefalet-zede bir milletin kurtarılması öyle geçici
hevesler ferdi teşebbüslerle hiçbir vakit mümkün olamaz.
Azim ve basiretkar nevvar dimağlardan müteşekkil cem’­
feyi tahammül edebilirler ve etmelidirler.
Kitlenin bi-eman ihtiyaclar altında ezildiğini akūr yoksullukların
merhametsiz dişleri arasında kemirildiğini görüp
dururken azimkar bir hahişle nafi’ ve müsmir teşebbüsata
girişileceğine siyasiyat ve ihtirasatın gavga-yı bi-suduna
atılanlar ayıldıkları zaman pek feci’ bir manzara karşısında
bulunacaklarını acaba hiç düşünmüyorlar mı?
Hatıra getirmek istemiyorlar mı ki bu manzara-i fecia-nüma
karşısında kendileri de tab-aver-i tahammül olamayarak
eriyecekler biteceklerdir. Bugün cihan-ı İslam
baştan başa cehalet atalet gibi sakīl iki kabus altında
eziliyor.
Bu iki müdhiş kurt hun-aşam dişleriyle müslümanların
uruk-ı zindegisini parçalıyor kemiriyor; menabi’-i hayatiyyesini
emiyor kurutuyor.
Bütün bu hali bilen gören feci’ akıbeti takdir eden münevver
dimağlar ise ihtirasat ve siyasiyatın serab-ı nuşini arkasında
koşmaktan kendilerini alamıyorlar.
Şahsi emellerden gayr-i meşru’ hırslardan sıyrılarak
kıy­
metdar zamanlarını dindaşlarının kardeşlerinin tenvir-i
dimağīsine atalet ve sefaletten kurtarılmasına hasretmek
lüzum-ı mübremini hissedemiyorlar.
Acaba öksüz evladlarının müsmir bir terbiye almasına
bir sahra-yı nadani olan memlekette nurlu çiçekli vahalar
semeredar ve feyzli san’athaneler te’sisine çalışmak zamanı
hala gelmedi mi?
Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye şu büyük ve Huda-pesend
teşebbüsü ile mütefekkirin-i milleti ağniya-yı ümmeti
meydan-ı faaliyyet ve semahate da’vet ediyor.
Her türlü şahsi ve siyasi ihtiraslardan tecerrüd ederek
sırf ilmi ve ictimai bir gaye ta’kībi için saha-i cihada atılmak
arzusuyla titreyen kalbler birleşir metin ve azimkar kollar
tevhid-i mesai ederlerse az zaman içinde hayret-bahş muvaffakıyetler
tecelli edeceğine şübhe etmemelidir. Darüşşafaka
buna bir misal-i paydar değil midir? Milletin hatıra-i
terem zevatın himmetleriyle teessüs eden “Darüşşafaka” bu
vatana pek çok kıymetdar vücudlar yetiştirmiştir. Pençe-i biinsaf-ı
sefalet altında sarsar-ı bi-eman-i ihtiyac karşısında
ezilmeye ebediyyen sönmeye ma’ruz nice zekalar ne kadar
ma’sum dimağlar bu dar-ı şefekatin zir-i sakf-ı irfan-nisarına
sığınarak iktisab-ı kemal etmiş vatana nafi’ ve kıymetdar
birer vücud olarak yetişmişlerdir.
Salih Zeki Emin Ferid ve Hüseyin Remzi Beyler gibi
milletin medar-ı iftiharı olan sahib-i fazilet mütefenninler İsmail
Safa Ahmed Rasim Beyler gibi nezih edibler bu dar-ı
feyzin millete yadigar-ı kemalat-nüması değil midirler?
Bursa’da te’sisi mutasavver olan darüşşafakanın da
mem­lekete büyük kardeşi gibi faziletkar gençler yetiştirme­
sini temenni edelim. Cem’iyet-i Tedrisiyye te’sis edilecek bu
yeni mektebin programını muhit ve ihtiyacat-ı mahalliyyeyi
nazar-ı i’tibara alarak tanzim edeceğinde şübhe yoktur. Esasen
gazetelerdeki yazılar da bunu te’yid ediyor. Cem’iyet-i
Tedrisiyye’nin bu mübeccel ve peyamber-pesend teşebbüsü[nü]
alkışlar ve muvaffakıyetini temenni ederiz.
Bu mühim teşebbüs kalbleri saadet-i milliyye temennisi
şübhesiz alkışlarla istikbal edilecektir.
Fakat mütefekkirin-i millet mütemevvilin-i ümmet bu
hayırlı teşebbüsü yalnız alkışlamakla mı iktifa etmelidir? Bu
gibi mühim teşebbüsata fikren malen ibraz-ı muavenet etmek
her müslümanın vezaif-i vicdaniyyesinden değil midir?
Bu yolda atılacak hatveler sarfedilecek gayret ve servetlerin
ferman-ı celili ahkamında dahil olduğuna tereddüd
edilebilir mi?
Nazargah-ı hayretimize her gün yeni bir harika-i fenniyye
vaz’ eden garblılar vatanlarını bu gibi heye’at-ı kiramın
teşebbüsat-ı azim-karanesiyle kurtarmışlardır. Avrupa’nın
Amerika’nın neş’e-dar ufuklarını ruh-nüvaz ve şetaret-engiz
zevklerini bırakarak Arabistan’ın ekalim-i yabisesine koşan
oralarda mektepler san’athaneler te’sis ile temdin namı altında
bedevilere zerk-ı efkara çalışan hey’etlerin misyoner
cem’iyyetlerinin bizim zararımıza olan azim ve faaliyetlerinden
olsun yazık ki bir hisse-i intibah alamıyoruz. Cem’iyet-i
Tedrisiyye-i İslamiyye bugün yalnız Bursa’da değil Memalik-i
Osmaniyye’nin her tarafında darüşşafakalar darüleytamlar
açmalı değil midir? Memleketin en yüksek en necib
simalarından müteşekkil olan hey’et-i muhtereme bu ümniye
Bugün Bursa’da i’la edilmek istenilen bünyad-ı ma’rifete
yarın Konya’da Manastır’da Erzurum’da Bağdad’da
Şam’da da birer kaşane-i irfan terfik etmeyi kim bilir ne kadar
düşünmüşler ne kadar arzu etmişlerdir?
Fakat… Evet; fakat ne çare ki yar yok yar-ı mededkar
yok!..
Biz herşeyi hükumetten beklemek hastalığından kurtulamaz
gömmeliyiz.
Her yerde her memlekette bu gibi ilmi sınai zirai ictimai
ve temdini teşebbüslere daima ahalinin münevver
sınıfı rehber olur; hükumetler de bu hey’etlerin mesaisini
teshile hizmet ve muavenet ederler.
Her türlü ihtirasat ve amal-i siyasiyye fevkınde olmak
üzere lüzum-ı teşkilini Sebilürreşad ’ın geçen nüshalarından
birinde arzetmiş olduğum “hey’et-i tenviriyye-i milliyye”ler
edecek hey’etlerdir.
Efrad-ı milleti hasis ve sefil temayüllerden nefret-engiz
ve adi ihtiraslardan kurtararak müsmir ve feyzdar bir saha-i
faaliyyete sevkedecek olan hey’et-i tenviriyyeler halkta
cem’iyet fikrinin tenmiyesini ferdiyet meylinin azalmasını
te’min edeceklerdir.
Ancak o vakit muhiti kaplayan kabus-ı atalet dağılarak
milletin pişgah-ı azmine vasi’ bir saha-i faaliyyet açılır. Zinde
ve münevver gençler bu saha-i faaliyyette metin ve seri’
adımlarla evc-i terakkī ve tekamüle doğru kat’-ı mesafe ederek
geçtikleri uğradıkları yerleri huzemat-ı irfanlarıyla nur-ı
ma’rifete garkederler.
Bursa Darüşşafakası’na alınacak yetim ve bi-kes çocuklar
bu dar-ı feyzin agūş-ı irfanında perverişyab-ı kemal
olduktan sonra feyyaz dimağları metin bazularıyla milleti
kurtarmaya bi-kes köylülere nevvar ve azimkar birer veli-i
müşfik olmaya koşacaklardır. Ne ulvi teşebbüs ne
mübeccel netice!.. Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye’nin bu
feyyaz ve müsmir teşebbüste muvaffak olmasını teshil ve
temenni etmek bu uğurda her türlü fedakarlıktan çekinmemek
bütün müslümanlar için bir vazife-i mukaddese bir
vazife-i hamiyyettir.
NİSAİYYUNDAN CEVAD SAMİ BEY’E
AÇIK CEVAP
Beyefendi!
Mayıs sene tarihli mektubunuzu aldım. Cevabını
makalemin hitamına ta’lik ettim. İstediğiniz tarzda cevap veremediğime
müteessifim. Mes’ele şahsi değil. Bütün bir millet-i
muhterem vücud-ı dini ve millinin –ırkan Arnavud olduğum
halde– cazibe-i i’caz-ı tevhid ile –elhamdülillah ala-ni’meti’liman
ve’l-İslam– bir uzv-ı zi-hayatı bulunuyorum. Vazifenin
takdiri ise her türlü derece-i takdirin fevkındedir. Makaleme
amik bir teessür-i vicdan ile –muvakkaten– hitam verdim.
“ Sebilürreşad Mecmuası’nda iki haftadan beri “Bizde
Nisaiyyun Nasıl Türedi?” ünvanlı makaleler yazıyorsunuz.
Tarz-ı tahririnizden gayet alim Estağfirullah! ve dindar bir
zat… olduğunuz anlaşılıyor.” diye büyük bir teveccühle söze
başlarken; “Lakin ilmin şart-ı evveli la-yuhtiliğe kalkışmamaktır.
“Ben ne söylersem ayn-ı hikmet muvafık-ı şeriat’tir!
Benim fikrimi kabul etmeyen dinsiz hain-i millettir.” diye
ortaya atılmak alim bir adama yakışır mı?” cümle-i istidrakiyyesiyle
ve ma’nidar bir istifham-ı tevbihi ile o büyük
teveccühünüzü geriye alıyorsunuz. Görülüyor ya!; bu pek
açık bir tenakuzdur. Evvela ilmin hem de vasf-ı gayet ve
kemaliyle –tebcil sonra da tevbih ve techil?! “İlmin şart-ı
evveli la-yuhtiliğe kalkışmamaktır...ilh.” demek; “Sen cahilsin
henüz ilim ne demek olduğunu bilmiyorsun. Bilsen
la-yuhtiliğe kalkışmaz da’va-yı enaniyyet etmezsin.” ta’birinin
üslub-i diğeridir. Hame-i irfanınız nasıl oldu da daha ilk
satırlarda böyle bir tenakuza düştü? Elbette bunu sormaya
hakkım vardır. Fakat müsaade edin de cevabını ben vereyim:
Hakaik-ı bedihiyyeyi ihtiva eden o makaleyi siz tasdik
ve belki takdir edecektiniz. İlk kelimat-ı teveccüh-karaneniz
buna delildir. Bu sözlerde bir gayr-i ihtiyarilik gizleniyor. Çe
faide ki içine düşmüş olduğunuz muhit fikrinizi bulandırdı;
hissinizi boğdu şaşırttı; sizi elim bir tenakuza düşürdü.
Sizin bu mütenakız sözleriniz ayniyle bir hastanın tabibine:
Siz mesleğinizde fevkalade mütehassıs ve hazakat-i kamile
teşhis-ı maraz ve usul-i tedaviden bi-haber denecek kadar
cahilsiniz. Çünkü vermek istediğiniz ilac fenn-i tıbba muvafık
değil. Siz onu kendi vahimenizin tazyikıyle tertib ettiniz.
Bir de şimdi; “Benim bu ilacım son derece muvafık-ı fendir
fevkalade müessirdir; içmezseniz ölümünüz muhakkaktır.”
da’va-yı hod-kamanesinde bulunuyorsunuz. İçmediğim
halde beni “Ölümünüz muhakkaktır” diye tehdid ediyorsunuz.
Bu bir tabib-i hazık ve mütehassısa yakışır mı?” demesine
benzer. Zavallı hasta!
Bu teşbih-i beliğ –ihtimal ki– sizin hoşnuza gitmez. Fakat
Azizim! Alim; tabib-i ruhanidir. O ruha arız olan emraz-ı
ma’neviyyeyi tedavi eder. Cismani hastalıkların ba-husus
emraz-ı dahiliyyenin tedavisi –sorunuz!– bir tabibi ne kadar
yorar! Evvela marazı teşhis etmek sonra onun ilacını
bulmak mikdar-ı fennisini ta’yin etmek ne kadar belini
büker! Cüz’i bir sehv ufacık bir hata hastayı ölüme kendisini
de kanunun pençe-i intikamına teslim eder. Emraz-ı
cismaniyyenin teşhis ve tedavisi bu kadar güç tabib için bir
namus hatta hayat mes’elesi olursa ya ruhani hastalıklar!..
Hummadan müdhiş vebadan taundan mühlik bir maraz-ı
uzv[un] hastalığından haberi yok. Şiddetle in’ikar ve afiyette
olduğunu muannidane iddia ve iddiasında ısrar ediyor. Tabibine
–hazakatini tasdik ve teslim ettiği halde yine– cehalet
etmeyenleri misyoner şakirdi namıyla tevsim ediyorsunuz?”
diye muahaze ederek vahşet ve nefretle memzuc nazarlar
fırlatıyor.
Bir hasta için en büyük musibet marazını inkar etmesi
tabibini gayz u tehevvürle koğmasıdır. Bir tabib için de en
müşkilü’l-iktiham derd en vicdan-suz azab böyle bir hastanın
tedavisine me’mur olmasıdır. Biçare tabib tedavi etsin;
nasıl?.. Çekilip gitsin; mümkün mü? Hastasını nasıl göz göre
[göre] ölüme terketsin?
yorum. Belki gözle görülen el ile tutulan hakayık-ı mahsuse-i
bedihiyyeden bahsediyor ve kanun-ı ilahi olan Cenab-ı
Kur’an -ı Hakim’in –acizane– terceman-ı ahkam-ı evamir ve
nevahisi olmaya çalışıyorum.
Emin olmalısınız ki bir tabib sehv ü hatadan ne kadar
korkar bir mahi-i hayat sıfat-ı katilesiyle kanunun pençe-i
kahrına düşmekten ne kadar titrerse Allah ve kıyamet gününe
o dehşetli günün mahkeme-i kübrasına şiddet-i hesabına
hevl-i azabına kalben ve ruhan inanan bir mü’min alim
ondan yüz bin kat ziyade lerze-nak-i havf u haşyet olur.
Lisan-ı akdes-i Cenab-ı Peyamber-i a’zamiden olmak üzere
rivayet olunur ki:
“ Eğer insan öldükten
sonra duçar olacağı ahvali bilse yediği her lokmayı içtiği
her yudum suyu gözyaşlarıyla ıslatır ve sinesini döğer; içine
zehir olur gider. Fakat ahval-i maba’de’l-mevti bilmez de
zevk u safa içinde kemal-i huzur u rahatle bol bol yer içer;
zavallı gafil!” Cami’-i Sağīr İmam-ı Süyuti’nin
Burada kanunun pençe-i adaletinden tahlis-i giribana
timas kabil; orada muhal ender-muhal. el-Yevmü’l-ahir öyle
hevl-engiz öyle hıred-suz bir gündür ki insan ef’al-i cinaiyye-i
dünyeviyyesini bütün kuvvetiyle inkar etmek isterken
aleyhindeki şahidleri yine kendisinde görür. Görür ki lisanı
elleri ayakları aleyhine şehadet eder. İşte Kur’an -ı Hakim;
Sure-i Celile-i Nur

Ellerin ayakların nutku istib’ad mı
olunuyor? Dil namına bir et parçasına meziyet-i nutku veren
Cenab-ı Kadir ale’l-ıtlak neden o meziyeti ele ayağa göze
kulağa veremesin? Sen insan iken sadayı sinematografa alır
sahibini ufacık bir kutu içinde gizlemiş kadar bir harika-i iktidar
gösterirsin de seni yaratan Allahu Ekber neden eli ve
ayağı söyletemesin? Sen şu ayet-i celilede
terakib-i münifesinin
nazm-ı mukaddesi üzerine atfına
dikkat et. Bu atıf diyor ki: “Allah’ın indinde el ve ayağın
lisandan bir farkı yoktur. Lisanı söylettiği gibi el ve ayağı da
söyletir.” Akıl için bunda istib’ad edecek zerre kadar bile bir
garabet yoktur. Bilakis pek tabiidir. Ma-ba’de’l-mevte inanmayanlar
omuz silkerek istihfaf ve istihza ile gülenler ölümü
de inkar edemezler ya! Nihayet günün birinde o
dehhaş pençe-i mevtin tırnakları arasına düşeceklerini ister
Kıymetli canları o nazenin o “çıt kırıldım?!” vücudlarının
her zerresinden ayrı ayrı çekilip alınır kıvrım kıvrım
kıvrandırır inim inim inletirken aileleri evladları akrabaları
döşekleri etrafında hıçkırıklarla hüngür hüngür ağlar yaka
yırtar saç yolarken yine omuzlarını silkerek istihfaf ve istihzalarla
safa???ya karşı ebediyyen yumarken yine omuzlarını silkerek
Sure-i Celile-i Vakıa
[ - ] nazm-ı ezelisinin meal-i pür-melalidir.
Şimdilik bize ölümün i’tiraf-ı can-sitanı kafidir. Üst tarafını
da gördükleri vakit lütfen?! ikrara tenezzül ederler.
rı yazan ömründe bir misyoner görmemiş hiçbir ecnebi
mekte­
binde tahsil etmemiştir. Elhamdülillah müslümanım
ve sa­
labet-i diniyyem yerindedir.” demek salabet-i diniyye
sa­
hibi yani: Dininize pek kavi pek muhib pek sevdazede
hakīkī bir müslümansınız. Oh… ne a’la! Buna ben de; “Elhamdülillah!”
derim. Fakat bilirsiniz ki bu bir da’vadır; sıhhati
delilden müstağni değildir. Madem ki salabet-i diniyye
sahibisiniz madem ki dininizi tebcil ve takdis ediyorsunuz
o halde sevdavi bir aşk-ı iman ile sevdiğiniz dine bigane
kalan Türklük’e İslamiyet’e yan gözle bakan milliyetinizi
diyanetinizi sevmeyen misyoner şakirdleriyle nasıl oluyor da
birleşiyorsunuz? Bir taraftan misyoner şakirdliğinden ecnebi
mektebinden tahsilden teberri ederken yine nasıl onlarla
akd-i rabıta ediyor nasıl fikirlerini muvafık-ı akl ü hikmet
buluyorsunuz? Doğrusu bu sözlerinizde de –darılmayınız!–
sarahate karib bir tenakuz görüyorum. Hem; “Elhamdülillah
müslümanım ve salabet-i diniyyem yerindedir.” demek
hem de; “Biz mani’-i temeddün ve terakkī olan İslamiyet’­
ten kurtulup da Avrupalılaşmadıkça kabil değil adam olmayız?!”
hezeyanlarını savuran misyoner şakirdlerine dest-i
muhadenet ve musafatı uzatmak bilmem nasıl mümkün
olabilir? Ahibbanızdan biri çıksa da veliyyü’n-ni’met-i vücudunuz
aleyhinde tefevvühat-ı lisaniyyede bulunsa yüzü­
nüze karşı pederinizi tahkīr etse ne yaparsınız? Kalbiniz cerihadar
olmaz vicdanınız kanamaz mı? Artık miyanenizde
dostluk uhuvvet kalır mı? Farz-ı muhal olarak kırılmasanız
dostluğunuzu muhafaza etseniz pederiniz de bu çirkin hadiseden
haberdar olsa size ne der ne nazarla bakar? Beyefendi!
Bahsimizde tecavüz gören pederinizden yüz bin kere
sevgili olmak lazım gelen dininizdir. Dinini gerçekten seven
onun dostuna dost düşmanına düşmandır. Salib Hilal’i sevmiyor;
nerede galebe çalarsa vahşiyane ve akūrane ayakları
altında eziyor. Bu hal ile Hilal Salib’e nasıl dest-i meveddetini
uzatır? Diyorsunuz ki: “Fakat milletimi vatanımı sevdiğim
devletimizin bekasını tehlikeye koyacağına yakīn hasıl eylediğim
tinin öz milliyetini teşkil eden İslamiyet’tir. İslamiyet aradan
çekilince milliyet de vedaı çeker. Bu hakīkati makalemde de
söyledim. Hal-i esef-iştimalleri devletimizin bekasını tehlikeye
koyacağına yakīn hasıl ettiğiniz kadınlarla kimleri murad
ediyorsunuz? Misyoner şakirdlerini mi? O İslamiyet’ten müsta’fi
madamları Müslümanlık’tan mütecerrid kontesleri mi?
“Ahlak ve adab-ı milliyye vahşi bir taassubun akūr bir
cehaletin mahsul-i evham ve hayalatıdır. İnsanın fazileti ahlaksızlıktır…”
diyen filozof misleri mi? Bunlar gerçekten devletimizin
bekasını tehlikeye koyacaklarına hiç şübheniz olmasın.
Türkistan’dan Buhara’dan Cezayir’den Tunus’tan
Rusya’dan gelen din kardeşlerimiz yüzleri kulaklarının –elmas
küpelerini göstermek için– ardına kadar açık tuvaletli
saçları meydanda kolları dirseklerine kadar çırçıplak gerdenleri
memeleriyle beraber gayet ince ve seyrek bir tüy
tül altında en namuskar insanların bile cazib-i enzar-ı şehveti
guya çarşaf diye kullandıkları –nisvan-ı gayr-i müslimenin
bile hiddet ve hicab ile yüzlerini çevirdikleri– inadına dar
kösteklenmiş kısrak gibi ayağıyla sıçratan eşkal-i tabiiyyesiyle
gösteren bir İslam kadınından başka herşeye benzeyen bu
garib mahlukları görünce; “Aman ya Rabbi! Bizim dört yüz
milyonluk alem-i İslam’ın kıblegah-ı Hilafet-i Mukaddesesi
diye selamet ve saadetine gece gündüz gözyaşları dökerek
dua ettiğimiz yer burası mı? İstanbul’un muhadderat-ı İslamiyyesi
bu nisvan-ı firenge taş çıkartan u’cubeler mi? Bir
daha bunlar için ağlamak hayır dua etmek mi? Tevbeler
olsun ya Rabbi!” nedametleriyle elleriyle yüzlerini kapayarak
kaçıyorlar. Memleketlerinde bu gördükleri manazır-ı
vakahat ve rezaleti anlatıyorlar alem-i İslam’ı merkez-i Hilafet-i
Muhammediyye’den alehissalatü vesselam bu yegane
devlet-i Kur’an iyyeden soğutuyorlar. Anadolu içlerinden
gelip de Kadıköyü’ndeki hayasızlıkları aşüftelikleri… gören
müslümancıklar ağlayarak la’netler okuyarak dönüyorlar.
Sonra dahili düşmanlarımız müslüman köylerine gidiyorlar;
o saf yürekli köylü dayılara; “İstanbul Avrupa medeniyetini
kabul etti. Hele kibarları hanelerinde kaçı göçü kaldırdı.
Yakında kadınları evlerinden kafesleri sırtlarından çarşafları
bütün bütün atacaklar; sizin kadınlardan da kaldıracaklar.
Türkiye Avrupalılaşacak; erkekleri kadınlarıyla kol kola gezecekler?!”
diyorlar. Zavallı köylüler; “Ya… Demek hepimizi
gavurlaştıracaklar ha? Demek dinimizi hepten kaldıracaklar;
öyle mi?” diye müfsidlerin yüzlerine şaşkın bakakalıyorlar.
Bütün bu tezvirat-ı mel’unaneyi inkılaba ve inkılabiyyuna
azv ü isnad ederek ehl-i imanı bu güzelim inkılabımızdan
tebrid ve tenfire çalışıyorlar. Arnavudluk’a da serpilen fesad
tohumları miyanında en irisi yine bu madam ve madmazellerin
eşkal-i frenk-perestaneleri İslamiyet’ten teberrileri
oluyor! Daima inkılabiyyunu ittihad-ı ümmet müessislerini
dinsizlikle enzar-ı umumiyye-i İslamiyyede teşhire ittihad-ı
kılabiyyunun ise bu misyoner şakirdleriyle zerre kadar bile
alaka ve münasebeti olmak şöyle dursun bilakis onlardan
son derece müteneffir.
Dinsizlere tevcih-i reviyyet yeni çıkdı
Evvel yok idi işbu rivayet yeni çıkdı
Milliyyeti nisyan ederek her işimizde
Efkar-ı Freng’e tebaiyyet yeni çıkdı
Hasbihal-i teessür-iştimaliyle –daha altmış sene evvel–
bunlardan acı acı şikayet eden milletin natıka-i irfanı terceman-ı
vicdanı dimağ-ı hükumeti nasıye-i bülend-i fazileti
merhum Ziya Paşa inkılab-ı Osmaninin ilk müessislerinden
değil mi? O zaman ruh-ı milliyyetimizin bu misyonerlerden
ne kadar nefret ve istikrah ettiğine; “Türkler cahil ve mutaassıbdır.
Terakkīlerine İslamiyet mani’-i yeganedir.” gibi
merhum-ı müşarun-ileyh hazretlerinin Terkib-i Bend i’ndeki
şu beyitlerden daha vazıh delil mi olur? Efsus ki müslümanlar
ekseriyetle bu elim hakīkati bilmedikleri için bütün fenalıkları
bi-gayri hakkın mukaddes inkılabımıza muhterem
ni’metini ni’met-i hürriyyet ve hakimiyyetini ayaklar altına
alıyorlar; pek azim küfran-ı ni’met ediyorlar. İnsan buna
nasıl kahretmez? Nasıl dil-hun olmaz? Uğruna feda-yı can
ettiğimiz ve bi’d-defaat ölümle kucaklaşarak i’dam olunmak
vartalarını geçirdiğimiz mukaddes inkılabımızın birkaç südü
bozuk masru’u’l-vicdan mesmumü’r-ruh misyoner şakird
ve şakirdeleri yüzünden lekelenmesine zerre kadar vicdan
ve imanı iz’an ve irfanı olan nasıl tahammül eder?
nuz cem’iyetin himayesiyle müftehir ve mübahi bulunduğu
kadınların –kendi ta’biriniz vechile– hal-i esef-iştimalleri!
Öyle bir hal-i felaket-meal ki gerçekten devletimizin bakasını
tehdid ediyor. Kangrenleşmiş bir uzuv gibi vücud-ı
milleti kemiriyor.
Siz kendi dilinizle sözünüzle tutuluyorsunuz. Eğer gerçekten
dininize aşık milletinize muhib vatanınıza meftun
bakınız! Devletimizin bekasını tehlikeye koymak isti’dadını
gösteren unsur-ı nisvan ahlak ve adab-ı milliyyeyi vahşi bir
cinnetle inkar eden bu mürebbiye-perverdeleri bu misyoner
şakirdelere mi yoksa Din-i Celil-i İslam üzerine terbiye
olunmuş hakīkī muhadderat-ı ahavat ve mesturat-ı zevcat
ve benatımız mı?
Biz –ulema-yı mütefekkirin– nisvanımızın hal-i hazırından
beyan-ı hoşnudi ediyoruz zannolunmasın. Cenab-ı
Kur’an -ı Hakim’in kadınlarımıza te’min ettiği hukūk ve
vezaif-i ictimaiyye ve medeniyyeden bir çoğu zalam-ı cehalet
essifiz. Bu hukūku aramak meydana çıkarmak sahibesine
vermek herkesten evvel ulemanın vazifesidir. Çünkü mes’uliyet-i
ma’neviyyenin en ağır kısmı ulemanın boynundadır.
Fakat bir ailenin erkeği cahil olursa kadınına ne kalır? Mürebbi-i
evvel erkektir kadın değil. Asırlardan beri sürüklenip
gelen bir silsile-i cehaletin kesilecek halkası kadınlık değil
erkekliktir.
Asr-ı mes’ud-ı Cenab-ı Risalet-penah-ı a’zamide alehissalatü
vesselam fevc fevc dahil-i daire-i İslamiyyet olan
Arabların erkekleri okutulurdu. Onlar da gider evlerinde kadınlarını
kızlarını okuturlardı.
Halife-i Sani Hazret-i Faruk-ı Ekrem radıyallahu anh
evlad-ı sahabeye hitaben söyledikleri şu;
“ Ey evlad-ı
ashab! İhtiyarlamadan din ve dünya ilminde tefakkuha
çalışınız. Veliyy-i ni’met-i İslamiyyet ve insaniyyetimiz
sallallahu aleyhi ve sellem efendimiz hazretlerinin ashab-ı
güzini ihtiyarlıklarıyla beraber ilm-i dine çalıştılar.”
söz ne kadar ma’nidardır! O bahtiyar
sabıkīn-i İslam’ın bölük bölük takım takım huzur-ı akdes-i
cenab-ı rahmeten li’l-alemine alehissalatü vesselam gelerek
kemal-i ta’zim ü tekrim ile arz-ı ihtidaları nail oldukları
beyaz belleri bükülmüş o muhterem o fedakar ihtiyarların
mektep çocuklarını tanzir eden tahsilleri göz önüne getirilsin.
Acaba bu –maziye aid– manzaraya ağlamayacak göz de
göz müdür? Öyle göz hiç olmasın daha ehven!
yakamızı kurtarıp hayatın agūş-ı saadetine atıldık. Heyhat!..
Giribanımız yine cehaletin pençe-i bi-emanında; sürüklüyor
yine o mezara sokmaya çalışıyor. Nerde inkılab! İnkılab
dimağda ruhda olursa işte ona hakīkī inkılab denir.
On Temmuz’dan sonra bazı yerlerde Cem’iyet Kulübü
esnaf-ı memlekete gece dersleri açtı. Eğer ciddi tutulmuş ve
bütün muhit-ı vatana ta’mim edilmiş olaydı ne kadar güzel
olacaktı. Biri geldi a’mayı uçurumun kenarından aldı caddenin
ortasına getirdi iki hatve atmadan Mart’ta bir hain
geldi; “Yolu sapıtmışsın uçuruma doğru gidiyorsun” diye
müdhiş bir girdab-ı irticaa sevketmek istedi. Bu zavallının
selametini isteyen gözlerini açar.
Biz daha ferda-yı inkılabımızda başımızı ellerimizin içine
alıp derin derin düşünecektik. Hayat-ı millimizi tehdid eden
hatta bazısı ruhumuza kadar sokulan anasır-ı muzırrayı zehirli
mikropları tedabir-i hakimane ile vücud-ı millimizden
çekip alacak idik. İşte bu mikropların en semdarı en mühliki
mürebbiler misyonerlerdir. Bunlar şecere-i milliyyetimizin
körpe dallarını zehirliyorlar. Milletimizi bel’ ve mahv edecek
yabancı milliyetler telkīh ediyorlar. Bu kadar bedihi bu
kadar tehlikeli bir muzır unsurun içimizde bırakılması maksad-ı
semdar mikroplar hala muzaaf bir faaliyetle çalışıyorlar hala
etfal-i İslam’ı zehirleyip duruyorlar. Ya o bedbaht çocukların
pederlerine ne demeli? Anasır-ı gayr-i müslimeden kavmiyetlerine
gösterdikleri ifrat-ı muhabbetlerinden çocuklarının
terbiyeleri üzerine nasıl titremekte yabancı? bir terbiyeden
ne kadar sakınmakta bize karşı ne vaz’iyetler almakta olduklarından
olsun ibret almıyorlar! Bir Rum çocuğu bir Bulgar
yavrusu evvela kendi lisanını kendi kavmiyetini öğreniyor;
dimağı Rumluk’la Bulgarlık’la işba’ ediliyor. Bu şaşkın
babalar ise bilakis ciğerparelerini mürebbilere misyonerlere
teslim ruhlarını Fransızlık’la Almanlık’la İngilizlik’le tesmim
ediyorlar. Artık akıl olsun da bunlardan hayr u meymenet
dine milliyete muhabbet vatana aşk u sevda beklesin! Evet;
beklesin: Hem de yetişmiş gelinlik kızlarının Paris’e firarlarını
beklesin! Ne söylüyorsunuz Allah aşkına?! Bunlar bu faci’
hakīkatler benim zade-i fikrim mahsul-i hayalim mi? Lütfen
makalemi –fakat bi-tarafane bir i’tidal-i vicdan ile– bir daha
mütalaa ediniz! Makalem her satırı hatta her harfi üzerine
eşk-i teessür dökülmeye layık bir levha-i hakīkattir. Siz
azimini istikbal daha faci’ bir surette gösterecektir.
GALİB DEDE İÇİN YAPILAN
Hak gazetesinin Cumartesi günkü nüshasında “Baykuş”
serlevhalı ve “Şehabeddin Süleyman” imzalı yine bir buçuk
sütun yazı münderic idi.
mealini andıran ve baykuş feryadını –
kerahet-i edasına göre– avaz-ı bülbül sandıran bu nağmeler!
Geçen hafta yazdığım cevabın guya cevabı olmak üzere karalanılmış.
Tahirü’l-Mevlevi ile Şehabeddin Süleyman Efendi’yi bilenler
kendilerini pek iyi tanıdıkları cihetle zat-ı mes’eleye
taalluku olmayan ve sırf şahsıma tecavüzden ibaret bulunan
o türrehata mukabele etmeyeceğim. Çünkü o yazılara
mukabele etmek yazanın seviyesine inmek olacağı gibi
Nasreddin Hoca’ya sibahat dersi vermek tarzında muarızımın;
“Sizi Sebilürreşad ’ın ta’kīb ettiği gaye-i güzin ve mübarek
düşecek. Yalnız Şehabeddin Efendi’nin; “Baykuş bu hafta
yine öttü… Bu sada-yı meş’um biraz sussa en mukaddes
hislerin en necib arzuların tezahüratı için bir sabah-ı nevin
bir sabah-ı güzin doğsa…” diye acıklı çığlıklar koparmasının
sebebini izah edeyim:
Ma’lum ya; Şeyh Galib merhum için bir ihtifal-i edebi
yapılacağı Hak gazetesiyle i’lan edilmiş ve nasıl yapılacağına
dair bir de program neşrolunmuştu.
Vadisinde tertib edilmiş olan bu frenkçe merasimin bir
Osmanlı payitahtında ve bir İslam ibadethanesinde kabil ve
şayan-ı icra olmadığına dair ilk makaleyi ben yazdım. Cevap
verdiler ve teşebbüslerini müdafaa değil bana tecavüz
ettiler. Bit-tabi’ ben de sertçe mukabelede bulundum.
Bunun üzerine son makale yazıldı ve; “Bu sada-yı meş’um
biraz sussa” temennisi ızhar edildi. Çünkü bu müretteb ihtifali
yapamayacaklarını –dediğim gibi– müslüman mahallesinde
salyangoz satamayacaklarını anladılar. Kaşane-i
hülyaları yıkıldı saha-i emelleri harab ü türab oldu. Tabii
benim nida-yı ikazımı baykuş sadası telakkī ettiler. Ne ziyanı
var? Hazret-i Bilal’in Ka’be üstünde okuduğu ezanı duymamak
“Müretteb ihtifallerini yapamayacaklar.” dedim. Evet;
yapamayacaklar. Zira Receb’in yirmi yedinci Cuma günü
Galata Mevlevihanesi her hafta ve her günkü gibi züvvara
küşade bulunacak. Gelenlerden kimse bilet ve da’vetname
sormayacak. Her ferd kisve-i mu’tadesiyle gelip dergaha
girebilecek. Öğle ezanı okununca Cuma namazı kılınacak
namazdan sonra mevlid-i şerif okunacak. Veladet Bahri’ni
müteakıb Şeyh Galib’in;
Sen Ahmed ü Mahmud u Muhammed’sin efendim
Hak’dan bize sultan-ı müeyyedsin efendim
Na’tı inşad edilecek. Ba’dehu mukabele icra edilerek
hitamında –taraf-ı şahaneden ihsan buyurulup– mihrab
dahiline konulmuş olan sitare-i şerife alınacak tekbirat ve
ta’zimat ile türbeye gidilip hazret-i şarihin sandukası üzerine
konulacak. Ondan sonra da türbe pişgahında bir dua kıraeti
ve bir gülbank keşidesi ile bu ihtifal-i mukaddese nihayet
verilecektir. Bu tertibatı Çelebi efendi hazretlerinin;
Eylül sene
Post-nişin-i Dergah-ı Hazret-i Mevlana
Veled-i Hazret
Telgrafnamesi ve Galata Mevlevihanesi post-nişini efendi
hazretlerinin ifadesi vechile maa’ş-şükran i’lana mübaderet
ediyorum.
tamadığım maksad merasimin bu suretle yapılması ve hissiyat-ı
vatanperveraneyi takviye için yapılacak ihtifalin vatandaki
usul ve teamüle muvafık olması idi. Fe-lillahi’l-hamdü
ve’l-minne.
ne artık münakaşata hitam verilmesi lazım gelirse de Baykuşname
!nin alt tarafındaki “Bir ikaz-ı necib”i yazan “muhibban-ı
Mevleviyye’den Üsküdarlı Şeyh Ebu’l-Hasan Hüsnü
en-Nakşıbendi el-Halidi” Efendi’nin bu kahve döğücünün
hınk deyicisi olan ibnü’z-zaman aziz hazretlerinin nutk-ı
şeriflerinde! mi’de bulandıracak bazı cihetler bulunduğu
rine iğtiraran ber-vech-i ati bazı ma’ruzata ictisar ediyorum:
Ünvanı irfanından büyük efendim!
Hasbe’l-meslek bilmeniz lazım gelir ki: Gaye-i tarikat saha-i
ma’rifettir. Derecat-ı ma’rifetin ibtidası da insanın nefsini
bilmesi yani haddini tecavüz etmeyecek derecede mertebe
ve mikdarını öğrenmesidir. Maatteessüf görüyorum ki
nazarınız bu ibtidai dereceye de vasıl olamamış ve erenler
mikdarınızın haricindeki işlere karışmaya ve aklınızın ereceği
ermeyeceği şeylerden bahse çalışmaya kalkışmışsınız.
Bilmem kimlere hulus çakmak için benim mütalaatımın
sırf taassubdan ileri geldiğini söylüyor ve menakıb-ı evliyayı
okuyup okumadığımı soruyorsunuz? Evliya-yı kiram
hazeratının bazı menakıb-ı celilesini acizane okumuş olduğumu
ez-cümle tarik-ı haceganın ecille-i ricalinden bulunan
“Abdülhalik Gocduvani” hazretlerinin; “Ya olduğun gibi görün
ya göründüğün gibi ol” irşad-ı arifanesini ziver-i hafıza
eylediğimi söylemekle isbat ederim.
Şahım! Ehl-i ihlas olması lazım gelen erbab-ı tarikata
huluskarlık yakışmaz. Meşayih-ı izamın vazifesi: Li-maksadin
hakīkati tağyir etmek değil levme-i laimden bile çekinmeyerek
hasbeten lillah irşadat-ı halisanede bulunmaktır.
Yazık ki nazarınız bu hususta ehlullahın meşreb-i hudasına
değil “Şeyh Necdi”nin meslek-i hevasına ittiba’ ile “müfti-i
macin”lik ediyorsunuz. İhtifal-i sabık edebi hakkındaki
mes­ned ve müttekanız sağlam olmadığı için sizi ve peyre­
vanınızı çürük tahtaya ayak bastırmış. Buhara ahalisinin
“Şah-ı Nakşibend” hazretlerini ziyaret için müzeyyen elbise
ve siyah bayraklar ile “Kasr-ı Arifan”a gitmeleri Cenab-ı
“Ahmed el-Bedevi”nin türbe-i şerifesi civarında toplananların
da azim cem’iyetler tertib etmeleri Galib Dede için yapılması
tasavvur edilen alafranga merasime sened olabilir
mi?
Sanihatınız galiba istiğrak esnasında zuhur etmiş. Bilirsiniz
ki bunlara “şathiyyat” derler ve zahir-binanı mezlaka-i
neye öyle yapmadınız? Nev-niyaz dervişanınızdan yahud
daha sizi layıkıyla tanımamış olanlardan tenk-havsala bulunanların
yolunu vuracağının ve kendilerine;

dedireceğini düşünmediniz mi?
Bir de; “Hakīkī kelimesiyle Mevleviliği hizb-i cedid hizb-i
atik namıyla ikiye mi taksim etmek istiyor” sualinde
bulunuyorsunuz. Ben de zat-ı reşadetinize sorayım: Şimdi
de mürşidlik ve müftilikten politikacılığa mı heves ettiniz?
Vazgeçiniz imanım! Politikacılığın örf-i avamda müdahinlik
ma’nasına geldiğini düşününüz. Müdahene etmek
Türkçesi kavuk sallamak sizin gibi kisve-i evliya labislerine
ve üç tarikatten makam-ı irşad calislerine yaraşmaz. Siz
hizb-i cedid ile hizb-i atikdan bahsedeceğinize kuşe-i ferağınızda
bir hizb Kur’an okuyup vatan ve milletin selametine
dua ediniz ki asıl vazifenizi ifa eylemiş olasınız.
“Bir zamanlar aynı asar-ı taassubla mürşid-i ali-himem
Şeyh Nazif kolu diye mecazi ve hakīkī sözleriyle Mevleviliği
Aman erenler!
Arzı bilmez la-haladan la-meladan bahseder
Susturun söyletmeyin sufiyi bi-ca söylüyor!
Ve;
Değil kerametini şeyhi almayın hiçe;
Bakın da ibret alın mürşidin dalalinden!
diyeceğim geliyor.
Mevlevilik’i ikiye ayırmak isteyen kimlerdir? Şeyh Nazif
kolu ne demektir? Vakıa biz Şeyh Nazif Efendi’yi göremedik.
Lakin müşarun-ileyhin zamanına yetişenler hala mevcud.
Bize inanmazsanız onlara sorup tashih-i akīde eyleyiniz
ki Mevlevilik’in öyle dalı budağı kolu bacağı yoktur. Dosdoğru
bir meslek-i irfandır ki altı yüz bu kadar seneden beri
o tarik-ı ma’rifette zuhur eden ekmelin zerrat-ı müncezibe
gibi Şems-i Mevlana’nın şua’-i hak-iltimaında mahv ü müstehlek
olup kalmıştır. Yalnız sizi yanıltan bir saçma vardır ki
tebdilü’ş-şekl li-ecli’l-ekl vadisinde dolaşan bazı serseriler tarafından
çıkarılmış “Şemsilik” “Veledilik” i’tibar-ı merdududur.
Guya Şemsiler meşreb-i aşkı Velediler meslek-i zühdü
Hakīkatte ise Sultan Veled hazretleri Cenab-ı Şems-i
Tebrizi’nin de halifesi olduğu cihetle Şemsilik ile Veledilik
Mevlevilik’ten başka bir şey değildir.
kinize tenezzülden müteali bulunan mebahise karışmaktan
şitab ediniz ki nazarınıza;
demesinler. Bakī:
Nüshan maraz-ı aşka ilac eylemedi hiç;
Ey şeyh-i keramat-füruş! Ez de suyunu iç!
Hakk ’ın Pazar günkü nüshasında da; “Dedegan-ı
Mevleviyye’den on beş kişi namına Ali Rıza Dede”
ve “Yenişehirli Şair Avni Bey hafidi muhibban-ı Mevleviyye’den
Hüseyin Avni” ünvan ve imzalarıyla iki varaka vardı.
Ali Rıza Dede ile Hüseyin Avni Bey re’y ve mütalaalarında
serbest bulundukları için yalnız kendi namlarıyla vekalet
ettikleri zevat hesabına söz söyleyebilirler. Lakin birinin;
“Tahirü’l-Mevlevi’nin Mevleviler namına haksız ve bi-lüzum
tecavüzüne iştirak edecek hiçbir Mevlevinin bulunmadığını
kemal-i cesaretle ityan” etmesi diğerinin de; “bu gibi gayr-i
mantıkī i’tirazatın Mevlevilik’in şahsiyet-i ma’neviyyesi ile
hiçbir münasebeti olamayacağı” iddiasında bulunması asıl
gayr-i mantıkī ve şayan-ı taaccüb görülecek efkar-ı müteceddidaneden
olsa gerektir.

MÜHLİK BİR MARAZ
Tarih-i İslam ariz u amik bir surette tedkīk edilirse akvam-ı
mühlikin iftirak ve ihtilaftan ibaret olduğu tebeyyün eder. Şu
marazın asar ve tezahüratını ta bidayet-i İslamiyyet’te müşahede
eylemek kabildir. Hazret-i Resul-i Ekrem’in vefatı günü
bile şu müdhiş maraz kendisini gösterdi. Eyyam-ı cehalete
has ve ruh-ı İslamiyyet’e taban tabana zıd olan şu hal İslamiyet’in
vasıta-i zuhuru olan Zat-ı Mübarek’in vefatı dakīkasında
bile tecelli eylemeye başladı. Fakat ruh-ı Nebevi ile
müteneffis ve hakayık-ı İslamiyye’yi hamil bulunan birkaç
zat-ı meali-sıfatın himmetleri sayesinde eyyam-ı cehalet hissiyatı
bu kere de mağlub edildi. Makam-ı Mualla-yı Hilafet’e
lerinde; “İslamiyet’i kabil-i zeval olan cesed-i mübarek-i Muhammedi’den
addedenler için İslamiyet artık bitti yoktur.
Fakat İslamiyet’i beşeriyetin saadetini mütekeffil bir silsile-i
hakayık-ı asumaniden addedenler için İslamiyet ebediyyen
bakīdir ve işte biz şu İslamiyet’i ibka ve neşr vazifesi ile mükellefiz.”
siyakında beyan-ı efkar etmişlerdi.
Filhakīka İslamiyet’in başında tezelzül ve tereddüd-i napezir
bir kuvve-i hakime-i ma’kūle ve meşrua ile bütün
gaye-i mukaddeseye doğru sevkeden Ebubekr-i Sıddik
Ö­
mer ibni Hattab radıyallahu anhüm gibi muktedir zevat
bulundukça tarih-i beşeriyyette emsali na-mesbuk ve hakīkaten
mu’cize-nüma bir faaliyet bir iktidar ibraz eyledi.
Zira hayat-ı ictimaiyye milliyeti mütehalif u mütezad
ve iradat u temayülat-ı şahsiyyeye malik olan milyonlarca
nüfusun ictima’ ederek bir kitle-i vahide teşkil etmeleri için
en birinci şart en umde esas nizam ve intizama riayet etme­
leridir.
Nizam ve intizamı te’min için de iki kuvve mevcuddur.
Birisi kuvve-i kahire-i kanun diğeri ise vicdan-ı milli! Evvelkisi
bir kuvvet-i maddiyyedir ki hudud-ı tabiiyyesinden
çıkmak temayülatında bulunan iradat-ı şahsiyyeleri derhal
hudud-ı mezkure dairesine sevkeder. İkincisi ise bir kuvvet-i
ma’neviyyedir ki insanları kendi temayülat arzu ve irade-i
şahsiyyelerini bir maksad ve gaye-i aliyyenin istihsali için
menfaat-i umumiyye yolunda feda etmeye sevkeyler.
biz şu iki kuvvetin de aynı derece hakim olduğunu görüyoruz.
Yukarıda arzettiğimiz gibi vefat-ı Nebevi’yi müteakıb
eyyam-ı cehalete mahsus ahval ve alamat kendilerini göstermeye
başladılar. Zuhur-ı İslamiyyet’e kadar müteferrik ve
müteharib kabail-i vahşiyyeden ibaret olan Arablar İslamiyet
sayesinde bir kitle-i vahide bir millet-i muktedire şekline
girmekteler iken vefat-ı Nebevi münasebeti ile eski hal
ve evza’ yine başgöstermek isti’dadında bulundu. Rüesa-yı
kabail eski vaz’iyetlerini ahzetmek arzusunda bulundular;
ötede beride kıyama isyana şüru’ ettiler. İslamiyet’ten bile
haric oldular. Medine’de Ensar ile Muhacirler arasına hilafet
mes’elesi münasebeti ile sokulmuş olan niza’ u şikak da
şu ahval-i umumiyyenin başka bir tecelli bir tezahüründen
du.
ni İslamiyet’e vakfetmiş olanların kaffesi hemen tehlikenin
azametini derkederek bütün kuvvetleri ile izalesine koyuldular.
Evvel be-evvel Faruk-ı A’zam’ın ittihad-ı ara ile intihabıyla
vicdan-ı milliyi taşıyanlar içinde ihtilaf ve şikak bertaraf
edildi. Şimdi sıra kuvve-i kahire-i kanuna geldi. Ebubekr-i
Sıddik Ömer bin Hattab zamanlarında kavaninin bütün
efrad-ı ümmet hakkında siyyanen ne derecede şiddetle tatbik
edildiği cümlece ma’lumdur. İşte bu münasebetle şiraze-i
vahdeti bozmak temayülatında bulunan ve sırf eyyam-ı
cehalete mahsus olan iradat-ı ferdiyyeler daire-i ma’kūleye
sevkedilerek tarih-i İslamiyyet en zerrin sahifelerini şu iki
halife-i zi-şanın eyyamında haiz oldu.
Fakat eyyam-ı cehalet ruhu henüz bütün bütün mahv ü
nabud edilememişti; hava-yı nesimide geziyordu kendisi
Osman ibni Affan radıyallahu anh hazretleri tarafından ibraz
edilen ufak bir za’f-ı mizac temayülat ve iradat-ı şahsiyyeler
tu. Bu hal Ali ibni Ebi Talib hazretleri zamanında daha ziyade
kesb-i şiddet etti. Cemel Sıffin Nehrevan muharebeleri
ve faciadar sahifeleridir. Havaricin zuhuru Kerbela vakıa-i
müdhişesi Yezid ve Haccac ibni Yusuf gibi hakimlerin sahne-i
men bozulduğunu ve bir herc ü merc-i umuminin anarşinin
kaim olduğunu gösteriyor.
Ali ibni Ebi Talib’in katili olan İbni Mülcem’den kerimesi
Hazret-i Zeyneb; “Babam halifeyi niçin öldürdün?” diye
sordukda katil; “Ben halifeyi öldürmedim Ali’yi öldürdüm;
el-hükmü lillah!” diye cevap verdi.” Bugünkü Avrupa anarşistleri
başka bir şey söylemiyorlar. Anarşi cari ve hükümran
olan bir yerde ne vicdan-ı millinin ne de kavaninin tatbikına
meydan kalmaz. Anarşiye karşı konulacak yegane kuvvet
bir herc ü merc-i umumi içinde yekdiğerleri ile çarpışmalarına
karşı yegane çıkabilecek kuvvet yine bir irade-i vahide-i
kahire olabilir. Beni Ümeyye ve Beni Abbasiyye zamanları
hakīkat-i halde İslamiyet’in esas ve erkan-ı hükumet hakkında
vaz’ etmiş olduğu kavaide tamamen muhalif olan bir
usul-i istibdadın te’sisinden başka bir şey değildi ve bu da
çaresiz idi. Üstad-ı fazıl Manastırlı İsmail Hakkı Efendi hazretlerinin
Sıratımüstakīm sahayifinde tarih-i İslamiyyet’e aid
neşretmiş olduğu tetebbuatta buyuruluyor ki: “Arablardan
birisi Haccac Ebu Yusuf’a: Sen Faruk-ı A’zam zamanına
yetiştin; adaletini gördün. Niçin o halife-i zi-şana imtisal etmezsin?
demiş. Buna cevaben Haccac da demiş ki: “Faruk-ı
A’zam zamanında Eba Zer vardı; sen Eba Zer ol da ben de
Ömer olayım!”
Şu ufak cümle tam bir hikmet-i hükumettir! İbni Mülcemlerdir
ki Yezidleri doğuruyor. İstibdad anarşi… yekdiğerlerinin
şerik ve refik-i gayr-i mufarıkıdır. Anarşi olan
yerde mutlak istibdad olur ve istibdad hakim olduğu mahalde
mutlak anarşi vücud bulur. Tarih-i İslamiyyet’i tedkīk
ediniz; zahiren kavi muktedir bir hükumet-i müstebiddenin
mevcudiyetine rağmen batınen umumi bir herc ü merci bir
adem-i intizamın hükümranlığını görürsünüz. Rüesa kabail
akvam ale’d-devam yekdiğerleri ile çarpışmaktadır. Daima
bir seylab-ı hunindir ki akıyor. Hatta düşmana karşı gönderilen
asakir-i İslamiyye arasında şu halet-i ruhiyye berdevam
olarak rüesa arasında istirkab kanlı facialar
çarpışmalar hiçbir zaman eksik değildir.
rette sükūtuna başlıca sebeb de şu ahval-i ruhiyye olmuştur.
Endülüs’te İslamiyet’in suret-i inkırazını Hindistan’da
hükumet-i İslamiyyenin sukūtunu Afrika-yı Şimali’de Asya-yı
Garbi’de bu kadar İslam saltanatlarının tarih-i izmihlalini
der-hatır ediniz; hep aynı sebebi aynı hali görürsünüz.
Biz müslümanlar ihtirasat infialat temayülat-ı şahsiyyemizi
menafi’-i umumiyyeye feda etmek hassasına malik değiliz.
Bizim en büyük en mühlik hastalığımız marazımız da bundan
muz zilletler musibetler bile bizi ikaz edemiyor.
Manastır vakıa-i elimesi bugün her bir müslümanı ta
ruh-ı kalbinden cerihadar etmelidir. Biz şu vakıanın mübaşirleri
tarafından dermiyan edilen müddeayat ve mütalebatın
mahiyeti hakkında beyan-ı efkar etmeyeceğiz. Bunların
hak olduğunu teslim e[t]sek bile yine şu hakkın istirdadı
sahib-i vicdan bir sahib-i iz’an bulunduğunu bile tasavvur
etmiyoruz. Eğer bugün ser-i karda Abdülhamid bile bulunsaydı
ve memleketin içinde bulunduğu gavail ve müşkilatla
beraber bir de böyle bir gaile ika’ etmiş olsaydılar biz bila-tereddüd
şu gaileyi ika’ edenleri –kim olursa olsun– hamiyetsizlikle
vasfederdik! Zira bugün bütün Osmanlıların bütün
müslümanların üzerine yegane bir vazife tahmil edilmiştir
ki o da karşımıza çıkmış olan bizim mevcudiyet-i milliyye
ve diniyyemize bile hitam vermek niyetini beslemekte bulunan
düşmanla müttehiden ve müttefikan pençeleşmekten
şu düşmanı bertaraf edinceye kadar herşeye sabr u tahammül
etmeliyiz. Bizde bir vicdan-ı milli İslamiyet’in şu son
nişanesi olan Hilafet-i Osmaniyye’yi muhafaza etmek kaygusu
var ise –böyle hareket etmeliyiz. Bugün hesab vakti
değildir. Katil katile bile el vererek düşman-ı umumiye karşı
çıkmalıdır. Zira maazallah düşman galebe çalarsa düşman
vatanı makhur ve menkub ederse bugün is’af ettireceğimiz
müddeayat ve mutalebattan bile hiçbir behre ve semere göremeyiz!
Halbuki işte mevsimsiz vakitsiz yapılmış olan şu
gibi harekattır ki düşman için en ziyade medar-ı zafer ve
galebe olabilir! Şu gibi harekattan sakınalım ki göklerde ervah-ı
enbiya kan ağlıyor!!
DARÜLHILAFE’DE
SEBILÜRREŞAD CERIDE-I İSLAMIYYESI’NE
Ma’ruz-ı daileridir ki;
Matbuat-ı Osmaniyye ve İslamiyye arasında mündericat-ı
ciddiyyesiyle kesb-i temeyyüz ve zir-i idare-i fazılanelerinde
ferideleri bilumum üsera arkadaşlarımla mutalaa olunmak
arzu edildiğinden lütfen irsal buyurulmasıyla bir derece hal-i
esaretten mütevellid ye’s ü kederlerimizin ref’ ve tatminine
himmet ve inayet buyurulmasını temenni eder ve bu vesile
Haziran
Kampanya nam kasabada kışlada mukīm üsera-yı
Osmaniyyeden Çekmeceli Komiser Muavini
* * *
SEBILÜRREŞAD
Ceridemiz hakkındaki teveccühat-ı aliyyelerine teşekkürler
ederiz. Risalemiz maal-iftihar takdim olunmuştur; ba’dema
da gönderilecektir. Muhterem kardeş
teremi es-Seyyid Ahmed el-Kebsi hazretlerine gönderilen
mektubun aynen tercümesidir:
Birader-i azizim Yahya el-Kebsi; selam ve tahiyyattan
sonra: Ma’lum-ı alileri olduğu vechile ecnebiler daima
ahali-i mutia-i İslamiyyeyi iğva ve iğfale sai ve enva’-ı hiyel
ü desayis isti’malinden gayr-i halidir. Bazı müslümanlarımız
dahi bu iğfalata kapılarak yekdiğerine karşı ika’-ı zarar
etmekte ve ahiren gelecek mazarratın derecesini hesab ve
ta’yin eyleyememekte ve düşmanın bundan istifade ederek
bugün cümlesini mahv ü perişan eyleyeceğini teyakkun
edememektedirler. Bu halin İslamiyet’in mahvını intac eyleyeceğini
tahattur edemedikleri gibi bu hareketleriyle düşmanın
muvaffakiyetine hizmet etmekte olduklarını da anlayamamaktadırlar.
Her sahib-i akl ü iz’an edna bir mülahaza ile vukū’ bulan
kaffe-i harekatın bir desise-i ecnebiyye mahsulü olduğunu
ve bütün ecnebiler müslümanların aleyhinde yekdiğerine
hafiyyen ve celiyyen muavenet etmekte bulunduklarını görmemek
ve bunun netayic-i vahimesini anlamamak kabil değildir.
me’kulat ve melbusatta ve ifadat ve beyanat ve harekatta
taklid etmekte ve bunlardan muavenet ve müzaheret görmekte
ve ahali-i İslamiyye arasında ika’-ı şikak u fesad eyleyecek
beyanatta bulunmaktadırlar.
Ne olurdu bu gibi adamlar ahkam-ı diniyyeden olan teavün
ve tenasur kavaidine riayet ve aralarında vukūa gelmekte
olan niza’ ve şikakı bertaraf etmiş ola idiler. Efkar-ı
umumiyye-i İslamiyye te’sirat-ı hariciyye neticesi olarak
Meclis-i Meb’usan’da teşekkül eden fırkaların birbirine karşı
aldıkları vaz’iyetten fevkalade müteessir ve müteellimdir.
Hele müntahibler biz meb’usan-ı kiramı zarar-ı ammı
ye ve i’mar-ı Memalik-i Osmaniyye’yi tezyid edecek olan
Seyyid İdris’e gelince: Bunun ahval ve harekatı vaktiyle
size yazılmış ve bir kısmı evrak-ı havadisle neşredilmiş olduğundan
tafsilatına hacet yoktur. Yemen Kıt’ası mülk-i mevrus-ı
Osmanidir. Burada hakimiyet-i İslamiyye-i Osmaniyye
emsalinin bi-inayetillah taarruzundan masundur.
Seyyid Dahyani el-Kasımi’ye gelince: Bunun kaffe-i
bilad ve kılaı ve hatta Ümm-i Leyla namındaki hısn-ı hasini
zabtedilmiş ve kendisi Asir’e firar eylemiştir.
HABEŞISTAN MÜSLÜMANLARI
Mesafenin uzaklığı muvasalatın suubeti sebebiyle Habeşistan’daki
müslüman kardeşlerimizin ahvalinden hemen
bi-haber kalmışız; Habeşistan’ın ahvaline nizamatına usul-i
san Efendi’nin burada bulunmasından bil-istifade el-Hilal
muharriri muma-ileyhin ma’lumatına müracaat ile atideki
ma’lumatı istihsal etmiştir. İşbu ma’lumattan Habeşistan
müslümanlarının ahvaline kari’lerimizin bir dereceye kadar
vukūf hasıl edeceğini me’mul ederiz.
* * *
Habeşistan üç kısma münkasemdir.
Kısım İkinci Menelik’in maskat-ı re’si ve Habeşistan’ın
makarr-ı idaresi “Emhara”dır; . Kısım “Cala” . Kısım
“Necra”dır.
tiyan valiler vardır.
Müslüman valilerin birisi es-Sultan Muhammed Davud
Ebu-Cafar’dır. Bunun makarr-ı hükumeti Cala kısmında
kain Cama’dır. İşbu sultan yakın bir zamana kadar istiklal ve
hürriyet-i tammeye malik idi. Ahiren Habeşistan’a inkıyada
mecbur edildi ise de şimdiye kadar hakim olduğu vilayetin
umur-ı dahiliyyesine müteallik hususatta tasarrufat-ı mutlakayı
haiz bir çok imtiyazatı hala bakīdir.
ahalisinin cümlesi müslümandır. Bu memleketlerde akıl
dirayet ve salabet-i iman ve diyanet ile ma’ruf birçok ulema
ve mütefekkirin-i İslamiyye vardır. Kuvve-i harbiyyesi
bin mukatildir. Bunların bini Menelik’in bini de kendisinindir.
Adisababa’ya vergisini vermek üzere gelir ve bir ay Ababa’da
ve sair valilere nazaran pek muhterem ve ali makamı vardır.
altın haşalarla müzeyyen olan birçok at ve esterlerden ve
evani-i zehebiyyeden başka bin kıyye altındır.
Diğer iki müslüman vali Emhara kısmında ikamet ederler.
Bunlardan birisi Deva Valisi Deccac Ahmed’dir. Bunun
hakim olduğu vilayet ahalisi umumen müslüman olup içlerinde
bir hıristiyan bile yoktur.
birçok salihin olup Mısır’daki Cami’-i Ezher gibi medarisde
tahsil-i ulum için bütün Habeşistan ahali-i müslimesi her taraftan
bu vilayete gelirler.
Müslümanlardan Habeşistan’da bulunan üçüncü vali
Heleboko Vilayeti’nin hakimi bulunan Deccac Bro nam
zattır. İşbu vilayet ahalisi müslim ile hıristiyandan ibaret ise
de müslümanların adedi daha ziyadedir. Vali-i muma-ileyh
dindarlıkla ve ulemaya fevka’l-had muhabbet ve i’tibar ile
meşhur ve ma’ruftur. Ulemaya pekçok iltifat ve ikram eder
ve ulemanın terfih-i halleri için arazisinden birçok vasi’ ve
mahsuldar yerlerini ulemaya sarfolunmak üzere vakfetmiş
bir zattır. Kuvve-i harbiyyesi yetmiş bin askerden ibarettir.
Hıristiyan valilerin taht-ı idaresinde bulunan diğer vilayetlerin
bir kısmı sırf hıristiyan Habeşilerle ve diğer kısımları
da müslüman ve hıristiyanlarla meskundur.
Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının iş’arı üzerine
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Telgraf Ajansı’na tebliğ edilmiştir:
Haziran’ın ’inci günü sabahı düşmanın
bir alay piyadesiyle bir mitralyöz müfrezesi Seyyidsaid Tepesi’nden
sahil-i bahrı ta’kīben mezkur tepenin takriben beş
kilometre şarkında vakı’ Seyyidali Tepesi’ne doğru ilerlemiş
ve mezkur tepeye İtalya bayrağını rekz ile oraları da işgal
eylemiş ise de düşmanın Seyyidsaid’de icra ettiği şiddetli
top ateşine rağmen muhariblerimiz tarafından vukū’ bulan
hücum-ı dilirane üzerine düşman rekz ettiği bayrağı indirerek
Seyyidsaid’e kadar mecbur-ı ric’at olmuştur. Düşmanın
külliyetli telefatı vardır. Şehid ve mecruhinimizin mikdarı henüz
ma’lum değilse de lehü’l-hamd pek azdır.
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Telgraf
Ajansı’na tebliğ edilmiştir: “Haziran’ın ’ünde Seyyid
müfrezemize ateş etmiş ise de edilen mukabele üzerine eşkıya-yı
merkūme tenkil edilmiştir. Bu musademede eşkıya
top isti’mal etmiş iseler de iki kıt’a topları isti’malden iskat
edilmiştir. Mütemerrid bulunan Batariye Kabilesi dehalet
etti. Beni Beşir’den daha dört karye taleb-i eman etmiştir.”
Bağdad’da münteşir
er-Riyaz gazetesinde okunduğuna göre Basra Şiilerinin
himmetiyle İslami bir mekteb-i alinin te’sisine mübaşeret
olunmuştur. Bu müessesenin te’sisiyle içinde lazım olan
muallimin ve alat ü edevatının istikmali için Basra’daki Şiiyyü’l-mezheblerin
alimi Şeyh İbrahim hazretlerinin riyaseti
tahtında bir encümen teşekkül etmiş ve yine Basra’daki ileri
gelen Şiilerden Musa el-Atıyye tarafından müesseseye sarfolunmak
üzere mebaliğ-ı külliyye ihda olunmuştur.
Müslümanlar aleyhinde
entrika çevirmekten bir an hali kalmayan Yunanlılar ahiren
Kıbrıs’taki fecayia sebebiyet vererek birçok müslüman
ma’sumlarının kanını akıtmışlardır. Müslümanların
ma’sumiyeti İngilizlerce tebeyyün etmiş olmakla beraber
mes’eleyi kemal-i bi-tarafi ile tahkīk ve tedkīk etmek üzere
Londra’dan bir hey’et-i tahkīkıyyenin Kıbrıs’a i’zamına karar
verildiği gibi aynı zamanda ihlale uğrayan asayişin iadesi
zımnında da Mısır’daki İngiliz asakirinden yüz neferin Kıbrıs’a
Londra’ya muvasalat eden hidiv-i
Mısır “Windsor Castle”da İngiliz kral ve kraliçesine üç
gün misafir olarak şerefine müteaddid ziyafetler keşide edilmiş
ve Londra Osmanlı sefiri de mezkur ziyafetlere da’vet
olunmuştur.
Kahire matbuatında
okunduğuna nazaran Mısır’da müstahdem İtalyan polisler
tarafından hidiv Lord Kitchener reis-i nüzzarın hayatlarına
hatime çekmek üzere teşekkül eden bir cem’iyet-i hafiyye
keşfedilmiş ve Nasyonalistlere mensub üç genç tevkīf
olunmuştur.
Bu babda Mısır müddei-i umumisiyle dahiliye müsteşarı
Kahire Emniyet-i Umumiyyesi müdirinden mürekkeb bir
komisyon teşekkül edip tahkīkata faaliyetle devam olunmaktadır.
Tevkīf olunanların mesakini taharri edilip birçok
evrak ve mekatib dahi elde edilmiştir. Etrafa dahi tahkīkat-ı
hafiyye icrası için me’murin-i mahsusa i’zam olunmuş ve
bu mes’ele gereği gibi hükumet-i Mısriyyeyi işgale vesile olmuştur.
Bize kalırsa Mısır Nasyonalistlerinin Osmanlı-İtalya
Muharebesi’nde İtalyanlar aleyhinde ittihaz ettikleri
vaz’iyetten memnun olmayan Mısır’daki İtalyan polisleri
tarafından mes’ele intikam için tertib ve tasni’ olunmuş
olsa gerektir. Çünkü hidiv ile Lord Kitchener’ın Mısır’da bulunmadıkları
bir sırada Mısır Nasyonalistleri böyle bir vahi
fiile iştirak etmeyecekleri bedihidir.
Lenkeran kazası dahilinde iki
yüz Şahseven bir Rus hudud karakolunu muhasara etmişler
ve şiddetli bir müsademeden sonra hücum def’ edilmiştir.
Rus asakirinden biri telef ve diğer biri mecruh olmuştur.
Musademat esnasında Şahsevenler’in duçar oldukları zayiat
mikdarı mechuldür.
Şahsevenler’in Ruslar
aleyhine kıyamla onlara karşı vatanlarını müdafaa edip
mukatelata teşebbüs eylemeleri keyfiyeti –Rus tarafdarı
o­
lan– İran kabine-i hazırası tarafından şiddetle takbih edilmiş
germi ile müsademata devam ile Ruslara hemen her gün
telefat vermektedirler.
Rusların Tebriz’deki
son vaz’iyet ve mezalimlerinden firar ile Dersaadet’e gelen
Tebriz mücahidleri tekrar İran’a gidip Şahsevenler’le beraber
Ruslara karşı vatanlarını müdafaaya karar vermişlerdir.
Kirmanşah’da mağlub
olan Salarüddevle Muhammere’de bulunup büyük bir
nüfuz-ı kuvvete malik olan “Serdar-ı İran Erfa”ın nezdine
gelerek istimdad talebinde bulunduğu rivayet olunmuştur.
ler’den hoşnud olmayan Serdar Erfa’ henüz Salarüddevle’ye
muavenet edip etmeyeceğine dair bir vaad olunmamıştır.
Haziran-ı efrencinin yirmi birinden beri Fas ahvali yine
kesb-i vehamet etmiş ve ahali ve kabailin heyecanı artmaya
başlamıştır. Galavi’nin Mulay Hafiz tarafından vali ta’yin
olunduğuna dair olan fermanın kıraetinden sonra ahali Avrupalılara
karşı ibraz-ı gayz u husumete ve ecnebilere taşlarla
hücuma başlamışlardır. Mülazım Heining’in kumandası
altında bulunan yerli asakir tarafından galeyanın teskinine
muvaffakiyet elvermiştir! Sultanlık da’vasında bulunan zat
kendi tarafdaranıyla beraber sabık Marakeş valisinin tarafını
hasmaneye devam eylemektedir. Ceneral Guro ve Ceneral
Dalbiez’ye kabail-i asiyye tarafından arz-ı mutavaat ve
beyza’ya gitmiştir.
Tunus’ta Times gazetesine
harb-i örfi tarafından geçen Teşrin-i Sani-i efrenci ayında
vukū’ bulan harekat-ı ihtilaliyyenin müşevviklerinin muhakemesi
müstantıklar tarafından zabtedilmişti. Muhakeme neticesinde
otuz beş kişinin ithamlarına karar verilmiştir ki bunların
yedisi i’dama diğerleri muhtelif habs ve pıranga cezalarına
mahkum edilmişlerdir. Habs cezalarına mahkum olanlardan
biri müebbed küreğe diğeri de yirmi senelik pırangaya
mahkum olmuşlardır. Otuz altı kişinin de ma’sumiyetleri tahakkuk
ettiğinden tahliyelerine karar verilmiştir.
Kalküta’da münteşir Farisi “ Hablü’l­
Me­
tin ” gazetesinde okunduğuna nazaran Hindistan’ın
“Lek­
nehu” şehrindeki Şiiyyü’l-mezheb Hindlilerin komitesi
bütün Hindistan’daki Şiileri büyük bir konferansa iştirak
mezkur kongre ahiren in’ıkad ederek Rusya’nın Meşhed
dıman ettiğinden dolayı alenen ızhar-ı nefret eyleyip mukarrerat-ı
atiyyenin ittihazına karar vermişlerdir:
Rusya’nın Meşhed’de bulundurmakta olduğu asakirin
geri aldırılmasına
Bombardıman esnasında hasara uğrayan imamın
mezarının Ruslar tarafından ta’mir ve termimine
Rusya’nın İran’da harekat-ı zalimane ve mütecavizanesinin
tahdidine
Baladaki metaliblerinin is’afı zımnında Hindistan başvalisi
vasıtasıyla İngiltere hükumeti nezdinde müracaat-ı resmiyyede
bulunulmasına
Mezarın bombardıman edildiği Rebiussani ayında
her sene matem icrasıyla Rus mezaliminin tezkar ve tekrar
edilmesine
Baladaki mukarrerat ekseriyet-i mutlaka ile kabul edilmiş
ve icra-yı icabına tevessül olunmuştur.
Farisi Hablü’l-Metin
gazetesinde okunduğuna nazaran geçen Cu­
madessani ayının on beşinde İran Hilal-i Ahmer hey’eti Kalküta’da
kain Medical Külcher Caddesi’nde İranilerin en ileri
gelen fuzalasından Gulam Hüseyin Arif hazretlerinin riyaseti
altında in’ıkad edip mukarrerat-ı atiyyenin ittihazına karar
verilmiştir:
Meydan-ı harbde Afrika-yı Osmani bulunan mücahidin-i
Doktor Abdullah el-Me’mun es-Sühreverdi’nin reis olarak
ta’yinine
Hey’ete lazım olan alat ü edevat ile eczaların mübayaasıyla
Hey’etin salimen meydan-ı harbe muvasaleti için İngiltere
hükumeti tarafından icab eden tedabirin ittihazı zımnında
Hindistan hükumetine müracaat olunmasına.
TEFSIR-I ŞERIF

----
. .
----

Tercümesi
“İkindiye kasem ederim ki insan muhakkak ziyandadır.
Ancak imanı olan kimselerle a’mal-i salihada bulunanlar;
bir de birbirlerine hakkı tavsiye edenler birbirlerine sabrı
tavsiye edenler ziyanda değildir.”
* * *
Kitabullah’ın her suresi her ayeti tasavvurların fevkinde
beliğ olmakla beraber bu parçalardan bir kısmı diğerinden
daha yüksek bir seviye-i belagattadır. Seyyid Şerif:
!
diyor. Yani “Hakim-i Zülcelal’in kelamında bile -ki vahy-i
münzeldir- nasıl olur da Tebbet Suresi
ayetine
muadil olabilir!”
gelen bir harika-i nazımdır.
“Kur’an namına yalnız bu sure nazil olsaydı bizim için
kafi idi. Evet insanlar bu sureyi ihata edebilselerdi başkasına
hacet kalmazdı.” dermiş.
Ashab-ı kiram efendilerimizin ikisi bir yere geldi mi biri
diğerine bu sureyi okumadan o da evvelkine selam vermeden
ayrılmazlarmış.
Sahabenin şu adeti teberrük içindir zannedenler yanılıyorlar.
Zira onların bu sure-i güzini okumaktan maksadları
yı karşısındakinin hatırına getirmek idi.
Ta ki arkadaşında bir vasiyet-i hayr varsa kendisine celbedebilsin.
Asr ya zamanın ma’lum olan bir cüz’üdür ki o da mütekellimin
rin adediyle takdir olunsun da mesela yüz yıl densin isterse
hiç mikdarı ta’yin edilmesin. Yahud öğle ile akşam arasındaki
vakt-i ma’rufdur. Burada iki ma’nadan hangisi ihtiyar
olunsa doğrudur. Çünkü her ikisi nezd-i ilahide cay-ı kasem
olabilir.
Ve’d-Duha Suresi’ni tefsir ederken de söylemiştik alem-i
hilkatteki eşyadan yahud şüun-ı kainattan birine yemin etmek
Kur’an-ı Kerim’de cari olan adetullah muktezasıdır.
Bundaki maksad ise o kasem olunan şeye ezelde mevdu’
hikmeti insanlara ihtar etmektir; ta ki ondan bir nev’i şer
tevehhüm edilmiş ise tashih-i i’tikad olunsun.
Mesela insanlar bulundukları asrı daima zemmederler;
kendi kusurlarını hep o biçarenin boynuna yüklerler! Bütün
evsaf-ı kerimeyi de yetişemedikleri asırlarla beraber gitmiş
sanırlar.
Hak tarafından asrın namına kasem edilmesiyle meydana
çıkıveriyor.
Demek kabahat asırda değil asrı hüsn-i isti’mal edemeyen
Asr’a “ikindi” ma’nasını verirsek yine aynı netice çıkar.
Zira vaktiyle Arapların işsiz takımı gündüzün bu devresini
pek faidesiz şeylerle geçirmek mu’tadında oldukları
cağı vehmi yerleşmişti.
Artık yeri gökleri yaratan Allahu Zü’l-celal tutar da bu
zamana kasem ederse kadri ne derecelerde yüksek olacağı
derhal anlaşılır.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
Husr “dalal helak noksan” ma’nalarınadır. Evet sure-i
celilede istisna edilenlerin haricinde ne kadar insan varsa
hepsi hüsran içindedir.
Evvela imanı ele alalım bakalım; bu feyizden nasibi olmayanların
hüsrandan azade kalması mümkün mü imiş
değil mi imiş:
Vakıa insanların esbab-ı saadet bildikleri vesaiti elde
edenler için –dinsizlere göre zaten bu hayatın maba’di olmadığından–
hüsran yoktur gibi gelir; ama azıcık düşünülürse
hakīkatin büsbütün başka olduğu görülür.
Çünkü insan yalnız müessirat-ı tabiiyyeye karşı cismaniyetini
barındırmak ihtiyacında değildir. Ma’neviyatını hücum-ı
te hisseder. Zira elbette insan hayvan gibi olamaz.
Şimdi biraz da Dini Felsefi Musahabeler ’in maalesef
leyelim. Bakınız imandan nasib alamayanları nasıl tasvir
ediyor:
“Dinsiz bir adam gayet karanlık bir gecede fırtınaya tutulmuş
yelkensiz dümensiz safrasız gemi gibi bu umman-ı
havadisin emvac-ı müdhişesi arasında çalkanır durur. Nihayet
sahil-i selamete ermeden dehşetli bir kayaya çarpıp
parça parça olur.
Eğer dinsiz olmak ezvak-ı mümkine-i beşeriyyeden istenildiği
kadar nasib almak maksadına müstenid ise emin olmalı
ki Cenab-ı Hak asla buna meydan vermez; su’-i i’tikad
ashabının dimağından isti’dad-ı telezzüz hassasını derhal
nez’ eder.
Din gittiği dakīkada insanın gözüne bir siyah gözlük takılır;
dünya insanın nazarında bir zindan-ı bela kesilir; bütün
mevcudatı simsiyah görmeye başlar.
Afak bir kemend-i ateşin gibi boğazına geçmek için
dakīka be dakīka darlaşır. Kalb her türlü mezaya-yı insaniyyeden
tearri eder.
Dinsiz ailesi efradına kendisini me’kel ittihaz etmiş bir
alay mahlukat-ı muzırra nazarıyle bakar; beni nev’ine karşı
hiç bir muhabbet hiç bir şefkat hissetmez.. Buhran-ı küfr ü
Nevmi azab yakazası endişe-i bi-hesab olur. Kuşların
negamat-ı can-fezası gıriv-i matem ezhar-ı nevbaharın hande-i
Nereye baksa çin-i cebin la’n ü nefrin görür. Bütün mevcudatın
kendisine diş gıcırdatmakta olduğuna hükmeder.
nazarında bir levha-i matemi-reng-i bela kesilir. Onun için
fazilet bir lafz-ı bi-ma’na; vicdan kayd-ı tahzir-i büleha; muhabbet
bir maraz; şefkat ukūl-ı kasıra mahsusatından vehmi
bir arazdır.
Din gidince bünyan-ı fezail yıkılır; hissiyat-ı mübeccele
namına kalbde dimağda ne varsa hepsi birer birer çekilir.
Saha-i kalb bomboş tamtakır kalır. O sahayı tenvir eden ne
kadar şu’le varsa hepsi söner. Onun yerine payanı olmayan
bir meydan; göz gözü görmeyen bir zindan kaim olur. O zindanın
her tarafından mübhem muvahhiş müdhiş sadalar
aksetmeye başlar.
hennemdir. Orada insanın dimağına istila eden efkar-ı müd­
hişe-i muzlime de o cehennemin ateşin taziyaneli zebanileridir.
Cenab-ı Hak dinsizlere azab-ı ekberin nümunesini
burada bu suretle gösterir.
Bu buhran-ı akli ve asabinin neticesi ne olmak lazım geleceği
herkesin ma’lumudur...”
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKĪKAT
“Müteakıben kızları imana geldiler. Amcası oğlu Ali de
onlara iltihak etti. Ali on yaşında bir çocuk idi. Bir kaht senesinde
amcasının bar-ı maişetini tahfif için onu kendi evine
almıştı. Bunu müteakıben köle Zeyd geldi. Zeyd hala köle
miydi yoksa Muhammed azad edip evlad etmiş miydi burası
layıkıyla ma’lum değildir.”
Keraim-i seniyyenin iman etmelerini zikretmek zaiddir.
Onlar zaten peder-i zi-şanları terbiyesi tahtında yaşamakta
oldukları cihetle putlara tapmış değillerdi. Risalet haberini
tasdikte tereddüd etmeyecekleri de emr-i aşikardır. Binaberin
ekser-i kütüb-i siyerde husus-ı mezkur meskutün-anh
bırakılmış dine da’vet buyuruldukları beyan edilmemiştir.
tezevvüc etmiş olup diğerleri hep sağīre idi. Hatta Hazret-i
Fatıma ra henüz dünyaya gelmişti. Müşarun-ileyhinne
hazeratının menakıb-ı aliyyeleri cild-i evvelde icmal olunmuştur.
Hazret-i Ali kerremallahu vechehu Efendimiz’in de hane-i
saadet-aşiyane-i peygamberide terbiye görerek ibadet-i
asnamdan masun kaldıkları halde kabul-i İslamiyyet’leri
mevzu’-ı bahs oluyor. Çünkü sinn-i büluğa ermeyen çocuk
pederine tabi’ addolunur. Müşarun-ileyhin pederi Ebu Talib
kendisinin Din-i Hakk’a da’vet buyurulup icabet eylediğini
ulema-yı siyer tasrih ediyorlar.
Hazret-i Ali Efendimiz’in suret-i ihtidaları da şayan-ı tezkardır.
Şöyle ki: Suretü’l-Müddessir’in balada mezkur evaili
şeref-nüzul ederek Sultan-ı Enbiya Efendimiz hazretlerine
mansıb-ı risalet ihsan ü inayet buyurulan Pazartesi günü akşam
vaktine doğru zevce-i mükerremeleri Hazret-i Hadice
yanlarına gelip hıtam-ı salat akībinde istifsar-ı keyfiyyet eyledi.
Cevaben; “Bu ibadet Cenab-ı Hakk’ın Zat-ı Uluhiyyeti
buyurduğu Din-i Hakk’ın ahkam-ı celilesi cümlesindendir.
Ya Ali! Seni de şerik ve şebihten mukaddes olan Ma’bud-ı
Zü’l-Celali’mize ibadet ve Lat ve Uzza gibi alihe-i batılaya
perestişten tevakkī ve münacebet etmeye da’vet ederim.”
buyuruldu. Ali ra: “Bu da’veti henüz işitmiş olduğumdan
müsaade buyurun da biraz düşüneyim bir kere de pederimle
yır! Bu sırrı kimseye açmaya izin vermem! Eğer muvafakat
etmezsen bari ketmeyle” buyurdular. Hazret-i Ali o gece
kendi kendine mülahaza ve tefekkür sayesinde mazhar-ı hidayet
olup ertesi Salı günü tekrar huzur-ı Risalet-penahi’ye
duhul ile saadet-i ezeliyyesini ibraz etti ve bu hal ü hareketini
bir müddet gizli tuttu. Pederi muttali’ olup sebat etmesine
muvafakat ettikten sonra i’lan eyledi. Hazret-i müşarun-ileyh
bu sırada sinn-i temyize baliğ olmuştu ki bu sinde bulunan
sabinin iman ve İslam’ı ittifakan sahihtir. Ama sinn-i büluğa
vasıl olmadıkça terk-i iman sebebiyle muahaze olunmaz.
Rivayet olunduğuna göre Ebu Talib bir gün mahdumunu
Resul-i Ekrem hazretleriyle namaz kılarken görüp kendisine:
“Bu ne haldir?” demiş Ali hazretleri de: “Başka bir
şey değil! Ben Cenab-ı Bari’ye ve Nebiyy-i Zi-şanı’na iman
ettim. İbadette de kendisine iştirak ediyorum.” cevabını
vermiş olmağla pederi: “Pekala! Demek seni hayr-ı azime
delalet etmiş; iktidada devam et!” diye takdir ve tahsin etmiş
Efendimiz’in sağ canibinde salat ederken gördükde diger
oğlu Cenab-ı Ca’fer’e hıtaben: “Ne durursun sen de amca-zadenin
diğer canibini vasl eyle!” demişti. Ca’fer ra da
pek ziyade müştak bulunduğu Din-i Hakk’ı kabul ile Resul-i
Ekrem’in sol canibine kavuştu eda-yı salata müsaraat etti.
Maamafih Ebu Talib hazretleri: “Birader-zademin söylediği
sözlerin hak olduğunu biliyorum. Eğer Kureyş kadınları beni
ta’yib edecek olmasalardı ben de kendisine mütabaat ederim.”
diyerek din-i kadimi olan putperestlikten ayrılmaya
muvaffak olamamıştır.
Dozy’nin “Köle Zeyd” dediği zat Kur’an-ı Kerim ’de ism-i
şerifi mezkur Zeyd bin Harise radıyallahu anhdır. Müşarun-ileyh
küçük yaşında validesiyle beraber Beni Tayy kabilesinden
bulunan dayılarını ziyarete giderken gasb olunarak
Suk-ı Ukaz’da bey’ ve Cenab-ı Hadice’nin birader-zadesi
Hakim bin Hizam ra tarafından iştira ve müşarun-ileyhaya
de Hadice Validemiz onu Risalet-penah Efendimiz’e hibe
eyledi. Efendimiz de kabul ile der-akab azad zeki ve zarif
bir gulam olmasına mebni kendisini evlad ittihaz buyurdu.
Hengam-ı bi’set-i mübarekede Hazret-i Ali Efendimiz’in tasdik-ı
risalete müsaraati üzerine almış bulunduğu terbiye-i
hasene sayesinde Cenab-ı Zeyd bila-da’vet tasdika mübaderet
etmişti. Burası ca-yı tereddüd olmadığı gibi Dozy’nin
tereddüdüne rağmen kıssa-i i’takın kable’n-nübüvve vukūu
da mahall-i iştibah değildir.
olmağla kable’l-İslam cari olan usul-i Araba tevfikan Hicr-i
Ka’be’de müctemi’ bulunan ekabir-i Kureyş’in işhad oldukları
bir vak’a-i ma’lumedir.
– Cenab-ı Zeyd’in gaybubetinden sonra pederi
Harise firakıyla müteessir olarak hayli eş’ar inşad etmiş
ve pek çok ağlamış idi. Muahharan oğlunun nezd-i Risalet-penahi’de
olduğunu istihbar edip biraderi Ka’b’ı istishabla
Mekke’ye gitmiş ve hane-i saadette oğlu ile buluşmuş
Müteakıben fidye verip tahlisi için istirhamda bulunması
üzerine Resul-i Ekrem hazretleri; “Fidye vermenize hacet
yok. Ben kendisini muhayyer bırakıyorum. Eğer sizi isterse
beraber gidiniz; beni tercih edip de burada kalmak isterse
bütün dünyayı verecek olsanız kabul etmem” buyurdular.
Bu sözü işitince onlar pek sevindiler. Fakat lede’t-tahyir
Zeyd’in gözleri sulanıp Resul-i Ekrem’e hitaben: “Ben sizin
üzerinize hiç kimseyi tercih edemem. Benim babam da siz
amcam da sizsiniz..” demesi üzerine hayrette kaldılar. Fikrini
tahvil için müteessir edecek ne söyledilerse faidesini göremediler.
Binaenaleyh mezburların hatırlarını tatyib için Cenab-ı
Risalet-meab Zeyd’i yanına alarak mahfil-i Kureyş’e isal ile
kendisini oğul ittihaz ettiğini bir daha i’lan buyurdu. Harise
HEGEL’IN MAKALESI MÜNASEBETIYLE
“TEALLÜM-I NEBI” İDDIASINA REDDIYE
– –
mıştı. Hatta bu Bahira ve Nastura nam rahibleri bazı ulema
ashabdan saymışlar fakat esah olan ashab-ı Resul’den addedilmemeleridir.
Çünkü ashab;
diye ta’rif olunur ki bir kimsenin ashabdan ma’dud
olmasıyçün mü’min olduğu halde Peygamber’i görmesi
yahud –a’malarda dahil olmak için– Peygamber’in onu
görmesi lazımdır ve imanında sabit olarak vefat etmesi de
sahabetin şeraitindendir. Halbuki bu muhterem rahibler
bi’sete erişmemişler Şeriat-i Ahmediyye ile mükellef olamamışlardır.
Bizce onlar ehl-i fetretin naci kısmına dahil mü’min
ve muvahhidlerdir. Fakat yine inkar edilemez ki nail oldukları
şeref ve saadet az değildir. Allah onlara rahmet eylesin.
* * *
Görülüyor ki burada daha ta’lim ve teallüm namıyla hiçbir
rivayet mevcud değildir. Teallüm olmadığını biz Bahirames’elesinde
olduğu gibi bunda dahi biraz muhakeme ile
tedkīk-ı mes’ele ederek anlarız:
Bahira’ya halef olan bu Nastura vefat eden Bahira’nın
şakirdi veya şeriki olmak ihtimali yok değildir. Çünkü evvelleri
şimdiki gibi mükemmel müesseseler her yerde daru’l-maarifler
bulunmadığı için hacenin vefatında oğlu varsa
oğluna yok ise veya ehil değilse yine o medreseden veya
kiliseden yetişen diğer birine o vazife tevdi’ olunurdu. Bu
usule şimdi bile riayet edildiği vardır.
Cenab-ı Peygamber’in Bahira ile mülakata müncer olan
evvelki seyahati ile bu seyahatleri arasında on üç senelik
bir zaman geçmiş idi. Bahira’nın ne zaman vefat ettiğini
bilmiyoruz. Yalnız Nastura ve Bahira’nın şakirdi veya şeriki
olmak suretlerinde kat’i bir surette şu neticeye dest-res
oluruz ki; Bahira Hazret-i Peygamber’e mülakī olduğunu
Nastura’ya herhalde söylemiştir. Çünkü nebiyy-i muntazara
mülakat hadise-i azimedir. Nastura dahi o merak ile daima
tedkīkat ve taharriyatta bulunurdu. Nihayet arzu ettiği şerefe
nail oldu.
Yok eğer Nastura Bahira’yı görmediyse yani ikisi görüşemeyip
Bahira’nın vefatıyla Nastura ahar mahalden
celb olunduysa o vakit deriz ki; Bahira nasıl istidlal ettiyse
Nastura dahi öylece istidlal etmiştir. Çünkü Kütüb-i Mukaddese’de
ba-husus İncil -i Şerif’te bir peygamberin ba’s olunacağı
mübeşşer ve o peygamberin evsaf ve alamatı mübeyyen
Kervan halkı yanlarında olmakla beraber Hazret-i
Hadice’nin tenbihiyle Meysere ve Huzeyme dahi Cenab-ı
Peygamber’in yanından ayrılmamışlardır. Keza Cenab-ı
Peygamber’in amcaları Hazret-i Peygamber’e göz kulak olmaları
rından Cenab-ı Peygamber’in –bil-farz– gaybubetini herkes
görecekti. Aramaya başlayacaklar bir telaş olacak ve bu
Mekke’de şayi’ olacaktı.
Ticaret için ba-husus diğer bir kimsenin emvalini satıp
ticaretinde iştirak maksadıyla yola çıkan bir zat işini gücünü
terkedip de “teallüm” ile uğraşması baidü’l-ihtimaldir. Hem
de Cenab-ı Peygamber’in sadakati buna mani’dir. Deruhte
ettiği vazifeyi ifa etmemek başka şeylerle meşgūl olmak
emaneti yerine getirmemek demektir. Halbuki ahde vefa
Arabların en büyük meziyetlerinden olduğu tarihlerle sabittir.
Hazret-i Hadice’nin Peygamber’e muahharan zevce
olması da vazifesini hüsn-i ifa ettiğine en büyük delildir.
Eğer orada bulundukları müddet Nastura ile baş başa vurup
da ders okumuş olsaydı Meysere Huzeyme elbette bunu
Hazret-i Hadice’ye söyleyeceklerdi. Hazret-i Hadice ra o
zaman zevceliğe iltifat değil verdiği sermayeyi bile geri alması
lazım gelirdi.
Başkasının emvali ile gittiği için pekçok kalmadıklarını
da anlarız. Çünkü aharın malını satmak için gidip de aylarla
orada kalmak bu da mümkün değildir.
Kütüb-i siyerle de sabittir ki bizim pek mevsuk kitaplarımızdandır.
Başka defalar yalnızca da Hazret-i Peygamber Busra’ya
gidip tahsil edemezdi. Çünkü Busra denilen mahal
Şam’ın kilometre cenubunda Kudüs’ün kilometre
şimal-i şarkīsinde kaindir. Busra ile Mekke arasında bin
küsur kilometre vardır ki yalnız bir adamın Mekke’den kalkıp
da Busra’ya gitmesi ihtimali yoktur. Çünkü yollar emin
değildi. Şimdi bile hüccac kafilelerle gitmek ve aylarla yol
yürümek ihtiyacından vareste olamazken o vakitler böyle
bir tasavvur haric ez-imkan olacağı tabiidir.
Hülasa kat’iyyen emin olmamalıdır ki bu ta’lim ve teallüm
mes’elesi Avrupalılar için o zamanki ahvalin hakayıkını
bilmeksizin iltizam olunmuş zaif bir da’va olup bu da’valarıyla
nazar-ı tarihde hiçbir hak kazanamazlar. O yoldaki
da’valar zunun ve evham hükmünde kalır ciddi adamlar
nezdinde lihaza-i ehemmiyyeti celbedemez.
MADDİYYUN VE MESLEKLERİ
−−
Hey’et-i ictimaiyye-i beşeriyyeye mazarrat-ı azimesi
derkar olan bu maddiyyun fikrinin zamanımız mütefelsiflerinin
zu’m-ı batılları gibi yeni bir şey olmadığına dair geçen
makalemizde muhtasaran bazı izahat vermiştik. Şimdi de bu
ciheti daha etraflı bir surette izah etmek isteriz. Bu hususta
gani Şeyh Muhammed Abduh Gazzali Fahreddin Razi
bu babda te’lif olunan asar-ı fazılanedir.
Tedkīkat-ı tarihiyye isbat ediyor ki; Yunan hükeması kable’l-Milad
üçüncü ve üördüncü asırlar’da iki fırkaya ayrılmışlardı.
Bunlardan birisi; –kainatı idare etmek için– levahık ve
avarız-ı cismaniyyeden münezzeh levaziminde mahsusata
muhalif madde ve müddetten mücerred bir zatın vücuduna
kail idi. Bu fırkaya göre; mevcudat-ı maddiyye ve mücerredenin
kaffesi bir mevcud-ı mücerrede müntehi ve o mevcud-ı
mücerred her cihetten vahdet ile muttasıf zatı te’lif ve
terkibden müberra zatında terkib tasavvuru aklen muhal
vücudu hakīkatinin aynı hakīkati de vücudundan başka bir
şey değildi. Binaenaleyh kainatın mübdii mucid-i hakīkīsi
masdar-ı evveli bu idi. Bu fırka hukema-i “müteellihin” uluhiyeti
kabul eden hükema diye şöhret bulmuştur.
Bu fırkanın başlıca rüesası şunlar idi: Pythagoras Sokrates
Platon Aristoteles.
maada ne varsa hepsini nefy ederek mevcudatın havass-ı
hams ile görülen şeylere mahsus olup bundan ileri geçmeyeceğine
kail oldular. Bundan dolayı bunlara “maddiyyun”
namı verildi. Bunlar kainatta madde ve maddiyattan başka
bir şey olmadığına kail olmaları ve binaenaleyh Sani’-i
Teala’yı inkar etmeleriyle beraber diğer bir cihet vardı ki
bunları hakīkaten düşündürüyordu o da maddelerin zahir
ve hassalarındaki ihtilaf!
Şimdi de bu cihete atf-ı nazar ettiler. Bu ihtilafın menşeini
aramaya başladılar. Pek çok tefekkürden sonra bunların
kudeması bu ihtilafın menşeini tabiata nisbet ettiler. Binaen­
aleyh maddenin zahirinde hassasında ru-nüma olan bu kadar
Fransızlar indinde “naturalisme” yahud “materialisme” diye
şöhret bulmuştur. Birincisi tabiiyyun ikincisi maddiyyun demektir.
Bu fırka marru’z-zikr usule i’timad ettikten sonra bu kadar
kevakibin mevalid-i selasenin –ma’deniyat hayvanat
nebatat– ne suretle vücud bulduğunu tedkīk ve bu hususta
muhtelif fikirlere ayrıldılar.
Bunlardan bazıları dediler ki: “Bu feza-yı na-mütenahiyi
hede etmekte olduğumuz intizam-ı bedi’ üzere bulunması
ancak bir ittifak bir tesadüf neticesidir. Bunların
cümlesi tesadüfi olarak vücuda gelivermiştir. Yoksa –mütedeyyinlerin
dediği gibi– bir Vacibü’l-Vücud’un eser-i kudreti
değildir. Binaenaleyh nizam ve intizam üzere müşahede etmekte
olduğumuz kainat için bir mucid bir mübdi’ taharri
etmeye lüzum yoktur.”
Bunların fikirlerindeki za’fiyet fehimlerindeki sehafet
butlanı pek zahir olan bu varta-i helake yuvarladı. Zira bu
fikre zahib olmak için tercih bila-müreccahı tecviz etmek
lazımdır. Halbuki tercih bila-müreccah muhalat-ı evveliyyedendir.
Bu mezhebin reisi Democrates’tır.
Diğer bir fırka da şöyle düşünüyordu: “Ecram-ı semaviyye
ve arzıyyenin bu hey’et üzere vücudu ezelidir. Silsile-i
nebatat ve hayvanat için bir ibtida olmadığı gibi bir nihayet
de mutasavver değildir. Böyle gelmiş böyle devam edip gidecektir.”
Çünkü bu fırka hikmetlerini yeni esas üzerine bina
ediyorlar idi. Biri ademden hiçbir şeyin zuhur etmeyeceği
diğeri de kainatın tanzimi için bir illet-i nazımenin lüzumu.
Birinci esasın neticesi olarak diyorlardı ki: “Kainatı terkib
eden anasır-ı mütenevvia ezelde mevcud idi.” İkinci esasın
neticesi olarak da; “Asl-ı kadimin vücudu anasır-ı muhtelifeyi
terkib etmiştir.” diyorlar ve bu suretle “Kümun ve Büruz”
usulüne kail oluyorlardı.
Bu usule göre kaffe-i eşya asl-ı kadimin ibda’ ettiği cism-i
evvelde kamin gizli idi. Bilahare nevi’ ve sıfat ve mikdar
[ve] şekil i’tibariyle cism-i evvelden büruz zuhur eyledi.
Mesela; silsile-i nebatatı elimize alacak olursak görürüz ki
bir dane tohumda bir başak nebatat mündemic ve o neba­
tatın her birisinde yine gizli bir tohum onda da bir başak
olup ila-gayri’n-nihaye devam edip gidiyor.
Bu usul nebatat hakkında tatbik olunduğu gibi silsile-i
hayvanata da tatbik olunuyordu. Mesela; cerasim-i hayvaniyyeden
her bir cürsumede tammü’t-terkib bir hayvan-ı
kamin olduğu gibi onda da başka cürsumeler ve yine bu
cürsumelerde hayvan-ı ahar vardı. İşte bu suretle bir daneden
bir başağın bir yumurtadan bir kuşun meydana gelmesi
hal-i kümundan hal-i büruza ta’bir-i ahar ile kuvveden
fiile çıkması demek idi. Eşyanın büruzdan kümuna çekilmesi
de maad idi. Binaenaleyh bu fırkanın zu’m-ı batıllarına
göre gerek nebatat ve gerek hayvanat için ne bidayet ve ne
de nihayet olmayıp ecram-ı semaviyye ve arzıyyenin kaffesi
ezeli ve ebedidir. Bir Mucid ve bir Halik-ı Zi-şan’dan
müstağnidir. Vücud-ı asli hiçbir vakit tegayyür kabul etmez.
Zahirdeki tehavvül ve tegayyür o vücud-ı gayr-i mütegayyir-i
aslinin terkib ve tefrikından ibarettir. Zira bir cisim
anasırında bulunmayan bir sıfatı ba’de’t-terkib haiz olabilir.
Şeker su ile fahmdan hasıl olmuştur. Halbuki halaveti
ne suda bulunur ne de fahmda. Bunlara tabiiyyun-ı cedide
namı verilmiştir. Empedokles Anaksagoras Democrates
Leucippus K.M tabiiyyun-ı cedidedendir. Tabi­
hiyyü’l-butlan olmasında hiç şübhe yoktur. Çünkü böyle bir
fikre zahib olmak mikdar-ı mütenahi içinde makadir-i gayr-i
mütenahiyyenin bulunmasını tecviz etmek demektir.
Halbuki mütenahinin gayr-i mütenahiye zarf olması aklen
mantıkan muhaldir.
TA’LIM VE TERBİYE MES’ELESİ
Hazret-i Ali
Çocuklarına asil bir terbiye-i fikriyye verebilen bir millet
tanı bi-havf u endişe ahlafına terk ve tevdi’ edebilir. Nesl-i
atinin teali-i fikri ve ahlakīsini mühmel bırakan kavimler ise
evladlarını korkunç ve zalam-engiz bir uçuruma doğru salıvermiş
olurlar. Bit-tabi’ bu gençler kendileriyle beraber vatanı
da gayya-yı felaket ü izmihlale sürükler götürürler.
Hayat-ı milletle pek derinden alakadar olan ta’lim ve
terbiye mes’elesi zannederim hiçbir memlekette bizde olduğu
kadar ihmal edilmiş değildir. Düne kadar zir-i hakimiyyetimizde
yaşayan Bulgarlar bile muntazam mektepleri
müretteb programları muktedir ve usul-şinas muallimleriyle
yüzümüzü kızarttıracak harikalar terakkī ve tekamüller gösterdikleri
halde bizde el-an bir hareket-i müsmire müşahede
olunamamasını bilmem neye hamletmemelidir? Sille-i intibah-bahş-ı
zaman bile uruk ve a’sabımızı donduran lakaydiden
bizi ikaz edemiyor.
Ne yaman uyku! Ne havf-engiz gaflet!...
* * *
Ta’lim ve terbiye ne demektir? Çocuklarımızı nasıl ve ne
suretle terbiye edeceğiz? Onlara ne gibi şeyler okutacağız?
Bunları niçin okutacağız? Nasıl ve nerede okutacağız? Kimler
okutacak? Ta’lim ve tedrisden gaye ne olacak?
Çocuklarımızı ta’lim ve terbiyeye başlamadan evvel kendi
kendimize irad etmekliğimiz icab eden şu suallerin ecvibe-i
mukniasını bulmak ta’yin etmek çocuk cidal-gah-ı
maişete atılıncaya kadar muayyen olan bu istikametten inhiraf
etmemeye çalışmak icab eder.
Her milletin tarz-ı ictimaisi ile tarz-ı terbiyyesi arasında
yakın bir rabıta pek derin bir alaka vardır.
Terbiye ne esasa göre ta’kīb olunursa hayat-ı cem’iyyet
de tedricen o şekli alır. Yalnız bu noktanın düşünülmesi
ta’lim ve terbiyenin ehemmiyetini isbata kafidir. Bugün terbiye
edilen bir nesil yarın terbiye etmekle mükellef olacaktır.
Bugünkü çocuklar yarın mukadderat-ı milleti ellerine alacaklardır.
Şu halde biz bugün evladlarımızı ne suretle terbiye
edersek yarının o hale gireceğine hiç şübhe etmemelidir.
Ta’lim ve terbiye beşeriyet kadar kadim insanlar kadar
ma’ruz-ı tehavvüldür. Hatta pedagoji fenninin usul ve
kavaidini mübeyyin kitaplar henüz neşr ü te’lif edilmemiş
olduğu zamanlarda yani beşeriyetin edvar-ı evveliyyesinde
bile bil-fi’l ta’lim ve terbiyeye devam olunduğu şübhesizdir.
Her kavmin her ırkın en büyük mütefekkirlerinden en
sade-dil efradına kadar herkes kendi idrak ü ihtiyacatına
göre bir usul bir tarz dahilinde çocuklarını terbiye etmeye
çalışmışlardır. Hal-i vahşette puyan olan bedbaht yamyamlar
bile evladlarına adat ve teamülat-ı vahşiyyelerini öğretmek
anlatmak lüzumunu takdir etmişlerdir. Ebeveynin
tarz-ı hareketi çocuğun ahval-i ruhiyyesine pek derin te’sirat
bırakır. Pedagoji kavaidini tanzim ederken ebeveynin tarz ve
hareketleri behemehal nazar-ı i’tibara alınmalıdır. Aksi halde
usul ve kavaid-i terbiyye denilen şeyleri nereden istihrac
edebiliriz?
Usul mèthode bil-fi’l işe girişmiş olan zevatın ef’al ve
Bu usullerin çok kere bir gaye gözetilmeksizin ve belki
farkına varılmaksızın tatbik edilmiş oldukları şübhesizdir.
Fakat mütefekkirin bu münferid usulleri mütenevvi’ örf ve
an’aneleri tedkīk ve te’lif ederek “ta’lim ve terbiye” nam-ı
umumisi altında vasi’ bir fen te’sis edebilmişlerdir.
Ta’lim ve terbiye ile muvazzaf olan zat pedagoji fennine
vakıf olursa mesaisi daha ziyade semeredar olur. Fenn-i
terbiye esasatına vakıf olan bir pederin evladı şübhe yok ki
daha agūş-ı maderde büyük bir isti’dad-ı tekamül gösterebilir.
Nazariyat tatbikatla tetvic edilmedikçe parlak muvaffakıyetler
beklemek abestir. Herbart ve Pistaloji gibi ma’ruf
pedagoji alimleri aynı zamanda birer pratikçi birer muallim
etmiş ve bil-fi’l meşgūl bulundukları bu san’atın prensiplerini
ta’yine çalışmışlardı.
Fenn-i terbiye tecrübelerden yeni yeni hadiselerden
doğmuş örfler an’aneler üzerine müesses bulunmuştur. Şu
halde evvela vak’aları hadiseleri tedkīk etmek; teamülleri
örfleri an’aneleri toplamak ve neticede bunlara istinaden
usul ve kanunları vaz’a çalışmak iktiza eder.
Fenn-i terbiye hakkında öteden beri kabul ve tatbik edilmiş
olan usullere bugün yeni bir şey ilave edilemez. Fakat
bize kadar intikal eden ve mahsul-i tetebbu’ ve tecarib olan
meslekler arasından iyi ve daha ziyade faide-bahş olanlarını
ayırmak gibi esaslı bir hatve-i terakkī atmak mümkündür.
Her devirde her iklimde ta’lim ve terbiye ile iştigal edilmiş
olduğundan ta’kīb edilen usuller şahıstan şahısa
nesilden nesile göre duçar-ı tehavvül olmuşlardır. Bu derece
mütehavvil usuller miyanında faide-bahş olanları bulunacağı
gibi muzır ve faidesiz bulunanları da pek çok olabilir.
Hayat-ı cismani için tenasül ne kadar mühim bir vazife
aynı ehemmiyeti haizdir. Bir millet teali ve tekamülünü
te’min eden avamil-i esasiyyeyi bizzat terbiyede bulur.
Hayat-ı ictimaide müşterek olan efrad-ı milletten her şahıs
diğerlerinin tarz-ı terbiyyesine az-çok bir te’sir ikaından
hali kalmaz.
Örf an’ane te’sir-i muhit tevarüs ve muvaneset usul-i
terbiyyeye en ziyade müessir olan avamilden sayılırlar.
Bir aile reisi kendi efrad-ı ailesinin tarz-ı terbiyyesinde
zi-nüfuz bir hakim olduğu gibi bir milleti idare edenler de
o millet efradının terbiye ve secayasında az-çok tehavvülat
husule getirebilirler.
Bir millete nisbet edilen ef’al ve harekatın –ki haiz olduğu
terbiyeye göre tecelli eder– efrad arasındaki te’sirat-ı
mütekabilenin muhassala-i fa’alesi netayici olduğunda şübhe
edilmemelidir.
Şu halde bir milletin harici tezahüratına karşı kuva-yı
mürekkebe olan efrad-ı milletten her şahıs mevki’-i ictimaisi
nisbetinde mes’ul olması icab eder.
Ta’lim ve terbiye ile meşgūl olan her ferd –bu vazifeyi ne
gibi bir ünvan altında ifa ederse etsin– deruhde ettiği işin
ehemmiyet ve azametini bir an bile unutmamalıdır.
Evlad ü ahfadımızın hayat-ı müstakbelelerini taht-ı emniyyette
bulundurmak bir gün kendilerine terkedeceğimiz
mevakii işgal ettikleri zaman ihtiyacat-ı maddiyyeden mümkün
mertebe azade kalmalarını te’min etmek için gayret ve
fa’aliyetimizle iddihar-ı servet ü samana çalışırız. Çocuklarımıza
ciddi bir terbiye veremez isek bütün bu sa’y ü gayretimiz
heder olmuş olmaz mı?
Esaslı bir terbiye veremediğimiz varisler atılacakları mücadele-i
hayatta kolayca mağlub olarak bırakacağımız servet-i
maddiyyeyi de mahv ü telef etmeyecekler mi?
Fakat çocuklarımızın ciddi ve esaslı bir ta’lim ahlakī ve
nezih bir terbiye almalarına çalışır ve bu yolda fedakarlıktan
çekinmez isek emin olalım ki bu uğurda sarfedeceğimiz
mebaliğin on parası bile beyhude yere telef edilmiş olmaz.
Kazancımızdan çocuklarımızın ta’lim ve terbiyesine hasredeceğimiz
bu mebaliğı onların dimağlarında ma-dame’lhayat
payidar olacak bir irad tedarikine hasretmiş olacağız.
Ancak müsmir ahlakī bir ta’lim ve terbiye vermek suretiyledir
ki evladlarımıza –ahfadımıza da aynen tevarüs ve
onların da refah ve saadetlerini müteselsilen te’min edebilecek–
bir miras-ı la-yüfna bırakmış oluruz.
Şübhe yoktur ki ciddi ve esaslı bir terbiye tahtında perverişyab-ı
kemal olacak bir genç reh-güzar-ı hayatta tesadüf
edeceği mevani’ ve müşkilatı daha ziyade bir metanetle
ziyade bir sühuletle tedarik etmeye kudret-yab olur. Bu yolda
bir terbiyeden mahrum kalan bedbahtlar ise pederlerinden
ederek ma’nen ve maddeten iflas eder sefalet ve felaketin
merhametsiz pençeleri altında kahr olur gidirler.
Terbiye mes’ele-i muğlakasının karanlık noktalarını tenvir
pek ziyade alakadar olduğunu daima der-hatır etmelidir.
M. Şemseddin
EBU’L-ALA MAARRI
Arabın Ebu’l-Ala’sı –mesleksizlikte– Acemin Hayyam’ına
pek benzer. Evet şimdi Hazret-i Peygamber’e salavat getiren
Hayyam birazdan Allah’a dil uzatmak hatta vücud-ı
Bari’den şübheye düşmek derekelerine indiği gibi Ebu’l-Ala
da bugün abid zahid görünürken yarın bütün edyana karşı
en hürmetsiz bir lisan ile yürür. Bir rubaisinde; “Ya Rabbi!
Haydi benim günahlarımı afvettin diyelim. Lakin halktan
gizli kalmasını istediğim o rezailin sence ma’lum olması benim
gösteren Hayyam diğer bir rubaisinde Allah’a; “İşlediğim
fenalıkları cezasız bırakmazsan seninle aramızda ne fark ka­
lır?” sual-i mülevvesini irad edecek mertebelerde edebsizlik
etmiştir. Aynı sözleri aynı hareketleri Ebu’l-Ala’da da görürsünüz.
Eserlerinin yarısı diğer yarısıyla mükemmel bir tezad
teşkil eden Ebu’l-Ala şayed müellefatını bizzat tertib etmiş
olmasa idi; “Şair fikren birçok tavırlar bir çok inkılablar
geçirmiş” diyerek kendisinin ya ilhadına ya imanına karar
verebilirdik. Lakin bütün asar-ı münteşiresi kendi mahsul-i
tertibidir. Onun için eğer mülhid idiyse imanına hükmettirecek
muvahhid ise kendisine mülhid dedirtecek parçaları
neşretmemeli idi.
Riyaziyyundan bir zat-ı muhteremin dediği gibi: “Bu din
ya vahiddir yahud sıfır. Her halde kesr olmasına imkan yoktur.”
Lakin şu iki şair din için ne vahid diyebilmişler ne sıfır;
hatta ne de kesr!
Bizim fikrimize kalırsa bu adamların her ikisi orta
halli birer şair imiş. Yüksek tabakadaki san’atdaşlarının mertebesine
yükselmek için kabiliyetlerini kafi görmemişler. İlhadiyat
vadisinde ise işlenmemiş birçok nükteler mazmunlar
görmüşler. “Haydi. Seleflerimizin meşru’ bir maksad gözeterek
el uzatmadığı şu maaniyi nazmetmek suretiyle umuma
muhalif lakin yeni bir çığır açalım.” demişler. Bunun
üzerine bir kısım halk nazarında zındık diğer bir hizibe göre
Eserleri im’an ile okunacak olursa görülür ki: Ebu’lAla’nın
olanca felsefesi başkalarının düşünemeyeceği değil
ancak söyleyemeyeceği şeyleri bi-perva söyleyivermesidir.
Yoksa ne mülhid göründüğü zaman ileri sürdüğü şübheler
yıkılmayacak kadar sağlamdır ne de muvahhidliği devrelerindeki
sanihaları çıkılmayacak gibi yüksektir.
Başlarında Cenab-ı Ali olmak üzere binlerce hakim-i
ali-nazar yetiştiren alem-i İslam hamdolsun Ebu’l-Alalara
Hayyamlara feylesof ünvan-ı mübeccelini verecek kadar
Bahse nihayet vermek için deriz ki: Söz Hazret-i Kemal’in
sözüdür:
“Onları bu türrehata sevkeden ya kafiyedir ya mazmun!..
Kale’llahu Teala: Yekulune ma-la yef’alun.”
ÇALIŞMAK
Çalışmak nizam-ı intizamı tabiatin;
Odur en büyük kanunu düstur-ı hilkatin.
Bakarsan görürsün yerde gökte ne varsa hep
Birer şahid-i hamuşudur bu hakīkatin.
Çalışmak hayatın maye-i pür-füyuzudur
Odur ruh-ı mevcudiyyeti her saadetin.
Hayatı seversen durma terket ataleti
Çalış çünkü yoktur farkı mevt ve ataletin.
“Küllen nümiddü ha’ulai ve ha’ula...”
Hitab-ı celili o kitab-ı hidayetin
Bizi sevk için kafi kemal-i fazilete
– Düşünsek eğer ma’nasını biz o ayetin–
Çalışmak hususunda muvahhidle mülhidi
Müsavi tutar Mevla ve zaten adaletin
Budur muktezası… Sa’y eden müşrik olsa da
Olur hakimi atıl olan kavm ü milletin.
Maksadımız Sebilürreşad ’ı alem-i İslam’ın en mühim ve
en ziyade nafi’ bir mecmuası haline getirmekten ibaret olduğundan
noksanlarını tedricen ikmale çalışacağımızı vaad
etmiştik.
Fil-hakīka ciddi mecmualar kari’lerine şuabat-ı ulumdan
her birine dair ma’lumat-ı lazıme verebilmelidir.
Siyasiyatın mücadelat-ı bi-sudundan usanan dimağlar
ciddi mecmualarda ruhlarını tenşit fikirlerini i’la edecek
mebahis ararlar.
Huceyrat-ı dimağıyyenin fa’aliyet-i fizyolojiyyeleri daimi
olduğundan zihin hiçbir zaman meşgaleden azade kalamaz.
Öğrenmek anlamak beşeriyetin en derin ihtiyaclarındandır.
Bu ihtiyac altında kıvranan dimağ muhtac olduğu
şeyleri kafi derecede alabilmelidir.
Sebilürreşad tefsir hadis felsefe ictimaiyat terbiye
e­
de­
biyat siyasiyat iktisadiyat ilh… gibi ciddi ve mükemmel
bir mecmuanın havza-i tedkīkıne girebilecek mebahisi
cami’ olduğu halde günden güne bedayi’-i harika-nümasıyla
herkesi beht ü hayrete düşüren fenden bahsetmemesi
kari’lerini fennin en son muhtereatından haberdar edememesi
bir noksan teşkil ediyordu.
Kariin-i muhteremenin gösterdikleri rağbet icra ettikleri
teşvik bize bir de Kısm-ı Fenni açarak bu noksanı bertaraf
etmek lüzumunu hissettirdi.
Sebilürreşad ’da fenne de ayrıca bir kısım tahsis bazı sebük-magzanın
fen ile dinin kabil-i te’lif olamayacakları hakkındaki
bi-esas kanaatlerini çürütmek hakaik-ı müsbete-i
fenniyyenin Din-i Mübin-i Ahmedi’yi te’yid etmekte olduğunu
göstermek gibi bir maksad-ı ulviye müsteniddir.
Kısm-ı Fenni’ye tabiiyata mebahis-i hayatiyyeye fizyolojiye
hıfzussıhhaya tabakatu’l-arza… dair mebahis-i mühimme
dercedilecektir.
Fennin yeni yeni keşfiyat ve muhtereatından mühim ve
faideli tatbikatından bahsolunacak ve nazariyat-ı fenniyye
hakkında lazım geldiği kadar izahat verilecektir.
Fikr-i fenden mahrum olanlarda kudret-i tenkīdiyye bulunamaz.
Dimağları fenni esaslarla da tenevvür eden erbab-ı
diyanet öğrendikleri yarım yamalak bazı mukaddemata
sözlerindeki kıymetsizliği pek kolay takdir edebilirler fenni
larla hasmı ilzam ve iskat edebilirler. Hayat-ı maddiyye ile
alakadar olan mebahis-i fenniyyenin mechul kalması mücadelat-ı
maişet için elzem olan tevazün-i kuvayı ihlal eder.
Hayat-ı ma’neviyyenin te’alisi hayat-ı maddiyyenin zindegi
ve tekemmülüne mütevakkıftır. Bunlardan yalnız birisiyle
cidalgah-ı hayatta te’min-i muzafferiyyet mümkün olamaz.
Hakayık-ı diniyyeyi kat’i vukūfla beraber saha-i fennin
menatık-ı mesturesine nüfuz edildikçe insanın ma’neviyatı
teali akīdesi rüsuh peyda eder. Kendi vücudundan a’za
ve echizesinin vezaif ve bünyelerinden haberdar olmayan
muhitini muhitinde bulunan eşyayı bunlar arasındaki re­
vabıtı bilemeyen bir kimse mechul ve muzlim bir diyara
düş­
müş aciz bir gurbet-zedeye benzer. Nerede bir
tehlike hangi tarafta bir melce’-i selamet bulunduğunu bilemez;
mütereddid kalır. Faidesiz yere öteye beriye koşar ve
hiçbir zaman mühlik ve hatar-nak bir vartaya düşmekten
emin olamaz.
Fen bize hayat-ı maddiyyede zaferyab olmak esbabını
bünye ve teşkilatını teşrihini echizenin vezaifini öğretir. Nasıl
ve ne suretle muhafaza-i sıhhate muvaffak olacağımızı
gösterir.
Nerede bulunduğumuzu muhitimizde ne gibi şeyler olduğunu
bunlarla bizim aramızdaki rabıta ve münasebetleri
gösterir.
Ber-hayat olduğumuz müddetçe zebunu bulunduğumuz
kuva-yı tabiiyye hakkında bize bir fikir verir.
Silsile-i cemadat ve nebatat ve hayvanata dair netice-i istikrasının
neden ibaret olduğunu anlatır. Üzerinde yaşadığımız
seyyarenin alem-i şemsle olan münasebetini irae eder.
Velhasıl fen bizi ve muhitimizi tanıttırarak
nazm-ı mübini ile ıttılaına me’mur olduğumuz
hakayıka vukūf peyda etmemize hizmet eder.
KILIÇ DINİ
Babil esareti yetmiş sene devam etti. Gerek bu müddet
ve gerek birçok felaketlere ma’ruz bulundukları daha uzun
edvar-ı müteakıbe-i perişani esnasında Yahudiler diğer akvamdan
büsbütün ayrı kaldıkları gibi din ve mezheblerinin
kavanin ve ahkam-ı esasiyyesi de değişmemiş gibi idi. Nihayet
kadim Babil hükumeti munkarız olup Asuriye tahtı İran
hükümdarı Keyhüsrev’in yed-i zabtına geçti ve yetmiş senelik
esaret devresi hıtama erdi. Keyhüsrev Babil’i zabtettiği
zaman Yahudilerin vatan-ı aslilerine iadesini irae eylediğinden
kişi hemen Zeru Babil kumandasında bundan
etmeyip menfalarında kalmış idi ki “Ester’in Kitabı”nda
naklolunan vak’anın işte bu vakitlere aid olması lazım gelir.
Esas-ı vak’ayı şöyle hulasa edebiliriz:
tezvic etmişti. Rical-i hükumet arasında ise kraliçenin amca-zadesi
olan Mordehai isminde bir Yahudi ile Haman namında
bir de çapkın ecnebi vardı. Haman hükümdara vezir
nasbolundu. Lakin rakībi olan Mordehai’dan açıkça ahz-ı
ezmek istedi. Nihayet bütün imparatorluk eyalatı dahilinde
Yahudilerin katli için hükümdardan bir takım iftiralarla ferman
ler dahilinde Yahudiye diyarı dahil idi. Yahudiler son derece
korkmuşlar yegane ümidlerini Mordehai’a bağlamışlardı.
Ester Mordehai tarafından ta’limata tevfikan krala pek ziyade
lebatını ifa eyleyeceğine hatta hükumetinin yarısını bile vereceğine
dair söz almıştı. Ba’dehu kraldan milletdaşlarının
afvını taleb edip onları felaket-i müdhişeden kurtardı. Müteakıben
Haman’ın müfteriliği fenalığı da anlaşılarak duçar-ı
müzacat edildi. Yani Haman darağacına asılmış Mordehai
onun yerine mansıb-ı vezarete geçmişti. Bütün valilere yazılan
fermanlarda evvelki fermanın nakzedildiği Yahudilere
–hatta– istikamet ve sadakatlerinden dolayı hüsn-i muamele
gösterilmesi i’lam olunmuştu. Bundan sonrasını Josephus’un
kendi lisanıyla ta’rif eyleyelim:
“Kendi haklarındaki fermanın neşrinden sonra “Sousa”
Yahudileri düşmanlarından beş yüz kişiyi katlettiler. Hükümdar
bu vak’adan Ester’i haberdar edip daha başka bir matlubu
olup olmadığını ve varsa is’af eyleyeceğini sordukta
Ester Haman’ın on oğlunun da darağacına çekilmesini ve
Yahudilere istedikleri gibi düşmanlarından intikam almak
üzere bir gün daha müsaade edilmesini taleb etti. Hükümdar
razi oldu. Ertesi günü ’e yakın adam daha “Sousa”da
öldürüldü. Bunlarla beraber bütün havza-i hükumetteki
maktulin Babili ve Asuri kişiye baliğ oldu. “Sousa”daki
’üncü günü vukūa geldi ve her katl-i ammı ta’kīb eden
günlerde Yahudiler bayram ve şenlik yaparlardı. Mordehai’ın
emriyle bu günler senevi bayram suretinde ve “purim”
yani “muhafaza bayramı” namıyla eyyam-ı mukaddeseden
addolundu…”
Bu hadise hakkında Mr. Milman yazdığı Yahudilerin
Tarihi ’nde diyor ki:
“Bu şayan-ı hayret halas-ı nefs ve mevcudiyyetin hatırası
Yahudiler tarafından el-an takdis ve ta’ziz olunur. Bu bayramın
“purim” tesmiyesi Haman’ın Yahudileri mahvetmek
üzere “pur” yani piyangoya müracaat etmiş olmasındandır.
Bu bayram günü kadın ve erkek her Yahudi sinagogda
bulunmaya mecburdur. Burada Ester’in kitabı okunur [Haman’ın
adı] her geçtikçe umum hazırun ellerini çırpıp ayaklarını
yere vurarak; “Hatırası mahvolsun!” diye bağırırlar…”
Ardeşir’in İran tahtına kuūdunun yedinci senesinde bir
çok Yahudilerin Üzeyir as kumandasında Kudüs’e hicreti
vukūa geldi.

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Server Han’a;
– Ektiğiniz tohumun semeresi! diyerek döndüm. Fakat o
gelmekte teallül gösterdi.
Eve avdet ve merasim-i mizbaniyi ifa eyledikten sonra
hakim;
– Vali sizinle Taşkend’de mülakat etmek arzu ediyor dedi.
– Yarın öğleye iki saat kala yola çıkarım cevabını verdim.
– Hayır; ale’l-acele azimetiniz matlubdur dedi. Ben de
cevab-ı red verdim. Hakim kalkıp gittikten sonra amca-zadelerimi
çağırtıp gaybubetimde ne yapmaları lazım
geldiğini kendilerine söyledim ve;
– Beni mahbusen Taşkend’e götüreceklerdir. Siz Belh tarafına
kaçınız ve Türkistan’a gidip oradaki asakir ve reaya ile
müzakereye girişiniz dedim. Ba’dehu ora ahalisine hitaben:
“Amca-zadelerimi tarafınıza yolladım. Kendilerine edeceğiniz
hizmet ve muavenet bana edilmiş gibi olacaktır.” mealinde
birkaç beyanname yazdım. Mühürlerimden bir danesini
–hin-i hacette isti’mal etmeleri için– onlara teslim ettim. Yol
masrafı olmak üzere de dört bin Kabil rubyesi verdim ki bu
paraları iki ay evvel valinin bana verdiği on beş bin manattan
saklamıştım. Bu işleri gördükten sonra hareme girdim.
Gece yarısı Semerkand hakimi yanında mütercimiyle üç yüz
Kazak ve iki yüz polis olduğu halde eve gelmiş beni uyandırmalarını
adamlarıma emretmiş.
Harem kapısı vurulunca dışarıya çıktım. Hakim;
– Benimle geleceksiniz; vali sizi pek acele görmek istiyor
dedi.
– Beni esir edeceğinizi bilse idim ilk teklifinizde kendiliğimden
gelirdim cevabını verip resmi libasımı giydim ve
yanıma Feramurz Han ile Can Muhammed Han’ı –ki bunlardan
biri hala Herat sipehsaları diğeri de Kabil hazinedarıdır–
alıp evden çıktım.
Kazaklar yalın kılıç oldukları halde etrafımı sardılar; polisler
de önümden yürümeye başladılar. Bu alay ile Ceneral
– Beni niçin istediniz? diye sordum.
– Sizi Ceneral Kaufman istemiş. Taşkend’de görüştüğünüz
vakit sebeb-i da’vetini anlarsınız cevabını verdi.
– Acaba ne kusur etmiştim ki gece yarısı müsellahan evime
girip beni buraya getirdiler? dedim.
Bu sözüm üzerine Ceneral Ivanof hakimi muahazeye
başladı. O da;
– Fazla kuvvetle gitmeye mecbur oldum. Çünkü Abdurrahman
Han’ın maiyyetinde bulunan müsellah adamların
mümanaat etmek ihtimali vardı dedi.
Ceneral;
– Gece yarısı gittiğiniz için pek yanlış hareket etmişsiniz
ta’zirinde bulundu. Hakim de:
– Gece yarısı beni gönderdiğiniz için asıl yanlış hareket
eden sizsiniz tarzında mukabele etti. Bunlar yekdiğerini
levm ü teşyi’ ederken ben sakitane dinliyordum. Bir müddet
atıştıktan sonra Ceneral bana tevcih-i hitab ile;
– Yarın öğleye bir saat kala hazır bulunacağınızı vaad
ederseniz şimdi ikametgahınıza gidiniz. Ben araba ile bir
adam gönderir sizi Taşkend’e yollarım dedi.
Eve avdetimde bağ kapısının kilitli bulunduğunu gördüm.
Yanımdaki adamlara emredip kapıyı açtırdım. İçeri
girince baktım amca-zadelerim ile sair adamlarım asude
bir uykuya dalıp gitmişler. Yalnız iyalim ile çocuklarım bir
de Pervane Han ile Kurban Ali Han –ki biri şimdi Kabil’de
sipehsalar muavini diğeri de hazinedarımdır– uyanık olup
benim için ağlıyorlardı.
Evladım gibi kendilerini perverde ettiğim kimselerden
gördüğüm şu tavr-ı lakaydi beni müteessir bıraktı. Me’yusane
hareme girip evlad ü iyalimi tesliye ettim. Ve gaybubetimde
ne yapmaları lazım geldiğine dair ta’limatta da bulundum.
Ba’dehu yarınki sefer için hazırlanmaya başladım.
Ertesi günü mev’ud araba geldi. Pervane Han ile muahharan
süvari binbaşısı ta’yin ettiğin Nizamüddin Han’ı yanıma
alıp arabaya rakiben vali muavininin evine gittim. Muavin
kağıt yazmakla meşgūl idi. Onun bu meşgūliyetini ganimet
bilerek;
– Bu gece uyumadım. Müsaadeniz olursa biraz istirahat
edeyim dedim ve muvafakatleri üzerine yatıp iki buçuk saat
kadar uyudum.
Ba’dehu hareket ettik. Mahbus olduğumu göstermek için
bindiğim arabayı Şir Ali Han-ı Kandehari’nin evinin önünden
geçirdiler. Fena halde canım sıkıldı. Dünya gözümün
önüne simsiyah kesildi. Arabadan atlamak ve ölünceye
kadar düşmanlarımdan birkaçını haklamak istedim. Lakin
hiddetimi zabtederek kendi kendime;
–Bu iş deliliktir. Erbab-ı ukūl sabr u sebat ile nail-i me’mul
olur dedim. Maamafih şu hal-i buhran iki saat kadar sürdü.
Ondan sonra kendimi toplayıp lakaydane bir vaz’ aldım.
ve evvelce bana verdikleri eve dahil oldum. Burası bağlı
bahçeli ahırlı arabalıklı bir kaşane idi ki inşası için yüz bin
manat sarfedilmişti. Her sene dört defa buraya gelir ve teferrüc
ederdim. Lakin şimdiki halim eskisi gibi olmadığı için
Beni getirenler bırakıp gittiği ve aradan iki-üç gün geçtiği
halde Rus me’murlarından bir haber gelmedi. Ondan sonra
biri gelip;
–Vali sizi istiyor dedi. Birlikte arabaya binip valinin nezdine
gittik. Her vakitki gibi ihtiramkarane istikbal ederek
yanı başına oturttu ve yolculuğumuzun nasıl geçtiğini sordu.
NİSAİYYUNDAN CEVAD SAMI BEY’E
AÇIK CEVAP
Diyorsunuz ki; “Kadınların elini yüzünü setretmemesine
hatta hakim olabilmesine Din-i Mübin-i İslam cevaz vermiş
bir takım i’tiyadat-ı kadimenin nezr doğrusu nez’ eylediği
hukūku istirdada uğraşanlara misyoner şakirdi din düşmanı
demeye nasıl diliniz varıyor?” Afvedersiniz beyefendi ama
mektubunuzu teşkil eden fıkralar tenakuzda yekdiğeriyle
rekabet ediyor. Bu mektup değil adeta bir mecmua-i tenakuz!
A canım! Birkaç satır evvel misyoner şakirdlerinden teberri
eden siz değil misiniz? Madem ki salabet-i diniyye sahibi
bir mü’min-i tammü’l-i’tikadsınız niçin kuşkulanıyor
neden sözü üzerinize alıyorsunuz? Hem ben makalemde
bu aşikardır– teberriniz ma’nasız kalmaz mı? Ya sonra o ağız
dolusu; “Elhamdülillah müslümanım ve salabet-i diniyyem
yerindedir.” da’vasını ne yapalım? Farzedelim ki teberri etmiyorsunuz
fakat Türklük’ten nefret İslamiyet’ten mübaadet
eden kimselere ne nam verilir? Bu gibilere nasıl müslüman
denilebilir? Denildiği takdirde İslamiyet’le şeriat-i mukaddesemizle
–haşa!– istihfaf ve istihza edilmiş olmaz mı?
Eğer İslamiyet mücerred bir ism-i bi-ma’na ile olsa
gayr-i müslimler içinde İslam ismi taşıyan birçok kimselerin
de ehl-i imandan addolunmaları lazım gelmez mi?
Gazi “Mihal” Bey merhum ismini değiştirmeye pek de
lüzum görmemiş. Yalnız kalben ve ruhan hakīkī bir mü’min-i
tammü’l-i’tikad olmakla iktifa etmiş. Gazi Sultan Osman
hazretleriyle uleması da ses çıkarmamış.
viyet için –ma’nasından mücerred– bir alemdir.
Dini imha eyliyor amma ki Muhyiddin adı
Muhribu’d-din olsa ahradır bırak şu müfsidi
Şimdi bu uzun tırnaklı mösyölerin bu pudralı şık kontların
Din-i Celil-i Tevhid namına nisvan-ı İslam’ın müdafi’-i
hukūku geçinmeleri matbuat sütunları üzerinde Avrupa
filozoflarının desatir-i felsefiyyeleriyle ihticaca kalkışmaları
cami’ içinde ayin yahud kilisede ibadete benzemiyor mu?
Delileri bile saatlerce güldürecek cinnet-i medeniyyet!
Nisvan-ı İslam’ın hukūk-ı meşrualarını aramak ancak öz
müslümanların hakīkī mü’minlerin vazifesidir. Fakat –insaf
ediniz insaf!..– şimdi vatanın geçirmekte olduğu şu buhranlı
şu keder-engiz dakīkalar hukūk-ı nisvanı aramak zamanı
mıdır?
Bir tarafını ateş sarmış cihat-ı sairesinden de ateşlenerek
haküstere çevrilmek tehlikesinde kalmış olan bir hane
uğraşırlar yoksa el birliği can birliğiyle ateşi söndürmeye
mi çalışırlar? Vatan derdini hayat-ı namus namus-ı dini ve
milli endişesini yine öz mü’minler çekerler. Vatanın yaralarını
kendi gözyaşlarıyla damarlarında cevelan eden hun-ı
hamiyyetleriyle yıkamaya ancak onlar koşarlar.
Bu “novateur bien-aime”lere gelince onların Fransız
kalbleri İngiliz gönülleri Alman yürekleri öyle vatan-ı İslam
derdini çekmekten namus-ı dini ve milli endişesiyle titremekten
Şark ve Garb arası kadar uzak. Nelerine lazım. Onlara
var mı tiyatrolar. Onlara var mı balolar. Onlara var mı
madamlarıyla madmazelleriyle danslar valsler. Onlara var
mı vur patlasın çal oynasınlar. Onlara var mı Hıristiyanlık’ı
takdisen tırnak uzatmaklar yüzlerine pudra sürüp bıyıklı
madam olmakla iftiharlar.
Bunların maksadı meydan-ı vuzuhda: Kadınları kurun-ı
ula çuvallarından o vahşi hararlarından çıkarmak! Zaten
ademi vücudundan bin kat ehven olan o müstekreh o iğrenç
o ismet-şiken tesettürü?! de madamlarından madmazellerinden
çekip atmak bu mülevves bu fuhş-alud me­
deniyeti hukūk ve mevki’-i nisvan namına cebren ve kahran
bütün muhadderat-ı İslamiyyeye teşmil etmek! Trablusgarb’da
Adalar’da bedbaht nisvan-ı müselmanın peçelerini
çarşaflarını yırtıp üryan bırakmakta olan a’da-yı dine
nazire yapmak. O halde İtalyanları neden tel’in ediyor niçin
ceridelerimizle; “Vahşi İtalyanlar kadınlarımızın peçelerini
çarşaflarını yırtıp atıyorlar!” diye bağırıyoruz?
lar içimizde! Cenab-ı Kur’an -ı Hakim kadınlarımızın ellerini
yüzlerini tesettürden istisna etmiyor. Veliyyü’n-ni’met-i
dimiz hazretleri gerçi tahsis ve istisna buyurmuşlar fakat
bu da ancak namaz haline münhasır. Tesettürün hikmet-i
teşriini piş-i nazar-ı teemmüle alalım. Tesettürden maksad;
kadının hürriyetini namus ve ismetini şeref ve haysiyetini
enzar-ı ağyardan tecavüz-i eşirradan muhafaza değil mi?
Güzellik çirkinlik kadının neresinde tecelli eder? Görücüler;
elden ayaktan boydan hasılı her şeyden evvel simaya
bakarlar değil mi? Çehre güzelse oldu bitti. Hatta bazı pek
güzel sima bulunur ki sıska çelimsiz tenasübden mahrum
bir vücud onun sayesinde bahtiyar olur. Sima çirkin oldu
mu görücüler kahve içmeye bile lüzum görmezler. İsterse
en münasib en şuh-kad bir vücud olsun! Kadınlığın
bütün ma’na-yı cazibedarı bütün medlul-i fitne-engizi sima
üzerinde titrer. Güzellik denilen sayyad-ı ruh şikarını kaşla
göz arasında avlar.
Elmas altın ve emsali cansız ahcar ve ma’deniyat mücerred
zinet namına kadının üzerinde bulunduğu için setri
farzolsun da kadınlığın bütün ma’na-yı dil-aşubu olan yüzün
o levha-i füsunkarın setri neden farzolmasın? Yüz açıldıktan
sonra varsın o elmaslar o altınlar da görünsün!! Yüz
açık iken elmaslara altınlara kim bakar? En çirkin bir kadın
dınların tezeyyün ve tecemmülü kendilerini erkeklere beğendirmek
ruhlarını kapmaktan başka ne içindir? Kendini
bilen aklı başında namuslu hiçbir müslüman kadını tasavşeklinde
yazılmıştır.
vur olunamaz ki zevcinin hakk-ı meşruu olan bu tezeyyün
ve tecemmülü bu ihtişam-ı niseviyyeyi na-mahremlere göstermek
fitneler fesadlar uyandırmak için sokaklara düşsün!
Hülasa beyefendi yüz tesettürü farz olan a’zanın birincisidir.
Bu hakīkat-i bedihidir. Tekrar ederim: Yüz açık olduktan
sonra sırtındaki çarşafın hiçbir hükmü kalmaz! O gayr-i
mütesettire demektir. Farzediniz ki adeten mütesettire imiş.
Bizim dinimiz adet değil ayn-ı hakīkat mahz-ı hikmettir.
Geçen sene yine bu sahifeler üzerinde tesettür-i nisvan
namına yazdığım mufassal bir makalede bu hakīkatleri bu
hikmetleri zikretmiştim. O makaleyi isterseniz görünüz. Kadının
validelik çağını geçirdiğinden yüzü buruşup saçları
ağardıktan sonra çarşafını atmaya me’zun olduğunu maamafih
tesettür yine hayırlı olacağını ayet-i celile ile isbat
etmiştim. Kadının gençliğinde validelik deminde tesettürle
me’mur olması altmışını geçtikten sonra ondan azade
kalması ne büyük bir hikmettir. Murad-ı ilahi mü’minlerin
Kadınların hakim olabilmeleri ayrıca bir bahis teşkil edecek
kadar uzundur. Binaenaleyh bunu cevabımın üçüncü kısmına
ta’lika mecbur oldum.
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVİA
Yeni meb’usandan
beklenilen meslek-i faaliyyet hakkındaki alaim bilmem ki
lis-i hazırın dört senelik ömr-i teşriini itmam edebilmesi için
sözden ziyade iş çıkarması lazım gelir. Bu babda cihan-dide
bazı a’za tarafından edilen telkīnat-ı refakatkari ile beraber
maraz-ı hitabetin yine az-çok hükmünü sürdüğü anlaşılmaktadır.
Kendi hürriyet-i meşruasının kadrini bilen başkalarının
hürriyet-i meşruasına ta’riz etmeyi halel getirmeyi hatırından
bile geçirmez. Biz de kimsenin meşru’ surette vukū’ bulan
hürriyet-i kelamına –hatta fiilen muktedir bile olsak– ilişmeyi
hatırımıza getirmeyiz. Fakat kelamın Meclis’in hey’et-i
umumiyyesince tezekkür olunan kaffe-i mevad hakkında
kürsi-i hitabete çıkıp da laf atmak suretinde isti’malinde de
bir isabet göremeyiz. Bilmem ki taşradaki devair-i intihabiyye
kendi meb’uslarından iş çıkarmaya yardımdan ziyade
laf çıkarmaya çalışmak mı bekliyorlar? Meclis-i Meb’usan’da
en ziyade sarf-ı mesai olunacak yer Hey’et-i Umumiyye
salonu olmayıp encümen odaları bulunduğu ma’lumdur.
Fakat bir encümen faaliyet ve sür’at-i muameleye ne kadar
himmet ederse etsin çıkaracağı işlerin her maddesi ve hatta
her noktası Hey’et-i Umumiyye hitabetleri sebebiyle duçar-ı
ta’vik olur takılıp kalırsa encümenlerin faaliyet-i seriasından
muntazar olan faide-i ameliyye dahi hükümden düşer.
Bir encümenin müzakeresi o encümende a’za olmayan
meb’uslar için dahi açık bulunduğu usulüne nazaran acaba
Hey’et-i Umumiyye’nin birçok kıymetdar saatlerini işgal
eden mülahazat-ı hatibanenin bir kısmı da encümenlere
gidilerek sarfolunsa memleket için daha hayırlı olmaz mı?
Hele bir encümenin a’zasından bulunup da o encümenin
kaffe-i müzakeratında hazır bulunmayan ve fakat encümenin
çıkardığı iş Hey’et-i Umumiyye’ye gelince dehan-ı tenkīdi
açan meb’usları nasıl ma’zur görmeli bilemem! Acaba
Hey’et-i Umumiyye’de hazır bulunan gazete muhbirleri encümenlere
de da’vet olunsa da mensub oldukları gazetelere;
“Filan yerin meb’us-ı muhteremi filan encümende şöyle
söyledi böyle mülahazatta bulundu.” diye yazsalar hey’et-i
umumiyyede icra-yı hükm eden maraz-ı hitabete bir çare
teşkil eder mi? Yalnız Meclis-i Meb’usan’ımızda değil kaffe-i
mecalisimizde dahi nazariyata pek ziyade dalmak ihtimali
vardır. Bütün mecalisimizde ehl-i hibreden olmayanlar
bile refiklarını muhtac-ı ikaz ve ta’lim mi farzederler nedir
tatvile girişiyorlar. Bizde delaili münakkah surette tertib ve
sual veya cevabı vuzu’ [vuzuh!] üzere taksir eylemek kudreti
maatteessüf pek azdır. Hele re’yimiz de ekalliyette kalınca
gösterdiğimiz huşunet-ı hal ü kal kolayca ma’zur görülür
kusurlarımızdan değildir. Kendi fikrimizin ulviyet ve tefevvukuna
ne kadar da kailiz! Hissiyatımıza ne kadar da mağlub
adamlar imişiz!
§
Hoşnudsuzluk herkeste ve her yerde
hoşnudsuzluk! Mes’udiyet denilen şey’i bulmak herkesin
kendi elinde olduğunu iddia eden ecanib gelip de halimize
dikkat etseler kim bilir bu memleket halkını ne kadar acz
ü meskenetle itham ederlerdi. İstihkakının fevkındeki
makamatı bulanlar mikdar-ı sa’yinden ziyade ni’met elde
edenler de halden müşteki hüsn-i taliin cilvesine nail olanlar
da bedbahtan-ı ümmet kadar me’yus. Hatta müşahede-i
şahsıyyeye binaen diyebilirim ki; birer fırsatla evvelce yükünü
tutup da şimdi Avrupa’nın en rahat yerlerinde ve sıhhat-i
tamme ile yaşayabilenlerimizde dahi hissiyat-ı me’yusane
galibdir. Acaba avaze-i şikayatı koparan kafile-i me’yusana
memleketin mukadderatını tanzim eylemek vazifesi verilse
vaz’-ı mes’udiyyete imkan bulunur mu idi? Biz zannetmeyiz.
Tenbellik fesad-ı ictimai vazife-na-şinaslık bu me’yusiyet-i
miskinanenin esbabındandır. Ezhan-ı amme fenalık beklemeye
o kadar maildir ki bu memleketin düşmanı olanlar en
aykırı bir rivayet-i musibet işaa etseler hemen binlerce kimseler
üzerinde sahirane bir nüfuz-i ikna’ icra eyleyebilirler.
Bazı kimseler latife tarzıyla bu hali memleketin ab u hevasının
te’sirine isnad ederler. Buradaki cemaat-ı ecnebiyye
memleketin ab u hevasını pek a’la pek müferrih bulmuş
olmak gerektir ki daima işleriyle meşgūl oluyorlar hayattan
da zevk alıyorlar. Onlarda bir cem’iyet-i medeniyyeye layık
surette bir aile hayatı bulunuyor; ekserisinde zevk-ı irfani
var fen ve san’ate hasr-ı heves etmek isti’dadı var. Edebiyat-ı
mütenevviadan sanayi’-i nefiseden asar-ı atikadan
da zevk alırlar. Ya biz bedbahtlar? Daima çenemiz sarkmış
yüzümüz ekşimiş pür-asabiyet bir musibete dide-duz-ı intizar
olup kalmışız.
Başka memleketlerin bazı aksamında dahi şuriş ü isyan
zuhur edebilir başka memleketlerde de mevkii ve şahsı mühim
bir nazır isti’fa ederek müşkilat-ı muvakkate zuhur eyleyebilir
başka memleketlerde de beş-on veya birkaç yüz asker
metalib-i tehdidkaraneye cür’et edebilirler. Lakin memleket
herc ü merc olacakmış gibi nas telaşa düşmez hadisat
bir vaz’-ı merdane ile telakkī olunur heyecan da ne kadar
büyük olursa olsun az bir zaman zarfında zail olur gider.
§
Esası Türk kavmine
mensub bir hanedan-ı zi-kadr ü kudret tarafından kurulmuş
olmakla beraber bu devlet hiçbir vakitte bir Türk devleti
şekl-i muhtassında hüküm sürmemiştir. Liva-yı Osmani altına
giren akvam-ı müslime-i mütenevvianın nazar-ı saltanatta
daima müsavat-ı mevkii bulunmuştur ki bu da nüfuz-ı
sindedir. Hal böyle iken Osmaniyeti teşkil eden tavaif-i nasın
tezasından olarak bazı mertebe ayrılık gayrılık alaimi zuhura
gelmeye başlamıştır. Bir zamanlar Suriyeli gayr-i müslim ba­
zı
politikacılar –ber-mukteza-yı menfaat-i şahsiyye– bir mes’ele-i
millet-i Arabiyye ihdasıyla ötede beride uğraşarak ecanib
lehinde Osmaniyet’in vahdet-i siyasiyyesine bir darbe
vurmak istemişlerdi. Fakat beyne’l-İslam teyakkuz-ı medeni
husulü üzerine Arab’ın Türk’ten ve Türk’ün Arab’dan ayrı
olarak vakar ve şeref-i istiklal ile idame-i hayat-ı milliyye e­
demeyeceği
ve Türklerden evvel Arabların mahkum-ı düvel-i
ecnebiyye olacağı hakīkati her tarafta anlaşılmaya başladı.
Bugün maatteessüf tefrika ifsadatına en ziyade ma’ruz
kalan bir taife-i Osmaniyye vardır ki o da Arnavud kavmidir.
Meclis-i Meb’usan’ı –kavanin ve bütçe ile mütemadiyen
uğraşmaya mecbur olduğu şu sırada– istizah vesilelerinden
dolayı politika müzakerat-ı muzırrasıyla iştigale sevk için çok
çalışan Cenubi Arnavudluk meb’uslarından birinin geçende
kürsi-i meclisden; “Arnavudlar hükumet-i Osmaniyye’den
me’yus kalırlar ise başlarının çaresine bakabilecekleri” yolunda
bir laf fırlattığını gazetelerde görmüş idik.
Devlet-i Osmaniyye’de makamat-ı mühimme ibraz eylemiş
ve alem-i Osmaniyyet’te birer suretle temeyyüz etmiş
birçok Arnavud zevat zuhur eylediğini tarih bize gösteriyor
ki ufak bir kavimden bu kadar kesretli efradın nail-i ikbal
ve temeyyüz olmak için meydan bulabilmesi sırf vahdet-i
milliyye-i İslamiyye kaidesinin netayic-i munzamme ve ulviyyesindendir.
Yoksa bu hali zekavet ve ma’rifet şecaat ve
gayret gibi evsafta Arnavud ırkına mensub olanların Türk ve
Kürd ve Arab’a faik bulunduklarına atfetmek pek batıl bir
saadet ve ikbale nail olabilirler mi?
Asla ve kat’a! Evvel emirde zamanımızda efradı kalil
olan milletler için muhafaza-i istiklal-i siyasi fırsatı kamilen
zail olup gitmektedir. Hatta Garbi Avrupa’nın Norveç
Danimarka Hollanda gibi pek müterakkī ve mütemeddin
olan memalik-i sağīresi ahalisi bile büyük devletlerin Şark’ı
–vesait-ı ma’lume ile tedricen– parçalayıp taht-ı hükme al­
dıktan sonra nöbetin kendilerine geleceği ve her halde büyük
devletlerin milel-i müstakılle-i sağīreyi yutmak iştihasında
bulundukları endişesiyle şimdiden muazzeb olmaya
başlamışlardır. Arnavud kavmine mensub bir takım haris ve
mağrur politikacılar da munsıfane düşünürler ise i’tiraf ederler
ki Devlet-i Osmaniyye’den –velevki kısmen olsun– iftiraka
sevkolunmak istenilen Arnavudluk’un akıbeti ecnebinin
mahkum-ı ribka-i mutavaati olmaktır. Büyük Garb devletlerinin
taht-ı hükümlerine geçen küçük ve gayr-i müterakkī
milletler efradının “stoaian” hukūkundan hukūk-ı mütesaviyye-i
vatandaşaneden mahrum olduklarını ve ale’l-husus
müslüman iseler “indigène” halini iktisab eyleyip yerli raiyye
vaz’iyet-i süfliyyesine düştüklerini anlayamayanlarımızın
haline melekler ağlar şeytanlar sevinir.
§
Münasebat-ı hariciyyemiz
hakkında Sadr-ı a’zam Paşa hazretlerinin Meclis-i
Meb’usan’da söyledikleri sözleri gazetelerde okuduk. Bir-iki
noktası hakkında nazar-ı dikkati celbetmek isteriz.
Fransız sermayedaranının Anadolu’da yapacakları demiryollarından
Bahr-ı Siyah havzasına aid olan kısmın madde-i
nüfuz salahiyet-i meşrua ve muzırrasından dolayı duçar-ı
ukde olmakta imiş. Fransız sermayedaranının evvel-i emirde
bu mıntıka-i nüfuz mes’elesinin tesviyesini taleb eylemeleri
şübhe yoktur ki Rusya’nın Paris’te icra eylediği diplomasi
nüfuzu sayesindedir. Hükumetin bu babdaki hüsn-i niyyet
ve gayretinden eminiz. Lakin Rusya nüfuzu karşısında
hükumetimiz menfaat-i devleti Paris’te hangi vasıta-i muktedire-i
siyasiyye ile tervic edebilecek? Fransa’daki diplomasi
vesaitimizin adem-i kifayetine hala kanaat gelmedi mi?
Bağdad ve Basra havalisi demiryollarına aid müzakeratın
tesviyesine dahi hükumetin Londra’da tavsit eylediği
makamı da Sadr-ı a’zam hazretleri beyan ve hatta o
ların emr-i mühimm-i mezkurun tesviyesi için karşılarında
bulunacak hamiyetli faal mütefennin dur-bin ve fetanet-i
siyasiyye sahibi İngiliz me’murlarını tasavvur ettikçe pazarlıktan
ne kadar muvaffakıyetle çıkabileceğimizi de düşünüyor
ve doğrusu me’yusiyet hisseyliyoruz. Hükumet-i hazıra
menafi’-i hariciyyemizi te’min hususunda gayr-i münker
olan mesaisinin mazhar-ı muvaffakıyyet olması için evvel-i
emirde haricde bulunan alat ve vesaitin tecdid veya ıslahına
himmet eylemelidir.
BALTIK MÜLAKATINDAN SONRA
Etrafında birçok kīl ü kaller müheyyic şayialar deveran
eden Almanya imparatoru ile Rusya imparatorunun arasında
Baltık Denizi üzerindeki mülakatları oldu bitti. Mülakattan
sonra tebliğ edilmiş olan beyanname-i resmi bize evvelden
de bildiğimiz ve bin kere rical-i siyasiyye ağızlarından
medi. Beyanname-i mezkurede harb-i hazır meskutün-anh
geçiştirilmekle beraber Rusya ile Almanya devletlerinin arasında
Balkanlar’da istatükonun lüzum-ı muhafazasına sulh
u müsalemetin ihlaline meydan verilemeyeceğine ve vaz’iyet-i
beyne’l-mileliyyede mucib-i endişe hiçbir mes’ele-i
mühimmenin mevcud olmadığına aid nikat-ı nazarlarının
tevafuk ettiği söyleniliyor.
Demek ki mülakat-ı mezkure zannedildiği kadar asar-ı
mühimmeyi tevlid edemedi. Zaten böyle olacağı mesail-i
siyasiyye ve ictimaiyye ile tevaggul edenler için ta evvelden
muayyen idi. Zira içinde yaşadığımız asır artık iki hükümdarın
yekdiğeri ile görüşerek milletlerin mukadderatını ta’yin
edebilmelerine müsaid ve muhtemil değildir. Asr-ı mezkurda
umur-ı siyasiyye ve ictimaiyye üzerine hükümdarların
Şu amil de milletlerin kendileri ve onların menafi’-i hayatiyyeleridir.
El-yevm bütün Avrupa içinde bir devlet yoktur
ki umur-ı memleket yalnız bir zatın veyahud bir hey’et-i
mümtazenin yed-i iktidarında temerküz etmiş olsun. Her
yerde memleketi idare eden ya doğrudan doğruya millet
kendisi veyahud milletin temayülat ve iradesini nazar-ı dikkate
almak mecburiyetinde bulunan bir sınıf-ı ahalidir. Hatta
Rusya’da bile şu kaide bir dereceye kadar hüküm-fermadır.
Binaenaleyh zamanımızda hükümdarların veyahud nazırların
mülakatları eski ehemmiyetini gaib etmiştir. Hükümdarlar
veyahud nazırlar kendi aralarında görüşerek kabul etmiş
oldukları kararların icrası için mutlak millet tarafından tasvib
edilmesi lazımdır.
bir halde bulunduran ve her dakīka sulh-ı umuminin ihlali
karşısında saklayan Osmanlı–İtalyan Muharebesi hakkında
meskutün-anh geçiştirilmiştir. Zira hükümdaran-ı müşarun-ileyhimanın
efkar ve temayülatı ne olursa olsun onu mevki’-i
bilhassa onlara tebeiyyet edecek bir Osmanlı veyahud İtalya
milleti olmalıdır. Halbuki hükümdarlar da pek a’la biliyorla
ki; evvela mensub oldukları milletlerin menafi’-i zatiyyesine
mütehalif bir harekette bulunamazlar ve bulunsalar bile ne
Osmanlılık’ta ne de İtalya’da kendilerine tebaiyyet edecek
bir millet görmeyeceklerdir. Fil-hakīka devr-i sabık Avrupa
hükümdarlarını başka teamüle başka an’anelere alıştırmıştı.
Bunlar istedikleri zaman zebun ve cebin bir hükumet
vasıtası ile kararlarını arzuları dairesinde icra ettiriyorlardı:
Memleketin bir uzvunu kopararak diğerine bahşediyorlardı
yahud en mukaddes hukūkunu pay-mal ediyorlardı; işten
bi-haber millet ses bile çıkarmıyordu. Fakat bugün hal
ve mevki’ Osmanlılık’ta başka bir renk ahzetmiştir. Bugün
bütün Avrupa ve hükümdarlarınca pek a’la ma’lumdur ki;
Osmanlı milletine menafi’-i zatiyye ve şeref-i nefs-i millisine
muhalif herhangi bir kararı yutturacak hiçbir hükumet hiçbir
hey’et-i vükela mutasavver bile değildir. İşte bunun içindir
ki; hükümdarlar isteseydiler bile millet-i Osmaniyye’nin
temayülat-ı müşterekesine karşı hiçbir karar kabul edemezlerdi.
Meğer ki milleti cebren ve kuvve-i müsellaha ile kararlarına
tebeiyyet ettirmeye tasmim etmiş olsunlar! Fakat o
zaman da bunlar arkalarında kendilerini takviye edecek bir
millet bulurlar mıydı? Bugün başkaları için kan akıttıracak
paralar sarfederek harbin iktiza ettiği birçok fedakarlıklara
tahammül ederek ateşten kestane çıkartacak yeryüzünde
bir millet bile bulunmaz! Binaenaleyh hükümdaranın harb-i
hazır hakkında hiçbir karar ittihaz etmemeleri ve hatta tevassut
müdahale konferans gibi vesaitten bile harf-i vahid
bahsetmemeleri gerek kendi milletleri menafii nokta-i
nazarından gerek Osmanlılık nokta-i nazarından pek musib
olmuştur. Evet; İtalya için mülakatın böylece neticelenmesi
pek acı bir darbe-i ma’nevidir. Onlar mülakat-ı mezkureden
birçok şeyler bekliyorlardı. Ümidlerinin kaffesi boşa çıktı ve
bugün İtalya nim-resmi ceridesi haibane bir surette; “İtalya’nın
kendi seyf-i celadetinden başka istinad edecek hiçbir
temennisi yoktur.” diye kendisine tesliyet veriyor!!
Ve keza mülakat esnasında tereşşuh etmiş ve mülakattan
sonra deveran etmekte bulunan diğer bir takım şayiat da
boş lakırdıdan ibaret olduğu aşikardır. Ez-cümle mesela İngiltere
ve Fransa tarafından Trablus’un İtalya’ya ilhakı tasdik
edilmekte olduğu şayiası! Ta öteden beri İtalya tarafgirliği ile
müştehir olmuş Tan Gazetesi tarafından meydana atılmış
olan şu şayia o kadar muhalif-i akl ü mantıktır ki mahiyet
ru olduğunu bile farzetsek yine her nevi’ ehemmiyetten ari
olduğuna kailiz. Zira Trablus’un İtalya’ya ilhakını değil yalnız
Fransa ve İngiltere bütün dünya tasdik etmiş olsa bunun ne
gibi bir netice-i ameliyyeyi havi olduğunu biz kestiremiyoruz.
Madem ki biz muharebede devama Trablusgarb’ı son
dereceye kadar müdafaaya azmetmişiz ve bilhassa madem
ki Trablusgarb mücahidleri hükumet-i Osmaniyye’nin irade
ve meyline rağmen bile mücahedat-ı Huda-pesendanelerinde
ber-devamdırlar İngiltere ve Fransa’nın emr-i ilhakı
tasdik edip etmemelerinin ne ehemmiyeti olabilir? Acaba
muhteremeyi teslime icbar mı edecekler? Böyle bir haydudluğu
yapabilecek bir Fransa ve İngiltere’yi biz tasavvur bile
edemiyoruz! Daha birkaç hafta bundan akdem İngiltere ve
Fransa hariciye nazırlarının meb’usan-ı millet muvacehesinde
Hala Mösyö Poincaré’nin Fransa Meclis-i Meb’usanı’nda ve
Sir Edward Grey’in İngiltere Meb’usanı’nda; “Memleketimiz
Osmanlı İmparatorluğu’na tarihi bir an’ane-i meveddet
rabıtası ile merbuttur. Bundan maada Hılafet-i İslamiyye’ye
gayet sıkı ve ma’nevi rabıtalar ile bağlı olan milyonlarca
ahali-i müslimeyi havidir. Binaenaleyh bu dostluğu ihlal ve
milyonlarca tebaa-i İslamiyyenin hissiyat-ı dindaranelerini
tahriş edebilecek Osmanlılık’a karşı hiçbir harekette bulunamayız.”
demiş olduklarını hala işitiyoruz. Nasıl olur da
birkaç gün sonra aynı ricalin başında bulundukları hükumetler
birden bire bütün Osmanlıları ve bütün alem-i İslam’ı
cerihadar edebilecek bir hareket-i gayr-i meşruada bulunsunlar?
Biz daha şayianın hadd-i zatındaki boşluğu İngiltere
Sefid üzerinde ahz-i mevki’ etmesinin ne derecede muhalif
olduğunu sükutle geçiriyoruz. Görünüyor ki bu gibi şayiaları
Osmanlı efkar-ı umumiyyesini iğfal ve tehyic etmek niyeti ile
meydana atanlar bizim herşeye kapılacağımızı herşeyden
müteessir olacağımızı zannediyorlar! Fakat abes! Biz şayianın
doğru olduğunu bile kabul ederek her bir ehemmiyetten
ari olduğuna eminiz. Bu gibi şeyler ile İtalya’nın hiçbir şey
kazanmayacağına Osmanlı efkar-ı umumiyyesinde iras-ı tezelzül
edemeyeceğine emin olmalıdır.
Biz haricden asla tevahhuş etmiyoruz. Haricdeki ahval ve
evza’ silsile-i havadis öyle bir şekil ve mahiyet kesbediyor
ki bizim mesail-i hariciyyeye pek de ehemmiyet vermemize
meydan bırakmıyor. Osmanlılık etrafında toplanmış olan
müteaddid mütehalif ve mütezad menfaatler Osmanlılık’ın
hal-i tezelzülünde öyle çarpışmalar mahiyetini haizdir ki.. ve
şu çarpışmalar Avrupa’nın sulh ve müsalemet-i umumiyyesini
öyle müdhiş bir surette ihlal edecek bir mahiyettedir ki
menafi’-i mezkurenin yegane çare-i tevazünü yine Osmanlı
Fakat bizi en ziyade düşündüren ahval-i dahiliyyemizdir.
dahildeki buhranlar ve halecanlardır. Eğer biz hakīkaten şu
memleketi yaşatmak azminde isek eğer biz şu memleketi
kendi elimiz ile bitirmek cinayet ve hıyanet-i azimesini irtikab
eylemek kasdında değilsek ah eğer bizde hamiyet-i
hakīkıyyeden zerre kadar eser var ise… biz ne yapılmak lazım
ağlanacak kadar perişan halden istihlas edelim! Vaz’iyetimizin
vahamet ve ehemmiyetini takdir edelim Trablus’da
Osmanlılık İslamiyet yolunda canlarını kanlarını isar eden
mücahidinden utanalım ve cümlemiz kendi nefsimize galebe
çalarak mücahede-i azime niyeti ile yekdiğerimize karşı
fedakarlıklarda bulunalım! Osmanlılar! Unutmayınız ki üç
yüz küsur milyonluk İslamiyet bütün nazarlarını bize dikmişlerdir.
Ve el-an ebvab-ı asuman açılmış bütün ervah ve enfas-ı
mukaddese bizi seyr ü temaşa ediyor!!
Ahmed Agayef
MÜSLÜMAN MALLARINA RAĞBET
Geçen haftaki Sebilürreşad ceridesinde “Müslümanın
Müslümandan Alış-Verişi” namıyla bir makale mündericdi.
Evet; diyebilirm ki biz İslamlara İslamdan alış-veriş etmek
farz derecesinde lazım bir şeydir. İslamlar istiklal-i iktisadi ve
ticariye malik değildir. Cihet-i iktisadide Avrupa zencirlerine
gittikçe daha kuvvetli bağlanıyor. İstiklal-i iktisadisiz istiklal-i
siyasi boş bir hayaldir. Zaten Avrupa istila ordularının pişdar
kolları iktisad ordularıdır; maliyyunu erbab-ı sanaiidir.
Her memlekette bu usulü tatbik ettiler ve ediyorlar. Bugünkü
günde Çin istiklaline darbe vurmak maksadıyle
milyon liralık istikrazı teklif ettiler. Çin hükumeti istikraz
şeraitının Çin istiklali nokta-i nazarından muzır ve mühlik
olduğunu teyakkun ederek istikrazı reddetti. Muhafaza-i vatan
net-i mütekabileleri o nisbette elzem bir şeydir. Hükumet bu
hususta gümrüklerde himaye usulünü kapitülasyonlardan
dolayı tatbik edemiyor. Dahilde de erbab-ı sanai’ himaye ve
teşvik edilemiyor. Bu mühim vazifeyi ifa İslamların uhde-i
hamiyyetlerine mevdu’ bir keyfiyettir. Avrupalılar müterakkī
ve kuvvetli oldukları halde ahalisi bu hususta muavenette
bulunuyorlar. Bir İngiliz İngilizden bir Yunanlı Yunanlıdan
alış-veriş ediyor. Yalnız kabil olmadığı takdirde bir ecnebiye
müracaat ediyor. Yalnız bununla kalmıyor menafi’-i dahiliyyeyi
himaye için gümrüklerde yüksek ta’rifeler tatbik ediyorlar.
Bursa’yı ziyaretimde İslam müesseselerinin atisi nokta-i
nazarından bende bir ümid hasıl oldu. Az bir rağbetle İslam
müesseselerinin terakkī edeceği pek aşikar bir keyfiyettir. Bu
münasebetle iki müesseseyi İslamlara takdim etmeyi vecibeden
addederim.
Birisi “Mensucat Fabrikası Anonim Şirketi”dir ki İttihad
ve Terakkī Klübü a’zalarının gayretiyle teşekkül etmiş bin
lira sermayeli bir şirkettir. Fabrikanın dahilini gezdim. El
ğer tezgahlar da motor ile işliyor. Ma’mulatı havlu ve ipek
ma’mulatından ibarettir. Pek zarif ve metin çarşaflar boyun
bağları mendiller ve saire yapıyorlar. Ahalinin rağbeti ile
çabuk terakkī edecek bir müessesedir. Garibi şurasında ki
şirketin işleri sağlam olduğu halde Bursa ahalisi hisse senedatına
rağbet etmiyorlarmış. Evet bir dereceye kadar haklı;
çünkü şimdiye kadar hisse senedatı ne demek olduğunu
görmemiş ve bilmemişlerdir. İnsan bilmediği bir şeyden ictinab
edeceği tabiidir.
Diğer müessese de “Makaronya Fabrikası”dır. Sahibleri
taza biraderlerdir. Teessüsü daha henüz bir sene olmamış.
Fabrikada kuvve-i mihanikiyye olarak mebzuliyetinden su
kullanılıyor. Yirmi dört nev’i makarna yapıyorlar. Halis irmik
unundan yapılıyor. İtalya ve Avrupa makarnalarına faik
olduğu isti’mal edenlerce mücerrebdir. Makarnalar sütlü-şekerli
ve adi olmak üzere iki nevi’dir. Makarnalar muntazam
ve temiz kutulara konarak satılıyor. Niçin böyle saf temiz ve
ucuz makarnalar varken ecnebi makarnalarına rağbet edelim.
Her İslam bakkalları bu makaronyayı satmalıdır.
Bursa’ya gelen züvvara bu iki müesseseyi ziyaret etmelerini
kemal-i ehemmiyyetle tavsiye ederim.
SEBILÜRREŞAD
Biz bu mektubu okuduktan sonra Dersaadet’te bulunan
Lastikçi biraderlere müracaat ederek şu mühim ve müsmir
teşebbüs hakkında kendilerinden izahat istedik. Aldığımız
ma’lumat bize pek ziyade emniyet-bahş göründü. Her taraftan
gösterilen rağbetin günden güne arttığını büyük bir
meserretle öğrendik. Bir İslam müessesesi mahsulatının şu
suretle revac kazanmasını memnuniyetle telakkī etmeyecek
hiçbir müslüman bulunamaz. Lastikçi biraderlerin Yeni Postahane
karşısındaki mağazalarında makarnaların envaına
aid nümuneler bulunuyormuş. Arzu edenler gidip görebilirler.
Bize verilen ma’lumat ve te’minattan Bursa Makarna
Fabrikası’nın mahsulatının hem nefaset ve hem fiatça ecnebi
makarnalarına kat kat faik olduğuna kanaat hasıl ettik.
Ecnebi makarnaları üç buçuk kuruşa satıldığı halde Bursa
Fabrikası’nın çıkardığı makarnalar nefasetçe onlara faik
olmakla beraber üç kuruşa satılmakta olduğunu öğrendik
ve Dersaadet mağazalarından birçoğu tarafından fabrikaya
sipariş verildiğini memnuniyetle haber aldık. Halis ve letafetine
fevka’l-ade i’tina edilerek ve hususi kutular derununda
toz-toprak ve muzır cürsumelerden muhafaza edilmekte
olan müslüman mallarına rağbet gösterilmesini muhterem
kari’lerimize tavsiye ve sair mahallerde bulunan bu gibi İslam
müesseseleri hakkında bize ma’lumat verilmesini istirham
eyleriz. Vereceğimiz paralar memleketimizde bir dindaşımızın
kesesine girecek biz de ehven fiatla nefis makarna
yiyeceğiz. Bundan iyi ne olur?
Mensucat müessesesi hisse senedatına rağbet gösterilmemesi
bu gibi şeylere alışılmadığından neş’et ettiği şübhesizdir.
Fakat müessese emniyet ve i’timad-ı milleti kazanacak
surette teşebbüsatında azm ü samimiyetle devam ederse
halkın bir müddet sonra sevine sevine hisse senedlerini almaya
koşacaklarına emin olmalıdır.
DARÜLHILAFE’DE SEBILÜRREŞAD
CERIDE-I İSLAMIYYESI’NE
Muhterem Efendim
Bu günler yine meserret-aver haberler aldık. Şu cümleden
Hindistan’da Kelküta şehrinde vakı’ “Nedvetü’l-Ulema”
Cem’iyeti katibi ulema-yı be-namdan Şeyh Nu’man-ı Şibli
cenabları mezkur cem’iyetin Hindistan’a gelip Din-i İslam’ı
ta’lim edecek birinci Japon için tahsil müddetince her ay
rupiye yani takriben kuruş kadar bir maaş ta’yin
ettiğini bize ihbar ve öyle bir Japon gencinin Hindistan’a
§ Riyasetinde Ali Efendi Heyki bulunan Cem’iyet-i İslamiyye
Eylül ibtidasından i’tibaren meccanen konferanslar
vermeye başlayacaktır. Bu hususta şimdiden teşebbüsata
başlandı. Konferanslar Din-i İslam’a dair olacaktır.
§ Hakeza bu günler Hasan Efendi Hatano’nun İslam
ve Müslim nam eseri Japonca intişar üzeredir. İslamiyet
hakkında en mükemmel ve birinci eserdir. Her ne kadar
burada epey vakitten beri bazı İslamlar bulunmuş ise de
maalesef İslam’a aid pek az haber ve ma’lumat vermişler.
Saniyen misyonerlerin te’siri ile bu İslamların mesaisi de
semeresiz kalmıştı. Şimdi artık kendi kendine heveskarlar
çoğalıyor. Hususan gençler ve asker takımı arasında ehl-i
merak daha çok görünüyor.
AKSA-YI ŞARK’TA İSLAMIYET
Manastır’da Neyyir-i Hakīkat refikımıza Amerika’dan yazılıyor:
Kariben buradan Aksa-yı Şark’a bir seyahat icra edeceğimden
oralar hakkında şimdiden tedkīkat yaptım. Beni Aksa-yı
Şark tedkīkatı içinde en ziyade işgal eden İslamiyet’in
hal ve mevkii oldu.
Japonya’nın Tokyo şehrinde Muhammed Bereketullah
Efendi –ki Hindistanlıdır ve kendisini Londra’da Uhuvvet-i
ternity Uhuvvet-i İslamiyye ünvanı altında bir gazete neşrediyor.
Çin’de keza China Times isminde İngilizce bir gazete
neşrediliyor. Tokyo’da münteşir Uhuvvet-i İslamiyye vaktiyle
Paris’te neşredilen Meşveret cesametinde olup son nüshalarının
birinde ahiren İslam olan bir Japonyalı baron ile kızının
ve kayınbiraderinin resimleri vardı. Baronun ismi Baron
Ali Kintaro Hiki’dir. Bu aile Japon tarihinde meşhurdur.
Diğerleri Hasan Hatano Efendi Fatıma Hatano Hanım’lardır.
Hasan Hatano Efendi Kanunisanisi’nden
aylık bir magazin neşretmeye başladı. Masarıfını kendi veriyor.
“Asya Gıkay” namındaki Asya cem’iyeti de intişar-ı İslam
kı’-i mahsusada ahaliye vaazlar veriyor. Hasan ve Muhammed
Bereketullah Efendiler birçok Japon asilzadeganından
tebrik dua-yı muvaffakıyyet va’d-i muavenet mektubları
almışlardır. Bu mektubların sureti Japonya İslam gazeteleriyle
neşrolunmuştur.
Pekin’de intişar eden China Times gazetesinde şunları
okudum: Pekin ahali-i İslamiyyesi büyük bir miting akdetmişlerdir.
Dünkü Cuma günü “Niyuçiye” Cami’-i Şerifi’nde
Halifesi Mehmed Reşad ve Trablusgarb’da İtalya ile harbeden
asakir-i müslime için muvaffakıyet dua etmişlerdir.
Pekin Müftisi Abdurahman Efendi minberde bir nutuk
muazzamaya teessüfler eyledikten sonra atideki telgrafı
Çin İslam ahalisinin kalbi
Size Aksa-yı Şark İslamiyeti hakkında şu kadar ma’lumat
verdikten sonra sözümü keser ve ati-i taliin bize her halde
güleceğinden pek ümidvarım. Şark’ın ucundan parlayacak
bir şa’şaa-i İslamiyyet bir gün ahval-i alemde başka ruzgarların
esmesine sebeb olacaktır. Hülyalarda yuvarlanmıyor
rüyorum. Çünkü bunda İslamiyet milliyet mes’elesi var…
Onun için çok derinden görüyorum…
MÜSLÜMANLARIN ŞANLI
BAYRAM GÜNLERI
Garyan’dan “ Köylü ” refikımıza yazılan bir mektubda
son Humus muzafferiyeti hakkında şayan-ı iftihar bazı tafsilat
verildikten sonra beyanat-ı atiyye ile mektuba nihayet
veriliyor:
Doğru bir hesaba göre şu on gün zarfında düşmanın
yalnız buralarda yirmi bin kadar telefatı vardır.
Bu gidişe göre düşmanın artık burada barınması mümkün
değildir. Garyan’da Cebel’de Zaviye Humus’da el-hasıl
her yerde kemal-i muvaffakıyetle cebehanemiz yapılıyor.
Askerimiz hatta kapsül dahi yapmaya muvaffak oldu. Dahilde
barut pek çoktur ve pek güzel barut i’mal ediliyor. Şimdi
de top mermisi yapılmaya teşebbüs olunuyor. İtalyanların
ve­
sait-ı harbiyyesi ne kadar mükemmel olursa olsun bu
arslan millet ile başa çıkamazlar. İşte böyle böyle bir gün
kemal-i rezaletle bu sefiller vatanımızdan çıkacaktır.
Düşman Osmanlıların hakīkaten pek müdafi’ ve cesur
olduklarını kendi Ajans Stephens’i ile tasdik ediyor. Zanzur’un
Ma’muresi’ndeki yüz yirmi kişilik bir kuvvetimizin sekiz
saat fasılasız ve korkusuz sebat ve müdafaası ve düşmanın
beş tabur askeri birden herçi bad-a-bad diyerek “hurra
hurra” sadalarıyla bu yüz yirmi kişilik kuvvetimize hücumları
ve büyük bir zayiatla dönerek yine “hurra” deyip de
cebehanemizin yoksuzluğu yüzünden tepeyi bin müşkilat ile
zabtetmeleri onların hayretlerini mucib olmuş imiş.
Zavallılar; bilmiyorlar ki bir neferimiz bine karşıdır. Ve
onların karagöz perdelerinden çıkmalarına intizar ediyor…
Artık düşmanın mahvolacak günleridir. Düşman istediği
kadar Adalar’da dursun. İnşaallah bir gün olur oraları da
ona mezaristan olur. Zaten daha Adalar’ın intikamı zamanı
gelmedi. Doğrusu şu mücahidinin ibraz ettikleri şecaat ve
fedakarlık tarihde yaldız ile değil elmas ile yazılmalıdır. Bu
muazzam millette korku yoktur. Din ve vatanından başka
bir şey düşünmüyor. Ailesini millet te’min etmiş. Hele gelen
li. dedikçe ağlıyorlar. Kadınlar bile galeyana
gelerek düşman üzerine gidiyorlar kendi evladlarını teşci’
ediyorlar. Bu zaferli günler Osmanlıların müslümanların büyük
bayramıdır. “Biz şan ve şeref isteriz; ecdadımızın kemiklerini
düşmanın kirli çizmeleri altında ezdirmeyiz” diyorlar.
şeklinde yazılmıştır.
UYAN EY MİLLET!
Ey Millet!
Uyan! Maziden tarihten ibret al! Çünkü vakit pek kısa ve
mahdud. Artık el ele veriniz. Şa’şaa-i İslamiyyet’in yegane
enkaz-ı an’anatı olan bu hükumeti elinizle ateşe yuvarlamayınız.
Mülkünüz feyzdardır. Onun her bir zerre-i türabı altında
birer kenz-i mes’adet var. Beyhude yere çağlayan suların
her damlası size ebedi saadetler mutantan ve müzehheb ali
hayatlar ihzar edebilir.
yemizi pek büyük bir sevinç ve mefharet ile okuyor. Adeta
adaveti titreye titreye bekliyorlar. Çünkü filoların orduların
topların tayyarelerin iktisab edemediği bir muvaffakıyeti
sizin dedikodunuz onlara bahşeder. Onlar artık Trablus’ta
bir adım ileri gidemeyeceklerine kani’ oldular. Fakat gavail-i
dahiliyyemiz düşmanı muzaffer edebilir. İşte İtalya ve Avrupa
mağlubiyetimizi bu yüzden bekliyorlar. Top ile tüfenkle
bize daima makhur olacaklarını çoktan idrak ettiler.
Ey ateşin hamiyetli Millet!
Kalbini parçalayacak bir silahı kendi elinle düşmana
vermeyi şan u şerefine yakıştırabiliyor musun? Düşmanın
milyonlar birçok genç ve kıymetdar canlar mukabilinde nail
olmadığı bir muzafferiyeti kendi elinle takdim ederken titremiyor
musun?
Uyan! Senden başka hamisi nigehbanı kalmayan öksüz
Yüksel! Ortalığı toplarının velveledar kesafetleri içinde
de yalnız muzaffer mütemevvic Hilal’inin başını yukarıya
kaldır. Onun cebhe-i tab-naki daima yükselsin! Çünkü biz
seni öteden beri maaliyat için şan u şeref için ölmek için
mahluk bir kahraman biliyoruz. Menafii çiğne ez ve sema-yı
ulviyyete kadar yüksel!..
el-Hilalü’l-Osmani
el-Alem gazetesine
Bingazi’den yazıldığına göre İtalyanlar Bingazi’de yakında
hükumet-i Osmaniyye ile musalaha edeceklerini i’lan eylediklerinden
bugün bütün Senusi zaviyeleri meşayihi ile
rüesa-yı Urban Bingazi Ordugahı’nda ictima’ ederek İtalya’nın
Trablus toprağına müdahale etmelerini intac edebilecek
hiçbir sulha ruy-ı muvafakat göstermeyeceklerini ve
kendi memleketlerinin Osmanlılığına halel verecek hiçbir
hal kabul etmeyeceklerini beyan ile ile’n-nihaye harbe devam
edeceklerine ve başka bir suret-i halle kat’iyyen razi
olmayacaklarına ahdetmişlerdir. Osmanlı zabitleri bu hususta
bunlarla tamamen müttefiktirler. Bununla beraber İtalya
hükumeti yerliler tarafından kabul olunmayan bir muahededen
faide hasıl olmayacağını ve Osmanlı hükumetinin de
Arabların rızasına makrun olmayan bir muahedeyi imzaya
yanaşmayacağını pek güzel bilmektedir.
Trablusgarb’dan
gelen haberlere göre Zanzur Muharebesi’nden sonra düşman
tarafından evvelce zabtolunduğu yazılan Ma’mure ve
Seyyidabdülcelil mevki’leri üzerine Cebel kahramanlarından
Şeyh Sasi Hizam Efendi’nin kumandası altındaki mücahidinimiz
tarafından bir gece baskınında düşman münhezim
edilerek mezkur mevki’ler istirdad edilmiştir. Ve İtalyanlar bu
müsademede her zaman olduğu gibi pek ziyade bozularak
darma dağınık bir surette firara başlamış ve firar esnasında
pek çok esliha ve mühimmat terkeylemişlerdir. Bundan
sonra askerlemiz Kırkkarış üzerine de yürümek istemişlerse
de sabahın takarrubu üzerine yalnız Zanzur takviye edilerek
geriye dönülmüştür. Düşmanın bu son günlerde zayiatı pekçok
yekunlara baliğ oluyor. Askerimizin kuvve-i ma’neviyyesi
pek iyi olup cebehane ve esliha ise mebzuldür. Garyan
Zaviye Humus ve diğer mevakı’de daimi surette cebehane
ve barut ve hatta top mermileri i’mal edilmektedir.
Trablusgarb’dan merci’-i
alisine varid olan ma’lumat-ı resmiyyeye nazaran İtalyanlar
vahşetlerini kuyuları tesmim etmek derecesine kadar
dest edilen bir casusun elinde mevadd-ı semmiyyeyi havi
bir şişe bulunmuştur. Casus isticvabında Rikadü’l-lin’de bir
kuyuyu tesmim ettiğini ve bütün kuyuları tesmim me’muriyetiyle
başka diğer iki casusun da Bunume taraflarındaki kuyuları
zehirlemek üzere hareket eylediklerini de beyan eylemiştir.
§ Anadolu gazetesine yazıldığına göre vapurlarda işleyip
aile besleyen ve altındaki kayıktan başka hiçbir şeye malik
olmayan İslam sandalcılar vapurlara yolcu taşımaktan men’
edilmişlerdir. Zaten İstanköy’de sandalcıların kaffesi İslam
ki olduğu anlaşılmıştır.
§ İstanköy eşrafından Hacı Mustafa Bey’den bilinemeyen
bir sebebe mebni yüz lira ceza-yı nakdi ahzedilmiştir.
§ Altı seneden beri hükumet-i seniyye canibinden Rodos’un
Kum Burnu’nda Osmaniye Mahallesi’nde dul ve
bi-vaye Girit muhadderat-ı İslamiyyesine mahsus inşa olunan
Dulhane’de ikamet etmekte olan aceze-i nisa bu kere
ettirilecektir.
§ Şehir haricinde vakı’ İslam kabristanlarında mevtanın
defni taht-ı memnuiyyete alındığından bahisle fima-ba’d
kasabadan uzak bir mahalde defnedilmeleri hakkında İtalya
hükumeti tarafından mahkeme-i şer’iyyeye tebligat icra
kılınmıştır.
Zat-ı hazret-i hilafet-penahi Cuma namazını
ba’de’l-eda saray-ı hümayunlarına muavedet esnasında
Bulgaristan ve Rumeli’nin mevakı’-i muhtelifesinden
hac için gelen müslümanların cami’-i şerif kapısı karşısında
ahz-ı mevki’ ettikleri manzur-ı şahane buyurularak Seryaver
Salih Paşa’yı i’zam ile; “Kendilerini burada gördüğümden
dolayı memnun oldum. Sıhhat ve afiytle ifa-yı hac ve
selametle memleketlerine avdet etmelerini eltaf-ı Sübhaniyye’den
temenni ederim. Selamımı tebliğ ediniz” buyurmuşlardır.
Salih Paşa hüccac-ı kiramın yanlarına gelerek zat-ı
hazret-i padişahinin fermanlarını tebliğ ve hüccac-ı kiram
deavat-ı hazret-i hilafet-penahiyi tekrar etmişlerdir.
me’murin-i ilmiyyeye göre maaşları pek ziyade dun olan
liva müfti ve müsevvidlerinin maaşatına sınıflarına göre yüzer
kuruş ilave edilerek maaşlarının üçer yüz kuruşa iblağı
ve Şam-ı Şerif’te Maliki müftisine altı yüz kuruş maaş tahsisi
karargir olmuştur.
Şuhur-ı selase münasebetiyle
taşrada icra-yı va’z u nasihat edecek ulema-yı kiram
ve talebe-i ulum efendilerin satvet-i Osmaniyyenin idamesi
zımnında tezyidine eşedd-i ihtiyac bulunan kuva-yı bahriyyemizin
derece-i matlubeye isali için küşad edilen Donanma
muhteremeyi teşvikat ve tergībatta bulunmaları ve kendilerinin
ahlak-ı hasene ile ittisaf ve sünen-i seniyyeye ittiba’
ederek bila-lüzum kahvehanelerde izaa-i evkatten ve nazar-ı
halkta mucib-i şeyn olacak ahvalden ictinab eylemeleri ve
siyasiyyatla iştigal etmeyerek adab ve şeair-i İslamiyyeyi
hüsn-i telkīne gayret etmeleri lüzumunun ulema ve talebe-i
muma-ileyhime lisan-ı münasib ile tefhimi hususu Makam-ı
Meşihat’ten hükkam-ı şer’a ta’mimen tebliğ edilmiştir.
Cevami’-i şerifenin
ve Evkaf Nezareti’ne merbut sair müessesat-ı hayriyyenin
tahtında veya fevkinde veya harim ve müştemilatında
bulunan ve her nasılsa gayrin uhdesine geçerek ba-sened-i
hakani tasarruf edilmekte olan mahallerin menafi’-i umumiyye
namına olduğuna dair ayrıca karar istihsaline ihtiyac
gösterilmeyerek istimlak edilebilmesi ve istimlak olunacak
mahallin ta’yin-i bedel ve müteferriatında İstimlak Kanunu’na
tevfik-ı muamele olunması zımnında tanzim olunup
Meclis-i Meb’usan ve A’yan’ın tasdikine iktiran eden kanun
hakkında irade-i seniyye-i padişahi şeref-sadır olmuştur.
Mısır:
Mısır’da su’-i kasd töhmetiyle
tevkīf olunan eşhas hakkında tahkīkat kemal-i ehemmiyyetle
ta’mik olunarak ahiren mahalli matbuat kaleminden
tebliğ edilen resmi beyannamede böyle bir suikasd tertibiyle
bir delil ve emareye dest-res olunamadığı gibi tevkīf olunan
eşhasa isnad olunan fiilde alakadar ve zi-medhal bir şerik
dahi bulunamadığı beyan edilmiştir.
Sofya’dan Balkan Gazetesi ’ne yazıldığına
göre Sofya ahali-i İslamiyye ve ma’rufesinden olup
bir müddetten beri Sofya’da berberlik san’atıyla meşgūl
olan Halil Ağa bin İbrahim geçen günler Sofya civarında
bir Bulgar köyüne gider. Halil Ağa avdetinde Kostenbrut
Garası’na karib bir tarlalıkta meyyiten bulunur. Kendisine
saika isabet etmiş diye işaa olunup oranın Bulgar papasları
tarafından ayin icra edilerek defni icra olunur. Bu vak’a
Sofya’da meskun ahali-i İslamiyyeyi son derece mahzun ve
mükedder bırakmıştır. Şu çirkin vak’a vaktinden evvel gerek
başmüfti efendiye ve gerek vekil-i lahıkı Süleyman Faik
Efendi’ye haber verilmişse de hiçbir teşebbüste bulunmamışlardır.
Zavallı müslüman!
Sofya
gazetelerinde okunduğuna göre Haziran’da Eski Cuma
kasabasında Muallimin-i İslamiyye Kongresi pek parlak bir
surette küşad edilmiş ve Bulgaristan’ın cihat-ı muhtelifesinden
gelmiş olan iki yüz muallim Maarif-i İslamiyye’nin ihtiyacat
ve esbab-ı terakkīsini müzakere etmek üzere bir araya
toplanmışlardır. Bu ictima’ Eski Cuma ahali-i İslamiyyesi
üzerinde derin bir te’sir husule getirmiş ve şimdiye kadar
maarifsizlik yüzünden bin türlü belaya duçar olmuş bulunan
zavallı Bulgaristan İslamlarının kalblerinde tatlı ümidler
uyandırmıştır.
Muallimler kongrenin devam edeceği dört beş gün zarfında
evvela bütün Bulgaristan mekatib-i ibtidaiyyesinin
nevakıs ve ihtiyacatını tedkīk saniyen mekatib programlarında
ve sehil usulleri ta’yin ve izah rabian ihtiyacat-ı milliyye ve
menabi’-i varidat elde etmek hususunda müzakerat icra
edecekler ve sadisen Bulgar Muallimin Cem’iyeti’yle umur-ı
maarifte teşrik-i mesaiye karar vereceklerdir.
Kaşgar’dan Alman gazetelerine iş’ar edildiğine
göre milis askeri birçok kimseyi katletmiş ve birçok mebaniyi
kaç kişi bulunduğu rivayet ediliyor.
§ Sirbang Eyaleti Kıtaat-ı Askeriyye Kumandanlığı’na
ta’yin edilen Ceneral Bi Barkul şehrinde asiler tarafından
katledilmiştir.
Evvelce yazıldığı üzere efrenci
Temmuz’un onunda Tunus’tan Victor Hugo kruvazörüyle
hareket etmiş olan Tunus beyi maiyyeti erkanı nazırlar ve
çocuklarıyla beraber Toulon’a gelerek orada tahte’l-bahr
sefineler manevralarında hazır bulunduktan sonra Paris’e
müteveccihen yola çıkmıştır. Paris’te suret-i resmiyyede beş
gün kadar hükumet-i cumhuriyyenin misafiri olacak ve reis-i
cumhur ile birlikte Temmuz manevralarında hazır bulunacaktır.
Misaferet-i resmiyye nihayet bulduktan sonra bey
bir-iki hafta kadar Paris’te kalacaktır.
Times gazetesinin Tahran’dan istihbaratına
nazaran İran hükumeti son Rus notası müfadına
tevfikan ikinci bir Kazak alayı teşkil edecek ve merkezi Tebriz’de
bulunacaktır. Bu alaya iki Rus zabiti kumanda edecek
ve dört de küçük zabit bulunacakmış.
Petersburg Ajansı’nın Tebriz’den
keriyyesi i’zam edilmiştir.
Tahran’dan Rus gazetelerine çekilen
telgraflar İran ahvalini pek fena gösteriyorlar ve pek
endişe-bahş rivayat deveran ediyor. Genç Nasyonalistler
Rusya-İngiltere aleyhine bir hareket hazırlıyorlarmış. Kazrun
tir.
sil etmekte olan on iki zadeganın sene-i hazıra imtihanları
hazır bulunmuşlardır.
Rusya hükumetinin Kafkasya’daki
Kazak askerinden üç taburu bir erkan-ı harb kumandanının
kettiği haber alınmıştır. Şu yeni sevkiyat usatın son zamanlarda
sık sık Rusya hududunu tecavüz etmelerinden neş’et
eylemekte imiş.
Londra’dan alınan bir
telgrafta beyan edildiğine nazaran ahvaldeki vahamet hasebiyle
Basra Körfezi sevahiline asker i’zamı mes’elesinin
hükumetçe tedkīk edilmekte olduğu Kalküta’dan iş’ar olunuyormuş.
Elyevm Ribat’ta bulunan Mulay
Hafiz şehr-i mezkurda bulunan askeri tayyarelerini ziyaret
etmiş ve huzurunda yapılan tecrübelerden pek memnun
kalmıştır. Mulay Hafiz tayyarelere karşı büyük bir temayül ve
merak hissetmekte olduğundan hemen kumandana müracaat
ederek kendisinin de uçurulmasını taleb eylemiştir. Fakat
mevcud tayyareler yalnız bir kişilik olduğundan arzusu
Figaro gazetesi bu kere
Afganistan’dan aldığı haberlerden telaşa düşmüş. Afganistan
emiri açık fikirli Osmanlı ve İranlılardan bir mikdarını
nezdinde cem’ ederek İslam hükumetleri beyninde bir i’tilaf
husule getirmek için teşrik-i mesai ediyormuş. Figaro bunun
neticesi Avrupa devletleri menafiini rahnedar edeceği
gibi muhatarat-ı azimeyi dahi müntic olacağını uzun uzadıya
teşrih ediyor.
Hindistan muhbirimiz Tevfik Bey bu hafta hareket etmiştir.
Cenab-ı Hak selamet ü afiyetler ihsan buyursun. Diğer
muhbirlerimiz de inşaallah birkaç güne kadar hareket edeceklerdir.
TEFSIR-I ŞERIF
çalkandıklarını söylemiştik. Gelelim sure-i şerifedeki “salihat”a.
“Salihat” zevk-i selimin kabul ettiği a’mal-i hayrdır ki
bunlardan bir takımı her din-i sahihin amir olduğu ibadat-ı
sahiha gibi ruhu tezkiye kalbi tasfiye edecek hareketler; diğeri
Allah yolunda bezl-i mal etmek biçarelere muavenette
bulunmak esna-yı hükümde adilden ayrılmamak; mazlumları
gadrden kurtarmak gibi insaniyeti kurtaracak büyüklükler;
elhasıl üçüncüsü de emanet iffet insaf muhabbet
şefkat gibi evsaf-ı kerimenin mahall-i suduru olan fazıl melekelerdir.
Evet ister bedene müteallik bir fi’l-i zahir suretinde tecelli
etsin; ister ruha aid bir vasf-ı batini şeklinde görünsün; bunların
kaffesi salihat-ı a’mal zümresindendir. İnsanın insanlığı
bunlarla kaimdir.
A’mal-i salihadan ahlak-ı fazıladan hissedar olmayanların
hüsranına hükmetmek şöyle dursun böylelerine insan
demek bile doğru değildir.
“Tevasi” iki kimseden birinin diğerine bir şey tavsiye eylemesidir.
“Hak” batıl mukabilidir ki ma’lumdur.
“Sabr” bütün ahlak-ı fazılanın anasıdır. Kitabullah’ın tam
yetmiş yerinde zikrolunmuştur.
Sabır nedir? Sabır ruhun bir melekesidir ki tarik-ı hakda
tahammülü güç olan şedaide katlanmak nefsin hoşlanmadığı
meşakkatleri sineye çekmek ancak o meleke sayesinde
kabil olabilir.
Sabrın fıkdanı yahud zaafı kadar büyük musibet tasavvur
edilemez. Tedkīk olunursa görülür ki bütün nekais
bütün rezail seciye-i sabrın yokluğundan yahud azlığından
meydan alır.
Mesela: Cehaleti ele alsak görürüz ki bu felaketin başlıca
sebebi sabrın zaafıdır.
Çünkü: Şuabat-ı ilmden birine intisab eden adam o
şu’bede ihtisas sahibi olacak kadar uğraşmaya mesail-i gamızayı
tedkīk için yorulmaya kendisinde sabır göremiyor.
Ma’lumatını tahkīk derecesine çıkarmaya üşenerek firaş-ı
taklide yan gelip yatıyor.
Şimdi böyle bir adamın çalışıp istifade ettiği farz edilse
bile ifade zahmetine tahammül edemeyeceği için evinin
bir köşesine büzülerek halkı bir takımlarının dediği gibi
“Allah’a bırakır”; kendisi hiç uğraşmak istemez.
Kezalik pintilik rezilesini ele alsak anlarız ki bu da sabrın
yokluğundan ileri geliyor. Evet pinti malını veremez muttasıl
biriktirmek için mücahede eder durur. Bir çok hayırlı işler
zuhur ettiği halde hepsinden yüz çevirerek hiç biri için on
parasını feda edemez.
Şimdi bu adamın elini bağlayan sebebi araştırsak sabrındaki
zaafından başka bir şey bulamayız. Evet bu adam
vahimesinde dolaşıp günün birinde üzerine çökmekle kendisini
tehdid eden zaruretin hayal-i mehibine karşı
durabilecek bir sabra malik olsaydı hem nefsini hem de
kavmini öldüren bu sefil hırs ile bu mühlik hastalık ile
ma’lul olmazdı.
Bir müsrif ezvak-ı behimiyyesi uğrunda bir çok paralar
heder eder; bir hevesine mağlup adam muharrematın içine
dalar. Her ikisinin ma-meleki biter hali fenalaşır. İzzeti zillete
serveti sefalete inkılab eder ki bunların kaffesi hevesat-ı
nefsaniyyeye karşı sabr edememekten başka bir sebep tahtında
değildir.
Şimdi fezail-i insaniyyeyi de birer birer gözden geçirecek
olsak yine sabra varırız.
Artık mevkii bu kadar yüksek olan bir haslet Kitabullah’da
bilhassa zikrolunmaya layık değil midir?
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
“Hak” ilmin medar-ı kemali itminanın ma-bihi’l kararı
aklın bais-i yakīni olduğu gibi “sabır” da fezailin yegane
cazibi rezailin yegane dafii salihat-ı a’malin yegane müdafiidir.
Ashab-ı kiram rıdvanullahi aleyhim efendilerimizin birbirlerine
daima bu sure-i celileyi okumalarındaki hikmet
şimdi anlaşılmıştır sanırız.
Sure-i celilenin tefsiri hakkında daha fazla izahat isteyenler
Sıratımüstakīm ’in numaralı nüshalarına
müracaat buyurmalıdırlar.
HAK VE HAKĪKAT
Yine Dozy söylüyor: “Muhammed’in en aziz dostu ve
din-i hak taharri eylediği sırada mahrem-i esrarı bulunmuş
ve istikameti ve sabit-i secayası ile umumun mazhar-ı
Muhammed sonraları; “Ebubekir müstesna herkes benim
Resulullah olduğuma iman etmezden evvel az çok tereddüd
etti.” derdi.
Ebubekir ra hazretleri kable’l-bi’set Resul-i Ekrem Efendimiz
hazretlerinin en samimi bir dostu ve ibadet-i asnamdan
mücanebetleri hasebiyle ha’iz-i muhabbet ve meveddetleri
olabilirdi. Bu hususa dair kütüb-i siyerde rivayetler
de vardır. Fakat bundan dolayı düşman için ta’n u i’tiraza
ser-rişte olacak bir cihet yokdur. Kanaat-i vicdaniyye hasıl
etmedikçe akl ü kiyaset sahibi olan kimse babasına bile
tabi’ olmaz. Bilhassa “da’va-yı risalet gibi bil-vücuh ha’iz-i
garabet bulunan hususatta tasdik ve mütabaat için dostluğun
ne te’siri olabilir?
Hazret-i Ebubekir’in i’tiraf olunan istikamet ve sa’ir secaya-yı
aliyyeleri metanet-i fikriyyelerine burhan-ı kat’i
o­
la­
cağından hakk-ı alilerinde müdahene isnadına ve iman
hususunda bütün mü’minlere tekaddüm ve pişvalıklarına
binaen taklid tevehhümüne mesağ yokdur.
Din-i hak taharrisinde hem-dem ve hem-raz olmak sıfatı
dendir. Resul-i Efham Efendimiz hazretlerinin din-i hak taharrisinde
bulunmaları hatta bundan dolayı zümre-i hunefa
tir. Zat-ı Risalet-penah Efendimiz’in müddet-i ömürlerinde
mütalaa veya müzakere ile iştigal buyurmamış oldukları bütün
erbab-ı ıttıla’ ve ibtisarın ma’lumu olan hakaik-ı kat’iyyedendir.
Evet! Ebubekir hazretleri tasdik-ı risalet babında
asla tereddüd ve tela’süm etmeyerek kabul-i hakka müsaraat
eylemiş ve hatta mazhar buyuruldukları şu muvaffakiyet-i
uzmadan dolayı “Sıddik” ünvan-ı şerifini ihrazla kesb-i imtiyaz
etmiş oldukları müsellem-i enamdır. Fakat bu teferrüdleri
–kütüb-i siyer ve tevarihde tastir olunduğu vechile– Zat-ı
Risalet-penah Efendimiz hakkında evvelce edinmiş oldukları
ma’lumat-ı kafiyye sayesinde kemal-i sühuletle hakk u
hakīkati anlamış olmalarından münba’isdir.
Ebubekir es-Sıddik ra hazretleri –zikr
ü senaları geçen– Varaka bin Nevfel ve Zeyd bin Amr gibi
erbab-ı vukūf ve irfandan ve Şam ve Yemen seyahatlerinde
mülakī olduğu daha bazı zevattan bilhassa Rahib Raskova
cenab-ı Bahira ile mülakat-ı nübüvvet vukū’ bulan sefer-i
mübarekte kafile ile beraber bulunarak muma-ileyhden ahz
ü ikmal eylediği ma’lumat-ı sahiha ile tamamen tenevvür
etmiş ve Resul-i Ekrem hazretlerinin ihraz-ı risalet buyuracaklarına
emniyet-i kamile hasıl eylemiş idi.
Risalet-i celile ihsan buyurulduğu gün Ebubekir Efendimiz
Hazret-i Hadice’nin birader-zadesi Hakim bin Hızam
ra’ın hanesinde bulunuyorlardı. Muma-ileyhin dadısı hane-i
saadetten gelerek “ammesi” ta’bir-i Türkice halası olan
Hadicetü’l-Kübra’nın zevc-i pakine –Hazret-i Musa as
gibi– mansıb-ı risalet ihsan buyurulduğunu kendisinden istima’
etmiş olduğunu haber vermesi üzerine müşarun-ileyh
hazretleri der-akab kıyamla doğru nezd-i Risalet-penahi’ye
varıp istifsar-ı keyfiyyet etmiş ve kıssa-i vahy ve risalet kendisine
hikaye buyurulmakla bila-tevakkuf; “Eşhedü en
la-ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abduhu ve
Resuluh” diyerek tasdik ve ikrara mübaderet eylemiş idi.
Hakim bin Hızam hazretleri kesret-i hayr ile ma’ruf ağniya-yı
Kureyş’dendir. Feth-i Mekke senesi nail-i hidayet
olabilmiştir. Müellefe-i kulubdan ma’dud idi. Tamam yüz
yirmi sene mu’ammer olarak Hicret-i Seniyye’nin ellidördüncü
salinde Medine-i Münevvere’de irtihal etmiştir.
HEGEL’İN MAKALESİ MÜNASEBETİYLE
“TEALLÜM-İ NEBI” İDDİ’ASINA REDDİYEDİR
Nasturilerden teallüm-i nebi iddiasının reddine dair be­
yan ettiğimiz delail munsıfane düşünenlere bu teallümün
adem-i imkanı hakkında oldukça kanaat hasıl etmiştir
zannederim. Fakat yine muannidler eksik değildir. “Getirdiğiniz
delail kendi kitaplarınızdandır. Binaenaleyh onlarla
bizi ilzam edemezsiniz.” diye i’tiraz edecek olurlarsa cevabında
deriz ki: “Pekala! Cenab-ı Peygamber’in Nasturilerle
mülakat ettiğini siz nereden öğrendiniz? Yine bizim kitaplarımızdan
değil mi? Kütüb-i İslamiyyede mübeyyen olan
mülakat mes’elesini kabul edip de delailine gelince; “İşte
orasını dinlemeyiz. Çünkü kendi kitaplarınız bizce mu’teber
değildir.” diyerek bir da’vada hesabınıza gelen şıkkı alıp da
diğerini mu’teber addetmemekte ne gibi bir hak iddia edebilirsiniz?
Buna tercih bila-müreccah denir ki batıldır deriz.”
Latife: Birine niçin namaz kılmadığını sormuşlar. O da
demiş ki: “Cenab-ı Hak Kur’an-ı Kerim i’nde:
yani; “Namaza yaklaşmayınız” buyurmuştur
da onun için kılmam.” “İyi amma biraz daha aşağısını oku”
demişler. “Orası hesabıma gelmediği için okumam.” demiş.
Çünkü ayetin aşağısı
gelir. Yani “Sarhoş olduğunuz
zaman namaza yaklaşmayınız.” demekdir. Şimdi
bizimkiler de mülakata kadar okuyorlar aşağısına bakmıyorlar.
Halbuki biz yalnız kendi kitaplarımızla değil birçok
delail-i akliyye ve mantıkıyyeden maada İncil ile de isbat-ı
müddea ediyoruz.
* * *
Maamafih ulema-yı kiram-ı İslamiyye bu i’tirazı da kabul
etmişler ve pek mukni’ cevaplar vermişlerdir. Hazret-i
Resul’ün nasturilerden teallüm eylediği iddiasına karşı İshak
Efendi merhumun Zıya’ü’l-Kulub u’nda şu mutalaata tesadüf
olunmuştur:
Fazıl-ı müşarun-ileyh Hazret-i Fahr-i Alem’in Bahira ile
mülakatını evvelce beyan ettiğimiz üzere izah buyurduktan
sonra diyorlar ki: “Haydi velev sellem Hazret-i Resul-i Ekrem
Şam-ı Şerif’e dahil olup beş on gün ulema-yı Yahud ve
Nasara ile mülakat etmiş olsun böyle müddet-i kalilede ve
o yaşta ulum-ı evvelin ve ahirini ahzeylemiş olsa bile yine en
birinci mu’cizelerden addolunmaya şayan değil midir? Hem
de bu takdirce iki müşkil sual varid olur. Birincisi; Hazret-i
Peygamber’e ta’lim eyleyen rahib bu kadar ulumu Hazret-i
Peygamber’e ta’lim edeceğine kendisine iddia-yı nübüvvet
etse olmaz mı idi? İkincisi de; muallim Bahira Hazret-i Peygamber’den
zuhura gelen ulum-ı bi-nihayeyi acaba hangi
menba’ ve me’hazden almış idi? Çünkü Hazret-i Nebiyy-i
Zi-şan’ın canib-i Hakk’dan tebliğ eylediği ulum ahkam-ı
li daha ziyadedir. Zira Kur’an-ı Kerim –kema hüve’l-meşhur–
altı bin altı yüz altmış altı ayet olarak ahkam-ı ilahiyye
ve maarif-i Rabbaniyyeyi havi oldukdan maada lisan-ı ilham-beyan-ı
cenab-ı nübüvvetten ulum ve maarif ve sünnete
vacibat mendubat menhiyyat mekruhat ve me’surata
dair yedi yüz bin hadis-i şerif-i sahihu’s-sened zuhur eylediği
mü’eyyid İmam-ı Nesai der ki: “Yedi yüz elli bin hadis-i şerif
cem’ etmiş idim. Lakin elli bin hadisin senedinde zaaf olduğu
cihetle terkeyleyip yalnız yedi yüz bini hıfz eyledim.”
Hala sıhhati beyne’l-Yehud ve’n-Nasara musaddak ve
mu’takad olan Tevrat ve İncil derununda kısasdan maada
emr ü nehye ve sair ahkam-ı diniyyeye müteallik ayatın
cümlesi bir yere cem’ edilse yedi yüze bile baliğ olmaz. Ve
bunu Kur’an ile İncil ’i mukayese babımızda isbat eyledik
Zıya’ü’l-Kulub’ da. Hal böyle iken Hazret-i Muhammed sallallahu
aleyhi ve sellem rehabin-i nasaranın hangisinden ne
makūle ilm ahzedebilir? Bir havz-ı sağīrden bir bahr-ı muhit
münşaib olmak mümkün müdür? Bundan da ma’lum olur
ki kavmi içinde bir rahib yok iken bu iftiraya cür’et olunduğu
halde eğer Beni İsrail’den ba’s olunsaydı kim bilir daha
ne guna-gun iftiralara badi olurdu! İhtimal ki Cenab-ı Hak
Nebiyy-i Muhterem’ini o makūle iftiralardan sıyaneten Beni
ba’s ve irsal buyurdu. İnteha”
* * *
nesine karşı da yine kanaat gelmeyerek hala o iddiada ısrar
olunur ve denirse ki: “Siz ne derseniz deyiniz Hıristiyanlık’ın
hakayık-ı esrar ve dekayık-ı hafayasını o kadar mükemmel
bilip de reddi için dahi o kadar kuvvetli berahin-i kitabiyye
ve delail-i mantıkıyye ve hıkemiyye irad edebilmek ta’limsiz
mümkün olabilecek ahvalden değildir.”
Artık münazaranın mükabere derecesine vardığına teessüf
etmekle beraber cevabında deriz ki: “ Kur’an ’ın Hazret-i
Resulullah’a böyle künhüyle hakīkatiyle ihbar ve i’lam
eylediği şeyler yalnız hakayık ve dekayık-ı nasraniyyeden
mi ibarettirler? Haydi teslim edelim Nasraniyyet’i ol Nebiyy-i
Zi-şan Bahira veyahud Nastura’dan öğrendi ya
Yahudiyyet’i nereden öğrendi? Haydi onu da İbni Selam
gibi Ka’bü’l-Ahbar gibi İslam ile müşerref olan ulema-yı
Yehud’dan öğrendi; ya Sa’ibiyyet’i nereden? Haydi onu da
kefere-i Kureyş’den kendisi bizzat teallüm eyledi öğrendi…
Bir tarafda iddia-yı nübüvvet edip; “Herşeyi Allah bana öğrediyor.”
demek diğer tarafda ötekinden berikinden teallüm
etmek gibi azdadı cem’ mümkün olmamağla beraber
münazara mucebince kabul ediyoruz sizin dediğiniz olsun!
Pekala! Ya acaba tarihi coğrafyayı kozmoğrafyayı hey’eti
mevalid-i tabiiyyeyi ahkam-ı şerayii ilm-i hukūku
hikmeti tababeti siyaseti ahlakı ekonomiyi velhasıl ulum-ı
evvelin ve ahirini ol hace-i yekta-yı cihana kim öğretmiştir?
Şimdi Avrupa’da olduğu gibi o zamanlarda dahi Mekke’de
Cidde’de Taif’de filanda darü’l-maarifler mi mevcud
ve fünun eylemişlerdir diye iddia olunabilsin?
MADDİYYUN VE MESLEKLERİ
Üçüncü fırka da diyordu ki: “Ecram-ı ulviyye ve onun
bulunduğu hey’et kıdem-i şahsiyye ile kadim olduğu gibi silsile-i
hayvanat ile nebatat da kıdem-i nev’iyye ile kadimdir.
Fakat büzur-ı nebatiyye ve cerasim-i hayvaniyyenin cüz’iyyatından
hiçbir şey kadim değildir. Ancak her bir cürsume
dan o kalıba müşakil olanlar onda tekevvün ederler.”
Diğerlerinin kavilleri gibi bunların da zahib olduğu bu
nazariye pek muhakemesiz binaenaleyh bedihiyyü’l-butlandır.
Çünkü bu da’vanın sıhhatine kail olmak için mutlaka
müşahedata göz yummak kanun-ı tabiatten gafil olmak
lazımdır. Zira daima gözümüzün önünde duran bir
hakīkattir ki; hılkati nakıs olan hayvanatın pek çoklarından
tammü’l-hılka hayvanat tevellüd eylediği gibi hılkati tam
olan bir hayvandan da aslına muhalif olarak nakısu’l-hılka
veyahud zaidü’l-hılka hayvanlar meydana geliyor. İşte silsile-i
hayvanat üzerinde cari olan şu hal bunların da’va-yı
batıllarının sehafetini tamamıyla ortaya koymaktadır.
Bunlardan bir cemaat de şu yolda beyan-ı mütalaada
bulundular: Enva’-ı hayvanat ile nebatat halat-ı muhtelifede
dönüp durdular; mürur-ı zaman tekerrür-i eyyam ile
muhtelif suretler aldılar; en sonra meşhudumuz olan suver
ve hey’ete vasıl oldular. Bu re’y-i batıla kail olanların evveli
meşhur Epicure’dir. Bunun zu’m-ı fasidine göre insanlar
geçirmiş oldukları etvarın bazılarında vahşi hayvanlar gibi
vücudunun her tarafı kıllar ile mestur imiş. Fakat insanlar
daima bulundukları tavırdan tavr-ı ahara intikal ederek tedrici
bir surette tekamül ede ede şu görülen suret-i hasene ve
hulk-ı kavime vasıl olmuşlar. Bunlara göre suretin bir halden
diğer hale tebeddülüne nev’in terakkīsine illet mürur-ı
zamandır.
Fakat bunlar mürur-ı zamanın bu suretle illet olabilmesine
dair ne bir delil getirebilirler ne de burhan üzerine istinad
ediyorlar. Yalnız bir da’vadır gidiyor. Bu mezhebin
de zamanımızdaki maddiyyun mezhebinden başka bir şey
olmadığı tezahür ediyor. Hatta bunun mezhebine efkarına
zamanımız mütefekkirleri şayan-ı ehemmiyyet bir şey bile
Kıdem-i envaa kail olmak epeyce bir zamana kadar devam
edip gelmişti. Fakat ne zaman ki “ilm-i tabakatü’l-arz”
bu mesail-i muallaka-i tabiatin üzerindeki muzlim perdeleri
kaldırdı o zaman mevalid hakkında kıdem-i nev’iyyeye kail
olanların kavillerinin butlanı anlaşıldı.
Bundan sonra müteahhırin-i maddiyyin evvelce dermiyan
ettikleri fikirden rucu’ ederek hadis olduğunu söylediler.
Maahaza bu defa da iki bahisde ihtilaf ettiler:
le tekevvün eylediği. Bu mes’ele hakkında serd-i mütalaa
eden efkar-ı muhtelifeden birisi şu yolda beyan-ı mütalaa
ediyordu: “Küre-i arz küre-i şemsden ateş-feşan bir halde
ayrıldıktan sonra pek çok zamanlar yekpare bir ateş gibi
kendi mihverinde deveran etti. Bilahare arz incimad ederek
ki o zaman arz üzerinde cerasim-i tohum hayvaniyye ve
nebatiyyenin yaşayabilmesi kabildi. İşte o zaman bu kadar
hayvanat ve nebatat-ı muhtelifenin tohumları tekevvün eylemiş
tabiat tarafından serpilmiştir. Fakat sonraları küre-i arzın
o tavrı munkazi olduğu için tekevvün-i cerasim de munkatı’
olmuştur. Binaenaleyh hal-i hazırda arzın tabiati buna
müsaid değildir.”
Diğer bir fırka da bunların külliyyen hilafına olarak diyordu
ki: “Tekevvün-i cerasim munkatı’ olmamıştır. Dest-i
feyyaz-ı tabiat evvelce tohm-ı hayatı nasıl serpti ise el-an devam
ediyor. Alel-husus hararetin ziyadesiyle şiddetli
olduğu hatt-ı istivada el-yevm tekevvün-i cerasim vakı’dır.”
Şu iki fırkadan her birisi cerasim-i mezkurenin hayat-ı
nebatiyye ve hayvaniyye ile yaşamalarının esbabını beyandan
aciz kalmışlardır.
Bunlardan bazıları da şu yolda idare-i kelam ediyorlar:
“Küre-i arz kürre-i şemsden hin-i infisalinde cerasim-i hayvaniyye
ve nebatiyye de arz ile beraber mevcud idi. Binaenaleyh
cerasimin tekevvünü arz küre-i şemsden ayrıldıktan
sonra değildir; belki arz ile beraber güneşten infisal etmişlerdir.”
Bu da’vanın butlanı da bedihidir. Çünkü her şeyden
evvel bu kendi istinadgahları olan usule mugayirdir. Bunların
da’vasına göre arz küre-i şemsden infikak ederken yalın
ateş halinde idi. Şu halde nasıl oldu da cerasim-i mezkure
yanıp mahvolmadı?
mezkurenin hadıyd-i noksaniyyetten zirve-i kemale suud
hal-i naksdan şu gördüğümüz suver-i mutkıne hey’et-i
muh­
keme bünye-i kamileye ne suretle tehavvül eylediği
mes’elesidir.
Bu muammayı halletmek için hukemadan bazıları şu
yolda idare-i kelam eyledi: “Her nevi’ için kendisine mahsus
bir cürsume bu cürsumeden her birerleri için de tabiat
vardır. Bunlar etvar-ı hayvaniyyede kendilerine münasib
olan harekete tabiatiyle meyl ve tabiatlerine mülayim ve fakat
hayat ile muttasıf olmayan ecza’-i saireyi de kendilerine
cezb ve bu suretle tegaddi ederek ecza’-i saireyi de kendi
cüz’lerine ilhak ederler ve bilahare nev’ine mahsus olan sureti
bil-iktisab meydana atılırlar.”
Bunlara cevaben deriz ki: “Sizin bu nazariyenizi “fen”
ti yekdiğerine muhalif olmak lazım gelir. Halbuki tahlilat-ı
kimyeviyye isbat ediyor ki; insan bakar hımar ve sair hayvanatın
nutfeleri beyninde tefavüt yokdur. Anasır-ı basitada
nutfeler yekdiğerine mümasil olarak zuhur etmiştir. Şu halde
anasırı mümasil olan cerasimin tabiatindeki tehalüfün
menşei nedir?”
Hükemadan bazıları da muamma-yı mezkurun halli
hususunda şu mütalaada bulundu: Enva’-ı cerasimin kaffesi
alel-husus cerasim-i hayvaniyye cevher-i maddede
mütemasil hakīkatte mütesavidir. Nev’ler arasında tehalüf-i
cevheri infisal-i zati yoktur. Binaenaleyh zaman ve mekanın
muktezası muhitin te’siriyle cürsume-i vahidenin nev’ine
mahsus olan suretten nev’-i ahara mahsus olan surete
Bu mezhebe süluk edenlerin reisi Darwin’dir.

----
EDEBIYAT BAHISLERI
----

Osmanlı üdebasını garblılardan bu kadar geride bı­
rakan
esbabın en birincisi şüphe yoktur ki plan meselesi­
dir.
Evet evvelce enine boyuna düşünüp tasarlanmış; bidayeti
gayeti kestirilmiş muntazam muayyen bir tertib dahilinde
çalışmakla ale’ -amya nazımlık yahud nasirlik etmek
arasındaki farkı teslim için uzun uzadıya muraka­
beye varmak
Eski şairlerimiz böyle muntazam plan dahilinde ha­
reket
etmeyi hatıra getirmiş olmadıklarından başka; bizim tarz-ı
kadim şiirimiz de doğrusu pek öyle plan dinler takımdan
değildi.
Yeni şairlerimiz plana lüzumu kadar değilse de az çok
ehemmiyet veriyorlar. Maamafih nasirlerimiz oldukça muntazam
oldukça ma’kul bir tertib dahilinde yazı yaz­
maya
başladılar.
Garblılar eskiden beri “resimsiz plansız hiçbir eser-i
san’at meydana gelemez.” iddia-yı muhikkındadırlar. Hat­
ta
Almanların en büyük edibi olan meşhur Goethe “Ne çı­
karsa
plandan çıkar.” düsturunu daima tekrar ederdi.
Ne hacet! Dest-i kudretten çıkan asarı bile nazar-ı im’an
müdhişesini kemal-i hayretle görürüz.
çıkıyor.
Evet güzel bir plan metin bir eser-i edebinin temeli me­
sabesindedir.Vakıa şu sözler birden bire pek kaide-perestane
telakkī olunabilirse de iyi düşünülünce bundan daha sağlam
bir düstur bulunamayacağı anlaşılır.
Meydana getirilecek eser ne olursa olsun insan öyle bir
plan dahilinde harekete mecbur olmalıdır ki o plan ne kadar
mümkün ise o kadar işlenmiş olsun; onun haricine çıkmak
kabil olmasın. Şimdi böyle müfredatlı bir plan ta­
sarlandıktan
sonra bir kere işe başlanıldı mı artık önce kabul edilen nisbetler
gözetilmelidir. Çünkü o nisbetler birçok düşünülerek
kabul edilmiş idi; çünki plandan maksad taşkınlıklara meydan
vermemek idi. İnsan ne kadar çok yazar ne kadar çok
tetebbu’ ederse şu hakīkate o nisbette kuvvetli bir kanaat
hasıl eder; iyi bir plan bir eserin metanetine kıymetine üslub
kadar hadimdir.
Evet iyi bir plan metin bir üslub ile birleşince artık o eser
cihan-ı edebde bekaya namzeddir. Büyük ediblerin
muhalled eserleri hep bu tarzda yazılmış olanlardır.
Pek meşhur bir tiyatro müellifi eserinin planını çiz­
dikten
sonra “Tiyatromu bitirdim.” dermiş. Bu sözde bi­
raz ifrat
olsa bile planın ehemmiyetini pek vazıh bir surette gösterir.
Semahat-ı karihaya mağrur olarak işe başlayıvermek ben
plana tabi’ olacağıma plan bana tabi’ olsun demek doğru
bir hareket değildir. En büyük kabili­
yetler nizama ittiba’
ederler.
Eczası arasında nisbet gözetilmemiş kaide-i i’tidale riayet
olunmayarak gah ifrata gah tefrite gidilmiş elhasıl gelişi
güzel yazılmış ne kadar asar-ı edebiyye görüyoruz ki eğer
biraz plan biraz intizam dahilinde hareket edilmiş olsaymış
bugün bütün o eserler kuşe-i nisyana atılmaya­
cak muhafaza-i
mevcudiyyet edecek imiş. Öyle ya büyük kabiliyette
yaratılmış olduğu halde eserlerini sırf karihasının sevkine
tabi’ olarak rastgele yazan edibler unutulup gidiyor da nisbetle
o kadar yüksek fıtratta olma­
yan diğer birtakım muharrirler
kalemi ele almıyor; mevzuunu iyi seçiyor; sonra iyi düşünüyor;
planı ile adam akıllı uğraşıyor; icabeden yerini tavzih
lazım gelen tarafını tenkih ediyor.
Evvelce planını güzelce tertib etmeyen bir edib için eserinde
sukūt muhakkaktır. Kim planını iyi çizmiş; ne söyleyeceğini
ne yapacağını kestirmiş ise muvaffakiyet onundur.
Bazı gençler böyle bir mecburiyete kolay kail olmu­
yorlar.
Evet karihanın sevkine hayalin servetine müte vekkilen işe
başlayıvermek çok zamanlar tabiata daha mülayim gelir.
Hiçbir inkişaf yapılmaksızın hiçbir rehber almaksızın maksada
varılır zannolunur. Yazmak bir an evvel yazıp bitirmek
hırsı bu gibi ihtiyatlara meydan bı­
rakmaz. Öyle ya! Tabiat-ı
şairane galeyana gelmiş; nükte­
ler mazmunlar saha-i hayalde
dolaşıp duruyor. Artık ne­
ye beklemeli?
Hayır hiç de öyle değil! O sanihalar o ma’nalar o fikirler
biraz sıkışmakla biraz tazyik görmekle hiç bir şey gaib
etmez. Görmez misiniz ihtimara terk edilen mayi’ da­
ha kuvvetli
olur; şişenin ağzını vaktinden evvel açarsanız dışarıya
fışkıran köpükten başka birşey değildir.
SECDE-İ KALB
Bahar olunca tabiatte bir hayat uyanır;
Cihan bir yeni reng-i taravete boyanır.
Sabahleyin o küçük kuşların teraneleri
O tatlı nağme-i şadi-i şairaneleri
Temevvücat-ı meserretle titretir ruhu;
Bir ihtizaz-ı nüvazişle kalb-i mecruhu
Sevindirir ona serper reşaşe-i eşvak
Verir o zemzeme bir başka mesti-i ezvak;
Eser nesim-i muattar hayat-ı taze verir
Şu hakdanı behişt-i saadete çevirir.
Bulutlarıyla sema bir hadika-i ezhar
Akar serair-i aşkı fısıldayan enhar;
Akar kemal-i sükunetle zi-huzur u vakūr
Birer neşide-i ilham-ı şairiyyet okur.
Şükufeler birer iklil-i husrevane giyer
Televvünüyle döner hacle-i arusa bu yer.
Güneş bu sahne-i rengin-i safı yaldızlar;
Eder bu hüsn-i tabiiye gıbta hep kızlar.
Bütün zemin ü sema hep şükufe hep envar;
Bakılsa aleme her şeyde bir letafet var.
Gönül bu levha-i şi’ri görür düşer vecde
Eder o Mübdi’-i Feyyaz’a karşı bin secde.
TERBIYE-I İCTIMAIYYE PRENSIPLERI
mahsulü olmadıkça müsmir ve paydar olamazlar.
Kabil-i zer’ bir hale getirilmeksizin tohum atılan bir tarladan
mahsul alabilmek ümniyesi vahi bir ümiddir.
Zemin ihzar edilmeden ani hareketlerle bir tehavvül-i ictimai
husulüne çalışmak kadar tehlikeli bir teşebbüs olamaz.
Basiretkar bir zeka ile tehlikenin ehemmiyetini evvelden
takdir olunamaz veya bu gibi bir teşebbüsün tehlikedar
netayic tevlid edebileceğine ihtimal verilmezse müz’ic
ve belki mahuf hadisata intizar etmelidir. Çünkü kavanin-i
müsbete la-yetegayyerdir. Daima her te’sir bir aks-i te’sir
hasıl eder. Te’sir ne kadar ani ve na-be-mevsim olursa aks-i
te’sir de o nisbette şedid ve tehlikedar bulunmak mukteza-yı
nevamis-i fıtrattır.
Bir cisim ne kadar ziyade bir sür’atle hareket ederse harekatı
ta’dile sai olan mevani’ de o kadar te’sirli olur ve diğer
bir cisme çarptığı zaman da o kadar çok zedelenir.
Hılkat-şiken harekattan na-be-mevsim ileri atılmadan faide
me’mul etmek kadar kuteh-binlik olamaz.
Saha-i hilkat bi-payan bir dershane-i hikmettir. Ta’lim
ve terbiye ve ulum-ı ictimaiyye esaslarını idare-i hayat ka­
nunlarını hatta kavaid-i iktisadiyyeyi sahne-i tabiatten istihrac
etmeye mecbur olduğumuzu takdir etmeliyiz. Çünkü
nevamis-i fıtrat haricinde yapılan kasri harekatın daima
ma’kus netayic tevlid ettiği binlerce vukūatla teeyyüd etmiş
bir hakīkattir.
Şark’ta parlak ve cidden faideli teşebbüslerin az müddet
sonra ya büsbütün akīm kalmasına veyahud ma’kus bir
netice hasıl etmesine bir sebep aranılırsa müteşebbislerin
muhitı hazırlamadan işe girişmiş olmaları gösterilebilir.
Psikolociya-yı enam hakkında tetebbuata girişmemekten
mütevellid olan bu büyük kusur en azimkar bazuları bile
aciz ve bi-tab bırakmıştır.
Mahdud ve sabırsız beş on dimağın ihtiyacatını tatmin
ya sürüklemek demektir.
Halbuki ma’şerde de o ihtiyac hissettirildikten sonra yürünülecek
olursa kitle sendelemeksizin ric’at arzusu göstermeksizin
bu yolda büyük bir hahişle ilerleyebilir. En metin
müteşebbislerde bile bir müddet sonra inkisar-ı hayalden
mütevellid bir azimsizlik görülmesi halat-ı gayr-i muntazara
karşısında pay-ı sebatın lerzedar olması yine evvelce muhiti
nii evvelden takdir ederek icab eden tedabiri vakt ü zamanıyla
Muhit bir teşebbüse müsaid hale getirildikten sonra işe
başlanılır ise şüphe yok ki bu gibi gayr-i muntazar mevani’
zuhura gelmez. Gelse bile izalesi çareleri malum ve muayyen
olacağından başlanılan iş behemehal netice-pezir olur.
ler. Yapabilecekleri şeyi ancak kavaninin tarz-ı te’sirini ta’dil
edebilmekten ibarettir. Yoksa mukteza-yı kanun ne ise behemehal
o suretle tecelliyab-ı zuhur olacaktır.
Yeni doğmuş bir çocuğu kendi yediğimiz yemeklerle
tagdiye etmeye kalkışırsak biçare çocuğun mevtini tesri’ ve
teshil etmiş oluruz. Bizim idame-i hayatımızı te’min eden bir
gıda nev-zadın mucib-i mematı olur.
Çünkü cihaz-ı hazm bizde tedricen tekemmül ederek ağdiye-i
mezkurenin hazmı için iktiza eden mihaniki hikemi
ve kimyevi ef’ali icra edebilecek bir hale gelmiş olduğundan
vazifesini hakkıyla ifa eder ve deveran-ı deme karışabilecek
mevad zügabeler vasıtasıyla massolunarak ev’iye-i mahsusa
mevadd-ı muhterikayı bu suretle tedarik eder kanun-ı hayat
çocuğun a’za-yı hazmiyyesi henüz bu kabiliyeti iktisab edememiştir.
O yalnız şir-i maderi kabul ve hazm eder.
Hatta iki üç yaşındaki bir çocuğun yaşamasını pek güzel
te’min eden ağdiye-i hafife bile bir nev-zad için su’-i hazmı
Muhit-ı ictimaide de aynı hal caridir. Tekamülat-ı ictimaiyyeye
karşı bir nev-zad halinde bulunan ma’şerlerin
evvela kabiliyet-i dimağiyyeleri tedricen inkişaf ettirilmeli
ba’dehu inkişaf nisbetinde hüsn-i telakkī edebilecekleri efkarın
zerkıne teşebbüsatın tatbikıne girişmelidir.
Noksan bir gıda inhizal ve zaafiyeti fazla bir gıda da su’-i
hazmı müntic olacağı gibi ma’şerin müsaid bulunduğu derecede
tenvir edilememesi milletin zaafını fazlaca ileri gidilmesi
de ahenk-i cem’iyyetin bozulmasını müstelzim olur.
Cehalet-zede ve mahkum-ı an’anat bir milletin tenvirini
deruhde eden hey’etin bu dakīk noktayı hiçbir zaman nazaran
ehemmiyyetten dur tutmaması iktiza eder.
Ancak asırlarca imtidad eden tekamülat-ı dimagiyyenin
müsaid bulunacağı bir teşebbüsü henüz o tekamülün ilk kademesine
ayak atan bir kavme gelişi güzel tatbika kalkışmak
o teşebbüs ne kadar güzel ve ne derece faide-bahş
olursa olsun hiçbir vakit muhit-ı ictimaide intıba’-pezir olacak
bir eser bırakamaz.
Fazla gıda su’-i hazmı ve bi’n-netice inhiraf-ı mizacı mucib
olacağı gibi bu halde evvela su’-i tefehhüm ve bil-ahare
buhran ve ihtilac-ı ictimaiyi istilzam eder. Memleketi müstaid
bulunduğu terakkıyata mazhar edebilmek için terbiye-i
umumiyyeyi sabit bir metoda tevfikan muayyen bir gayeye
tevcih etmek esaslarını ihzara çalışmalıdır. Gaye muayyen
olmaz metodlar muhtelif bulunurlarsa sarfedilen mesaiden
yine bir semere hasıl olamaz. Hedefleri muhtelif ve belki
muakis bulunan ferdlerin te’lif-i amal ve efkar edebilmeleri
En evvel düşünülecek şey ma’şeri sevkedeceğimiz gayenin
ta’yini mes’elesidir. Mefkure ne olacak ise ilk evvel o
teayyün etmelidir. En mühim ve en ziyade dai-i münakaşa
olacak nokta da bu mes’eledir.
Bu husus teayyün ve mazhar-ı kabul olduktan sonra
edebilmek mes’elesi kalır ki tekamül-i tedrici usulünü ta’kib
edecek hazik ve azimkar bir hey’et-i tenviriyyenin buna muvaffak
olması pek de o kadar müşkil bir iş değildir.
Hastalığı teşhis eden hazik bir tabib marizın alabileceği
gıda ve ilacın keyfiyet ve kemmiyetini takdir ve ta’yin
hususunda fenn-i tıbbın vesaya ve prensiplerini ihtiyatkarane
tatbika muvaffak olursa mesaisinin mucib-i memnuniyyet
netayic tevlid edeceğinde şübhe edilemez.

----
FENNIN SAHA-I ITTILAI
----

Cilvegah-ı şuunatta her gün yeni bir levha-i bedia-nüma
arzeden her gün yeni bir ihtira’-ı hayret-engiz ile bizi valih
bırakan alem-i fen Onsekizinci Asır’dan beri seri’ ve azimkar
adımlarla muttasıl ilerlemekte terakkī etmektedir.
Fikr-i tecrübenin tasavvurata galebesinden beri atılan
hatveler güzergah-ı fende daha derin ve daha paydar izler
bırakmaya başlamıştır. Fennin saha-i tekamüldeki seyr-i
seri’-i terakkī-nümasını rengarenk şükufeler bedia-nüma
manzaralar dil-ruba meşcereler mevcedar havzalar latif
koylar pür-ahenk ırmaklar ve nehirlerle müzeyyen bir kıt’a-i
behiştinin ortasından her tarafa hakim muazzam bir şahikaya
suud eden kimsenin esna-yı suudundaki müşahedatına
teşbih edebiliriz.
Dağın sarp bayırlarına meni’ kayalarına tırmanarak yukarı
çıkmaya devam eden bu zat yükseldikçe ufk-ı mer’isinin
daha ziyade vüs’at peyda ederek pişgah-ı hayret-engizinde
daha rengin ve daha bedia-nüma menazır zuhur
ettiğini müşahede eder.
Nazarının hakim olduğu eteklerin ovaların yaylaların
vadilerin koyların velhasıl bütün bu güzel kısımların planı
gittikçe en ufak tafsilatıyla daha müsennem olarak önündeki
levhada teressüm etmeye başladığını görür. Evvelce seçemediği
kısımları daha vazıh nazarının daire-i nüfuzundan
gizlenmiş olan şeyleri daha ayan rü’yet eder.
Şahs-ı said henüz bu levhayı temaşa ederken uzaktan
uzağa yeniden daha başka bir letafeti daha başka bir cazibeyi
haiz diğer manzaralar tecelli-nüma-yı zuhur olmakta
devam eder. Yükseldikçe zirve-i cebele doğru ilerledikçe
manzara daha ziyade bir vüs’at daha ziyade ihtişam ve azamet
kesbeder. Ufuk daha ziyade genişlenir. Saha-i müşahede
daha rengin fakat daha karışık ve daha ulviyet-nüma bir
hale gelir. Mavera-yı ufukta daha çok hıred-fersa bedialar
daha ziyade vecd-engiz manzaralar bulunduğunu hisseder.
Ve yükseldikçe aynı hal mütemadiyen daha ziyade rengin
ve revnakdar olmak üzere tevali eder gider.
Terakkıyat-ı fenniyye de ayniyle buna benzer. Fen saha-i
tekamülde attığı her hatve ile menatık-ı mechuleden birini
keşfetmiş bir diğerine tekarruba başlamıştır.
Kainat-ı mahsuseden bizi haberdar eden alem-i hissinin
gizli sütredar gencinelerine nüfuz edebilmek için bize rehber
olan havassımız maatteessüf ancak pek dar bir sahayı
Çıplak gözle müşahede edebildiğimiz şuaat ve elvanın
maverasında kim bilir göremediğimiz farkedemediğimiz
nice şua’lar ne kadar renkler vardır. Hiss-i basar bedayi’-i
hilkatten pek mahdud bir kısmını daire-i tetebbuuna alabilir.
Kimyanın terakkıyat-ı hayret-nüması sayesindedir ki
gözümüzle göremediğimiz ne kadar renkler şua’lar bulunduğuna
vakıf oluyoruz. İspektroskop tayf-bin denilen alet
yeşil mai turuncu ve kırmızı yedi renkten mürekkeb olduğunu
nasıl anlayabilecektik? Hikmet ve kimyanın terakkıyatı
değil midir ki ziya-yı şemsde şua’at-ı kimyeviyye şua’at-ı
haruriyye denilen bir takım şua’lar daha mevcud olduğuna
kani’ olduk ve tayf-ı şemside bunları aynen müşahede edebildik?
Röntgen şua’ına Lenard şua’ına radyum ma’deninin
müşa’şaatına havassımıza gizli kalan bütün bu şua’lara
keşfiyat-ı fenniyye sayesinde ıttıla’ hasıl etmiyor muyuz?
Havassımızdan diğer biri hiss-i samia ancak mahdud
ve muayyen iki had arasındaki savtları hissedebilmektedir.
Bu iki had maverasında daha tiz veya daha pest bir takım
esvat mevcud olduğu halde biz bunları işitmekten mahrum
bulunuyoruz. A’sab-ı sem’iyye bu iki had maverasındaki ihtizazatı
zabtedecek kadar hassasiyet gösteremiyor.
Beşeriyet yalnız fezanın eb’ad-ı bi-payanında kudret-i
fatıranın azametine dall olan şa’şaa-paş binlerce milyonlarca
şemslerin ahterlerin hayret-engiz avalim-i muazzamanın
mevcudiyetinden tamamıyle haberdar olamamak acziyle
titrememiştir. Aynı zamanda üzerinde yaşadığı kürenin sinesinde
gizlenen alemlerden de bi-haber bulunuyordu. Saha-i
tetebbu’ asırdan asıra tedricen tevessü’ ettikçe acz-i beşer
de o nisbette artmaya başlamıştır.
Teleskopların keşfi sayesindedir ki beşeriyet a’mak-ı
fezada sair binlerce güneşlerin milyonlarca yıldızların arzımızdan
binlerce defa büyük olan şemsden pek ziyade büyük
daha bir çok şemslerin alemlerin mevcudiyetine vakıf
olabildi.
Arzın bu la-yuad cihanlar arasındaki mevkii tarz-ı hareketi
teayyün etti. Daha sonra mikroskoplar ihtira’ edildi.
Bu ihtira’-ı nevin de pişgah-ı tetebbu’-ı beşeriyyete vasi’
bir alem-i diğer bir cihan-ı hurde-bini açtı:
Her yerde etrafımızda bizi muhit olan eşyada
aktar-ı hevaiyyede sularda gözümüzle göremediğimiz ha­
vassımızdan hiçbiri ianesiyle vücudlarından bile haberdar
olamadığımız milyarlarca uzvi mevcudat zi-hayat mahlukat
bulunduklarını bunların yaşadıkları muhitler dahilinde mütemadi
bir faaliyetle hareket ve tekessür ettiklerini gösterdi.
Yine bu sayede ecsamın teşekkülat-ı zerreviyyelerinin
tedkīkı taht-ı imkana girdi: Girivet-i demeviyyenin ensice
ve huceyrat-ı bedeniyyenin zi-hayat birçok tufeyliyat-ı uzviyyeye
aramgah oldukları anlaşıldı. Ancak keşfedilen bu
hurde-binlerle vücudlarından haberdar olunan nakī’iyelerin
bedenlerinde bile daha asgar uzviyat-ı hayatiyyenin yaşamakta
olduklarına ıttıla’ hasıl oldu. Bu ıttıla’ gittikçe hayret-bahş
bir dereceye vasıl oldu. Bir halde ki zeka-yı beşer
saha-i hilkatte mevce-i hayatın acaba nerelerde vakfe-gir
olduğunu düşünmek hususunda bi-hakkın aciz ve hayran
kaldı.
Fen yine terakkī ve tekamülünde devam ve muttasıl tevessü’
ve teali ediyor. Zeka-yı beşer her gün daha ziyade
bir cesaret ve emniyetle yeni ufuklara yeni alemlere doğru
yükseliyor. Ala-i hilkatten yeni bedialar keşfine çalışıyor.
Fakat bu kadar harikalar gösteren zeka-yı beşer ala-i fıtratın
bi-payani-i hıred-fersası önünde yine ızhar-ı acz etmekte
muztar kalıyor. Bildiğimiz şeylerle henüz ıttıla’ hasıl edemediğimiz
şeylerin mukayesesi insanı müdhiş bir inkisar-ı
hayale uğratacak kadar payansız görünüyor.
Pişgah-ı celaletinde zanu be-zemin-i hayret olduğumuz
bu san’at-hane-i bedia-nümada henüz fennin saha-i ıttılaı
fevkınde daha o kadar çok şeyler vardır ki ma’lumat-ı beşeriyyenin
mechulatına nisbeti asgar-ı na-mütenahinin a’zam-ı
na-mütenahiye nisbeti addedilse hata edilmiş olmaz. Fikr-i
beşer mahdud kişver-i ma’rifet bi-payan!.. Kavanin-i kainattan
daire-i ıttılaımıza dahil olan şeylere nisbeten henüz vakıf
olamadıklarımız bir cihan kadar vasi’ ve şümullü!..
Mahdud ve pek noksan olan havassımızla na-mütenahi
bir okyanus-ı bedayi’ içinde hiç denilecek kadar cüz’i ve
mugfil ma’lumatla hemen her şeyden bi-haber yaşıyoruz!
Mağrur insanlar seylabe-i huzemat içine gömülmüş
a’malara ne kadar da benzerler!.....
KILINÇ DINİ
Ve yine o hükümdarın yirminci sene-i saltanatında Nehemya
Kudüs şehrini mümkün olan sür’atle bina eylemek
üzere emir aldı. Civarındaki bütün kabail Samiriyyeliler
Amoniler ve Arablar bu teşebbüsüne açıktan açığa i’tiraza
kalkıştı. Bu halde Yahudiler’in duçar olduğu müşkilat-ı
azime Ahd-i Atik yani Tevrat ’ta Nehemya lisanından nakledilmek
en münasibdir. Salifüz-zikr kabailin nasıl hep birden
Kudüs’e gelerek harb ve tecdidini men’ için nasıl ittifak
ettikleri musarrahtır: “Bununla beraber biz Allah’a dualarımızı
ettik ve gece ve gündüz onları beklemeye başladık.
Ve Yehuda dedi ki: “Yük hamallarının takati azaldı daha
yacağız.” Düşmanlarımız da dedi ki: “Onların ta ortalarına
gelip onları katl-i i’dam ve işi men’ edinceye kadar ne bizi
görecekler ne de bilecekler…
Bunun için surun yüksek yerlerine ve alçak yerlerine
hatta familyaların arkasına kılıçları mızrakları ve okları ile
adamlar koydum. Ve baktım kalktım. Onların kibarlarına
Beni Yehudiler’in amirlerine ve sair ahaliye dedim ki:
“Onlardan yani düşmandan korkmayınız! Mahuf ve büyük
olan Allah’ı der-hatır ediniz ve kardeşleriniz oğullarınız
kerimeleriniz zevceleriniz ve haneleriniz için kavga ediniz!
Düşmanlarımız her şeyin bize ma’lum olduğunu anladılar
ve Allah’ın onların hilelerini boşa çıkardığını görünce
biz surda işimize geldik. Bundan sonra ahalimin yarısı surda
çalışır yarısı kılıç mızrak ok ile bekler oldu. Amirler de
Yehuda’nın haneleri arkasında dururlardı.
Duvarlarda çalışanlar yük taşıyanlar yükleyenlerin hepsi
bir el ile iş görüp bir el ile silah tutarlardı. Çünkü bütün
sur amelesinin kılıcı beline kuşanmış olarak bina ederlerdi.
Ve kumanda borusunu çalan da benim yanımda idi. Ve ben
amirlere ekabire ve diğer ahaliye dedim ki: “İş büyük ve
geniştir ve biz sur üzerinde birbirimizden ayrılmış uzaktayız.
Bunun için yanımdaki boruyu ne taraftan işitir iseniz bize o
tarafa yetişiniz. Rabbimiz bizim için muharebe edecek!” İşte
bu suru binaya çalıştık ve yarımız sabahtan yıldızların parladığı
vakte kadar kılıç ve mızrak ile beklerdi. Bundan başka
biz demiş idik ki: “Haydi. Hariçte bulunan herkes maiyyeti
hizmetcisi ile Kudüs dahilinde ikamet etsin ki geceleri bize
muhafız olurlar ve gündüzleri çalışırlar.” Böylece ne ben ne
kardeşlerim ne hizmetcilerim ne de yanımdaki muhafızlar
hiç birimiz yaykamak lazım gelmedikçe sırtımızdan esvabımızı
çıkarmadık.”
“Öyle oldu ki bütün düşmanlarımız bunu işitince ve etrafımızdaki
kardeşlerimiz bu halleri görünce düşmanlarımızın
cesareti kırıldı. Sur dahi elli iki günde bittiğinden bunun
Rabbimiz’in işi olduğunu anlamış idiler.”
“Nehemya’nın zaman-ı idaresinden İskender-i Kebir’in
devrine kadar Millet-i Yehudiyye’nin tarih-i vekayiinde görülebilen
yegane vak’a ser-rahibin familyasında irtikab edilen
bir cinayet-i müdhişedir. Elyaşib’in yerine ser-rahib olarak
Yuda Yehuda gelmişti. Yehuda’yı da Con Yahya ta’kīb
etti. Bu sonraki Bagus ile biraderi Jseus Yu’u kıskanarak
ve Fars emiri olan Bagus hakkında; “Rahiblik mesleğini
alacak” su’-i zannını ederek onu bir vazife-i mukaddesedir
diye katletti.” Kable’l-milad
hinin memaliki ma’lum olduğu üzere taksim olunmuş bu
esnada Kudüs Ptolemy yani Batlamyusye düşmüş idi. Bu
vak’a neticesinde Kudüs-i Şerif ile Samiriye havalisinin ve
Karizm Cebeli’nin Yahudileri esir edilip Mısır’a naklolundu.
Ve Kudüs Yahudileri ile Samiriyeliler arasında zaman-ı
kadimden beri mevcud olan adavet el-an devamda idi.
Şurası şayan-ı dikkattir ki Josephus bu adavet-i daimenin
tarihinden şöyle bahseder. “Samiriyeliler ile Yahudiler
arasında örf ve adat-ı kadime daimi bir menba’-ı ihtilaf
yegane kudsi ve celil bir ibadetgahtır. Samiriyeliler ise iddia
eylerlerdi: Karizm[ Ma’bedi tercih edilmeye sezadır. Bu
Biz şimdi takriben senelik bir müddeti sür’atle geçerek
Antiochus’un Suriye tahtına çıktığı devre nakl-i kelam
eyleyelim ki: Basun namında ve mevkiinden indirilmiş bir
serrahib bir takım erbab-ı ihtilal riyasetine geçerek Yehudiye
diyarında ref’-i alem-i isyan eyliyor. Bunun üzerine Antiochus
Kudüs üzerine hareket ediyor orasını ziyade bir mukavemete
ma’ruz olmadan fetheyliyor. Üç gün devam eyleyen
kıtal ile kırk bin kişi mahv ve bir çok Yahudileri de satılmak
üzere esir ediyor. Bu esnada hükümdar-ı müstevli Kudüs
Ma’bedi’ni de yağmalıyor. Yahudileri asırlardan beri saha-i
kainattan en mukaddes en ulvi mevki’ addeyledikleri mihrab-ı
sıl şöyle diyebiliriz ki: Yahudilik’in an’anat ve mevcudiyet-i
diniyye ve mülkiyyesini hak ile yeksan kılıyor.

----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

– Nasıl seyahat ettiğimi bilemiyorum cevabını verdim.
Gülerek;
– Semerkandlılar sizin fesad çıkarmaya çalıştığınızı söylüyorlar
dedi ve bir kağıt gösterdi. Bakınca Server Han’ın
yazıp Şir Ali Han-ı Kandehari’ye gönderdiği kağıt olduğunu
anladım.
– Vakıa bu mektubdaki mühür benimdir. Fakat yazı ve
– Niçin böyle yaptınız? diye sordu.
– Bu kağıtta devletiniz aleyhine bir şey varsa ondan
mes’ulüm. Yoksa yazmayıp da mühürlediğim bir kağıttan
ne çıkar? sualinde bulundum.
– Bir kere danışmalı idiniz. dedi.
– Siz uzakta idiniz danışıncaya kadar da Afgan murahhasları
avdet eyleyeceklerdi diyerek kağıdı alıp yırttım. Bunun
üzerine;
– Artık Semerkand’a avdet ediniz. Ailenizi meraktan kurtarınız
dedi.
– Beni Semerkand’da tevkīf ve terzil ettiler. Bir daha
oraya gidemem. Burada bir menzil verecek olursanız Taşkend’de
dım ledel-icab Afganistan’a azimet için münasib bir mevki’de
bulunmaktı.
– Neresini intihab ederseniz ikamet buyurunuz dedi.
Bir gece tevakkuftan sonra Semerkand’a avdet ederek
ehl ü ıyalimi aldım ve bir müddet de Taşkend’de ihtiyar-ı
***
Afganistan’a azimet için hazırlanıyordum. Bu hususda
Ceneral Kaufman ile dur u dıraz mükalemeden sonra Rusya
hükumetinden müsaade istihsal ettim.
Bir gün gizlice çıkıp tüccardan birinin nezdine gittim. Bu
zat icabında bana ödünç para vereceğini vaad etmişti. İki
bin eşrefi ikrazıyla da vadini ifa eyledi.
Gizli çıkışım da Rusların beni ta’kib ettirip ettirmediklerini
anlamak içindi. Şu tedbir ile arkamda casus olmadığını
da öğrendim.
ka düşüp ötede beride beni aradıklarını gördüm. Serdar Abdullah
Han kapının önünde durup me’yusane etrafa bakınıyordu.
Seslendim. Beni görünce sevindi ve selama durdu.
Paraları ona teslim edip içeriye girdim. Arkamdan gelip;
– Bu eşrefileri nereden buldunuz? dedi.
– Birinden istikraz ettim dedim ve bu işi gizli tutmasını
tavsiye eyledim.
Ertesi günü bir araba kiralayıp At Pazarı’na gittim. Oradaki
ahali ayağa kalkıp selamıma durdu. At canbazları hayvan
alacağımı anlayınca yanıma geldiler. Yüz re’s at mübayaa
ettim.
Abdan Han vasıtasıyla da eyer takımı ve sair levazımı
tedarikinde bulundum. Üç gün içinde esbab-ı seferi tehiyye
ederek dördüncü Cuma günü namazdan sonra rufeka ve
ahibba ile veda’laşıp yola çıktım.
O gece Çelçik Nehri’nin kenarında menzil ittihaz ettik.
Civarındaki şehrin hakimi beni akşam yemeğine çağırdı.
Evvela özür diledim ısrar edince kalkıp gittim. Yemek esnasında;
– Rusya hükumeti size ne kadar yol harçlığı verdi? diye
sordu.
– Memleketime azimet için izin verdiler ki benim için büyük
bir lütufdur bundan başka bir şey istemem. Harçlık için
Allah Kerim’dir cevabını verdim.
Bu cevap üzerine kalkıp dışarı çıktı ve beş bin manat getirip
kabulünü rica etti. Ba’det’teşekkür lüzumu olmadığını
söyledim.
– O halde yadigar olarak şunları alın diyerek altı patlar
bir tabanca ile kuyruktan dolma bir tüfenk verdi. Kabul ettim.
Geceyi hoşça geçirip sabahleyin hakim ve Taşkend’den
gelen bazı rufeka ile veda’ eyleyerek Partepe’ye müteveccihen
yola çıktık. Gece yarısı oraya vasıl olduktan sonra
Paskat’a gittik. Orada da üç gün oturup Hocend-i Ataklı
Kal’ası’na geldik ve ahibbadan birinin hanesinde altı gün
misafir olduk.
Kal’aya vürudumun üçüncü günü birkaç beygir almak
üzere pazara çıktımsa da güzel hayvan bulamadım. Orada
birisine sorduğum sırada bir zat yanıma gelip beni çay yahud
kahve içmeye da’vet etti. Birlikte gidip görüştük. Bu zat
evvelce memleketin rüesasından imiş. Ruslar Hocend’i alınca
sairleri gibi bunu da mevki’ ve mansıbından azletmişler.
Geçinmek için bir dükkan açmaya mecbur olmuş.
Ben dükkanında otururken –sabıkan rüesa-yı beldeden
bulunan– sair tacirleri de çağırıp benimle görüştürdü. Hepsi
de: “Merak etmeyin bizde aradığınız beygirler vardır.” dediler
ve yüz kadar dinç hayvan meydana çıkardılar. İçlerinden
otuz re’sini intihab ve iştira ettim.
Mütercimi

----
RAMAZAN VAAZLARI
----

Ramazan-ı şerif yaklaştı. Ma’lum ya o şehr-i mübarekte
bütün kulub-ı müslimin cilalanır; beşeriyet muvakkaten melekutiyete
tehavvül ve irtika eder. Ruhlarda bir i’tila hislerde
bir safa hasıl olur. Telkīnat-ı diniyye o ayda har bir mevki’-i
kabul ve icabet bulur. Her müslim ibadeti hem-cinsine
muaveneti kendine bir meşgale-i mahsusa addeder. İki evli
bir köye varıncaya kadar “Ramazan hocaları” tedarik edilir.
Onlar bütün bir ayı va’z u nasihatle tasfiye-i ruh ve ahlak
halkın küme küme koşuşması hakīkī bir ittihadın nümune-i
mukaddesini teşkil eder. Hülasa; Ramazan müslümanların
ruhu müstesna bir şehr-i akdes ve a’zamıdır… Fakat bu
Ramazan’ın kadr-i bülend-i sehharanesini takdir fırsattan
bil-istifade vazife-i tenvir ve irşadı hakkıyla ifa edebilir müslümanlıkta
matlubu olan gayeye vasıl olmanın yolunu bulabilir
miyiz?.. İşte burası hakīkaten ca-yı sual ve melaldir!.
Şehirlileri şöylece bertaraf edelim de evvela köylüleri
o her türlü saadetten refahtan mahrum dindaşlarımızın
ahvalini nazar-ı i’tibara alalım: Bugün köylülerin hepsi bir
umman-ı cehalet ve atalet içinde boğulmakta çırpınmaktadırlar.
Fesad-ı ahlak cinayat her türlü fenalık onları ihata
etmiş biçareler –adeta– zümre-i beşerden hariç bir tarz-ı
hayat-ı ictimaide bulunuyorlar. Bunları layık olduğu mertebe-i
ulya-yı terakkıyata ıs’ad ve maali-i İslamiyyeden behredar
eyleyecek vaazlardır. Ramazan-ı şerif bu vazifeyi ifa için
büyük bir fırsattır. Çünkü medid bir senenin ancak o ayında
hoca yüzü görebilen köylülerin va’z u nasihate telkīnat-ı diniyyeye
arzu ve iştiyakları pek galibdir. Bu arzu-yı dindaraneden
Ramazan hocalarıdır.
Ramazan hocaları vazife-i ikaz ve irşadı acaba hakkıyla
edelim. Biz; köylere giden akıllı uslu gerçekten hocaların
hatta büyük kasabalarda da vazife-i irşadı ifa eden ulemanın
bit-tabi’ hepsini murad etmiyorum verdikleri vaazları
dinliyor bunların medar-ı bahs ü iştigallerini –ekseriyetle–
Beni İsrail hikayelerinden akıl ve mantığa hiç uymayan
hurafattan –mesela dünyanın koca öküzün boynuzu
üzerinde durduğuna dair u’cubelerden– ibaret buluyoruz!
Hele köylere tavsiye usulüyle gönderilen bazı zevat bu kabil
vaazları da ifa edemeyecek derecede aciz olduklarından
bunlardan hiç istifade edilmiyor.
Taşralarda Şa’banü’l-muazzam ayında nüvvab müfti
efendiler tarafından hocalara birer tavsiye verilerek köylere
gönderilirler. Fakat köyün cesamet ve ehemmiyetiyle hocanın
ehliyet ve liyakati beyninde –çok defa– bir nisbet-i
adile gözetilmez. Daha doğrusu bu mes’ele-i mühimmeye
hiç ehemmiyet verilmez. Ehliyetsizler büyük büyük köylere
gider hakīkī talebe-i ulum ve hoca efendiler birkaç haneli
köylerde ömürlerini telef etmekle ve neticede mağdur ve
me’yus olmakla kalırlar. Bazan da o kadar uğraştıkları halde
bir tavsiye almaya bile muvaffak olamazlar. Tavsiye aldıktan
sonra köylere kabul olunup olunmamak mes’elesi de
bahs-i ahar! Çünkü kable’r-Ramazan tavsiyesiz olarak köylere
yerleşenler köylüleri memnun etmek için avam-firibane
beyanatta bulunarak tavsiyeli ve hakīkī hocayı köylülere
koğduranlar az değildir!.. İşte bu yüzden de biçare talebe-i
ulum her vakit mağduriyet-i elimeye mahkum olmaktadır.
Meşihat-i Celile-i İslamiyyemiz bu gibi ahvale meydan verilmemesi
ne telgrafla her halde bir emr-i kat’i i’ta buyurmalıdır. Çünkü
mes’ele bir mes’ele-i hayatiyyedir.
Vaazlara gelelim: Mevaiz-i diniyye ve tebligat-ı şer’iyye
asrın emzice ve ihtiyacatıyla mütenasib olmak lazımdır.
Bu dakīkaya peygamberan-ı izam hazeratı bile dikkat
buyurmuşlardır. Her nebiyy-i zi-şan ümmetinin ihtiyacat
ve asrının icabatına göre ba’s ü irsal olunmuş ve ona göre
tebligatta bulunmuştur. Hal-i hazır acaba bir takım hurafatı
dinlemeye müsaid midir? Maddi ma’nevi saadetimizi kafil
olan Din-i Mübin-i İslam başka türlü ahkamı muhtevi değil
midir? Tasfiye-i ruh ve ahlak ittifak ilim cihad ihzar-ı kuvvet
ticaret nezafet… gibi her biri fevz ü necatımızı müemmin
olan mevadda dair evamir-i diniyye ve şer’iyye yok
mudur?
Fakrın medayihini servetin zemaimini i’dad-ı kuvvetin
lüzumsuzluğunu… hala –ale’l-ıtlak– beyan ile bu milleti
mahkum-ı zillet ve zeval etmek reva mıdır?
Hazinelerimiz lebaleb doldu da bunların boşaltılmasına
fakr u zaruretin ihtiyarına mı lüzum görünüyor? Vatanımızı
mehalik-i ecnebiyyeden umur-ı dahiliyyemizi nifak u şikaklardan
tathir edebildik mi?....
Hülasa; millet-i İslamiyyeye yazıktır. İslamiyet ayn-ı ulviyyettir.
Mezellet meskenet biz müslümanlara asla yakışmaz.
Bugün köylerde nazar-ı teessüre çarpan ahlaksızlıkları
tedavi etmenin çaresine bakmalıyız. Köylerde zatü’z-zevc
kadınlar dağa kaldırılıyor efrad yekdiğerinin hukūkunu
tanımıyor hukūk-ı ahara araziye tecavüz ediliyor alat-ı
ziraiyye hayvanat çalınıyor mahsulat tahrib olunuyor darb
ü cerh katl ü i’dam vukū’ buluyor. Hülasa ne kadar ahlaksızlık
varsa hepsi köylerde icra-yı tahribat edip duruyor. İşte
bunları bu emraz-ı ictimaiyye ve ahlakıyyeyi tedavi edecek
ancak ma’neviyattır. Ma’neviyatın sahibleri mübelliğleri ise
muhterem hoca efendilerdir. Enzar-ı dikkati celbeden bazı
ahval hakkında –ki bunlar umumidir– biraz daha teşrihatta
bulunmaya lüzum görüyorum:
dırlar! Kendilerine ilmin fevaid-i ma’neviyye ve maddiyyesini
ruhlarında bir arzu ve iştiyak hazırlamalıdır. Meşrutiyet efkar-ı
umumiyyeye müsteniddir. Efkar-ı umumiyye ekseriyetin
muhassalasıdır. Ekseriyet ise –bilhassa Anadolu içerilerinde–
köylerdedir! Şu halde meşrutiyeti feyyaz ve müsmir
bir hale getirebilmek için evvel emirde kısm-ı ekseriyyeti
yani köylüleri tenvir ve hiç olmazsa orta bir seviyeye getirebilmenin
çaresine tevessül etmek lazımdır. Ve illa bu hal-i
cehaletin devamı bizi tedenniden tedenniye daima teşevvüşe
daima fena cereyanlara kapılmalara sürükleyeceği
Avrupalılara; “Osmanlı mülkünde efkar-ı umumiyye yoktur”
hükmünü bi-hakkın verdireceği muhakkaktır.
zevatın bir kısmı terk-i dünyayı tevekkülü fakrı emr ü telkīn
edegelmişlerdir. Bugün köylü ataleti mahz-ı şeriat tevekkülü
ayn-ı ibadet yakıcı ve ihtiyari bir fakrı mucib-i dühul-i
cennet olarak biliyor. Terk-i dünya tevekkül fakr… gerçi
birer meziyettir fakat bizim gibi şerait-i ictimaiyyesi ma’lum
olan bir millet için ayn-ı zillettir. Din-i Celil-i İslam’ı –ahireti
unutmamak şartıyla– bizim servet ü gına sahibi olmamızı
hac zekat cihad ianat hayrat ve meberrat… gibi dinimizin
en mümtaz esasatını teşkil eden mevaddı daima emir
ve teşvik etmekte ziraat san’at ticaret i’mar-ı belde hakkında
da ayrıca tergībatta bulunmaktadır. Tevekkül esbaba
tevessülden sonra olur. Bizde yanlış anlaşılan kelimelerden
biri de işte budur tevekküldür. Köylü tarlayı iki parmak tulünde
sabanlarla yalnız bir kere sürer buğdayı atar tarlanın
hiç semtine varmaz oturur sonra Allah’a tevekkül eder!..
Kendisine; “Yeni alat-ı ziraiyye ile tarlanı birkaç defa kurutma
yap sonra tavında iken sür toprağı tesviye et. Ondan
sonra buğday danesini at” denilse; “Ben tevekkülüm! –
mütevekkil değil de ayn-ı tevekkül!!– Allah ne verirse ona
razıyım.” cevabını verir…
man olur ki köylüler ellerine söğenleri alarak birbirine girişir
mehakime düşerler. Artık iş güç kalır. Senelerce mahkeme
salonlarında sürüklenirler. İhraz-ı galebe için tarlalarına
çift öküzlerine varıncaya kadar satarlar avukatlara me’kel
olurlar. Bu husumet ahfaddan ahfada sirayet eder her köy
birçok muhasım fırkalara ayrılır!.. Bunları Kur’an -ı Azimü’l-Burhan’ın
emri vech ile ıslah etmek bir kardeş haline
getirmek aralarında hakīkī bir ittihad ve teavünün husulüne
çalışmak dini tarihi ictimai delillerle zihinlerini kandırmak…
vaizlerin vezaif-i esasiyyesindendir.
nediyor! Hürriyeti alabildiğine bir serbesti bazıları da bayraktan
mahiyetinden farziyetinden meşrutiyetin meşruiyetinden
bahsetmek alem-i İslam’ın buhran-ı hazırını düşmanların
tertibat ve ma’neviyatını… müessir bir surette izah eylemek
ruhlarında bir hiss-i daimi-i muavenet uyandırmak her halde
vacibdir.
ma. Bu yüzden kolera illet-i efrenciyye uyuzluk çiçek…
gibi emraz-ı sariyye tekessür etmektedir. Tabibe müracaat
köylüler nazarında adeta haram ve dinsizliktir!! Şurası garib
ki cehlin ahlaksızlığın verdiği cesaret ve cür’etin sevki ve
askerlikten kurtulmak sevdası ile bazıları frengiyi yekdiğerine
telkih de ediyorlar! Bu illet-i hanüman-suz köylülerin
hayat-ı ictimaiyyesini günden güne mahvetmektedir. Kendilerine
evvel emirde nezafet ve taharetin lüzumunu bazı hastalıkların
sari olduğunu –çünkü bunlar sirayet-i emraza da
kani’ değildirler!– anlatmak sonra “Tıbb-ı Nebi”den bahs
manın cezası ne olduğunu harbin farziyyetini muhafaza-i
din ve vatan için can kan vermenin lüzum ve ehemmiyetini
umumiyyesini iflasa mahkum eden bir adet-i cahile-i kadimedir.
Köylerde bir düğün –la-ekall– elli liraya patlar. Bu
yüzden fukara birçok borç ve derde giriftar olur tarlasını
bağını satar insafsız muhtekirlere faiz-i mürekkebin bir başka
türlüsü sermayenin iki üç misli ile borçlanır. Bu borç –
ekseriya– evlada kadar da intikal eder! Bu adeti ifa edemeyecek
delikanlılar ise bil-mecburiye istediği kızı dağa kaldırır
bila-nikah ona takarrub eder. Bilahare o delikanlı hükumet
tarafından ele geçirilir senelerce zindanlarda çürür zinde ve
kavi vücudu yıprar. Bu yüzden bir çok cinayetler tahaddüs
eder hanümanlar söner. İşte bu gibi hususatta tam bir fakīr
düğünü yapılmasını tavsiye kendilerini israf ve tebzir aleyhine
ahd ü misaka ittifaka da’vet eylemek Serdar-ı Enbiya
sav Efendimiz hazretlerinin kerime-i muhteremeleri Hazret-i
Fatımatü’z-Zehra’nın nasıl gelin olduğunu cihazı neden
asli tenasül olduğunu fakat tenakuhda ve emr-i mesnun-ı
hitanda irtikab-ı muharremat memnu’ ve bunun enva’-ı
mahzuratı calib bulunduğunu anlatmak aile saadeti bir
hayat-ı nuşin-i maişet husulüne çalışmak Nebiyy-i Muhtar
sav Efendimiz’in –bugün bir ilm-i celilin me’haz-i aslisini
teşkil eden–
hikmet-i ebediyyesini izah aralarında
emniyet-i tamme husulünü te’min alat-ı ziraiyye şirketleri
emniyet sandıkları teşkil ve te’sisine himmet etmek
hülasa dimağlarında la-yemut bir hiss-i iktisad uyandırmak
mukaddes bir vazifedir.
Netice bunlar ve buna mümasil dertlerdir ki her halde
vaizlerce nazar-ı dikkate alınacak birer mahiyettedirler.
Vaizler bu cihetleri düşünmüyor da sırf Beni İsrail hikayeleriyle
Bunlar bahsedilmesin demiyorum. Fikrim hasran ve
kasden bu gibi hikayelerle vakit geçirilmemesi merkezindedir.
bazı hurafat ile vakit geçirirlerse bu vatana hizmet etmiş
sayılmazlar. Binaenaleyh Ramazan gibi büyük bir fırsattan
tahsil takımını teşkil eden o saf sınıf-ı ahalisi mesaiye tasfiye-i
ahlaka sevkolunduğu Din-i Celil-i İslam’ın meziyyat-ı
la-tuhsası izah bizim terakkīmiz ancak Din-i Celil’e sarılmakla
husul bulacağı tefhim büyüklere ülü’l-emre kanuna
aşk-ı din ve insaniyet edildiği her taraftan bu maksad-ı esas
uğrunda çalışıldığı takdirde servet ve ahlak-ı umumiyyeye
büyük hizmetler edilmiş olacağından bu cihetler hakkında
enzar-ı dikkat ve ibreti celbe –naçizane– lüzum-ı mübrem
görmekteyim. – –
Balıkesri
* * *
Enzar-ı Millete:
CEM’İYET-İ TEDRISİYYE-İ İSLAMİYYE’YE

----
MUAVENET
----

Cennet-mekan Sultan Abdülaziz Han hazretlerinin evahir-i
saltanatlarında namlarıyla ilelebed iftihar ettiğimiz zevat
ve ahrar-ı ümmetten müteşekkil Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye
tirdiler. Darüşşafaka iane-i umumiyye ile yapılmış bir müessese-i
. kuruş Hazine-i Maliyye’den kuruş da vükela-yı
devlet ve me’murin ve zevat-ı saire tarafından iane
edilmiş ve bu vech üzere tehassül eden . kuruş
Darüşşafaka ile te’sis olunmuştur. Fakat bugün Darüşşafaka
milletin anadan babadan mahrum ve ebedi bir sefalete
mahkum evladını istiab edemiyor. Her sene binlerce kişi
müracaat ediyor. Bunlardan ancak mevcudun noksanını
ran içinde ağlayarak geldikleri yere dönüyor. Her ma’nasıyla
hüzn-akin olan şu manzara karşısında titremeyecek kalb
bulunamaz fakat icab eyler ki o titremeler evlad-ı fukara ve
şüheda için vesile-i rahm ü şefkat olacak eserler meydana
getirsin! Evet bunlar ne olacak? Sefalete mahkum mu? Ey
millet-i necibe; bugün yetimlerimiz pek çoktur! Öyle olduğu
halde bu çocukların ta’lim ve terbiyesi için yegane bir
mü’essese-i İslamiyye olan Darüşşafaka’dan maada hiçbir
millet mektebi yoktur. Yalnız milletimizden değil sekenesi
olu­
yor. Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye bunların hangisini
alsın? Mektep İstanbul’daki eytamı bile alamıyor. Aktar-ı
çocukları Darülhilafe’de tahsil etsinler diye gönderiyorlar
bunlar cem’iyete müracaat ediyorlar. Cem’iyet-i Tedrisiyye-i
mesi ahkamına tevfikan bir mikdarını kabul ediyor diğerleri
ne oluyor?
Madem ki Darüşşafaka millet tarafından iane-i umumiyye
bulunuyoruz; öyle olduğu halde milletimizin i’tilasına vatanımızın
terakkīsine sebeb olacak olan milletin bu öksüzlerinin
feryadını işitiyoruz da neden biz de bir mektep yapmıyoruz
neden her şeyi hükumetten bekliyoruz? Memalik-i ecnebiyyede
hükumete muavenet edecek bir çok cem’iyetler
vardır ki bu hususda hükumeti bile geçmişlerdir. Şimdi size
bir mahalli gazetenin yazmış olduğu bir bendi ber-vech-i ati
arzediyorum:
“Misyonerlerin varidat-ı seneviyyesi iki yüz elli küsur
milyon dolardır. Otuz bin misyoner vardır. Üç yüz bin kişi
misyon-ı müretteblerinden maaş almaktadırlar. Misyonerlik
alemi dört yüz kimyagere altı bin süt anasına üç bin
rahibe otuz bin mektebe yüz altmış risale-i mevkūteye beş
yüz gazeteye maliktir.”
Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye’nin yalnız bir Darüşşafakası’yla
vardır. Bu ne yapabilir? Cem’iyet-i Tedrisiyye vazife-i tenviriyyesini
Ve her suretle ihtiyar-ı fedakari ediyor. Lakin noksani-i
vesait onun bir çok amalini ta’kīm eylemektedir. Çünkü lazım
olduğu kadar parası yoktur. Bugün Cem’iyet-i Tedrisiyye-i
her üç ayda birer liradan senevi dört lira iane vermek bundan
maada senede bir lira-yı Osmani veren zevat da a’zayı
muavine olur. Her türlü ianat maal-iftihar kabul olunur.
Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye’ye efazıl-ı nisvan da dahil
olabildiğinden yakın zamanda muhterem hanımefendilerin
adedi tekessür ederek kız daruşşafakasını te’sis etmeleri arzu-yı
yeganemizdir.
“DIN MANİ’-İ TERAKKĪ DEĞİLDİR”
Bugün maatteessüf görülüyor ki değil haricten hatta içimizden
bazı cahil kimseler dini ve fenni ayırarak fennin dine
dinin fenne hiçbir rabıta ve alakası olmadığını iddia ediyorlar.
Bu kadarla da iktifa etmeyerek dinin terakkīye mani’
olduğunu söylüyorlar. O gibi efkar-ı batıla ashabı emin olsunlar
ki bugün din olmasa görülen bu kadar asar-i medeniyyet
meydana gelmez hükumetler teşekkül etmez bunun
neticesi olarak bu mücessem-i letafet Osmanlı memleketi
bu mücessem-i şecaat Osmanlı milleti de mevcud olamazdı.
Bir zamanlar hududumuzu Kafkas dağlarından Viyana
surlarına kadar tevsi’ eden eslafımız o büyük atalarımız hiç
şübhesiz bu muvaffakiyetlere bu muhteşem muzafferiyetlere
salabet-i diniyye metanet-i ahlakıyye sayesinde vasıl
olabilmişlerdir. Evet Allah aşkı vatan muhabbeti olmasa idi
acaba muvaffak olabilecekler miydi? Hiç şübhesiz hayır. Bu
hakīkati Avrupalılar bile teslim ediyorlar. Ehl-i Salib muharebelerinin
sebeb-i zuhuru İslamiyet’i mahvetmekten başka
bir şey miydi? Kendilerinin selametlerini istikballerini İslamiyet’in
bu muazzam devletin inkırazında görüyorlar. Fas
mahvoldu İran inkıraza mahkum oldu; sıra bize evet biz
Osmanlılara daha doğrusu İslamlara geldi. Çünkü bizden
başka bir İslam hükumeti kalmadı. Onların nokta-i nazarınca
biz mevte mahkumuz; çünkü cahiliz çünkü taassubumuz
var çünkü cereyan-ı umumiye tabi’ olmuyoruz. Bunun için
mevte mahkumuz. Acaba cidden böyle miyiz yoksa böyle
mi anlatılmışız?
Bir nokta-i nazardan onları ma’zur görmeliyiz. Zira maatteessüf
Avrupalıları kat ender-kat geçerek İslamiyet aleyhine hücum
ediyorlar. İslamiyet’in pa-bend-i terakkī olduğunu iddia
edecek kadar kuteh-binlikte bulunuyorlar.
Bu gibi eşhasa sorarız ki fennin hangi noktasının dine
dinin hangi noktasının fenne mugayir olduğunu görüyorlar.
Bu suale cevap veremezler. Çünkü din ile fenni beraber
mütalaa etmemişlerdir. Yalnız öteden beriden kaba saba
bildikleri ma’lumatla iktifa ederek ötekinin berikinin mukallidleri
olmuşlar ve intisablarıyla mübahi olmaları iktiza eden
Din-i Mübin-i İslam hakkında biraz olsun tedkīkatta bulunmak
zahmetini ihtiyar etmemişlerdir. Evet bu gibi eşhasın
Din-i Celil-i İslam hakkında ma’lumatları pek mücmel hatta
yok denecek bir derecededir. Eğer Protestan Katolik ve edyan-ı
saireyi mutalaa ettikleri kadar Din-i İslam’ı da tedkīk
ede idiler bu gibi iddialarda bulunmaya cür’et edemezlerdi.
O zaman anlarlar idi ki İslamiyet’in yegane müracaatgah-ı
şer’isi olan Kur’an-ı Kerim o Kitab-ı Mübin fennin henüz
keşfettiği ve etmekte olduğu nice hakaik ve serairi on dört
asır evvel bize ihbar buyuruyor. Fakat biz de onları anlayacak
o ihbarat-ı ulviyyeden istinbat-ı ahkam edecek kabiliyet
olmadığı için istihracatta bulunamıyoruz. Bulunamıyoruz
da o Kitab-ı Azimü’ş-şan’ın ulviyetinden şübhe ediyoruz.
Hayatın mebdei su olduğu hakkındaki nazariye alem-i
fenne atılalı daha ne kadar oldu? Fakat Kur’an-ı Kerim o
Kitab-ı Mübin bize
ayet-i kerimesiyle
on dört asır evvel ihbar buyuruyor.
Evet biz de tasdik ederiz ki dinimize bazı hurafat karışmıştır.
Bazı şeylere tesadüf olunur ki fen onları kabul etmez.
Fennin kabul etmediği şeyi de din kabul etmez. O gibi
hurafatın menşei taharri edilsin görülür ki menşei ne ayet-i
kerime ne ehadis-i şerifedir. Belki Din-i Mübin-i İslam’ın
kadrini tenzil etmek için bazı bed-hahan tarafından an-kasdin
ehadis-i şerifedendir diyerek naklolunmuş ehadis-i mevzuadır.
Bugün fennin iki kere iki dört edercesine kabul ettiği
hakīkatlerin içinde hiçbir nokta ve mes’ele gösterilemez ki
dinimizde o hükmü carih bir kayda tesadüf edilsin.
Bilfarz bugün “melaike-i kiramın mevcudiyetine iman”
melaike-i kiramın mevcudiyetini bile inkar ederek fennin
kabul edemeyeceğini söylerler. Kendilerine niçin kabul etmediklerini
sorarsanız teleskoplarla mikroskoplarla görülemediği
cevabını alırsınız.
Acaba mikroskoplar keşfedilmeden evvel bir şahıs kalkıp
da; “Muhtelifü’t-tabia bir çok cürsumeler vardır. Bunlar emraz-ı
müdhişenin başlıca amilleridir.” diye idi inanırlar mı
melaike-i kiramın mevcudiyetine inanmıyorlar? Eğer inanmaz
leri cevab-ı na-savab; “Görmüyoruz”dan ibarettir. Demek
ki her görülmeyen şeyin mevcud olmaması iktiza etmez
olunmasına mani’ oluyor. İşte maddi bir misal arzettik. Her
rü’yet olunamayan şeyin mevcud olmaması iktiza etmeyeceğini
Eğer kendileri bu kadarla iktifa etmezler ise yine sorarız:
“Bugün feza-yı namütenahiyi imla eden ve bütün zerrat
arasında mevcud olan mesamatı işgal eden “esir” nam
seyyale-i latifin mevcudiyetini nasıl isbat ederler? Şübhesiz
eserden müessire intikal tarikıyla. Demek izi görmeden
havass-ı hamsemizle hissetmeden mevcudiyetine inanıyo­
ruz ve inanıyorlar da melaike-i kiramın mevcudiyetine
gerek kavlen gerek aklen isbat olunduğu halde niçin inanmıyorlar?
Bugün i’tikadat-ı diniyye ilm-i kelamda pek güzel
olsun mütalaa etseler veya bir bilene sorsalar kendilerinin
efkar-ı batılalarına karşı nasıl cevap verildiğini anlarlar.
Doğrusunu söylemek icab ederse bir dereceye kadar bu
gibi şübban-ı vatan ma’zur görülmelidir. Çünkü daha bidayette
pek ufak bir şübhelerini halletmek için müracaat edecek
ve kendilerinin anlayabilecekleri bir tarzda Türkçe tahrir
edilmiş bir “ilm-i kelam” mevcud değil. Teşekkür olunuyor
ki son zamanlarda velev pek sathi olsun bazı ilm-i kelama
müteallik kitaplar neşrolundu. Fakat bunlar da hakkıyla fen
ve din tedkīk edilerek yazılmadığı için kendilerinden beklenilen
fevaidi te’min edemiyorlar ve edemezler. Ulema-yı
kiramımız zahmet buyurup da bu tarzda oldukça mikyası
vasi’ bir kitap yazsalar hiç olmazsa makale-i alimaneleriyle
efkar-ı umumiyyeyi tenvire sa’y ü gayret buyursalar hiç şüb­
hesiz emekleri boşa gitmemiş olur. Hem bu gibi makaleler
ve münazaralar ile asla mevcud olmayıp da sonradan nasılsa
karışmış olan hurafat dinimizden çıkar da dinimiz Avrupalılar
nazarında bile olanca ulviyetiyle şa’şaasıyla arz-ı
vücud eder.
ZABİTANIN
TE’EHHÜLÜ MES’ELESİ
Zafer Gazetesi ’nin numaralı nüshasındaki “Açık Mektuba
Cevap” makalesine cevab: M. C. Bey’e
Zabitanın teehhülü mes’elesi hakkında Zafer ’in numaralı
nüshasındaki makaleniz tamamıyle hatalıdır. Verilen
cevablar gerek neşrolunmuş gerek olunmamış mütalaa-güzar-ı
alileri olmuştur. Bundan bir maksad bir gaye var
Biz bunu böyle yapmadık. Ancak kendi ictihadatımızı umuma
kabul ettirmek istedik.
Şu birkaç satırı yine Zafer sütunlarında yazmak ister idik.
Fakat bahsimizin gazetenin mesleğiyle gayr-i muvafık bir cereyan
hasıl etmesinden asıl bu gibi mesailde alakadar olan
muhterem Sebilürreşad sütunlarını intihab ettik. Mes’elenin
tenvirini de onun hak-guluğundan bekleriz. Bizim söyleyeceğimiz
bir şey varsa o da asıl maksadımızı teşrih ederek ne
vechile mevzu’dan uzaklaştığını göstermektir.
Zafer ’in numarasında erkam ile irae buyurulan masraf
yekununu kapatacak bir tahsisat buluncaya kadar teehhül
edemeyecek bir zabitin asgari yirmi iki sene zarfında bekar
geçinmesi icab ettiğinden ve bu tarz-ı hayata da Avrupalılar
misal gösterildiğinden; “Bir Osmanlı müslüman zabiti Avrupalılar
gibi hayat geçirebilir mi?” sualine nazar-ı dikkatinizi
celbetmiş idik. Buna da Avrupalıları yakından ted­
kīk ederek
tarz-ı hayat ve muaşeretlerine iştirak etmemizi tavsiye buyurdunuz.
Gerçi bu tavsiye şayan-ı teşekkürdür. Fakat ne
çare ki hüviyet-i milliyyesi an’anesi Avrupalılardan daha ali
olan bir milletin efradından birisinin tebdil-i tarz-ı hayat etmesi
Zafer ’in numaralı nüshasındaki suallerimi yazmaya
bundan dolayı kendimi mecbur görmüş idim. numaradaki
cevabınızda Avrupa adab-ı muaşereti hakkında te’lif
buyurduğunuz kitabın mütalaası tavsiye buyurulmuş. Maksadımız
Avrupa adab-ı muaşeretini kuru kuruya öğrenmek
değil bunu taklid etmekteki mecburiyetimizi anlamak idi.
Mecburi olmayan işlemesinden bir muhassenat me’mul bulunmayan
bir fiil için kendi ef’alini tebdil lüzumsuz bir zahmetten
başka bir şey değildir zannındayız.
Muhterem dindaş.
Azıcık insaflı davranarak mevzu’-ı bahsimiz olan mes’elenin
gazete sütunlarındaki mehazirinden bahsolunarak
tağlit-ı ezhana çalışmaktan ise bir nebze olsun tavsiye buyurulan
usulün muhassenatından bahsetseniz daha iyi olurdu.
Muhatabınızı taassub-ı hissine mağlub farzediyor iseniz
aldanırsınız.
Avrupalılarda görmüş olduğunuz hayata müteallik iyi
usuller hep müslümanlarındır bizimdir; o taharet ve nezafet
neşv ü nema bulmuştur. Cümlesi bizde mevcuddur. Fakat
onların ahlaklarındaki bütün o mezmumat da hep onlarındır
kendi mu’tekadatları müvelledatıdır; yine onların olsun.
Adat-ı kadimeye merbutiyet ta’biriniz de anlaşılamamıştır.
Bundan bir şey anlaşılıyorsa o da medeniyet-i İslamiyye
evc-i a’lada iken ol vakit Avrupalıların adatıyla müteamil
ahlakıyla mütehallik olduğumuzu yavaş yavaş inhitata yüz
çevirdikçe tedricen adab-ı muaşeretimizin bozulduğunu
dürbünün aksi tarafından bakıp iyi görmeye benzer.
Dünyaya medeniyeti İslamiyet getirdi. İnsanları cehlin mülevvesatından
yine o tathir ettiği halde medeniyetin şeriatımızla
kabil-i te’lif olmadığını iddia edecek kimse tasavvur
olunur mu ki buna aid bahsin de kapalı mübhem terkedilmesi
Bir milletin adatı an’anatı o milletin mu’tekadatının müvelledatından
başka bir şey değildir. Bu da seleften halefe
devredilmiş kıymetli bir mirastır. Şu halde biz de adat-ı
kadimemize mehasinden ise merbutiyetimiz zaruridir. Biz
adab-ı muaşeretimizi terkederek Avrupalıları taklid eder isek
milliyetimizi gaib etmekten başka ne kazanırız? Milliyetini
gaib eden bir kavim tamamıyle hüviyetini gaib etmiş başka
bir kavme kalbolarak mahvolmuş değil de nedir?
ki habl-i metini sımsıkı tutarak onun feyziyle tefeyyüz etmesine
acaba ne mani’ tasavvur olunuyor ve ne mahzur görülüyor
ki adab-ı muaşeretimizi usul-i hayat ve tenasülümüzü
Avrupalılara benzetelim?
Tarik-ı tekamüle doğru milliyetimizi muhafaza ederek
Avrupalılarla tahlit edelim değişelim? Frenklerin şahsında
bize görünen ulviyet acaba nedir?
Bütün bu suallerin cevabını kudret-i ilmiyyesi efzun olan
mütefekkirlere terkederek hülasa olarak deriz ki: Bizim herşeyde
rehberimiz olacak elimizde sönmez bir meş’alemiz var.
Bizi her türlü muavvec dolambaçlardan muzlim mülevves
yerlerden kurtaracak derecede şu’le-bardır. Biz onunla yolumuzdaki
uçurumları görüp gideriz. Bizi ta’kīb edenler de
aynı şu’leden istifaza ederler.
Muhterem dindaş.
Eğer hem-cinsinize iyilik arzu eder iseniz “medeni!” Avrupalılara
acıyarak onları irşad buyurmanız daha munsıfane
olurdu.
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVİA
Tedvir-i Devlette Baş: İbtida-yı makalde şurasını arzedelim
ki bu milletin selameti bu mülkün terakkīsi uğrunda
her kim yararlık gösterirse onun ef’alini takdir ve devam-ı
muvaffakiyetini temenni bizim için bir vazife-i vicdaniyyedir.
Ama yararlık gösterenler şüyuhtan olurlarmış veya şubbandan
sayılırlarmış bizce hiçbir beis yoktur. “Fülan ve fülan
zatlar tecrübe-didedirler kar-azmudedirler.” veya; “Fülan ve
fülan kimseler görgüsüzdürler acemidirler…” yollu ağraz-ı
muzmere ve menfaat-i mektume-i şahsiyyenin ilcaatına
göre nasa telkīnatta bulunanlar takbiha müstahaktırlar.
Ef’ali tedkīk etmeli insaf ile muhakemata girişmeli de
ondan sonra kimlerin rical-i müfide-i devletten olup kimlerin
olmadıklarına hüküm vermeli. İ’lan-ı Meşrutiyet’ten evvel
geçmiş olan otuz bu kadar seneyi bir kere düşünelim. O
uzun müddet zarfında başka memleketlerde yapılan terakkiyat
butun-ı salifede yapılmış olan terakkiyat-ı beşeriyyenin
hiç birisine kıyas kabul etmeyecek kadar büyüktür. Yine
o uzun müddet zarfında faaliyet-i milliyyemize arız olan
mevanii ve memleketimizde yapılan şeylerle yıkılan şeyleri
hatıra getirelim: Bunu iyice mülahaza edersek devletimizin
nasıl olup da harita-i alemden silinip gitmediğine hayran kalırız.
Zahir merhamet-i Rabbaniye mazhar olmuşuz. Fakat
bu takdir-i Rahmanu’r-Rahim’e karşı artık isyan etmemekliğimiz
lazım gelir.
Devr-i Meşrutiyyet’te yapılan hatalarla savabların muvazenesinde
halka yanlış zehablar ilka edenler münafıktırlar
ağraz-ı hasise ilcasıyla bu mülk ü millete ihanet ediyorlar demektir.
Devr-i Meşrutiyyet’te birçok neşriyat-ı müfide vukū’
buldu ve buluyor halk yeni yeni birçok şeyler öğrendi ve
öğreniyor idari birçok yerlerde teşebbüsat-ı umur-ı nafia artıyor.
Memleketin ticaretle me’luf anasırı arasında serbestçe
Bu devr-i cedid şübhesiz kuvve-i müfekkiresi başka türlü
husul bulmuş ahlak-ı siyasiyyesi başka bir maye ile yoğurulmuş
ricale dahi muhtacdır. İhtiyac-ı zamandan mütevellid
bu halin ehemmiyeti atiyen daha ziyade tavazzuh eyler.
§
Faaliyete İsabet-i Nüzul: Her altı ayda bir kere buhran-ı
siyasiye duçar olan bir memlekette terakkiyat-ı seria
ümidi pek vahi olur. Avrupa; “Müslümanlarda terakkī isti’dadı
yok” deyip gidiyor. Rahat kaldığımız yok ki isti’dadımızı
gösterebilelim. Hatve-i terakkīyi aheste atmakla da
menzil-i temeddünde ilerlenebilir lakin bizi bekleyen yok ki.
Her buhran ile erbab-ı istilaya bir vesile-i cedide bahşediyoruz.
Bu gümrahlığımıza bir çare bulunabilecek zamanın
vürud ettiğine dair biz maatteessüf alaim-i sabite göremiyoruz.
Müterakkī memleketlerdeki şuabat-ı idariyyenin kaffesinde
birer iş makinesi kurulmuştur ki bizzat işler gider;
gelip giden nazır ve amirlerin işi ise onu yağlamak gibi bir
vazifeden ibaret kalır. Bizde tebeddül vukūu umur-ı ammenin
temşiyetine sekte getiriyor herşey kargaşalık nöbeti
geçiriyor. İşte böylece bu milletin cehd ü faaliyetine nüzul
mal yerinde tecdid sadedinde tefevvuk izharına kalkışması
yolundaki meslek-i ma’hud ise artık herkesin canına tak
dedi. Vükela-yı sabıka tarafından istihzar edilmiş olan
kanun layihaları biz zannetmeyiz ki ekseriyetle fırsat-ı tatbik
bulabilsinler. Meclis-i Meb’usan encümenlerinde şimdiye
kadar tedkīk edilmiş olan levayih-ı kanuniyyenin birçoğu
da kuşe-i nisyandan kurtulup çıkmaya muvaffak olursa ne
mutlu! Yeni nazırlar yeni kanunlar yaparlar. Onlar da tedkīka
takarrub ederlerken yine bir buhran çıkar mülk ü millet
de hal-i harabide bekler.
§
Duruğ-ı Tezvirden Bir Deha: Ahibbadan bir zat bize
Londra’da münteşir Times gazetesinden tercüme olunmuş
bir fıkra gösterdi. Bu fıkra Times ’ın Viyana muhabiri tarafından
gönderilmiş bir telgrafnameden müstahrecti. Muhabir-i
muma-ileyh de bunda serd eylediği efkarı Viyana’da çıkan
Allgemeine Zeitung nam ceridenin İstanbul muhabirinden
aldığı havadise atfeylemiştir.
Hükumet-i Osmaniyye’nin akd-i sulh eyleyeceği havadisinin
geçenlerde Bingazi’de İtalyanlar tarafından işaa olunması
üzerine mücahidlerin düşmanı def’ edinceye kadar
harbe devam eylemek azm-i kat’isinde bulunduklarını mücahid-i
ali-himem Enver Bey’in İstanbul’a bildirdiği işitilmiş
Alem-i Osmaniyyet ve İslamiyyet’in bed-hahları bu
azm-i merdane-i mücahidini dahi su’-i te’vile uğratmışlar ve
böylece Devlet-i Osmaniyye’nin zararına olarak bir sulh akdettirmek
bir tuzak daha ilave eylemek istemişlerdir.
Guya Enver Bey mücahidin beyninde kesbeylediği
nüfuz ve şöhretten bil-istifade Bingazi’de iddia-yı hükumet
ve hilafet edecekmiş de hükumet-i Osmaniyye akd-i sulh
etse bile muharebede devam azm-i kat’isinde bulunmak istemesi
ondan dolayı imiş!
Bu bir tezvirdir ki akl-ı selimi olan her müslüman mahiyet-i
batılasını yek-nazarda anlar ve hamiyeti olan her
Osmanlı bu iddia-yı batılı kemal-i nefretle reddeyler. Guya
Enver Bey’in bu fikri İstanbul mahafil-i resmiyyesinin bazılarında
telaşı mucib olmuş da Sadr-ı esbak Kamil Paşa’nın konağında
vukūa gelen bir ictima’da bu mes’ele mevzu’-ı bahs
edilmiş! Biz bu acib havadisi Times gazetesinin Temmuz-ı
efrenci tarihiyle neşrolunan nüshasından muhibbimizin tercüme
eylediği fıkradan öğreniyoruz.
VAHIM GÜNLER
Buhran-ı hazırın derece-i vehametini ta’yin için içinde
bulunduğumuz şerait-ı hazıraya sathi bir nazar atmak bile
kifayet eder. Haricen bir devlet-i muazzama ile muharebe
dahilde memleketin kıtaat-ı muhtelifesinde iğtişaş ve bütün
şu gavaile karşı koyabilecek yegane muntazam kuvvet olan
ordudaki asar-ı tereddüd… İşte ahval-i hazıramızın dehşet-nümun
hutut-ı esasiyyesi.
Biz şu hallere dalıp kalmış iken elbette ki etrafımızı almış
olan düşmanların da hırs ve tama’ları kesb-i şiddet ediyor.
Şiraze-i hayatı bozulmakta olduğu farzedilen bir devlete son
tekme atmanın tam sırası gelmiş olduğu fikri elbette ki kesb-i
kuvvet eder. Bulgaristan’dan Yunanistan’dan ve sair memleketlerden
gelen haberleri mütalaa ediniz. Bulgaristan bir
yormuş ve havadis-i mezkurenin tevlid edebileceği vaz’iyeti
karşılamaya hazırlanıyormuş. Hatta bazı müfrit vatanperver
Bulgarlar Bulgar nazırlarının hayatına su’-i kasd icra ederek
Bulgaristan hükumetini hal ve vaz’iyet-i hazıradan istifade
ederek Osmanlılara i’lan-ı harb ettirmeye azmetmiştir.
olan matbuat ise şu buhran-ı vahime nihayet verilmesini bir
lisan-ı niyaz u tazarru’ ile bize tavsiye ediyorlar. Tehlike pek
yakın pek aşikardır. Fakat maatteessüf biz tehlikeye doğru
kendi ellerimiz ile atılıyoruz. Ma’kūl nasihatleri hayr-hah
dimağlar kalmamış gibidir.
Halbuki bizden bütün beşeriyetin tarihin beklediği bu
muydu? Zannediliyor ki alem-i İslam’ın dehşet-nümun su­
kūtu içinde hiç olmazsa makam-ı mualla-yı Hilafet’i havi
bulunan alem-i İslamiyyet’in son melce’ ve penahı bulunan
şu memleket kendine tevdi’ edilmiş olan emaneti muhafaza
edecektir. Hiç olmazsa küre-i arzda bir dane İslam hükumeti
kendi istiklal ve şevketini müdafaa ve muhafaza ederek
Kelimetullah’ın serbestane cari olacağına son bir me’va olacaktır.
Fakat eyvah! Bu kadar memalik ve akvam-ı İslamiyye’nin
sürüklenmiş olduğu hufre-i ma’dumiyyet bizi de bir
kuvve-i cazibe-i müdhişe ile kendi agūşuna çeker gibi gözüküyor.
Şu memleketlerin istiklal ve mevcudiyetlerini ademabad-ı
nisyana sevketmiş olan asar ve alaimin bizim de içimizde
nümayan olduğunu müteessifane ve müteellimane
bir halde müşahede etmek mecburiyetindeyiz. Henüz birkaç
ay evvel İran’ın ve Marakeş’in hayatına kalem çekmiş
olan havadis bizde de tekerrür etmeye başladı.
Rical-i devlet ve zimemdaran-ı umur içinde adem-i imtizac
efrad-ı millet arasında ihtilaf tereddüd teşettüt-i ara…
hükumetleri ve saltanatları yıkabilmek mahiyet ve isti’dadını
havi olan şu alaim ve asar bizim gibi kuva-yı maddiyye
ve ma’neviyyesi gayr-i muntazam etrafı haris ve müntekım
düşmanlar ile muhat bir devlet ve millet için bütün ma’nasıyla
mühliktir. Bu kadar perişanlıklar içinde bu kadar
tehlikeler karşısında bulunan bir devlet ve millet kendisini
yalnız kırılmaz kesilmez bir ittihadla idare menafi’-i umumiyyenin
müdafaa ve muhafaza edebilir. İran ve Marakeş bu
kaide-i ictimaiyyeye tebaiyyet etmediler. İradat-ı ferdiyyeler
çarpıştı efrad-ı millet yekdiğerine karşı çıktı herkes kendi
fikr ü amalinde ısrar ve inad etti. İşte bin-netice istiklaliyet ve
mevcudiyet-i milliyyelerini gaib ettiler.
Kendimizi aldatmayalım: Biz de aynı tehlike karşısındayız.
Bunu her bir Osmanlı her bir müslüman görmelidir
anlamalıdır. Saymış olduğumuz tarik-ı felaket-engizde biraz
daha ileri gidersek emin olalım ki hak-i pak-i vatanı maazallah
düşman ayakları ile çiğnenmiş göreceğiz. Biz kendi
kendimizle uğraşırken zaten asırlardan beri ma’dumiyetimizi
kendileri için bir hedef bir amal edinmiş Osmanlılar’ın
bırakacakları harabeler üzerinde kendi saadet ve satvetlerini
te’sis etmek hevesi ile yaşayan düşmanların üzerimize atılacaklarında
asla şekk ü şübhe etmeyelim. Şimdiye kadar
şu düşmanları harb-i hazırdan istifade ile üzerimize atılmak
cesaretinden mahrum ettiren Osmanlılar içinde devam etmekte
olan ittihad ve ittifak idi. Eğer maazallah bundan sonra
aramıza sokulmuş olan adem-i imtizac ve ittifak kesb-i
şiddet ederse eğer ordu-yı Osmanideki tereddüd ve tezelzül
devam ederse mezkur düşmanların vatan-ı Osmaniye tecavüz
edeceklerine emin olalım.
Bizim yeni teşekkül etmiş olan hey’et-i vükela ve Meclis-i
Meb’usan’dan yegane temenniyatımız yegane istirhamatımız
kendi vaz’iyetleri a’mal ve harekatı ile millete bir nümune
bir timsal bir rehber-i ittihad ve ittifak olmalarıdır. Hiçbir
fırka şahsi ihtirasat ve temayülatına meydan vermeyerek
bütün dikkat ve vakitlerini yalnız memleketi duçar bulunduğu
müşkilattan istihlas cihetine atf u sarf etsinler. Bugün
fırkalardan temayülat-ı şahsiyyeden ziyade ihtiyacımız
memleketi düşünmektir. Unutmayalım ki cümlemiz bila-istisna
gayet vahim bir tehlike karşısındayız. Unutmayalım ki
tehlikenin uhdemize vaz’ edeceği mes’uliyet gayet ağır ve
büyüktür.
Mes’ele yalnız Osmanlılık’la alakadar değildir. Bütün İslamiyet’i
de havidir. Maazallah bu memleketin başına bir
felaket gelirse bütün İslamiyet’i mahv ü nabud addetmek
caiz olacaktır. Artık alem-i İslamiyyet’in kelime-i tayyibenin
melce’ ü me’vası yeryüzünden kalkmış demektir. Böyle
vahim ve azim bir mes’ele karşısında fırka ve şahsi ihtirasat
siyet ve şeref-i İslamiyye ile gayr-i mütenasib olur. Der-hatır
edelim ki geçirmekte olduğumuz buhranlardan milletler
kendilerini yalnız bir fedakari-i umumi bir ittihad ü ittifak-ı
tamme vasıtası ile istihlas edebilmişlerdir. Bilakis bu gibi
fedakarlıklara ittihad ü ittifaka adem-i isti’dad ibraz etmiş
olanlar mahv ü nabud olmuşlardır.
Zaten Halife-i müslimin ve binaenaleyh alem-i İslamiyyet’in
hıfz u müdafaası vazifesi ile mükellef bulunan zat-ı
melek-simat şu hal ve evzaı takdir buyurmuşlardır. Sadr-ı
a’zam paşa hazretlerine hitaben ısdar buyurmuş oldukları
ferman-ı alilerinde bilhassa; “Efkar-ı umumiyyenin teskin ve
huzuru” lüzumu üzerinde ısrar etmişlerdir. Halife-i müsliminin
şu emr ü iradelerine ittibaan hey’et-i vükela ve Meclis-i
Meb’usan’ın da şu hakīkatleri takdir edeceklerine kaviyyen
eminiz. Fırka ve tefrika ihtirasatlarını düşmana ve tehlikeye
karşı olsun unutalım yekdiğerimize sarılalım esas ve ruh-ı
dinimiz olan ittihad ü ittifaka riayet edelim. Bu münasebetle
hem vatan ve devleti kurtarmış hem de kendimiz için atide
uzun uzadıya münakaşat ve muhasamatta bulunmak üzere
asırlar kazanmış oluruz. Nefsimize hırslarımıza bu an-ı tarihide
galib gelirsek atide onların inkişafı için vasi’ bir meydan
hazırlamış oluruz. Eğer tefrika ve ihtilafta bir zevk bir haz
duyarsak bile muvakkat bir zaman için tefrika ve ihtilaftan
vazgeçelim. Ve illa düşman-ı bi-aman gelir ne ittihadcı ne
kit ihtilaf ve tefrika için bir saha bile bulamayız. Osmanlılar
şu hali gözleri ile görmek isterlerse zencir-i esarete giriftar
olmuş olan mesela Kafkasya’da İran’daki din kardeşlerini
ziyaret etsinler. Bugün bu mel’un ve menfur ihtilafat neticesi
olarak İran’a musallat olmuş olan Rus Kazakları hem hürriyetperverleri
hem istibdad tarafdaranını bila-istisna yakıp
kesiyorlar kimseye iftirak ve ihtilaf için bile fırsat vermiyorlar.
Acaba bu kadar tecarib-i tarihiyye bizim için bir ders-i
RUSYA MÜSLÜMANLARI
Rusya’dan el-Hilal ’e yazılıyor:
Rus coğrafiyyununun kavlince Rusya şarkında güneş
tulu’ eylediği anda garbında gece oluyor denilecek kadar
vasi’dir. Vladivostok ile Finlandiya sevahili arasındaki mesafe
küre-i musannaa üzerinde bu müddeayı te’yid ediyor.
Küre-i arzın yedide birini işgal eden Rusya memalik-i vasiasında
Rus menabiine nazaran muhtelifü’l-ecnas milel ve
akvam mevcuddur.
kadar ta’dad olunan bu cinslerden munkarız nesli
munkatı’ olmak derecesine gelmiş olan kavim Haput Kavmi’dir.
Şimdi bu kavimden Ruslar arasında ancak birkaç
hane kalmıştır. Merkez-i faaliyeti Tiflis şehrinde bulunan Encümen-i
Fen bu kavmin mütekellim olduğu lügati elsine-i
mütedavile ile bu elsinenin şuabatından olan hiçbir lehçe ve
şivede bulamıyor. Semaya “difko” Huda’ya “mefko” babaya
“terifiko” dedikleri anlaşılan bu bir avuç milletin lügati
henüz tetebbu’ olunamadığı için hangi ırk-ı beşere mensub
oldukları belli değildir. Hülasa-i kelam bu kadar muhtelifü’l-ecnas
akvamı zir-i idaresinde bulundurmakta olan Rusya’da
müslümanlar Ruslardan sonra adeden ikinci derecede
gelir. Ruslar Malorus ve Likorus Büyük ve Küçük Rus
lar dahil olduğu halde - milyon ve müslümanlar
da - milyon raddesindedir. Şu nokta-i nazardan bugün
Rusya’da bulunan müslümanlar nefs-i Rus unsuruna nisbeten
Rusya’da müslümanların bulunmadığı bir eyalet bir
kaza yoktur. Merkez-i hükumet addolunan Petersburg ile
Moskova’da mukīm müslümanların adedi günden güne
tezayüd etmektedir. Cenuba doğru gittikçe her şehir ve kasabada
birer İslam mahallesi vardır.
Başlıca müslümanlar Türkistan Sibirya Vasati Rusya ile
Lehistan-ı Kadim taraflarında cenuben Kırım Şimali Kafkasya
tavattındırlar.
Ruslar Kraliçe Katerina’nın zamanından beri Rusya müslümanlarını
başlıca iki kısma ayırarak bunlardan birine bir
müddete kadar “Ömeri” diğerine “Ali” mezheb ünvanını
vermişlerdir.
Hayır ve şerrini temyiz etmek gibi kuvve-i mümeyyizeden
mahrum olmayan müslümanlar kendilerine verilen ünvan
ve saireyi asla nazar-ı dikkat ve i’tibara almayıp kaffesinin
nokta-i nazarı vahdet-i İslamiyye ve rabıtaları da kelime-i
tayyibe-i tevhid olup bunlar habl-i metin gibi Din-i Mübin-i
dan hali kalmazlar.
Bugün Rusya müslümanları hey’et-i mecmualarıyla kendilerini
“Muhammedi” bilirler. Mezahib ve adab ve ayin-i
diniyyelerini cevami’-i şerifede ifa eylerler. Maamafih Sünni
Şii diye başlıca iki kısma münkasem olup bu kısımlar da
evvelkisi Hanefi Şafii ötekisi de Ca’feri İmami Şeyhi ve
Babi gibi fırkaları muhtevidir. Sünni mezhebi ekseriyeti Şii
mezhebi ekalliyeti teşkil eder.
Milliyetlerine gelince bila-istisna kaffesi Türk’tür. Bunlar
Türkmen Çağatay Tatar Nogay ve Azerbaycan lisanlarıyla
mütekellim olup bu lisanlar ise esasen Türkçe’nin birer lehçeleridir.
Buhara ve Hive Emaret ve Hanlığı ahval-i ma’lumeleriyle
Rusya’nın nüfuz ve idare-i siyasiyyesi altında bulundukları
nazar-ı i’tibara alınınca Rusya müslümanları nefs-i Rus
unsurunun nısfı raddesinde oluyor.
Cuma ve Cumartesi günleri
kıtaat-ı askeriyye zabitan muvacehesinde irad ve bilumum
asakir-i şahaneye tebliğ edilen beyanname-i hazret-i padişahidir:
“Asker!
Hey’et-i vükelanın isti’fasına mebni kaide-i Meşrutiyet’e
tevfikan Meclis-i A’yan ve Meb’usan reislerinin mülahazatını
da istima’ ettikten sonra Londra’daki Sefir-i kebirimiz Tevfik
Paşa’yı mesned-i Sadaret’e da’vet eylemiştim. Hey’et-i cedide-i
vükelanın umur ve masalih-i devlette tecrübekar ve
tamamıyle müstakil bi’r-re’y ve her türlü te’sirat-ı hususiy­
yeden azade zevattan teşkili nezdimde matlub ve mültel­
zimdir. Halbuki dünkü gün bazı zabitan namına olarak Ka­
nun-ı Esasi ahkamına ve herkesin riayetle mükellef olduğu
hukūk-ı mukaddese-i Hilafet ve saltanata karşı bazı metalib
vukūa gelmiştir.
Hukūk-ı sariha-i saltanata ve başında kumandan-ı a’zam
sıfatıyla ben bulunduğum ordunun ahkamına yemin ile
mecbur-ı itaat olduğu Kanun-ı Esasi’ye münafi bir taleb dermiyan
edecek ordu-yı şahanem içinde bir ferd-i askerin vücuduna
kail olmadığım halde adedinin bi-şübhe pek kalil olması
lazım gelen bir zümre namına vukūa gelmiş olan müracaata
askeriyyelerini bir an için unutmuş bulunanlardan olacağını
tahmin ettiğimden ve askerliğin üssü’l-esası inkıyad ve intizam
ve Makam-ı Hilafet ve saltanata irtibat-ı tam demek
olduğunun ve bu sıfatı haiz bulunanların siyasiyyatı bir tarafa
bırakarak yalnız ümeralarından alacakları emri harfiyyen
feda ile mükellef bulunduklarından bunun aksine hareket
millet ve memlekete ihanet olacağının ve hatta bu yolda
hadis olan tezahürat neticesiyledir ki müterakkıb-ı fırsat
olan düşmanın dün gece payitaht-ı saltanat-ı seniyyemizin
kapısına kadar gelerek fürceyab-ı duhul olmaya çalışması
mühim bir nümune-i ibret olduğunun bütün asakir-i şahanemize
neşrini ve işbu irademizi payitahtımızda bulunan kıtaat-ı
askeriyyemiz muvacehesinde bizzat kıraet eylemesini
Harbiye nazırı vekiline emrettim.” Temmuz
Pazartesi günü merasim-i
mah­
susa ile Babıali’de kıraet olunan hatt-ı hümayun suretidir:
“Vezir-i maali-semirim Gazi Ahmed Muhtar Paşa Said
Paşa’nın vukū’-ı isti’fası cihetiyle mesned-i Sadaret ehliyet
ve kifayetinize binaen uhde-i rü’yetinize ihale ve Makam-ı
Meşihat-i İslamiyye Cemaleddin Efendi uhde-i istihaline
tef­
viz olunmuştur. Kanun-ı Esasi’nin yirmiyedinci maddesi
mucebince hey’et-i cedide-i vükelanın intihab ve arzını
hoşnudiye ve hudus-ı müşkilata ve şikayata badi olan mu­
a­
melatın hey’et-i vükelaca hemen tahkīkıyla mugayir-i ka­
nun-ı ma’delet ahvalin izalesine ve te’min-i efkar-ı umumiy­
yeye hadim olacak tedabir-i kanuniyyenin ittihazına ve mem­
leketimizin selameti ve ma’nen ve maddeten husul-i terakkıyatı
Kanun-i Esasi ahkamına ve levazım-ı Meşrutiyyet’e
fevkalade riayete mütevakkıf olduğundan hey’et-i cedide-i
vükelanın bu babda dahi mesai-i hamiyyet-mendanesine
sun. Amin! Fi Şa’ban sene Fi Temmuz sene
Sadaret’e Ahmed Muhtar Paşa
Meşihat’e Cemaleddin Efendi Şura-yı Devlet’e Kamil Adliye’ye
Hüseyin Hilmi Dahiliye’ye Ferid Harbiye’ye Nazım
Maliye’ye Ziya Bahriye’ye Mahmud Muhtar Evkaf’a Mehmed
Fevzi Nafia’ya Damad Şerif Ziraat ve Maadin’e Reşid
Paşalar Maarif’e Müsteşar Said Bey Hariciye’ye Noradunkyan
Efendi hazeratı.
Atideki ma’lumat darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
tebliğ edilmiştir:
Haziran’ın yirmisekizinde bir alay piyade
bir batarya top ve Arab süvarilerinden mürekkeb bir düşman
kıt’ası Bükmüş’ten cenub istikametinde ilerleyerek
Bunume’deki kuvvetimizle muharebe ve neticede firar suretiyle
mücahidin üzerine top ateşi devam eylemiştir.
Temmuz’un birinde fecirden evvel düşmanın
Seyyidsaid’den bir liva ile huruc ve sefain-i harbiyyesiyle
karadan mütezayiden topçu bataryalarının ateşi himayesinde
sahildeki Seyyidali istikametine ilerleyerek mahall-i
mezkuru işgal etti. Tarafımızdan mukabil taarruzlar icra
edildi. Bu muharebede hayli telefatı vardır. Birçok İtalyan
tüfengi müsadere olundu. Mücahidinin şüheda ve mecruhu
mikdarı henüz ma’lum olmayıp iki topçu neferi mecruh
olmuştur.
Harbiye Nezareti’nden İstihbarat Kalemi’ne
varid olmuştur.
Bugün ba’de nısfı’l-leyl bire doğru düşmanın bir
torpido filosu boğaz medhaline girmiş ve Soğanlıdere ile
Dardanos istikametine kadar ilerlemiştir. Seddülbahir’den
verilen ma’lumat üzerine Soğanlı ve Dardanos mıntıkalarında
bulunan bataryalarımız şiddetle ateş açmış ve yarım saat
kadar devam etmiştir. Torpidolardan ikisinin Baykuştepe
önünde battığı oradaki topçu kumandanı Mülazım Hasan
Efendi tarafından haber verildiği ve vakı’ olan mükerrer sual
üzerine işbu haberin sıhhatinde ısrar eylediği ve dışarıya
yalnız üç torpidonun çıktığı görüldüğü ve bu çıkan torpidolarla
Seddülbahir istihkamatı arasında ateş teati edildiği ve
şimdi İmroz civarında on beş kadar ziya görülmekte olduğu
ma’ruzdur.
hükumet-i Osmaniyye Düvel-i
Muazzama’ya tebliğ ettiği bir notada Çanakkale Boğazı’nın
geçit mahallini bir kat daha daraltmış olduğunu ve
tamamıyle seddetmek fikrinde bulunduğunu beyan etmiştir.
Mısır gazeteleri İdris’in yeni bir hezimetini
muarızlarından olan Seyyid Dahyani’nin hareketinden
bil-istifade Sabya civarında bulunan imamın kaidleri Seyyid
Yusuf ve Seyyid Ebi Nib üzerine havenesini saldırmış ise
de vukū’ bulan musademe-i şedidede İdris mensubini fena
münhezim olarak tüfenk ile üç top bırakmak suretiyle
bakıyyetü’s-süyufu firar eylemişlerdir.
Karadağ hükumeti tarafından hudud-i Osmaniyye’de
oldukça mühim tahşidat-ı askeriyye icra olunduğu
gibi Rusya hükumetiyle de büyük bir istikraz akdedileceği
müstahberdir.
Rila’dan Cisr-i Mustafapaşa’ya kadar imtidad
eden Osmanlı ve Bulgar hududunda Bulgaristan’ın tahşidat
bu tahşidatın esbabını sual etmesi üzerine cevaben sonbaharda
rikattan ibaret bulunduğu bildirilmiştir.
Mısır’da münteşir el-Alem refikımızda okunduğuna göre
Londra Cem’iyet-i İslamiyyesi a’zasından fazıl-ı muhterem
Ali Efendi hazretleri Haziran’da Londra Cem’iyet-i İslamiyyesi
ganlı Hindli müslümanlardan mürekkeb bir cemm-i gafir
huzurunda İngiliz lisanıyla gayet beliğ bir nutuk irad etmiş
nutuklarında bu son senelerde müslümanların başlarına
gelen felaketleri tezkar ederek yapılan muahedelerin parçalandığını
verilen vaadlerin istihfaf edildiğini ta’dad ediyor:
Avusturya Devleti Osmanlı’nın tamamiyet-i mülkiyye ve
hukūk-ı hükümranisini himaye etmeyi taahhüd ettiği halde
Bosna-Hersek’i yuttu. ’de İngiltere ile Rusya arasında
mün’akid muahedelere rağmen İran’ı Moskof ayakları altında
çiğnedi kanlar içinde yuvarladı. Halbuki mezkur muahede
mucebince İran istiklalinin muhafazası mukarrer idi.
Cezair Konferansı’nda istiklali taht-ı te’mine alınan Marakeş
ne oldu? Osmanlı memleketinin istiklaliyet ve tamamiyet-i
mülkiyyesini muhafaza hususunda vaz’-ı imza eden devletlerden
biri olan İtalya Trablus’un ilhakına kadar tecavüz
etmekle iktifa etmeyip Cezair-i Bahr-ı Sefid’e kadar tama’ını
uzattı. Müttefikan vermiş oldukları kararı ve kanun-ı düveliyi
çiğnedi. Hatib-i muhterem bilahare Mısır’a atf-ı nazar ederek
Londra Muahedesi’nin madde-i mahsusasını göstererek
lede’l-hace asakir-i Mısriyyenin Devlet-i Osmaniyye emr ü
hizmetine amade olacağı taahhüd edildiği halde muhalefet
edildiğini Lord Kitchener’ın Mısır’a ta’yin olunmasından
maksad ne olduğunu bit-tafsil esrarıyla şerh u beyan buyurdu.
Sonra da Hindistan’da İngilizlerin müslümanlara karşı
muamelelerinden bahsederek müslümanlar için hıristiyan
devletlerinden hiçbirine i’timad kat’iyyen caiz olmadığını
Avrupalıların müslümanlar hakkında meslekleri Gladstone
mesleği olduğunu Gladstone’un; “Salib’in aldığı Hilal’e iade
olunmaz.” sözü her Avrupalı devletin üssü’l-esas-ı harekatı
bulunduğunu “bizim bedbahtlığımız iftirakımızda bahtiyarlığımız
samiini tenvir etti ve dedi ki: “Her ne kadar Avrupalılar bizi
taassub ile itham etseler bile biz yine kendimizi muhafaza
hakkında yazılan eserler risaleler gazeteler bilhassa İngiltere’nin
amalini ve Balkan Cem’iyeti’nin efkar ve makasıdını
Trablusgarb ve Marakeş mücahidleri için kalben ve kalıben
muavenette bulunup ehl-i İslam’ın halasına hizmet
edenlerin kaffesini hayır ile yad ettikten sonra hazırunu
Kur’an huzurunda yemin etmek suretiyle ittihad ü ittifaka
da’vet etmiştir. Cem’iyet-i İslamiyye bu mühim hutbenin
mufassal bir suretini tab’ ettirerek Avrupa’da bulunan bilumum
müslüman kardeşlere tevzi’ etmeyi taht-ı karara almıştır.
Bu son senelerde Rusya Hükumeti müslümanları
pek ziyade tazyik ediyor o derece ki herkes
hayatından bizar bir hale geldi. Fakat çaresiz hürriyet ve
yerek feryad ederek ömür sürüklemek mecburiyetindedirler.
Bundan bir sene evvel “Bubi” karyesindeki medrese-i İslamiyye
bila-sebeb kapatılmış müderris ve muallimleri tevkīf
olunmuştu. Tamam bir sene bila-muhakeme hapishanelerde
süründükten sonra biçarelerin şimdi kimisi iki ay kimisi
beş ay daha habse mahkum olmuşlardır. “Allah zalime insaf
versin.” demeyelim; Allah Millet-i İslamiyye’yi ikaz ve mazhar-ı
Ufa beldesinde
vefat eden Fatıma Hanım müslüman mekteplerine sarfolunmak
üzere yüz bin ruble bin iki yüz elli lira nakid ve
–kıymeti henüz takdir edilmeyen– bir çok mücevheratı vasiyet
etmek suretiyle cidden şayan-ı takdir pek büyük bir
hamiyyet-i maarif-perverane göstermişlerdir. Cenab-ı Hak
rahmet-i ilahiyyesine mazhar eylesin.
Fas’da Fransız himayesinin
te’sisine dair olan Fransa-Fas Muahedenamesi’nin tasdikini
mutazammın layiha-i kanuniyye ceride-i resmiyye ile neşrolunduğu
Paris’ten bildiriliyor.
Temmuz tarihiyle Ribat’tan Paris’e iş’ar ediliyor:
“Marakeş ile Ümmü’r-Rabi’a mevki’leri arasındaki
Dikale mıntıkası kamilen hal-i ihtilaldedir. Muhafaza-i sadakat
eden hukkam firara mecbur kalmışlardır.”
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“Bilmiş olunuz ki: Allah emanetleri ehline vermenizi bir
de insanların beyninde hükmederken adl ile hükmetmenizi
size emrediyor; Allah’ın size verdiği şu nasihat ne güzel bir
nasihattir! Şüpheniz olmasın ki Allah hem işitir hem görür.”
* * *
Ayet-i celile Sure-i Nisa’ya mensubdur. Zemahşeri diyor
ki:
“Bu hitab bütün emanetler hakkında bütün insanlara
varid olan bir hitab-ı amdır. Bir kavle göre Ka’be-i Mu’azzama’nın
perdedarı Osman bin Talha için nazil olmuştur.
Şöyle ki: Aleyhissalatu vesselam Efendimiz fetih günü Mekke’ye
girince Osman Ka’be’nin kapısını kapadı; anahtarını
vermek istemedi. “Muhammed’in gerçekten peygamber olduğunu
bilseydim o zaman verirdim” dedi.
“Bunun üzerine Hazret-i Ali radıyallahu anh Osman’ın
bileğini büküp anahtarı aldı Ka’be’nin kapısını açtı. Resul-i
Ekrem salallahu aleyhi ve sellem Efendimiz içeri girip iki
rekat namaz kıldı çıktı.
“O zaman Abbas anahtarın kendisine verilmesini; sikayet
sidanet yani sakalık perdedarlık vazifelerinin kendi tarafından
ne bu ayet-i kerime nazil oldu.
“Artık aleyhissalatu vesselam Efendimiz anahtarı Osman
bin Talha’ya vermesini; bir de kendisinden özür dilemesini
Hz. Ali’ye emretti. Ali aldığı emri yerine getirince “Demin
kolumu incittin. Anahtarı zorla elimden aldın... Şimdi de
gelmiş gönlümü alacaksın öyle mi?” itabına hedef oldu.
“Bu sözü işiten Ali: “Allah senin hakkında Kur’an indirdi.”
diyerek ayet-i celileyi okudu. Osman Kelam-ı İlahi’yi
dinledikten sonra hemen imana geldi. Bunun üzerine vazife-i
sidanetin ilelebed evlad-ı Osman’a verildiği Cenab-ı
Hak tarafından Hazret-i Peygamber’e vahiy buyuruldu.
“Bazılarına göre de hitab vazifelerini hakkıyle eda etmeleri
Görülüyor ki ayet-i celilede iki büyük emir var: Biri emanetlerin
erbabına tevdii; diğeri de adaletin hakkıyle tatbiki.
“Emanet” hak vedia vazife gibi bir çok ma’nalara gelir.
Hakīkat kimsenin hakkını diriğ etmemek; her ferde ehliyetine
göre vazife ta’yin eylemek ta’bir-i diğerle işleri erbabının
eline vermek bir cemaatin selameti için o derecelerde zaruridir
ki: Bu zarureti kabulde azıcık düşünmek bile haramdır.
“Adl” ise bütün fezaili bütün mehasini cami’ bir fazilettir.
Hiç bir zaman hatırdan çıkmamalıdır ki işleri ehline tefviz
etmeyen; bütün muamelatında adaleti düstur-ı hareket
tanımayan milletler için yaşamak ihtimali yoktur.
“Memleket kılıç ile alınır; lakin adalet ile muhafaza olunur”
sözünü Timurlenk gibi zalim bir cihangirin ağzından
Evet işe göre adam bulmalı; adama göre iş vermeli. Zira
ne kadar müşkül olursa olsun bir vazife tasavvur edilemez
ki ehli aransın da bulunmasın; kezalik kabiliyeti ne derecelerde
dun bulunursa bulunsun hiç bir adam gösterilemez ki
onun da görebileceği bir iş mevcud olmasın.
Ne yalnız azmin büyüklüğü her mes’elenin halline kafidir;
ne de kabiliyetin küçüklüğü büsbütün ihmalini muktezidir.
Bizde bir kere efrad mesleğini kendi isti’dad-ı fıtrisine
göre ta’yin edemez. Çünkü meslek intihabı mes’elesinin gerek
şahsı gerek milleti için hayat memat mes’elesi olduğunu
pek geç öğrenir.
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
Teessüf olunur ki efradı temsil eden hükümet de umuru
tevzi’ ederken aynı giriveye düşüyor.
Yukarıdan beri söylenen sözler gayet basit bir takım
hakīkatlerdir. Biz bunu i’tiraf ederiz. Şu kadar var ki bizden
evvel çöküp giden milletler hep bu gibi basit hakīkatlerin
kurban-ı zuhulü olmuşlardır!
TERCÜME-I MEAL-I MÜNIFI
“Der-hatır ediniz Ey Beni İsrail! o zamanı ki sizden birbinizin
kanını dökmemek ve kendi öz ellerinizle kendinizi
vatanınızdan çıkarmamak üzere ahd ü peyman aldık; siz
de buna razi oldunuz. Verdiğiniz sözde sebat edeceğinize
ahd-şikenlik etmeyeceğinize yekdiğerinizi şahid tuttunuz.”
Sure-i Celile-i Bakara.
* * *
Hitab-ı ilahi asr-ı mes’ud-ı Cenab-ı Risalet-penahi’deki
alehissalatü vesselam ulema-yı Yehud’adır. Hadise-i ahd
ü misak ise Hazret-i Musa aleyhi’s-selam hazretlerinin za­
man-ı nübüvvetlerinde vukū’ bulmuştur. Üslub-ı beyan
tev­
bih ve tekdire şiddet vermek için –ahlafı eslaf makamına
mecaz-ı hazf vardır. Takdiri:
’ dir.
Bu üslub-ı beyan ulema-yı belagatça meşhur ve pek makbuldür.
Bu nazm-ı celilin sebeb-i nüzulü hass ise de hükmü
ammdır. Zira i’tibar nazmın umumiyetinedir sebebin hususiyetine
değil. Binaenaleyh bu tekdir-i ilahiye istihkakda birbirini
öldüren vatanlarını a’daya terk edip kaçan her kavim
müsavidir.
Bir de haber tarzında şeref-vürud eden
ve
sıyağ-ı menfiyyesi hakīkatte nehy ma’nasını mutazammındır.
Nehy de tahrimidir. Katl-i nefsin hurmet-i azimesi
bedihidir. Hele terk-i vatan gibi umumi bir felaket-i
müdhişeye avuç açmak fitneler uyandırmak şikak u nifaklar
Kavaid-i usuliyyedendir: Farzın zıddı –istilzamen– haram
haramın zıddı da –istilzamen– farzdır. Mesela; katl-i nefs
haram bu cinayet-i azimeden ictinab farzdır. Terk-i vatan
haram hıfz-ı vatan farzdır. Farz olmasa terki haram olmamak
lazım gelir. Halbuki terki haram. Öyle ise hıfzı kemal-i
ehemmiyyetle farzdır.
Şu halde;
siga-i nahiyyesi istilzamen vatana
muhabbetin vücubuna yani farz olduğuna delalet eder.
hadis-i şerifinin sıhhatine şu delil-i
Kur’an i kafidir.
Veliyyü’n-ni’met-i cihan-ı insaniyyet hace-i dershane-i
medeniyyet alehissalatü vesselam Efendimiz hazretleri
Mek­
ke-i Mükerreme’den hicrete me’mur oldukları gün Harem-i
Şerif’i teşrif buyuruyorlar. Beyt-i İlahi’ye nazar-ı teessürle
bakarak şu hüzün-engiz hitab ile rasime-i vedaı ifa
ediyorlar:
“ Ey Ka’be-i Muazzama!
bir hak-i mübarek ve mukaddessin! Çünkü sen yeryüzünde
Allah’a en sevgili bir makam-ı muhteremsin. Eğer süfeha-i
Kureyş beni hicrete mecbur etmemiş olaydı senden bir lahza
ayrılmaz senin agūşundan başka bir yerde sakin olmazdım!
Şimdilik elveda’ ey mukaddes vatan!” Mevahib-i Ledünniyye
li’l-Kastelani Sünen-i Tirmizi Müsned-i İmam-ı
Ahmed
Ah!.. Ne acıklı ne dil-suz veda’-ı peyamberi alehissalatü
vesselam. Aradan tam bin üç yüz sene geçmiş iken yine her
cevher-i harfi birer şerare olup ruha yapışıyor cayır cayır
yakıyor. Bu ulvi hitabe-i veda’ o ruh-ı akdesin ne büyük bir
vatan muhabbetiyle mütehassis olduğuna şahid-i ebedidir.
Vahy-i ilahinin ilk tecelligahı olmakla bahtiyar Cebel-i
Hira’dan ferman-ı celil-i Kur’an ’ın mehabet-i celaliyle haşian
avdet ve cenab-ı Hadicetü’l-Kübra ala-zevciha ve aleyha
efdalü’s-salevat ve ekmelü’t-tahıyyat ve ecmelü’t-teslimat
valide-i muhterememizle Varaka bin Nevfel’i lutfen ziyaret
buyurmuşlardı. O Cenab-ı Hakk’ın envar-ı ulviyyetinden
mahluk mader-i ismet-penahımız o melek-haslet anamız
sözü açtı. Varaka kemal-i i’tina ile dinledi büyük bir meserretle;
“Hak-i payinize yüz süren Cibril’dir Hazret-i Musa’ya
nazil olan Namus-ı Ekber’dir.” diye rütbe-i ulya-yı
risaletlerini tebşir ve tebrik etti. Fakat bir lisan-ı teessürle:
“ Süfeha-i Mekke zat-ı kudsiyyet-sıfatınızı
mecbur-i hicret edeceği gün ne olsa da hayatta
bulunsam! Size canımla başımla hizmet ve muavenet ederdim.”
deyince o sultan-ı kişver-i ismet ve risalet alehissalatü
vesselam Efendimiz; “ ! Vay! Onlar beni sevgili
vatanımdan mecbur-ı hicret edecekler mi?” Buhari Kitabu
Bed’i’l-Vahy İstifham-ı inkari ve istib’adisiyle beyan-ı hayret
buyurdular. Bu cümle-i celilenin ihtiva ettiği teessür ve
teessüf-i peyamberinin alehissalatü vesselam derecesi takdir
olunsun!
Mehmed Fahreddin
EDEBİYAT
SÜLEYMANIYE KÜRSÜSÜNDE
Bir de İstanbul’a geldim ki: Bütün çarşı pazar
Na’radan çalkanıyor! Öyle ya... Hürriyyet var!
Galeyan geldi mi mantık savuşurmuş... Doğru:
Vardı aklından o gün her kimi gördümse zoru.
Kimse farkında değil anlaşılan yaptığının;
Kafalar tütsülü hülya ile gözler kızgın.
Sanki zincirdekiler hep boşanıp zincirden
Yıkıvermiş de tımarhaneyi çıkmış birden!
Zurnalar şehrin ahalisini takmış peşine;
Yedisinden tutarak ta dayanın yetmişine!
Eli bayraklı alaylar yürüyor dört geçeli;
En ağır başlısının bir zili eksik belli!
Ötüyor her taşın üstünde birer dilli düdük;
Dinliyor kaplamış etrafını yüzlerce hödük!
Kim ne söylerse hemen el vurup alkışlanacak:
– Yaşasın!
– Kim yaşasın?
– Ömrü olan.
– Şak! Şak! Şak!
Ne devairde hükumet; ne ahalide bir iş;
Ne sanayi’ ne maarif ne alış var ne veriş.
Çamlıbel sanki şehir: Zabıta yok rabıta yok;
Aksa kan sel gibi bir dindirecek vasıta yok.
“Zevk-i hürriyyeti onlar daha çok anlamalı”
Diye mekteplilerin mektebi tekmil kapalı!
Haydi öyleyse çocuklar ebediyyen azad!
Nutka gelmiş öte dursun hocalar bir yandan...
Sahneden sahneye koşmakta bütün şakirdan.
Kör çıban neşterin altında nasıl patlarsa
Hep ağızlar deşilip kimde ne cevher varsa
Saçıyor ortaya... İster temiz ister kirli;
Kalmıyor kimseciğin muzmeri artık gizli
Dalkavuk devri değil! Eski kasaid yerine
Üdebanız ana avrat sövüyor birbirine!
Türlü adlarla çıkan na-mütenahi gazete
Ayrılık tohmunu bol bol atıyor memlekete.
Bularak fuhş ekiyor salma gezen bir sürü it!
Yürüyor dine beş on maskara alkışlanıyor
Nesl-i hazır bunu hürriyyet-i vicdan sanıyor!
Kadın erkek koşuyor borç ederek Avrupa’ya...
Bilemem Asya sizin şıklar için pek mi sapa?
Hakk’a tefviz ile üç tane yetişmiş kızını;
“Analık ilmini öğretmek için” baldızını
Taşıyanlar bile varmış Paris’e yüksünmeyerek...
Şüphesiz yıktı o hülyaları meşhudatım...
Ben fakat kendimi bir müddet için aldattım:
Galeyandır... Galeyan geldi mi kalmaz mantık.
Su bulanmazsa durulmaz... Hele sabret azıcık...
Eskisinden daha berbad iyileşmek ne gezer!
Vatanın takati yoktur o kadar ihmale:
Dolu dizgin gidiyor baksana izmihlale.
Ey cemaat uyanın elverir artık uyku!
Yok mudur sizde vatan namına hiçbir duygu?
Düşmeden pençe-i hizlanına istikbalin
Biliniz kadrini hürriyyetin istiklalin.
Söyletip başka memalikteki mahkumini:
Hakimiyyet ne imiş öğreniniz kıymetini.
Yoksa onsuz ne şu dünya kalır İslam’a ne din...
Kuşatır millet-i mahkumeyi hüsran-ı mübin.
Müslümanlık sizi gayet sıkı gayet sağlam
Bağlamak lazım iken anlamadım anlayamam
Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize!
Fikr-i kavmiyyeti şeytan mı sokan zihninize?
Birbirinden müteferrik bu kadar akvamı
Aynı milliyyetin altında tutan İslam’ı
Temelinden yıkacak zelzele kavmiyyettir.
Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir.
Arnavutlukla Araplıkla bu millet yürümez...
Son siyaset ise Türklük o siyaset yürümez!
Sizi bir aile efradı yaratmış Yaradan;
Kaldırın ayrılık esbabını artık aradan.
Siz bu da’vada iken yoksa iyazen-billah
Ecnebiler olacak sahibi mülkün nagah!
Diye dursun atalar: “Kal’a içinden alınır.”
Yok ki hiçbir işiten... Millet-i merhume sağır!
Bir değil mahvedilen devlet-i İslamiyye...
Girdiler aynı siyasetle bütün makbereye.
Girmeden tefrika bir millete düşman giremez;
Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez.
Bırakın eski hükumetleri meydandakiler
Yetişir şöyle bakıp ibret alan varsa eğer.
Edecekler. Bu da gayetle tabi’i. Zira
Yaşamak hakkını kuvvetliye vermiş Mevla.
Müslüman fırka belasıyle zebun bir kavmi
Medeni Avrupa üç lokma edip yutmaz mı?
Ey cemaat yeter Allah için olsun uyanın...
Sesi pek müdhiş öter sonra kulaklarda çanın!
Arzı oynattı yerinden yıkılırken Iran...
Belki bir kıl bile ürpermedi sizden bu ne kan!

----
EDEBIYAT BAHISLERI
----

Müfredatıyle düşünülmüş iyi çizilmiş bir plan ol­
mazsa
eserinizin başa çıkacağı pek şüphelidir çıksa da karmakarışık
bir şey olur. Çünki sevk-i tesadüfe kalmış olacağı için
eserin değersiz ehemmiyetsiz bir kısmı lüzumundan fazla
ciheti lakaydane geçiliverir.
Büyük bir adamın şu sözleri hiç bir zaman nazar-ı dikkaten
dur tutulmamalıdır:
Sırf evvelce planını çizmemek mevzuu lüzumu ka­
dar
düşünmemek seyyiesidir ki büyük kabiliyetler bile müşkilat
ler. Vakıa ortada birçok maani birçok efkar görülür lakin
onları ne birbirleriyle mukayese ettikleri ne de aralarında
bir tertib gözettikleri olmadığından hangisi hangisine tercih
etmek lazım gelecek birden bire kestire­
mezler. Tereddüd-i
mahz içinde saplanıp kalırlar. Lakin ne zaman bir plan çizer
ne zaman mevzua doğrudan doğ­
ruya irtibatlı olan bütün
efkarı toplar sonra da onları bir tertibe bir nizama koyarlar
canlı yeri neresi olacağını hissederek o ruhlu noktayı ihsasa
uğraşırlar. Artık bunlar için yazmak işkence değil adeta
eğlence olur.
Demek iyi yazmak için evvela mevzuu tamamiyle temsil
etmiş olmak saniyen maaninin efkarın sırasını iyice görerek
onlara muntazam mantıki bir silsile-i cere­
yan verebilmek
Bir kere de kalem ele alındı mı artık o çizilmiş olan daire
dahilinde cevelanına ruhsat verilmeli; yalnız harice çıkmasına
yahud bazı yerlerde pek çok bazı yerlerde pek az elhasıl
nisbetsiz bir tarzda dolaşmasına müsaade olunmamalıdır.
Yani devr edeceği sahanın ta’yin eyleyeceği hareketten başka
bir hareket verilmemelidir.
Madem ki bugün plan bu kadar mühimdir gayet mutaassıb
davranarak bidayette iyice kesip biçmelidir. Mevzu’
henüz mevadd-ı ibtidaiyye halinde henüz ecza-i müteferrika
şeklinde iken kabil-i ıslahtır. Yoksa bir kere kisve-i nazma
yahud nesre girdi mi artık feda edilemez. Çünkü o kadar
uğraştıktan sonra bu fedakarlık insana pek zor gelir.
Bir de herkesin bazı maaniye hatta bazı elfaza karşı
hususi bir temayülü vardır; onları lüzumlu lüzumsuz kul­
lanmak sarf etmek ister. Onun için plan çizilirken
o fikir­
ler o kelimeler şayet mevzua uzaktan temas ediyor
daha doğrusu bir güzellik vermiyorsa hemen atılıvermelidir.
Meşhur Pascal’ın dediği gibi “Bir şeyin yalnız güzel olması
kafi değildir mevzua bigane olmaması da şarttır. Mevzu’
öyle ister ki: ne bir şey eksik olsun ne bir şey fazla.”
Plan hakkında söylediğimiz şu sözleri bir Fransız edibinden
naklettik. Çünki garblıların bu mes’eleye ne ka­
dar i’tina
ettiklerini göstermek istiyorduk.
Evet bizim divanlarımızda mecmualarımızda yer yer
öyle kıymetli beyitler öyle cem’iyetli mısralar bulu­
nur ki bir
garp şairinin karihasından nadiren sünuh eder. Lakin maattessüf
onların tertibine hiç riayet edilmemiş hatta böyle bir
tertib akla bile getirilmemiş olduğu için hey’et-i mecmuaları
payidar bir güzellik gösteremiyor. Mesela Fuzuli elbette
pek büyük bir şairdir; Leylaname ’sinde elbette pek yüksek
şiirler vardır. Lakin hazret efsanesini nazma kalkışmazdan
evvel eserine nasıl başlayacağını nelerden bahsedeceğini
nasıl bir netice ve­
receğini düşünmemiş; yani hiç bir plan
hiç bir taslak yapmadan sia-i karihasına servet-i hayaline
semahat-i hissine güvenerek işe başlayıvermiş onun için bu
kadar emeği heder olmuş gitmiş!
Leylaname-i Fuzuli için haşa kıymet-i edebiyyeden
mahrumdur demek istemiyoruz; demek istiyoruz ki Fuzuli
daha az şair lakin daha çok san’atkar olsaydı o eseri vücuda
getiren ecza-yı edebiyyeden daha az kıymetli mevad ile
daha güzel bir bedia telif edebilirdi.
Fuzuli için söylenen bu sözler Nabiler Yahyalar Şeyh
Galibler hakkında da variddir. Bizim garb edebiyatından
ettiğimiz daha doğrusu edeceğimiz istifade onla­
rın bütün
hissiyatına hatta bütün adatına tercüman olarak bu millet-i
merhumeye anlayamayacağı anladığı surette de zevk alamayacağı
birtakım u’cubeler okutmak yahud halkın zevk-i
behimisini okşayacak zaten sallanıp duran ahlak-ı umumiyyeyi
temelinden yıkacak numuneler göster­
mek değildir.
Gözümüzü açmalı aklımızı başımıza alma lıyız da edebiyatı
onlar gibi çalışmalıyız; şeraitini cami’ bir eser-i edebi nasıl
oluyor ne gibi hazırlıklar isti­
yor buralarını onlardan öğrenerek
muntazam muayyen planlar metin muhkem usuller
ta’kib etmeliyiz.
TERBİYE VE TA’LIM
TA’LIM VE TERBIYEDE EBEVEYNIN VEZAIFI
Haleflerini yaşayacakları muhit ve zamanın ihtiyacat ve
bekadan ıskat etmiş olurlar. Ta’lim ve terbiye mes’elesinin
saadet-i vatan ve hayat-ı milletle en ziyade alakadar mesailden
bulunduğunu tasdik etmeyecek hiçbir ferd-i mütefekkir
yoktur zannederim. Fakat bizde –maatteessüf– en ziyade
terbiyesi hususu olduğunu i’tiraf etmelidir.
Nesl-i atiyi düşünmek mukadderat-ı müstakbele-i vatanı
düşünmek demektir.
Ati-i vatanın saadet veya inkırazı planlarını çizecek kalemler
bugünkü mürebbilerin dest-i ihtimam ve hamiyyetine
mevdu’ bulunuyor.
Refah ve terakkī-i memleketten ümidvar olarak müsterih
bir vicdanla istikbale nigeran olabilmek için bugünkü nesli
yarın yaşayacakları zamana o zamanın ihtiyacat ve icabatına
göre terbiye etmeye çalışmalıyız.
Ta’lim ve terbiye mes’elesinde başlıca üç amilin nazar-ı
Çocuğun kendi
Ebeveyn ve ailesi
Muhit-i ictimai
Terbiyeden gaye çocuğun saadet ve refah-ı müstakbelesini
te’min etmek onu mücadele-i hayata hazırlamak ve o
mücadelede muzafferiyetine medar olacak esaslarla kendisini
techiz etmek velhasıl çocuğu ailesinin ve içinde yaşayacağı
cem’iyetin lüzumlu ve faide-bahş bir uzv-ı faali haline
getirmekten ibarettir.
Ancak bu gaye gözetilmek şartıyla verilecek bir terbiyeden
netayic-i müsmire iktıtaf olunabilir. Fakat bu gayeye
göre çocuğu kim terbiye edecek? Bu hususta en çok te’sir
kimler tarafından icra edilebilecek? Bu suallerle ta’lim ve
terbiye mes’elesinin en dakīk bir noktasını kurcalıyoruz: Terbiye
ve tezkiye-i nefse çalışmak herkesin bir hakk-ı meşruu
olduğundan bir çocuk kendi kendini idare edebilecek bir
sinne geldikten yani saha-i hayata atıldıktan sonra ıslah-ı
nefse çalışması kendinin mukaddes bir vazifesi olacağı şüb­
hesizdir.
Fakat bir çocuk terbiye-i asliyye ve ibtidaiyyesini alarak
ef’al ve harekatından mes’ul olabilecek bir sinne vasıl olmadıkça
bittabi’ kendisine böyle bir vazife teveccüh edemez.
Çocuk devre-i tufuliyyette iken bu vazife ailesine ve mensub
olduğu cem’iyete yani hükumete aid bulunur.
Aile ve hükumet çocuğun ta’lim ve terbiyesine en
yakīnden alakadar iki amil-i mü’essirdir.
Hükumet nesl-i atinin terbiyesine dolayısıyla yani mektepler
vasıtasıyla icra-yı te’sir edebilir.
Aileler ise bu vazifeyi doğrudan doğruya ifa ederler. Devre-i
derecede mes’ul olan kendi velisi ve ailesidir. Bu mes’uliyet
o kadar azimdir ki yalnız derece-i ehemmiyyetini düşünmek
Hengam-ı tufuliyyette çocukların dimağı her türlü irtisamatı
ahz u zabta müsaid hassas bir fotoğraf plağına
müşabihtir. İyi kötü her ne görür işitir ise –nik ü bedi temyiz
etmeksizin– onları kamilen zabt ve kabul eder.
Devre-i sabavette çocukların dimağlarında nakş-gir olan
mürtesemat-ı seyyie bilahare –ne kadar i’tina edilirse edilsin–
tamamıyle zail olamaz.
Bütün hayat müddetince ef’al ve harekatta i’tiyadat ve
melekat-ı evveliyyenin bariz izleri müşahede olunur.
Muhit-i ictimaimizde vazife ve mes’uliyet-i übüvvetini
bi-hakkın takdir edebilen bir usul bir gaye gözeterek evladının
ta’lim ve terbiyesine i’tina gösteren zevatın maatteessüf
o kadar çok olmadıkları seviye-i irfan-ı umumiden pek
güzel istidlal olunabilir.
Ekseriyet vezaif-i übüvveti daye-i tabiata bırakmış olduklarından
bu suretle hüdayi nabit olarak yetişen gençlerde
secaya-yı lazıme aramak kadar abes bir şey olamaz.
Vazife-i beşeriyyelerini ihtirasat-i behimiyye ilcasıyle
agūş-ı tabiate bir bedbaht daha atmaktan ibaret addeden
mıdır?
Her hayvan bir sevk-ı cibilli ile kendi yavrusunun tagdiye
ve muhafazasına i’tina etmiyor mu?
Vezaif-i übüvveti bir hayvan kadar ifa edemeyen etmek
arasına sokulabilirler?
Evladının ta’lim ve terbiyesinden hiç de mes’ul değilmiş
gibi lakayd bir vaz’iyet alan veya vazifesini sabahleyin
çocuğu kolundan tutarak bir mektebe def’ etmekten ibaret
addeden ebeveyn bizde hemen ekseriyeti teşkil etmektedir.
Bu suretle yetişecek bir nesil mader-i vatanı pür-ihtiram
ve şefkat okşayacağına sine-i bedbahtisini parçalamakla
zevk-yab olursa istiğrab edilir mi?
Çocuğu hiss-i şefkati tatmin eden bir oyuncak gibi telakkī
etmek kadar şan-ı beşeriyyete bir darbe olamaz.
Bir hiss-i hod-endişi mevludu olduğunda şübhe edilemeyen
bu telakkī pek çok gençleri evvela şımarık ve bilahare
atıl ve her türlü kudret-i teşebbüsiyyeden mahrum bir hale
getirmektedir.
Hiss-i şefkati çocuğun gayr-i ma’kūl hevesat-ı tıflanesine
baziçe yapan za’f-ı kalb erbabının muhabbet namı altında
ciğerparelerine ettikleri ihanet pek vahim ve dil-hıraş netayice
meydan açtığı binlerce vak’alarla müeyyeddir.
Yüksek tabakata mensub ailelerden bazılarının terbiye
edilmek üzere çocuklarını cahil lalaların budala dayelerin
dest-i ihmal ve aczlerine bırakmalarını nasıl telakkī etmelidir?
Çocuk ne olduğunu secayasının ne suretle tenmiye edilmesi
edilebileceğini fezailin ne gibi şeylerden ibaret bulunduğunu
bilmeyen bilemeyen bir şahsın dest-i terbiyyetine tevdi’
edilen çocuk doğrudan doğruya anası babası tarafından
agūş-ı felakete atılmış demek değil midir?
Kalbleri evladlarının saadet ve muhabbetiyle titreyen
bu zavallı pederler işledikleri cinayetin çocuklarının hayat-ı
müstakbelelerine karşı irtikab ettikleri ihanetin ehemmiyet
ve dehşetini takdir edebilselerdi hiç şübhe yok ki vicdan-suz
cahil mutabasbıs ve izzet-i nefsden mahrum ne oldukları
belirsiz bir takım eşhasın dest-i terbiyyetlerine tevdi’ edilen
ma’sumlardan necabet-i ruhiyye fazilet-i hulkiyye ve secaya-yı
metine beklemek bütün ma’nasıyle kaba bir hamakattir.
Çocuğa lala olarak alınacak adam da evsaf-ı lazıme
bu­
lunup bulunmadığını tedkīk etmek zahmetine girişmek
pek az pederlerde müşahede olunabilen bir hareket-i vazife-şinasidir.
Ale’l-ekser hiçbir meziyet-i zatiyye aranılmaksızın çocuk
la-ale’t-ta’yin bir hizmetkarın! dest-i ihmal ve atılına terkedilmektedir.
En mukaddes vazifelerini bu suretle mühmel bırakan pederler
hiç olmazsa bir azab-ı vicdani olsun hissetmezler mi?
Vezaif-i übüvveti biraz takdir edebilen bazı zevat ücretinin
mümkün olduğu kadar dun olması şartıyla muallim
sıfatıyle rast gele bir şahsı çocuklarının ta’lim ve terbiyesine
me’mur ederek kendilerini bu ağır mes’uliyetten kurtulmuş
addederler. Ciğerparesini metanet-i ahlakıyyesinden fazilet-i
zatiyyesinden pedagoji ilmindeki ihtisas ve melekesinden
emin olmadığı bir şahsa tevdi’ etmekle vazife-i übüvvet
haiz bulunmasına son derece i’tina etmek ve bu yolda
fedakarlıktan çekinmemek de iktiza eder.
Aksi takdirde mürebbi ve muallim ta’yin etmemek
daha az zararlı bir tedbir olur.
* * *
Çocuk terbiye-i ibtidaiyyesini agūş-ı maderde aşiyane-i
pederde almalıdır. Terbiye-i asliyyeden mahrum bir genç
mübareze-i hayatta daima mağlub kalır; her fiili her hareketi
Aile terbiyesi esastır. Esas çürük olursa –bilahare ne kadar
lemez.
Çocuğun alacağı ilk terbiye –ister iyi ister fena– ebediyyen
dimağında payidar olur gider.
Akıl ve muhakemeden ziyade sevk-ı garizi ve temayü­
latın hakim bulunduğu unfuvan-ı sabavette kazanılan i’tiyadat
kolay kolay terkedilemez.
Çocuğun tehlikeye en ziyade ma’ruz kaldığı zaman hengam-ı
sabavettir.
Melekat-ı dimağiyyenin tenmiyesi kuva-yı bedeniyyenin
terbiyesi esasları hep bu zamanda ihzar olunmak icab eder.
Ekser çocukların cılız çelimsiz sıska ve mariz düşmelerinin
başlıca sebebi ebeveynin lakaydisi ve ta’lim ve terbiye
prensiplerine tevfik-ı hareket edememeleri keyfiyeti olduğunda
asla tereddüd edilemez.
Ana ve babalarının cehaleti yüzünden na-be-mevsim
uful eden yavrular özürlü kalan çocuklar muhit-ı ictimaimizde
maatteessüf ta’dad edilemeyecek kadar çoktur.
Ciddi ve asil bir terbiye-i fikriyye alamamak yüzünden
sönen zekalar mahkum-ı akamet kalan isti’dadlar o kadar
çoktur ki memleketin herhangi tarafında bu hususta insana
medar-ı intibah olacak fecia-nüma binlerce nümuneler
gösterilebilir.
Ailelere teveccüh eden vazife-i terbiyye pek mühim ve
pek büyüktür.
Aşiyane-i aile bir dershane-i fazilet olmalıdır. Çocuk burada
fezail-i ahlakıyyenin her gün daha parlak bir nümunesini
görebilmelidir. Peder ve mader herşeyden ziyade yavrularının
kuva-yı bedeniyye ve melekat-ı dimağıyyelerinin
temrinler ile onları terbiyeye sa’y etmelidir.
Yanlış fikirlerden ma’nasız göreneklerden sıyrılarak muayyen
ve mu’tedil bir usule tevfikan çocuğu hem kendisi
hem ailesi hem vatanı ve hem bütün beşeriyet için nafi’ ve
elzem bir uzv-ı zinde olarak yetiştirmeye çalışmalıdır. Vazife-i
übüvvet bunu iktiza eder.
Fakat çocuk her zaman her yerde kendisini şu esaslar
gözetilmek şartıyla terbiye edebilecek nüfuz ve iktidara malik
bir aile içinde bulunamaz teali-i fikrisine hadim parlak ve
fezail-nüma misaller göremez. Bu sebebe mebnidir ki vazife-i
terbiyyede vasi-i umumi olan ve nesl-i atinin ta’lim ve
terbiyesiyle pek ziyade alakadar bulunan hey’et-i ictimaiyyenin
yani hükumetin de bir hakk-ı te’siri vardır.
Hükumetler bu hak ve bu vazifelerini umumi mektepler
vasıtasıyle ifa edebilirler.
Gelecek makalemizi de bu hususa hasredeceğiz.
SİYASİYAT
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVIA
Londra’da bulunan
bir dostumuz bize gönderdiği gazete maktu’ları tercümelerinden
birinde İtalya’nın Avrupa payitahtlarında göstermekte
olduğu faaliyet-i siyasiyye hakkında yeni bir nümuneden
bahsolunuyor.
Şöyle ki: McCullough isminde an-asl Amerikalı bir muharrir
bidayet-i harbde İngiltere’den kalkıp Trablus’a gider.
yesi hakkında irtikab ettikleri katl-i am vahşetlerini görür ve
muhabirlik ettiği Londra’da münteşir Westminster Gazette
nam cerideye tafsilatını yazmaktan çekinmez. Bunun üzerine
gitmiş gelmiş olan bütün Londra gazeteleri muhabirleri bir
müddet sonra İtalya’yı tenkīden hiçbir şey söylemek istemedikleri
veya İtalya lehinde icale-i kalem eylemeye başladıkları
halde Mösyö McCullough beyan-ı hakīkat zımnında
Trablusgarb Muharebesi esbab ve tafsilatını muhtevi koca
bir kitap bile yazar. İngiliz ceraid-i yevmiyye ve resail-i üsbuiyyesi
kütüb-i cedide hakkında kısm-ı edebilerindeki intikadatta
bu kitabın sıhhat-i mündericatı lehinde söz söylemek
Westminster Gazette ceridesi kitap mündericatındaki sıhhati
musaddak bir intikad derceyler.
Naşirlerin vazifesi müelliflerin yazdıkları asarı tab’ ve
füruht olup onun mündericatı hakkında kat’iyyen müdahale
edemedikleri halde Mösyö McCullough’ın eserini neşredenler
resimlerden bazılarının tab’ına muvafakat eylemezler.
Zira bunlar İtalyanların sıbyan ve nisvan-i İslamiyye hakkında
reva gördükleri cinayat-ı feciayı musavvir imişler. Naşirler
kaideten mündericat-ı asara hiç müdahale edemedikleri
halde bu eserin naşirleri mezkur kitabın ibaresiyle derc edilebilen
tasvirleri tasvib etmek istemediklerini ve yalnız bir
muamele-i kisb icrasıyçün neşrine tavassut eylediklerini mukaddime-i
kitapta ihtar eylerler.
Hiç işitilmemiş ve görülmemiş olan bu muamele
münasebetiyle mezkur gazete maktu’larından birinin tercümesinde
nelerinde bile hissolunduğu ima ediliyor. Ve ilave-i mütalaat
olmak üzere hükumet-i Osmaniyye Hariciyesi’nin mesail-i
muhtelifede efkar-ı ecnebiyyeyi Osmanlılar lehinde çevirmek
Beyanından hiçbir vakit çekinmediğim bir zehab vardır
ki baladaki mütalaat vesilesiyle burada dahi tekrar edeceğim:
Nazır gelir nazır gider; sefirler gelir sefirler gider.
Madem ki –sekiz veya on kadar erbab-ı iktidar ve hamiyyet
seçildikten sonra– bütün hariciye ve sefarat me’murini
çıkarılarak bir unsur-ı cedidi muhtevi olmak üzere teşkilat
yapılamıyor imdi haricde namus ve menfaat-i milliyyemizin
rekabet ve tecavüz-i ağyara karşı muhafazasını hiç ümid
etmemekliğimiz lazım gelir. Onları muhafaza sadedinde
Mec­
lis-i Meb’usan tasvib ederse tahsisat-ı munzamma veya
mesture olarak daire-i aidesine senede on beş bin otuz bin
veya elli bin lira daha versin. Bu fedakarlık Avrupa’nın büyük
ve zevkli payitahtlarında yaşayan bazı zevatın hoşuna
giderse de bu milletin ecanib mukabelesinde muhafaza-i şeref
ve müdafaa-i menfaatine medar olamaz.
§
Hükumet-i cedidenin
hükumet-i sabıka tarafından matbuat hakkında ittihaz
edilmiş olan mukarreratı keen-lem-yekün addetmesiyle bazı
kimselerin:
Ne yar-ı can imişsin ah ey didar-ı hürriyyet
Esir-i aşkın olduk gerçi kurtulduk esaretten
diye terennüme başladıkları anlaşılıyor. Evet bazı kimseler
birşeyin esir-i aşkı olunca bilahare tahatturuyla insanlar
muvacehesinde –eğer haya sahibi iseler– utanacakları pek
çok münasebetsizliklerde bulunurlar. Beş-on günden beri
bazı gazetelerde gördüğümüz levha-i inkılabı tasvir edenler
arası çok geçmeksizin şimdiki hallerinden dolayı havf u hicaba
düşseler gerektir.
Hürriyet-i matbuatın pek iyi bir şey olduğunu herkes bilir.
Fakat memleketimizde layıkıyla bilinmeyen bir şey varsa
o da matbuatın –muhite ve hey’et-i ictimaiyyenin vaz’iyetine
göre– hayır yerinde çok kere şer vücuda getirebileceğidir.
Bazı Avrupa memleketlerinde olduğu gibi burada dahi ahiren
yeni yeni bazı ceraid ve resail bila-mani’ intişara başladı.
Lakin Avrupa memaliki hakkında tahkīkatta bulununca
anlaşılıyor ki Avrupa memalikinden mesela İngiltere’de kesesi
bol olmayan ecanib veya müşevvikīn-i nifak parasına
muhtac olan hey’et-i ictimaiyyede bir mevki’-i şeref sahibi
bulunmayan eşhas gazete çıkaramadığı gibi gazete ve resail
yazanlar dahi elfaz-ı müstehceneden müftereyattan haysiyet-i
şahsiyyeye tecavüzden ictinaba mecburdurlar. Orada
bizim şu İstanbul dediğimiz Babil Kulesi’ne benzer bir belde
ve binaenaleyh ecnas-ı mütehalife-i beşer kargaşalıkları
bulunmasa gerektir. Elbette orada bir millet-i vahide bir
vahdet-i terbiyye ve selamet ve adab-ı milliyyeyi salimane
surette muhakeme edebilir bir ahenkdar efkar-ı amme bulunur.
Hele orada öyle bizde olduğu gibi ecanib tarafından
veya ecanibin iltizamıyla memleketin selameti ve istiklal-i
siyasisi üzerine icra-yı te’sir edebilir ceraid ve resail fırsat-ı
Meşrutiyet’in i’lanı akībinde bizde de matbuat hürriyet-i
müfrita ihraz eylemişti. Bu halden memleketin başına
hayli belalar geldi. Bunun üzerine hürriyet-i matbuatı
su’-i isti’mal edenler hakkında tedricen takyidata hacet
görüldü. Ondan sonra; “Matbuatın hürriyeti selbolundu.”
diye haykıranlarımız çoğaldı. “Hürriyet-i matbuat yoktur.”
diye burada haykırmakla iktifa etmeyip de Avrupa ceraidi
muhabirlerinin dahi bu şikayete iştirak ettirildikleri bir sırada
Panorama ünvanıyla bir İstanbul varaka-i yevmiyyesine
öyle menfur ve şedid bir makale yazıldı ki onda namusuna
tecavüz olunmadık bir sahib-i mevki’ ve haysiyet bırakılmadı.
Londra’da Paris’te Berlin’de vakı’ olsa mürtekiblerinin
beyne’n-nas mezmum ve kanunen mahkum olacağı böyle
bir makale burada binlerce kimselerin kin ve garazını okşadı
nice arsızları yılıştırdı sevindirdi.
Şimdi yeni hürriyet yeni yeni cerideler varak-pareler
tevlid eyliyor. Bunların önünü hükumet nasıl alacak? Korku
kalmadı diye ahiren çıkan beyannamelerden “ Umum Evlad-ı
Araba ” ünvanlı varaka-i tezvir vahdet-i Osmaniyyeye
likin bir huccet-i nifak u şikakıdır. Hele gençlerin ve ale’lhusus
genç kadınların ahlak ve safiyet-i ırzına te’sir-i muzırrı
olacak ufak tefek hikayat-ı zillet ü şenaatin yine meydan-ı
füruht bulduğu görülmektedir.
Hasıl-ı kelam matbuata na-mahdud bir serbesti vermek
tedbirinin hataya mı veya savaba mı mukarin olduğunu
memleketin ehl-i hamiyyet ve haysiyyetinin takdirine bırakırız.
§
Bizde selefin başladığını halefin
bozduğu lisan-ı ammede deveran eden tenkīdattandır.
Bir me’murun icraatını onun yerine gelen me’mur hoş görmez
diyorlar. Kimsenin kimseyi beğenmediği ve her başı
sivrilen kimsenin “menem diğer-nistlik” da’vasına saptığı bir
memlekette bu hale tabii nazarıyle bakmalıdır. Hiss-i rekabet
selefde devama mani’ olmaktadır ki tabii bu tenkīd devair-i
yetini keşmekeşte bırakan ve terakkıyat-ı seriaya hail olagelen
bu hal bizde mevcud olan ilel-i ictimaiyye asarındandır.
Bunun def’i uzun müddet terbiye-i hamiyyet ve medeniyyet
görmekle mündefi’ olur. Eğer devairin maiyyet me’murları
ekseriyetle daha vukūflu daha vazife-şinas olsalardı
amir-i lahıkın tedabiri amir-i sabıkın mübaşeret ettiği ef’ali
hükümden düşürmez ve amirlerde fikr-i müdavemet ve
hiss-i ta’kībin adem-i mevcudiyyetinden dolayı umur-ı ibad
ve terakkıyat-ı bilad geri kalmazdı.
Devairde iş makineleri maiyyet me’murları tarafından
yalnız sür’at ve derecat-ı harekatını tanzim eylemelidir. Bizde
selefin yaptığını halefin bozması şuabat-ı idariyyede kurulmuş
ve gayret şarttır. Lakin tecrübekarlığı kar-azmudeliği daha
ziyade maiyyet me’murlarında aramalıdır. Memalik-i muntazama-i
garbiyyede mesela adliyeden dahiliyeden maariften
harbiyeden bahriyeden yetişmediği halde sahib-i ilm ü
şuabata amir olarak gelir orada hazır makine bulduğundan
ammenin oralarda bizde olduğu gibi esasından sarsılmaması
da bundan dolayıdır.
§
Kavminin kadrini tebcil
et­
meyen cism-i millide faidesiz bir uzuvdur. Kavminin aczinden
bahseden kavmi için pek muzırdır. Ef’al-i kavmiyyenin
beyanında –i’tidali geçmemek üzere– tefahur caiz ise
de milletine safahat-ı azamet atf eylemekte mahviyete riayet
eylemek terbiye-i medeniyye iktizasındandır. Dikkat olunursa
görülür ki efradı kıracak derecede acz-i kavmiden bahsedenlerimiz
pek çoktur. Maamafih mükalemat-ı hususiyyede
bu tavr-ı kasveti iltizam eylediğimiz halde muvacehe-i ammede
söz söylemek istediğimizde milletimize sıfat-ı azamet
vermekte ıtraya saparız. Makalat ve hutebde mesela “kitle-i
azime-i Osmaniyyet” ta’biri alem-i Osmaniyyetin ehemmiyet-i
siyasiyyesini ihtar makamında isti’mal edildiğinden
gurur-ı tefahura haml olunamaz. Fakat “kavm-i necib” veya
“ali-cenab” veyahud “millet-i muazzama-i Osmaniyye” ta’­
birlerinin ammeye hitabda isti’mali münevver ve medeni
bir hey’et-i ictimaiyyece adab-ı mahviyyete muvafık sayılmasa
gerektir. Bu makūle tefahur-ı aleni-i avam-firibanenin
makamat-ı mühimmede re’s-i ahzabda bulunanlardan bile
sadır olageldiği işitilmektedir. Bu zatlara adab-ı mahviyyete
riayette nasa nümune-i imtisal olmağı tavsiye ederiz.
BİR MEMLEKET NASIL MAHVOLUR
Ben doğrusu sahaif-i tarihde; “Fülan memleket munkarız
oldu fülan saltanata nihayet verilmiş bulundu fülan kavim
ve millet mahv u na-bud oldu…” gibi şeyler okurken bir türlü
anlayamıyordum ve kendi kendime daima diyordum ki:
“Nasıl olur da milyonlarca nüfusu havi asırlarca yaşamış
hükümranlık etmiş olan bir millet bir kavim bir saltanat
birden bire durup dururken inkıraza doğru yürür mahv u
na-bud olur?”
Fakat bugün içinde bulunduğumuz ve bir müslümanı
hayatından bile bıktıracak bizar ettirecek kadar acı müellim
olan ahval bana şu muammayı keşfettiriyor ve avamil ve
anasır-ı inkıraziyyenin neden ibaret olduğunu ayne’l-yakīn
gösteriyor.
Ben evvela burasını anlıyorum ki bir milletin bir saltanatın
kalb ve dimağında caygir olur. Memleket ve vatan evvelce
efrad-ı milletin kalbinden sıyrılmış bulunur. Efrad-ı millette
kendi infialat ve ihtirasatlarını kendi hissiyat ve efkar-ı şahsiyyelerini
memleketin menafi’-i umumiyyesi namına feda
edecek kadar metanet-i ahlakıyye salabet-i ma’neviyye kalmıyor.
Memleketi saltanatı halas etmek için ma’nen maddeten
kendilerini kurban edecek efrad az bulunuyor.
Saniyen: Burasını anlıyorum ki bu hal yani memlekete
adem-i merbutiyyet ve ihtirasat-ı şahsiyyenin menafi’-i
amme üzerine tahakküm etmesi bütün efrad-ı milletin iradat-ı
zatiyyelerini gevşetiyor zaifleştiriyor. Galat-ı rü’yet ve
etmeyi bir alamet-i metanet ve şecaat addetmeye başlıyor.
Hakīkat-i halde bu bir esaret-i ma’neviyyeden başka bir şey
değildir. Metanet addettikleri şey kendi ihtirasat ve infialatlarının
altında zebun ve esir kalarak onların irae etmekte olduğu
muavvec yollara sapmaktan ibarettir.
Salisen: Böyle bir vaz’iyete sokulmuş olan efrad-ı millette
kuvve-i müdrike ve muhakemenin muvazenesi bozuluyor.
Efrad-ı nas havadis ve vekayii ihata ile tahlil ve tedkīk
edemiyorlar mahiyetini ve derece-i vehametini derk eylemek
halde kendi fikir ve hissiyatını en musib ve en muvafık hakīkat
addediyor ve onların tezahür etmesinde onların hayyiz-i
husule gelmesinde malik olduğu bütün kuvveti ile ısrar
ve inad ediyor.
memleket ve devletinin hayat ve bekası için yegane zamin-i
hakīkī olan rabıtalar bozuluyor. Ruh-ı cem’iyyet yerine ruh-ı
ferdiyyet kaim oluyor. Evvelce vahid-i küll olan bir vücud
yavaş yavaş birçok gruplara fırkalara bölünüyor inkısama
uğruyor. Sonra inhilal ve inkısam şu fırkalara bile sirayet
ediyor bunları da yavaş yavaş hal-i ferdiyyete sevkedinceye
kadar taksim ve tahlile duçar ettiriyor. Bilahare hayat-ı
vahid-i küll yerine inhilal ve inkısama uğramış gayet gevşek
ve zaif bir çok vücudlar kaim oluyor.
Yukarıdan beri ta’rif etmekte olduğumuz alaim-i
ziyade bir sür’atle icra-yı tahribat eder. Bu gibi tazyikat-ı harice
arasında en müessiri harbdir. Zaten içinden bile inhilale
uğramış olan bir hey’et-i ictimaiyye harici tazyikat te’siri ile
elbette ki emr-i inhilalini daha ziyade tesri’ eder. İhtirasat
ve infialat daha ziyade kesb-i kuvvet ederler muvazene-i
ma’neviyye daha ziyade bozulmuş olur ferdiyetin ictimaiyet
üzerine tahakkümü daha ziyade kesb-i şiddet eder.
mış olan bir hey’et-i ictimaiyyeye dahil veya haricden arız
olan bir tekme neticesinde zaten hal-i ferdiyyette bulunan
ve hayat-ı ictimaiyyelerini müdafaa ve muhafaza kuvvetinden
mahrum kalmış olan bir muhit mahv u nabud olur.
Eski Asya imparatorluklarının Endülüs’ün hilafet-i Beni
Abbasiyye’nin Roma’nın ve Bizans’ın suret-i inhilal ve inkırazını
esbab-ı izmihlallerini tedkīk ve mütalaa ediniz; hep
aynı alaim-i ictimaiyyeyi müşahede edersiniz. Her yerde
efradın ayrı ayrı ve yekdiğerine muhalif ve mütezadd mecmualar
teşkil ettiklerini şu mecmuaların yekdiğerlerine karşı
geldiklerini aralarında uyuşamadıklarını herkes gördüğü
ve hissettiği felaket-i umumiyyeye karşı koyulacak esbab-ı
tedaviyi yalnız kendi düşüncelerinde kendi ilaclarında görerek
başkalarının irae ettikleri ilacları kabul etmemekte ısrar
ve inad ettiklerini görürsünüz.
Bizans İmparatorluğu’nun son melce’ ve penahı olan İstanbul
bile her taraftan Osmanlılar ile ihata edilmiş olduğu
Ayasofya kubbeleri Osmanlı ordusundaki Macar mühendislerinin
gülleleri altında titrediği Mehmed Fatih hazretlerinin
sınıf-ı ruhban yegane çare-i istihlası eızzelerin şefaatinde
görerek eızzelere kurban kestirilmekte eızzeler için ayinler
asker ve me’murin-i devlet de yine kendi aralarındaki entrikalara
dalarak şu felaket-i umumiyye içinde bile adam
kayırmak bir fırkanın diğer fırkaya tefevvuk etmek kendi
menafi’-i hususiyyelerini te’min eylemek umuru ile iştigal
ediyorlardı. Bilahare Mehmed Fatih hazretleri şu inhilal ve
Bizans kaldı ne imparatorluk; ne fırka kaldı ne de tefrika!!
Eyvah! Bugün bile birkaç yüz sene geçtikten sonra şu
eski Bizans’ın enkazı altında muhtefi bulunan Bizans ruhu
Osmanlılardan dehşetli bir intikam alıyor. Bu ruh Din-i Mübin-i
Ahmedi’nin bize telkīn etmekte olduğu hablü’l-metin-i
lıklara ihtirasatlara sevketmiştir. Biz de aynı tazyik altında
ezilip bitiyoruz; ezilip bittiğimizden bile haberdar değiliz. Bir
gün gelir ki ne vatan kalır ne hükumet; ne devlet kalır ne
saltanat; ne fırka kalır ne tefrika! O vakit eyvah nadim ve
peşiman olacağız; fakat şu nedametin ve peşimanlığın semere-bahş
olamayacağı aşikardır.
Cereyan-ı havadis ve vukūat bizi önüne alarak sürüklüyor.
Nereye? Bilmiyoruz. Fakat bildiğimiz bir şey var ise o da
varacağımız noktanın sahil-i necat ve felah olmadığıdır. Haricde
bir devlet-i muazzama ile muharebe dahilde ihtilal ve
karan-ı Millet” namıyla bir cem’iyet-i hafiyye tezahür ediyor
bugün “Muhafazakaran-ı Meşrutiyyet” namıyla ona karşı
diğer bir cem’iyet alabildiğine intişar ediyor. Birimiz usatın
Osmanlı zabitanından birisini salben i’dam ettiklerini tel’in
ediyoruz; diğerlerimiz aynı usatın şehirleri fethettiklerini kasabaları
aldıklarını alkışlıyoruz; birimiz Meclis-i Meb’usan’ın
feshini taleb ediyoruz diğerimiz aynı meclis için ölmeye müheyya
olduğumuzu bütün cihana i’lan ediyoruz. Yahu! Bize
ne oluyor? Aklımızı başımıza toplayalım. Eğer merd isek
merdliğimizi evvela kendimize kendi ihtirasat ve infialatımıza
galebe etmekle isbat edelim. Düşman kapı önündedir.
Binlerce vatan ve dindaşlarımız Afrika’nın yakıcı güneşi
altında bizim için bizim şan ve şerefimiz için gece gündüz
mücahede ediyorlar. Bari onlardan utanalım haya edelim.
Ölmek bitmek istiyorsak kendimizle beraber şu İslamiyet’e
de bir nihayet vermek istiyorsak pekala ölelim. Fakat böyle
kendi kendimizi çiğneterek zilletle ölmeyelim.
Temmuz :
Üç Temmuz’a tesadüf eden Salı günü zevali saat dörtte
Makarr-ı Hilafet’i terkle müteheyyi’-i azimet olan Rusya
Kumpanyası’na mensub Dicle vapuruna bindim.
Vapur fekk-i lenger edip savb-ı maksuda şitaban olacağı
esnada ne kadar mağmum mahzun ve mükedder olduğumu
bir türlü ta’rif ve tasvir edemem. İstanbul menazır-ı latifesi
mesacid ve cevami’-i aliyyesi ile Bizans’a Bizans tarihine
aid olan kasırlar binalar birer birer gözümün önünde
resm-i geçit yaparcasına geçerken ben ailemi çocuklarımı
ahibba ve eviddamı düşünür ve bana ikinci bir maskat-ı re’s
kadar aziz ve sevgili olan İstanbul’un firak-ı gam-aluduyla
müte’essir oluyordum.
Aynı zamanda Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesi uğrunda
taahhüd eylediğim hıdemat-ı mühimmeyi piş-i nazar-ı
dikkate getirip pek büyük ve ağır bir yük altına girmiş olduğumu
tasavvur ettikçe daraban-ı kalbim arttıkça artıyordu.
Saat dört buçuk zevalida kalkan vapur yavaş yavaş
dı. Bunlar her unsur ve mezhebden bulunuyorlardı. Mesela
bana verilen numaralı kamarada France namında
ve Avusturyalı genç bir banka me’muru vardı ki İzmir’deki
mir’deki Crédit Lyonnais Bankası’na nakl-i me’muriyyet eylemişti.
Gece vakti yemek masası başında bu oda arkadaşı
olan gençle zemin-i musahabemiz İtalya Muharebesi’ne intikal
ediverince derhal Osmanlıların lehinde ve İtalyanların
aleyhinde olarak beyanatta bulundu. Huzzar ise söze sohbete
şarlatan fırsat düşmanı bir kavim olduklarını söylediler.
Temmuz:
Hasılı o geceyi pek mağmum bir halde geçirerek ertesi
Çarşamba günü Temmuz sabahı Çanakkale’ye ve akşamı
zevali saat dörtte Midilli’ye vasıl olduk. Oda arkadaşımla
beraber karaya çıktık. Bu adada maatteessüf iskeledeki polislerden
başka Türkçe bilir kimselere rast gelemedik. Rast
gele oturduğumuz bir kahvehanede şekerli kahve istediğimizi
bir türlü kahveci olan herife anlatamadık.
Biraz dolaştıktan sonra tekrar vapura döndük. Vapur
buradan birçok yük ve saire alarak gece yarısından sonra
yoluna düştü.
Temmuz:
Temmuz’un beşine tesadüf eden Perşembe günü sabahleyin
zevali saat sekizde İzmir’e geldik. Derhal İzmir’e inecek
olan kamara arkadaşıma refakat ederek doğruca rıhtıma ve
Pasaport İdarehanesi’ne uğrayarak sonra “Hotel Hall”a kadar
gittik. Bir müddet istirahatten sonra rıhtımda ve çarşılarda
gezerek ahval-i mahalliyye hakkında biraz tetebbu’da
bulundum.
nisbeten daha ehvendir. Bunun sebebi ise İzmir’e uğrayan
vapurlarla yolcuları olsa gerektir.
Aynı zamanda İzmir’de pek büyük bir kuvve-i askeriyye
bulunmakta olduğunu bir zabit bana söyledi. Bu askerlerin
herşeyi mükemmel ve muntazamdır.
Osmanlı asakiri Anadolu cihetine her bir ihtimale karşı
asker çıkaracak olan İtalya’ya tüfenkle mukabele etmeyeceklerine
ve bilakis ormanlardan kesecekleri meşe odunlarıyla
o hınzırları tepeleyeceklerine kasem eylemişlerdir.
olan para ve ufaklık mes’elesidir ki insan çarşıdan bir şey
satın alınca birkaç dakīkada geri alınan parayı saymakla
meşgūl olmaya mecbur oluyor. Hükumet Maliye Nezareti
evzan ve mikyasat-ı Osmaniyyeyi bilmem ki ne zaman yoluna
koyacaktır. Çünkü bu hallerin ref’ u def’i ve Osmanlı
parasının her yerde aynı fiyatla sarfolunması devletimizin
nüfuz ve i’tibarını göstermeye hizmet edeceğine şübhe yoktur.
Mecidiyenin yirmi kuruş olduğunu öğrenen ecnebiler
onu ondokuza sarf olunduğunu görünce ızhar-ı hayretten
kendilerini alamıyorlar. Mısır’da on paralık bir şey alınsa hemen
liranın üstünü ufaklık olarak derhal iade ederler. Bu
ufaklık mes’elesinde zannedersem en büyük rolü ifa edenler
miyanında en ziyade alakası olan Osmanlı Bankası’dır.
pıyor.
Bu şehirde Midilli’de olduğu gibi lisan-ı Osmani Rumca’dır.
Rumca bilmeyen buralarda ve Sakız’da sıkıntı çeker.
Lisan-ı Osmani’nin intişarına kim bilir bundan sonra muvaffakiyet
elverebilecek midir? Bu lisan mes’elesinin siyaset ve
hakimiyet üzerindeki te’sirini burada bir iki lakırdı ile tavsif
edemeyeceğim.
§ Vapurumuz İzmir’den akşamın saat dördünde mufarakatle
gece yarısına yakın Sakız’ı buldu. Burada pek az tevakkuf
ettik. Karadan ekmek ve saire ile sakız reçeli vapura
kayıkçılar tarafından getirilmişti.
Cuma günü saat dört alafrangada
vapurumuz Rodos’a muvasalat etti. Limanda birkaç
küçük torpidobotla iki büyük İtalyan kruvazörü bulunuyordu.
Vapurumuza doğru İtalya bayrağıyla birkaç İtalyanı
hamil olan bir muş geliyordu. Muşun vapura yanaşmasıyla
manmaya başlayıp soluklarını güverte üzerinde aldılar. Bu
gelenlerin biri binbaşı rütbesinde diğeri sivil bir doktorla üç
jandarma zabitinden ibaret bulunuyorlardı.
Çok geçmeksizin İtalyan doktor vapurdaki yolcuları mu­
ayeneye koyuldu. Resm-i geçit yaptırırcasına yolcular birer
birer önünden geçerken muayene ve teftiş ediyordu. İslam
kadınların yüzlerini açıp dikkatle bakıyordu. Şübhe ettiği
eşhası ayrı bir tarafa ayırıp sonra isticvab eyliyordu. Bu kadarla
da kanaat etmeyerek asker olup olmadıklarına dair
kurtuldum. Zira evrakımı çantalarımı tedkīk ve ta’mik etmiş
olsaydı dini ve Osmanlı bir ceride-i İslamiyye’nin muhabir-i
mahsusluğuyla Hindistan’a ve alem-i İslam’a gitmeye me’­
mur olduğumu bilir bilmez hemen beni evvela Rodos’a ve
oradan ihtimal ki Palermo’daki üsera-yı Osmaniyye nezdine
gönderecekti. Huda-nekerde böyle bir hale ma’ruz olsaydım
bütün emeklerim amalim mahvolacağı gibi Sebilürreşad
’ın da teşebbüsatı netice-pezir olamayacaktı.
den burada birkaç söz söylemek isterim ki esasen Rusların
Rus Kumpanyası’nın yalancılıklarına aid olacaktır. Bunu
yalnız ben tenkīd ve şikayet etmiyorum. Benimle beraber bu
vapurda bulunan sair Osmanlılar da aynı halde bulunuyorlar.
Hatta Sebilürreşad ’a yazacağım mektubu imzalamaya
bile amade olduklarını mükerreren beyan eylemektedirler.
Rus Kumpanyası’ndan bilet alırken vapurlarının Rodos’a
uğrayıp uğramayacağını ve İtalyanların teftişatına ma’ruz
bulunup bulunmayacağını gerek ben gerek sair yolcular sorup
nefy cevabını aldıklarına rağmen Rus vapuru Rodos’a
uğramıştır. Buraya çıkaracak ve alacak hiçbir yük ve metaı
da olmadığı ahiren anlaşılmıştır.
§ Rodos’da bir fevkaladelik olmadığını ve İtalyanlarda
da eski faaliyet kalmadığını Rodos’daki Musevilerden biri
söyledi. Hatta birçok ebniye ve inşaata başlamış olan İtalya
her nedense birden bire eli ağırlaşmıştır.
Rodos’a yolculardan hiçbirini çıkarmaya ve kasabayı
gezmeye İtalyan me’murları müsaade etmediler. Hatta İspanyol
tebaası bulunan bir Musevinin karaya inmesine bile
mesağ göstermediler.
§ Her ne hal ise iki buçuk saat kadar Rodos’da tevakkuf
ettikten sonra Rus vapuru demirini kaldırıp yola revan oldu.
Esna-yı rahda limanın haricinde demirlemiş olan İtalyan
kruvazörü mürettebatı ve zabitanı tarafından vapurumuzun
hamil olduğu Rus bayrağı selamlandı. Bizimki de bil-mukabele
cevap verdi. Hülasa gerek bana ve gerek Sebilürreşad ’a
geçmiş olsun demek lazım gelir.
Rus vapurunda intizam ve
nezafet namına bir eser yoktur. Vapurun birinci mevkii sair
kumpanyaların ikincisi kadar temiz olmadığı gibi yemekleri
dahi pek biçimsiz ve tatsız şeylerden ibarettir.
Aynı zamanda bu yemeklerin fiyatı o kadar pahalıdır ki
acından ölmek derecesine gelenler bile bir şey satın almakta
tereddüd ediyorlar. Ez-cümle limonatanın küçük bir şişesi
bir franga ve bir tabak çorbanın da aynı fiyata satıldığını da
söylemek sair şeyler hakkında zannedersem kariin-i kirama
oldukça iyi bir fikir verebilir.
Tuhaf ve hakīkī bir hikayeyi yad etmekten bir türlü kendimi
alamıyorum. İzmir’de kamara refikım benden
ayrıldıktan sonra kamaraya bir genç ve saçlı sakallı bir
papaz getirildi. Bu adam İstanbul’dan Yafa’ya kadar bir bilet
almış ve fakat bütün kamaralar dolu bulunduğu için iki
gün kahve ocağında yatmış bilahare münhal yer vukūuna
binaen bulunduğum kamaraya gönderilmiştir. Bu biçare
yalnız yemeksiz bir mevki’ bileti yüz bu kadar franga satın
alarak yemeğini bir sepet içinde beraber getirmiştir. Arasıra
çay içmek mu’tadı olduğundan ve vapurda bardağı iki kuruşa
satılan çayın fiyatını istiksar eylediğinden kendi çayını
kullanmaya karar veren papaz refikıma bu kerre vapurdaki
aşçı ve kamarot sıcak suyu da para ile satmaya kalkışmaları
üzerine papaz cenabları haddinden aşırı köpürerek bağıra
bağıra kamaraya doğru yürüdü. Hiçbir şeyden haberim olmayan
ben; “Hayrola ne oldu?” diye sormaklığım üzerine;
“Bu kafir hınzırlarda insaftan eser bile kalmamıştır.” mukaddimesiyle
hakkında yapılmak istenilen muameleyi kırık dökük
Türkçesi’yle anlatmaya başladı ve aynı zamanda sesini
Bu esnada şikayetçilerin adedi çoğalmaya başladı. Kimi
vapurda yazı kağıdı kimi de vakit geçirecek oyun ve eğlence
alatının fıkdanından kimi de orada masa üzerinde bulunup
da gayr-ı kabil-i isti’mal olan kağıd kurutmasını elinde
tutup huzzara gösteriyordu. Öyle bir pandomimaya daha ilk
defa olarak tesadüf ediyorum. Hakīkaten sıcak suyu para ile
satmak usulünü ilk defa galiba Rus vapurları icad ediyorlar.
Vapur acentesinin diğer gayr-i kabil-i afv bir kabahati
vardır ki başlıca yalan söylemesidir. Vapurun Beyrut’a
muvasalat edebileceğini kimine Pazar kimine de Pazartesi
günü söylemişken ahiren vapur kumandanının ifadesi üzerine
ancak önümüzdeki Salı günü öğle vakti oraya yetişeceğimiz
tahakkuk eylemiştir.
Hele bu vapurun güvertesinde yaşayan zavallı Osmanlıların
halini bir türlü ta’rif ü tavsif edemem. Öyle ani rahatsızlıklara
mahkum bulunuyorlar ki görüp de müteessir olmamak
gayr-i kabildir. Vapur iskelelere yanaştığında bu biçareler
bütün eşyalarını büküp kaldırmaya ve tekrar limandan
hareket ettikten sonra tekrar yerleştirmeye mecbur olmakla
beraber sabah ve akşam tayfaların tahkīrleri yüzünden de
zavallılar büsbütün bizar oluyorlar.
§ Maatteessüf henüz ne hükumet ne de millet-i Osmaniyye
kendi tebaa ve din kardeşlerini böyle mütegallib ve
yalancı ecnebi kumpanyalarının tegallüb ve i’tisafından kurtarmak
nememişlerdir. Böyle bir Osmanlı kumpanyası teşekkül edecek
olursa evvela bereketli ve sağlam bir kar te’min edecek
saniyen kendi vatandaşlarını ecnebilerin bu gibi tahkīratına
hedef olmaktan tahlis eyleyeceğinde hiç şübhe yoktur.
Fakat vaktiyle dünyayı zabtedip bir aşiretten bir devlet
çıkaran Osmanlılarda el-yevm hıref ve sanayi’ ve ticaret namına
hiçbirşey kalmamıştır. Teşebbüs-i şahsiye malik olmayanların
sonu inkıraz olduğu her gün edille ve burhanıyla
meşhudumuz olmakta iken hala memleketimizde bir müteşebbis
yüzünü görmekten mahrumuz.
Vapurdaki Osmanlı arkadaşlarım benim Hindistan’a kadar
bir yolculuk ihtiyar ettiğimi işittiklerinde hayret ve behte
duçar oldular. Bana; “Bu Temmuz sıcağında Haleb tarikıyla
Bağdad’a Irak’a Basra’ya Hindistan’a gitmek doğrusu büyük
bir cesarete muhtacdır.” demesinler mi! Hasılı bu milleti
seyahat ve ticarete bir an evvel alıştırmak ve bunları bu
gibi nafi’ ve istifadeli yollara sevk ile rızk ve maişet peşine
Teşebbüs-i şahsi ve ticaret hevesiyle ma’ruf olan milletler
hiçbir zaman makhur ve mağlub olmaz. Nümune göstermek
lazım gelse Iranileri derhal gösteririm. Bu vapurda bile iki
lediler. Bunlar İran’ın Horasan şehrinden ticaret ve kar için
Suriye ve Mısır’a “firuze” götürüyorlar. Vapurdaki frenk madamalarına
bile birkaç danesini satıp vapur navlunlarını kar
çıkardıklarını bana söylediler.
§ Şimdi gece ve saat zevali üç buçuktur. Yarın Pazar ve
Temmuz’un sekizidir. Zannedersem sabah vakti vapurumuz
Mersin’e uğrayacak ve bir-iki saat kadar orada duracaktır.
Fakat Mersin’de kolera olduğu cihetle yolcuların karaya çıkabilmeleri
biraz meşkuk gibi görünüyor. Havalar gittikçe
sıcaklaşıyor. Hele bu gece kamarada yatmak hiç kabil değildir.
Aydınlık da azdır. Henüz hilal halinde olan ay cevv-i
semada pek az meks ettiğinden denizde bir letafet görünmüyor.
Fakat şu birkaç günlük yolculukta hamd olsun fırtına ve
emsaline tesadüf etmedik. Herkeste bir şetaret ve şenlik vardır.
Denizin koyu mai rengi ile güneşin iltimaatı pek şairane
bir manzara teşkil ediyor.
§ Her ırk ve milletten vapurda yolcu vardır. Adeta sefine-i
Nuh’a benziyor. Yeryüzünde elsine-i şarkıyye ve garbiyyenin
ekserisi vapurda tekellüm ediliyor. Rusya’nın seyaset-i
dahiliyyesi pek yolunda olmadığını bir Rusyalı madam bana
bugün anlatıp er geç Rusya’da büyük bir gürültü kopacağını
da söyledi. Bu ictihadın ne derecede kabil-i vüsuk olduğunu
vekayi’-i siyasiyyeyi daha yakından ta’kīb edenler bilse
gerektir.
Vapurda Musul’a gidecek olan iki Keldani papazı vardır.
Bunlar Dersaadet’te ve Fransa Sefareti sokağında kain olan
Saint Benoit Mektebi’nde Latince ve Fransızca ruhbanlık
derslerini on sene zarfında ikmal edip şimdi de memleketlerine
avdet ediyorlar. Her ikisi Arabca tekellüm ediyor. Aramızda
birçok münakaşat ve mübahasat-ı diniyye cereyan
etti; gah ben onları ilzama bazan onlar beni iknaa çalıştılar.
Fakat “Ekanim-i Selase” bahsine gelince; “Bu hususta papa
hazretleri bile sağlam bir cevap veremez. Çünkü bu öyle
bir sırdır ki o bile künhüne vakıf değildir.” cevabında bulundular.
§ Vapurumuz yarın akşam İskenderun’a öbür gün Pazartesi
Trablusşam’a ve Salı günü de Beyrut’a muvasalat
edip bir gün kalacaktır. Sonra oradan Hayfa’ya Port Said
tarikıyla İskenderiye’ye ve oradan tekrar İstanbul tarikıyla
Odesa’ya geri gidecektir. Bu vapur pek eski ve fakat daimi
surette ta’mir olunduğundan henüz revnakını gaib etmemiştir.
Vapurda iki küçük topla on iki tüfenk bulunuyor.
Bu vapurlar zannımca Rusya’nın nüfuzunu Şark ahalisine
ve bilhassa müslümanlara tanıttırmak için İstanbul ve
Suriye sularına amed-şod ederler. Hükumet-i Osmaniyye’nin
bu gibi ticaret ve şirket vapurlarına silah taşıyacak kadar
müsaadekarane davrandığına doğrusu taaccüb olunur.
§ Beyrut’ta tedkīk ve tetebbu’ edecek bazı noktalar için
birkaç gün kalmaya mecburum. İhtimal ki Cebel-i Lübnan’a
da uğrarım. “Haleb’de kolera vardır.” diye şimdiden
bir havadisdir gidiyor. Her ne ise Cenab-ı Hak hayırlısını
sin’de postaya veririm; mümkün olmadığı takdirde Trablus’dan
veya İskenderun’dan gönderirim.
Din-i Celil-i İslam’ın en ziyade ehemmiyet verdiği şeylerin
birisi de hiç şübhe yok ki seyahattir. Çünkü İslamiyet bir
kavme bir beldeye mahsus olmadığı gibi hükümleri
de umumidir; efraddan ziyade hey’et-i ictimaiyyeyi nazar-ı
lazım olan kavanini vaz’ etmiştir. Bir cem’iyetin yaşaması
vahid gibi merbut olarak zaif noktalarda birbirlerine muavenet
ederek cem’iyeti muhkem bir kal’a haline ifrağ etmekle
kabil olabilir ki bu da ancak seyahatler icra ederek yekdiğerinin
halinden haberdar olabilmeye mütevakkıftır. İşte
bunun içindir ki İslamiyet bu cihete pek büyük ehemmiyet
vermiştir; hatta ehemmiyetini göstermek için müteaddid
ayat-ı kerime bile nazil olmuştur. Fakat her nasılsa bu mühim
ve mühim olduğu kadar da faideli olan seyahat mes’elesi
birçok zamanlardır İslamlar arasında unutulmuş adeta
bir kasabada yaşayan diğerlerinin halinden haberdar değil
bir hale gelmiş.
Bir seyyah esna-yı seyahatte bazan öyle şeyler görür ki
hakīkaten me’yus olur. Bazan da öyle şeylere tesadüf eder
ki milletinin istikbali hakkında kendisinde büyük bir ümid
hasıl olur. Bunun her ikisini de enzar-ı ümmete arzetmek
me’yusiyete sebeb olan halin izalesini taleb etmek lazımdır.
da bu hakīkatleri bana gösterdi.
§ İstanbul’dan Şa’ban akşam alaturka saat bire on
kalarak hareket ve sekize yirmi kala Alpullu İskelesi’ne geldim.
Oradan posta arabasıyla Babaeski’ye oradan da hiç
durmayarak doğruca Şa’ban gündüz alaturka saat üçe on
kala Kırkkilise’ye geldim.
Burada ahali zabitan me’murinden bazı zevat ile görüştüm.
Bir İslam ceridesi olması cihetiyle Sebilürreşad hakkında
göstermiş oldukları teveccühat-ı dindarane bana pek büyük
ümid verdi. Hakīkaten Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesi
hakkında pek büyük teveccühleri var. Ta’mim ve intişarına o
kadar sa’y ediyorlar ki ta’rif edemem. Musahabe esnasında
zabitandan bir zatın söylemiş olduğu şu sözler Sebilürreşad
hakkındaki teveccühün ne derecede olduğunu göstereceği
– Bugün Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesi’nin her tarafa
lışmak için adeta hac sevabı vardır. Çünkü haccın hikmet-i
şer’iyyesini teemmül edecek olursak en büyük hikmetlerinden
birisi bütün müslümanların aktar-ı alemin her köşesinden
o makam-ı mübareke gelerek birleşip yekdiğerinin
halinden haberdar olması ve o münasebetle müslümanlar
arasında tearüf ve teavün esaslarının kuvvetlenmesidir ki
Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesi’nin ta’kīb etmekte olduğu
meslek de budur. Daima alem-i İslam’ı yekdiğerinden haberdar
ederek onları intibaha da’vet ediyor…
§ Ferdası şehrin içerisini yanımda bir refik ile geziyorduk.
Bu sırada bir arsaya geldik. Bu arsa hakīkaten nazar-ı dikkatimi
celbetti: Etrafı gayr-ı müslimlerin haneleriyle muhat
bazı kimseler de orasına burasına abdest bozmuşlar. Bununla
beraber kısmen harab olmuş bir minare de bu arsanın
orta yerinde duruyor. Bu yekdiğerine mugayir olan iki hal
karşısında bulunmaklığım bila-ihtiyar refikıma şu suali irad
etmeme sebeb oldu:
– Azizim bu hal ne? Bu ortada duran minareye benzer
şey ne oluyor? Müteessirane cevap verdi:
– Burası vaktiyle müslümanların namaz kılması için yapılmış
mukaddes bir ma’bed muazzez bir cami’-i şerif idi.
Doksanüç Muharebesi’nde Ruslar buraya gelmişler bunu
yıkıp harab etmişler bu minarenin yarısı kalmış şimdi de
gayr-i müslimler geliyor da gözümüzün karşısında buralara
tebevvül ediyorlar!..
Şu cevap karşısında öyle bir hale geldim ki bütün vücudum
bir ra’şe-i teessür içinde kaldı. Zira bu hal bizdeki
ahval-i ruhiyyeyi tamamen meydana koyuyordu. Biz müslümanlar
cevami’ ve mesacide abdest almaksızın girmezken
cami’lerimizi en mukaddes bir mahal i’tikad ederken
nasıl oluyor da gözlerimizin önünde o mukaddes ma’bedlerimiz
–düşmanın gözüne battığı için düşman tarafından
tahrib olunan bir Ka’be-i mukaddesenin– derununa abdest
bozuyorlar da biz hiçbir teessür duymuyoruz? Biz i’la-yı kelimetullah
ve haysiyetini yar u ağyara karşı böyle mi muhafaza edeceğiz?
Bizler ecdad-ı izamımızın evladları değil miyiz? Oraya
gelip abdest bozmakla Ka’be-i Muazzama’ya Zemzem Kuyusu’na
tebevvül etmek beyninde ne fark vardır? Bizde hiç
kan hiç his yok mudur?
Burada Kırkkilise ahali-i müslimesinin üzerine terettüb
eden bir vazife-i diniyye vardır ki o da; hiç ihtiyac olmasa
bile düşmanın tahrib ettiği bu cami’-i şerifi eskisinden daha
mükemmel olarak yeniden yapmak yar u ağyara karşı
Müslümanlığın ulviyetini namus ve haysiyetini muhafaza
etmektir. İnadına olarak gelip oraya tebevvül etmek isteyenlere
karşı bu camii ihya etmek hacca gitmekten daha
efdaldir. Ümid ederiz ki şimdiye kadar nazar-ı dikkate alınmayan
bu ma’bed-i mukaddesi ahali-i hamiyyet-mendan
§ Daha sonra o caddeyi ta’kīb ederek gittim meydanlık
bir yere geldim. Burası vasi’ havadar memleketin en hakim
bir noktası bulunuyordu. Burada pek dehşetli bir bina
nazar-ı dikkatimi celbetti. Sordum; Rum mektebi olduğunu
söylediler. O zaman biraz tevakkuf ettim mülahazaya daldım.
Bilmem İslamlardaki bu kansızlık nedir? Her yerde İslamlara
nisbetle sair vatandaşları müteyakkız mütenebbih
müterakkī bir halde; İslamlar ise sanki dünya ile hiç alakaları
yok imiş gibi herşeye karşı lakayd. Şimdi gönül arzu ederdi
ki koca bir Kırkkilise sancağında –görmüş olduğum
Rum mektebine muadil– hiç olmaz ise sekiz-on kadar İslam
mektebi olsun. Fakat heyhat!
§ Sonra memleketin servet-i iktisadiyyesi tekmil gayr-i
şeklinde yazılmıştır.
müslimlerin elinde bulunuyor. Bir zat-ı muhteremin ifadesine
göre geçen sene bir müslüman furun açtığı halde kimseden
rağbet göremediği için bilahare kapamaya mecbur
kalmış.
Vah Müslümanlığa! Hani ya müslüman müslümanın kardeşi
değil miydi? Müslümanın müslümana muaveneti lazım
değil miydi? İnsan bu gibi halleri görüyor da; “Hissizlik kansızlık
atalet taksim olunurken başta müslümanlar bulunuyormuş!”
diyeceği geliyor.
Burada herşey fiyatlı; hususıyle me’murin ve zabitan sınıfları
kadar hiss-i teavün yok sair sınıflara iki kuruşa verilen bir
şey me’murin ve zabitana üçe veriliyor. “Siz maaş sahibisiniz”
diyorlar. Hele hane kirası pek fahiş. Sokakları o kadar
[gayr-i] muntazam ki bir cani firar etmiş olsa derhal bir saniyede
gaib olur iki kişi yan yana zor gider!
JAPONYA TİCARET-İ BAHRİYYESİ
Biliyorsunuz ki Japonların terakkıyat-ı mühimmelerinden
biri de ticaret-i bahriyyelerinin tealisidir. Bu hususda
Garb asarı fıtri olan adavetlerine mebni her vakit Japonların
lak adedlerden ibaret gösterirler; fakat son vakitlerde hükumetin
murakabesine tabi’ ve gümrük liman idarelerinin tasdiki
oldum. Şu cümleden sene-i miladisine aid bir ticaret-i
bahriyye istatistiki buldum ki bu babda kariin-i muhteremeye
bazı ma’ruzatta bulunmayı münasib görüyorum:
Bu eserlerden birisi hususan şayan-ı dikkat olup Japonya’nın
yirmi senelik ticaret-i bahriyyesini göstermektedir.
Şöyle ki: senesinde Japon şirketlerine ve eşhasa aid
ekalli tonilato olmak şartıyla sefain-i ticariyyenin adedi
mecmuunun sikleti bin tonilato iken senesindeki
a’dadı tonilato sikleti iki buçuk milyon raddelerinde
yani vasati olarak her sefine tonilato raddesinde
bulunuyor.
El-yevm Japonya ticaret-i bahriyyesinde meşhur şirketler:
Dowayova Kisen Kaisha Ticaret-i Bahriyye Şirketi
Nippon Yusen Kaisha Japonya Bahriye Ticareti Japonya
Gönüllü Filosu namlarıyla üç kumpanyadır. Birinci şirket
münhasıran millet parası ile vücuda getirilmiş ve bin dokuz
yüz iki senesine kadar ufak ticarethanelerden ibaret olan birkaç
ehl-i gayretin ittihadıyla meydana çıkmıştır. El-yevm bu
şirketin bin tonilato sikletinde sefaini vardır. Şimdi de
bin tonilato istiabında bir yeni gemi daha yapmaya başlamışlardır.
Şirketin yeni projesi mucebince senesinde
bütün filosu milyon tonilatoya kadar irtifa’ edecektir.
Nippon Yusen Kaisha şirketi yani ikinci şirket dahi hükumetin
postasını nakl ile ve fakat Hindistan ve Avrupa hatlarına
olup mecmu’-ı istiabı bin tonilatodur. Bu şirket de sefaininin
nezafet ve güzelliği ile meşhurdur. Birincisi ise cesamet-i
fevkaladeleri ile meşhurdur.
Üçüncü şirket Japonya Gönüllü Filosu’dur ki bunun
nısf hissesi hükumetindir. Binaenaleyh bu vapurlar esna-yı
sulhda bir ticaret gemisi eyyam-ı harbde hafif kruvazördürler.
Bu şirketin gemileri cümlesi yeni ve gayet seri’ ve metin
olup seyirleri ila mildir. Bu şirketin en eski gemisi seneliktir
ki bunun sür’ati mil olup harb için bati addedildiğinden
bu sene İlkbaharında filodan ihrac olunup satılmıştır.
Hakeza Japonya’da bulunan i’malat-ı bahriyye tezgahları
şayan-ı mülahaza bir derecede terakkī etmektedirler. Elyevm
bütün Japonya’da yerde küçük ve büyük tersane
mevcud olup altısı bunlardan en mühimmidir: Osaka Kobe
ve Nagazaki şehirlerindekiler hususi olup Kore Yokosuka ve
Kiyoshni’deki tezgahlar da hükumete aiddir.
Hususi tersanelerin en büyükleri Kobe ve Nagazaki tezgahlarıdır.
Bu iki tezgahta el-yevm Japonya Hükumeti için
to torpido muhribi birkaç da sahil karakoluna mahsus
top çekerleri inşa olunmakta. Osaka Tezgahı ise el-yevm yukarıda
arzettiğim bin tonilatoluk bir gemi ile birkaç da
daha küçük gemiler inşa etmektedir. El-yevm tezgahlarda
çalışan amelenin hesabı - bin raddelerindedir.
Yukarıda arzettiğim üç şirketten maada sevahilde seyr ü
sefer eden ve birkaç vapura malik daha kadar şirket ve ticarethaneler
vardır ki bunların ehemmiyeti o kadar yoktur.
Tokyo’da bulunan meşhur ticarethane ve şirketlerin ekserisini
ziyaret ettim. Ziyaret edemediklerimi de bil-vasıta
anladım. Taaccüb olunacak pek çok ahval kaydettim.
Şu cümleden bu kadar büyük şirketlerde ve onların inşaat
tezgahlarında bugüne kadar hiçbir ecnebi kullanılmamıştır.
En son İngiliz me’muru senesi Mitsui nam mütemevvilin
muavenetine ihtiyacları kalmamış. Zann-ı acizaneme göre
buraları bizim ehl-i ticaret için hakīkaten gelip görülecek ve
nümune alınacak birer ticaret daireleridir. Hususan tezgahlarındaki
mütehassısların bile medhettiğini işitip geçen sene hayran
olmuştum.
Burada bulunan Rus ataşenavalının rivayetine göre Yokosuka
Tezgahı gibi mükemmel bir tezgah el-yevm yalnız
birkaç yerde varmış. Rusların meşhur Baltık ve Sivastopol
Tersaneleri bundan çok derecede aşağı ve nakıs imiş.
§ Bugünlerde vasıl olan bazı İstanbul gazetelerinde Reji
oldum. Lakin onu hakkıyla idare edecek muktedir me’murlarımız
olmadığı eskiden beri ma’lumum idi. Japonya’da
dahi tütün inhisarı hükumet elinde ve son derece mükemmel
bir haldedir. Geçen sene sonbaharda hasta bulunduğum
zaman etibbanın tavsiyesi mucebince dağlar arasına
köylere gitmiş idim. Oradaki bir köylü dükkanında nasıl bir
tütüncüler köyü olduğu halde hükumetin takayyüd ve faaliyeti
sayesinde hiç olmazsa kaçak tütünün ne olduğunu bilen
adama bile rast gelemedim. Tütün kaçırmak ne olduğunu
bi­
le unutmuşlar. Tütün isti’mali gayet şayi’ olduğu halde
kimse kendi tütününü isti’mal etmiyor. Belki hepsi hükumetin
tütününü kullanıyorlar. Eğer hükumetimizde böyle bir fikir
mevcud ise her nasıl olsa da buraya bir-iki İngilizce bilen
mütehassıs gönderseler tabii faideden hali olmazdı; şayan-ı
desi çok olurdu zannederim. Hususan bizdeki kolculara edilen
masarıf ve kaçakçılarla beynlerinde vukūa gelen mukatelat
ve muhakemeler burada söylense kat’iyyen inanılmaz
zannederim.
Tokyo: Temmuz
SENUSI HAZRETLERİNİN MÜCAHİDIN-İ İSLAM’A
MEKTUBU VE İKİ OĞLUNUN
MEYDAN-I HARBE VUSULÜ
el-Alem refikımızın darü’l-cihaddan aldığı mektubdur:
yalan intişar etmekte Seyyid Senusi hazretlerinin kendilerine
zahir olduğu da’va olunmakta idi. Biz bu gibi sarih eracif
hakkında bir şey demeye lüzum bile görmemiştik. Fakat bilmezdik
bu derece yalana sebeb ne idi.
Halbuki Mevlana es-Seyyid Senusi hazretleri ibtida-i
harbden bu ana kadar mücahidin-i kiramı cihada teşvik
etmekte ve umum zaviye şeyhlerinin merkezlerinden meydan-ı
harbe azimetleri hususuna lazım gelen evamiri ısdar
etmekte idi. Umum meşayih-ı kiram da sem’an ve taaten
asakir-i Osmaniyyeye iltihak ederek mücahedeye iştirak
ettikleri ellerinden geleni diriğ etmeyip bütün mevcudiyetleriyle
sarf- ı mesai etmekte oldukları aşikardır. Bizzat kendileri
dahi harbe geleceklerini vaad ederek mahdumlarını
evamir-i mahsusa ile göndermiştir. Kendileri de Kufra’dan
mufarakat etmiştir. İstikballerine me’mur teşrifatcılar çıkıp
kendilerine intizar etmektelerdir. Cenab-ı seyyidin maiyyeti
erkanının kesreti ve yollarda suların azlığı bit-tabi’ esna-i seferde
betaetlerini mucib olmuştur. An-karib kariin-i kirama
Seyyid Senusi hazretlerinin meydan-ı harbe vusulünü dahi
tebşir ederim. Bu kere evladlarıyla Urban mücahidine göndermiş
olduğu hutbenin suretini göndermekle iktifa ederim:
]

----
. .
----


----
. .
----


. : . . .

----
. . . . .
----

el-Muktebis en-Nur el-Kuddusi
HAYAT-I AKVAM-I İSLAMİYYE
ADAKALE’DE
Tuna üzerinde beşyüz elli senelik Osmanlılıktan kalmış
bir eser… Daha Birinci Murad’ın vasıl olduğu Tuna’daki
ha­
kimiyet-i nehriyyemizin son izi… Burası ümmü’l-vatana
maddeten ne kadar muttasılsa ma’nen de tekayyüdden
o nisbette azade görülmüştür. Mevkiini görseniz cennete
teşbih ederdiniz. Tuna’nın verdiği feyz ü bereketten en
ziyade müstefid olan bir mevki’ şübhesiz ki bu Osmanlı
adacığıdır. Adanın kuvve-i inbatiyyesi yerinde olduğu gibi
yazın bu sıcaklarında bile Tuna’nın verdiği serinlik ahalinin
faaliyetini tezyid eylemektedir.
Ada pek büyük değildir; çevresini yarım saatte değilse
kırk dakīkada bol bol dolaşabilirsiniz. Ahalisi yedi sekiz yüzü
buluyor. Evleri tahta perde içinde saklı olduğu için tarz-ı
mi’marileri hakkında ma’lumat veremeyeceğim. Fakat sokaklarının
genişliği bir metre ile iki metre arasında tahallüf
eder. Ahalisi fakīr addolunabilir. Maamafih hepsi çalışkandır.
Ada içinde umuma aid olmak üzere iki bina bulunuyor
ki birisi müdir-i muhtereminin dediği vechile İstanbul’daki
Topkapı haricinde bulunan reji kolcusu kulübeleri kadar büyük
ve müzeyyen hükumet konağı diğeri de taştan binasıyla
güzel bir minber ve yekpare bir halısıyla adada birinci
derecede zinetli bulunan cami’-i şeriftir. Camiin içinde mektep
olmak üzere ayrılmış hususi odalarda iki muhterem sima
küçükleri yetiştirmekle meşgūl. Her ikisine de gösterdikleri
gayretten dolayı hasbe’l-meslek tekrar teşekküre borçluyum.
Hükumet konağının arkasında kafi mikdar arazisi varken
ve defaat ile Viyana Sefareti vasıtasıyla müracaat-ı resmiyyede
bulunulmuşken dört hükumetin nokta-i iltisakında
bulunan bu mevki’-i mühimme bir hükumet dairesi yaptırılmıyor.
Viyana Sefareti dedim de hatırıma geldi: Adanın
vaz’iyet-i hukūkıyye ve idaresi pek garibdir. Adanın müdiri
bittabi’ diğer nahiye müdirlerinden farklı bir maaş alır. Müdirin
bir kaimmakam yahud mutasarrıf veya valiye tabi’
olmayıp Viyana Sefareti’ne merbutıyeti ve ba-husus bazan
da bu defa olduğu gibi sabık bir şehbenderin ta’yin edilmiş
olması hükumetin buraya layık olduğu ehemmiyetle
baktığını zannettirirse de heyhat!. Karşısında Orşova Macaristan’ın
en kıyısı olduğu halde asfalt kaldırımlarıyla muazzam
ve latif binalarıyla nazara çarparken üç çeyrek ötede
Herküleç taşlıklar dağlar arasında ilim ile irfan ile vücuda
getirilmiş bir mevki’-i behişti arzederken öbür tarafta Sırbistan’ın
Bulgaristan’ın Romanya’nın muntazam kasabaları
bulunurken adanın bir metre genişliğindeki sokakları tahta
perde içindeki evleri bir kulübeden daha küçük hükumet
konağı bir müdir ile bir muallimden ve dört jandarmadan
mürekkeb me’murin kadrosu hakīkati hemen gösteriveriyor.
Hatta hükumet-i sabıka buraya asker göndermek zahmetinden
kendisini kurtarmak için Avusturya’dan nefer askerle
bir zabit gelmesine bile müsaade etmiştir. Daha garib
olmak üzere şunu da söyleyeyim ki adada daire-i askeriyye
bahçesinde senede üç-dört gün Avusturya sancağı rekz olunur
bir bandıra direği de vardır. Bunun kadar badi-i teessüf
olacak bir şey daha varsa o da adanın dört tarafındaki
askeri kumandanlık dairesinin hatta asker ikamethanesinin
bizim hükumet dairesinden pek büyük olmalarıdır. Adanın
dört tarafındaki askeri karakol dairelerine zamimeten bu üç
mevki’-i resmiye karşı –tekrar edeyim– bizim bir tek hükumet
dairemizle bir de camiimiz var. Onların kırk altı askerine
karşı bizim altı me’murumuz bulunuyor. Yeni ta’yin olunan
hakim bile el-an gelmemiştir.
Buranın bir de belediye meclisi vardır ki rast gelen dükkanda
ve ekseriya bir kahvede in’ikad eder. Belediyenin
senevi varidatı ancak on iki bin kuruştur. Bu para ile bir
belediye dairesi yapılması mümkün olmadığı gibi bir belediye
tabibi de bulundurulamıyor. Hatta Orşova’dan zaman
zaman birkaç gün için bir doktor bile getirilemiyor. Ancak
bir ibtidai muallimi ta’yin edilebilmiş. Şayan-ı teşekkürdür.
Çünkü her şeyden evvel muallime olan ihtiyac takdir olunuyor
demektir.
Su adayı o kadar yiyor ki “i’tikal” bir tarafının arzı hemen
otuz otuz beş metreye inmiş. Adanın etrafına rıhtım
gibi bir şeyler yapmak na-kabil. Çünkü belediyede para
yok. Birkaç seneye kadar adanın ikiye bölüneceğinden korkuluyor.
Her sabah; Tuna yükseldi mi? diye bir defa sahile
koşan bu zavallı halk hükumetten bir mikdar para istemeyi
akledemiyorlar. İ’tikale karşı birkaç söğüt ağacı dikmek çaresi
varsa da ne onu bulabiliyorlar ne de bulsalar esaslı bir
mani’ olabilecek.
Adanın ahalisi üç san’atla iştigal eder: Şekercilik kayıkçılık
kaçakçılık. Burada bir gümrük me’muru ta’yin etmek
külfetinden kurtulmak için hükumet ahaliyi rüsum-ı saireden
olduğu gibi bu resmden de afvetmiştir. Onun için ahali
Macaristan’da bahalı bulunan şekeri adalarına getirterek
muahharan Orşova’ya nakledip külli bir kar ile satarlar. Bu
yüzden zengin olanları çoksa da fakīrlere bu san’at kapalıdır.
Bunu zenginler bir inhisar tahtına vaz’ etmişlerdir. Kayıkçılık
da başlıca vesait-i maişetten biridir. Şu kadar ki son zamanlarda
getirilen bir Avusturya motoru bu ticareti de ehemmiyetsiz
bırakmıştır. Tebaamızın şikayatı mesmu’ olmamakla
beraber şiddetini el-an muhafaza etmektedir.
Kaçakçılık pek vasi’ bir mikyastadır. Burada Reji tütünü
de yoktur. Ahali kendileri tütün i’mal ederler. Bir fabrika
vardır ki tütün i’maline yetişemez. Ma’mulat teneke ve mukavva
kutular içinde dört tarafa naklolunur. Tuna üzerinde
bu tütünlerin gerek naklinde gerek vapurlar derununda
bey’inde büyük bir amil vazifesini görürler.
Adaya gelmezden evvel beş yüz elli senelik hakimiyet-i
nehriyye-i Osmaniyyenin son parçasına koşmak oradan
Osmanlı puluyla etrafa mektublar kartpostallar yağdırmak
me’muru ta’yin etmek adanın me’murin bordrosuna zam
vukūunu icab ediyor.
Ahaliden birisi yalnız bey’iyesine razi olarak pul satacağını
söylüyormuş. Müdiriyet Viyana Sefareti’ne yazmışsa
da iki yüz kuruşluk bir müvezzi’ ta’yini zaruri olduğundan
hükumetçe adem-i kabulünden korkuluyor. Zannediyorum
ki hayır tahkīk eyledim ki buranın pul sarfiyatı yevmiye
Romanya’nın Macaristan’ın bu taraf hududuna kadar gelen
züvvar-ı ecnebiyye ve o taraflar ahalisi adayı behemehal
ziyaret ederler. Hele adaya üç çaryek mesafede bulunan
Herküleç banyoları zairini o kadar fazladır ki çok defa Orşova’ya
telgrafla telefonla otellerin dolu olmasına binaen
banyolara kimsenin gönderilmemesi züvvarın Orşova’da
beklemeleri lüzumu bildirilir. İşte bu zairin Osmanlı toprağına
koşarak Osmanlılığın Yirminci Asır’daki medeniyetini
görmek Osmanlı parasını almak Osmanlı puluyla etrafa
mektublar göndermek istiyorlar. Fakat hepsi de benim gibi
hüsran-ı emele uğruyor. Burada Osmanlı parasını bereket
olarak saklarlar. Bu parayı bilenler nezdinde bulunduranlar
diğerlerine naz ile gösterirler. Pulun bir danesi bile bulunmaz.
Mektublar Orşova’ya Macar postahanesine gönderilir.
Hele ecnebilerin bizim medeniyetimizi görmek için buraya
gelip sonra onu bütün memalikimize kıyas eylemeleri o kadar
girandır ki…
Üsküp’te kalıplanmış fesim yollarda berbad olmuştu.
Zannediyordum ki adada kalıpçı bulabileceğim. Yanılmadım;
kalıpçı vardı. Vardı amma kalıbı bir o da benim işime
yaramadı.
Müdir Rif’at Bey çalışkandır. Bir hükumet dairesi bir
hapishane bir posta merkezi yapmak istiyor. Fakat bizim
o daracık bütçemizin ufacık fakat ma’nen pek büyük olan
bu adaya bir şey verip veremeyeceğini te’kidleriyle beyhude
araştırıp duruyor. Avusturya’nın kırk altı askeri için yapılmış
hapishaneye karşı bizim bir mahkememiz bir hakimimiz
bile yok ki sekiz yüz Osmanlı İslamı için bir hapishane
yapılsın. Eskiden bir hakim varmış. Hükumet dairesinde
yer olmadığından nerede oturduğunu bilmiyorum. Fakat
bildiğim bir şey var ki o da adi bir zelle-i lisaniyye üzerine
birinin i’damına hükmetmesidir. Vakıa edilen şikayet üzerine
hükumet onu kaldırmış fakat yerine ta’yin edilen de
el-an meydanda yok. Şer’i ve hukūkī işlerden bir kısmını
bu hakim görecek. Fakat umur-ı hukūkıyye-i saire ile umur-ı
cezaiyye meclis-i idareye aid. Adada kavanin-i Osmaniyye
de cari değildir. Mesela üç sene habsine Ceza Kanunu’nun
karar verdiği bir fiil için üç gün habs kafi görülür. Sonra yer
olmadığı için mücrimin habsi de pek müşkil olur da ikinci ve
üçüncü günleri afvolunuverir.
Müdir bey tahrir-i emlake başladığını tahrir-i nüfus yapmak
“Emlakimizi tahrir etmeyin; vergi mi alacaksınız? Nüfusumuzu
bilmeyin; asker mi alacaksınız?” diyorlarmış. Çünkü
bura ahalisi bütün vergilerden muaftır.
Dört jandarmamızın elbisesi Avusturya askeri elbisesi yanında
o kadar fena ki sormayın. Ne ise bu sene hükumet
edilen ricalara karşı bir kışlık bir de yazlık elbise gönderebilmiş.
Lakin bunların ne tüfenkleri ne de kasaturaları yoktur.
Müdir bey bu dört kişinin yerine bir komiserle iki polisin
gönderilmesini sefaret vasıtasıyla hükumetimizden rica etmiş.
Verilen cevap ise şu: Yüz altmış beş kuruş maaşları olan
bu dört ihtiyar jandarma İstanbul’a isteniyor. Orada jandarma
mektebinde okutulup ikmal-i tahsillerinden sonra adaya
tizam gösteriyor. Muntazam kumandanlık dairesi mükemmel
asker ikamethanesi güzelce karakollar yapılmış temiz
ve muntazam geziyorlar. Maamafih müdir ile beraber biz
birkaç kişi gidiyorken nefer hiç beklemedi. Yüksek sesle bir
“pardon”u müteakib safımızı yardı geçti. Hükumetimiz arzu
ettiği vakit çıkarmak üzere Avusturya askerini getirdiği vakit
kaleyi onlara vermiş. Yıkılan bazı mevki’leriyle bütün?
kale bağçesini bugün asker kamilen zabt etmiş bulunuyor.
Adanın en münbit yeri bulunan bu kısm-ı arazi adanın sülüsü
değilse bile herhalde rub’unu buluyor. Buranın istifadesi
kendilerine aiddir. Hatta daha garibi bu kısm-ı arazide vukū’
bulan hadisat-ı hukūkıyye ve cezaiyyeyi de kendileri halletmek
koparırlar. Müdiriyet hayvanların girememesi için nihayet
buraya müntehi yola divar çektirmek mecburiyetinde kalmıştır.
Bu mevki’den bir kısmını ifraz ederek umumi bir park
yapmışlar adada hiç Avusturyalı olmadığı tekmil ahali İslam
bulunduğu halde bu bağçede bulunan “Aviso” serlevhalı bir
cemileler gösterildiği de olur. Ez-cümle sabık kumandan askeri
fuyla Adakale yazdırmış yanına da ayla yıldız yaptırmıştır
ki müdir bey bilhassa bunu bize irae ile memnuniyetini
bildiriyordu. Asker her üç ayda bir tebdil olunur. Müdiriyet
bundan da beyan-ı memnuniyyet eylemektedir.
Adada imparatorun hususi günlerinde ve diğer bir iki
günde Avusturya bayrağı temevvüc etmesine de her nedense
öteden beri alışılmış i’tiraz edilmiyor. Bunu mukabil
bizimkiler de bir şey düşünmüşler: Her Cuma hükumet
dairesine çektikleri Osmanlı sancağından başka bir danesini
de minarede bulunduruyorlar. Güzel bir mukabele değil mi?
Ey Tuna üzerinde mütemevvic ve bulunduğun
mevki’-i dini kadar mukaddes ve ulvi Osmanlı sancağı; seni
bir daha tebcil ederim!
EY ULEMA-YI İSLAMIYYE! HALA MI UYKU?
Ey ulema-yı izam ey hükumet-i İslam! Şeriat-i Garra-i
Mutahhara diyanet-i semha-i mukaddese sizden istimdad
ediyor: A’da-yı Din-i Mübin her taraftan canavarcasına saldırıyor
misyonerler her fırsattan istifade ederek hukūk-ı İslamiyyeye
tecavüz ediyorlar bizim ciğergahımıza kadar hulul
ederek muhadderat-ı İslamiyyenin akaidini ifsad için tedbirler
düşünüyorlar bir çok acuzeler irsal ederek mekteplere
hastahanelere hatta hanelerimize kadar girerek nisvanımızı
götürüp teabbüd ettiriyorlar. Üfürükçülük san’at-ı rezilesi
o kadar şayi’ olmuştur ki: Aktar-ı Mısriyye’nin her tarafını
den Sudanilerden bir takım koca karılar misyonerlerin elinde
alet olarak hanelerimize gelirler nisvanımızı iğfal ederler
akīdelerini bozarlar mugayyebattan ahbar ve emraz-ı mütenevviayı
tedavi edeceklerini ileri sürerek paralarını aldıktan
sonra şuurlarına kadar te’sir ederler.
En belası da bunları tenkīd filan kat’iyyen caiz değil.
Bunların meşayihı ifritleri hep bir olup yekdiğerinden infisali
kabil değilmiş. İ’tiraz da kat’iyyen caiz olmayıp her ne
derlerse hemen tasdik etmek vacibmiş! Şu suretle asabi hastalıklı
olanları büsbütün yoldan çıkarırlar.
Şimdi misyonerler bunların İslam kadınlarına olan derece-i
te’sirini tamamıyle anlamışlar büyük paralar ile o
mel’uneleri İslam ailelerine hanelerine saldırıyorlar ve şu
suretle kadınlarımız vasıtasıyla evladımıza tecavüz ederek
onları iğfal edecekler. Kadınlara diyorlar ki: “Bizim gaybden
haber veren şeytanımız hastalara şifa veren ifritimiz
kiliseye gitmek Meryem’e secde etmek lazımdır…” İşte bu
gibi ta’limat-ı Nasraniyye’den her ne lazım ise söyleyerek
bilahare tedavisine mübaşeret ederler.
Misyonerlerin tecrübeleri neticesi olarak diyanet-i İslamiyye
bu yol imiş. Bu suretle nisvanımızı iğfal edebilirlerse onlar
da evvelden [evlad-ı] müstakbelemizin maderleri olduğu cihetle
gayeye vusul kolaylaşır az zaman büyük muvaffakiyet
te’min olunması melhuz imiş!
Ey ulema-yı kiram! Kendinize veresetü’l-enbiya’ ünvanını
takınmak için herkesten evvel siz ihtimam ederseniz
Şeriat-i Garra-i Mutahhara’nın müdafaası dahi size vacibdir.
Artık bu gaflet bu cehaletten uyanınız bu üfürükçülüğün
hurmeti için fetva ısdar ediniz bunun yegane ilacı budur.
Bu Cenab-ı Vacibü’l-Vücud’a şirktir. Bu gibi bir fetva-yı
şer’i ile bu san’at-ı redieyi men’ ve o fetvayı gazeteler sütununda
ve risale şeklinde neşrediniz avam ve havas kaffesi
okusun görsün. Hükumete resmen tebliğ ederek men’ini
taleb ediniz. Hükumet-i İslamiyyenin vazifesi bu gibi mel’un
ve mel’uneleri men’ etmektir.
Bu suretle Din-i Mübin-i İslam üzerine açılmış muharebeyi
müdafaa etmek size vacibdir. Zannederiz ki hükumet
murad ederse bu şerire kadınları o san’at-ı rezileden men’
etmek için bir çare bulur. Hiç olmazsa; “Herkesin ailece rahatını
o suretle mümkün olmadığı takdirde bunların men’i için ayrıca
hususi kanun vaz’ etmeli behemehal men’ ederek bu
fitne-i azime ve beliyye-i kebirenin önünü her halde almalı
her halde bunun çaresini arayıp bulmak hükumet-i İslamiyyenin
vazifesidir.
MİSYONERLER ÇALIŞMAKLA
Şa’banü’l-muazzam tarihli el-Alem refikımız böyle bir
ünvan ile “kanatır-ı hayriyye”den Ahmed Atyu imzasıyla
gönderilen bir mektubu neşrediyor. Aynen tercüme ediyoruz:
“Bu günlerde misyonerler bütün mevcudiyetleriyle Nasraniyet’i
neşretmek hususunda ellerinden gelen vesailin
her türlüsüne teşebbüs ederek her türlü fedakarlıktan geri
kalmıyorlar her ne lazım ise hepsine teşebbüs ediyorlar:
Mektepler hastahaneler açarak erkek ve kız çocuklarını
meccanen kabul ediyorlar; kitaplar risaleler gazeteler neşrederek
meccanen tevzi’ ediyorlar; tekkeler açarak fukara ve
eytam-ı müslimini iğfal etmek istiyorlar. Bunların hepsinden
esas maksadları Nasraniyet’i tervic olduğunu bilmeyen bir
müslüman yoktur.
Bunların o kadar mesailerine rağmen beri taraftan insanların
hakīkat ve basiret sahibleri muhtelif milletlerin ileri
gelenleri sürü sürü ihtida ederek Din-i Mübin-i İslam’ı kendi
hüsn-i ihtiyarlarıyla kabul ederek müşerref oluyorlar. İşte
size bu ay zarfında Din-i İslam ile müşerref olanların isimlerini
ta’dad edeyim:
Muhammed Bey Ragıb Mina a’yanından Ivaz Beğ Uryan
Beni Süveyf a’yanından Feylesof Muhammed Osman
Efendi İngiliz eşrafından Hazretü’l-vecihü’l-müfekkir Mehdi
Efendi İskenderiye a’yanından Bu zat daima;
diyor.
Ben bu satırları yazarken bir i’lam-ı şer’i okudum. Menuf
Mahkeme-i Şer’iyyesi hakimi huzurunda iki kadın Din-i İslam
biisinde alabildiğine kat’-ı merahıl ediyor. Evet bunda şübhe
yoktur; zira bu din din-i fıtridir.”
Darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının iş’arı üzerine
Harbiye Nezareti’nden Osmanlı Ajansı’na tebliğ edilmiştir:
Temmuz’un yedinci günü ale’s-sabah düşmanın
Mısrata’nın garb istikametine ve cebheye karşı tam
bir fırka kuvvetiyle başladığı harekat-ı taarruziyyesi mücahidinin
mukavemet-i şedidesiyle iki-üç kilometre sonra tevakkufa
uğradığı ve bu sırada sağ ve sol cenahda bulunan
mücahidinin düşmanın Mısrata ile muvasalasını kat’ ve
her taraftan taaruza kıyam eylemeleri üzerine ortada kalan
düşman kuvvetlerinin azim bir perişani içinde muhtelif istikametlere
firara başladıkları ve hurmalıklar içinde ta’kīb
olunarak birçok defa boğaz boğaza cereyan ve gündüz saat
dörde kadar devam eden muharebat ve ta’kībat neticesinde
meydanda külli telefat bırakarak mütebakīsinin canlarını
kurtarabildikleri ve mücahidinin hayli ganaim ve bu miyanda
bir de top esteri elde ettikleri ve işbu muharebede on beş
kadar şehid ile otuz küsur mecruh olduğu ve kuvve-i
ma’neviyyenin fevkalade bulunduğu ma’ruzdur.
§ Ahiren vukū’ bulan Mısrata muharebesinden sonra
hurmalıklar içinde yeniden cesedlerle eşya ve kuyulardan
palaska ve cebehane ihracına devam olunduğu ve ve
’ıncı Alaylar’la Zenci kıtaatından maada Üçüncü Alay’a
aid birçok cesed ve eşya dahi cem’ olunduğu ve bu muharebeye
üç alay ile Zenci taburlarının iştirak ettiği ve bu fırkanın
külli telefat vererek büyük bir perişaniye uğradığı ma’ruzdur.
Osmanlı Ajansı Piemonte
ve Caprera kruvazörleri Hudeyde’nin şimalinde bulunan
beyan ediyor.
Acaba ne için Roma tarikıyla? Böyle bir suale lüzum var
mı? Lord Kitchener kim olmuş bir İngiliz me’muru değil mi?
Elbette başka bir şey değil. Lord Kitchener’ı zihnimizde ne
kadar büyütecek olsak yine bir konsolostur.
Fakat Avrupa gazetelerinden bazıları bu babda başka
türlü mütalaalarda bulunuyorlar. Esasen Lord Kitchener gibi
ümera’-i askeriyyeden olan bir zatın bu suretle konsolosluk
vazifesini deruhde etmesine başka ma’nalar veriyorlar. Lord
Kitchener İtalya ve Trablusgarb muharebesiyle esasen alakadardır.
Mısır’a konsolos ta’yin olunması dahi aynı maksada
mebnidir. Devlet-i Aliyye’nin Mısır askerini Trablus’a
sevketmek fikrine meydan vermemeyi yahud Mısır tarikıyla
Osmanlı askerinin esliha ve mühimmatını geçirmemeyi…
daha konsolosluk vazifesini kabul ederken deruhde etmiş.
Böyle bir vazifeyi ifa ettikten sonra “Roma”ya Lord Kitchener’ın
misafir olmak hakkını haiz olacağı şübhesizdir.
Rusya Hükumeti İran’a her cihetten müdahale
etmeye karar vermiştir. İran’da teşkili mukarrer olan
Kazak Alayı kumandanlığını dahi Rus zabitanı uhdesine tevdi’
etmek üzere İran hükumeti kabul etmiştir. Bunların da
vazifeleri kan dökmek olacaktır.
Herhangi gazeteyi ele alıp da bakacak olursak mutlaka
Fas Tunus mes’eleleri Sultan Abdülaziz ve Abdülhafiz isimleri
göze çarpar.
Bir zamanlar umum Mağribiler Abdülhafiz’a hüsn-i zan
ederek biraderi Abdülaziz aleyhine kıyamını istihsan etmişler
vatan ve milletin selameti uğrunda büyük büyük ümidleri
Abdülhafiz’a tevcih etmişlerdi. Hatta o derecede hüsn-i
zan ederlerdi ki; bu adamda yegane bir emel var ise o da
vatan ve millet-i İslamiyyenin selametine hizmet etmektir.
Kanlar dökülecek canlar feda olunacak vatan ve milletin
haysiyet ve namusunu layıkıyla müdafaa için lazım gelen
esbaba kemal-i ciddiyyetle teşebbüs olunacak zannolunuyordu.
Va esefa ki bu zanların da fasid olduğu çok sürmeyip
tahakkuk etti. Vatanın selameti uğrunda canını feda ederek
bir gün geldi Fransızların kucağına atıldı resmen Fransa
himayesini iltizam denaetini irtikab etti.
Fransızlar da milletine hıyanet eden Abdülhafiz’ı iğfal
ederek nail-i meram olduk zannetmişlerken Sultan Abdülhafiz’ı
elde etmekle memleketini dahi elde ettik zehabına
düşmüşlerken birden bire efkar-ı umumiyyede heyecan
başgösterdi. Umum Marakeş ahalisi silaha sarılarak memleket
ve vatanlarını düşman tasallutundan muhafazaya kıyam
ettiler her beldeye her türlü mihen ve mezahime göğüs
gerekek vatan uğrunda kanlarını canlarını feda etmeye
karar verdiler. Bunun üzerine Fransa hükumeti de anladı
ki Marakeş’e tasallut etmek için yalnız Wilhelm cenablarının
muvafakati ve Mulay Hafiz’ın rızası kafi değilmiş; belki
asıl memleket ve vatanın sahibleri olan milletin rızası lazım
keş’de Fransızlar da aynı haldedir. Ne canlar gitti ne paralar
sarf olundu. Fransızlar nedamet edecek dereceye gelmişler.
Halbuki sonraki pişmanlık faide vermez. Şimdi ızhar-ı acz
etmek de müşkil. Hülasa Arabların kuvve-i ma’neviyyelerini
Fransızlar şimdi anladılar pek büyük müşkilata duçar
olacaklarını tamamıyla keşfettiler. Abdülhafiz’dan başka vatanın
asıl sahibleri olduğunu ayne’l-yakīn müşahede ettiler.
Biz de Mağribi kardeşlerimize yalnız bir kelime tavsiye ederiz:
nass-ı celilini unutmayınız.
Evrak-ı resmiyyeden
tebeyyün ettiğine göre Rusya’nın Grodna vilayetinde
senesinde sarf olunan rakı krotke iki milyon
yüz bin ruble kıymetinde iken senesinde iki milyon beş
yüz bin rubleye çıkmıştır.
Rusya hükumeti şimdiye
kadar hep Rusların cehaletinden istifade etmekte idi. Bu
kere Rus askeri miyanında dahi laf anlar adamlar zuhur
edebileceği ümidi biraz açıldı. Bundan bir ay mukaddem
Rusya Karadeniz Donanması efradı miyanında bir iğtişaş
zuhur ederek taifeler amirale karşı muhalefet etmiş bilahare
efrad-ı bahriyyeden on kişi mahkeme kararıyla kurşuna dizilip
onu kalebend ve yüzlercesi de nefy olunmuştu. Şimdi
de asakir-i berriyye miyanında iğtişaş zuhur ederek yüzlerce
nefer itlaf olunduğu rivayet olunmaktadır.
Temmuz tarihiyle Rangoon’dan Darülhilafe matbuatına çekilen
telgraftır: Rangoon Cem’iyet-i İslamiyyesi Burma Hindistan
tini bu fevkalade müşkil zamandaki adem-i ittihadı büyük
bir zucret-i kalbiyye ile telakkī ediyor ve Devlet-i Osmaniyye
eylemeye da’vet eyler. Aynı zamanda bu uğurda sarf-ı nüfuz
etmesini Amiral … burada isim okunamamıştır’dan rica
eder.
Kalküta’da münteşir Hablü’l-Metin refikımızda okunduğuna
göre Hindistan’ın Lucknow beldesinde ictima’
e­
den Nedve-i İslamiyye Rusya’nın Meşhed-i Şerif’de yaptığı
tecavüzatı nazar-ı i’tibara alarak ber-vech-i ati mukarreratı
Rusya’nın Meşhed-i Şerif’de olan askerini geri çektirmek
Rusya askeri tarafından tahrib olunan mesacidin
ta’miri için hükumet-i mezkureye ihbar
Rebiul-ahir’in onbeşinci gününü Rus mezalimi hatıra-i
müellimesi olmak üzere bir yevm-i matem ittihaz ederek
müslümanlara o güne mahsus bir elbise ta’yini.. Bu mukarreratın
HADIS-İ ŞERIF
Bu hadis-i şerif ecille-i ruvat-ı ashabdan Ebu Hureyre
radıyallahü anhdan mervi olan Sahih-i Müslim hadislerindendir.
Mü’minlerin tabibü’l-kulubu olan Hazret-i Resul-i
Ekrem sallallahü aleyhi ve sellem Efendimiz bize buyuruyor
ki: “Nefsimi yed-i kudretinde tutan Zat-ı Ecell ü A’la’ya
kasem ederim ki siz iman etmedikçe cennete giremezsiniz.
Birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olmazsınız. Size bir şey
göstereyim mi ki siz onu yapınca sevişesiniz? Kendi aranızda
selamı ifşa ediniz.”
Bir bu hadis-i şerifi okuyorum bir de bu asırda yaşayan
müslümanların haline bakıyorum da ruh-ı İslam’dan
ne kadar uzaklaştığımıza hayretler ediyorum. Tealim-i nebeviyyenin
füyuz-ı necat-bahşasından kalblere isale-i hayat-ı
cavidani eden evamir-i nebeviyyeden bu kadar gafil olmasaydık
ruh-ı İslam’dan bu kadar bi-haber davranmasaydık
şübhesiz bugün mezelletin bu derekesine düşmezdik. İslam’ın
mecd-i sabıkı kılıçla kuvvetle hasıl olmuş diye vehm
edenlere karşı bu ve emsali evamir ve nevahi-i nebeviyyeden
daha parlak daha mukni’ burhan mı olur? Bir zamanlar
her müslümanın üssü’l-esas-ı akayidi iken bugün –hezaran
teessüfle söylüyorum– habaya-yı hakayık zümresine dahil
olan bu gibi desatir-i hikmet hangi kavmin mülk-i yemini
olur da kişver-i saadeti fethetmekte müşkilat çeker? Hangi
bahtiyar millet sevişmek düsturunu havass u avamına telkīn
eder de yine zeval ü izmihlal girivesine düşer?
Biz müslümanlar bugün
ayet-i kerimesini
münasebet düşsün düşmesin tilavet ediyoruz da
yine yekdiğerimizde gördüğümüz en ehemmiyetsiz taksiratı
tifade ederek birbirimizi tahkīr ve tezlil etmekle dem-güzar
oluyoruz. Teavün ve tenasur yerine birbirimize hasım olmayı
herbirimiz diğerinin hizlanına karşı la-kayd kalmayı
tehabb ü tevadd yerine de buğz nefret yarışına çıkmayı ikame
etmişiz. Hadi-i A’zam’ımızın Mukteda-yı Mükerrem’imizin
sözleri ise meydanda. Buna muttali’ olan zamane
müslümanlarının yüzlerini humret-i hacalet istila etmez mi?
Yüzlerce milyonlara baliğ olan ehl-i İslam’ın her yerde zelil
olması her iklimde ecanibin ayakları altında hakīr düşmesi
dini unutmaktan Peygamber-i Zi-şan’ın evamirine adem-i
Hepimiz; “Müslümanız” diyoruz. Da’va-yı imanda sadık
meş’ale-i hidayet gözümüzün önünde duruyor; birbirimizi
sevelim. Birbirimizi sevmek için evvel be-evvel tanışalım.
Her yerde müslümanlar ne halde imiş öğrenelim. Bir müslüman
bir müslümana rast geldiği vakit selamullahı diriğ etmeyelim
bir “es-selamü aleyküm” demeye üşenmeyelim.
Muhbir-i Sadık bu kelime-i tayyibenin iksir-i muhabbet
deva-yı acil-i salah u saadet olduğunu işte bize bildiriyor.
Ne garib körlüktür ki bugün “es-selamü aleyküm” gibi
muhatabımız hakkında selamet-i dareyni temenni ma’nasını
mutazammın olan bir kelime-i tayyibeyi ca-nişin-i ihtiram
olanlardan esirgiyoruz da ona bir inhina-yı teabbüd ikamesinden
sıkılmıyoruz! Ne acib bir dalalettir ki lafz-ı selam ile
yanımıza giren bir müslimi –tahkīr olundum zannıyla– bir
nazra-i işmi’zaz ile karşılıyoruz! Adab-ı İslamiyye o derecede
giriftar-ı gurbet olmuştur ki muhatabımız gücenmesin diye
selamullahı çok kere terkediyoruz da kalbini bir “bonjour”
veya “bonsoir” ile tatyib etmeyi evla görüyoruz! Cehalet
o kadar teammüm etmiştir ki selam veren kimseye karşı
redd-i selam farizasını icra “es-selamü aleyküm” diyerek
mukabele etmeyi bile aklımıza getiremiyoruz. Bizi bu çıkmaz
yollara sevkeden şey hep hüsn-i idareden mahrum bir
sevda-yı temeddün ile ihtiyar ettiğimiz taklid-i bi-ma’nadır.
Sahib ve Müdir-i Mes’ul: H. Eşref Edib
Anlayamıyorum; biz mukallid olacak olduktan sonra
celalet-i kadrine mü’min ve mülhid bütün akvam-ı cihan
şehadet eden bir Nebiyy-i Zi-şan’a neden taklid etmeyelim?
O Resul-i Mükerrem’e ki kemal-i tevazuundan hakīr ve
celil tanısın tanımasın her kime rast gelse selam verirdi ve
ümmetine de böyle emrederdi. Zira ifşa-yı selam esbab-ı ülfetin
başlangıcıdır isticlab-ı meveddetin miftahıdır. Zira lafz-ı
selam şeair-i İslamiyyedendir. Bu lafz-ı mübarek yalnız ehl-i
müslümanlar yekdiğerini tanır. Bir de lafz-ı selamın müeddası
bizatihi buğz u adavete fesad-ı zatü’l-beyne mani’dir.
Zira bir insan sevmediği bozuştuğu kimsenin saadet-mend
olmasını istemeyeceğinden bu dua-yı mübarekle muhatabı
–eğer ağzından çıkanı kulağı işitir makūleden ise– içindeki
hıkd u buğza bedel muhabbet doğar. Müslüman kardeşi için
olur.
SÜLEYMANIYE KÜRSÜSÜNDE
Hiç sıkılmaz mısınız Hazret-i Peygamber’den
Ki uzaklardaki bir mü’mini incitse diken
Kalb-i pakinde duyarmış o musibetten acı?
Sizden elbette olur ruh-i Nebi da’vacı.
Ey cemaat uyanın! Yoksa hemen gün batacak.
Uyanın! Korkuyorum: Leyl-i nedamet çatacak.
Ne vapurlarla trenler sizi bidar etti;
Ne de toplar bu derin uykuya bir kar etti!
Sizi kim kaldıracak suru mu İsrafil’in?
Etmeyin... Memleketin hali fenalaştı... Gelin!
Gelin Allah için olsun ki zaman buhranlı;
Perdenin arkası –Mevla bilir amma– kanlı!
Siz ki son lem’a-i ümmidisiniz İslam’ın
Dayanın gayzına artık medeni akvamın!
Şimdilik sulha sebep ordunuzun kuvvetidir;
Bir de vaz’iyyet-i mülkiyyenizin kıymetidir.
Bu tezebzüble o kuvvet de fakat sarsılacak...
Çünkü isyanları bastırmaya me’mur ancak!
Ordu madam ki efradını milletten alır;
Milletin keşmekeşinden nasıl azade kalır?
Öyledir memleketin hali düzelmezse eğer
Kışlalar evlere asker de ahaliye döner!
Durmasın sonra kazan kaldıradursun ordu...
Düşmanın safları çiğner bu mukaddes yurdu!
Enbiya yurdu bu toprak; şüheda burcu bu yer;
Bir yıkık türbesinin üstüne Mevla titrer!
Dışı baştanbaşa bir nesl-i kerimin yadı;
Öyle meşbu’-i şehadet ki bu öksüz toprak:
Fışkıran otları bir sıksa adam kan çıkacak!
Böyle bir yurdu elinden çıkaran nesl-i sefil
Yerin üstünde muhakkar yerin altında rezil!
Hem vatan gitti mi yoktur size bir başka vatan;
Çünkü mirasyedi sail kovulur her kapıdan!
Göçebeyken koca bir devlete kurmuş bünyad...
Çerge halinde mi görsün sizi kalkıp ecdad?
“Çerge halinde...” dedim... Korkarım ondan da tebah:
Saltanat devrilecek olsa iyazen-billah
Öyle iğrenç olacak akıbetin manzarası
Ki tasavvur bile vicdanlar için yüz karası!
Azıcık bilmek için kadrini istiklalin
Bakınız çehre-i meş’umuna izmihlalin:
Yarılıp sanki zemin uğrayıvermiş yer yer
Bin sefil ordu ki efradı bütün aileler.
Hepsi aç bir paralar yok kadın erkek çıplak;
Sokağın ortası ev kaldırımın sırtı yatak!
Geziyor çiğneyerek bunları yüzlerce köpek;
Satılık cevher-i namus arıyor: Kar edecek!
Sen işin yoksa namaz kılmak için mescid ara...
Kimi cami’lerin artık kocaman bir opera;
Kiminin göğsüne haç boynuna takmışlar çan;
Kimi olmuş balo vermek için a’la meydan!
Vuruyor bando şu karşımda duran minberde;
O sizin secdeye baş koyduğunuz mermerde
Dişi erkek bir alay boklu ayak dans ediyor...
Avlu baştan başa binlerce dilenciyle dolu:
Eski sahipleri mülkün kapamışlar da yolu
El açıp yalvarıyorlar yeni sahiplerine
Bu sizin ağlamanız benzedi bir digerine:
Endülüs tacı elinden alınan bahtı kara
Savuşurken o güzel mülkü verip ağyara
Tırmanır bir kayanın sırtına etrafa bakar.
Bırakıp çıktığı cennet gibi zümrüt ovalar
Başlar ağlatmaya biçareyi hüngür hüngür!
Karşıdan valide sultan bunu pek haklı görür
Der ki: “Çarpışmadın erkek gibi düşmanlarla...
Şimdi hiç yoksa kadınlar gibi olsun ağla!”
TA’LIM VE TERBIYEDE ÜSSÜ’L-ESAS
Avrupa ulum-ı ictimaiyye mütehassıslarının eserlerine
kamusü’l-ulumlarına bakılırsa avamil-i ictimaiyye ve müessirat-ı
milliyye olmak üzere vahdet-i ırk vahdet-i lisan ve
mekan ve –esaslanmış kadim bir– iştirak-i menafi’ terkibleri
görülür.
Şimdi bu müessiratı –umumi bir nazarla– hey’et-i ictimaiyye-i
vahdet-i lisan ve mekan ne de öyle –esaslanmış kadim bir–
lümanların amil-i cem’iyyeti ve nazım-ı milliyyeti olmaktan
pek uzak bulunduğuna bila-tereddüd hükmedebiliriz.
O halde bizim düstur-ı ictimai ve millimiz nedir? Şübhesiz
hepsinin fevkınde sehhar bir amil-i cem’iyyet füsunkar bir
müessir-i milliyyet bir nazım-ı hayat-ı medeniyyettir.
Evet bizim mürebbi-i fikr ü vicdanımız nazım-ı cem’iyyetimiz
ruh-ı vahdetimiz cazibe-i ittihadımız mazimiz halimiz
ebedi hayat-ı istikbalimiz odur.
Bakınız aksa-yı Şark’tan münteha-yı Garb’a kadar Çin’­
de Sumatra Cezayir-i Müctemiası’nda Hindistan’da Türkistan’da
Arabistan’da Acemistan’da Asya-yı Suğra’da
Av­
rupa’da Afrika’da binlerce ırkları lisanları –tevhide tenezzül
etmeksizin– nasıl agūş-ı vefa-penahına almış! Nasıl
ruhen yekpare bir kitle-i ma’neviyye-i tevhid vücuda getirmiş!
Hepsinin Allah’ı bir Peygamber’i bir Kitab’ı bir Kıblegah’ı
bir. İnsanlara –İslamiyet’ten başka– bu derece hürriyet-i
vicdan serbesti-i hayat veren bir din bir kanun bir
amil-i cem’iyyet bir müessir-i milliyyet varsa gösterilsin!
Trablusgarb’da Arabları Türkleri Kürdleri Çerkesleri
Arnavudları Boşnakları ilh. el ele verdirir vicdanlarını
ruhlarını mezc ederek müdhiş bir düşmana karşı –istihkar-ı
hayat istihfaf-ı mevt ettirerek– saldırır. Fikdan-ı vesaitla beraber
la-yenkatı’ şanlı bir silsile-i muzafferiyyet içinde yaşatır
ve bütün cihan-ı insaniyyeti velehlere hayretlere düşürür.
Ta aksa-yı Şark’tan Çin’in köhne surları üzerinden elli
milyonluk bir kitle-i tevhidin kalbini coşturur.
Çin ehl-i İslam’ının kalbi Osmanlı müslümanlarındadır.
Zümre-i tevhidi gulgule-i ittihadıyla ufuklarımızı
sarstırır kalblerimizi sürur ve heyecanlar içinde gaşy
ettirir.
Nerede vahdet-i ırk vahdet-i lisan ve mekan? Hani ya
emel.
Nazar-ı idrak ve irfanları maddiyat ve tabiiyyat içinde
boğulup kalmış olan Avrupa filozofları bu ma-fevka’t-tabia
bu ruhi ve lahuti amil-i cem’iyyete bu füsunkar müessir-i
milliyyete bir türlü akıl erdiremezler şaşıp da kalırlarsa yeri
vardır!
“Bir öyle Melik’e ey esiran!
Hürriyetim olmasın mı kurban?”
Madem ki hey’et-i ictimaiyyemizin ruh-ı milliyyeti İslamiyet’tir
evlad terbiye ve ta’liminde üssü’l-esas olan ancak ve
ancak odur.
Hayatımızı cem’iyet-i İslamiyyeye medyun değil miyiz?
O sayede yaşamıyor muyuz? Evladlarımız da o muhterem
cem’iyetindir. Çünkü onlar varis-i hayatımız hayat-ı diniyye
ve milliyyemizdir. Onlar müstakbel cem’iyet-i İslamiyyedir.
Terbiye-i evlad emr-i mühimminde her mü’min için ittihazı
farz-ı ayn olan üssü’l-esas:
“ Ey mü’minler! Hitab-ı ulvi –hazır gaib– kıyamete
kadar bütün ehl-i imana şamildir. Evladlarınızı üç
haslet-i celile üssü’l-esası üzerine te’dib ve terbiye ediniz.
Birincisi Nebiyy-i Zi-şanınız’a alehissalatü vesselam muhabbet
evladdan ziyade sevmek.” Düşününüz ki Allah;
“ Sultan-ı Kişver-i Nübüvvet ve Risalet
hakīkī mü’minlere öz canlarından daha kıymetli daha sevgilidir.
Uğrunda feda-yı hayatta zerre kadar bile tereddüd
etmezler. Ve bunu kendileri için en ulvi bir şeref en büyük
bir bahtiyarlık bilirler.” Sure-i Celile-i Ahzab buyuruyor.
Bu muhabbete ihtiyac bende değil sizdedir. O muhabbet
hayat-ı cem’iyyetinizin –tevhid-i ilahiden sonra– en
metin en la-yetezelzel istinadgahıdır.
“ Sevgili Resulüm! Onlara söyle: Sizi sebilü’r-reşad-ı
tevhide irşadıma mukabil hiçbir ecr ü mükafat
bumdur. Çünkü emr-i ilahi mukteza-yı münifidir.” ferman-ı
Samedanisi’ni der-hatır ediniz.
Üçüncüsü Kur’an-ı Kerim ’i güzelce okumak ve –mümkün
olduğu kadar– hıfzına çalışmak. Çünkü sizin habl-i
metin-i i’tisam ve ittihadınızdır. Sizin faslü’l-hitab-ı nizaınız
odur. O size –vasıta-i risaletimle– Allah’ın emanet-i kübrasıdır
kanun-ı len-yetegayyeridir. Cami’-i Sağīr
“ Çocuğa yedinci
yaşında namaz kılmayı öğretiniz! Zinhar haline bırakmayınız!
Hatta –icab ederse– kulağını çekiniz! Tokatlayınız!” Namaz
dinin direğidir. Hayat-ı cem’iyyetinizin esasıdır. Çünkü
en müessir vasıta-i ictima’dır. Uhuvvet-i ictimaiyyeniz diniyye
ve milliyyeniz bütün saadetiniz ancak namazla kaimdir.
Keza Cami’-i Sağīr

----
HIFZUSSIHHAYA DAIR
----

Hıfzussıhha ancak son senelerde pek ziyade mazhar-ı terakkī
olmuş bir fendir. Birçok müdhiş hastalıkların esbab-ı
zuhur ve intişarına dair vukū’ bulan keşfiyat-ı ahire hıfzussıhha
kavaidinin lüzum ve ehemmiyetini bir kat daha artırmıştır.
Sıhhatinin muhtel olmamasını istemeyecek bir kimse tasavvur
edilemez. Cihanda sıhhat kadar bir ni’met zindegi
kadar bir saadet olabilir mi? Fakat hasta olmamayı istediğimiz
halde sıhhatin muhafazası için iktiza eden tedabirin
tatbikında şayan-ı hayret tekasül gösteriyoruz. Hatta bu
husustaki lakaydi hayatı tehlikeye düşürecek kadar korkunç
netayic tevlid ettiği halde yine i’tiyadat-ı muzırradan kendimizi
kurtaramıyoruz.
Bu husustaki lakaydi kısmen cehaletten kısmen de ha­
yat-ı muntazama ile adem-i i’tilaftan ileri gelmekte olduğu
şübhesizdir.
Sıhhatin kıymetini takdir ederek muhafazasına ne yolda
çalışmak icab edeceğini anlamak için hayatımızın gayr-i
mer’i ve pek müdhiş düşman orduları tarafından ne suretle
tehdid edildiklerini öğrenmek iktiza eder.
Muhafaza-i sıhhat hususunda gösterilecek lakaydinin ne
kadar vahim netayic tevlid edeceğini bir kanaat-i tamme ile
takdir etmek lazım gelir.
müdhişeye karşı bedenimizi ne suretle vikaye edeceğimizi
bize öğretecektir.
Hıfzussıhha fenninin ehemmiyeti cidden takdir edilen
memleketlerde kavanin-i sıhhiyyeye riayet sayesinde her
sene nüfusca vukū’ bulan telefat mikdarının bi’n-nisbe tenakus
ettiği müzmin ve sari hastalıkların mümkün mertebe
önü alındığı istatistiklerle sabit olmuş bir hakīkattir.
sıyla nakilleri sokakların genişlettirilerek havadar ve temiz
bir hale getirilmesi mikrop yuvası olan eski viranelerin ortadan
kaldırılması su birikintilerinin bataklıkların kurutulması
çarşı ve pazarların tanzifatına riayet edilmesi emraz-ı sariyyeye
karşı tathir ve ta’kīm usullerinin muntazaman tatbiki
sayesinde Avrupa’nın vaktiyle birçok sari hastalıkların menba’-ı
olanların adedi günden güne azalmakta olduğu belediyelerin
neşrettikleri cedvellere müracaatla pek güzel anlaşılabilir.
Hükumetlerin mesaisine her sınıf efrad-ı millet tarafından
sunda herkes kendine teveccüh eden vezaifi hakkıyla ifaya
çalışırsa hasıl olacak netice bit-tabi’ daha ziyade parlak ve
daha ziyade mucib-i memnuniyyet olur.
Kolera veba… gibi emraz-ı sariyyenin Garb’dan ziyade
Şark’ta Avrupa’dan çok Asya’da tahribat ika’ etmesi
Garblıların hıfzussıhha kavaninine fart-ı riayetlerinden ve
Şarklıların ise bilakis bu hususta büsbütün atıl ve bi-kayd
kalmalarından başka bir şeye haml edilemez.
Tedabir-i sıhhıyyeye i’tina edebilmek için zengin olmaya
lüzum yoktur. Kavaid-i sıhhıyyenin tatbiki her zaman para
sarfına ihtiyac göstermez.
hükm-i celilinin
etmek daima muayyen zamanlarda yemek yemek
beden idmanlarına devam etmek saf ve ceyyid hava teneffüsüne
çalışmak pislikten nefret etmek nezafete i’tina
göstermek gibi şeyler pek de para sarfına ihtiyac göstermez
zannederim.
Maamafih bilahare hastalığın müdhiş pençesi altında
kıvranarak avuç dolusu doktor ve ecza parası te’diyesine
mecbur kalmaktan ise bahşayiş-i Rabbani olan
sıhhatin muhafazasına i’tina göstermek bu uğurda az-çok
masraftan çekinmemek daha ma’kūl bir hareket olmaz mı?
Bir tarlaya atılan tohumlardan bazılarının pek güzel neşv
ü nema buldukları halde diğer bazılarının filiz vermeden çürüyüp
mahvoldukları herkesin bildiği bir şeydir. Keyfiyet-i
zer’de hiçbir fark olmadığı halde tohumlardan bazılarının
mahvolmuş olmasından veyahud arazinin o kısımları tohumun
Beden de hastalık tohumlarına karşı aynıyle böyle bir
tarlaya müşabihdir. Aynı şerait dahilinde ve aynı muhit içinde
bulunan iki şahıstan birisi bir hastalığa duçar olduğu halde
diğerinin sıhhatine asla halel tari olmadığı ekseriya müşahede
olunan ahvaldendir. Mesela yağmura tutularak iyice
romatizma gibi bir hastalığa yakalandığı halde arkadaşına
asla bir şey olmaz. Birinci şahıs hastalığın merhametsiz ıztırabatı
altında kıvranır dururken ikincisi sapasağlam gezer
dolaşır. Aynı bir şehirde yaşayan insanlardan bazıları havayı
suyu sokakları meskenleri… istila etmiş olan uzviyat-ı
hurde-biniyyenin mikrop denilen düşmanların te’siratıyla
ağır ve tehlikeli hastalıklara uğradıkları halde diğer büyük
bir kısmının bu gayr-i mer’i düşman alaylarının istilasından
masun kaldıklarını biliyoruz.
Hatta aynı bir hastalık eşhasa nazaran vahametçe muhtelif
tezahürat gösteriyor. Aynı maraza duçar olan iki şahıstan
biri hastalığı ehemmiyetsizce geçirebildiği halde diğeri
tehlikeli safhalara ma’ruz kalıyor.
Acaba niçin? Bazı kimselerin bedeni tehlikeli hastalıklara
neden daha ziyade müstaid bulunuyor? Bu isti’dad-ı marazi
neden neş’et ediyor?
Hastalıklara karşı vücudu techiz ve takviye etmek mümkün
müdür? Bütün bu suallere hıfzussıhha pek sade bir cevap
veriyor: Her şahıs kendi i’tiyadatı kendi tarz-ı hayatıyla
bedenini bir takım hastalıkların zuhur ve inkişafına müstaid
bir hale getirir. Yine bu sebebden aynı bir hastalığa bir şahıs
daha kolay yakalanabilir. Maraz bu şahsın bedeninde daha
çabuk devre-i vahamete girer. Çünkü bu şahsın tarz-ı hayatı
vücudunu zaif düşürmüş hastalığın istilasına mukavemet
edemeyecek bir hale getirmiştir.
Uzun müddet mülevves ve mahsur bir hava teneffüs etmek
bedeni temrinlerden idmanlardan mahrum bırakmak
vücudun muhtac olduğu gıdayı verememek fena bir surette
tegaddi etmek iş ü işrete fart-ı sefahete mübtela olmak gibi
ahval bedeni hastalıklara müstaid bir hale getirecek başlıca
sebeblerdir.
Halbuki hıfzussıhha kavaidine riayet edilerek echize-i
bedeniyye takviye deveran-ı dem teneffüs hareket ve
hazm gibi ef’al-i hayatiyyenin suret-i muntazamada devamları
te’min edilirse beden hastalıklara karşı akīm ve gayr-i
müsaid bir hale getirilmiş olur.
Beşeriyeti tahrib eden hastalıklardan bir çoğunun sebebi
bugün tamamıyle anlaşılabilmiştir. Fena ve mülevves sular
ğu kat’iyyen ma’lum bir keyfiyettir.
Durgun sular veya bataklıklar civarında yaşayan insanların
ekseriya humma-yı munkatıaya uğradıklarına herkes
dikkat edebilir.
Terli terli soğuk su içilecek olursa ekseriya mühlik bir
konjestiyona uğranıldığını avam-ı nas bile anlamıştır. Tafsilat-ı
ma’ruza gösteriyor ki bir takım tedabir-i ihtiyatıyyeye
fart-ı riayet sayesinde hastalıkların istilasına karşı vücudumuzu
mümkün mertebe muhafaza ve takviye etmek taht-ı
talığının önü alındığını biliyoruz.
Nezafete riayet göstermek elbiseleri me’kulat ve meşrubatı
temiz tutmak haneleri havadar ve güneşe ma’ruz bir
halde inşa etmek şehirlerin sokaklarını genişletmek çarşı ve
pazarları daima tathir etmek sayesinde veba ve kolera gibi
sari hastalıkların müdhiş afetlerin daire-i tahribatı pek ziyade
küçüldüğü istatistiklere müracaat etmeye bile lüzum göstermeyecek
kadar aşikar bir keyfiyettir. Bedeni hastalıklara
karşı mücehhez ve mukavemetli bir hale getirecek tedabirin
tatbikıyla vazife bitmiş olmaz. Herşeyden evvel ruh ve bedeni
tekamül ettirmek hayattan mümkün olduğu kadar çok
Hıfzussıhha ruh ve bedeni tekamül ettirecek emraz-ı
müdhişeye karşı lazım gelen tedabiri öğretecek bir fendir.
Bu fennin ahkam-ı vesayası o kadar karışık değildir. Fakat
bu sade ahkamın tatbikinde gösterilecek terahi ve tekasül
vahim neticeler verir. Çünkü akciğerler kalb ev’iye-i demeviyye
cild izam adalat a’sab havas ve dimağ gibi a’za-yı
bedenin tekamülü muhafaza-i sıhhati ahkam-ı mezkurenin
suret-i muntazama ve daimede tatbikine vabestedir.

----
AFGANISTAN
----

Altıncı Fasıl
Bedahşan’a Vürudum Esnasındaki Vekayi’
sene
Hoçend’de üç gün daha oturduktan sonra Oratepe’ye
müteveccihen yola çıktık. Hin-i hareketimizde bir adama
dört bin rupiye verip Mir Cihandar Şah’ın Hokand’da
bulunan oğullarına gönderdim ve;
– Ben Oratepe’ye gidiyorum. Siz haber-i ahire kadar
Hokand’da oturun diye haber yolladım.
Erbab-ı mütalaa tahattur eder ki; Mir Cihandar Şah
kayınpederim olup Şir Ali Han tarafından ihrac edilmiş ve
şimdi kendilerine para yolladığım oğulları tarafından katlolunmuştu.
Ruslar bu peder katillerini tutup habsetmişler ve
benim tavassutum üzerine üç yıl sonra mahbesten salıvermişlerdi.
Hareketimizin akşamı Timab’a vasıl olduk. Yollar
çamur hava bozuk idi. Timab’da kimseyi tanımadığım için
bir dükkancıya müracaatla;
– İslam rüesasından biriyim; beni kabul edin dedim.
Kemal-i şefkatle kabul ve ikişer ikişer bizi evlerine misafir ettiler.
Gece toplanıp epeyce dertleştik. Sabahleyin –yol azığı
olmak üzere– ekmek ve nevale getirip verdiler.
hil olduk. Oradaki Hindular beni kendi kervansaraylarına
da’vet ettiler. Sair tacirler de bu teklifte bulundular. Hiçbirini
kırmamak için arkadaşlarımdan bazılarını bunların kervansaraylarına
gönderdim. Kendim de tanıdığım bir tacirin
–da’vet ve ısrarı üzerine– evine gitmeye mecbur oldum.
Burada amca-zadelerime bir mektup yazıp; “Belh’e gidin;
Taşkend’deki ta’limatım mucebince hareket edin” dedim.
On iki gün Oratepe’de ikamet ve bazı hil’at ile levazım-ı
saire iştira ederek Oçi Geçidi’ne müteveccihen yola çıktım.
Yolumuz bir dağdan geçiyordu ki Semerkand’dan gelenler
mutlaka buradan geçmeye mecbur bulunuyordu. Halbuki
geçit o esnada kardan kapalı idi. Tefrik ettiği dağ ise
uzaktan büyük bir yumurta gibi bembeyaz duruyordu. Ben
bu geçitten geçip Bedahşan’a gidecektim.
Geçit başına gelince ne kadar dik ve sa’bu’l-mürur olduğunu
görmekle beraber mütevekkilen alallah tırmanmaya
rüzgar esmeye soğuk fevkalade surette artmaya kar ise
dizlerimize kadar çıkmaya başladı. Atlarımızı önümüze katıp
kuyruklarından tutarak ilerliyorduk. Bir fersah kadar mesafe
kat’ etmiştik ki arkadaşlarım soğuğun şiddetinden muztar
kaldılar. Kendilerini tesliye ettim. Fakat birkaç danesi kar üstüne
düşünce müezzine ezan okumasını söyledim.
Yedi defa ezan okunmuştu ki rüzgar durdu soğuk şiddeti
de kesildi. İ’tikadımız saf olduğu için Cenab-ı Hak şu
suretle bize necat verdi.
Atımın kuyruğundan tuttuğum halde ilerliyor ve omuzlarım
yerinden çıkıyor sanıyordum. Yüz nefer arkadaşımızdan
ancak on kişi ile ben zirve-i cebele vasıl olabildik.
O kadar kuvvetten düşmüştüm ki ayaklarım yürüyemiyordu.
Kar üzerine oturup sürüne sürüne aşağıya inmeye
başladım. Arkadaşlardan beşi önümde gidiyordu.
Dağın öbür tarafına indiğimde ora ahalisinden üç yüz
kadarının odunlar ile hazır bulunduklarını gördüm. Hemen
ateş yaktırıp ısındım. Bizi evlerine götürüp misafir ettiler ve
kadaşlarımı getirdiler. Güneş doğarken kal’aya vasıl olduk.
O derece hasta idim ki beni attan indirip yatağa yatırdılar.
Gurub-ı şemse kadar uyumuşum. Uyandığım vakit her tarafım
ağrıyordu. Güç ile kımıldanabiliyordum.
Kal’a ahalisinden beherine bir ve reislerinden her birine
de beş aded eşrefi verip gönüllerini aldım.
On gün bu kal’ada oturup istirahat ettik. Bütün arkadaşlarım
da kesb-i afiyyet eyledi. Ba’dehu buradan Hisar’a gitmek
mümkün olup olmadığını sordum. “Yol üzerinde dört
büyük dağ vardır.” dediler. Binaenaleyh Semerkand tarafından
gitmeye karar verdim. Çünkü o yolda Telkar isminde
yalnız bir dağ vardı. Fakat sa’bu’l-mürur on noktadan geçmek
lazım geliyordu.
Hele Cennet denilen nokta hakkında; “Sırat Köprüsü gibidir
ki üzerinden ka’r-ı Cehennem’e düşmek muhtemeldir.
Cehennem’de ateş bu Cennet’te ise kar ve buz olmaktan
başka fark yoktur” deniliyordu.
Ne ise birçok zahmet ve meşakkat çekerek bu noktalardan
geçtik. İki gece Pençkend kal’alarında istirahati müteakıb
Karadaş ve Mağyan’a gidip iki gün oturduk.
Vaktiyle alem-i ma’nada Hace Ubeydullah-ı Ahrar hazretlerini
görmüş ve “Muazzez evladım! Türbemdeki büyük
sancağı alıp Afganistan’a gittiğin vakit beraber götür. Sana
feth u nusret hasıl olacaktır” emrini telakkī etmişim ve bu
emir üzerine türbedeki sancağı yanıma almıştım.
Burada iki koyun kurban ederek fukaraya dağıttıktan
sonra sancağı açıp Şehr-i Sebz’e müteveccihen yola çıktım
ve Cevz namındaki kal’aya vasıl oldum. Kal’anın hakimi
beni istikbal ve kabul etmedi. Çünkü Buhara emiri “Abdurrahman
Han Rusya hükumeti nezdinden firar etmiştir. Onu
kabul ve kimsenin kendisine erzak satmasına müsaade etmeyin”
mealinde bir emirname göndermişti.
Zavallı hakim “Benim gavur padişahımın yani Buhara
emirinin verdiği emir mucebince sizden tebaüde mecburum”
diye haber yolladı.
– Merak etmeyin. Cenab-ı Hudavendigar bize nasır ve
mededkardır cevabını verdim.
Kal’a ahalisi yanımıza sokulmadıkları gibi bizi de
yanlarına uğratmıyorlardı. Mescidi menzil ittihaz ederek arkadaşlarıma;
– Nehir kenarındaki karı süpürüp atları oraya bağlayın
dedim ve ba’dehu mescidin damına çıkıp;
– Ey ahali! Eğer hüsn-i rızanızla bize erzak satarsanız
memnun olurum. Aksi takdirde cebren almaya mecbur olacağım
Bunun için mukateleye de hazırım. Madem ki her
riş edersek daha iyi olur diye seslendikten sonra rufekaya
kal’aya hücum emrini verdim.
Ahali bunu görünce ellerinde Kur’an-ı Kerim olduğu
halde çıkıp rica ve niyaza başladılar ve;
– Biz ceddiniz Emir Dost Muhammed Han-ı merhumun
hayr-hahanındanız. Onun hafidine de hizmet etmek ister
bize lüzumu olan şeyleri getirip sattılar.
Tahirü’l-Mevlevi
MEV’IZA
Müslüman kardeşler!
Cenab-ı Hak bu ayet-i kerimesinde bizlere hitaben buyuruyor
ki: “Ey benim mü’min kullarım! Sizler Allah’ın
Peygamber’inin size hayat verecek sizi dünya ve ahirette
saadete erdirecek olan da’vetlerine icabet ediniz! Yaşamak
mevcudiyet-i milliyyenizi ilelebed muhafaza etmek bütün
milletler fevkınde bir hayat geçirmek isterseniz –yaşamak
kanundan çizmiş olduğu tarik-ı müstakīmden ayrılmayın!
Eğer o kanundan inhiraf ederseniz mutlaka mevte mahkumsunuz!...”
Bize hayat verecek bizi saadet-i ebediyyeye erdirecek
olan şeyler neden ibaret olduğunu söylemezden mukaddem
bir kere halimizi tedkīk ve neticede zuhur edecek olan maraza
göre ilac tertib etmek lazımdır.
Müslüman kardeşlerim;
Eğer bugünkü müslümanların halini geçirmekte oldukları
felaketli dakīkaları tedkīk edecek olursak göreceğiz ki:
Bugünkü müslümanların hal-i esef-iştimali müslümanların
bidayeten bulundukları mahuf müdhiş hale pek ziyade
benziyor.
Çünkü
hadis-i şerifi muktezasınca
cede zaif idiyse şimdi de aynı kisveyi iktisab eylemiştir İslamlar
her yerde zillet ü meskenet içinde her yerde mağdur
mazlum hukūk-ı meşruaları ayaklar altında pa-mal oluyor.
Herhangi memlekette bulunan müslümanların haline atf-ı
nazar edecek olursak müşahede edeceğimiz hallere karşı
hüngür hüngür ağlamamak kabil değildir.
Fakat İslam’ın bulunduğu mevki’ ne kadar elim olursa
olsun biz yine me’yus olmayacağız; zira ye’s insanları
ataletten başka bir şeye sevketmez! Allah buyuruyor ki:
Bu kadar va’d-i ilahiye karşı istikbalden
ümidimizi kesip de ellerimizi göğsümüze koyarak; “Ne yapalım
kader böyle imiş” diye miskin miskin durmak Allah’ın
rahmetinden ümid kesmekten başka nedir?
Bazı kimseler görüyoruz ki;
hadis-i şerifiyle
binaenaleyh İslam’ın terakkīsi için çalışmak beyhudedir..”
diyorlar. Acaba bu doğru mu? Hayır; böyle söylemek azim
cinayettir Allah ve resulüne iftiradan başka bir şey değildir.
Zira pek çok ayat-ı kerime ve ehadis-i nebeviyye gibi bu
hadisin maba’di olan;
rivayeti de gösteriyor ki İslam bir zaman zaif düştükten sonra
yine evvelki izzet ve mecdini bulacak yine bir gün gelip
de bütün cihana karşı meydan okuyacaktır. Onun içindir ki
bu zaif zamanında eski satvet ve şevketini iadeye çalışanları
Cenab-ı Peygamber Efendimiz tebrik ve müjde ile tebşir
ediyor.
Şimdi düşünelim; İslamları bidayeten bulundukları za’fiyetten
kurtaran ne idi? Gerçi onların hali ile bizimki bir
değildir. Zira onlarda za’fiyet yalnız adeden pek mahdud
olmalarından ileri gelmiştir. Biz ise adeden üç yüz elli milyondan
fazlayız. Fakat ne çare ki hakīkatte yine onlar kadar
kuvvetimiz yoktur. Çünkü sellerin getirip de oraya buraya
dağıttığı çörçöp gibi dağılmışız. Bila-tevakkuf diyeceğiz ki
kavaid-i Kur’an iyyeye hakkıyla tebeiyyet!
Onlar;
gibi ayat-ı Kur’an
reket ittihaz ederek yorulmak bilmez bir azim ile çalıştılar.
Çok geçmeden
gibi
nusus-ı Kur’an iyyenin sırrı zahir oldu. Bir hizb-i kalil olan
küre-i arzın en hücra köşlerine varıncaya kadar rekzeylediler.
Bütün dünyayı zalam-ı cehaletten kurtardılar.
Yalnız Endülüs’de Bağdad’da… İslamların asar-ı medeniyyesi
olarak binlerce medreseler zuafa ve mesakin için
–ücretsiz olarak– binlerce hastahaneler hanlar hamamlar
vücuda getirildi. O zamana kadar vahşet cinnet cehalet
eden bu şems-i hakīkat sayesinde gözlerini açarak o zamana
kadar ne vahim bir hal içinde bulunduklarını anladılar.
Endülüs Bağdad medreselerine atıldılar; orada gördükleri
tahsil ile memleketlerini vahşetten cehaletten ulum ve
maarife karşı olan husumetten tahlisa çalıştılar ve muvaffak
da oldular.
Fakat va esefa ki İslamlar gittikçe Kur’an’ın ahkamından
uzaklaşmakta başta olanlar kendi hevesat-ı nefsaniyyesine
tabi’ olarak ittihad ve ittifak kaidelerini uhuvvet müsavat
teavün ve adalet esaslarını arkaya attılar; birbirleriyle saltanat
gavgasına düşerek yekdiğerinin gözünü oymaya kalkıştılar
manlar arasında zuhur eden nifak u şikak sebebiyle –İspanyol
vahşilerinin yed-i zalimanelerine geçerek milyonlarca
külhanlarda ihrak edildi binlerce cami’ler de hayvan ahırı
oldu. O zamandan i’tibaren İslamlar tedenni Avrupalılar terakkī
etmeye başladılar. O kadar ki onlar terakkī hususunda
bir karış ileri gittilerse biz mutlaka bir arşın geride kaldık.
Nihayet şimdi müşahede edilen hal-i esef-iştimale geldik.
Müşlüman kardeşler!
Evvelce olduğu gibi şimdi de bizi bu halden kurtaracak
olan Kur’an ’dır. Ölmüş mahvolmuş olan millet-i İslamiyyeye
taze taze hayat bahşedecek onun mevcudiyet-i milliyyesini
muhafaza edecek olan Kur’an ’dır ahkam-ı İslamiyyeye
tebeiyyettir.
Kur’an diyor ki: Bir millet yaşamak mevcudiyetini göstermek
zillet ve meskenetten kurtulmak isterse ittihad ve
uzatmak lazımdır. Uhuvvet biliyorsunuz ki kardeşliktir. İki
öz hakīkī kardeş birbirlerine nasıl muamele ederse İslamlar
da yekdiğerine karşı aynı muameleyi yapmak lazımdır.
Sonra bir de;
emr-i ilahisi mucebince teavün
lazımdır. Acaba teavün ne gibi şeylerdir? Şimdi de onu bilelim
ki ona göre muavenette bulunalım!
Mü’min kardeşlerim! Teavünün pek çok aksamı vardır:
Ez-cümle tahsil-i ilm kesb [ü] ticaret şirketler teşkil etmek
teavün cümlesindendir.
“Cehl ile İslamiyet ilim ile Nasraniyet payidar olmaz”
kelamı ne büyük bir hakīkattir.
Din-i İslam nida ediyor sayahat-i şedide ile feryad edip
çağırıyor ki: Bilenler ile bilmeyenler bir değildir. Beni yaşatmak
bende gizli olan esrar ve hakayıka vakıf olmak için
mutlaka tahsil-i ulum ü fünun etmeniz lazımdır. Eğer ilmi
mehcur cehli ihtiyar ederseniz o zamandan i’tibaren ben
size elveda’ derim. Siz de düşmanlarınızın esaret boyunduruğu
altında inlersiniz!






Din kardeşlerim!
Dikkat ediyor musunuz? Şu ayat-ı kerime ve ehadis-i
nebeviyyeler Din-i Celil-i İslam’ın ne büyük bir kanununa
ne kat’i bir düsturuna terceman oluyorlar?! Evet! Bilenler
de bilmeyenler ise felaket uçurumlarının kenarlarına yaklaşmaktadırlar
ki buna bütün milletlerin hali şehadet eder.
Hiçbir devlet yoktur ki: Cehl ile payidar olsun!
Sonra kesb ü ticaret… Evet! Bir milleti teşkil eden efrad
ne nisbette gayur çalışkan azminde sebat ederse o millet
de o nisbette mes’ud daimi bir hayat geçirebilir. Eğer bir
milletin efradı tenbel atıl azimsiz sebatsız olursa o milletin
Allah belasını vermiş demektir. Artık o milletten hayat namına
birşeyler beklenilmemelidir.
Kesb ü ticaret de teavün cümlesinde dahil binaenaleyh
milletin terakkīsine hadimdir. Çünkü kesb ü ticaret eden
maişetini tedarik eylediğinden hayatı cem’iyete bar olmadıktan
başka diğerlerinin de havaicini husule getirdiği veya
teshil eylediği cihetle cem’iyete yardım etmiş olur.
Bakınız Mülteka Şarihi Damad merhum kesb faslında
ne diyor: Kesbin menfaati kasibe münhasır değildir gayra
da şamildir.
Şeyh-zade merhum da;
ayet-i
kerimesinin tefsirinde şöyle diyor: Cenab-ı Hak fisebilillah
cihad edenlerle kendinin ehl ü ıyalinin teayyüşü ve
ebna-yı cinsinin ihtiyacatı terakkīsi için mal-ı helal iktisab
edenleri bu ayette beraber cem’ ederek bu iki sınıfın derecesini
müsavi kılmış olmakla ticaretin cihad menzilesinde
olduğunu beyan buyurdu. Zaten bir hadis-i şerifde de
Cenab-ı Peygamber Efendimiz;
buyurmuyor
mu? Kesb [ü] ticaret hakkında yüzlerce ayet-i kerime
binlerce ehadis-i nebeviyye varid olmuştur ki bu mev’izada
bunların zikri kabil değildir.
Binaenaleyh tahsil-i ulum u fünundan sonra esbab ve
vesail-i maişetin a’zamı ehemmiyeti kesb ü gayrettir. İnsan
hayat ile kaim hayat-ı beşer de çalışmak ile daimdir. Herşey
çalışmak ile istihsal her şey çalışmak sayesinde istisal olunur.
Daha sonra şirketler teşkil etmek… Evet bu da teavün
cümlesindendir. Zira bir insanın başa çıkaramayacağı
mu’zamat-ı umur şirketlerin kuvvetine müsahhar olduğu
cihetle şirketlerin cem’iyet-i beşeriyyeye yardımı pek mühimdir.
Şirketler adeta alem-i ticaretin ruhu mesabesindedir.
Umur-ı ticariyyenin bu kadar vüs’at peyda etmesi şirketler
sayesindedir. Measir-i külliyye-i beşeri saha-i vücuda isal
eden ancak şirketlerdir. Görülmüyor mu ki; kargahlar te’sis
kanallar küşadı demiryolları yapılması gibi bunca umur-ı
cesimenin hemen kaffesi şirketler ile meydana gelmiştir. Biz
kendimizi düşünürsek bu babda haricden delil taharrisine
muhtac olmayız. San’at ticaret şirket gibi menahic-i saadeti
kendimize seddeylediğimiz günden beri sırtımızdaki gömleğe
varıncaya kadar bütün havaic-i zaruriyyemizi bilad-ı ecnebiyyeden
celbetmeye başladık. İğneden ipliğe varıncaya
bilcümle ihtiyacatımızı haricden tedarik ediyoruz. Bu kadar
mi’marlarımız mühendislerimiz var iken ve hala onların
meydana getirdikleri asar-ı muhalledenin revnakı fehameti
gözlerimizin önünde pertev-feşan iken bugün hemen külliyen
denebilecek bir ekseriyetle ma’bedlerimize varıncaya
kadar hayatımızı başka eller ile bina ediyoruz. Allah bu ümmet-i
ten bu mazlumiyet bu esaret boyunduruklarından kurtulmak
daşlarımızdan ibret alarak ruhlarımıza kadar sirayet eden
kanunsuzluk hissizlik atalet mikroplarını bırakarak çalışınız
kesb [ü] ticaret edelim. Bu sayede büyük büyük mektepler
küşad edelim çocuklarımızı okutalım ve şunu da hatırlarımızdan
çıkarmayalım ki Allah çalışanlar ile beraberdir. Eğer
biz bu yolda çalışacak olursak emin olunuz ki bir gün olup
da İslamların şan ve şerefi bütün dünyaya hakim olduğunu
göreceğiz. Biz görmesek de evlad ü ahfadımız mutlak görecektir.
Allah o şanlı günleri göstermekle cümlemizi mes’ud
ve bahtiyar eylesin! Amin!

----
HAK
----

– –
Beşeriyet ferda-yı hilkatten beri ne zaman başı sıkıldıysa
O’nun huzuruna diz çökmüş O’nun halaskar Ka’besi’ne sığınmıştır.
Denebilir ki dimağ-ı insaniyyette doğan ilk ma’nayı
mücerred O’dur; ilk meveddetler i’tilaflar hürmetler ilk
şikayetler tehdidler nefretler niza’lar O’nun engüşt-i ikazıyla
uyanmış yine O’nun kudsi ve sekinet-bahş hükümleriyle
tenvim edilmiştir.
Zaiflerin da kavilerin de melceidir: Birinciler bess-i şekva
ve fasl-ı da’va ikinciler neyl-i muzaheret için O’na koşarlar.
bu zavallılara karşı ebkemdir. Onlar hakkın natıkası olmak
da’vasını tutarlar. Her zümre hatta her ferd O’nun malik ve
memlukü olmakla mütesellidir. O her elin silahıdır her ağzın
lisanıdır her i’tikadın musaddıkıdır her da’vanın şahididir.
Bütün müddeilerin ilk nida-yı da’veti ilk hüccet-i kıyamı
hak olmuştur. Arzular iştihalar zulümler zevkler safalar diba-yı
hak ile ilbas edildikten sonra ca-yı telbis bulabilmiştir.
Hasılı beşeriyette her hareketin her fikri kıyamın mesned
noktası haktır; ister harici bir muzaheret olsun ister olmasın
mutlaka her da’vada öne hak sürülecektir. Şu farkla:
Da’valarını kudret-i maddiyye ile himaye edebilecek
olanlar hakkın pişdarlığını kuvvetin dümdarlığıyla te’yid
ve teşdid ederler. Hırman-ı kuvvetle nalan olanlara gelince:
Bunlar yalnız hak diye bağırır dururlar kuvve-i te’yidiyyeleri
yoktur. Bu iki hey’eti karşı karşıya gelmiş farzediniz ikisi de
aynı şeyi istiyor ve; “Benim hakkım” diyor. “Hakkın mikyası
yok mu? Ona göre ölçer biçer; hak senindir” der geçeriz!”
diyeceksiniz. Sizinle beraber ben de öyle diyeceğim. Bütün
düşünceli kafalar da öyle diyor öyle olmasını istiyor. İstiyor
amma öyle oluyor mu? Bir kere zavallı beşeriyet hakkın ne
olduğunda da ihtilaf ettiği için bu hususta nokta-i nazarları
muhtelif iki müddei zümreye aynı mikyası kabul ettirmek
lazım gelecek bu da olamayacak. Senin hak bildiğin ona
göre hak değil. Sonra böyle müşterek kabul-i ammeye mazhar
bir hak mikyası elde bulunsa bile muta’ olamıyor. Çünkü
söyledik ya hak umumun benimsediği bir şeydir; “hak
bendedir benim lehimde olursa haktır aleyhimde oldu mu
hak olduğunda şübheye düşerim.” diye düşünülüyor. Hasılı;
“hak deyince akar sular durur.” gibi sözler bol bol her
ağızdan akıyor. Fakat ortalık yine bir seylab-ı tereddüd hayır
bir tufan-ı intifa’ içinde yüzüyor.
Sözü buraya kadar getirdikten sonra kendimize
gelelim:
Bugün müslümanlığın Osmanlılığın elinde yegane silah
haktır. Bunun keskinliğine şübhe yok; hayır keskinliğine değil
keskin olabileceğine. Acaba biz bunu te’min edebilecek
miyiz hakkı biliyor muyuz keskinletiyor muyuz? İş burada.
kın bileği taşı kuvvet olmuştur: Hakkımız var; fakat himaye
edecek kuvvetimiz yoksa neye yarar? Hatta i’tiraf edelim
kuvvet yoksulluğunu hak yoksulluğuna delil addedenler de
var. Bu acıdır. Fakat ne yapalım ki bugün kuvvetli ve hakim
bir akīdedir ve tatlı tatlı tatbik olunuyor.
Alemin mukadderatını toplarıyla tüfenkleriyle dretnotlarıyla
taşıyan bütün mes’uliyetlere göğüs geren Garb
milletlerinde müdir-i efkar olan feylesofların hakkı nasıl düşündüklerini
bilmek bize pek lazımdır. Çünkü Garb’ın binayı
ef’ali o düşünceler üzerine kurulmuştur. Şimendüferler
vapurlar onunla hareket ediyor süngüler zırhlılar onun işaretine
munkad. O halde Garb’dan kopan gird-bad-ı efkar
arasında bocalamak bizi ürkütmemelidir.
Bugün müterakkī devletler mütemeddin milletler vasıl
oldukları bu derece-i tekamüle bizim için bir hülyadan başka
bir şey olmayan o gaye-i san’ata ne ile nail olabilmişlerdir?
Şübhesiz fen ile değil mi? Amerika İngiltere Almanya
Fransa gibi düvel-i muazzama irtika ettikleri makamat-ı
aliyyeye ve teveccühat-ı umumiyyeye ne sayesinde mazhar
olabilmişlerdir; ulum ve maarifle değil mi? Bugün gözle görülemeyen
birden hissedilemeyen fakat müdhiş bir surette
neticesi tezahür edecek olan “istila-yı iktisadi” nasıl hüküm-ferma
oluyor? Bu istilaya “istila-yı ilmi” demek daha
münasibdir. Zira Almanya gibi kaffe-i ulum ve fünunun her
şu’besinde mütehassıslar yetiştirmiş sanayii son derece ileriye
götürmüş bir memleket şübhe yok ki bizim gibi cehaletin
muzlim a’makında çırpınan zavallı milletleri bir istila-yı
şanını evc-i kemal-i irfana çıkarmak için çalışıyorlar.
Evet bir zamanlar bu İslam hükumeti de ulum ve fünunun
maderi denebilecek bir hale gelmiş; büyük hem de pek
büyük adamlar yetiştirmiş şöhretini Şark’tan Garb’a isal
etmiş; her devleti her milleti kendisine ser-füru edecek bir
hale getirmiş; bütün aktar-ı cihanda ulum ve maarif tahsili
bir hükumet-i muazzama ve mütemeddine idi. Fakat bilahare
Garblılar bizden istifaza ettikleri ulum ve fünun sayesinde
terakkī etmişler; ileri hem de pek ileri gitmişler; biz ise geri
hem de pek geri kalmışız. Kalmışız da işte bugünkü mevki’-i
Bizden alındığına hiç şübhe edilmeyen maarif ve medeniyeti
yine bize satmak istiyorlar. Onları bizim aleyhimize
adamların biz de büyük evladları olduğumuzu isbat etmek
saireler kendi dinlerini neşr ü ta’mim ediyorlar; herkes birer
uzvumuzu kesmeye hazır u amade bulunuyor da vücudumuzda
kan bile deveran etmiyor. Acaba biz bu halimizle o
büyük adamların ahfadı olduğumuzu isbat edebilir miyiz?
Eğer bu devlet-i muazzama bir gün gelip de mahv u inkıraz
bulacak olursa hiç şübhesiz bir istila-yı askeri ile değil
belki bir istila-yı ilmi ve iktisadi ile mahv u fena bulacaktır.
Biz bugün harici düşmandan değil dahili düşmandan
korkmalıyız. Bu dahili düşman da cehaletten başka bir şey
midir? Dahilen her gün muharebedeyiz. Hem nasıl muharebe?
Yüz kişiye karşı - kişi muharebe ediyor. Evet bugün
yapılan nakıs istatistikler a’zami yüz kişiye karşı altı kişinin
okuyup yazma bildiğini irae ediyor. O da okuyup yazma.
Hakkıyla mektep görmüş hiç olmazsa bir i’dadi tahsili elde
etmiş efrad-ı milletin adedi beşyüzde bire bile vasıl olamıyor.
Eğer bu hakīkat kemal-i ehemmiyyetle nazar-ı dikkate
alınır ve eskiden beri me’lufumuz olan lakaydlığı biraz olsun
terkederek tedkīk edersek görürüz ki altı yüz senelik bu Osmanlı
Devleti on dört asırlık bu İslam memleketi şeci’ milleti
döndürücü seri’u’s-seyr bir sür’atle koşuyor fakat farkına
varılmıyor. Çünkü bir kitle-i vahide teşkil etmiş öyle gidiyor.
Acaba bu cereyanı durduracak istikametini tebdil edecek
bir çare-i halas yok mudur?
Eğer bire karşı on çalışılırsa ihtimal bir sukūt-ı muhakkaktan
tahlis-ı giriban edilmek ümidi vardır. Evet Avrupalılar
bir çalışırsa biz on çalışmalıyız. Çünkü hem her gün her
saat her dakīka tevsi’-i daire etmekte olan ulum ve maarifi
ta’kīb etmek hem de evvelce aramızda açılan mesafeyi kat’
etmek icab eder. Fakat değil on misli çalışmak hatta onların
çalıştığının onda biri kadar bile çalışmıyoruz. Her devlet bütçesinden
maarife külliyetli meblağ ayırırken bizde ise tenkīs
edilmeye bakılıyor. Hep tecrübe ile vakit geçiriliyor. Köhne
bir bina yaldızlanmaya bakılıyor. Hiç temellerini ta’mire
kimse teşebbüs etmiyor. Şübban-ı vatan bir mekteb-i aliden
çıkıncaya kadar ne kadar zahmetler çekiyor. Zaten i’dadinin
gayr-i mütecanis dersleriyle hırpalanmış olan bir zihin
darülfünunun her gün mütebeddil programlarıyla kitabsız
dersleriyle Maarif nazırının tebeddülüyle mütebeddil
nizamname ve ta’limatname ile bütün bütün harab oluyor.
Velhasıl darülfünunlardan çıkarken oldukça müntesib
oldukları şu’be ve fen hakkında bir ma’lumat edinerek çıkılmıyor.
Demek ki bizde bu suretle mütehassıslar yetiştirmek
ve yetişmek hemen adimü’l-imkandır.
Muhtelif şuabatta yetişen mütehassıslarımız da sırf kendi
eser-i sa’ylarıyla ve şaz kabilinden olarak yetişmişlerdir. Eğer
bu memleketin ahvaline vakıf olmayan bir ecnebi gelip de
darülfünuna girse şübhe yok bir mahalle mektebi olduğunu
tasavvurda bir dakīka bile tereddüd etmez. Öyle bir binanın
hayaline bile getirmez. Bugün darülfünunun muhtelif şu’beleri
arasında darülfünun namını ahzetmeye layık olabilen
ancak “Mekteb-i Fünun-ı Tıbbiyye”dir ve darülfünuna gelen
züvvar-ı ecnebiyyeye de ancak burası irae edilebiliyor. Bilfarz
Tıb Fakültesi’nin laboratuvarı ile darülfünunun laboratuvarı
hiçbir zaman mukayese edilemez. Maatteessüf mütehassıs
yetiştirmek için açılan darülfünunun Hikmet Laboratuvarı
hiç olmazsa Tıb Fakültesi Hikmet Laboratuvarı kadar olsun
olmak icab ederken onda biri kadar bile olamaz. Acaba niçin?
Tıb Fakültesi’nin muhterem muallim ve muavinleri laboratuvarı
Avrupa laboratuvarlarından aşağı kalmamak için
gece gündüz çalışıyorlar. Hikmet Laboratuvarı gibi bir kısmı
da muvaffak oluyorlar. Halbuki darülfünunda muallimler
ancak dersten derse uğramak zahmetini ihtiyar ediyorlar
çalışacak bile olsalar vesait yok. Maarif’e müracaat ederlerse;
“Para yok” cevabını almakta gecikmiyorlar.
Artık bu millet mahvoluyor. Biraz da maarife himmet
edelim. Donanmaya iane veriyoruz acaba Maarif daha mı
az ianeye muhtacdır?
Almanya Fransa ile ettiği muharebede gaib etti. Esbabını
tedkīk etti cehalet olduğunu anladı. Birçok mektepler açtı;
köşebaşlarına kürsiler koydu bu kürsilere hocalar ta’yin etti.
Az bir zamanda bu umumi dersler sayesinde Alman milleti
terakkī etti. En nihayet bu ulum ve maarif sayesinde Fransa
oldu. Demek ki topun tüfengin yapamadıklarını ulum ve
fünun pek güzel yapıyor. İşte bunları piş-i teemmüle alan
Avrupalılar mekteplerinin fevkalade mükemmel olmalarına
ve milletlerinin mütemeddin ve müterakkī bulunmalarına
rağmen yine günde binlerce kitaplar her gün gazetelerle
yüzlerce makaleler neşrediyorlar.
Bizde ise gazete sütunlarında lisan münakaşatından
nisaiyyun ve raculiyyun gibi derece-i taliyyede bulunan
mesaille iştigalden başka bir şey görülmüyor. Birisi kalkıp
da ulum ve fünun hakkında makale neşretmiyor. Eğer bugün
lisana atfedilen ehemmiyet kadar fennin neşr ü ta’mimi
neşredilecek ve bu suretle şübban-ı vatan istifade edecekti.
Lisanın terakkīsi için Ziya Paşa Namık Kemal gibi eazım-ı
ümmet mahbub-ı kulub-ı millet zevat pek çok uğraşmışlardır
ve hala da uğraşılıyor. Acaba fen hakkında kim uğraşmıştır;
kim fennin terakkī ve tealisi için sarf-ı gayret etmiştir?
Eğer mahvolmamak istiyor isek eski şevket ve şanımızı
Lisan milletin dili ise fen de “beyn”idir.
AHVAL-İ HAZIRA
Ağlayarak sızlayarak i’tiraf edelim ki ahval vahimdir;
hem de müdhiş bir surette vahimdir.
Alem-i İslam’ın muhtevi bulunduğu bunca devlet ve
hükumetler peyderpey yekdiğerlerini vely ederek müdhiş
bir silsile ile berbad olarak adem-abada sürüklendiler. Maddi
ma’nevi birer maraz-ı ictimai bunları ta esasından çürüterek
ecanibin tekmesine karşı ma’dumiyete hazırlanmış zaif ve
natüvan bir hale soktu. Hindistan Türkistan Buhara Hive
Kafkasya Hacıtarhan Kazan Kırım Afrika-yı Şimali’de
kain hükumat-ı İslamiyye hep şu halin kurbanı olarak mahv
u nabud oldular.
Yirminci asrın ibtida-yı infilakında dört yüz milyon nüfusu
muhtevi olan alem-i İslam’da müstakil olarak az-çok hakimiyet-i
milliyyelerini muhafaza etmiş olan önümüzde yalnız
üç hükumet-i İslamiyyeyi buluyoruz ki onlar da Osmanlılık’tan
Marakeş’ten ve İran’dan ibarettir. Fakat bunların da
aynı maraz-ı ictimaiye duçar olduklarını bir felc-i müdhişin
bunların da vücuduna arız olduğunu hiss ü idrak ediyoruz.
Bunların diğerlerini mahkum-ı adem eden avamilin altında
ezilmekte kırılmakta parçalanmakta olduklarını görüyoruz.
Lakin yegane fark bunların mariz olduklarını muhtac-ı tedavi
bulunduklarını anlamış olmalarındadır. Bunlar ölmeden
evvel ölümü gördüler ve bir hiss-i muhafaza-i nefs saikası
ki gecikmiştiler. Bir taraftan tedavi etmek istedikleri maraz ta
olan kuvvet-i iradeyi metanet-i ahlakıyyeyi bunlardan selbetmişti;
diğer taraftan da tedavinin hayyiz-i husule gelmesi
menafi’-i zatiyye ve hayatiyyelerine muhalif olan ecanibin
bin türlü mümanaatlarına duçar oldular. Evet kendilerini
rakılmış olsaydı elbette ki bir çok döğüşmelerden didişmelerden
sonra nail-i meram olabilirlerdi. Fakat maatteessüf
beynelmilel şerait-ı hayatıyye öyle bir şekl ü renk ahzetmiştir
ki zamanımızda hiçbir kavim ve millet kendi başına
bırakılmıyor hiçbir millet ve kavme döğüşmek ve didişmek
fırsatı verilmiyor.
lamiyyeye müstevli olan maraz-ı ictimainin diğer tarafdan
ecanibin müdahalat hıyel ve tezvirat-ı guna-gunu te’siri ile
yalnız beş-altı sene zarfında Marakeş ve İran gibi iki büyük
hükumet-i İslamiyyenin de kanlı facialar içinde bütün diğer
akvam ve milel-i İslamiyyenin arkası sıra aynı hufre-i inkıraza
sürüklendiklerini gördük.
Şimdi yalnız Osmanlı Hükumeti kalıyordu. Bütün İslamiyet’in
ve belki bütün beşeriyetin şimdi nazarları şu devlete
doğru atfedildi. Herkes kendi kendinden soruyordu: Acaba
Hilafet-i Muazzama-i İslamiyye’yi havi İslamiyet’in Kelime-i
Tayyibe’nin son melce’ ve me’vası olan şu devlette
kendisini tedavi edebilecek kuvvet-i iradeye metanet-i ahlakıyye
ecanibin hıyel ve tezviratını bertaraf etmek için kifayet
edebilecek kadar zeka ve idrak bulunacak mı? Yahud
burası da karar-ı mukaddere ittibaan aynı hufre-i inkıraza
doğru sürüklenecek mi? İslamiyet için bir hayat ü memat
mes’elesi ve Avrupa siyasiyyunu için de mühim bir mahiyet-i
siyasiyyeyi muhtevi bulunan şu nokta yalnız bizi ve
Avrupa siyasiyyununu düşündürüyordu. Mesail-i ictimaiyye
yologları da işgal ediyordu. Bu nokta mühim bir madde-i
re ve mübahase ediliyordu. Bir zamanlar biz bütün aleme
alem-i İslam’ın teşkil ettiği kaide-i umumiyyeden müstesna
kalacağız tedavisine girişmiş olduğumuz marazın bertaraf
edilmesine muvaffak olacağımız ümidini verdik!
Fakat evyah ki bugün içinde yuvarlandığımız vakayi’ ve
hadisat bunun bir aldatıcı serab olduğunu gösteriyor ki bütün
alem-i İslam’ı mahkum-ı inkıraz etmiş olan bir maraz-ı
Bugün vaz’iyet öyle bir şekl ü hal kesbetmiştir ki artık
çıkılacak yol bile gayr-i kabil-i tasavvur oldu. En keskin en
muktedir bir zeka bile sapmış olduğumuz çıkmaz yoldan ne
suretle istihlas-ı giriban edeceğimizi kestiremez.
lerin ashab-ı zeka ve erbab-ı dirayet olmalarındadır. İran’ı
Marakeş’i haziz-ı inkıraza sürükleyen cühela-yı nas halkın
alt takımının üst takımına tahakkümü; cehaletin sefahetin
küm-fermadır. Bizde cühela ahalinin alt takımı işe bilfi’l
karışmıyor; bütün zimam-ı umur efkar-ı münevvere denilen
sunuf elindedir. İşte en ziyade teşettüte ve tezebzübe sebeb
olanlar da bunlardır. Bunların kendi aralarında uyuşamadıkları
yekdiğerine laf ve dert anlatamadıklarıdır.
Memleket haricen namus ve şerefini muhafaza ve müdafaa
yor; dahilen naire-i isyan ve tuğyan memleketin mühim bir
kısmını yakmaktadır. Ordu müdhiş bir tefrika tehlikesine
ma’ruz kalmıştır. Ahali fırka fırka olarak yekdiğerine karşı
metler yalnız başına bile bir devleti bir hükumeti mahkum-ı
Etrafımızı çenber gibi kuşatmış olan ve canımızı almak için
daima müterassıd müterakkıb bulunan düşmanlar üzerimize
akıntılar icra etmeye başladılar. Acaba gözü yerinde aklı
başında kalbi de hal-i tabiisinde bulunan insanlar bütün şu
alaimi görerek idrak ederek kendi vazifelerini ta’yin edemez
miydiler? Bir an için olsun ihtirasat ve infialatlarını unutamaz
mıydılar? Fakat eyvah ki biz tamamen aksi bir surette
hareket ediyoruz. Şu alaim bizi yekdiğerimize yaklaştıracak
kalblerimizi muhkem bir surette rabtedecek yerde bilakis
bizi daha ziyade ayırıyor bais-i nifak u şikak oluyor.
Bugün bütün şu perişanlıklara şu asar-ı inhilale karşı
koyacak ve milleti teşhis edecek elimizde iki kuvvet vardır:
Birisi hükumet diğeri meb’usan. Halbuki iş öyle bir renk
kesbetti ki bunlar yekdiğeri ile yüzleşmek anlaşmak değil
kendi aralarında gayr-i kabil-i imla bir hufre-i felaket açtılar.
Madem ki biz vatanın şu cümlemizi beslemekte olan
mihriban-ı vatanın bister-i ihtizarında bile kavgalarımızı ihtirasatımızı
miyoruz bizim vatanperverliğimiz nerde kalıyor? Ah insaf
ediniz! Yalnız Osmanlılık değil onunla beraber tam bir alem
bir beşeriyet bir medeniyet o büyük muhteşem vediatullah
olan İslamiyet de batıyor. Acaba bu muhteşem tabutu kendi
elinizle hak-i nisyana gömdüğünüz zaman etrafta bir yandan
şakırdayan handeleri istihzaları; diğer yandan gelen
sada-yı enin ve hüznü figan-ı nefrin ve tel’ini işitiyor musunuz?
Bari bu handelerden bu istihzalardan utanalım; bu
enin ve figanlardan korkalım!
* * *
MALEZYA MÜSLÜMANLARI
el-Alem refik-ı muhteremimizde Malezya’da sakin ihvan-ı
dinimiz hakkında görülen ma’lumatı ber-vech-i ati iktibas
ediyoruz:
“Malayo” Malezya sakinlerine verilmiş bir namdır. Malezya;
Malakka Johor ve Singapur Adaları’ndan ibarettir. Bu
adalar halkının asılları cins-i asferdir. Sonraları Hindlilerle
dana gelmiştir. Hala cins-i asferin mümeyyiz hassaları
kendilerinde görülür. Öteden beri Malezya havalisinde sakin
bulunurlar ve balıkçılık ile taayyüş ederlerdi.
Memleketlerine Müslümanlık Hind Çin yoluyla ve tacirler
şecaat ve şehamet sahibi bir halktır. Fakat kanaatkarlıkları
kendilerine “iş”ten yüz çevirtmiş “işçilik” ile aralarını açmıştır.
Ulum maarif ve sanayi’ telakkīsi hususunda maatteessüf
kabiliyetleri yoktur. İşten yüz çeviriyorlar balıkçılık ve “hind
cevizi” garsiyle kanaat ediyorlar. Bunları bir defa diktiler mi
artık nemasını inayet-i ilahiyyeye bırakırlar. Memleketlerinin
bütün menabi’-i refahını Hindlilerle Çinlilere bırakarak kendileri
kendi diyarlarında garib kalmışlardır.
Lisanları dünyanın en kolay ve güzel bir dilidir. Arabca
yazılır. Java’da Sumatra’da Borneo ve Siyam’da münteşirdir.
Memleketleri üçe ayrılır:
Müslümanların müstakil bulundukları kısım ki Johor’dur.
Town Singapur.
Ecnebilerin hulul ettiği kısımlar: Beral Sencor
Kelapian İngilizlerin Patani Siyam’ın.
Johor küçük bir emarettir; askere sahib bir devlet değildir.
Malezya’nın cüz’-i cenubisini teşkil eder. Dokuz bin mil-i
murabbaı sahasındadır. Nüfusu iki yüz bindir. Bunun otuz
beş bini müslüman Malezyalılar yüz elli bini Çinliler on beş
bini Javalılardır. Johor’un vasat tarafları meskun değildir
çöllüktür. sene-i miladiyyesinden evvel adım atılmamıştır.
Buranın hasılatı: karabiber cambiyer Gambrier hazeran
hind cevizi ananastır. Az mikdarda her şey de yetişir.
Toprağı az münbittir. Bazı Avrupalılar kahve ve çay yetiştirmek
Yeni Johordur ki boğazın kenarında ufak bir kasabadır.
Yirmi bin nüfusu vardır. Bunun yalnız beş bini Malayo ve
Hindlidir bakī Çinlidir. Kasabanın sene-i miladiyyeşeklinde
yazılmıştır.
sinde kurulduğunu iddia ederler. Müekked olan cihet şudur:
Malayo’nun en meşhur ümerasından Temenjon Ondokuzuncu
asır evailinde Linca’da Sumatra kurbunda bir
ceziredir. zuhur etmiş ’de buradan Johor’a geçerek
’de İngiltere hükumeti hakimiyetini tasdik edinceye
kadar kalmış ve sonra yeni payitahta gitmiş.
Johor Bahru’da el-yevm raca olan zatın –Raca İbrahim–
teşyid ettiği bir kumar gazinosu vardır. Bir Çinli şirket de diğer
birini te’sis etmiştir. İşte bunun için bu payitahta “Şark-ı
Aksa’nın Monte Carlosu” derler. Payitaht değersiz evlerden
terekküb eder. Emaretin ecnebi bir binbaşının idaresinde
bulunan bir taburdan ibaret askeri de burada bulunur. Bahriyesi
ve ton istiabında bulunan iki gemidir. Bunun
biri sultana hastır diğeri de posta işlerinde kullanılır.
Şekl-i idaresi mutlakıyettir. Re’s-i idarede Raca İbrahim
bulunuyor. Bu zat okumuş terbiyeli frenkleşmiş müteferrenc
bir adamdır. Dört veziri vardır; yirmi kadar da karye
şeyhi. Bu emaretin halkı müslümanlığın yalnız esas ve mütearef
kavaidini bilirler. Kur’an-ı Kerim ’den adeten namazda
okunan bazı kısa sureleri hıfzederler hususi bir lehce ile
okurlar.
Bolobenc kasabalarıyla “Bolo” cezire; “benc” cevzetü’t-tayyib
ağacı demektir. Singapur Adası’dır. İngiltere
buralara Hind’e sahib olduktan deniz hükümranlığı Portekizlilerin
Hollandalıların elinden çıktıktan sonra sokulmuştur.
Bundan evvel kulübelerden mürekkeb üç karye halinde
bulunuyordu. Yegane san’atları balıkçılık idi. Bugün son iki
ni almıştır. Bunların hepsi birden merkez-i idaresi Singapur
olan “Straits setlements garer hükumetini meydana getiriyor.
Bu hükumetin başında Londra’da Müsta’merat Nezareti’nden
ta’yin olunan bir muhafız bulunur. Bu zata umur-ı
tarafından intihab kısm-ı diğeri hükumetçe ta’yin olunan
a’zadan mürekkeb bulunan bir meclis yardımcı olur. Muhafızın
“Malakka” ve “Penang”da iki vekili vardır. ’de bu
hükumete İngiliz Borneosu’nun şimali de ilhak olunmuştur.
Bundan evvel buraları British North Bornes Co namı
verilen bir şirket isti’mar ediyordu; İngiltere’ye bir meblağ
mukabilinde buraları terketti. Hind Şirketi de böyle yapmamış
mıydı!
Bu diyarda maişet cidden ucuzdur. Yerlilerin yegane taamı
diğer Hind memleketleri gibi pirinçtir. Bu havalide esir
ticareti şayi’ olmuştur. İşte bu dehşetli bir hakīkattir.
Malayoların “misyonerler”e hiç aldırdıkları yoktur. Şimdiye
kadar Iseviyet veya putperestliğe kapılmış hiçbir Malayo
görülmemiştir. Bunun için misyonerler buralarda neşr-i
dinden vazgeçerek savuşmuşlardır.

----
HIND YOLUNDA
----

−
Temmuz:
Geçenki mektubumda Rodos’a kadar tesadüf
eylediğim şeyleri yazmıştım. Şimdi de maba’dini yazmakla
kariin-i kirama lazım gelen ma’lumatı veriyorum. Cumartesi
ve Temmuz’un yedisi sabah vakti erkenden Mersin sahiline
yetiştik. Kasabanın uzaktan görünüşü ve dağların eteğinde
bulunuşu cidden latif ve ferah-feza bir manzara teşkil ediyordu.
Akşama kadar tevakkuf edeceğinden karaya çıkıp
dolaşmayı münasib gördüm. Binaenaleyh bir kayığa binerek
rıhtıma çıktık. İtalyanların tekrar Çanakkale Boğazı’na
hücum ettikleri havadisini ahali ötede beride nakl ü hikaye
ettiklerinden keyfiyeti menbaından istifham için telgrafhaneye
gittim. Evvela esna-yı rahda yazmış olduğum mektubu
Sebilürreşad İdarehanesi’ne göndermek için postahaneye
uğradım. Ahiren telgrafhanede nevbette bulunan bir efendiden
bombardıman keyfiyetini sorduğumda; “Böyle bir
havadis münteşir olmuştur. Adana vilayetinden henüz bura
mutasarrıflığına resmi bir ma’lumat vürud etmemiştir. Fakat
yeti de söylenmektedir.” dedi. Binlerce haneye malik olan
bir livaya ajans tarafından ma’lumat verilmediğine pek ziyade
taaccüb ettim. Zira Osmanlı Ajansı altı yüz haneye malik
olan her Osmanlı kasabasına ma’lumat i’tasına mecbur olduğundan
bu hususun ihmal edildiğini anladım.
Bura ahalisinde biraz hayat ve faaliyet eseri meşhud ise
de maişetlerini atalarından kalma usul ile te’min eylemekte
ve kasabanın ticaret ve sair feyyaz işleri birkaç ecnebinin
elinde bulunmaktadır. Mersin’de göze çarpan ve nazar-ı
dikkati celbeden bir şey var ise şimendüfer sebebiyle kasabadaki
asar-ı umranın pek seri’ bir surette terakkī eylemesi
keyfiyetidir. Kasabanın evleri ve binaları sokaklarının genişliği
hakīkaten güzeldir. Fakat maatteessüf kaldırımlar caddeler
tamamıyla kesif bir toz tabakasıyla mesturdur. İnsan yarım
saat kadar dolaşacak olursa üstü başı toz içerisinde kalır.
Şimendüfer istasyonuna gidip orayı gözden geçirdim. İstasyon
gayet küçük ve Alman tarzında bina edilmiş etrafına
bağçeler tarh olunmuştur. İstasyona mücavir bir kıraathaneye
oturup etrafı temaşaya koyuldum. Rıhtımdan istasyona
kadar muvassal olan depo ve sair anbar ve şimendüfer
hututu yeniden yapılmakta ve bu ameliyata lazım gelen alat
ü edevat Alman vapuruyla Mersin’e getirilmektedir.
Kasabada müessesat-ı Osmaniyyeden yalnız hükumet
konağıyla daire-i askeriyye ve posta ve telgrafhane gibi
binalara tesadüf olundu. Fakat Mersin’de Amerika misyonerlerinin
mektep ve kiliseleri gayet muhteşem bir bina ve
tamamıyla Amerika tarzında mefruş bulunuyor. Binanın dahiline
girmeye teşebbüs ettim. İçeride soğuğun def’iyle sıcağın
teskini için “kalorifer” “vantilatör” gibi alat ve edevat-ı
medeniyyenin son ihtiraatı kendisini enzara arzediyordu.
Kütübhane salonunda her türlü İngilizce Almanca Fransızca
kitaplarla büyük bir tahrir masası bulunuyordu. Zair
bulunmak sıfatıyla orada mevcud olan deftere imza etmekliğim
rica olunması üzerine Türkçe olarak; “Osmanlı bayrağı
altında bulunan bir Osmanlı livasında bunca saadet ve refah
mayan misyonerler cidden tebrike sezavardırlar.” cümlesini
yazdım.
Bu bina dahilinde misyonerler istediklerini yapar ve hiçbir
teftişe ma’ruz değildirler. İngilizce lisanıyla Hıristiyanlık’ın
neşrine var kuvvetlerini bazuya vermişlerdir. Mersin’de İngiliz
lisanıyla mütekellim müteaddid Ermenilere tesadüf eyledim.
Maatteessüf lisan-ı Osmani’nin neşrine hükumetimiz
misyonerler kadar ihtiyar-ı külfet etmediğini her zeki ve mütefekkir
görebilir.
“Burada kolera vardır.” diye sıhhiye ve belediye tarafından
meyvelerin satılması men’ edilmiştir. Mersin’de yenecek
en iyi yemek kebabdır ki bunun i’malinde yerlilerin
pek ziyade maharetleri vardır. Biz de Mersin’in bu yemeğini
tadarak kasabadan mufarakat ettik.
Bu kasabada tam tahsil çağında bulunan çocuklar deniz
kenarında ve denizde nim-uryan bir halde geziniyorlar.
Bunlar mektebe devam edecek olsalar herbiri bir harika
olur. Fakat velilerinin cehaleti yüzünden biçarelerin istikbali
mahvolup gidiyor. Hükumet bunları tahsile cebren sevketmeyecek
olursa bence büyük bir cinayet işlemiş olur.
Midilli Sakız Rodos’tan birçok Rum aileleri buraya
gelerek sahib-i mal ve servet olmuşlardır. Burada da müslümanların
ticaret ve teşebbüs-i şahsiye malik olmadıkları
göründü.
Mersin’den akşam geç vakit mufarakat edip vapura döndüm.
Temmuz:
Pazartesi günü de İskenderun’a muvasalat
ettik. Burada şimdilik bir fevkaladelik yoktur. Fakat Bağdad
Şimendüferi’nin bir şu’besi buraya isal edilip bir de güzel
bir rıhtım inşa edildikten sonra herhalde kasabanın umran
ve servetine büyük bir hizmeti dokunacağı şübhesizdir.
Bu kasabanın Osmanlı bir kasabası olduğunu görenler
tasdik eder. Aynı zamanda pek ucuzluktur. Ahalisi de munsıf
ve mükrimdir. Fakat dikkat neticesinde buradaki iyi iş ve
ticaretlerin sırf Ermenilere münhasır olduğu anlaşılır. Müslümanlar
lerle iştigal ediyorlar. Buralarda alış veriş metelik ve beşlik
ta’bir ettikleri “eski yüzlükler” iledir. Mecidiyeyi de on dokuz
kuruş hesabıyle alırlar.
Burada da misyonerlerin ve bilhassa Amerikalıların müessesesi
vardır. Hatta çarşıda Türkçe’ye tercüme olunmuş ve
Amerika’da suret-i mahsusa ve nefisede tab’ edilmiş enacil
ve sair ruhbana mahsus hikayeli kitaplar satan bir Ermeniye
rast geldim. Bu adam yalnız kitap satmıyor; aynı zamanda
telkīn vazifesiyle de meşgūldür. Ben ise bilmemezlikten gelerek
misyonerlerin İskenderun’da ne yaptıklarını kendisinden
sordum. Cevaben; medeniyet ve insaniyete hizmet için
bunca meşakk u mezahimi ihtiyar ile beraber birçok para
sarfıyla burada bir mektep açtıklarını tedrisatta bulunan bu
protestan papasıyla beni görüştüreceğini papasın bu vapurla
Beyrut’a gitmek üzere bulunduğunu söyledi. Hülasa
muhatabımdan anlamaklığım lazım gelen şeyleri öğrendikten
sonra vapura avdet ettim ve mevzu’-ı bahs olan papasla
uzun uzadıya görüştük.
Temmuz:
Salı günü Temmuz öğle vakti Trablusşam’a
ulaştık. Yine karaya çıktık. Maatteessüf Türkçe bilene
tesadüf etmedik. Arabca bilmeyenlerin burada pek ziyade
sıkıntı çektiklerini anladım. Hamdolsun ben Arabca tekellüm
ettiğim cihetle kendileriyle görüşebildim.
Trablus’tan Beyrut’a doğru yollanıp yevm-i
mezkurun akşam saat altısında Beyrut’a eriştik. Kasabanın
manzara-i muhteşemesi uzaktan pek dil-ruba görünüyordu.
Binalar birer heykel-i umran ve medeniyet suretinde nazırinin
temaşasına ma’ruz bulunuyordu. Vapur rıhtıma pek yakın
mesafede demir attı. Mersin koleralı bulunduğu halde
orasıyla yolcular hem ihtilat hem de vapurumuz oradan
yolcu almışken hamdolsun temiz “pratika” almaya muvaffak
olarak yolcularını sahile indirmeye muvaffak oldu.
Vapurda bulunan Beyrutlu Yasin-zade Misbah Efendi’nin
delaletiyle sahibi müslüman ve Trablusşamlı olan “Kasru’l-Bahr”
Hoteli’ne nazil oldum. Bu hotel iki katlı ve deniz
kenarında gayet temiz örf ve adab-ı İslamiyyeye muvafık
bir surette tanzim ve tertib edilmiştir. Müslüman aileler burada
gereği gibi rahat edebilirler. Hotelin bütün müstahdemini
de İslamdır.
Bu müteşebbis müslümanı a’mak-ı kalbimden tebrik
ettim. Keşke Memalik-i Osmaniyye’nin her tarafında böyle
güzel ve mükellef mefruş hoteller müslümanlar tarafından
te’sis edilse de müslim yolcuların rahat ve istirahatleri
te’min edilse.
Temmuz:
On Temmuz id-i millisine tesadüf eden günde Beyrut
Valisi Hazım Beyefendi suret-i resmiyyede bilumum
me’murin-i mülkiyye ve askeriyyeyi ecnebi konsoloslarıyla
rüesa-yı ruhaniyyeyi beşaşetle kabul ettiğini yerli gazeteler
yazıyor. İkindi vakti de kasabada mevcud olan askerlere bir
resm-i geçit icra edildikten sonra yevm-i mezkurun sabahında
Mısır’da çoktan beri kendisini tedavi ile iştigal eden ve
o gün Beyrut’a muvasalat eden Tobruk Mevkii Kumandanı
Edhem Paşa hazretleri bir nutuk irad ederek İtalyanların
Trablusgarb’la Bingazi’de bize karşı daima mağlub olacaklarını
edillesiyle beyan etmiş ve bilcümle huzzarın takdiratına
mazhar olmuştur.
O gece Beyrut’ta emakin-i resmiyye fevkalade bir surette
donaldığı gibi Beyrut’taki eşraf ve a’yan ve mu’teberanın
meskenleri de şan-ı Meşrutıyyet’e layık bir surette donalmıştı.
Bu şehr-ayin kasaba ahalisinin pek şen ve şatır olarak
düşmanımız olan İtalyanların tecavüzatına ehemmiyet vermediklerini
Beyrut kasabası hakīkaten ma’mur ve Avrupa şehirlerine
min-külli’l-vücuh benzemektedir. Kasabada yeniden birkaç
geniş caddeler açılmış ve İstanbul’da bile emsali bulunmayan
elektrikli tramvayların amed-şüdünü te’min ile halkın
Beyrut müslümanları alış verişte ticarette gereği gibi
umur-ı ticariyye ve iktisadiyye ile imrar-ı hayat ve te’min-i
saadet ve refah etmekte Avrupalılara rekabet eylemekte olduklarını
maa’l-mesar müşahede eyledim. Bu kavm-i necib
bütün ma’nasıyla Devlet-i Aliyye’ye –her türlü ecnebi entrikalarına
rağmen– merbut ve can ve mallarını bile Devlet-i
Aliyye ve Millet-i Osmaniyye uğurunda feda etmeye amade
olduklarını fiilen hiss ü idrak eyledim. Bu muhterem usurda
kat’iyyen ayrılık gayrılık hissi yoktur. Aksa-yı emelleri yekvücud
Osmanlı kitlesi halinde yaşamak ve Osmanlı bayrağı
altında ma-dame’l-hayat imrar-ı hayat ve evkat eylemektir.
Hatta hükumet konağı civarında güzel bir eczahaneye
malik olan Beyrutlu Bedi’ Şemli Efendi namında hamiyet
ve gayret-i mücesseme ıtlakına sezavar olan bir zat donanma
vergisi namıyla her hafta muntazaman birer kuruşluk bir
resmin hükumetçe tarh edilmesi lüzumunu ve buna bütün
Arabların kemal-i hahiş ve istekle iştirake amade olduklarını
söyledi. Burada Vali Hazım Bey’le İttihad ve Terakkī Murahhası
Ahmed Fehmi Beyler’in Arablık-Türklük milliyet
mes’elelerinin münazaat ve münakaşatını ref’le onun yerine
hissiyat-ı samimiyyenin yerleştirilmesinde gösterdikleri himem-i
meşkureyi yad ü tezkar etmeksizin bir türlü geçemeyeceğim.
Bi-taraf ve her türlü gıll u gıştan azade ve hükumetle
hiçbir suretle işleri olmayan mevsuku’l-kelim ahaliden işittiğime
nazaran Beyrut’ta mürtekib hiçbir me’mur yoktur.
Hele Beyrut Adliyesi me’murları cidden nezih ve vazife-perver
kimselerdir. Adalet ve hakkaniyet gereği gibi nam-ı padişahiye
cins ü mezheb– deavat-ı hayriyyelerini isticlaba muvaffak
olmuşlardır.
Adliye me’murları içinde bilhassa Bidayet Merkez Ceza
Reisi Cemal Bey’in nezahet ve nezaketiyle büyük bir fedakarlığını
misal ve nümune olarak kayda mecbur oldum. Bu hamiyetli
zat geçenlerde bir jandarma zabitini yolsuz muamele
ve vazife icrasından dolayı bidayeten habse mahkum etmiş
ve verilen hüküm istinaf olunmuştur. Bu mes’eleden yirmi
gün sonra mahkum olan zabit hükumet konağı kapısında
bekleyerek oradan geçmekte olan Cemal Bey’e bir bastonla
tecavüz eylemiş ve akībinde adliye me’murları bu ikinci
yolsuz muamele üzerine me’muriyetlerini muvakkaten terkle
nezarete isti’falarını vermeye teşebbüs eylemişlerdi. Aynı
zamanda Cemal Bey’in izzet ve istikametine hüsn-i ahlak
ve namusuna meftun olan Beyrut ve mülhakatı ahalisi de
yapılan haksızlığı Adliye Nezareti’ne protesto eylemeye başlamışlar.
Ve bu yüzden fena bir tatsızlık yüz göstermeye başlamıştır.
Ahiren bu kargaşalıklara tatsızlıklara nihayet vermek
karşı hakkını helal etmek fedakarlığında bulunmak suretiyle
mes’eleye hatime vermiştir. Bunun üzerine mir-i muma-ileyhin
esniye ve mahamid-i ahlakıyyesiyle fedakarlığı bilcümle
ahali tarafından mazhar-ı takdir olmuştur.
Bu zat İtalyanların Beyrut’u bombardıman ettikleri esnada
müsellah olarak refakatindeki polislerle beraber dolaşmakla
asayişi muhafaza etmek vazifesini de hamiyyeten
deruhde eyleyerek büyük bir hizmet ifasına mazhar olmuş
Beyrut bombardımanı esnasında Vali-i Vilayet Hazım
Beyefendi’nin hazm ü dirayeti sayesinde kasabada büyük
bir fenalığın daha doğrusu –Adana’da olduğu gibi– bir
katl-i amın önü alınmış ve bu suretle devleti azim bir gaileden
kurtarmıştır.
Vali-i vilayetin ilm-i idaredeki nüfuz ve kuvvetini hemen
her ağızdan işittim. Müşarun-ileyhin layıkıyle bir Osmanlı
dahisi olduğuna bütün ahali hüsn-i şehadet eylemektedir.
Vicdanıma namusuma yemin ederim ki henüz vali ile
görüşmediğim halde ahaliden işittiğim ve icra eylediğim
tahkīkat neticesinde bu satırları yazıyorum. Bunu yazmaktan
maksadım müşarun-ileyhi bir hüsn-i misal ve nümune
olarak göstermek ve vücuduyla iftihar eylemektir.
Şimdilik bu kadar yetişir. Sonraki mektublarımda Beyrut’un
ahval-i sairesini tedkīk ve tetebbu’ ederek icab eden
ma’lumatı muhterem kari’lerimize arzederim.
– –
Evvelce yazdığım vechile Temmuz günü alafranga
saat beş buçukta Kırkkilise’den hareket ederek akşam saat
dılmış idi. O gece Edirne’de kalarak Temmuz ale’s-sabah
ona onaltı kala Filibe’ye hareket eyledim.
Edirne’den hareketimden iki saat sonra idi ki artık Osmanlı
yurduna veda’ ediyordum. Öyle bir veda’ ki adeta
evladın anasından –süt emdiği sırada– ayrılmasını andırıyordu.
O zaman gayr-i ihtiyari olarak arız olan halatı tavsif
edecek bir kelime bulmaktan tamamıyle acizim. Bu suretle
ye’s içinde tamam saat dörtte Filibe’ye geldim.
Buraya geldiğim zaman bende ye’s namına bir şey kalmayacak
tamamen muhati imişim de ben anlayamıyormuşum. Çünkü
Filibe’ye dahil olur olmaz iki şey nazar-ı dikkatimi celbediyordu:
Birisi yakın bir zamanda bir İslam yurdu olan
Filibe şehrinde tanıdığım bir zatın hanesine varıncaya kadar
cisi de içinde bulunduğum Filibe’nin on onbeş sene evvelki
Filibe’ye benzememesi. İşte bu iki cihet beni cidden dil-hun
ediyordu. Onun için kendi kendime diyor idim ki: “Aman
ya Rab! İslamların idaresinde iken bakılmaya değeri olmayan
Filibe bugün ne hale gelmiş! Her yerde zillet ve meskenet
bize saadet ve selamet başkalarına mı taksim olundu?”
Doğrusu birkaç sene zarfında Bulgaristan’da görülen bu
kadar terakkıyat karşısında insan valih ve hayran kalıyor.
“Memleketi i’mar edin. Çarşılarınız göze görünecek surette
gayet dehşetli olsun. Fakat cami’leriniz sade ve zinetsiz
olsun. Arza salih olan kullarım varis olurlar. Eğer siz bu
kanundan inhiraf ederseniz bu amelinizle kendinizin o yerlere
layık olmadığınızı isbat etmiş olursunuz. O mülke başka
kimseleri varis kılarım…” diye hitab edip duran Kur’an
olduğu halde bizler hiç kulak vermemişiz de bunun cezasını
şimdi çekiyoruz. Böyle giderse –maazallah– daha birçok
yerlere başkalarının varis olacağı şübhesizdir.
Bir mecliste otururken Bulgaristan’ın akılları valih ve
hayran eden bu kadar terakkıyatına dair söz açarak bu terakkıyat-ı
serianın ne sayede olduğu sualime karşı Bulgaristan
ricalinden bir zatın vermiş olduğu cevabı bilhassa zikretmeden
geçemeyeceğim:
“Sizde bu kafa var iken kat’iyyen eser-i terakkī gösteremezsiniz.
Zira biz Bulgarlar kendi aramızda pek çok fırkalara
ayrılırız; fakat Bulgarlık’a vatana taalluk eder bir mes’ele
olursa derhal fırka gürültülerini bir tarafa atarak muvafık
muhalif cümlemiz o mes’ele ile uğraşırız. Bulgarlık aleyhinde
görülen cüz’i bir şeye karşı muhalif muvafık bütün
gazeteler müttefikan hücum ederler. Fakat siz böyle değilsiniz!
kapısı önünde muharebe ediyor da siz de yine birbirinizle
muharebe ve sandalye kavgası ediyorsunuz. Sizin yaptığınız
bu hareketi İtalya’da Sosyalistler bile yapmıyor. Binaenaleyh
Bulgaristan’ın bu kadar terakkıyatını çok görmemeniz
lazımdır!..”
Bilmem ki düşünüyor muyuz? Bir Bulgar ricalinin ağzından
sudur eden bu sözlere bu cevaba karşı yüzümüz kızarıyor
mu?
Burada yalnız bir şey daha söyleyeceğim: Burada bulunan
muallimin-i muhteremeden birkaç zat bizi bir bahçeye
götürdüler. Bunun da eskiden İslam kabristanı olup iki-üç
bin liraya istenildiği halde verilmeyip bilahare hiç parasız
söylediler. Burasını ta’rif etmek için İstanbul’da öyle bir yer
göremiyorum ki oraya teşbih ederek anlatayım! İçinde sun’i
deniz olup kayıklarla geziyorlar. Üstad-ı muhterem Akif Bey
gelmeli de içinde bir saat kadar oturup manzumeler neşideler
yazarak anlatmalı… Binaenaleyh; “Allahım biz İslamlara
da teyakkuz u intibah ver” diyelim başka bahse geçelim.
* * *
Filibe müslümanlarında Makam-ı Hilafet’e karşı olan
merbutıyet o kadar büyük ve sağlamdır ki Osmanlılarda
cüz’i bir ihtilaf hissederlerse hemen ağlamaya başlıyorlar.
Biçareler gözlerini Makam-ı Hilafet’e dikmişler bütün ümidlerini
oradan bekliyorlar. Diyorlar ki:
“Bizim burada rahat yaşamamız yatıp kalkmamız yiyip
onun saadet ve selameti ile mütenasibdir. Osmanlı hükumetinin
za’fiyetini orada tehaddüs eden ihtilafat-ı dahiliyye
ve onun tevlid edeceği vahameti anlamak için Bulgaristan
adeta bir “barometre”dir. Her ne zaman Osmanlı hükumetinde
cüz’i bir ihtilaf zuhur ederse biz burada enva’-ı tahkīrata
hedef oluruz…”
Tüccardan bir zatın dükkanında oturmakta iken aramızda
cereyan eden şu muhavere şayan-ı dikkattir. Arkadaşım
dükkan sahibine hitaben:
– Nasıl alış-verişler güzel gidiyor mu?
Dükkan sahibi:
– Alış-verişimiz gayet güzel gidiyor; amma gönlümüz şen
değil.
– Canım alış-veriş güzel olur da insanın gönlü şen olmaz
mı?
– Yahu görmüyor musun Osmanlı ahvalini? Osmanlılar
arasında bu ihtilaf bu nifak u şikak devam ettikçe bizim
gönlümüz ferahlı olur mu? Biz burada milyona malik olsak
bize ne faide? Makam-ı Hilafet –Allah etmesin– biraz zaiflesin
de sen burada başına şapka geçirmeden durabil bakalım;
bu mümkün mü?..
Allahım; felaket günleri gelmezden evvel Osmanlı müslümanlarının
da basiretlerini aç!
* * *
Beş altı seneden beri Bulgaristan müslümanları arasında
maarifin terakkīsi ve evlad-ı vatanın tealisi için çalışan bir
Cem’iyet-i Muallimin bulunduğu ma’lumdur. Bu cem’iyet
birkaç senelerdir maarif-i İslamiyyenin terakkīsi için sa’y ü
gayret ve muayyen zamanlarda kongreler akdediyormuş.
Cem’iyetin bu seneki kongresi Eski Cuma’da in’ikad eylemiş
ve Haziran’ın yirmi altısından dört Temmuz’a kadar
devam eylemiştir. Kongrede reisi ve katib intihabatı ve saire
gibi bir takım teferruat ve daha sonra mekatib-i ibtidaiyye
ta’limatnamesinden birkaç madde ta’dilatı kabul edilerek
tir. Bilahare köy muallimleri için “kur”lar te’sisi müzakere
edilerek paraya mütevakkıf olan büyük işin piyango tertibiyle
hasılatından on bir yerde “kur” küşadı takarrur etmiş
ve nerelerde olacağı da Merkez-i Cem’iyyet-i Muallimin bir
layiha ile ta’yin eylemiştir ki ber-vech-i atidir: Aydos Filibe
Plevne Rusçuk Eskicuma Hezargrad Şumnu Pravadi
Var­
na Dobroviç Silistre.
Bu “kur”lara devam edecek efendilerin adedi yirmiden
dun olmayacaktır. Şayet aşağı olursa “kur” oradan başka tarafa
naklolunacaktır. Gelecek sene kongre Filibe’de in’ikad
edecek. Bu senelik merkez Şumnu’dur.
Bu sene Bulgar Muallimin-i İslamiyye Cem’iyeti şayan-ı
dikkat bir hatve-i terakkī daha atmışlardır ki o da dört Temmuz’daki
eden Bulgar Muallimin Kongresi’nde Muallimin-i İslamiyye
Cem’iyeti’ni temsil eylemek üzere mekteplerin muallimlerin
maarif-i İslamiyyenin ahvaline vakıf ve Bulgarca’ya
aşina iki zatın murahhas olarak intihab edilip gönderilmesine
karar verilmesidir. Doğrusu bu teşebbüs ne kadar faide-bahştır.
Bu hususta Muallimin-i İslamiyye Cem’iyyet-i
muhteremesini tebrik etmeyi bir vecibe addediyorum.
Vazife-i mukaddeseyi ifa etmek için Filibe Mekatib-i İslamiyye
Müdürü Halil Zeki Bey ile Rusçuk muallimlerinden
Hafız Ahmed Muhtar Efendiler ekseriyet-i ara ile intihab
olunarak gönderildiği gibi Muallimin-i İslamiyye Cem’iyyet-i
Merkeziyye reisinin de bu kongreye iştiraki takarrur etmiş ve
Muallimin-i İslamiyye namına gönderilen bu zevat-ı kiram
Bulgar Muallimin Kongresi tarafından alkışlarla kabul olunmuşlardır.
Tahkīkatıma nazaran Bulgar Muallimin Cem’iyeti yirmi
sene mukaddem birkaç kişi ile işe başladığı halde bugün
beş bin a’zası yarım milyon ihtiyat akçesi cem’iyetin malı
olarak Sofya’nın en mu’tena bir yerinde iki yüz elli bin frank
kıymetinde kendi mülkü olmak üzere bir merkez-i idaresi
olduğu gibi vereme duçar olan muallimlerin tedavisi için bir
darü’t-tedavi yaptırılmak üzere biriktirilmiş ve biriktirilmekte
olan birkaç yüz bin frank da mevcud imiş. Bununla beraber
felaketzede mağdur muallimlere muavenet muallim evladlarının
emr-i tahsil ve terbiyesine mahsus tahsisatları hep
ayrı bulunuyormuş.
Tabiidir ki yirmi senelik bir sa’y neticesinde vatandaşları
olan Bulgar muallimlerinin böyle bir müessese vücuda
getirdiğini gidip anlayan Muallimin-i İslamiyye Cem’iyyet-i
muhteremesi kendi teşekkülatlarına daha ziyade takviyet
vereceklerdir.
Bulgar kongre reisinin beyanına nazaran Bulgar Muallimin
Cem’iyeti pek çok safahat-ı tarihiyye geçirmiş hatta
bin dokuz yüz beş senesinde bu cem’iyeti bozmak emeliyle
hükumet bir hayli roller oynamış ise de a’zasının sebat ve
metaneti sayesinde bugün hükumetin bile yıkamayacağı
bir kuvvete malik bulunuyormuş. Bunlar ile tevhid-i mesai
eden muallimin-i İsmamiyyenin de yakın zamanda böyle bir
kuvvete malik olacağını şimdiden ümid ederiz.
Şimdi gelelim nefs-i Filibe’ye: Filibe’de bir zükur bir inas
rüşdiyesi üç de zükur-inas muhtelit olarak ibtidaiye vardır.
Zükur rüşdiyesi muallim-i evvelinin bin inas rüşdiyesi
muallimesinin yedi yüz kuruş maaşları olup bunlar Hükumet-i
Seniyye tarafından gönderilmektedir. Diğer muallimlerin
maaşatı iktidarına göre Filibe Maarif Encümeni tarafından
tesviye edilmektedir. Bu mekteplerde bulunan şakirdanın
mecmuu kadardır. Mekteplerini gidip gezdim.
Mekteb-i rüşdiyye Rus imparatoru tarafından Bulgarlara
bir hatıra olmak üzere yapılan Bulgar İ’dadisi’nin karşısında
güzel bir mevki’de kaindir. Şimdiye kadar nehari olan
rüşdiyeye leyli olmak üzere bir kat daha ilave edilmektedir.
Burada bilhassa köylerden gelecek talebe yatarak kendilerine
yemek verilecektir ki Filibe Encümen-i Maarifi’nin bu
teşebbüsü de bilhassa şayan-ı teşekkürdür. Tahkīkatıma nazaran
bu mektep gelecek sene i’dadi derecesini bulacaktır.
Yukarıda bahsettiğim “kur”lardan Muallimin Cem’iyeti
Filibe Merkez Şu’besi daha evvel davranıp kongrenin küşadından
evvel açmıştır ki gidip her iki kısmını da gezdim.
“Kur”lar demek köylerde bulunan muallimleri imamları
okutmak için açılmış bir ders bir sınıf demektir. Onları
müfti-i belde vasıtasıyla köylerden getirtip tevsi’-i ma’lumat
ve usul-i tedris öğretmek için bir buçuk ay kadar tahsil ettiriyorlar
bu suretle istikbal için muallimler yetiştirmeye çalışıyorlar.
Devam edenlerin adedi elliye baliğ olmaktadır.
Filibe Maarif-i İslamiyyesi’nin Filibe mekteplerine sarfettiği
meblağ yirmi bin frank raddesinde olup on iki bin frankı
Evkaf-ı İslamiyye Sandığı’ndan iki bin beş yüzü Bulgar
hükumetinden mütebakīsi de Maarif Encümeni’[ni]n kendisine
aid emlakten hasıl olan varidattır.
Yukarıda söylediğim gibi şimdiye kadar Bulgar Muallimin
Kongresi’ne iştirak etmeyen müslüman muallimleri bu sene
eden kongreye iştirak etmiş ve bundan pek büyük faideler
hasıl olacağı da anlaşılmıştır ki Bulgar Muallimin Kongresi’nde
reisin huzzara hitaben söylemiş olduğu ber-vech-i ati
birkaç cümle buna şahid-i beliğdir:
– Bulgar Muallimin Cem’iyeti muallimin-i İslamiyyeye
her vechile müzaherete ve onlarla beraber harekete müheyyadır…
Allah bizim Osmanlı İslam muallimlerine de teyakkuz u
hükumetinin muallimlerinden hisse almalarını tavsiye ederim.
Filibe’deki Mekatib-i Rüşdiyye Programı:
Birinci sene: Kur’an-ı Kerim ulum-ı diniyye hesap kı­
raat imla ve kitabet-i Bulgarca coğrafya Farisi tarih-i İslam
aile dersleri kavaid-i Osmaniyye hüsn-i hat Arabi.
ulum-ı diniyye Arabi coğrafya hesap teoriya kavaid-i
Os­
maniyye Farisi tarih hüsn-i hat kıraat imla ve kitabet.
Üçüncü sene: Kur’an-ı Kerim hesap teoriya tarih-i Osmani
Arabi Bulgarca kıraat Farisi kavaid-i Osmaniyye.
Birinci sene: Bulgarca kıraat coğrafya hesap Arabi
Fransızca malumat-ı diniyye hayvanat hıfzussıhha tarih-i
coğrafya tarih malumat-ı medeniyye kavaid imla Fransızca
Bulgarca hayvanat Arabi Kur’an-ı Kerim hendese
kıraat.
Üçüncü sene: Fransızca Bulgarca kitabet nebatat
hen­
­
dese hesap nahv-ı Osmani hikmet coğrafya Arabi
malumat-ı medeniyye Farisi tarih-i umumi ulum-ı diniyye
kimya.
Dördüncü sene: Akaid vücud-ı beşer hikmet usul-i
defteri ma’lumat-ı medeniyye coğrafya Arabi Fransızca
hendese Bulgarca kitabet Farisi tarih kimya hesap cebir.
Aksekili Ahmed Hamdi
Hindistan Mektubu:
HİNDİSTAN MÜSLÜMANLARI
VE HARB-İ HAZIR
Hindistan müslümanları umumiyetle muharebe-i hazıraya
kalben zahir olduklarında şüphe yoktur. Değil yalnız
Hindistan müslümanları belki bütün dünya müslümanları
müzaherete şitab etmişler bu mes’ele-i mühimmede alakadar
olduklarını fiilen göstermişlerdir. Herkes kendi muhiti
dairesinde te’sir ve teessür eylediği muhakkak olup yalnız
muhitlerin ihtilafı derecesinde alakaları da tehalüf edeceği
şüphesizdir.
Hindistan müslümanları muhit i’tibariyle üç tabakaya
tefrik olunur: Tabaka-i aliyye ki ashab-ı servet ü i’tibardır.
Bunların her biri daima hükumetin tarassut ve tehdidatı
altında bulunduklarından hiçbir vakit kalbinde olanı ifşa
edemezlerdi. Hükumetin Hindistan müslümanlarını Hindu
yani Mecusiler ve Bengaleler derecesinde büsbütün tazyikat
altında bulunduramaz. Zira onlarda olduğu gibi komiteler
ve hafi cem’iyetlerin müslümanlarda olmadığını biliyor.
Maamafih müslümanların Trablusgarb mücahidin-i kiramına
olan hissiyatını hükumet anladı.
Bunlar da tabaka-i aliyye derecesinde değilse de yine daimi
tarassut altında bulunurlar.
Üçüncü tabaka da fukara ve guraba ve işçilerden mürekkeptir.
Bunların siyasetle iştigale kat’iyyen hal ve vakitleri
müsaid değildir. Bunların kūt-i yevmiyyesini düşünmekten
başka bir emeli gam ve kederi yoktur.
Ramazan-ı şerifin son günleri idi. Telgraflar Hindistan’a
umum müslümanlar galeyana geldi. Gayret-i diniyye ve hamiyyet-i
heretlerinden bahsetmeye lüzum göremem. Devlet-i Aliyye
ve Halife-i muazzamalarına olan fart-ı muhabbetlerini dahi
beyana hacet yoktur.
Hiç şüphe yoktur ki mağribden maşrıka kadar bütün
müslümanlar aynı his ile mütehassistirler. Harp devam ettikçe
yine aynı hissiyat üzere devam edeceklerdir. Fakat
gariptir ki burada olan müslümanlar Avrupa devletlerinin
Osmaniyye aleyhinde beslemekte olduğu adavetini ve Balkan
hükumetlerinin harekat-ı bedbinanelerini gazete sütunlarında
okudukça bu hali mutlaka Salib’in Hilal’e hücumu
suretinde telakkī ederler.
Emin olunuz ki hiç mübalağa değildir: İngilizlerin taht-ı
tarassutunda bulunan tabaka-i aliyye ashabı tüccaran-ı
mu’­
teberan kendi iş güçlerini unuttular mağazalarında borsadan
ticaretten bahsedecekleri yerde herkesin mağazası
adeta bir mahfil-i siyaset oldu. Her yerde muharebe havadisi
mücahidinin hamaseti Avrupa devletlerinin Hilafet-i
Osmaniyye’ye olan adaveti ve ahval-i saire ile akşamı buluyorlar.
derecelerinde merak etmeye başladılar; her yerde gazete
okuyanların yanlarına sokularak havadis aramaktadırlar.
Hulasa her akşam muharebeye dair kalbe itmi’nan verecek
bir haber almadıkça kimse evine gidemiyor.
Burada musavver gazetelerden biri bir zamanlar Hazret-i
Sultan Mehmed Reşad Han hazretlerinin resm-i mübarekleri
neşretmiş fakat satılamamış kalmış. İ’lan-ı harb haberi şayi’
olunca gazete iki misli fiyata çıktı. Herkes aldığı resimleri
hanesinde yahut mağazasında en muhterem mevkie ta’lik
ettiler. Son vakitler gazeteyi arayıp da bulamayanlara Osmanlı
arması diye ay yıldız resmi satıldı.
Bir gün bildiğim tüccardan biri bana gelmiş diyor ki:
“Yahu ne yapalım? Evde çocuklar Enver Neş’et Fethi
Beyler’in resimlerini istiyorlar; akşam eve gidemiyorum. Çocuklar;
“Bu resimleri getirmezsen eve gelme!” diyorlar. Rica
ederim ne yaparsan yap şunların resimlerini getir! Eğer
burada bu adamların resimlerini bulamazsam muharebe
meydanına kadar gideceğim”
Tüccarın sözleri son derece bana te’sir etti. Mısır’da bildiğim
bir zata telgraf çekerek muma-ileyhin resimlerini istedim.
Bu gibi daha neler var. Hulasatü’l-hulasa Trablusgarb
Muharebesi müslümanların umumuna ale’s-seviyye te’sir
etti. Bütün müslümanların gözleri kulakları Darülhilafetü’l-İslamiyye’ye
ve muharebe meydanına ma’tuf kaldı. İşte
Hindistan müslümanları ahvalinden bir hulasa.
Umum mücahidin-i İslamiyye na­
mına Cebel Meb’usu mücahid-i muhterem Süleyman Ba­
runi Efendi hazretleri tarafından Ağustos tarihiyle
Dehibad’dan matbuat-ı Osmaniyye’ye çekilen telgraftır:
“Biz Trablus’ta düşmanla uğraşmakta iken hükumetimizin
de ihtilalat-ı dahiliyye ile uğraşmalarına pek çok esef ettik.
Düşman cihetinde vukūunu ümid ve temenni [ettiğimiz]
bu hareketi vatan-ı Osmani içinde gösterenlerin selamet-i
vatanı ne derece tehdid eylediklerinden düşman-ı gaddarımıza
ne kadar cesaret verdiklerinden gafil olsalar gerektir.
Fakat şu afet devam etmemeli ve bu kimseler serian mütenebbih
ve nadim olmalıdırlar. Zira Bizanslılar münazaat-ı
dahiliyye ile gözleri kararmış iken Fatih ordusunun
Yeniçerilerin mükerrer isyanlarından vatan-ı Osmani’nin
nasıl parçalandığı asla unutulacak felaketlerden değildir. Bu
günlerde düşman matbuatının oradaki asker ve ahalinin isyanından
dolayı i’lan-ı şadumani eylediğini görerek ağladık.
Gafil vatandaşlar düşmana zafer kazandırdınız memleketimiz
mirasına göz dikenlere ümidler verdiniz. Bunlarla mı
kopup size vasıl olan bu sada-yı intibahı işitecek kadar aklınızı
muhafaza etmiş iseniz ne mutlu vatana!...”
Allah emirlerine kulak asmayan bir halk
kul sözüyle mi mütenassıh olacak? Muhterem mücahidler
o kum çöllerinde bize istinaden harp ediyorsanız neticede
kendi hayat beka ve istirahatımız için her zamanki gibi kulağınızdan
tutup sizi düşmana teslime mecbur kalacağımızı
biliniz. Yok sırf Müslümanlığı muhafaza için Allah yolunda
cihad ediyorsanız Allah sizinle beraber olduğu için hitabınızı
ona tevcih ediniz ki beyhude gitmesin.
Berlin’den iş’ar
olunduğuna göre Gazette de Voss Enver Bey’e bir telgraf
çekerek; “şahsi ve askeri nokta-i nazarından nasıl olduğunu
sulh ihtimali mevcud olup olmadığını” sormuş Temmuz’da
Enver Bey de şu cevabı vermiştir: “Şahsi ve askeri
nokta-i nazarından pek iyiyiz. Sulhun bizce ehemmiyeti
yoktur.”
Cidde’deki kariin-i muhterememizden
bir zat tarafından bildirildiğine göre ilk kafileden sonra
Mayıs ibtidasından Temmuz sene tarihine değin
Cidde’ye muvasalat buyuran hüccac-ı kiramın mikdarı ve
mevridi ber-vech-i atidir: İki postada Sevakin’den Sudani
üç postada Bombay’dan Hindi muhtelif postalarda
Mısır’dan Mısri muhtelif mahallerden Osmanlı
ve saire dokuz postada Singapur-Batavya’dan Cavalı.
Temmuz’un on dokuzuncu günü
ezani saat üçte Kosova Vilayeti dahilinde Koçana Kasabası
çarşısında yekdiğerinden beşer dakīka fasıla ile iki bomba
yüz seksen kişi mecruh olmuştur. Hadise esnasında ahali-i
ve katil derdest edilmiştir.
Temmuz’un yirmi birinci
günü altı bin kadar Karadağlı ile Malisör Seniçe ve Moykovaç
taraflarında hücum ile karakolları tahrib etmişlerdir. Bizim
tarafımızdan Ragova müstahfızlarına silah tevzi’ edilmiş
ve derhal kuva-yı ihtiyatiyye gönderilmiştir. Bunun üzerine
Moykovaç istirdad olunmuş ise de Karadağlılar top isti’maliyle
be-tekrar işgal etmişlerdir. Me’murin ile birçok ahali
Şahovik’e çekilmişlerdir. Düşman büyük kuvvetle ilerlediğinden
Seniçe Kasabası büyük tehlikede kaldığına sıbyan
ve nisvan şiddetli heyecanda bulunduğuna sür’atle imdad
gönderilmesine dair Seniçe meb’usu Amir Bey’e müteaddid
telgraflar çekilmiştir. Osmanlı ricali birbiriyle uğraşmaktan
düşman tecavüzünü def’a acaba vakit bulabilecekler mi?..
Çetine Ağustos: Türkiye’nin
Çetine sefiri dün hudud hadisatını şifahen protesto
etmiş ve bugün Karadağ kabinesine yirmi dört saat zarfında
Hükumet-i Seniyye’ye tarziye verilmesi talebini mutazammın
bir nota vermiştir. Sefir bu talebi is’af edilmediği takdirde
münasebat-ı diplomatikıyyeyi kat’ ederek İstanbul’a
avdet edeceğini beyan eylemiştir.
Russkiy Slova gazetesinde okunduğuna
göre; İran hududunda Yüzbaşı Nikitin taht-ı kumandasındaki
Rus askeriyle Osmanlı asakiri miyanında şiddetli
bir müsademe olmuş Osmanlılar büyük zayiata duçar
oldukları mevkiinden varid olan resmi telgraftan anlaşılmış.
Nikitin kemal-i muvaffakiyyet ile mevkiini muhafaza ettiği
de ilave olunuyor.
Karadeniz Kazaklarına mensub birkaç
müfreze Bakü Alayları’ndan teşkil olunan İran hudud
muhafızlarını takviye etmek üzere Tiflis’ten hareket ettiği Petersburg
Telgraf Ajansı’na bildirilmiştir.
Şayan-ı i’timad menabi’den
tereşşuh eden rivayata nazaran şah-ı sabıkın İran’a avdeti
ettiği buna mukabil İngiltere’nin Cenubi İran’da bir takım
ta’vizat elde etmesi muhtemel olduğu Tahran’dan Colonia
gazetesine bildirilmiştir. Bu haberin doğru olması muhtemeldir.
Zira kendileri gelip uğraşmaktan birçok telefata
duçar olmaktan ise dahili fitneler çıkararak budala müslümanları
birbirine kırdırdıktan zebun ve bitab düşürdükten
sonra gelip bila-mezahim istila etmek Avrupa politikasının
üssü’l-esasıdır. Ne çare ki anlayan yok!
Rusların nim-resmi gazetesi
olan Novye Vremya yazıyor:
Zah Arık Nehri üzerinde bulunan gayet büyük Troviski
Ordugahı kurbünde Niyaz Bey Kışlağı’nda bir takım hüviyetleri
mechul kimseler tarafından açılmış meyhaneye saldat
neferler ve bazı zabitan devam etmişler. Orada karakol
vazifesinde bulunan süvari pişdar alayı zabitleri teşvikata kapılarak
nihayet itaatsizlik baş göstermeye başlamış. Bilahare
Temmuz’un birinci gecesi efrad silaha sarılarak zabitanın çadırlarını
kurşuna tutmaya başladılar. Topçu ve piyade askeri
sevkolunarak vak’anın etrafa sirayet etmemesine te’min-i
asayişe gayret olunduysa da her iki taraftan birçok telefat
oldu. Ancak ertesi günü ihtilalin önü alınabildi. İhtilalcilerden
dört yüz kişi tevkīf olundu. Birçoğu da dehalet etti.
Rusya’da son zamana kadar müslümanların
mektep ve medreseleri tamamıyla kendi idarelerinde olup
hükumet kat’iyyen müdahale etmezdi. Şimdi Rusya Hükumeti
müslümanların mekatib ve medaris-i diniyyelerini teftiş
diği Kırım’da münteşir Tercüman Gazetesi ’nde görülmüştür.
Müfettiş olacak adamların Misyoner Cem’iyeti’ne mensub
olması muhakkak addolunur.
[ ] Hindistan:
Pise Ahbar Lahor gazetesinin
rivayetine göre; umum Hindistan ahalisi gayet
sıkıntı içindedir. Her tarafta hükumetin mezaliminden şikayet
olunuyor. Bir taraftan açlık diğer taraftan arazi vergilerinin
sene be-sene tezayüd etmekte olması bütün Hindistan
ahalisini ruhsuz bir ceset haline getirmiştir. Bu hal devam
ederse millet kendi hayatı için çare aramak hususunda lazım
gelen esbaba teşebbüs edecektir.
Breçiya’dan yazılıyor: “Burada
harb aleyhinde gayet büyük bir miting akdolunmuştur.
Nümayişçiler ’den ziyade idi. Hutaba hükumetin siyasetini
şiddetle tenkīd etmişlerdir. Nümayişçiler tarafından
hükumet müteaddid defalar tahkīr edilmiştir.”
Düşmana yakışan nifak u şikak maatteessüf Osmanlılar
arasında zuhur etti.
Koçana’da iştial eden
bomba münasebetiyle Bulgarlar hakkında reva görülen
muamelat-ı cebriyyeden Bulgar Hükumeti hükumet-i Osmaniyyenin
nazar-ı dikkatini celb ve bu gibi muamelata bir
nihayet verilerek ciddi bir tahkīkat icrasıyla bu muamelata
cür’et edenlerin tecziyesini taleb için İstanbul sefirine evamir-i
lazime i’ta eylediği Sofya’dan bildiriliyor.
Ministerler Meclisi Tuna Fırkası’nın
ber-vech-i zir efrad-ı ihtiyatiyye ve redifesini da’vet etmeye
karar vermiştir: ve ’uncu
sınıf efradı taht-ı silaha da’vet edilmiştir. Aynı fırkanın sınıf
da’vet edilecektir.
TENKĪD VE TAKRIZ
MEDENIYET-I İSLAMIYYE TARIHI ’NIN

----
HATALARI
----

Bir de Abdülmelik ile Velid Haccac’ın şenaatlerine karşı
ru-yı rıza göstermişlerse ma’lumdur ki Emeviler’in bu
ba Haccac cehennemde yerleşebildi mi yoksa hala iniyor
mu?” demiştir. Kezalik Hişam Halid’in bir müslüman karısını
tahkīr ettiğini işitince derhal emaretten azlederek hapse
atmıştır. Nitekim vak’a İbni Hallikan’da mezkurdur.
Elhasıl eğer müellif Emeviler’den yalnız bir yahud iki
adama atıp tutmuş olaydı kendisine hak verirdik. Lakin o
mu’tadı olan desise tarikına saparak ferdi cemaat biri ikiz
nadiri amm şazzı muttarid suretinde göstermiştir.
* * *
Buhtunnasr’ın zulümlerini işittik Cengiz Han’ın şenaatlerine
yakīn hasıl ettik Tatar’ın cinayetlerine muttali’ olduk;
lakin Allah’a yemin ederim ki –eğer müellifin sözleri doğru
ler’den daha hunhar Emeviler’den daha gaddar değilmiş!
Müellif diyor ki: “Muaviye Busr bin Ertat’ı askerle beraber
gönderdi. Bundan başka Ali şiasından kimi bulurlarsa
öldürmelerini hatta kadınları da çocukları da bırakmamalarını
emretti. ” İşin hakīkatini anlatmazdan
evvel bir mukaddime serdetmek lazım geliyor: Müellif Abbasiler’i
medhediyor onların harekatını adalete esas rıfk u
mülayemete delil ittihaz eyliyor da diyor ki: “Abbasiler’in
saye-i devletinde memleketlerin ma’mur olması şayan-ı istiğrab
değildir. Zira adalet emn ü asayişi te’min eder. İnsanlar
canlarından hukūklarından emin oldukları surette işe
sarılacakları için tabii memalik ma’mur olur ahali refahiyet
kazanır verginin mikdarı çoğalır. ”
mıyla müsavi bulursak tabiidir ki Abbasiler’in bırakılıp da
yalnız Emeviler’in zemmolunmasını fahiş bir haksızlık büyük
bir tarafgirlik addederiz. Sonra bir mes’ele daha var:
Ma’lumdur ki; müverrihlerin kaffesi Abbasiler zamanında
da Emeviler’in mehasinini söyleyemezdi. Kazara böyle bir
cür’ette bulunanlar ta’zibatın envaına hedef olurdu ki tarihten
bizim için buna dair birçok misaller göstermek kabildir.
Vakıa kemal-i iftihar ile şunu söyleyebiliriz ki; müslüman
müellifleri vekayii olduğu gibi rivayet etmek hakkı bi-perva
söylemek hususunda birinciliği kazanmışlardır. Hakīkati
beyan etmekten ne padişahların kudreti ne de zalimlerin
mehabeti kendilerini men’ etmemiştir. Ancak kasden yalan
seylemekle hakkı söylememek arasında fark vardır. Onun
bulunmadılar. Lakin birçok mehasinlerini sükut ile geçmeye
mecbur oldular dersek bu sözlerimiz cerh olunamaz i’tikadında
bulunuyoruz.
Abbasiler’e gelince bunlar zamanlarında hem memleketin
sahibi hem halkın malik-i mutlakı oldukları için teveccühleri
hayat gazapları herkes için memat idi. Ufacık hatalarını
muahaze ölüm tehlikelerini göze aldırmaksızın kabil
olamazdı.

----
TEBRIK
----

Kudumüyle cihan-ı tevhidi nurlara gark eden Ramazan-ı
Şerifi Sebilürreşad yeryüzündeki bütün müslüman kardeşlerine
tebrik eder.
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“Tanrı’nın yoluna insanları hikmetle güzel güzel nasihatle
da’vet et; bir de onlarla mübahase ederken en iyi tarik
hangisi ise onu tut; senin Tanrı’n yok mu işte o yolundan
sapanı da bilir hidayeti kabul edenleri de bilir.”
* * *
Ayet-i kerime
tarzındaki tehdid-i mehib ile başlayan Sure-i Nahl’in
son sayfasındadır.
Şüphe yoktur ki aleyhissalatu vesselam Efendimiz’e teveccüh
eden bu hitab-ı Sübhani o Peygamber-i güzinin ümmetine
de teveccüh eder. Ayetteki sebil den maksad bütün
hakayıkı bütün fezaili cami’ olan Müslümanlık’tır.
Gayet fıtri bir din olan; daha doğrusu fıtratın kendisinden
başka bir şey olmayan İslam’ı kabul etmeyenler ya o
din-i ilahinin ruhundaki sırr-ı mübini sırrındaki ruh-ı güzini
göremiyorlar; yahud gördükleri halde nefsani bir yığın esbabın
te’siri altında kalarak görmek istemiyorlar.
bul etmeyenlere karşı bu emr-i ilahiye tevfik-i hareket olunmaz
da –ber-mu’tad– şiddetli davranılırsa bu şiddetle pek
ma’kus pek menhus te’sirler husule getirilmiş olur. Evet
dini anlayamadıkları için fikirlerine mülayim bulamayanlar
böyle bir harekete karşı İslam’ın büsbütün düşmanı kesilirler.
Hakayık-i diniyyeden inadları saikasıyla yüz çevirenler
de i’lan-ı harbe kalkışırlar.
Zaten hiddetler şiddetler tazyikler cebrler hep aczin me­
şimesinden düşen bir sürü eksik mahluklardır ki beşeriyet
muztar kalmadıkça bunları agūş-ı kabulüne alamaz; alsa da
mümkün değil sevemez. İnsanlar rıfk ister mülayemet ister;
ağızdan çıkmasını bekler.
Resul-i Muhterem sallallahu aleyhi ve sellem Efendimiz
hazretleri mu’cizelerin en bahirini şiddetlerin en kahirini
gös­
termek iktidarında iken bakınız insanları Allah
yoluna getirmek için hangi tarikı ihtiyar etmekle me’mur.
Kemal’in dediği gibi “Fikre galebe yine fikrin şanındandır.”
Mülhid yahud muanid fikirleri devirecek kudreti kendilerinde
görmeyenler; sebil-i hakkı bulabilmek için bir hayli
mücahede geçirmiş olmayanlar mevki’-i irşada çıkıp da
gayet müşkil vazifelerdir.
Sözlerini dinletebilip de efkarı arkalarından getiremeyenler
cemaati kabil-i hitab olmamakla töhmetleyerek işin içinden
sıyrılıveriyorlar; asıl kabiliyetsizliğin aczin kendilerinde
olduğunu hiç hatırlarına getirmiyorlar!
Ömründe medrese mektep görmemiş; üç beş uydurma
hadis ile sekiz on şeni’ masaldan başka sermaye-i ma’rifet
edinememiş ümmi vaizler kürsilere tasarruf edeliden beri
bu millet-i merhume dini umacı hey’etinde sahib-i şeriati
de –haşa– yeniçeri ağası fıtratında tahayyül etmeye başladı!
linden silindi gitti!
Hiç esasa imanı olmayanları cehennemle korkutmak;
Sahib ve Müdir-i Mes’ulü: H. Eşref Edib
yahud o pek acib bir kılığa soktukları cennetle avutmak
mümkün olur mu?
Ne garibdir ki: Derse çıkacak hoca efendiden icazetnameden
başka sıkı bir imtihan geçirmiş olmasını isteriz de
vaaz kürsüsüne tırmanacak mürşid-i kamilden hiç de ehliyetname
sormayız! Halbuki iş aksine olmak lazım gelirdi.
Öyle ya okutacağı dersi hakkıyla bilmeyen müderris esasen
tedrise kalkışamaz. Zira karşısındaki talebe temyiz iktidarında
olduğu için hocasının aczine yarım saat bile dayanamaz.
Vaizlerin mevkii ise böyle müşkil değil; çünkü cemaatin bir
kısmı din namına söylenen her sözü dinlemek i’tiyadındadır!
Üdeba-yı ulemadan Ziya Paşa merhum “Bizde gayet
mühim iki vazife vardır ki bil-iltizam en ehliyetsiz ellere tevdi’
olunur: Biri nahiye müdürlüğü diğeri çocuk lalalığı” diyor
ki biz buna bir de “vaizliği” ilave etmek için hiç düşünmeye
hacet görmüyoruz.
Vaizlik mürşidlik edecek adamın yalnız sebil-i hakkı tanıması
kafi değildir; o caddeye çıkan yolların nerelerden
sapmak ihtimali olduğunu iyice bilmelidir. Bir de yanlış yol
tutanlara “Dalalettesin!” demekle iş bitmez. Oraya nasıl
düşmüş; saha-i reşada nasıl çıkacak buralarını tamamıyla
ta’yin etmeli sonra biçarelerin eline yapışmalıdır. Hele
“tekfir” tehdid makamında ele alınacak silahlardan değildir.
Zira bunun ika’ edeceği mevt-i ma’neviyi duyacak hisler
pek azaldı. Onun için “Sus! Kafir oldun...” nidası top gibi
patlasa yine kuru sıkı telakkī olunacak!
TERCÜME-I MEAL-I MÜNIFI
“Ey şeref-yab-ı iman sevgili kullarım! Üzerinize oruç tutmaklığınız
farz olundu. Nitekim sizden evvel geçen ümmetlerin
de üzerlerine farz olunmuştu. Bu fariza-i mühimme ile
mükellefiyetiniz münafi-i İslamiyyet ve mugayir-i insaniyyet
ahlak-ı rediyye ve ef’al-i diniyyeden ittika ve ictinab etmeniz
* * *
Bilsek –ey mü’min kardeşler!– şu iltifat ve şu hitab-ı ila­
hiye muhatab olmak şerefinin büyüklüğünü yüceliğini bilsek!....
Vicdanımızı dinleyelim! İltifat ve hitab-ı padişahiye nailiyyet
şerefi bizim için ne kadar kıymetdar ne derecede
bais-i sürur u iftihardır.
Şübhesizdir ki birer canlı meserret kesiliriz. Muhakkaktır
ki fart-ı şadiden kabımıza sığamayız. O derece-i bala-terinde
ki guya bir daha yed-i hilkatten geçmişe sanki yeniden dünyaya
gelmişe döneriz. Sanki bu cihan-ı dun bütün mefatih-ı
hazain-i pür-füsunuyla bize verilmiş! Öyle değil mi?
Halbuki bulunmak saadet-i uzmasıyla gerçekten –eğer
kadr-dan isek eğer sahib-i rüşd ü iz’an isek eğer haiz-i cevher-i
akdes-i hitabda o padişah da sufuf-ı muhatabin miyanında
tufan-ı mesar içinde çırpınıyor. Bütün ihvan-ı diniyle cebinsa-yı
zemin-i tazarru’ u ibtihal oluyor.
Hitab-ı ilahi ezeli olduğu gibi ebedidir de. Onun içindir
ki biz ehl-i iman bu kudsi hitaba el-an muhatab bulunmakla
müftehir ü mübahiyiz. “El-hamdü lillahi ala-ni’meti’l-imani
ve’l-İslam” Cenab-ı Sultan-ı ekalim-i risalet ü nübüvvet
aleyhissalatü vesselam efendimiz hazretleri ümmet-i
muhteremelerine iltifat ü nevazişi natık böyle ayat-ı celile
şeref-bahş-ı nüzul oldukça mübarek güneş-i cemalleri pertev-nisar-ı
beşaşet ü meserret olurdu.
Hele encüm-i asman-ı risalet olan sahabe-i güzin aleyhim
rıdvanullahi’l-ekber hazeratı o envar-ı mesar içinde
gaşy olur giderlerdi. O dakīka-i hitab-ı Hak onlar için da­
reyn­
den muazzez bir hayat-ı ebedi bir fahr-i sermedi idi.
Bu hitab-ı teşrif biz mü’minlere saadet-i hayat namına
bir düstur-ı sıhhat ü afiyet ihsan ü inayet buyuruyor: Fariza-i
celile-i sıyam. Bununla beraber bir de cümle-i tesliyet-bahşayı
Çünkü takdir-i hikmette irfan-ı ni’mette acz-i idrakimizi
za’f-ı vicdanımızı biliyor.
Bu tesliyet; avam-ı ümmete aiddir. Havassa gelince onlar
bizden evvel geçen ümmetlere de farz imiş.” diye müteselli
olur. Ifası nefse ağır gelen bir emrin umumiyeti anlaşılınca
tahammülü kolaylaşır.
Havas ise: “Elhamdülillah bu ni’met-i ilahiyye yalnız
bize has değilmiş ihvan-ı insaniyyetimiz olan ümem-i salife
de ni’met-i sıyam ile mütena’im imişler.” diye Cenab-ı
Hakk’a arz-ı şükran u mahmidet ederler.
“ – Ey ümmet-i
hal ü istikbalim! Sizden hiçbiriniz ta ki kendi nefsi için istediği
ni’metleri husulünü arzu ettiği –maddi ma’nevi– saadetleri
dader-i İslamiyyet ve insaniyeti için temenni etmedikçe
hadis-i şerifi bunların vasf-ı halleridir.
Yine mes’uddur o hey’et-i ictimaiyye-i İslamiyye ki Kur’­
an-ı Hakim amir-i vicdanı mürebbi-i idrak ü irfanı cismani
ruhani nazım-ı hayatı ola!
Ah ... Eğer bu ezeli kanun-ı ilahinin kadrini bilsek!
Himye kanun-ı tıbbın en mühim bir düstur-ı sıhhisidir.
Tababet daha bir milyon sal-i istikbal içinde tekemmül etse
yine sername-i mefhareti edecek
hadis-i şerifine müdani bir düstur-ı sani bulamaz.
Tababet henüz beşerin muhit-ı idraki haricinde
himye-i şer’iyye ile me’mur idi.
nazm-ı celili bu da’vamızın sıdkına bürhan-ı satı’dır.
Bugün tababet bütün o bedayi’-ı terakkī ve tekamülüyle
beraber lisan-ı hikmet-beyanından işitilen en büyük hıfzussıhha
düsturu şu oluyor:
“Le jeune entretient la santé”
Bunun Türkçesi: “Ruh sıhhat-i hayatı muhafaza eder.
Himyeye riayet eden hastalanmaz.”dan ibarettir. Bu düsturun
kaili değil hatta ellinci ceddi bile rahm-i madere düşmemiş
aleyhissalatü vesselam samia-i insaniyyeti teşnif vicdan-ı
medeniyyeti sena-han-ı ulviyyeti ediyordu. Akl-ı iş ü nuşun!
hiç de hoşuna gitmeyen çehresini ekşiten bu emr-i lahutiyi
akl-ı insaniyyet vicdan-ı İslamiyyet layık olduğu ehemmiyetle
takdir ve kemal-i tekrim ile der-agūş eder. O ruhun
–gerek şahsi gerek ictimai ve medeni– menafi’-i hayat-bahşası
mükemmel bir hıfzussıhha kitabı vücuda getirecek kadar
çoktur.
Din-i celil-i İslam hıfzussıhha kavaninini bir liste şeklinde
göstermekten şanı alidir. Çünkü dinin mevkii bütün maddiyat
ve ma’neviyatın fevkınde ukūl-i beşerin yetişemeyeceği
bir serir-i ulviyyettir. Bütün ulum u fünun onun bir harf-i
hikmetinde mündemicdir.
Din reçete yazmaz. Çünkü ona ihtiyac bırakmaz. Hastalığın
def’i elbette ref’inden evladır. Hüner bir musibet gelmeden
önüne sed çekmektir. Yoksa geldikten sonra buyurun
firaş-ı ıztırab u enine!
Fenn-i menafi’u’l-a’zanın herkesin anlayabileceği derecede
basit ve vazıh olan şu sözlerini dikkatle okuyalım: “Her
uzvun bir zaman-ı fi’li olmasına mukabil bir de vakt-i sükun
u istirahati olmalıdır. Faaliyyet-i uzv gündüzün olduğu gibi
lenmeden ila-nihaye faal kalacak olursa kuvvetini zayi’ eder.
Bir daha filini icraya muktedir olamamak tehlikesine düşer.”
Mide de bir uzvdur. Hem de a’za-yı vücudun hazine-i
hayatıdır. On bir ay mütemadi bir faaliyyet ile ifa-yı vazife
eden midenin bir ay hakk-ı sükun ve istirahati olmamalı mıdır?
Bu pek bedihi bir hakīkat-i fiz[yo]lojiyyedir. Hastalanınca
tabibin en şiddetli perhiz emirlerini kemal-i mutavaatla
kabul eden insan tababet ve tabibin halıkını nasıl dinlemez?
Hakkında ayn-ı rahmet ve mahz-ı ni’met olan evamir-i mukaddese-i
silker? Mukteza-yı akl-ı selim bu mudur?
Orucun menafi’-i hayatiyyesine dair ma’lumat-ı fizyolojiyye
almak için ihvan-ı saimine etibba-yı hazikamızdan
merhum Hüseyin Remzi Bey’in İlmihal-i Tıbbi’ si ile
Altuni-zade Muhyiddin Bey’in Sıhhat ve Afiyet-i İslam’ ını ve
Tabib-i muhterem Milaslı İsmail Hakkı Bey’in Din-i İslam ve
Ulum u Fünun’ unu kemal-i ehemmiyetle tavsiyeyi bir fariza-i
diniyye addederim.
Evamir-i hazıkaneleri dinen vacibü’r-riaye olan ancak
böyle muhterem tabibler böyle hakīkī mü’minlerdir.
Cenab-ı Hak emsalini asarını çoğaltsın!
Şehr-i celil-i sıyam alem-i İslam’a ecell-i na’ma-yı Samedaniyyedendir.
Kadr-i azimini bilelim de indallah makbul ü
muhterem olalım!
HADIS-I ŞERIF
Bu hadis-i şerif Sahih-i Müslim hadislerindendir.
Ravileri Abdullah bin Ömer Ebu Musa El-Eş’ari
Seleme ve Ebu Hüreyre radiyallahü anhüm’dür. Ebu Hüreyre
hazretlerinin rivayetinde
ziyadesi de
vardır. Bu ziyade ile beraber hadis-i şerifin tercümesi şu olmuş
oluyor: “Her kim bize karşı silah çekerse bizden değildir.
Her kim de bizi aldatırsa yine bizden değildir.”
Din-i İslam tehabb ü tevadd teavün ü tenasur dinidir.
Müslümanlar beynindeki uhuvvet uhuvvet-i nesebiyyeden
akvadır. Bu uhuvveti kıracak vahdet-i İslamiyyeye karşı gelecek
şakk-ı asa-yı müslimin edecek herhangi fiil ve hareket
–mukteza-yı tabiatı olarak– İslam’ın haricinde kalır evamir
ve ta’limat-ı nebeviyyeye muhalif düşer. Bunların en fenası
müslümanın müslümana kılıç çekmesi müslümanın müslüman
canına kasdetmesidir. Müslümana karşı silah çekmek
kebairin a’zamıdır.
Buhari ile Müslim ’in rivayet ettikleri diğer bir hadis-i
şerifte;
buyurulmuştur ki “Müslümana
sebbetmek fısktır. Müslüman ile mukatele etmek ise
küfürdür” demektir. Din-i İslam müslimin can u ırzını te’min
etmiştir. Her müslümanın canı da ırzı da diğer bütün müslümanlara
haramdır. Bu hürmete riayet etmemekteki ma’siyetin
derecesine bakın ki müslümana söğmek fısk olu[y]
or. Yani adeta daire-i dinden çıkmaya yol açıyor. Üzerine
bi-gayri hakkın silah ile yürümek ise adeta küfür mertebesini
buluyor.
Zat-ı Ecell ü A’la Kur’an-ı Kerim ’inde:
Yani: “Ey mü’minler. Hablullah’a yapışın da dağılmayın
ayrılmayın. Bir de Allah Teala hazretlerinin şu büyük ni’metini
hatırınızdan çıkarmayın ki siz yekdiğerinizin düşmanı
hep kardeş oluverdiniz” diye bize imtinan ediyor. Müslimine
bahş ettiği nimetlerin en büyüğü bu ülfet-i kulub olduğunu
bize haber veriyor.
Diğer bir ayet-i kerimede de:
Yani: “Mü’minlerin kalbini Allah Teala te’lif etti. Eğer
sen ru-yı zemindeki ni’am ü hazainin kaffesini birden infak
edeydin yine kalblerini te’lif edemezdin” diyerek o ni’metin
büyüklüğünü bize iş’ar ediyor.
Kur’an ’ın neresini okusanız ehadis-i şerifenin hangisine
baksanız bu imtinan-ı Rabbaninin azamet ü ehemmiyeti
nazarınızda artar. Zira İslam ve imanın mebna-yı üstüvarı
gönül birliğidir kardeşliktir. Lisan-ı Şeriat’te her ne zaman
“Kardeşiniz şöyle olsa böyle olsa” denilmişse maksud olan
din kardeşliğidir. Gönül birliğini tefrikaya ilka edecek vahdeti
şikaka müncer edecek kardeşliği adavete kalb edecek
herhangi fiil ve hareket ve hatta kasd u niyyet iman ve İslam’a
muhalif olduğu için Resul-i Ekrem salla’llahü aleyhi
ve sellem Efendimiz onu ya küfür ile ya füsuk ile ya nifak ile
tavsif buyurmuşlar ve halavet-i İslam’dan ne derecede nasibedar
olduğumuzu anlatmak için bize hiç şaşmaz bir mizan-ı
adalet bir mi’yar-ı fazilet ihsan etmişlerdir.
Müslim ile Buhari’de mervi olan:
Yani: “Müslim o kimsedir ki müslümanlar onun dilinden
elinden salim olur” hadis-i şerifinden daha sağlam bir mikyas
bulunabilir mi? Elinde böyle terazisi olan kimse kardeşinin
canına kasd ve hatta kalbini bi-gayri hakkın rencide
ederse da’va-yı iman ve İslamda bulunmaya haya etmez
mi?
Buhari’deki diğer bir hadis-i şerifte:
Yani: “İki müslüman kılıçlarıyla karşılaştıkları zaman katil
de maktul de cehennemdedir” buyurulmuştur. Bunu duyan
ashab-ı kiramdan birinin: “Ya Resulallah. Katilin cehenneme
girmesini anlıyoruz. Ya maktule ne oluyor ki o da onunla
beraber tutuluyor?” tarzında irad ettiği suale:
Yani: “Arkadaşının katline haris idi de onun
dis-i şerifte buyurulmayıp da
buyurulmasını böyle bir halde mukteza-yı İslam olan uhuvvetin
artık zail olduğuna ve muktezi ile muktezanın zevaline
binaen her iki hasmın da makarr-ı ehl-i küfr olan cehenneme
gideceğine haml etmek icab eder.
Artık görünen köye kılavuz istemez. Bugünkü dereke-i
lam’ı şöyle bir acele ile çevirmek de kafidir. Peygamber-i
zi-şanımız Hadi-i muazzamımız bize ne öğretmiş biz müslümanlar
hangi yoldan gitmişiz! Ne musibettir ki şehrah-ı sulh
u selamı gösteren Peygamber-i ahirzamanın ümmeti olan
bizler hep harb u hısam yolunu tutmuşuz. İslam’ın en son
tahassungah-ı bekasında bile kardeş kanı içmekten
bıkmadık usanmadık. Ne emirler ne nehiyler ne tarihi ibretler
Her devirde her diyarda ecanibin pa-yı hakareti altında
ezildiğimizin illeti bünyan-ı mersus gibi yekvücud olmamıza
dair olan ihtarat-ı mükerrereye ittiba’ etmemek olduğunu
bilip dururken yine hep yekdiğerimizin hürmetini hetk etmiş
durmuşuz. Bizim bu halimiz mehbit-ı vahy olan o Resul-i
zi-şanın zaten ma’lumu olduğu için ahirzaman fitnelerinden
bizi çokça tahzir buyurmuşlar son nefes-i mübareklerini
Hakk’a teslim buyurdukları ana kadar ümmet arasında
tahaddüs edecek şikak ve mücadelenin mazarratını beyan
etmekten vazgeçmemişler hatta Buhari ile Müslim’in rivayetine
göre Haccetü’l-veda’da bile Cerir bin Abdillah el-Beceli’ye
cemaat-i ashabı susturmak için emir verdikten sonra:
buyurmuşlardır
ki: “Benden sonra kafir olup da birbirinizin boynunu vurmaya
kalkışmayınız” demektir. Ne acınacak hal ne bitmez
tükenmez gaflettir ki darülislam olan yerler hep bu yüzden
darülküfr oldu her yerde müslümanlar Beni İsrail hakkında
varid olan
ayet-i kerimesine
ma-sadak oldu son ilticagah-ı İslam’da bile yalnız rahat ve
huzurumuz değil varlığımız bile münselib oldu da biz yine
hala birbirimizi boğmaktan yekdiğerimizin kanı ile ırz u
namusu ile teşeffi etmekten vazgeçemiyoruz!
Artık gözlerimizin çapaklarını silip bu giran hab-ı gafletten
uyanmanın zamanı gelmiş çoktan beri geçmiştir bile.
Bu fena huylardan vazgeçip evamir-i diniyyemizin binde
birine olsun ittiba’ edelim. Te’lif-i kuluba teavün ü tenasura
müsliminin malına canına ırzına hürmet etmeye alışalım.
Hatta muaveneti yalnız mazlumlara değil zalimlere
bile teşmil edelim. Buhari’de Tirmizi’de Müsned-i İmam
Ahmed’de varid olan atideki hadis-i şerif ile amel edelim:
: . :
Resul-i Ekrem salla’llahü aleyhi ve sellem Efendimiz:
“Kardeşine ister zalim olsun ister mazlum olsun yardım et.”
buyurmuşlar. Biri: “Ya Resulallah zalim olduğu halde ona
nasıl yardım edeyim?” diye sorunca: “Onu zulümden men’
edersin. Ona yardım böyle olur” cevabını vermiştir.

----
KANAYAN YARALARIMIZ
----

Siyasiyat ve ihtirasat mücadelatı afak-ı vatanda gittikçe
daha ziyade kesif daha ziyade muzlim sehabeler tevlid edecek
bir hal alıyor.
Bağrı yanık sinesi hançer-zede bedbaht vatanın kayıdsız
evladları mevcudiyet-i milliyyeyi kemiren mader-i vatanı
her gün daha seri’ daha hevl-engiz hatvelerle adem diyarına
takrib eden hastalıkları; bi-füturi-i mu’tade ile karşılıyor
müzmin bir hale gelinceye kadar tedavi etmek lüzumunu
hissetmiyor etmek istemiyor!
Sanki herkes bütün gayretini bütün azmini hastalığın
daha vahim bir devreye girmesine daha müdhiş safhalar
geçirmesine hasr etmiş! Yalnız; evet yalnız bunun için çalışıyor!..
Asırlarca kaygusuz evladlarının düşüncesiz hareketlerinden
tevellüd eden mesaib altında inleyen tündbad-ı ihtirasları
uğrunda zedelenerek canhıraş vaveylalarla bihude
yere sızlanan vatan bugünkü nesilden de aynı lakaydi ile
mi muamele görecektir?
Sema-yı vatan ilim yerine cehalet faaliyet yerine atalet
bulutlarıyla istila edildiği uzun devirlerden beri şems-i saadet
bu bedbaht iklime en sönük şuaatını bile isar edememiştir.
sadmeler insafsız hançerlerle parçalatmış kuvve-i zindegisini
menabi’-i hayatiyyesini kurutmuş echize-i faalesini artık
bir inhizal ve bi-tabiye duçar eylemiştir.
Vatan bir harika-i ilahi olarak yaşıyor. Bugünün mütefekkirleri
acaba hasta nefes-i vapesinini verdiği zaman mı uyanacaklar
tevarüs ettikleri la-kaydiden kurtulmak için böyle
feci’ bir zamanı mı bekleyeceklerdir?!
Bugün Anadolu’ya seyahat etmek oradaki biçare köylülerin
tarz-ı hayatını yakından görmek suret-i maişetlerini
emraz-ı ruhiyye ve bedeniyyelerini tedkīk etmek ... zahmetini
şerih u müsterih bir kalb ile atiden ümidvar olarak avdet
edebilsin!
Her saat göreceği fecia-nüma levhalar karşısında yüreğinde
yaralar açılmadan dönmek mümkün olsun!
Vaktiyle gürbüz tüvana ve bütün ma’nasıyla dinç bir ırk
yetiştiren Anadolu bugün baştan başa yosunlu bir harabezar
mikroplu bir hastahane haline gelmiş!
titretir kavi ve sağlam bir unsur yerine cansız çelimsiz
hastalıklı frengili sıtmalı bir sürü sıska alayı veya müteharrik
bir yığın canlı cenazeler kaim olmuş!
Vasi’ Anadolu arazisinin Huda-dad kuvve-i inbatiyyesi
bile artık eski kudret-i feyyazanesini gaib etmiş işlenmeden
emile emile menabi’-i gıdaiyyesi kamilen kurumuş.
Münbit vadiler bir çoraklığa mahsuldar tarlalar bir dikenliğe
zümürrüdin çimenlikler merzagī bir sazlığa tehavvül
etmiş! Bağlar bağçeler kamilen bozulmuş vaktiyle oraların
ma’mur olduklarını bildiren asar-ı kadimeden başka hiçbir
şey kalmamış. Uzak zamanlardan beri hükümran olan
çöllerinde Rumeli balkanlarında Irak badiyelerinde Kürdistan
ovalarında dolaşarak sürünerek çürüyen vücudlar
menabi’-i zindegileri kuruduktan kardeşlerinden pek çoğunu
o diyarların yosunlu toprakları altına gömdükten sonra
dönebiliyorlardı.
Bu alil ve yarım kadidler çökük tavanlı yıkık duvarlı
kulübelerinde yosunlu ve çamurlu inlerinde sızlayarak kendilerini
bekleyen ailelerine kavuşuyorlardı. Yoksulluk açlık
sefalet zulüm hastalık gibi hain sebeblerle çürüyen kadınlarla
perişan ve kötürüm bir halde yurduna dönen bu iskeletlerin
mahsul-i hayatları ne olabilirdi?
Şimdi sorarız? Sevk-ı kaderle meydan-ı felakete sukut
eden bu tali’-zede nesilde yaşamak yaşayabilmek isti’dadı
bulunabilir mi? Bunlar hayata değil bir müddet süründükten
sonra memata namzed değil midir?
de koşuyor. Bugünün vicdanlı mütefekkirleri yarın huzur-ı
tarihte bu sür’atin ta’diline olsun şitab etmedikleri cihetle itham
olunmayacaklar mı?
Ya Rab! Bu ne derin uyku! Hab-ı giran-ı ataletten
la-kaydiden bizi sur-ı İsrafil mi uyandıracak? Yoksa istila ordularının
samia-hıraş boruları mı?! ......
Mader-i vatanı düşünmek yarasından akan kanları dindirmek
sinesini parçalayan hançerleri çıkarmak cerihalarını
sarmak evladlarına teveccüh eden en mukaddes bir
vazife değil midir?
Şahsi ihtiraslar arkasında mest ü meshur koşanlar şübhe
yok ki bir gün pek müdhiş bir maniaya çarparak ezileceklerdir.
Ne çare ki kendileriyle beraber felek-zede vatan da
ayaklar altında kalacak!...
Evet ırk inhizale inkıraza düşmüş! Anadolu baştan başa
karanlık haşyet-engiz bir hastahane haline gelmiş! Nur-ı
ümid gibi şu’le-i ma’rifet de bu bedbaht iklimde sanki ebediyyen
sönmüş!
Buna karşı vatanın evladları bu felaketleri bu acıklı
manzaraları görmemek işitmemek için gözlerini kapamışlar
kulaklarını tıkamışlar heva-yı nuşin-i hay u huy içinde
uyuşmuş kalmışlar.
Veraset kanunu; evet bizi kemiren kanımızı cevelandan
dimağımızı tayerandan alıkoyan bu müdhiş ve müessir
kanun; gençleri de ihtiyarlara ahfadı da ecdada benzetiyor
benzetmeye çalışıyor.
Onlar da babaları dedeleri gibi la-kaydi ve atalet çukurlarına
sürükleniyorlar.
Onlar da cedleri gibi istikbali düşünmek görmek görmeye
çalışmak istemiyorlar.
En bariz hakīkatlere en korkunç izmihlal alametlerine
karşı onlar da kendilerinden evvel geçen ve bütün bu felaketleri
hazırlayan ataları gibi “Adam sende!..” demekle iktifa
ediyorlar.
Zavallı vatan; acaba seni canıyla imanıyla sevecek evladların
yetişmeyecek mi?!...
Esir milletler cahil kavimler inkıraza sürüklenen ırklar
nasıl kurtulmuşlar nasıl kurtarılmışlar! Buraları düşünmek
bugünün mütefekkir vatanperverlerine teveccüh etmez mi?
Çare-i tedavi vaktiyle aranılmazsa hastalık müzmin ve
mühlik bir devreye girdiği vatan çökmeğe millet ezilmeye
başladığı zaman gösterilecek telaşlar koparılacak vaveylalar
hiçbir faide te’min edemez.
Dün bizden cahil ve bizim çobanlarımız bizim mahkumlarımız
olan fakat bugün bize ilimleriyle terakkīleriyle
muntazam idareleriyle bi-hakkın caka satan bizi ezmeye
yeltenen bir avuç Bulgarlardan olsun ibret almayacak mıyız?!..
Bulgarları kurtaran terakkī ve tealiye sevk eden nevvar
dimağlar polat bazular acaba nasıl düşünmüşler ne yolda
çalışmışlar ne gibi tedbirlerle mahkum ve sefil bir kavmi hakim
ve mes’ud bir dereceye çıkarmışlar?!...
Ruh-ı terakkī sine-i milletten doğmalıdır. Millet de bu
ruhu yetiştirecek surette terbiye edilmelidir.
Bir milleti düştüğü girdabdan kurtaracak zinde dimağlar
aynı gayeyi aynı ideali ta’kīb etmek kavi bir iman la-yetezelzel
bir kanaatle garazsız ivazsız çalışmak uğraşmak
eden hailler manialar pa-yı azm ü sebatlarını sarsamaz sarsacak
kadar metanetsiz bulamazsa –ki bu da gayr-i meşru’
ve şahsi hiçbir ümniye beslememek her türlü siyasi ihtiraslardan
azade kalmak sayesinde müyesser olur– emin olmalı
ki böyle bir hey’et o bedbaht milleti kurtarır kurtarabilir.
Bulgarları tahlis edenler reh-güzar-ı gayretlerine vasi’ bir
saha-i faaliyyet açanlar bu gibi hey’et-i tenviriyyelerdir.
Hiçbir zaman hiçbir memlekette hükumetler bu ağır
vazifeyi tamamıyla yüklenememişlerdir. Esasen de yüklenemezler.
Hükumetler halka ve bu yolda toplanan hey’etlere yalnız
rehberlik ederek onların mesailerini teshil icab eden
muaveneti diriğ etmezlerse vazifelerini ifa etmiş olurlar.
Cihan-ı beşeriyyetin en müterakkī milletleri olan İngilizler
Fransızlar İsveçliler Belçika ve İsviçreliler bile el-an bu
gibi hey’etlerden müstağni olamamışlardır.
Esasen bu mes’ud memleketlerde her türlü teşebbüsat-ı
nafia ve tenviriyye hükumetlerden ziyade efrad-ı milletten
müteşekkil ferd yığınlar tarafından icra edilir. Münevver ve
zinde dimağlı ferdlerin muhassala-i iştiraki kitleyi emin ve
müsmir sahalara sevk eder harika-nüma muvaffakıyetler
gösterir.
Hey’et-i tenviriyyelere en ziyade ihtiyacı olan bir iklim
varsa o da bizim memleketimizdir. Heyhat ki bu gibi nafi’
teşebbüslere en az cilvegah olan mahal de yine bizim tali’siz
vatanımızdır.
Kani’ olalım ki: Irk inhizale düşmüş inkıraza yuvarlanıyor.
Vatanın hamiyetli ve mütefekkir evladları bu la-kaydiden
sıyrılmazlarsa vicdani mes’uliyetten tarihi mahkumiyetten
acaba nasıl kurtulacaklardır?!...
SÜLEYMANİYE KÜRSÜSÜNDE
Bırakın matemi yahu! Bırakın feryadı...
Ağlamak faide verseydi babam kalkardı!
Hem neden ye’se gelip inleyelim sızlayalım?
Derdiniz neyse dökün ortaya bir anlayalım.
Sizde erbab-ı tefekkürle avamın arası
Pek açık.. İşte budur bence vücudun yarası.
Milletin beyni sayarsak mütefekkir kısmı;
Bilmemiz lazım olur halkı da elbet cismi.
Bir cemaat ki dimağında dönen hissiyyat
Cismininkiyle bir olmaz durur aheng-i hayat
Felcin a’razını göstermeye başlar a’za;
Böyle bir bünye için akıbet elbette fena.
Mütefekkir geçinenler ne diyor sizde bakın:
“Medeniyyette tealisi umumen Şark’ın
Yalınız bir yolu ta’kib ederek kabildir;
Başka yollarda selamet arayan gafildir:
Bakarak hangi zeminden yürümüş Avrupalı
Aynı izden giderek harice hiç çıkmamalı.
Garb’ın efkarını mal etmeli Şark’ın beyni;
Duygular çıkmalı hep aynı kalıptan; ya’ni
Garb’ı taklid edemezsek: Ne desek beyhude.
Bir de din kaydını kaldırmalı artık zira
Bütün esbab-ı terakkīmize mani’ o bela!”
Bakalım şimdi ne merkezde avamın hissi?
Şüphe yoktur ki tamamiyle bu fikrin aksi:
Görenek neyse onun hükmüne münkad olarak
Garb’ın efkarını asarını düşman tanımak;
Yenilik namına vahy inse kabul eylememek;
Şöyle dursun o teceddüd ki dışardan gelecek
Kendi milliyyetinin kalb-i muhitinde doğan
Yerli hem haklı teceddüdlere hatta udvan...
Müşterek hissi budur işte avamın sizde.
Mütefekkirleriniz tuttuğu yanlış izde
Öyle saplandı ki: Aldırmadı hiç başkasına!
Hiç o gitsin de dönüp bakmayarak arkasına
Nasın efkarı –ki efkar-ı umumiyye odur–
Gitmesin kendi yolundan... Bu nasıl kabil olur?
Açılıp böylece artık iki hizbin arası
Pek tabi’i olarak geldi nizaın sırası.
Yıldırımlar gibi indikçe “beyin”den şiddet
Bir yanardağ gibi fışkırdı “yürek”ten nefret!
Öyle müdhiş ki husumet: Mütefekkir tabaka
Her ne söylerse fena gelmede artık halka;
Hem onun aksini yapmak ebedi mu’tadı.
Bir felaket bu gidiş... Lakin işin berbadı:
Mütefekkir geçinenlerdeki taşkınlıktan
Geldi efkar-ı umumiyyeye mühlik bir zan:
“Bu fesadın başı hep fen okumaktır.” dediler;
Onu mahvetmeye kalkıştılar artık bu sefer.
Niye ilmin adı yok koskoca millette bugün?
Çünkü efkar-ı umumiyye aleyhinde bütün;
Çünkü yerleşmek için gezdiği yerlerde fünun
Önce gayetle büyük hürmet arar sonra sükun.
Asr-ı hazırda geçen fenlere sahip denecek
Bir adam var mı yetişmiş içinizden bir tek?
Mütefennin tanılan üç kişinin kıymeti de
Münhasır anlamadan dinlemeden taklide!
Kim mesaisini bir gayeye vardırdı hani?
Gösterin paye-i tahkīke teali edeni?
Nazariyyata boğulmakla geçen ömre yazık!
Ameli kıymetidir kıymeti ilmin artık.
Bu hakīkatleri lakin kim okur kim dinler!
Yetişen zübbelerin hepsi beş on söz beller
Düşünür “Dini nasıl yıkmalı bunlarla?” diye...
Böyle bir maksad için çok bile i’dadiyye!
TA’LIM VE TERBIYEDE MEKTEPLER
Bir milleti teşkil edecek ma’şerler arasında evladlarının
ta’lim ve terbiyesine i’tina edebilecek onları yaşayacakları
devre göre yetiştirecek ailelerin adedi bi’n-nisbe pek mahduddur.
Bilhassa bizim memleketimizde vezaifini bi-hakkın takdir
etmiş veya ettiği halde sia-i maliyyesi icab eden ta’lim ve
terbiyeyi verebilmeye müsaid bulunmuş ailelerin mikdarı
ekalliyeti teşkil edecek bir raddededir.
Hey’et-i ictimaiyye ve hükumetin istinadgahı olan kitleyi
zinde ve münevver bir halde yetiştirmek hükumetlerin en
mühim vezaifinden birini teşkil eder. Hükumet sırf kendi
menfaati kendinin te’min-i refah ve şevketi için etfal-i memleketin
tenvir-i fikrisine terbiye-i bedeniyyesine i’tina etmeye
mecburdur. Bu mecburiyeti takdir bu hakkı ifada tegafül
ve tekasül gösteren bir hükumet bekadan ziyade inkıraz peşinde
koşmakta olduğunu kendi hareketiyle isbat etmiş olur.
Bu mühim dakīkayı cidden takdir eden hükumetler
Maarif teşkilatında esas olarak darü’l-mualliminlerle tedrisat-ı
bi-hakkın müstahak zevat yetiştirilmesine i’tina göstermişlerdir.
Memalik-i garbiyyede tahsil-i ibtidainin –bizde olduğu
gibi değil– hakīkaten sıkı bir mecburiyet altına alınması sayesindedir
ki bugün oralarda ta’lim ve terbiye görmemiş
efradın mikdarı yok denilecek bir raddeye tenezzül etmiştir.
ribka-i hakimiyyetimizden kurtulmuş olan faal ve yaşamaya
müstahak bir memleketin maarif hususundaki hayret-bahş
terakkīleri bi-hakkın yüzümü[z]ü kızartmalıdır.
muhteşem ve daha mükemmel mebani ile müzeyyen olan
karyenin en havadar ve en dil-rüba mevakıinde pür-ihtişam
ve gurur yükselen bir veya müteaddid kaşane-i dil-rüba nazara
çarpar. Bu binaların ne olduğunu sual etmeye lüzum
yoktur. Oraları nesl-i atiyi agūş-ı şefkat ve irfanında perverişyab-ı
kemal edecek birer daru’l-ilm birer mekteb-i fazilettir.
Köyün gerek erkek gerek kız bütün çocukları bu mekteplere
devama mecburdur.
Bu tali’li yavrucaklar tahsil ve terbiyelerini pedagoji fennine
vakıf en muktedir muallimlerin dershane-i irfanında ikmal
edinceye kadar bilcümle levazimat-ı tedrisiyyeleri meccanen
hükumet tarafından tedarik edilir.
Hükumet bu gençlerin hayat-ı müstakbelelerini de nazar-ı
Hükumet bu çocuklara; tahsil-i ibtidaiyi bize nazaran
man boş zamanlarında tenvir-i dimağlarına hadim olacak
açık yazılmış birçok da kitap hediye eder. Bu kitaplar arasında
mutlaka vezaif-i medeniyye vezaif-i vataniyye vezaif-i
aileye dair kıymetdar kitaplar bulunacağı gibi bir de diksiyoner
mevcud olmak şart-ı esasidir.
rinden bir zat beray-ı seyahat oraya gelmişti. Bir tenezzüh
henüz payitahtta bile görülmesi nasib olmayan bu gibi şeyler
o mes’ud memleketlerin köylerine kadar taammüm etmişti
civar köylerden birine gidilmişti. Köye girerken sıhhi
dil-rüba haneler arasında ve karyenin en güzel ve en şerefli
bir mahallinde inşa edilmiş bir bina cenah-ı himaye ve şefkatini
bütün köy üzerine açmış gibi pür-şan u i’tila nazarlarımızı
okşamaya başlamıştı. O zat bu binanın ne olduğunu
sual etmiş “mektep” cevabını alınca şaşalamıştı.
Evet Osmanlı Devleti’nin ancak bir vilayeti kadar cesameti
haiz olan bu memleketin her kasabasında yükselen
darülfünunlar jimnaslar ticaret ve sanaat mekteplerinden
başka her köyünde de yegane darülfünunumuzdan daha
muhteşem daha müzeyyen ve asrın terakkıyat-ı ahiresine
göre inşa edilmiş bir veya birkaç ibtidai mektebi vardır.
Ne mes’ud memleket! Ne tali’li çocuklar!...
* * *
Ta’lim ve terbiyede hükumetin bil-vasıta bir hakk-ı te’siri
olması mekatib-i umumiyyede çocukların daha esaslı ve
daha iyi terbiye alabilmelerini te’min edebilir mi? Ta’bir-i
diğerle bir çocuğun hususi bir tahsil görmesi veya mekatib-i
umumiyyeden birinde ikmal-i tahsil etmesi şıklarından acaba
hangisi daha ziyade inkişaf-ı fikrisini te’min ve çocuğu
metin bir seciye sahibi yapar?
Pedagoji ulemasının kısm-ı a’zamı mektep tahsilini
hususi tederrüse tercih etmişlerdir. Hatta bazıları çocuktaki
secayanın tekamülüne mektebin aşiyane-i pederden daha
ziyade müsaid bulunduğunu iddia ediyorlar.
Filhakīka bir çocuk mektepteki rufekasıyla temasda bulundukça
tedricen kendi kuvasına i’timad etmeye başlar.
Derslerde rufekasına galebe ve tekaddüm etmek emellerini
ta’kībe koyulur ve bu sayede kendisinde vazifesine azm ü
sebatla çalışmak arzuları uyanır.
Evvelce anlayamayacağı öğrenemeyeceği zu’munda
bu­
lunduğu mebahisi; hiss-i rekabet saikasıyla çalıştıkça;
günden güne daha kolay öğreneceğinden büsbütün cesareti
artar ve artık yavaş yavaş kendi iradesine hakim olmaya
başlar.
Derslerde ma’ruz kaldığı müşkilatı başlı başına bertaraf
etmek mecburiyetinde bulunacağından bu hal kendisinde
fikr-i teşebbüsü tenmiye eder.
Mekteb aynı zamanda çocuklara yekdiğerine karşı ne
suretle muamele edilmek icab ettiğini de öğreteceğinden
şakirdan daha mektep sıralarında iken cem’iyet hayatıyla
ülfet peyda ederler ve vezaif-i ictimaiyyelerini küçük yaştan
öğrenmiş olurlar.
Mekteb küçük mikyasda bir sosyete bir cem’iyettir ve
öyle olmalıdır.
Mekteb idareleri ve mualli[m]in bu hususu nazar-ı dikkate
alarak çocukları hayat-ı ferdiyyetten kurtarıp hayat-ı
Mekteplerin tahsil-i hususiye esbab-ı tercihlerinden biri
de mekatibin çocuklarda kuvve-i zekaiyyenin inkişafına
daha ziyade müsaid olması keyfiyyetidir.
Bir mektepte ikmal-i tahsil etmiş bir şakird ile ailesi içinde
hususi ta’lim görmüş bir talib arasında kuvve-i zeka kuvve-i
muhakeme metanet-i fikriyye ve görgü nokta-i nazarından
pek büyük bir fark vardır.
Mekteb çocuğu bir hayat-ı muntazamaya alıştırır. Melekat-ı
dimağiyyesini tenmiye eder. Genç şakirdde hiss-i
vazife ve hiss-i mes’uliyyet esaslarını uyandırır.
Tahsilini suret-i hususiyyede ikmal eden bir genç dar bir
saksıya mağrus fidana benzer. Böyle bir fidan neşv ü nema
bulmak için icab eden mevaddı tamamıyla saksıda bulamayacağı
gibi büyüdükçe de artık saksıya sığışamayacak bir
hale gelir tedricen körlenir ve belki de kurur gider.
Maamafih çocukların mekatibde tahsil ve terbiye görmelerini
aile arasında suret-i hususiyyede teallüm etmelerine
bila-kayd ü şart tercih tarafdarı değiliz. Bu tercih mektebin
bütün ma’nasıyla bir mekteb olmasıyla mukayyed olmalıdır.
Derme çatma adamlardan müteşekkil ve pedagojinin ne
olduğundan vazifelerinin neden ibaret bulunduğundan bihaber
bir hey’et-i ta’limiyye ile rutubetli hava ve ziyadan
mahrum ma’sumların değil canilerin bile ikametine müsaid
olamayan gayr-i sıhhi bir binanın içine bir sürü ma’sumları
göndererek henüz körpe olan dimağ ve bedenlerini tahrib
etmeyi kimse tavsiye edemez.
Erbab-ı felsefeden Jan Jak Russo Rousseau ve Lok
Locke gibi zevat terbiye-i hususiyyeyi mekteplere tercih
ediyorlarsa da biz muntazam mektepler ve vazife-şinas muallimler
bulunduğu takdirde çocuğun bir mektebe gönderilmesinin
her halde daha ziyade faide-bahş olacağı iddiasında
Esasen her pederin kuvve-i maliyyesi hususi muallimler
tedarikine müsaid değildir. Muktedir ve vazife-şinas bir
muallim cüz’i bir ücretle hususi olarak hizmet-i tedrisiyyeyi
kabule yanaşmaz. Fazla para vermeye de her pederin kesesi
müsaid olmaz. İşte bu gibi esbab saikasıyladır ki ekseriyet
çocuklarını bir mektebe göndermek mecburiyetindedirler.
Cem’iyet-i beşeriyyeye karşı bir gayz-ı ebedi bir infial-i
sükunet na-pezir perverde eden Emil Emile müellifi çocuklardaki
temayülat-ı necibe-i fıtriyyenin sosyete hayatıyla
muhtell olduğuna kani’dir. Russo çocukların mümkün olduğu
kadar muhit ve sosyetenin te’siratından masun kalmalarına
muhiti ve hey’et-i ictimaiyyenin genç ve ma’sum çocuklar
üzerine icra edecekleri te’siratı daima tehlikedar görüyor.
Diyor ki: Çocuklarda fıtri olan her şey iyidir mükemmeldir.
Fakat fıtri olan temayülat-ı hasene te’sirat-ı beşeriyye ile
tedricen gaib olurlar ve yerlerini temayülat-ı seyyieye terk
ederler; hey’et-i ictimaiyyenin te’siratı irşadi değil ıdlalidir.
Russo’nun bu sözlerinden çocukların mekatibe gönderilmemesi
gibi bir netice-i mantıkıyye çıkıyor. Russo çocukları
hey’et-i ictimaiyyeye göre değil tabiata nazaran yetiştirmek
tarafdarıdır. Şu halde küçük bir mikyasda birer hey’et-i ictimaiyye
demek olan mektepler Russo nazarında mahkumdur.
Emil müellifinin heyecan-engiz mütalaat-ı bed-bina[ne]
sini tenkīd edecek değiliz. Esasen Russo çocukları icabat-ı
tabiata göre terbiye edilmelerini tavsiye ettiği halde icabat-ı
mezkurenin neden ibaret olduğunu suret-i kat’iyyede ta’yin
edemiyor. Tavsiye ettiği tarz-ı terbiyyenin ne yolda tatbik
edileceğine dair basit bir plan bile gösteremiyor.
Russo’nun fikrince terbiye tabiata göre olmalı imiş!
Acaba hangi tabiata!? Emil müellifi burasını suret-i kat’iyyede
ta’yinde tereddüd ediyor. Bazı beyanatından edvar-ı kadimede
yaşayan insanların hayat-ı vahşiyanelerini hayat-ı
medeniyyeye tercih ettiği anlaşılıyor. Fakat Russo’nun tavsiyesine
tatbikan terbiye edilecek bir çocuk bugünkü cem’iyet
Vasat-ı muhitiye tevafuk edemeyen uzviyat mahkum-ı
alem-i İslam’ın büyük mütefekkiri cenab-ı Haydar’ın sername-i
makaleyi tezyin eden tavsiye-i hikmet-nümunu kadar
parlak bir delil olabilir mi? Feylesof Lok ise daha başka esasa
ve cem’iyete bir uzuv olarak yetiştirmek gayesini ta’kīb eden
mekteplere tercih eder gibi görünüyor. Ta’lim ve terbiyede
Lok’un gaye-i hayali; asalet vakar ve nefse hakimiyettir.
Lok’a göre terbiye insandaki ihtirasat ve hevesatı akıl ve
muhakemenin zir-i hakimiyyetine almak esasına mübteni
olmalıdır. Görülüyor ki Lok pedagoji ile ahlakı tamamıyla
birbirine karıştırmıştır.
Acaba terbiye-i hususiyye Lok’un bu mefkuresinin husulünü
bi-hakkın te’min edebilir mi? Burası insanı biraz düşündürür.
Aynı mefkure daha şümullü olmak üzere mekteplerde
niçin ta’kīb edilemesin!?
Nefsine hakimiyet terbiyenin bir gayesi değil bir vasıtasıdır.
Esasen insana teveccüh eden vezaif yalnız nefsine hakimiyet
değildir. Mekteplerde nefse hakimiyetle beraber çocuğun
bilahare yaşayacağı muhitte idare-i maişetini te’mine
ve kendisine teveccüh eden diğer vezaifi hüsn-i ifaya medar
olacak bir terbiye almasına ne mani’ vardır?
Hayat-ı cem’iyyete bigane olarak yetişecek bir genç –
nefsine ne kadar hakim olursa olsun– mücadele-i hayatta
da­
Halbuki ta’lim ve terbiyeden maksad insanları cem’iyet
tir.

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

O geceyi kal’anın rüesası ile sohbet ve istirahat eylemek
üzere geçirip sabahleyin Şehr-i Sebz’e azim oldum. Şehrin
civarına vusulümde orada bulunan Buhara emirine “Ben ki
Serdar Abdurrahman’ım. Amm-i muhteremim emir hazretlerine
ber-vech-i ati ma’ruzatta bulunuyorum: Afganistan’a
gitmek için buraya geldim. Eğer müsaade buyurulacak olursa
ziyaretinizle teşerrüf eyledikten sonra azimet etmek istiyorum”
mealinde bir ariza gönderdim. Ertesi günü cevabı
geldi ki “Allah aşkına yanıma gelmeyiniz. Sizinle görüşmem
kabil değildir” tarzında yazılmıştı.
Bu cevabı alınca Rusların mahmisi olan bu adamla görüşmekten
sarf-ı nazar ederek şehre girmek istedim. Muahharan
ondan tahvil-i fikr ile Ya’kūb Bağ’a gitmek için
yola çıktım. Yolun yarısını kat’ eylediğimiz sırada iki üç bin
öküzün yayılıp otlamakta olduğunu gördük. Bizim arkadaşlar
bunları görünce korkup geri döndüler. Çünkü öküzleri
Buhara emiri tarafından sevk edilmiş asker sanmışlardı.
Naçar şehre avdete karar verdik ve bir fersah kadar yürüdük
ki öküzlerin bize doğru geldiğini ve şehir kapılarının
seddedildiğini gördük.
Hizmetimde iken Semerkand’da kalıp Buhara emirinin
hizmetine giren bazı adamların vürudum üzerine kendi hizmetinden
çıkacakları vehmiyle Buhara emiri bana yukarıki
cevabı yazmış bizimkiler ise Abdurrahman Han gelecek
diye birleşerek it’am u ikram levazimi tedarikine kalkmıştı.
Büyük kapının mesdud bulunduğunu görünce diğer ka­
pı tarafına gittik. Orada gördüğüm eski adamlarımdan birine
bir mektup verip arkadaşlarına götürmesini söyledim ki
mektubda “Benimle birlikte Afganistan’a geleceğinizi me’­
mul ederim. Bugün ikindi vaktine kadar gelirseniz beraberce
Yartepe’ye gideriz” demiştim.
Şahs-ı merkum mektubumu götürüp Ceneral Nasir Han
da herifi habsettikleri gibi mektubu da gizlemişler.
Nafile yere bunları bekledikten sonra ikindi üstü Yartepe’ye
müteveccihen yola çıktım ve geceyarısından üç saat
sonra oraya vasıl olup üç gün oturdum. İkametim esnasında
eski adamlardan on kişi Şehr-i Sebz’den kaçıp geldi ve:
– Yazdığınız kağıdı bize göstermediler dedi. Müsebbiblerinin
harekat-ı namerdanesinden müteessir ve mahzun
oldum.
Üç gün sonra “Kelteminar” denilen mevkie müteveccihen
yola çıktık. Buhara emiri bizi nezaret altında bulundurmak
minar’a geldiğimizde muakkıbleri nehir kenarında gördük.
Üzerlerine ateş etmelerini rufekama emrettim. İçlerinden on
beşi maktul ve mecruh olunca bırakıp kaçtılar.
Bundan sonra yürüyüşümüzde sür’at lazım olduğunu
anladığım cihetle üç menzili bila-tevakkuf kat’ ederek ertesi
gece Yanda kasabasına geldik. Ertesi günü Balyun’a oradan
da Serasya Yorcı Reygar tarikıyla Hisar’a vasıl olduk.
Buhara emirinin oğlu burada idi. Lakin benim geldiğimi haber
alınca şehirden çıkıp Karadağ yaylağına gitti.
Hisar güzel ve müferrih bir kasaba olup derununda afyonkeşlerin
kahvehanesi ve bade-nuşların meyhanesi de
vardı.
Bu kasabaya konduğum sırada aklıma bir mu’ziblik
geldi. Serdar Abdullah Han’a söyleyip şehrin sergerdelerine
“Sizinle mahremane bir mükalemede bulunmak arzusundayım.
Emiriniz hakīkaten bizimle dosttur. Ruslardan
çekindiği için lakaydane davranmaya mecbur olmuştur”
mealinde bir mektup yazdırıp gönderdikten sonra bazı tenbihatta
da bulundum.
Bu mektup üzerine Buhara emirinin sergerdelerinden altı
kişi geldi. Esna-yı mülakatta Abdullah Han çadırın ortasındaki
perdeyi kaldırıp bana ta’zim ettikten ve kim olduğumu
misafirlere söyledikten sonra onların atlarının dizgininden
tutup:
–Zat-ı fahametiniz emir-zade olduğu için bu sergerdeler
atlarını size takdim ediyorlar dedi. Sahibleri bir şey diyemedikleri
cihetle şu sayede altı at sahibi olduk.
ŞEMSÜDDIN-I SIVASI EBU’S-SENA ŞEYH
ŞEMSÜDDIN AHMED ES-SIVASI
Tarikat-ı Halvetiyye şuabatından “Şemsiyye” şu’besinin
müessisi olan arif bi’llahdır. tarihinde Mehmed Efendi
namında bir zatın sulbünden Zile’de dünyaya gelerek sinleri
yediye baliğ olduğu zaman peder-i alilerinin mürşidi olan
Amasyavi Şeyh Hacı Hızır Efendi’nin daavat-ı hayriyyesine
nail olmak üzere maiyyet-i pederde Amasya’ya azimet ve
hazret-i Şeyh’in teveccühatına mazhariyetten sonra maskat-ı
re’sine avdetle ta’lime başladığı mukaddemat-ı ulumu
tahsil ederek Tokat’a rihlet ve meşahir-i ulemadan Arakıyeci-zade
Şemsüddin Efendi’den ulum-ı akliyye ve nakliyye
tahsiline sarf-ı ma-hasal-i gayret eylediler.
Hitam-ı tahsilleri esnasında görmüş oldukları rü’yayı
urefadan Künkçü-zade’ye arz ederek pek çok talibin-i ilm ü
letle ulum-ı aliyye tedrisine mübaşeret ve az vakitte iktisab-ı
şöhretle rüteb-i ilmiyyeden “Sahn-ı Süleymani” ahzine muvaffak
oldularsa da mukaddema gördükleri ma’na tecelliyatı
mukaddimesinin zuhurundan naşi terk-i meslek eyleyip canib-i
Hicaz’a azimet ve ba’de’l-hac memleketlerine muavedetle
va’z u tedris ile iştigal ve bu esnada Hallü’l-Meakıd ismiyle
kal ettiler. Bu vech ile güzarende-i evkat iken süluk-i tarikat-ı
aliyye daiyesiyle Cumapazarı karyesinde post-nişin olan ve
peder-i alilerinin pirdaşlarından bulunan Şeyh Muslihuddin
Efendi’den inabetle tavr-ı rabia kadar terakkī ederek evvela
Tokat’a ba’dehu Zile’ye giderek tedris-i talibin ile meşgūl
oldukları zamanlarda Zübdetü’l-Esrar ismiyle Muhtasaru’l-Menar
Şerhi ’ni meydana getirdiler. Bu esnada meşayıh-ı
Halvetiyye küberasından Mecdüddin-i Şirvani hazretlerinin
Tokad’ı teşriflerini üstad-ı ekremi Şemsüddin Efendi
müşarun-ileyhin terbiye-i mürşidanelerine dehalet ve altı ay
zarfında tekmil-i etvar-ı tarikatle nail-i mertebe-i hilafet olarak
memleketlerine avdet eyleyip irşad-ı aşıkīn ve ta’lim-i
talibin meşgale-i hayriyyesine başladılar. Bu sırada ashab-ı
hayr u yesardan Sivas Valisi Hasan Paşa tarafından bina
olunan cami’-i şerif imametiyle dergah-ı münif-i meşihatine
olunan da’vete icabetle ailesiyle beraber Sivas’a rihlet
ederek ila-ahıri’l-ömr tedris ü terbiyetle iştigal buyurdular.
du nur ile” mısraının delaleti olan tarihinde ...
emr-i celiline mutabaatle terk-i alem-i nasut eylediler. Eğri
seferinde bulunan müstecabü’d-da’ve zevat-ı aliyyedendir.
Kaddesa’llahü sirrahü’l-aziz.
Tafsil-i ahval ve menakıb-ı aliyyeleri Şeyh Receb-i Sivasi’nin
Necmü’l-Hüda ve Şeyh Nazmi-i İstanbuli’nin Hediyyetü’l-İhvan
ve Müstakīm-zade Süleyman Sa’deddin
Efendi’nin Hülasatü’l-Hediyye isimlerindeki eserleriyle
asar-ı saire de mezkurdur. Ser-halka-i Halvetiyan olan Pir-i
a’zam Seyyid Yahya-yı Şirvani hazretlerine merbutıyyetleri
Aniş-şeyh Muslihiddin ani’ş-Şeyh Hızır el-Amasi ani’şŞeyh
Habib-i Karamani ani’ş-Şeyh Seyyid Yahya-yı Şirvani.
Ani’ş-Şeyh Mecdiddin Nurullah Abdülmecid-i Şirvani
ani’ş-Şeyh Kubad-ı Şirvani ani’ş-Şeyh Muhyiddin Muhammed
eş-Şirvani ani’ş-Şeyh Ziyaiddin Yusuf Mahdum-ı Şirvani
ani’ş-Şeyh Seyyid Yahya-yı Şirvani Kaddesa’llahü esrarahüm
hazeratıdır.
esrar
Halli’l-Meakıd
risiyye
Vasıl olmaz kimse Hakk’a cümleden dur olmadan
Kenz açılmaz şol gönülden ta ki pür-nur olmadan
“Mutu kable en-temutu” sırrına mazhar olan
Gördü anlar haşr u neşri nefha-i sur olmadan
Sen müyesser eyle ya Rab bizlere Beyt’in tavaf
Hak cemalin ka’besini kıldı aşıklar tavaf
Yerde Ka’be gökyüzünde Beyt-i Ma’mur olmadan
Mest hem mestane geldim ta ezelden ta ebed
Mest olanların kelamı kendüden gelmez veli
Pes Ene’l-Hak nice söyler kişi Mansur olmadan
Bir devasız derde düşdi bu dil-i Şemsi müdam
Hakk’a makbul olmak ister halka menfur olmadan

----
HIND YOLUNDA
----

– –
Beyrut vilayeti akvam ve
anasır-ı Mesihiyye’nin nümayişgahı ve Avrupa devletlerinin
de hedef-i amalini teşkil eden bir yerdir. Bu vilayette bütün
Avrupa devletlerinin mürevvic-i efkarı propagandacısı vardır.
Her devlet kendi siyasetini tervicle kendisini beğendirmek
Mekatib-i ecnebiyye bu siyasetin en birinci mürevviclerinden
olduğu gibi gazetelerin de büyük bir dahli vardır. Bin
beş yüz nüshadan ziyade satış yapmayan gazetelerin adedi
bir ikiye münhasır olmayıp pek çoktur.
Matbuatı iki kısma belki üç kısma tefrik etmek icab eder.
Bir kısmı matbuat-ı Mesihiyyedir ki başlıcaları el-Ahval –sabah
ve akşam iki kere intişar eder– Lisanü’l-Hal e l-Beşir
en-Nasir gazeteleridir. Bunlar kendi hal ve mevki’lerini
ta’yin ve teşhis ederek gayet mu’tedilane ve bi-tarafane bir
surette neşriyata devam ediyorlar. Aynı zamanda hükumet-i
Osmaniyye’nin menafiini de piş-i nazar-ı teemmüle alarak
ona göre yazı yazıp hiçbir fırkayı diğerine tercih etmedikleri
gibi aynı zamanda hiçbirisine de temayül göstermemektedirler.
Yalnız kendi menafi’-i milliyyelerini mu’tedil bir surette
ta’kīb etmekle iktifa ediyorlar.
Matbuat-ı mahalliyye içinde sahibi İslam olanlardan biri
yevmi e r-Re’yü’l-Amm diğeri de üsbui e l-Belağ ceride-i
diniyyesidir. Bu iki ceride hakīkaten meslek sahibi ve sırf
Osmanlı menafiini ta’kīb etmektedirler. Geçenlerde Asfer
Kumpanyası aleyhinde Beyrut ve Şam gazeteleri uzun uzadıya
bendler ve makaleler derc eylediklerinden Asfer bizzat
bu gazetecilerden birkaçını ıtma’ etmek suretiyle kendi lehine
çevirmeye muvaffak olmuş ise de mezkur gazetecilerden
er-Re’yü’l-Amm sahibi Taha Müdevvir Efendi içlerinden çekilip
para ahzini menafi’-i vataniyye ve diniyyesine mugayir
gördüğünden bir başmakale ile hem kendisine vukū’ bulan
teklifi hem de arkadaşlarının foyalarını meydana koymakla
muahedelerini bozmuştur. Bu genç Osmanlı Daru’l-muallimin
Mektebi’nde ikmal-i tahsil etmekle beraber aynı zamanda
Fransızca’ya da aşina ve Arabca lisanıyla tahrire son
derece muktedirdir. Mesleği ise daima hükumet-i Osmaniyye’ye
bi-tarafane sadıkane hizmet etmekten ibarettir. Nitekim
hüsn-i hizmetine mükafaten birkaç gün evvel kendisine
bir de nişan verilmiştir.
el-Belağ ceride-i diniyyesi haftada bir defa Cuma günleri
muntazaman intişar eder ve tamamıyla Avrupa devletlerinin
entrikalarından ve akvam-ı İslamiyye ile şuun-ı İslamiyyeden
bahis siyasi ictimai edebi felsefi ve dini bir gazetedir.
Bir-iki ay evvel gazetesine derc ettiği bir kasideden dolayı
tine karar verilerek tekrar Beyrut’a avdet eylemiştir. Ziyaretine
gittiğim zaman idarehanesinde bulamadım. Maamafih
Matbuatın aksam-ı sairesi ise el-Müfid ve el-İttihadü’l-Osmani
gazeteleridir ki birincisi meslek ü mişvar sahibi
olmakla beraber Arablığı ve her şeyin lisan-ı Arabi ile teati
olunmasını ve me’murinin lisan-ı Arabiye aşina olmaları
lüzumunu ta’kīb ediyor. Sahibi de terbiyeli ve lisan-aşina
efkarıdır. Halbuki Beyrut’ta Hürriyet ve İ’tilaf Fırkası’nın
resmi bir kulüp ve merkezi ve teşkilatı yoktur. Ancak evvelce
dır ki bunlar her nedense Cem’iyet-i İttihadiyye’den ayrılan
kimselerdir. el-Müfid gazetesinin ta’kīb ettiği meslek her ne
kadar hadd-i zatında meşru’ ve ma’kūl ise de pek müfritane
ve na-be-hengamdır. Çünkü ittifak ve ittihada en muhtac olduğumuz
bir sırada Arablık hissiyatını ta’kīb etmek ve ayrılık
gayrılık mesleğini neşre hizmet eylemek zann-ı acizanemce
devlet ve milletin menafii muktezasından olamaz.
el-İttihadü’l-Osmani gazetesi isminden anlaşılacağı üzere
evvelce sırf İttihadiyyun’dan olduğu halde birkaç ay evvel
ahiren sırf İ’tilafcı olduğunu i’lan eylemiştir. İki gün evvel
Beyrut Divan-ı Harb-i Örfisi tarafından gazetesi bila-müddet
ta’til edilmesi üzerine yeniden el-İ’tilafü’l-Osmani namıyla
diğer bir imtiyaz almaya başlamıştır. Renkten renge şekilden
şekle giren bu adamdan her iki fırkanın da bir hayır
görmeyeceğine sened veririm.
Halihazırda İttihad ve Terakkī Cem’iyeti’nden başka
Bey­
rut’ta resmi bir cem’iyet yoktur. Cem’iyet-i mezkurenin
hem kulübü hem de teşkilatı olup aynı zamanda el-Bürhan
ve Ebabil gazeteleri de onlara mensub olduğu rivayet olunmaktadır.
Bu hafta zarfında bir de Cem’iyyetü’l-İha’i’l-İslami namıyla
diğer bir cem’iyetin teşkiline Beyrut eşrafından Şeyh
Mahmud Efendi Ferşuh himmet eylemiştir.
Müşarun-ileyh tarafından vukū’ bulan da’vet üzerine
gece vakti hanesine gittim. Orada me’murin ve eşrafdan
müteaddid zevat ile Tobruk mevkii Kumandan-ı sabıkı Halil
Edhem Paşa ve nezdinde misafir bulunduğu Da’uk Efendi
de hazır bulunuyorlardı. Teberrüken ve teyemmünen iki
genç tarafından Furkan-ı Mecid tilavet olunduktan sonra
şair ve edib Fuad Efendi tarafından gayet fasih ve beliğ bir
nutuk kıraet olunduğu gibi küçük bir çocuk tarafından da
Arabiyyü’l-ibare bir manzume kıraet olundu. Hane sahibi
ve cem’iyetin müessisi zat da cem’iyetin suret-i teşekkülüyle
mesleğinden bahis bir nutuk ve neşide okudu. Bendenizin
de bir şey söylemekliğimi rica eylemeleri üzerine acizane
bir-iki söz söyledim. Cem’iyet-i mezkurenin programıyla
beyannamesini leffen takdim eyledim.
Beyrut’ta anasır-ı muhtelife bulunduğunu balada söylemişidim.
Şimdi bu anasır üzerine icra-yı te’sir ve nüfuz eden
devletlerden bahsedeceğim.
Beyrut müslümanları Osmanlı oldukları halde maatteessüf
aralarında gereği gibi ittifak u ahenk mevcud değildir.
Aynı zamanda kendi menafi’-i milliyye ve kavmiyyelerini
layıkıyla düşünememektedirler. Fakat şayan-ı tebrik bir şey
varsa Beyrut müslümanlarının pek hamiyyetli ve gayretli ve
mükrim misafirperver ve teşebbüs-i şahsi taraftarı oldukları
keyfiyyetidir.
Gerek Beyrut İslamları ve gerek Latinlerin bir kısmı tamamıyla
Devlet-i Aliyye’ye sadık ve hayırhah bulunuyorlar.
Latinlerin diğer bir kısmı da Fransa hükumetinin nüfuzunu
teshil ve tercih ediyorlar.
Ortodokslar ise külliyyen Rus taraftarı bulunmakla ma’ruf
ve meşhurdurlar. Rusya hükumeti tarafından Ortodokslara
pek çok iyilikler yapılmış ve on beş haneyi muhtevi olan
köylerinde bile bir bab mektep açmak suretiyle hem çocuklarını
ta’lim hem de kendi nüfuzunu ileri götürmektedir.
Ayrı bir makale ile göndereceğim istatistiğe dikkat buyurulursa
Ruslar tarafından te’sis olunan mekatibin seksen
yedi aded olduğunu mütalaa eden kari’lerimiz şübhesiz taaccüb
edeceklerdir. Hatta bu kadarla da iktifa edilmeyerek
bütün talebelerin başında Rus şapkası bulunuyor. Bu mektebe
devam eden mualliminin kısm-ı a’zamı Osmanlı ve yerli
olup İslam çocuklarının da çoğu hükumet mekteplerinin
fıkdanı yüzünden bu mekteplere devam etmektedirler.
Beyrut’ta her devletten ziyade Fransa Devleti’nin nüfuzu
vardır. Maruni taifesi –ki Cebel-i Lübnan’ın kısm-ı a’zamını
teşkil ediyor– tamamıyla Fransa’nın nüfuzu altında bulunmakta
ve gençleri ise Fransız politikasını tervic eylemektedirler.
Maruniler içinde hissiyat-ı Osmaniyye ile mütehassis
bir ferd bile bulunmaz.
Bu taifenin Cebel’de bir patrikleri vardır. Patrikin me’muriyyeti
resmen hükumet-i Osmaniyyece gayr-i musaddak
olup kendisinin hiçbir fermanı yoktur. Yalnız Fransızlar bu
zata çok ehemmiyyet veriyorlar. Fransa nüfuzuna en çok
hizmet eden bu zattır.
Fransa konsolosu hemen her işte bu patrikin re’yine
müracaat ediyor.
Aynı zamanda Fransa nüfuzunu tervic eden gazeteler de
Beyrut’ta intişar ile bu fikre hizmet eylemektedirler.
Mevsukan istihbar ettiğime nazaran Vali-i Vilayet Hazım
Beyefendi Babıali’ye gönderdiği bir takrirde Beyrut vilayetinin
Alsas-Loren’den pek az farkı bulunduğunu ve Devlet-i
Aliyye tarafından kemal-i sür’atle tedabir-i kat’iyye ve müessire
güne sür’at ve faaliyetle intişar edeceğini geçenlerde yazmış
olduğu halde buna karşı Babıali’den hiçbir ciddi cevap alamamıştır.
kadar değil ise de her halde hatırı sayılır. Yalnız hal-i hazırdaki
çe’yi de öğrenmiş bir zattır.
Kendisi tamamıyla Osmanlı muhibbi bir zattır. Vali Hazim
Beyefendi’ye birçok işlerde –ecnebilere karşı– yardım
ve muaveneti dokunmuştur.
Hükumet-i mahalliyyenin kesb-i kuvvet etmesine de taraftardır.
Beyrut bombardımanı esnasında fart-ı gayret
ve hamiyyeti sebkat eden bir yerli askere kendi devleti
namına İngiliz konsolosu bir gümüş tütün tabakasını kendi
eliyle ihda etmiştir.
§
Beyrut şehri
her şeyden evvel pek temiz berrak bir suya elektrikli
tramvaya havagazı ve su şirketlerine malikiyyetle ahalinin
esbab-ı istirahatleri te’min edilmiştir. Kasaba ortasında ve
hükumet konağının karşısında genişçecik bir meydanda bir
beledi bahçesi vardır. Bahçenin içinde bir yemek lokantasıyla
birkaç kahvehane vardır.
Beyrut hotelleri de güzel ve temizdir. Yalnız sokakların
kısm-ı a’zamı henüz dar ve taş ve çimento ile tefriş edilmemiş
bir haldedir.
Bu yüzden toz toprak hiç eksik değildir. Beyrut Belediyesi’nin
varidatı kırk bin lira kadardır. Fakat beledi varidatı
nafi’ hizmetler ifasına muvaffakiyyet elvermemiştir.
Mesela Beyrut Hükumet Konağı’nın civarında ikamet
eden fahişelerin çoğu elyevm emraz-ı habise-i sariyye ile
ma’lul bulunmaları yüzünden memleket dahilinde frengi
hastalığı günden güne tevsi’-i daire-i sirayet etmiştir. Beşeriyyetin
bu yüzkaraları her nerede bulunurlarsa mutlak
memleketi telvis ederler.
Bidayet-i emrde pek az masrafla önü alınırken ihmalcilik
sayesinde en sonra evlad-ı vatanı bu gibi müdhiş öldürücü
tamonu’da olduğu gibi– inşa ve te’sise mecburiyyet hasıl
olacaktır!
Bu işte en ziyade vazifesini ifa eden Sıhhiyye Müfettişiyle
Sıhhiye Komisyonu olduğu halde maatteessüf mukarreratlarının
çoğu icra edilmediği cihetle a’zaların birkaçı Komisyon’a
gelmekten imtina’ eylemişlerdir.
Hele koleranın Haleb’den Şam’a sirayeti ve Şam’ın da
Beyrut’a yakın bulunup günde bir defa Şam’dan Beyrut’a
trenin gidip gelmesi nazar-ı dikkat ve i’tibara alınırsa cidden
hükumetin pek ziyade yorulması lazım gelir. Halbuki Beyrut
te bulunması ve daima revayıh-ı kerihenin intişarıyla kolera
mikroplarının beslenmesine hizmet ettiği fennen sabit iken
bunun ref’ine bir çare-i kat’iyye düşünülememiştir.
Sıhhiye Müfettişinin faaliyetini burada münteşir Fransızca
Leroy gazetesi bir başmakale ile sena etmesine bakılırsa
hükumet-i mahalliyye tarafından memleket içinde yapılması
babdaki kusurun kimde olduğunu ben bir türlü anlayamadığım
gibi me’murları medh u zemmeylemek de vazifem
haricindedir.
§
Hüseyin El-Mısri’nin İ’damı – Bu hafta zarfında üç
kişi öldüren Hüseyin El-Mısri’nin i’damı hakkında sadır olan
leri katilin i’damını şiddetle taleb eylediklerinden sabahleyin
Temmuz erkenden katil habishaneden kuvve-i zabıta ile
den sonra i’dam edilmiştir. Sairine ibret olmak üzere ölüsü
bir saat kadar asılı bulunduktan sonra defnine müsaade
olunmuştur.
– –
Geçen mektubumda Bulgaristan muallimin-i İslamiyyesinden
bu seneki kongresinden Bulgar Muallimin Kongresi’ne
suret-i iştirakinden bundan hasıl olacak fevaid-i azimeden
bahsetmiştim.
Bilahare yirminci asr-ı medeniyyetin yegane silahı olan
maarif mes’ele-i mühimmi hakkında daha ziyade ma’lumat
almak bu cihetle Bulgaristan mekteplerine dair Sebilürreşad
kari’lerine esaslı bir ma’lumat vermeyi düşündüm.
Bunun için bazı yerlere müracaat etmiş isem de hakīkī
bir ma’lumata dest-res olamadığımdan her halde Sofya’ya
gitmekliğim lazım geldi. İşin en ziyade fena olan ciheti şu ki:
Biz hududdan geçeli on gün olduğu halde hala pasaportumu
vermiyorlardı. Hududdan geçerken pasaportları hep
aldılar fakat Filibe’ye gelmezden mukaddem diğerlerinkini
verdiler benim pasaporta gelince kimi Filibe istasyonunda
verileceğini kimi de konsoloshaneden alınacağını söylediler.
yok. Bu defa Sofya’ya gideceğim tahakkuk edince artık neçarniğe
kaymakam müracaat ederek daha ziyade Filibe’de
ği– bir vaadde bulundu: Bugün mektup yazacağını ve fakat
benim pasaportsuz da gidebileceğimi söyledi; ve “Şayet
sual ederlerse buraya havale edersin.” cümlesini de ilave
eyledi. Ben de bunun üzerine ne olursa olsun “Tevekkeltü
ala’llah” deyip alafranga saat beşte faytona rakiben Sofya
trenine yetiştim.
Saat beşte tren hareket ediyordu. Fakat ne garib hal! İnsan
lunmaktan daha güç bir şey yokmuş Bulgarlar bana söylerler
ben de onlara cevap veriyorum amma bilseniz ne
sual! ne cevap!
Her nasılsa Allah iki kişi gönderdi bunlar güzel Türkçe
biliyorlardı. Başladılar ordan burdan söz açmaya nihayet
söz Osmanlı kabinesine geldi. Hakīkaten Bulgarlar hakkımızda
pek bed-bindirler.
Birkaç istasyon geçtikten sonra Bulgaristan’ın kibrit fabrikasına
geldik. Bu fabrikayı görünce bir kendimizi bir de
Bulgaristan’ı düşündüm ve hemen bila-ihtiyar bir kere ah!
çektim.
Oradan da geçerek saat on raddelerinde Sofya
tabi’ gece idiyse de elektriklerin ziyasıyla ortalık gündüzden
daha parlak idi.
gürültüsü insanın beynini patlatmıyor hepsi lastikli olduğu
cihetle ses çıkarmıyorlar. Tramvaylar da tekmil elektrikle işliyorlar.
Her nereye gidersek yirmi paraya biz de bittabi’ bir
tramvay ile doğruca Metrepol Hoteli’ne geldik.
O gece orada istirahat edip ferdası gün yanıma iki refik
bularak lazım gelen tetebbuatta bulundum.
Sofya’da beş-altı kişiden başka İslam yok demektir. Burada
dört gün kadar kaldım. Başmüftülük’te bulunan İkinci
Katib Hasan Fuad Bey bize pek çok delalette bulundu.
Burada asar-ı İslamiyyeden hiçbir şey yoktur. Mesmuata
nazaran vaktiyle kırk beş cami’-i şerif ile belki bu kadar da
mescid var imiş: Bilahare Bulgaristan tarafından bunların
hepsi hedm edilerek yalnız cami’-i şerifin birisi eski halinde
kalmış diğer birisi de evvelce kilise idi diyerek “Küllü şey’in
yerci’u ila-aslihi” kaidesine tevfikan aslına tahvil olunmuş
ben de yanına giderek kubbenin üzerindeki salibe nazar ede
ede bir kahve içtim. Daha doğrusu bir fincan zehir içtim ...
Oh! Ne acı şey ..! Eski meşhur cami’lerden birisi de müzehane
olmuştur.
§
O günü
refiklerim beni Bulgar Kütübhanesi’ne götürdüler Bulgarların
gayet dehşetli bir kütübhanesi vardır. Bu kütübhane
fevkani tahtani olmak üzere iki kattır. Karşıdan görünce
bizim Nafia Nezareti’ne biraz benzer; kütübhaneyi daha
görürken İstanbul’da böyle mühim bir kütübhanemiz olmadığına
ne kadar teessüf ettim. Buranın asıl me’muru gayet
nazik mahviyyetli Türkçe Arabca güzel bilir bir gençtir.
Gittiğimiz vakit kendisini tecvid-i Kur’an ’a müteallik yazma
bir Arabca kitabın mütalaasıyla meşgūl bulduk.
Bu kütübhanede . kadar asar-ı İslamiyye vardır.
Bunların içinde en ziyade nazar-ı dikkatimi celb eden şey
dokuz yüz seksen üç tarihinde Farisi lisanı üzere te’lif olunmuş
bir kısas-ı enbiyadır. Kitap ta’lik yazıyla yazılmış ve içinde
pek çok enbiya-i izamın resimleri de gösterilmiştir.
Hatta Nuh aleyhisselamın sefinesi Salih aleyhisselamın
mu’cizesinin ne suretle olduğu; enbiya-i kirama itaat etmeyenlerin
suret-i helakleri bile tablolar ile gösterilmiştir. Kitabın
kabı da asar-ı atikadandır. Bu kitap diğer kitapların bulunduğu
yerde olmayıp büyük bir demir sandık derununda
kilitli bulunuyor. Me’mura niçin burada mahfuz olduğunu
sual ettim. Cevaben dedi ki: “Kütübhanemizde en kıymetli
kitabımız olduğu için ziyaından korkuyoruz da onun için bu
büyük demir sandıkta muhafaza etmeye mecbur kalıyoruz.”
. tarihinde Vidin muhafızı Hafız
Ali Paşa merhum tarafından vakfedilmiştir.
Tahkīkatıma göre bu zat Melek Ahmed Paşa merhumun
divan efendisi olup Sofya’da vefat etmiş ve bu kitabı da Bitlis
Hanı ile olan bir muharebede Bitlis Hanı’nın kütübhanesinden
almış imiş.
§
O gün yine şehrin içinde şayan-ı ehemmiyyet
olan mevakii dolaşırken bir meydanlıkta yüksek bir yerde at
üzerinde büyük bir heykel ve bunun etrafında yine at üzerinde
birçok ceneraller ön tarafında alamet-i muzafferiyyet
olmak üzere bir de kadın resmi bulunuyordu. Bunun İkinci
Aleksandr olup Bulgar milletine yapılan iyiliğe mukabil bir
hatıra olup namının ebediyyen unutulmaması için yapıldığını
söylediler. İşte milletini milliyetini sevenler büyüklerine
böyle hürmet ederler dediler bunun bir aynı da yine Bulgar
Müzehanesi’nde görülür Bulgarlar şimdiye kadar kaç nevi’
elbise giymişler ve giyiyorlarsa hepsi müzehanede vardır.
Köylerin en adi elbisesinden en yüksek beylerinkine varıncaya
kadar mevcuddur. Zannedersem milliyetine muhabbeti
olanlara layık bir amel olsa gerektir.
Bu miyanda yine en ziyade nazar-ı dikkatimi celb eden
şey yeni yapılan Bulgar kilisesi olmuştur. Kilise yapılıp hitama
ermek üzeredir. Kubbeleri altun yaldız ile yaldızlanmış
parıl parıl parlıyor. . . dört milyon frank sarf olunduğunu
söylediler. Bunun karşısında dehşetli bir bina daha
vücuda getirilmiş ki o da büyük papaslara mahsus bir yerdir.
Bu kiliseden başka daha birçok cesim kiliseler de vardır.
Bilmem ki bir taraftan yirminci asr-ı medeniyyette dinin
zerre kadar ehemmiyyeti haiz olmadığı öne sürülerek bu
uzun uzun minarelerin cami’lerin hala göz önünde durduğuna
taaccüb edilirken diğer tarafta –krala mahsus hala bir
saray yok iken– nasıl olur da milyonlar sarf edilerek kiliseler
ruhanilere mahsus ali binalar nezaretler vücuda getirilmeye
çalışılır?!
Demek oluyor ki “din”in büyük faidesi var imiş ki ehemmiyyet
veriliyor. Böyle milyonlar sarf ederek kiliseler vücuda
getirmekteki maksad hiç şübhe yoktur ki Bulgar milletinin
milletin istikbalini te’min etmek hususunda “din”in pek büyük
bir dahli vardır. Bu kiliselerdir ki Bulgaristan’ın istiklalini
vücuda getirmiş ve daha tahayyül eyledikleri pek çok şeyleri
getirecek i’tikadında bulunuluyor.
Onun için bu defa Bulgar Eksarhhanesi ile ministerler
arasındaki ihtilafta hepsi birden ayağa kalktılar Eksarhhane
ye dair bilahere ayrıca bir makale yazacağım.
Bulgarlar’da İslamlara karşı acib hissiyat var: Bir İslam
gördüler mi hepsi birden kadın erkek tekmil ona bakarlar
bazan tahkīr de eksik değil bir gün kralın sarayı yanındaki
meşhur Belediye Bahçesi’nde taşradan gelmiş bir misafir ile
beraber otururken görmedik demeyecek kadar biz de gördük
fakat ben Bulgarca bilmediğim için söylediklerini işitmiyorum
da iyi geliyor. Eğer gezen adamın başında bir de
sarık olursa Sofya’nın karıncaları bile ona bakarlar.
Şurasını da söylemek mecburiyetindeyim ki her işte
müslümanlara karşı mutlaka müşkilat gösteriyorlar. senesindeki
protokol ahkamına riayet edilmiyor. Bunu bilahare
yazacağım mes’eleler izah edeceği gibi paso mes’elesinde
bana karşı yaptıkları muamele de isbat ediyor.
Pazar günleri yortu günleri –hıristiyanlar gibi– müslümanlar
da dükkanlarını kapatmaya mecburdur. Bu da
müsavat adalet sayılacak mı bilmem.
Sofya’da bulunduğumun ikinci günü gazete muhbirlerine
mahsus olan usulden müstefid olmak için bir paso almak
maksadıyla nezarete müracaat ederek kendimi bildirdim.
Ne maksadla gezeceğimi sordular ben de cevaben: Hiçbir
maksadım yoktur yalnız Bulgaristan’ın gerek maarif ve gerek
hususat-ı sairede göstermiş olduğu terakkıyat-ı seria ve
bunun esbabını mensub olduğum cerideye yazarak kendi
milletimizin nazar-ı intibahına arz edeceğim ... dedim bunun
üzerine bir arzuhal yazmak lazım geldiğini bu arzuhalde ne
suretle ve nereden çıkıp nereye gideceğimi de sırasıyla zikretmemi
mükerreren tenbih eyledi ki tamamen kayd altına
alıyordu. Biz de söylediği gibi arzuhal yazdık arzuhali başka
bir yere havale ettiler. Bu kere de oraya gittim orada
Sebilürreşad ’dan bir-iki nüsha istediler verdik bu defa da
meclise koyacağız yarın gel cevabını aldım.
Yarın oldu gittim nazır olmadığı cihetle birkaç saat sonra
gelmemi söylediler. Birkaç saat sonra olunca nazır
da gelmişti. Fakat yine meclise koyacağız yarın gel cevabını
aldım bu defa maksadları tamamen anlaşılıyordu; fakat her
nasılsa yine gittim bu defa da üç gün sonra gelmemi söylediler
ben de kemal-i teessür ve teessüfle dedim ki: Bütün
muhbirler hakkında cari olan bir usulü Sebilürreşad muhbiri
hakkında tatbik etmekten niçin istinkaf ediyorsunuz? Bu
şimdiye kadar ben de burada beklemesem olmaz mı?
Bunun üzerine: Sebilürreşad öbür gazetelere benzemeyip
hakkında bir karar vermeden paso vermeyeceklerini söyledi.
Biz de Sebilürreşad ’ın ilmi ve fenni bir risale olmakla beraber
aynı zamanda da siyasi bir gazete olduğunu binaenaleyh
asıl böyle gazeteleri himaye etmek lazım geleceğini
anlatarak paso almadan yine Filibe’ye döndüm.
kilatın bir nümunesi! İslam gazetesi muhbirine bu muamele
olursa başkalarına neler olmaz?
§
Sözüme hitam vermezden evvel Sofya şehrine aid olarak
birkaç cümle daha söylemek isterim.
Sofya’nın içerisi kısmen dört parmak arzında altı-yedi
parmak tulünde kesme paket taşlar ile döşenmiş olup araları
da zifttir. Görenler sabun kalıbı zannederler. Bir kısmı
da İstanbul’da gördüğümüz paket taşlarının ufakları ile döşenmiştir.
Her tarafı zift olan yer de vardır. Pek dehşetli bahçeler
vücuda getirilmiş. Eğer İstanbul’a buraya sarf edilen
himmetin yarısı sarf olunsa öyle bahçeler vücuda gelecek ki
alem hayret içinde kalacak!
Bu gibi mu’zamat-ı umurda o kadar masarıf bile etmiyorlar.
Bütün mahbuslara işletiyorlarmış: Mesela on beş
sene mahkum olan kimselere birkaç senesini afvederek hizmet
ettiriyorlar ki pek a’la bir usul! Zira bu suretle cem’iyet-i
beşeriyye iki cihetten müstefid oluyor: Birisi milletin menafiine
aid büyük büyük müesseseler vücuda geliyor diğeri
de cem’iyet-i beşeriyyenin bir a’zası ataletten kurtarılıyor.
Bilmem ki ne gibi mülahazaya mebni bizde de bu usul tatbik
olunarak istifade edilmiyor?
Şimdi bahis asıl maksadımız olan maarife geldi zaten
Sofya’ya o maksadla geldiğimden bunu ayrı makaleye bırakıyorum.
§
Zavallı müslümanlar! Evet zavallı müslümanlar diyorum.
Çünkü: Avrupa bir taraftan yirminci asırda insaniyetten
medeniyetten bahsediyor; Huda ne-kerde müslümanlar
tarafından cüz’i bir şey görülse insaniyet medeniyet namına
protestolar yağdırılır; müslümanların barbarlığından
vahşiliğinden bahsolunur; hatta bu kadarla da kalmayarak
medeniyet namına müslümanları temizlemek lüzumu bile
dermiyan olunur. Diğer taraftan ise müslümanlar aleyhinde
tasavvuru bile insanın kalbini parça parça edecek olan
bir takım mezalim kurun-ı vusta barbarlarının bile cesaret
edemeyeceği canavarlıklar insana insaniyete şeyn verecek
vahşetler icra ediliyor da medeni? Avrupalılar hiç ses bile
çıkarmıyorlar.
Demek oluyor ki müslümanlara reva görülen her fenalık
bütün edebsizlikler ayn-ı medeniyyet? mahz-ı adalet?
oluyor da müslümanların hukūk-ı meşrualarını taleb etmeleri
barbarlık oluyor.
Bulgaristan’da müslümanlara reva görülen muamele-i
zalimanenin derecesini anlatmak için “Pravadi” kazasının
“Putreşan” karyesinde Hüseyin ibni Mehmed ile zevcesi
Hanife’ye icra edilen canavarlığı bütün müslümanların nazar-ı
“Hasan Celal” Efendi tarafından sair gazetelere gönderildiği
gibi –bir İslam gazetesi olmak münasebetiyle– Sebilürreşad
ceride-i İslamiyyesine de gönderilmek ve bu münasebetle
Bulgaristan müslümanlarının hal-i esef-iştimalinden bütün
müslümanları haberdar etmek için bu mezalimi tasvir eden
levhanın bir aynı da bil-vasıta bendenize gönderilmiş olmakla
vak’ayı ber-vech-i ati enzar-ı kariine arz ediyorum:
“Son günlerde bazı vatandaşlarımızın İslamlara karşı
ettikleri tecavüzat hakīkaten fena bir renk almaya başladı.
Tecavüz o dereceye geldi ki insan zavallı ma’sum İslamlara
edilen bu edebsizlikleri gördükçe ağlamaktan kendini alamaz.
zün önünde muhadderat-ı İslamiyyenin de ırzına tecavüz
edilmeye başlandı. Hatta bu edebsizliklere asayiş ve inzibatın
te’minine me’mur olan bazı polislerin de iştiraki insanı
acı acı düşündürüyor. İşte ber-vech-i zir bir vak’a yazacağım
ki her bir hamiyetkar kalblerde bir hiss-i elim-i teessür uyandıracaktır.
Pravadi kazasına tabi’ Putreşan karyesinde manifaturacılık
eden Dimitri’nin dükkanından bir değirmi çenber gaib
olur. Dükkancıda hasıl olan zan ve şübhe üzerine Yeniköy
merkezinde İstarşo Jandarma onbaşısı Kosta Pançef ile beraber
Putreşan karyesi ahalisinden Hüseyin bin Mehmed’in
hanesi taharriye gidilir.
Muma-ileyhin zevcesinin çenberleri aktarma edildikte bir
danesi müşabehet peyda edip dükkancıya gösterildi. “Benziyor
lakin böyle değildir” diyerek su’-i zanla iktifa edilir iş
bir sükutla geçer.
Bir-iki gün mürurunda mezkur İstarşo Kosta Pançef piyade
jandarmalarından biriyle tekrar Hüseyin bin Mehmed
ve zevcesi Hanife’yi beray-ı istintak Temmuz’da Yeniköy
merkezine celb ve her ikisini de odasına alarak bir istid’a
eden olmadığı halde mezkur Hüseyin’i son derece şiddetle
döğüp mahbese ilka eder ve Hanife’yi de yanında alıkoyup
odanın kapısını kapayarak ve pencerenin perdelerini indirerek
“Çabuk çıkar şalvarı?” deyip revolver ve kılınç ile tehdid
ederek mezbureye zeban-dirazlık ettikte biçare kadın ağlayıp
feryada başlamışsa da feryad u figanı o haris canavara zerre
kadar te’sir etmemiş ve cebren ırzına tecavüz edip namusunu
pay-mal etmiştir.
Zavallı kadının feryadı üzerine imdadına can atan jandarma
bulunmuşsa da kapı beklemekte olan çandarın müdafaasından
ve kapının kapalı bulunmasından muavenet
mümkün olmayıp akūrane hareketini ba’de’l-icra biçare
kadın gözyaşları içinde dışarı çıkarılır.
Buna Yeniköy süvari jandarmalarından İstani Pençof ve
Dobref isminde rütbesinin kıymetini bilir iki namuslu Bulgar
ve Putreşan’dan Ahmed Mustafa Ağalar şehadet edip
ve lazım gelen makam-ı alide dahi şehadet edeceklerini ihbar
ettiler.
Bunun üzerine bütün “kamçı boyu bir galeyan” ve heyecana
düşer. Neticede Pazar günü Pravadi müftisi efendi
beray-ı tahkīk karye-i mezkureye gitti.
Karyeye muvasalatında köy imamlarıyla birlikte gidilerek
tahkīk-ı keyfiyyet olundukta vukū’-ı hal ta’rifinden ziyade
vukū’ bulduğunu ve söylenmesi gayr-i kabil edebsizlikler
yaptığını ağlaya ağlaya köy imamı Abdullah ve Bekir Hocalar
huzurunda ikrar etmiştir.
Hemen yapmış olduğu arzuhali müfti efendiye takdim
eder ve diğer istid’asını dahi Naçalniğe vermelerini efendi-i
muma-ileyhten rica eder.
Biçare kadının zevci beş gün Yeniköyü’nde dört gün
de Pravadi’de mahbus bulunduğu ve zerre kadar kabahati
olmadığı halde gözü korkutularak bu haksızlıktan kimseye
şikayete kadir olamamıştır.
Çenber sirkati tahakkuk etmeyip ve istid’a eden dahi bulunmamış
sine gönderip dört gün sonra da Hüseyin’i Pravadi’ye
gönderir. Ahaliden bir şikayete meydan bırakmamak için
yollara jandarmalar ikame edip gelen giden tarassud altına
alınmıştır.
Bugün Pravadi eşrafından İbrahim Efendi Saatçi Hasan
Efendi Belediye Reisi Muavini Ali Efendi Said Efendi
Mustafa Efendilerden müteşekkil bir hey’et müfti efendi ile
beraber Pravadi Naçalnik Vekili Kasabof’a hem arzuhali
takdim ve hem de bu me’murun tecziye olunmasıyla
hukūk-ı İslamiyyenin sıyaneti istirham olundu. Çünkü Kosta
Pançef isimli bu canavarın harekat-ı bi-edebanesi bu kadarla
kalmayıp “Karyağdı” karyesinden Cemile isminde bir
kadını zevci ile beynlerinde olan niza’dan naşi nezdine celb
ve onun da namusuna tecavüz ederek guya zevcine itaat
emri verir.
Ve yine bundan bir buçuk ay mukaddem Sarıkovanlık
karyesinde Halil Hoca’nın kızı “Ümmühan” nam kadını da­
hi Pirece karyesinde Ali Hoca’nın odasına celb edip o gece
mezbureye akūrane bir surette denaetini icra eder.
Vak’adan sonra arzuhalin bir kopyası Varna Sancak
Müftiliği’ne bir de Upravitel Efendi’ye bir kopya da Başmüfti
da gazetelere bir kopya Pravadi gazetesi ser-muharriri Nedo
Petrof Efendi’ye Pravadi gazetesinde aynen derc olunmuştur.
Bir de sosyalistlerin şefi Vladislaf Marinof Efendi’ye verilmiştir.
Narod ve Pravadi’de çıkan Sabojdane gazeteleriyle
neşrolunacaktır.
yüzünden zavallı müslümancıklar bugün yarın hicret fikirlerindedirler.
Hani ya nerede o “Türk Arnavutlar’da Türkler Bulgar
kızlarına tecavüz ediyor” diye iftira eden gazeteciler! Hani
ya nerede o bizim Gospodin Otroci?
Bu acıklı vak’ayı görür de acaba ne derler? Az buçuk
kızarmaz mı? Heyhat! Aman ya Rabbi! Te’min ya Rabbi!
Te’min-i asayişe me’mur adamlar böyle yapıyorlar ahaliye
ne kalıyor? Her halde yakın vakitte hükumet-i mahalliyyenin
o heriften beline hiç yakışmadığı o kılıcı o resmi elbiseleri
alıp polisya namusunu da lekeleyen o canavarın da
ceza-yı sezaya çarptırılmasını merci’-i aidinin adaletinden
bekleriz.”
HINDISTAN VE AFGANISTAN MÜSLÜMANLARI
ARASINDA DIN KARDEŞLIĞI TEZAHÜRATI
Afganistan’ın payitahtı olan Kabil şehrinde lisan-ı Farisi
“Hindli Müslüman Kardeşlerimiz Bizim Hakkımızda Neler
Hissediyorlar?” ünvanıyla Emritser’de Urdu lisanıyla münteşir
Müslüman ceridesinden tercüme ettiği makaleyi neşrediyor.
Biz de mezkur makaleyi Siracü’l-Ahbar ’dan ber-vech-i
ati iktibas ve tercüme ediyoruz:
Madem ki Müslümanız Kur’an-ı Kerim ’in
rişte-i mukaddesiyle birbirimize bağlıyız. İşte bundan
dolayıdır ki Çinli bir müslümanın derdinden Afrika müslümanları
da bi-aram olur yine bir kısım müslümanların
terakkīye saadete doğru ilerlediği haberi bütün dünyadaki
müslümanları hoşnud şadan eder. Hasılı alemdeki bütün
müslümanlar –ister beyaz ister siyah renkli olsun ister
Amerikalı ister Asyalı bulunsun– bir kabilenin efradı bir cismin
a’zası gibidirler. Hal böyle olmakla beraber birbirinden
uzak ma’şerlere nisbetle yakın olanlar –komşu hakkı nasıl
fazla ise– birbirlerinin hallerinden daha ziyade mes’uldürler
birbirlerini düşünmek hakkına daha ziyade maliktirler.
Binaenaleyh biz Hindlilerin Afganistanlı müslüman kardeşlerimiz
hakkında bu suretle mütehassis olmamız bir emr-i
tabiidir. İşte bunun için Afganistan’ın payitahtı olan Kabil’de
Siracü’l-Ahbari’l-Afganiyye ’nin intişarı bize birçok hayırlı
haberler vaad etti kalbimiz ümidlerle doldu.
Niçin? Yalnız şunun için: Bu suretle Afganlı kardeşlerimiz
arasında ruh-ı terakkī ve bidari sereyan edecek. Siracü’l-Ahbar
neşr-i uluma emin bir vasıta olacak. Ulum ve fünunun
bugünkü terakkıyatına bigane kalan ekser Afganlılara rehnümalık
edecek. Cehalet yüzünden peyda olup şer’-i şerife
muhalif olan rüsum ve bid’atleri ortadan kaldıracak; hakīkī
Müslümanlığı telkīn edecek. Hasılı dini dünyevi hizmetlerde
bulunarak yeni baştan Afganistan’ı izzet-i zindegiye nail
edecek. Elhamdülillah biz bu ümidleri tahminimizden fazla
nümadar bulduk. Siracü’l-Ahbar-ı Afganiyye ’yi; bülend-paye
mazmunlarla pirayedar görüyoruz. Vakıa o henüz bir
gülbün-i nev-reste ve naziktir. Lakin takat ve tedbirin verdiği
müsaade nisbetinde işini tam bir doğrulukla yoluna
koydu yüksek tabakadakilere zevk-ı mütalaa verdi saha-i
mütalaanın pek ziyade tevessü’ edeceğine ümidimiz kamildir.
Siracü’l-Ahbar ’ın bu muvaffakıyeti karşısında “Hükümdar-ı
bidar-mağz” siracü’l-milleti ve’d-din padişah-ı devlet-i
memleket-i Afganistan hazretlerinin ihsanlarını teşviklerini
şahanelerinin hüsn-i kuşişleri sayesinde nur-ı ilm cilveger
oldu. Böylelikle Afganistan bir buk’a-i nur olacaktır. İnşaallahü
Teala nam-ı mübarekleri de Afganistan tarih-i ulumunda
payidar ve memduh olup kalacak altun suyu ile yazılacaktır
nesl-i ati ism-i memduhlarını kemal-i hürmet ve ta’zim ile
yad eyleyecekler Afganistan’da ulum ve fünunun terakkīsi
hususunda gösterdikleri himayet-i aliyyeyi nazar-ı ihtiram
ve tekrim ile göreceklerdir. Bu suretle zat-ı ma’rifet-meabları
Huda ve mahluk nazarında aziz olacaklardır.
Afganistan ne suretle terakkī yolunu tutabilir?
Biz neşriyat-ı sabıkamızda da dermiyan etmiştik ki İslam’ın
raz-ı terakkīsi; müslümanları “yetişmiş müslüman”
yapmaktadır. Kur’an-ı Mecid ’i –nazar-ı amik ile– çok okumalı
ahkam-ı münifesiyle amel etmeli. O kitab-ı muazzamın
nüktelerini Resul-i Ekrem salla’llahü aleyhi ve sellem
nin ihtilatı yüzünden dine girmeye yol bulan fena rüsum ve
adatı bir kalemde ortadan kaldırıvermeli ve eslafımızı
serir-i terakkīye eriştiren onları üstad-ı küll yapan avamil-i
hakīkıyye hangileri ise onlara tabi’ olmalı. Yine bizi berbad
u tebah eden mazarratlar fırlatan neler olduğunu araştırarak
bunlardan kaçmalı. Bu anasır-ı amilenin hepsi Kur’an-i
Kerim ’de ve ehadis-i nebeviyyede teşrih buyurulmuştur.
Lakin efsus ki bizim o tarafa teveccüh ettiğimiz yok. Bu yolu
terk ederek kendi kendimizin esbab-ı felaketini ihzar etmiş
olduk. Biz Siracü’l-Ahbar Müdiri cenab-ı Mahmud Tarzi
Sahib’in bu sırr-ı necata vakıf olduğunu görmekle müteselli
olduk. Birinci senede kalem-i kudretlerinden nebean eden
“İlim ve İslamiyyet” makalesinde vakıa mazmun muhtasardır.
Fakat Afganistan’ın halet-i ilmiyyesine göre biz mezkur
mazmunu büyük bir ganimet biliriz.”
HÜRRIYET-I HAKĪKIYYE NEFSE HAKIMIYETTIR
Nefsine kendisine kendi hissiyat ve efkarına malik olmayan
yenin esası teşkilat-ı siyasiyye ve kavanin-i esasiyyeden
evvel insanların kalb ve dimağlarında caygir olur. Menbaı
kalb ve dimağ-ı beşer olmayan hürriyet ne hakīkī ne de
daimi addedilebilir; geçici ruzgar gibi olur birgün gelir birgün
de gider. Zira hürriyet esaretle tev’em olamaz birlikte
yaşayamaz. Dahilen esir olanlar zahiren hür olamazlar. Batınen
girdbad-ı nefsani içinde boğulup kalanlara haricen ne
kadar serbesti ve azadi verirseniz veriniz yine bilahare esir
kalacaklardır. Zaten hürriyetin esası menbaı kalb ve dimağ
olduğu gibi istibdadın esaretin de esas ve menbaı kalb ve
dimağdır. İnsanlar fıtraten hür doğuyorlar. Zira hürriyet fıtratın
hilkatin kainatın esasıdır. Hürriyet bir kanun-ı ilahidir.
Lakin her kanunun olduğu gibi bu kanunun da hududu
vardır. İşte insanlar şu hududu ta’yin ve kendi nefslerine
hakim olarak hudud-ı mezkureye riayet edemediklerinden
esir oldular.
Mesela henüz daire-i medeniyyet ve ictimaiyyete dahil
olmamış ormanlarda kayalıklarda su kenarlarında av
mertebesine maliktirler. Lakin bunlar şu hürriyetin mahiyet
ve hududunu ta’yin ve o hududa riayet edemediklerinden
bilahare kendilerinden kavi ve daha ziyade nefsaniyyetine
mağlub olan birisi tarafından taht-ı esarete alındılar. Devr-i
medeniyyete gelince aynı hal müşahede ediliyor. Roma
Cumhuriyeti’ni te’sis edenleri tarih metanet-i ahlakıyye
safa-yı kalbiyye hakimiyyet-i nefsiyye ile tavsif ediyor.
Bunlar hakīkaten er oğlu erler idiler. Zira her şeyden ziyade
kendi nefslerine kendi hissiyat ve efkarlarına hakim idiler.
Keza Yunanistan Cumhuriyetleri te’sis ediliyor. Fakat asırlar
mürur ediyor. Eski metanet-i ahlakıyye safvet-i kalbiyye
hakimiyyet-i nefsiyye gibi havas bozuluyor. Yavaş yavaş
hırs tama’ infialat-ı şahsiyye onların yerine kaim oluyor.
Efradı idare eden amil; artık menfaat-i umumiyye için kendini
feda etmek kendi efkar ve hissiyatını kurban eylemek
gibi sıfat değil bilakis kendini ileri sürmek diğerleri üzerine
tefevvuk etmek ne olursa olsun kendi efkar ve hissiyatı üzerinde
rın efradın batınen esir kendi infialat ve ihtirasatları elinde
zebun oldukları anlaşılıyor. İşte tam o zaman bir “Sezar”
nümayan oluyor ve bazılarını altun diğerlerini ise demir
zencir ile bağlayarak şiraze-i hayatı yeniden habl-i hürriyyetle
değil habl-i istibdad ile iade ediyor.
Bugün bile usul-i hürriyyet ve meşrutiyyetle idare edilen
milletler arasında en ziyade hür ve serbest olan elbette ki
ve kavanin-i esasiyyesi başkalarınkinden daha ziyade hürriyetperver
olduğu için mi? Asla ve kat’a! Bilakis: İngiltere’nin
muharrer ve muayyen kavanin-i esasiyyesi bile yoktur.
Kurun-ı vustadan kalma ve barbarlık zamanlarını andırır birçok
kanunlar el-yevm bile mevcuddur ve icabı halinde icrası
mecburidir. Mesela bugün İngiltere Ceza kanunları içinde
bazı mücrimleri darb etmek gibi kararı müstelzim kanunlar
mevcud ve mer’idir. Avrupa’nın diğer kıtaatında böyle bir
kanun nefret-i ammeyi celb eder ve kimse tarafından kabul
edilemez. Keza İngiltere’de Lordlar sınıfı bir takım hukūk ve
Bilahare İngiltere kralı kanunen mutlak ve öyle imtiyazata
maliktir –mesela mesail-i diniyyede– ki Rusya imparatoru
bile malik değildir. Fakat bunların kaffesi ile beraber bütün
cihanca müsellemdir ki İngiliz kavmi dünyada en hür ve en
serbest bir kavimdir. Zira İngilizler tabiatlarının terbiyelerinin
be-evvel kendilerine malik kendi nefslerine galibdirler
hudud-ı hürriyyeti anlamışlardır ona riayet ediyorlar.
tehalif ve mütezadd fırkalara mensub bulunan şu matbuatta
en ziyade gözünüze iki nokta çarpacaktır: Birisi bütün efkar-ı
umumiyyenin mesail-i hariciyyede ittifakı. Bütün millet
hükumetin doğru yanlış ta’kīb etmekte olduğu siyaset-i
hariciyyeyi te’yid ve takviye ediyor. Ah ! Bu ne metanet
ne fetanet ! Bir ecnebi İngiliz matbuatını okurken bütün bir
milletin bir ferd-i vahid gibi aynı noktaya doğru yürüdüğünü
hissediyor. Bu halin ecanib üzerine bahşetmekte olduğu
te’sir-i azimi düşününüz! Bunun in’ikası olarak Meclis-i
Meb’usan’da mesail-i hariciyye hakkında asla uzun uzadıya
müzakereler cereyan etmez. Hükumet tarafından filan yahud
filan mes’ele [ ] hakkında verilen izahat bir sükun-ı
tam içinde dinlenilip kimse kalkıp da “Neden filan şeyi filan
tarz ve şekilde yapmadın?” demez. İngiltere’de bu bir kaidedir
an’anedir. Zira her bir İngiliz diğer İngilizi kendisi kadar
vatanperver namuslu addediyor ona kendisi kadar i’timad
ediyor.
dahiliyye hakkında bu kadar fırkalar arasında bu kadar
müzakereler münakaşalar mübahaseler geçiyor. Fakat
kat’iyyen müstehcen şeref-i nefsi izzet-i şahsiyyeyi haleldar
edecek bir kelime-i vahideye tesadüf edilemez. Bütün
müzakereler bütün mübahaseler ilmi fenni ve son derece
edeb dairesinde cereyan eder. Bunun sebebi aynıdır. Yani
rı hürmet i’timad i’tibardır. Bir de İngilizler bir mes’eleyi
müzakere ederken kendilerini kendi hissiyat efkar ve infialatlarını
onların mutlak galebesini düşünmüyorlar ki yekdiğerlerine
karşı elfaz-ı müstehcene muhıll-i haysiyyet ve
namus kelimeler isti’mal etsinler. Onlar her şeyden ziyade
hakkın hakīkatin tezahürünü düşünüyorlar ve bunun için
de elfaz-ı müstehcenenin haysiyet ve namus-şiken elfazın
vesile olmadığını pek ra’na takdir etmişlerdir.
Şimdi şu yukarıdan aşağıya kadar yazdığımızı nazar-ı
dikkate alarak biraz da kendi ahlak-ı siyasiyyemize kendi
matbuatımıza da bir dikkat edelim! Ah! İnsan için ta a’mak-ı
kalbine kadar müteessir ve müteelim olmamak kabil değildir.
Hürriyyet-i matbuat iade edildi deniyor; fakat bence esaret-i
nefsiyyemiz i’lan edilmiştir; dahilen batınen ne kadar esir
olduğumuz ne kadar kendi ihtirasatımız infialatımız nefsaniyyetimiz
elinde zebun bulunduğumuz meydana atılmıştır.
Okuyunuz bugünkü matbuatı! Ne ye’s-aver ne ümid-şiken
levhalara tesadüf edilir! İzzet-i nefs haysiyyet-i şahsiyye
namus ırz hulasa bir insan için bir evlad-ı vatan için en
muazzez en muhterem addedilmesi lazım gelen her şey çiğneniyor
çamurlatılıyor; bütün kudsiyyata hücum ediliyor;
ne ferd kalıyor ne aile! Aralıkta münaze’un-fih olan mes’ele
bir tarafta bırakılarak hep yekdiğerimiz üzerine atılıyoruz.
Hiç düşünmüyoruz ki hey’et-i ictimaiyye-i Osmaniyyeyi
teşkil eden bütün efrad yekdiğerinin ırz u namusunu can
u malını taht-ı kefalet ü zımana almak için birlikte yaşıyorlar.
Bu kadar can u mal vergisi veren Osmanlılar bu kadar
kanlar bahasına devletin bekasına çalışan Osmanlılar yalnız
yekdiğerinin haysiyet ve şerefini te’min için şu fedakarlıkları
kardeşi. Böyle olduğu halde aynı şeref ve haysiyeti aynı ırz
ve namusu yıkmakta ne kadar da haz ve lezzet duyuyoruz!?
Anlaşılmaz bir muamma! Daha doğrusu mevt-aver bir derd
ve musibet! Acaba hemşehrilerimizi vatandaşlarımızı bu kadar
haysiyetsizlik şerefsizlik namussuzlukla itham etmekle
biz şeref izzet haysiyet mi kazanıyoruz? Dün takdir ettiğini
bugün çamurlar içinde ezen efradının namus ve haysiyetine
riayet etmeyen bir millet hiçbir zaman ne hür olur ne de
felah bulur. Zira yarın da bugünkülerin diğer taraftan namus
ve haysiyeti çiğnemeyeceğini kim te’min eder? Te’min değil
öyle olacağı muhakkaktır. Zira böyle bir muhit hürriyete
hakka hakīkate aşık olmaktan ziyade kendi nefsaniyyetine
kendi infialat ve ihtirasatına esirdir. Esir olan da hür olamaz.
Zira hürriyetle esaret tev’em olamaz birlikte yaşayamaz.
Temmuz’un yirmi üçüncü Cuma günü sabahı
on sekiz harb sefine[si] on iki nakliye gemisi ve külliyetli
merakib-i bahriyye-i sağīreden mürekkeb İtalya filosu
denizden ve iki Eritre üç İtalya alayı iki bölük İtalyan süvarisi
lük-i mitralyözi Seyyidali cihetinden gelerek garbdan Zuvara
üzerine muharebe açmıştır. Zuvara’da bulunan mücahidinin
yirmi iki Temmuz akşamı yapılan şiddetli bombardıman
üzerine sahilde üç-dört noktada yalnız onar-onbeşer kişiden
mürekkeb nöbetçiler bırakarak dahile çekilmiş olmalarına
mebni düşman tulu’dan evvel iskelenin birkaç kilometre
şarkındaki nikata bila-mukavemet asker çıkarmış ve bir alay
kuvvetle Zuvara’nın bir buçuk kilometre şarkındaki iskeleye
yürümüş ve Zuvara sahilinde bulunan kırk-elli asker ve
mücahid geriye çekilerek Zuvara tahliye olunmuştur. Zuvara
hurmalığının şark ve garb kenarlarında mukavemete tesadüf
etmediği halde düşman üç buçuk saat kadar tevakkufla
karadan ve denizden ateş açmıştır. Düşmanın Zuvara’ya
karşı yaptığı taarruza mukabil Trablus cihetinde Seyyid Abdülcelil
Tepesi’ne hücum eden bir kısım mücahidin düşman
mevziine duhul ve esliha ve eşya iğtinam ve fakat donanma
ateşi altında bila-lüzum durmayarak bilahare avdet eylemiştir.
Muharebe dört saat kadar imtidad etmiş olup üç mecruhumuz
olduğu tahakkuk eylemiştir.
Enver Bey’den alınan Temmuz tarihli telgrafnamedir:
Bingazi’de yeni bir vukūat yoktur. Tobruk’ta düşman
on beş santimetrelik toplarla ordugahı topa tutmuş ise de
hiçbir zarar iras edememiştir. Derne’yi de aynı suretle bombardıman
etmekte ise de hiçbir zarar ve telefatı mucib olmamakta
ve külliyyen te’sirsiz kalmaktadır. Vaziyetimiz aynıdır.
Şehir ve İtalyan ordugahını döğüyoruz. İtalyan Rakalı ordugahını
terk ve ateşten mahfuz olan istihkamlarının arkasına
kamattan açtığı ateşin hiçbir te’siri olmamıştır. On gün evvel
başladığımız bombardımana fasılalı devam edilmektedir.
Temmuz’un ’nci Cuma gecesi zevali üç buçuk
sularında Edirne Selanik İstanbul Bursa Aydın vilayetlerinde
oldukça müdhiş bir zelzele olmuştur. Zelzelenin
merkezi Marmara sevahil ve havza-i garbiyyesi olduğu cihetle
Gelibolu Tekfurdağı ve havalisinde yüzlerce kura ve
kasabat mahv u harab olmuş birçok kimseler enkaz altında
vefat etmiş binlerce aile mesken ve me’vasız kalmıştır; bazı
mahallerde sular kurumuş bazı mahallerin de suları tezayüd
etmiştir. Zelzeleyi müteakıb bazı yerlerde yangın zuhur
etmesiyle bu sebeble de yüzlerce haneler yanıp kül
olmuştur. Felaketzedegana İstanbul’dan vapurlar dolusu
ekmek ve erzak gönderilmiştir. Darülhilafe’de şeref-mukīm
sahibetü’l-hayr bir hanımefendi tarafından afetzedegan için
yorgan Amerikan bezi pirinç un yağ vesaire olmak üzere
bin liraya yakın kıymette eşya ve erzak irsal edileceği haber
alınmıştır. Her türlü mesaibe duçar olan vatanımız eksik kalan
bu felaketi de gördü. İnşaallah bununla felaket defteri
kapanmış olur. Cenab-ı Hak bilcümle memalik-i İslamiyyeyi
afat ve mesaib-i kevniyyeden muhafaza buyursun amin.
§ Geçen sene vukū’ bulan harik-ı kebir esnasında İstanbul’u
ziyaret eden Hindistan mihracelerinden Behupal
Hakimesi Beyabi Bigüm hazretleri o zaman bu harik-ı hanman-suzdan
musab olanlara tevzi’ edilmek üzere beş bin lira
veriyi izhar buyurmuşlardı. Haber alındığına göre hakime-i
müşarun-ileyha muhtacin-i musabine tevzi’ kılınmak üzere
maniyyeye iş’ar eylemişlerdir. Beyabi Bigüm hazretlerinin
Osmanlıların felaket ve meserretleriyle daima müşterik ve
onların hisleriyle mütehassis olduğunu sarahaten ima eden
şu lutf-ı insaniyyet-güsteranesi dahi hiç şübhe yok ki kulub-ı
Osmaniyanın en amik köşesinde ca-yı ihtiram ve kabul bulacak
bu ikinci hediyeden dolayı da müşarun-ileyhaya takdim-i
şükran olunacaktır.
Bu nam ile Beyrut’ta
bir cem’iyet teşekkül etmiştir. Muhabir-i mahsusumuz tarafından
kaddimesinde deniliyor ki: “Bazı müslüman gençlerinin
zamanımızın mühlik cereyanlarına kapılarak dine devlete
vatana müteallik vacibattan yüz çevirdiklerini insanı doğru
yoldan saptıran gayr-i meşru’ amellerle ülfete başlayıp israf
denilen çıkmaz yola düştüklerini gören Beyrut müslümanlarından
bir takımı; genç yaşlı bütün müslümanları iktisadiyat
yolunda yürümeye alıştırmak
kavl-i
kerimiyle me’murun-bih olan uhuvvet-i İslamiyyeye irşad
etmek ve bu suretle zıll-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye’de birr
u takva yolunda muhabbetler ülfetler teavünlerle mes’ud
olmalarını te’min eylemek üzere El-İhaü’l-İslami namıyla bir
cem’iyet teşkiline karar vermişlerdir. Bu teşebbüsle bütün
anasır arasında Osmanlı vatanına muhabbet-i ruhi; kuvvet
bulacaktır. Bu şerif maksadlar işte bizi “ma’rufu emr fahşa
münker ve bağyi nehy eden” böyle iktisadi bir cem’iyet-i
hayriyyenin te’minine tahrik ve teşvik etmiştir.”
Nizamnameden anlaşıldığına göre bu cem’iyetin gayesi;
kardeşliğin sevişmenin zamanın felaketlerine karşı yekdiğere
muzaheretin neşri olup umur-ı siyasiyye ile kat’iyyen iştigal
olunmayacaktır. Bu cem’iyet a’zasından olabilmek için;
feraiz-ı diniyyeyi eda ile şer’-i şerifin nehy kanunun men’
ettiği şeylerden uzaklaşmakta ve halk ile iyi geçinerek onlarla
sıdk u istikametle muameleyi taahhüd etmek lazımdır.
bir mevkıf inşasını tazammun eden beyanatı; el-Alem refik-ı
muhteremimizde Mısır’ın her tarafından birçok protestolarla
karşılanmıştır. Bu ihticacnamelerde mezkur beyanatın Mısır’ın
hürriyet ve istiklal-i siyasisine Devlet-i Osmaniyye’nin
hukūk-ı hakimiyyetine karşı bir tecavüz olduğu beyan
olunmakla beraber muahedat ve kavanin-i düveliyyeye de
muhalif addolunacağı ilave ediliyor.
Kazak fırkası teşkil ederek iki Rus zabitinin kumandası altına
tevdiini” İran’dan şiddetle taleb etmişti! Ahiren Royter
Ajansı ’na Tahran’dan varid olan habere göre İran Hükumeti
buna muvafakat etmiş ve fırkanın kişilik olmasını
kararlaştırmıştır. Ancak bu fırkanın Tebriz Fırkası gibi İran
Harbiye Nezareti’ne tabi’ olmasını şart koşmuştur. Hükumet
mazbatasında hatır-nüvazlık demek olan bu muvafakatin
Rusya’nın işgal-i askerisi tahtında bulunan nikattan
çekilmesiyle neticeleneceğini dermiyan ediyor.
Varid olan
haberlere göre Fransa-Almanya ittifakını mutazammın olan
“Tevkī”den biraz evvelki halde tegayyür yoktur. Fransızlar
hala evvelce hulul ettikleri yerlerde bulunuyorlar. Memleketin
Çünkü orada Faslıların ateşin bir heyecan-ı harb ile kendilerine
muntazır olduğunu biliyorlar. Biz bu haberler karşısında
Faslıların şehamet ve vatanperverliğine takdir-han
oluyoruz. Fransa hükumetinin yaptığına da esefler ederiz.
Fransa hükumetinin diyoruz Fransız milletinin değil. Çünkü
hükumet tama’karlık ediyor millet ise zıll-i selam ve sükun
el-Liva’
Mancester gazetesi Fas’ta Mocador’da bulunan muhabirinden
aldığı haberleri ber-vech-i ati neşrediyor: “Hiç şübheye
mahal olmayan bir hakīkat varsa o da bütün Fas’ın Fransız
himayesine karşı şiddetli sabit ve bütün kuvvet-i meyelanla
düşmanlık göstermekte bulunduğudur. Bu hakīkat gayr-i
kabil-i inkardır. Fas samim-i ruhu ile biliyor ki: Maddi değilse
bile ma’nevi olarak alem-i İslam’ın muzaheretine naildir.
Bunun Cezayir’de Tunus’ta Mısır’da Türkiye’de diğer
cihat-ı şarkıyyede birçok şevahidi vardır. Sudan Marakeş
lüzum yoktur. Bütün müslümanların sakin bulunduğu yerlerde
“Fransa Müslümanlığın yegane düşmanıdır.” diye düşünceler
hasıl oluyor. Hakayık-ı ahvale vakıf olanlara göre
Fas için vesail-i müdafaa çoktur. Bilhassa cenub cihetlerinde
Atlas silsilesinin arkasında Mulay Hamid İlahiyan’ın
rufeka-yı mücahidini ile beraber Fransızları Fas’dan tard
ederek Fas’da Mulay Abdülhafiz’ın temsil ettiği hükumet-i
munkarızaya mukabil yeni bir hükumet te’sis etmek emelinde
bulunduğunu görüyoruz.”
TEFSIR-I ŞERIF
Tercümesi
“İyilikle kötülük bir olamaz; kötülüğü en büyük iyilik
han­
gisi ise onunla def’ et; böyle yaparsan aranızda düşmanlık
bulunan adam adeta sadık dost olur.”
* * *
Ayet-i kerime
ayetleriyle başlayan Sure-i Secde’ye
mensubdur.
Zemahşeri diyor ki: “İyilikle kötülük nefsü’l-emrde ayrı
ayrı şeylerdir. Senin önüne iki iyilik çıktığı zaman nisbetle
daha büyük olanını ihtiyar et de düşmanlarının birinden gelen
fenalığı onunla def’ eyle. Mesela böyle bir fenalığa karşı
akla gelecek iyilik onu afvetmendir; lakin en büyük iyilik fazla
olarak kendisine iyilikte bulunmandır: Seni zemmedeni
medhetmen; ciğerpareni öldüren adamın oğlunu ölümden
kurtarman gibi.”
Celaleyn ’de ise
kavl-i celili gazaba karşı sabır;
cehle karşı hilm; fenalığa karşı afv ile tefsir olunmuştur.
Zaten bunu ta’kīb eden ayet-i kerimede fenalığı afvettikten
başka fazla olarak bir de iyilikte bulunmak büyüklüğü ancak
sabır denilen seciye-yi mübarekeden geniş mikyasda nasib
alanlarla insanlıktan hazz-ı azimi bulunanların karı olduğu
musarrahtır. Şu halde biz Celaleyn ’in gösterdiği mikdara da
razıyız. Evet ahlak-ı umumiyyenin bu derekelere düştüğü
bir zamanda insanlardan o kadar büyük fedakarlıklar o
kadar necib hareketler beklemek hirmana rıza göstermek
demektir. Ancak hoş görülebilecek kusurları afvetmedikten
başka büsbütün i’zam ile ağır surette mukabeleye kalkışmayı;
uhuvvet-i İslamiyyeyi unutarak ebedi bir düşmandan
görürüz; ne de milletin menfaati hesabına.
Afv ile safh ile muamelede bulunarak düşman-ı canı yar-ı
can etmek kabil iken ufacık bir hataya ağır ağır mukabelelerde
bulunmak yüzünden kardeşlerin ebediyyen birbirine
hasım olması reva mıdır?
Maalesef görüyoruz ki efrad-ı millete mürşidlik etmesi
lazım gelen hem de kendilerini o mevki’de gösteren zümre
yani mütefekkir tabaka sözleriyle yazılarıyla hareketleriyle
halkı pek yanlış bir yola götürüyorlar! Memleket dahili
harici bir çok felaketlere ma’ruz iken biz hala birbirimizin
mazideki seyyiatını kurcalamakla; hala birbirimize bir daha
yüz yüze bakamayacak kadar şeni küfürler savurmakla uğraşıyoruz!
Mehmed Akif
HAK VE HAKĪKAT
– –
Yine Dozy başlıyor: “An’ane-i tarihiyye beş mühim ihtidayı
Ebubekr’e atfediyor. Vakıa bu bir mübalağa gibi görünür.
Şurası muhakkaktır ki din-i cedidi neşre gayretle çalışıyor
ve bunun için fedakarlığı seviyordu. Diğer zevat da
Muhammed’i tasdik ettiler. Evvela biri on altı diğeri on yedi
yaşında iki genç oldu ki biri hem zevcesinin hem kendisinin
akrabası bulunan Zübeyr ile Muhammed’in diğer akrabası
Sa’d bin Ebi Vakkas idi. Sonra tüccardan Abdurrahman bin
Avf ve Talha imana geldi. Müteheyyic muzlim?! Osman bin
Maz’un ki daha kable’l-ihtida hiç şarab içmiyordu. HusyeSahib
ve Müdir-i Mes’ul: H. Eşref Edib
lerini çıkartarak çilekeş halinde dünyayı gezmek istiyordu.
Muhammed’in dilber kızı Rukıyye’nin dest-i izdivacına nail
olmak maksadıyla ihtida eden Osman bin Affan. İlk ihtida
bunlardandır.”
Bu satırları okuyanlar insafla düşünmelilerdir ki din-i mübin-i
kiramın her birine bir türlü garaz ve vesile isnadına cür’et
eden Dozy’nin ortaya sürmüş olduğu evrak-ı fasideden müteşekkil
defter-i mefaside Tarih-i İslamiyyet namını veren
mütecasirin zerre kadar bu dine muhabbet ve irtibatı mutasavver
midir? Bu büyük cür’etkarın bu derece Müslümanlık
düşmanı olduğuna hayret ve teessüf olunur.
Ey mütercim efendi ey gece gündüz nan u ni’metiyle
geçindiğin milletin bütün mukaddesatını yıkmaya çabalamaktan
zevk alan ni’met na-şinas efendi! Sizde zerre kadar
olsun irfan ve insaf yok mu? Bir kere düşününüz: Roman mı
yazıyorsunuz yoksa bugün zinet-saz-ı alem-i ekvan olan üçdört
yüz milyon efrad-ı İslamiyyenin kemal-i samimiyyet ile
teessüsünden pişvayanı olan eazımın teracim-i ahvalinden
mi bahsediyorsunuz? Tecavüzat-ı garazkaranenin de bir
hadd ü gayesi olmak icab etmez mi?
Peygamberan-ı izam hazeratından sonra dünyada en
büyük en muazzam ve muhterem tanılmış olan Hulefa-yı
Raşidin içinde ser-amed-i ali-şan bulunan Ebubekr es-Sıddik
hazretlerinin din-i mübine aid hidemat-ı celilesinin ulviyyet
ve ehemmiyyeti derkar ve gayr-i kabil-i inkar olması dolayısıyla
bil-mecburiyye i’tiraf olunduğu halde beş mühim
niçin? Ya! Bunu an’ane-i tarihiyye ihbar ediyormuş da onun
bu hizmeti tasdik edilecek olursa an’ane-i tarihiyye dedikleri
vesaik-ı İslamiyyenin bilcümle şehadatına karşı ağız açmadan
kabul etmek lazım gelecek tezvirat yolları tamamen
kapanmış olacak. Bu ise müfterilerin iflasını mucib büyük
bir felakettir. Halbuki bu hakīkati yalnız tevarih-i İslamiyye
yazmıyor. Bütün bi-taraf tarih-şinasan i’tiraf ediyorlar.
kısmı genç imiş bir kısmı da şeref-i karabeti haiz imiş veya
ticaretle iştigal ediyormuş; diyerek ta’rizde bulunmak da pek
ma’nasız ve mantıksızdır.
Bu türlü ahval ve avarızın ihtidaya bais olacak münasebat-ı
kaviyye ve ilel-i mucibe kabilinden olmadığı muarızlar
arasında daha genç daha yakın akraba olanların vücuduyla
sabittir. Hele Hazret-i Osman Efendimiz hakkındaki isnad-ı
barid ve iftira-yı kasidin zerrece hissedar-ı terbiyye olan düşman
ağızından işitilecek hezeyanlardan olmadığı derkardır.
Kerime-i pakize-i seniyye Hazret-i Rukıyye’nin o esnada
Ebu Leheb-zadelerden birinin taht-ı nikahında bulunması
bu isnad-ı vakahatkaranenin butlanına dair olan beyyinatın
en vazıhlarındandır. Gerçi –cild-i evvelde beyan olunduğu
üzere– muahharan Ebu Leheb ile zevcesinin dünya ve ukbaca
vahamet-i encamları beyanına dair “Tebbet” suresinin
nüzulü üzerine münfail olan Ebu Leheb’in ilhah u ısrarı
üzerine mahdumu o dürre-i cihan-kıymetin şeref-i bi-adil-i
rü’yetinden mahrum bırakılmış huzur-ı Risalet-penahi’ye
gelerek tatlika cür’et etmiş olmakla Hazret-i Osman musaheret-i
seniyye şeref ve saadetini ihraz etmiş idi. Fakat bunun
böyle olacağı kable’l-vukū’ keşfolunmak asla kabil değildi.
Demek oluyor ki Dozy adeti vechile buradaki cühelaya
karşı telbis-i hakīkat irtikabına yeltenmiş ancak şu suretle
giriftar-ı fazahat olacağını hesaba katmamış.
Mütercim-i garazkarın dibace-i kelamında ehl-i İslam’a
etmekte bulunduğu sevgili Dozy’sinde tecessüm ediyor.
Osman bin Maz’un ra da sabikīn-ı evvelin zümre-i celilesindendir.
Fakat beş mühim ihtidayı sayarken araya katılması
Dozy’nin ve hempasının mübtela bulunduğu şaşkınlık
emaratındandır. Zevat-ı hamse Hazret-i Osman bin Affan ile
Talha ve Zübeyr ve Sa’d bin Ebi Vakkas ve Abdurrahman
bin Avf hazeratından ibarettir ki her biri Aşere-i Mübeşşere-i
kiramda dahildir.
Osman bin Maz’un’un ihtidası Aşere-i Mübeşşere’de dahil
olan Said bin Zeyd hazretlerinden bile sonra vukū bulmuştur.
Kaldı ki Dozy veya mütercimi kendi sıfat-ı rediesi olan
müteheyyic-i muzlim ünvanını hazret-i müşarun-ileyhe
Makam-ı te’yidde sahabi-i müşarun-ileyhin kable’l-İslam
dahi şarab içmeyen hoşyaran zümresinden olmasını irad
ediyorlar. Besbelli kendi meşreb ü mezaklarına muvafık
düşmediği ecilden olacak! Bir de saded haricine çıkarak
müşarun-ileyhin maksad-ı tezehhüdle ıhtısa arzusunda bulunmasını
ta’yib ediyorlar. Evet! Bir aralık kendisine böyle
bir tasavvur arız olup
misilli ehadis-i
şerife ile irşad olunduğuna dair bir rivayet vardır. Fakat
bu nevi’ efkar-ı hususiyye muhakemesine girişmek bunların
kat kat salahiyetleri haricinde bulunduğu hüveydadır.
TEALLÜM-I NEBI İDDIASINA REDDIYE
– –
Bu saydığımız ulum öyle ale’l-amya yekun dolsun diye
söylenmiş sözler değildir bunların her biri hakkında cildler
dolusu ayat ve ehadis mevcuddur. Lakin bunlara vukūf için
bir parça sa’y ü himmet ister. Mahbub-ı dilara-yı hakīkat
öyle kolayca arz-ı didar etmez.
Biz bu uluma aid yalnız birer ayet veya hadis zikredeceğiz
ki Arabların bir darb-ı meseli vardır. der.
Yani bir katre su gölden nümune olur. Biz de birer nümune
göstereceğiz. Artık söz anlayanlar insaf ile düşünsünler.
Mevalid-i tabiiyyeden bir misal: Esteizü bi’llah
kavl-i keriminde bütün nebatat
ve eşcarda izdivac isbat ediliyor. Bütün ağaçlar erkekli ve
dişilidirler ve yekdiğeriyle zevc ve zevce olurlar buyuruluyor.
Hikmet-i tabiiyye uleması bile bunu ne kadar müddet
sonra anlayabilmişlerdir. Demek ki cenab-ı Peygamber “nebatat”
da bilirmiş. Neyi bilmez ki? Acaba nereden öğrendi?
şekkil kitab-ı mahsus vardır. Bir hadis-i şerif beyan edelim:
Yani bir arzda taun illeti mevcud olduğunu
olursa ondan da harice çıkmayınız.
yeye çare olarak bulunan karantinanın icmali bu değil midir?
Sonra kolera zamanlarında etibbanın vesayası şer’-i
etmez mi?
* * *
Celile bir misal teşkil eder ki Mecelle ’nin bugün Fransa
Kanun-ı Medenisi “Code civil”den daha mükemmel olduğu
erbab-ı hukūk nezdinde müsellemdir fıkhın muamelat
kısmından maddeyi havi Türkiyyü’l-ibare olan kitab-ı
mezkurun her bir mebhasi mutlaka bir hadis-i şerife veya bir
ayet-i celileye istinad eder. Mesela
hadis-i şerifi bugün nazariyyat-ı hukūkıyyenin en yüksek
mevkiini ihraz eylemiştir. Keza
gibi ehadis-i Nebeviyye hukūkun esaslarını
teşkil ediyor hatta ulemadan bir zat:
hadis-i
şerifinden maada hazret-i Peygamber hiçbir şey söylememiş
olsaydı yalnız bu hadis sadakatine delil-i kafi teşkil
ederdi.” diyor İslam’da hiçbir hikmet yoktur ki ya doğrudan
doğruya veya bil-vasıta ayat ve ehadis[den] münşaib olmuş
olmasın. Hikemiyyat-ı İslamiyye bütün füyuzatını hep o
menba’dan ahz ü telakkī eylemiştir.
Bu söylediklerimiz deryadan bir katredir bunu da iyi
bilmeli ulum-ı fıkhiyye hakkında ahkam-ı İslamiyye ta’dadı
kabil olmayacak derecede kesirdir.
* * *
Kozmoğrafya hey’et ve tabakata aid misali hace-i muhterem
bu’ Beyan-ı Hak ve Hakīkat’ inden iktibas edelim: “Bin üç
yüz sene evvel kamerin ziya-yı zatiye malik olmadığını ve
şems merkez-i alem olup havl-i şemsde deveran eden cemi’
kevakibin şemsden müstenir olduğunu bilmek ihtimali yok
Kur’an-ı Kerim ise daha o zamanlar
kelimesi metin u­
nazm-ı celili ile bu hakīkati i’lan etmiştir.
gibi ayat-ı
celile dahi şemsin bizatihi ziyadar olduğunu kamerin nuru
Kezalik o zamanlarda şemsin merkez-i alem olmasını küre-i
arzın deveranda bulunmasını i’tikad eden bir kimsenin
bulunması imkan haricindedir. Halbuki Kur’an-ı Kerim ’de
ayet-i celilesi arzın havl-i şemsde deveranından haber
veriyor.
Kavl-i esahha göre bu ayet-i kerime ahval-i kıyamet
beyanına dair değildir. Çünkü
kavl-i şerifi
makam-ı tehvil ü tahvife münasib olmadığı gibi
ta’bir-i alisi mevki’-i ihlak ü ifnaya münasib düşmez.
Yine bu kabilden olan
nazm-ı şerifi de müfessirin-i kiramı hayli zaman it’ab eylemişti.
Çünkü o devirlerde seyr ü hareketle şemsin neharı
tecliye ve teşkil etmekte olması zannolunuyordu deveran-ı
arz ile husul bulan neharın bize şemsi tecliye ve ibraz etmesi
leylin de onu gaşi ve satir olması ayn-ı hakīkat olduğunu
bilmek şemsin merkez-i alem olduğunu bilmeye tevakkuf
eder.
Kezalik cirm-i kamerin müşahede olunan eşkal-i muhtelifesi
hacminin küçülüp büyümekte olmasından değil belki
şemse nisbetle ihtilaf-ı menazilinden naşi olduğunu beyan
eden
nazm-ı celilinden
kamerin havl-i şemsde dair olduğunu bilmek iktiza
eder.
Keza yağmurun buhardan tekevvün suretiyle husul bulduğunu
mübeyyin olan
fermude-i Rabbanisiyle bila-istisna bütün miyahın
denizleri ve gölleri muhtevi bulunan a’mak-ı arzdan hurucunu
sarahaten bildiriyor
gibi
ayat-ı Kur’an iyye de suret-i tekevvününe dair işareti havidir.
Bunlardan başka –Kevakibi-zade merhum tasrih eylediği
vechile– hayat-ı eşyanın ma-i teblur ile havayı teşkil
eden müvellidü’l-ma’ murad edilmek gerektir hudusü arzın
semadan ayrılması ve kabil-i intikas olmasıyla kamerin
arzdan infisali bütün kainatta müstemir olan şuhus ve hübuttan
hareket-i daime husulü terkibat-ı kimyaiyyede zabt-ı
makadirin ehemmiyyeti alem-i kevnin esir ile imtilası ve
onun madde-i kainat olması ve buhar ve elektrik ile merakib-i
berriyye ve bahriyyenin hareket etmesi tabakat-ı arziyyenin
yedi kısma münkasem olması gibi bir takım desatir-i
fenniyye dahi ayat-ı atiyye işaratından müsteban olur.
Esteizü billah:
Bu işaratın ekserisi herkese bazısı da yalnız erbabına
münceli olmaktadır. İ’caz-ı Kur’an -ı Mübin’de iştibah edenler
biraz insaf edip düşünmelidir ki devr-i cahiliyyette neş’et
eden bir zatın kelamında bu mertebe sıdk-ı ifade ve o zamanlarca
ma’ruf ve ma’mulün-bih olmayan mesail-i ilmiyyeye
dair bi-nihaye işarat ve rumuz-i aliyye bulunmak kabil
olur mu? İnteha.
Bakınız ahkam-ı İslamiyyedeki mezayaya da teallüm-i
Nebi iddiasının delail irad olunduğu nisbette ne kadar solduğu
anlaşılıyor. Çürük esasa istinad eden da’valar bittabi’
beka bulamaz.
SÜLEYMANIYE KÜRSÜSÜNDE
Üdebanız hele gayetle bayağı mahlukat!
Halkı irşad edecek öyle mi bunlar? Heyhat!
Kimi Garb’ın yalınız fuhşuna hasbi simsar;
Kimi Iran malı der köhne alır hurda satar!
Eski divanlarınız dopdolu oğlanla şarab;
Biradan fahişeden başka nedir şi’r-i şebab?
Serseri: Hiç birinin mesleği yok meşrebi yok;
Feylesof hepsi; fakat pek çoğunun mektebi yok!
Şimdi Allah’a söver... Sonra biraz bol para ver
Hiç utanmaz Protestanlara zangoçluk eder!
O benim en ebedi hasmım olan Rusya bile
Hakkı teslim edelim: Hiç de değildir böyle.
Mütefenninleri ta keşfe kadar tırmanıyor;
Edebiyyatı anıldıkça zemin çalkanıyor.
Kudretim yetse eğer on yedisinden yukarı
Üdeba namına kim varsa huduttan dışarı
Atarım hem asarım boynuna “bah-name”sini:
Okuyanlar onu elbette çıkarmaz sesini.
Sonra bir tarz-ı telafi bulurum: –gerçi garib–
Konturatlar yaparak Rusya’dan on onbeş edib
Celb eder yazdırırım millet için birçok eser!
Galiba bahsi değiştirdi bu müz’ic sözler...
Nerde kaldıktı?.. Evet... Ortada bir pis uçurum
Var ki günden güne dehşetleniyor korkuyorum:
–Kapatılmazsa gelip bir yere şayed efkar–
Olmasın millet-i merhumeye bir kanlı mezar.
Hem bu hüsran-ı müebbeddeki mes’uliyyet
Mütefekkirlere raci’ kalacaktır elbet.
Başı boş kaldı mı zira şaşırıp ber-mu’tad
Bulamaz kendiliğinden yolu asla efrad.
Yalınız gösterilen yol tutacak yolsa gider;
Hissidir çünkü onun azmine daim rehber.
Mütefekkirleriniz anlamıyorlar sanırım
Ki çemenzar-ı terakkīde atılmış her adım
Değişir büsbütün akvama cema’ate göre.
Başka bir kavmin izinden yürümek çok kerre
Adeta mühlik olur. Bir de ne var her millet
Gözetir seyr-i tekamülde birer başka cihet.
Sonra hatırlamıyorlar ki umumen beşerin
Daima koştuğu son maksada yükselmek için
Tutacak silsile akvama değildir hep bir;
Belki her millet için ancak o “mahiyyet”tir
Ki kopar kendisinin ruh-i umumisinden.
Şimdi bir kavmin içinden mütefekkir geçinen
Zümre evvelce bu “mahiyyet”i takdir ederek;
Sonra kaç safhası mevcud ise tenvir ederek;
Çekecek oldu mu önden bu İlahi feneri
Arkasından da cemaat yürür artık ileri.
Ruhudur çünkü karanlıkta elinden yedecek...
Yolcu şaşkın mı ki dursun mütemadi gidecek.
Mehmed Akif
TA’LIM VE TERBIYEDE MEKTEPLER
Geçen haftaki makalemizde genç dimağların inkişaf ve
tekamülü nokta-i nazarından mektepleri tahsil-i hususiye
tercih etmiştik. Bu gün de aynı iddiada ısrar edeceğiz. Hatta
biraz daha ileri giderek diyeceğiz ki: Bir mektep sosyeteye
karşı ne kadar az kapalı olursa şakirdanın inkişaf-ı fikrisine
de o nisbette faide-bahş olur.
Mekteplerde saat-i mesai ve istirahat muayyen ve muntazam
olduğundan bu hal henüz küçük yaşta bulunan çocukları
ciddi bir intizama alıştırır. Çalışmak zamanlarında
rerek iade-i kuvvet etmek lüzumuna dair kendilerinde bir
kanaat-i kat’iyye hasıl eder.
Mektep çocukların şahsiyyetini inkişaf ettireceği gibi
aynı zamanda onları hayat-ı cem’iyyetle de ülfet ettirir. Pedagojinin
en mühim mesailinden birini teşkil eden çocuğu
zabt ve idare etmek keyfiyyeti yani çocukta tenperveri ve
avareliğe karşı olan temayülatın önünü almak her an bütün
harekatını nazar-ı teftişten dur tutmamak melekat-ı ruhiyyesini
bozacak eğlencelere sefahetlere karşı mücadele etmek
muhayyilesinin bi-ma’na hülyalara kapılmasına meydan bırakmamak
gibi takayyüdat mekteplerde daha kolay icra ve
tatbik edilebilir.
Çocuk mektepte muayyen ve sabit ta’limata tevfikan
muamele görür.
Bir trampet sadası ona ders namaz teneffüs mütalaa
eder.
Bir intizam-ı tam içinde geçen mektep hayatını –ta’lim ve
terbiye nokta-i nazarından– kararsız gayr-i sabit ve gevşek
olan aile hayatına tercih etmek icab eder.
Aile arasında terbiye gören bir gencin kuvasından hiçbirisi
layıkıyla inkişaf ve tevessü’ edemez. Çünkü aile içinde
çocuklar ve zaifler himaye edilirler.
Validenin hiss-i şefkat ve meveddeti evladına bir istinad­
gah-ı halaskar olacağından çocuk kendi hukūkunun sıyanetini
maderinin hiss-i merhametinden bekler. Bu hal ise
melekat-ı dimağıyyesinden birçoğunun layıkıyla nemalanmasına
bir mania teşkil eder.
Bir çocuk ailesi arasında haksızlıklara karşı kendini veya
bir diğerini müdafaa etmek lüzumunu pek az hisseder ki bu
şerait dahilinde melekat-ı ruhiyyenin bir şeyi kazanmayacağı
tabiidir.
Çocuk mektepte her gün muayyen ve sabit nizamlara
tevfik-ı harekete mecbur olduğunu kendisiyle beraber diğer
arkadaşlarının da aynı usullere aynı ta’limata itaat ettiklerini
göre göre bir kanun-ı umumi bir kudret-i mutlaka
bulunduğuna dair kendisinde tedricen daha vazıh ve daha
kanaat-bahş bir fikir hasıl olur.
Hüsn ü hal ve hareketleriyle herkesin mazhar-ı takdiri
olan arkadaşlarının kazandıkları teveccühata karşı kendisinde
bir hiss-i gıbta uyanır ve onlar gibi olmaya çalışır.
Arkadaşlarının mucib-i mücazat olan hataları kusurları
onda derin bir intibah hasıl eder ve bu intibah o gibi harekat-ı
na-layıkadan ictinab etmek lüzumunu hissettirir.
Arkadaşlarından göreceği muamelat bile çocuk için bir
ders-i ibret yerini tutar.
Kendisine hüsn-i muamele eden arkadaşlarına karşı kalbinde
pek derin bir hiss-i hürmet ve muhabbet uyanacağı
cihetle; kendisinin de refikleri tarafından mazhar-ı hürmet
ve meveddet olabilmesi için; onlara karşı hüsn-i muamelede
bulunmak icab edeceğini istidlal eder.
Arkadaşlarından hırçın kaba nezaketsiz geçiniksiz olanlarla
kendini herkese sevdirmek herkesin mazhar-ı hürmeti olabilmek
edeceğini anlar ve ictinab etmeye gayret eder.
Mektepte bütün arkadaşlarıyla birlikte aynı muamele gören
dersleri onlarla beraber aynı suretle tederrüs eden bir
çocukta; adaletin ne olduğuna müsavatın hudud-ı tabiiyye
ve lazimesinin neden ibaret bulunduğuna dair; daha mektep
sıralarında iken; bir fikr-i mahsus tevellüd eder.
Mekteb idareleri ve muallimin çocuklarda bu fikrin suret-i
salimede tenmiyesine fevkalade i’tina etmelidirler. Çünkü
ufak bir haksız muamele ehemmiyetsiz bir müsavatsızlık
genç dimağlarda ebediyyen zail olamayacak izler bırakabilir.
Çocuk arkadaşlarıyla temasda bulundukça başkalarının
ef’al ve harekatının kendi şahıs ve saadetiyle ne kadar
alakadar olduğunun farkına varır. Bu hal; bilmukabele; onu
arkadaşlarına karşı ufak tefek bazı hizmetler bazı iyilikler ifasına
sevk eder ki bu suretle de mektepte temayülat-ı
necibe-i ahlakıyyenin esasları kurulmuş olur. Bunun neticesi
olarak ma’sum kalblerde mütekabilen bir hiss-i uhuvvet ve
samimiyyet uyanır ve bu hal ila-nihaye devam eder gider.
Mekteplerin fevaid-i ma’ruzayı te’min edebilmesi mualliminin
bu gayeleri takdir edecek mezayayı haiz ve vazifelerinin
ehemmiyet ve ciddiyetini ihataya muktedir olan zevat
miyanından intihab edilmelerine mütevakkıftır.
Pedagoji bilmeyen bir kimse; ne kadar alim ne kadar
muktedir olursa olsun; hiçbir zaman iyi bir muallim olamaz.
Muallimlik dakīk ve müşkil bir san’attır. San’atın gavamızından
bi-haber kimselerden bedia-nüma asar beklenilemez!.
Mekteb; ta’lim ve terbiye hususunda; aile muavenetinden
hiçbir zaman müstağni olamaz.
Mekteb; aile ve hey’et-i ictimaiyyeye; nesl-i cedidin
ta’lim ve terbiyesinden yegane mes’ul kendisi olduğu fikrini
veremez ve vermemelidir.
Evet mektep bütün mesaisini bu uğura sarf eder. Fakat
çocukların terbiyesinden yegane mes’ul kendisi değildir.
Ebeveyn ve efrad-ı ailenin evladları üzerindeki hakları
ne kadar mukaddes ise evladlarına karşı vazifeleri de o kadar
esaslı onlar üzerine icra edecekleri te’sirler de o nisbette
amik o nisbette devamlı ve o kadar hakimdir.
Cismani fikri ve ahlakī terbiyede aileler mekteplerin ihmal
edilmeyecek bir müşariki bir muavinidir ve öyle olması
Bir valide çocuğunun kalbini ruhunu daha iyi keşfeder
daha iyi anlar.
Zekasını açmak meveddet ve samimiyetin fazilet ve
mehasinin ilk cürsumelerini onun taze dimağında inkişaf ettirmek
yollarını daha güzel takdir eder. Anlayacağı bir lisanla
ona herşeye dair doğru ve esaslı ma’lumat-ı ibtidaiyye
verebilir.
Valideler çocuklarına az kelime ile çok şey öğretebilir ve
onların dimağında derin ve devamlı izler bırakırlar. Bir ruh-ı
şefikın bir ruh-ı ma’sumla beş on kelimelik müşafehesi
haşin bir muallimin saatlerce süren takrirlerinden daha müessir
daha payidar eserler bırakmaz mı?! Herhangi birimiz
hissiyat ve efkar-ı evveliyyemizi yoklayacak olursak analarımızın
müessir ve şefkat-amiz telkīnatlarına dair la-yetezelzel
kanaatler payidar izler bulmaz mıyız?!...
Fakat şurasını da kemal-i hicabla der-hatır etmelidir ki
çocuklarına esaslı bir terbiye ibtidai bir ma’lumat verebilecek
kadar münevver fikirli valideler muhit-ı ictimaimizde
pek azdır.
Kızlarına lazım gelen terbiye-i esasiyyeyi veremeyen milletler
oğullarını ebedi bir bedbahtlığa nesillerini agūş-ı inkıraz
ve sefalete atmış olurlar.
Kadınların evladlarının ta’lim ve terbiye-i evveliyyelerini
bir aşiyane-i nezahet ve samimiyet yapacak zevcinin refik-ı
mesaisi olacak surette necib ve asil bir terbiye almaları evamir
ve vesaya-yı Peyamberi’den olduğu halde; bilmem ne
gibi yanlış fikirlere saplanarak; kız çocuklarının cahil kalmaları
tahsil görmelerine tercih edilmektedir.
Bu yanlış fikrin ekseriyyet-i milleti taht-ı teshirinde bulundurması
cidden acınacak bir felakettir.
Çocuklarda hissiyat-ı neci[b]e ve ahlak-ı fazıla esaslarının
aileler tarafından atılması icab eder.
Filhakīka çocuğun dimağındaki ilk intıbaat aşiyane-i ailede
teşekkül etmektedir. Ebeveyn evladları üzerinde bir
nüfuz ve bir hakk-ı tabiiye malik olduklarından te’sirleri de
bittabi’ muallimlerin te’siratından daha tabii ve daha sebatlı
olur.
Ebeveynin evamir ve nevahisi çocukları tarafından daha
müsaadekarane bir surette mazhar-ı telakkī olur çocuklar
bu evamire karşı daha ziyade asar-ı inkıyad gösterirler.
Çocuklar ihtisasat-i aliyye ve fezail-i neci[b]enin ilk nü­
munelerini lane-i ailede görmeli muavenet-i mütekabile
esaslarını kendi kardeşlerinin ef’al ve harekatından öğrenmelidir.
Agūş-ı ailede böyle bir terbiye-i ibtidaiyye alan çocuk
bir mektebin sakf-ı irfanı altına girdiği zaman; refiklerine
kardeş muallimlerine baba nazarıyla bakacağından;
onların telkīnatını aynı tarz-ı itaatkarane ile kabul eder.
Görülüyor ki ta’lim ve terbiyenin en mühim amili mektep
olduğu halde bu hususta ailenin ehemmiyeti de mektepten
dun bir derecede kalamıyor.
Yalnız nazar-ı dikkate alınacak nokta aile ve mektebin
terbiye hususundaki ideallerinin gaye-i hayallerinin müttehid
bulunması keyfiyetidir.
Bu ittihad te’min edilirse mektepler secaya-yı lazime ve
fezail-i aliyye ile ittisaf için en emin bir melce’-i irfan olurlar.
TA’LIM VE TERBIYEDE ÜSSÜ’L-ESAS
−
terbiyeleri emrinde kemal-i i’tina ve ehemmiyetle tatbikı dinen
aklen ve hikmeten üzerimize farz-ı ayn ayn-ı farz olan
ve “terbiye-i etfal” namına yazılacak herhangi bir eserin
len-yetegayyer ve ebedi ilk düsturları olacak iki emr-i celil-i
Risalet-penahi sav.
Evet dinen olduğu gibi “aklen ve hikmeten de farzdır” diyorum.
Bu pek bedihi bir hakīkattir. Bedihiyatı idrak
edemeyecek kadar da fıkdan-ı rüşd gabavet-i akl ile ma’lul
olan cism-i milletin mefluc birer uzv-ı bi-ruhu demektir. O gibilerin
vücud-ı milletteki mevkii fazla tırnak kadar lüzumsuz
nasır kadar faidesizdir. Peki hissiyat-ı mukaddese-i diniyşeklinde
yazılmıştır.
yemizi –bir an için– kalbimizin harim-i tebcil ü tekriminde
gizleyelim de hissiyat-ı milliyyemizi yaşatacak –bunlardan
baş­
ka– ta’lim ve terbiye prensipleri arayalım: Acaba ırkan
lisanen ve mizacen muhtelif binlerce insan kitlelerini bir yere
toplayabilecek onların vicdanlarını ruhlarını yekdiğerine
mezc edip millet-i vahide mahiyetini verebilecek desatir-i
esasiyye bulabilecek miyiz? Her kitle terbiye-i etfal hususunda
kendi secaya-yı kavmiyye ve unsuriyyesini desatir-i
esasiyye ittihaz edecek olur ve kavmiyet hisleri uyanırsa
vahdet-i milliyye-i İslamiyye aradan çekilip gitmiş olmaz mı?
Tevhid-i ilahi üssü’l-esası üzerine mebni olan milliyet-i İslamiyyenin
hayatı vahdettir. Teaddüd ve tenevvü’ ise onun
ölümüdür.
Din-i tevhid nasıl milel-i mütenevvia ve muhtelife teşkil
eder? Mü’min olan her kimsenin milleti ancak millet-i İslam’dır.
vesselam Efendimiz hazretlerinin şu:
–
Asabiyyet-i kavmiyye ve unsuriyyesini asabiyyet-i diniyye
ve milliyyesinden üstün tutup ümmetimden hem-ırkı olan
müslümanları vahdet-i diniyye ve milliyyelerinden ayırarak
vahdet-i kavmiyyeye da’vet eden bizden değildir. Asabiyyet-i
kavmiyye üzerine ihvan-ı dinine karşı kılıç çekip harb
eden de bizden değildir. Bu asabiyyet-i cahiliyye üzerine
ölen dahi bizden değildir.
hadis-i şerifleri
vahdet-i milliyye-i İslamiyyenin gayr-i kabil-i tecezzi olduğunu
bir lisan-ı tehdid ve teb’id ile beyan buyuruyor. Zaten bu
aklen ve matıkan da muhaldir.
cümle-i nafiyyesi
tehdidden ziyade hakīkate mahmuldür. Çünkü kavmiyyet
ve unsuriyyeti milliyete tercih aynıyla dine ve Mübelliğ-ı
zi-şanına sav tercih demektir. Din ve Peyamber muhabbetini
asabiyyet-i kavmiyyesine feda eden kimse nasıl
mü’min sayılabilir? Buna hiç de aklım ermez. Hem
ayet-i kerimesine inanmak hem de
muhabbet-i kavmiyyeyi hubb-i Nebi’ye –haşa– tercih etmek
... hiçbir mü’min kalbinin düşeceği gayya-yı tenakuz ve hüsran
değildir.
Hakīkī mü’minler ne kavmiyet bilirler ne de unsurin
tanırlar.. Onların ruhlarında füruzan olan bir ateş-i sevda
varsa o da hasebün leh ve aşk-ı Risalet-penah’tır. Bu muhabbete
karşı dünya ve mafiha hiçtir.
Buyuruluyor ki
“ Ey –hazır ve gaib– mü’minler sizden hiç
biriniz imanın rütbe-i bala-terin-i kemaline vasıl olamaz; ta
ki ben ona peder ü maderinden öz evladından ve bütün
cihan-ı insaniyyetten daha sevgili daha kıymetdar olmadıkça.
Şimdi libas-ı kavmiyyet ve unsuriyyetlerini çıkarıp kisve-i
hubb-i Nebi sav’i iktisa eden ve bu sevda-yı ulvide
şeklinde yazılmıştır.
yekdiğeriyle rekabet eyleyen hakīkī mü’minlerin vücuda getirdikleri
hey’et-i ictimaiyyedeki hayat-ı diniyye ve şevket-i
milliyye tasavvur olunsun! İşte bu kudsi muhabbet-i Resul
sav vücud-ı cem’iyyet ve milliyyetimizin la-yemut bir ruh-ı
feyyazıdır.
Onu biz hakīkī mü’minler nasıl sevmeyiz? Nasıl takdis
etmeyiz? Nasıl yoluna feda-yı hayatı en büyük bir saadet
bir bahtiyarlık bilmeyiz? Şübhesizdir ki zat-ı akdes-i Risalet-penahileri
mihr-i cihan-efruz-i insaniyyet ve medeniyyettir.
Güneş bize muhtac değil biz güneşe muhtac ve müftekıriz.
Çünkü o bize ifaza-i envar-ı hayat ediyor o bizi yaşatıyor;
biz onu değil.
Yad-ı namı revan-ı pakine vesile-i ithaf-ı rahmet olmak
enzar-ı diyanet-perveranesine arz edeceğim. Beyrut’ta düşman
gülleleriyle batan Avnullah zabitanından Yüzbaşı Fuad
Bey gülle yağmuru altında ailesine hitaben yazdığı vasiyetnamesinde
evladının ta’lim ve terbiyesine dair şu sözler görülüyor:
“Çocuklarımı terbiye-i İslamiyye dairesinde ta’lim
ve tedris ediniz. Kur’an -ı azimüşşan ümmü’l-kitabdır. Akaid
ve vezaif-i diniyye ve İslamiyyelerini kema-hiye hakkuha
öğrettikten sonra ulum ve fünun-ı mevcudeyi ve memleketin
en ziyade lüzum gösterdiği ecnebi lisanlarını tahsile
gayret etmeli !....” İşte genç yaşında hıfz-ı din hıfz-ı vatan
rütbe-i celile-i şehadete nailiyetle bahtiyar olan merhum-ı
müşarun-ileyhin son ve en mukaddes emeli!
Şimdi her ferd-i mü’minin bu fikri bu vicdanı taşıması
bu his ile mütehassis olması evladını bu suretle terbiyeye
başlaması hayat-ı milliyye namına en mühim bir fariza-i diniyye
ve milliye değil mi?
Hakīkat bu kadar vazıh bu derece bedihi iken nasıl olur
da “Bir Millet İçin Ruh-ı Terbiyye ve Tedris” ünvanıyla yazılan
bir makalede: “Diyanet mes’elesi burada mevzu’-ı bahs
olamaz.” denir? Sonra uhuvvet-i diniyye rabıta-i ictimaiyye
muhabbet-i milliyye nerede kalır? Kim kimi sever? Kim
kimin yüzüne bakar? Kim kimin muavenetine koşar? Teessüf
olunur teessüf ...!
Sadedimize gelelim: Çocuğun vicdan-ı ismeti bir fonograf
plağına benzetilebilir. Bu cama göre bir kelime-i mukaddese-i
Tevhid levha-i garrasıyla bir Salib resmi müsavidir.
Hangisi mukabile getirilirse ondaki yazı veyahud sureti
cezb ve intikaş eder; ve ilelebed kalır gider.
“Her insan fıtrat-ı iman üzerine doğurulur. Sonra babası
anası hangi dine hangi millete mensub iseler o esas-ı
diyanet ve milliyyet üzerine ta’lim ve terbiye olunur. Yahudi
hadis-i celili işte bu hikmeti beyan emrinde
şeref-varid olmuştur.
Binaenaleyh her müslüman çocuğu evvel be-evvel din-i
celil-i İslam üzerine terbiye olunmalı. Terbiyesinin üssü’l-esası
tamamıyla öğretildikten sonra ulum ve fünun-ı mevcudenin
elsine-i ecnebiyyenin tahsiline başlatılmalı. Zira cenab-ı
Ali’nin ra dediği gibi “Evlad istikbal içindir. Mazi için değil.
Binaenaleyh onu istikbal için ta’lim ve terbiye etmelidir.” Bu
da kazaya-yı bedihiyyedendir.
Her cem’iyet-i medeniyyenin hayat-ı sahihası ruh-ı milliyyetidir.
Bu ruhun gıdası ise maide-i irfan nevale-i terakkī
ve tekamüldür. Bu maideden bu gıdadan mahrum kalan
herhangi bir cem’iyet-i medeniyye açlığa ve bi’n-netice
mevte mahkumdur. İnsan mazi ile yaşamaz. İstikbal ile yaşar.
Görülmez mi: Henüz ana rahminden düşen çocuğun küçük
midesini iki katre süt şişirirken gün geçtikçe mide genişledikçe
katreler de ziyadeleşir. Bir zaman gelir ki artık süt gıdası
olamaz. Ekmek yemek ister. İlk nefes-i hayatında mini
mini vücuduna geçirilen yarım arşınlık zıbın bir ay sonra
atılır. Daha büyüğü yapılır. Vücudu büyüdükçe ihtiyacat-ı
hayatiyye ve iktisadiyyesi de o nisbette çoğalır. İşte beşeriyet
de böyledir. Her asr-ı hayatında ihtiyacatı mütezayiden
teceddüd eder. Daima terakkī daima tekamül. Fakat hayat-i
diniyye ve milliyyemizi yaşatmak için. Yoksa “incor-poration”
suretiyle gıda olmak ve yabancı vücudları yaşatmak
Nerede kaldı insanlar ...!

----
HIFZUSSIHHAYA DAIR
----

Mikroplar ve emraz-ı müntine mikropların ifrazatı toksinler
emraz-ı müntinenin menşe’ ve suret-i intişarı ma’lum
mikroplar gayr-i ma’lum mikroplar mikropların bedene suret
ve tarik-ı duhulleri mikropların tarz-ı hayatı tekessür ve inkısamları
sporlar haşereler akarlar didanlar sinek sürfeleri
ve protozoerler bunlara karşı tedabir-i ihtiyatiyye emraz-ı
müntinede zaman-ı tefrih
Kur’an -ı Mübin
Sari ve müntin hastalıkların esbabı mikrop denilen bir takım
tufeyliyat-ı hurde-biniyyenin bir vasıta ile bedene duhul
ve orada neşv ü nema bularak vücudu tahrib etmelerinden
neş’et eder. Gözümüzle göremediğimiz bu küçük uzviyyat
suda toprakta her yerde mebzulen mevcuddur. Bunların
mevcudiyetlerini mikroskop hurdebin denilen bir alet vasıtasıyla
anlıyoruz. Mikroskoplarla muayene ettiğimiz zaman
her an tefeneffüs ettiğimiz heva-yı nesimin bile bi-payan yığınlarla
mikrop kümeleriyle mali olduğunu görebiliriz.
Hava dahilinde bulunan tozlar kum kömür pamuk
ve bez kırıntıları nebatat böcek parçacıkları deri kıl ve
mevadd-ı saire enkazından ibarettir.
Hava dahilinde bunlardan maada iki yüz nevi kadar da
mantar mevcud olduğu erbab-ı tedkīkın cümle-i beyanatındandır.
Bu mantarlardan bazıları bir çok emraz-ı cildiyyenin
menşeini teşkil ederler. Mesela kel illeti cild-i re’si tahriş
ederek orada yuva yapan mantarlardan neş’et etmektedir.
Tedkīkat-ı hurde-biniyye daha ileri götürülürse hava dahilinde
daha bir çok mikroplar bulunduğu tahakkuk eder. Bu
mikroplardan bazılarının te’sirat-ı muharribaneleridir ki vücudumuzda
hasıl olan yara ve berelerin kolayca iltiyam-pezir
olmasına mani’ olur ve yarayı günden güne daha tehlikedar
bir hale getirirler. Bu tehlikenin önünü almak için yara ve
berelerin açık bırakılmaması bunların muntazaman asitborikli
sularla yıkanması icab eder.
Yine bu mikroplar iledir ki kolera verem çiçek kızamık
kızıl hunnak kuşpalazı gibi emraz-ı müntine zuhur ve intişar
etmektedir.
Mikrop nam-ı umumisi altında toplanılan uzviyyat hamire
ferment bakteri bacteries ve basil bacilles isimleriyle
de yad olunur.
Mikroplar suda mevadd-ı uzviyyede ekmek et süt
meşrubat derununda bulunurlar ve bunlar da tehavvülat-ı
mühimmeye sebeb olurlar. Ekmeğin mayalanması sütün
ekşimesi şıranın sirke ve şaraba münkalib olması hep bu
hamirelerin te’siratıyla vukūa gelir.
Mikroplardan bazıları da mevcudat-ı hayatiyye bedenlerinde
yaşarlar. Mikropların eşkali pek mütehavvildir: Bazılarının
yuvarlak bazılarının üstüvani bir kısmının virgül
ve tirbüşon veya çubuk şeklinde bulundukları hurdebinlerle
olurlarsa olsunlar cesametçe bir milimetrenin ancak bindesiyle
ölçülebilecek kadar küçüktürler.
Mikroplar yaşadıkları sahada bazan sakin ve bazan fevkalade
müteharrik bulunurlar. Yaşadıkları muhit müsaid
şeraitı haiz bulunursa sür’atle tekessür ve inkısam ederler.
Çoğalan mikroplar ya hep bir yerde toplanarak bir koloni
teşkil ederler veya birbirlerinden büsbütün ayrılırlar. Mikropların
bir nevi yumurtaları vardır ki erbab-ı fen bunları spor
namıyla yad ediyorlar. Sporların kudret-i hayatileri
bizzat basillere nisbeten pek ziyadedir. Mesela basiller derece-i
hararette telef oldukları halde sporlar ratıb bir vasat
dahilinde - derece hararete kadar hayatlarını muhafaza
edebilirler. Görmediğimiz bu uzviyyat-ı sağīre halkı o
kadar tedhiş etmiştir ki mikrop der demez herkes titremeye
başlar. Maamafih unutmamalı ki mikropların hepsi muzır ve
tehlikeli değildir. Hatta mikroplardan bazıları beşeriyet için
nafi’ bir hizmet bile ifa ederler. Sirke hasıl eden bakteriler
ekmek mayası peynir mayası ... işte bu gibi nafi’ hamirelerden
başka bir şey değildir.
Mikroplar toksin denilen zehirli bir madde-i kimyeviyye
yeniye bir takım mikroplar keşfedilmekte olduğu gibi evvelce
sari olup olmadıkları mechul olan bazı hastalıkların
da emraz-ı sariyyeden bulundukları; keşfiyyat ilerledikçe;
anlaşılmakta ve bunların da bir nevi mikropları bulunduğu
tahmin edilmektedir. Mesela zatürrie La pneumonie
hastalığından vaktiyle hiç şübhe edilmiyor ve sari olduğuna
ma-yı tifoidi kuşpalazı verem kolera gibi emraz-ı müntinenin
mikropları bugün suret-i kat’iyyede tanılmış olduklarından
bunların te’sirat-ı mühlikelerinin önünü almak çareleri
aranılmaya başlanmıştır.
Halbuki çiçek kızamık kızıl hastalıklarıyla koyunlardaki
cederi La clavelee illetinin sari birer maraz oldukları ve
bunların mikroplardan neş’et ettikleri şübhesiz olduğu halde
henüz bu mikroplar etibbaca suret-i kat’iyyede ma’lum
olamamışlardır. Mevcudiyetleri kat’i olan bu mikropların
keşfedilememesi bunları telvin ederek kabil-i rü’yet bir hale
vaz’ edebilecek bir usulün henüz bulunamamasından ve
mikroskopların da bu kadar küçük mevaddı gösterebilecek
kadar tekamül edememesinden ileri geldiği muhakkaktır.
Seretan Le cancer hastalığının da henüz keşfedilememiş
bir nevi mikroptan neş’et ettiği zannedilmektedir.
* * *
Mikroplar bedene suver-i muhtelife ile nüfuz edebilirler.
Bazan doğrudan doğruya teneffüs ettiğimiz hava vasıtasıyla
dahil-i beden olurlar. Bazan da yediğimiz gıdalarla birlikte
cihaz-ı hazm tarikıyla vücuda girerler. Mikroplu tozlar veya
müvellid-i maraz cürsumeleri havi sularla mülevves olan
veya pişmemiş bulunan me’kulat ve meşrubat mikropların
nakli için en emin birer vasıtadır.
Turplar salatalar çiy süt istiridye ve hayvanat-ı na’ımeden
bazıları pek ziyade ihtiyatla ekl olunacak gıdalardan
oldukları unutulmamalıdır. Bazı defa da mikroplar didanlar
sinek veya protozoerlerin sürfeleriyle em’aların gışa-yı
muhatilerine telkīh olunurlar.
Sath-ı bedende açılacak yara veya bere kesik ve çizik
gibi yerler de mikropların idare-i bedene duhulü için bir
menfez vazifesi ifa edebilirler. Emraz-ı zühreviyye maladies
vénériennes emraz-ı cildiyyeye bu suretle yakalanıldığı tahakkuk
etmiştir.
Bir haşerenin ısırmasıyla da vücuda bazı hastalık mikropları
dahil olabilir. Mesela sivrisineklerin ısırmasıyla humma-yı
mütekattıa ve humma-yı asfer hastalıkları diğer bir
nevi sineğin ısırmasıyla uyku hastalığı pire ve tahtakurularının
tifoidi gibi bazı hastalıkların zuhuru muhtemel olduğu etibba
tarafından musırran beyan ediliyor.
Filhakīka hayvanat-ı muziyye bu hastalıklara duçar olan
nın kanında bulunan mikroplarla televvüs edeceği şübhesizdir.
Echize-i massiyyeleri bu suretle mikroplarla televvüs
eden muziyat sağlam bir adamı ısırdıkları zaman a’za-yı
massiyyelerindeki mikropları o şahsın kanına telkīh ederler
ve o kimse de bu suretle aynı hastalığa yakalanabilir.
Adi sinekler bile emraz-ı sariyye mikroplarının en faal bir
vasıta-i intişarı vazifesini ifa ederler.
Tederrün-i rievi humma-yı tifoidi ve kolera hastalıkları
ekseriya bu sinekler vasıtasıyla intişar ve intikal etmektedir.
Şöyle ki sinekler bu nevi hastalığa mübtela olan kimselerin
balgamları tükürükleri veyahud mevadd-ı müzahrafeleri
üzerine konarak hortumları ayakları kanatları ile bir
yığın mikrop yüklenir ve oradan kalkarak süt yemek gibi
mevadd-ı gıdaiyye ve su kapları üzerine kondukları zaman
yüklenmiş oldukları mikroplarla bunları da telvis ederler.
Geceleri cibinlik altında yatmak yemekleri tel dolaplar
derununda muhafaza etmek gibi ihtiyatlar sayesinde sineklerin
sebebiyet verebilecekleri mehazirin önü mümkün mertebe
alınabilmek kabildir.
Profesör Guyyar Guiart Rafael ve Mençikof gibi zevatın
son zamanlarda icra ettikleri tedkīkata nazaran didanlar sinek
sürfeleri ve protozoerlerin dahi mikropların intişar ve
Mesela tenyalar teinas botriyosefaller Bathriocephales
askarid lomberikoidler ascarides lombricoides oksiyorlar
oxyuerslar trikosefaller trichocephales gibi em’alarda
ve bağırsaklarda tufeyli olarak yaşayan didanlar bu
hususta pek ziyade şayan-ı tedkīk görünüyorlar. Bunların
apandisit appendicite humma-yı tifoidi kolera gibi hastalıkların
zuhur ve tevellüdü nokta-i nazarından ifa
ettikleri vazife pek ziyade haiz-i ehemmiyyet olduğu zan ve
tahmin edilmektedir.
Hind-i Çini taraflarında sular ve çamurlar içinde yaşayan
bir nevi hurdebini didan anguillule ile protozoerlerden
bir nevi amipin amibe de ladysenterie dizanteri hastalığının
anlaşılmıştır.
Hayvanat-ı nakī’iyyeden balantidiyum Balantidium
dahi dizanteri amipine müşabih bir vazife ifa etmektedir.
Sinek sürfeleri bir takım sancılara ve kan ziyaına sebebiyet
verecekleri gibi bağırsakları da tahriş ederek mikropların
kana duhulüne müsaid menfezler açabilirler.
nevi huveynatın sürfeleri ve yumurtaları sularda çiy sebzeler
üzerinde salatalarda meyvelerde iyice pişirilmemiş
olan etlerde çamurlarda toz ve topraklar arasında mebzulen
bulunabilir.
Mevadd-ı mezkurenin ekl ü şürbü veyahud ellerin bu
nevi toz topraklar ve çamurlarla mülevves olması didan-ı
em’a yumurta ve sürfelerinin cihaz-i hazma duhulünü
te’min ederler.
Bunların bağırsaklara duhulüne mani’ olabilmek için suların
kaynatılarak içilmesi sebzevatların iyice pişirilmeden
ekl edilmemeleri meyve ve salataların temiz sularla iyice yıkandıktan
sonra yenilmesi gibi tedabir-i ihtiyatiyyeye riayet
etmek icab eder.
Hatta etibbadan bazıları meyve ve salataların bile çiy
olarak yenmelerine muarız bulunuyorlar.
Sofraya oturmadan evvel ellerin gayet temiz olarak yıkanması
lazımdır. Esasen elleri yıkamadan evvel sofraya
oturmak an’anat-ı diniyyemize de mugayirdir. İslamiyet’in
hıfzu’s-sıhhaya riayet hususundaki tedabir ve tavsiyelerini
daima bir fikr-i tebcil ile yad ve tatbik etmeliyiz. Çünkü fennin
en son keşfiyyatı cihan-ı irfanın en mütebahhir ulema
ve etibbası da bugün aynı hakīkatleri tekrar aynı tavsiyeleri
Emraz-ı müntinenin seyri hastalığın nev’ine göre pek
mütehavvildir. Ekser-i ahvalde hastalık birçok safhalar geçirir.
Fakat nadiren kolerada olduğu gibi bütün safahatını bir
gün içinde geçirerek şahs-ı musabı derhal telef edenleri de
mevcuddur. Devre-i tefrih yani hastalık mikrobunun bedenine
duhulünden i’tibaren ilk alaimini izhar edinceye kadar
geçen zaman hastalığın nev’ine göre tehavvül eder.
Bazı ahvalde koleranın zaman-ı tefrihı birkaç saat olduğu
olduğu halde kızıl kızamık çiçek hastalıklarının zaman-ı
tefrihları - gün kadar imtidad ettiği vakı’dır. Cüzzam illetinin
Lepre yedi gün ve bazı ahvalde kuduz hastalığının
Zaman-ı tefrihın şu suretle tehavvül etmesi keyfiyeti hastalıkları
tevlid eden mikropların tedkīkı hususunda pek ziyade
Mösyö Pastör emraz-ı sariyyenin menşei mikroplar olduğunu
on dokuzuncu asır nihayetlerine doğru keşfetmişti.
Aradan bi’n-nisbe pek az bir müddet geçmiş olduğu halde
mikrop ilminin microbiologie mazhar olduğu terakkıyat
cidden hayret-bahşadır. Maamafih mikropları henüz tamamıyla
ma’lum olamayan birçok hastalıklar daha bulunduğunu
unutmamalıdır. Fakat etibbanın hayatları bahasına
gösterdikleri sa’y ü gayret günden güne saha-i tababeti
daha nevvar bir hale getirmekte olduğunu inkar etmek pek
haksız bir nankörlük olur. Jener Jenner tarafından telkīh
usulünün keşfinden beri saha-i tababette tecelli-nüma olan
terakkıyata karşı zanu-be-zemin-i tekrim olmak beşeriyetin
vezaif-i minnetdarisinden olduğunu daima der-hatır etmeliyiz.

----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

Hisar’da hoşça bir gece geçirip “Sergerdelerinizin takdim
ettiği atlardan müteşekkirim. Şayed ileride Ruslar ile aranız
açılacak olursa Kabil’i teşrif buyurunuz. Kemal-i hürmet ve
minnetle sizi istikbal ederim” mealinde bir mektup yazarak
Buhara emirine gönderdikten sonra yola çıkıp bir geceyi
Tengikak’ta geçirdik. Oradan da Kuzguntepe’ye gidip altı
gün ikameti müteakıb Hace Gülgun’a vasıl olduk. Burada
beni asabi bir başağrısı tuttu ve lutf-ı ilahi ile üç gün sonra
bila-tedavi geçti.
Şahzade Hasan ile amcaları Mir Yusuf Ali ve Mir Nasrullah’ın
Rustak Katagan Bedahşan vilayetlerini aralarında
taksim ettikleri ve Şehzade Hasan’ın Feyzabad’da Mir Yusuf
Ali’nin Rustak’ta Mir Nasrullah’ın da Kaşem’de hükumet
eylemekte bulunduklarını öğrendim. Hace Gülgun’a
vürudumu müş’ir Şahzade Hasan’a bir mektup yazıp adamlarımdan
Miralem ile gönderdim. Bu mektubun irsalinden
sonra da kalkıp üçüncü günü akşamüstü Rustak kalelerinden
birine dahil olduk. Şahzade Hasan mektubumu okuyunca
Miralem’i habsettirmiş “Afganlıların ayak bastığı
toprağı biz necis addediyoruz. Binaenaleyh Ceyhun’u geçip
bu tarafa gelmeyiniz. Yoksa sizi cebren vilayetimizden [ ]
çıkarmaya mecbur olacağız.” mealinde bir de cevap yollamış.
Ben de bu cevabın cevabı olmak üzere “Ey alçak ahmak!
Sana ve biraderlerine bu kadar hizmette bulunmuş ve
sefil ailene sıhriyyet peyda eylemiştim. Hin-i hacette bana
yardım edeceğinizi umuyordum. Şimdi anladım ki aldanmışım.
Ölümden korksa idim buralara kadar gelmezdim. Hangimizin
daha metin ve daha yürekli olduğu yarın anlaşılır”
tarzında bir mektup gönderdim.
Şehzade Hasan hemen o gece bin süvari gönderip geçeceğimiz
sahili muhafaza ettirdi. Evvela ses çıkarmadım
fakat ortalık kararınca verdiğim emir üzerine bizim karakollardan
yirmi nefer karşı tarafa tüfenk atarak süvarileri kaçırdılar.
Altı danesi de elimize düştüler.
Ertesi gün yanımdaki yüz on kişi ile on iki bin kişilik bir
düşmana karşı duracaktım. Vakıa bu yüz on kişinin ne kadar
şeci’ olursa olsun on iki bin kişiye karşı koyamayacağını
biliyordum. Lakin fi-sebilillah mücahede ettiğimi ve Cenab-ı
Hakk’ın mücahidin-i dine olan mevaidini düşündüğüm için
on bin ve hatta bir milyon düşmanın nazarımda ehemmiyeti
kalmamıştı. Yarın sabah Allah yoluna öleceğim diye seviniyordum.
Bu ma’rekeden kurtulsam da Bedahşan ve Katagan
ahalisinin elinde katlolunacağımı onlardan da halas
bulsam İngiliz askerine karşı duracağımı düşünüyorum. Bu
kadar muhatarat üzerine hayatımdan ümidvar olmamakla
beraber bir şahsı Cenab-ı Allah muhafaza buyurursa bütün
dünyaya galebe eyleyeceğini kaviyyen i’tikad ediyordum.
Bende o derece kuvvet husule gelmişti ki cihanın tekmil askeri
önüme çıksa karınca gibi ayağımın altında ezilecek farz
eyliyordum.
Bunları nakletmekten maksadım izhar-ı şecaat değildir.
edecek olursa şübhesiz zafer ve saadet bulacaklardır.
Ertesi gün Şahzade Hasan’ın askerine mukabele için mütevekkilen
ala’llah yola çıktık. Üç fersah kadar mesafe kat’
eyledikten sonra düşman askerini gördük ki on iki bayrağı
hamilen on iki bin kişi oldukları halde bize doğru geliyorlardı.
Aramızda rub’ fersah kalıncaya kadar birbirimize yaklaştık.
O vakit düşman askerinin şeytan çarpmış gibi müteferrik
bir surette yürüdüğünü gördük.
Diğer taraftan Şehzade Hasan’ın amca-zadesi olan Bedahşan
beyinin askerini müşahede ettik ki tekbir alarak geliyorlardı.
Arkadaşlarıma:
– Durun bakalım anlayalım diyerek birkaç kişi ile ilerledim
ve nereye gitmekte olduklarını sordum.
– Serdar Abdurrahman Han’a selam ve ihtiram için gidiyoruz
cevabını verdiler.
– Abdurrahman Han’a muti’ iseniz böyle hep birden değil
kısım kısım olarak nezdine gitmelisiniz dedim.
Sergerdelerinden birkaçını ayırıp göndermeye karar verdikleri
esnada:
– Abdurrahman Han benim diye hüviyetimi izhar ettim.
Müteaccibane selam verdiler ve:
– İsterseniz Şahzade Hasan’ın askerini ta’kīb ederek hepsini
öldürelim. istifsarında bulundular.
– Ben müslümanları öldürmek için değil fi-sebilillah din
düşmanlarıyla cihad etmek üzere geldim. Hatta bu kaçan
süvariler de avdet ederlerse kendilerini kemal-i muhabbetle
kabul eyler ve İngilizler ile edeceğim harbe götürürüm
dedim. Ondan sonra yola devam ederek Rustak şehrinin
haricindeki Kal’a-i Mir’e konduk. Şehrin eşraf u a’yanı hediyelerle
gelip ta’zimat ve tekrimatta bulundular ve kemal-i
sadakatle bey’atimi kabul ettiler ben de onları hil’atler iksasıyla
tesrir eyledim.
Burada bir gün içinde yirmi bin kişilik bir kuvveti nasıl
elde etmiş olduğuma dair bir sual varid olabilir. Cevaben
derim ki insanların kalbi Cenab-ı Hakk’ın yed-i kudretindedir.
benim tarafıma imale etti.

----
MAKALAT
----

_______
MÜSLÜMANLIK İLMI VE FENNI BIR DINDIR
Savabü’l-Kelam fi-Akaidi’l-İslam ünvanlı eser-i mu’teberin
mukaddimesidir
Hak ve savab olan her şeyin daima muarızları bulunmak
kavaid-i külliyye-i kevniyyeden ve adat-ı umumiye-i beşeriyyedendir.
Bunun sebebi de hadd-i zatında efrad-ı beşerin
efkar ve ukūlündeki tefavüt ve tehalüftür. Alelhusus hakkı
batıldan tefrik savabı hatadan temyiz için muktezi olan kuvve-i
muhakeme kuvve-i mümeyyize kuvve-i fikriyye gibi
ahval-i mümtazenin nev’-i beşerin bilcümle efradında bulunması
şimdiye kadar gelip geçen a’sarda görülen halat-ı
beşeriyye ve insaniyyeye nazaran gayr-i mümkindir. İhtimal
ki istikbal bu imkanı tehiyye eder.
Maarif-i beşeriyye ilerler efrad-ı beşerden her biri kendi
leh ve aleyhinde olan hukūku tamamıyla anlayacak ona
riayetin vecayib-i akliyye ve insaniyyesini tamamıyla takdir
edebilecek bir zaman gelir de hakk u savaba karşı muarazalar
da’valar da mahv u zail olur veyahud azalır.
Fakat mücerred ilim ve maarifin öyle bir saadet-i umumiyye
ve muhtemeleyi istihsal ve ikmal edebileceği me’mul
müdür? Böyle bir saadet emel edilse bile beşerin tarih-i tegayyürat-ı
ahvaline göre o zamanın henüz pek uzak olduğu
cidden baid bulunduğu muhakkaktır; hatta denilebilir
ki nev’-i beşerin öyle bir zamanı hiç de görememesi
Efrad-ı beşer tarafından hakk u savaba karşı en ziyade
muarazaya münazaaya hedef olan hususattan biri ve en
mühimmi umur-i diniyyede tecelli etmiştir. Vakıa akvam ve
milel-i muhtelife ve mütenevvianın görenek denilen gayr-i
musib hakka gayr-i muvafık bazı adat ve i’tiyadatında dahi
hakk u savabın pek çok muarazata münazaata uğradığı
şüb­
hesiz ise de; i’tiyadat ve teamülat-ı kavmiyye ve milliyye
dahi umur-ı diniyye kadar hedef-i i’tiraz olamamış ve olamamakta
bulunmuş olduğu bedihidir.
Kitab-ı ahval-i beşer tetebbu’ ve tedkīk olunsa her sahifesinde
bu ifadeyi müeyyid bir eser bir delil bir bürhan bulunur.
Ekseriya o sahifelere yerleşmiş olan eserler deliller
bürhanların kan ile mülemma’ olduğu görülür.
Umur-i diniyyenin bu kadar muarazata bunca münazaata
sebebiyet vermesinde büyük bir illet mühim bir hikmet
vardır. Bu illet bu hikmet de insanın ebediyetine mütealliktir.
Ebediyetindeki saadete veya şakavete raci’dir. Bu
kargah-ı maişeti hay u huy-i meşgalesiyle ve enva’-ı debdebesiyle
lü lezzatını istihsal eden nev’-i beşerin tabii tenebbüt eden
nebatat gibi mahv olup gideceği bi-nam u nişan kalacağı
da pek azdır cidden nadirdir. Hatta o fikirde bulunanların
dahi tereddüdden hiçbir zaman kurtulmadıkları bit-tedkīk
anlaşılır.
Bütün edyan-ı semaviyye insanları ma’ade ma’adin vücudunu
fu olanlara ma’lum olduğu vechile buna kat’a bir diyecek
yoktur. Bu sevkin keyfiyet ve sureti ne kadar muhtelif ve
mütenevvi’ olursa olsun neticesi yine ma’adi i’tiraf dairesine
yetişir.
Edyan-ı semaviyye ile mütedeyyin olmayanlar dahi insanı
nev’-i beşeri nebat gibi tenebbüt edip mahv olacak bir
mertebede hakīr görmek istemiyorlar. İnsan için behemehal
bu dar-ı hayattan bu dünya-yı maişetten başka bir merciin
mevcudiyetine bir ma’adin vücuduna i’tikad ederler. O
merciin neresi olduğu ne olduğu nasıl olduğu ne vakitte
ne suretle görüneceği kendilerince mechul olmasıyla ve öyle
bir merci’ var ise onda saadet ve şakavet mi bulunacağı
bu saadet ve şakavetin suver-i imkaniyye ve istihsaliyyesi
ne gibi esbab u harekata ne makūle muamelata menut ve
merbut bulunduğu suret-i kat’iyyede bilinememesiyle herkes
kendi fikrince kendi aklınca ittihaz ettiği kararın verdiği
hükmün kat’i olduğuna musib idiğine i’tikad etmekle mesrurdur
mahzuzdur. O esbab ve muamelata mümkün mertebe
mütevessildir.
yin aradan münazaat dahi o i’tikadata taarruzdan veyahud
cebren o i’tikadı başkalarına kabul ettirmekten neş’et ediyor.
Edyan-ı semaviyye erbabından olanlar bi’z-zarur uluhiyyete
ma’budiyyete haşre ma’ade i’tikad ve yalnız “nübüvvatta”
ahkam-ı şerayiin nesh u feshinde ihtilaf ettiklerinden onlar
bittabi’ nev’-i beşer için bir merci’-i ebediye bir dar-ı ahiretin
vücuduna kail bulunurlar. Mütedeyyin oldukları edyan
ve şerayiin gösterdiği tarika göre o merci’-i ebedideki saadet
ve şakavetin esbab-ı meşrua ve muayyenesini de bilirler ve
ona göre hareket ederler.
husus o merci’-i ebedide bir saadet-i ebediyyeye terakkīsi
de gayet müteali bir derece-i ulviyyedir. İki nokta-i mütehalife
teşkil eden şu tenezzül ve zillet bu teali ve ulviyyet ise
pek ziyade mühim bir mes’eledir. Bu mes’ele-i mühimmedir
ki nev’-i beşerle edyan arasında gayet kavi bir rabıta pek
metin ve rasin bir alaka akdetmiştir.
Devr-i Adem’den bugüne gelinceye kadar nev’-i beşer
bu alakalar bu rabıtalar arasında sıkışarak sıkılarak yuvarlanarak
gelmiş ve hiçbir zaman bu kuyud-ı mütehalife ve
mütebayineden azade kalmamıştır.
Dünyada bu derya-yı maişetin emvac-ı mütebayinesi
arasında birbirine tesadüf eden mütehalif din ve mezheb
erbabının tesadüfü hep birbirine kendi fikrini anlatmak beğendirmek
veyahud kendi fikrine ötekinin tecavüzünü men’
etmek gibi ahvalden mütevelliddir.
Herkes kendi fikri hakk u savab ve ötekinin fikri hata olduğunu
kaşalar ihdası hep o hakk u savabı muhafazaya mebnidir.
A’sar-ı ahirede envar-ı fünun u medeniyyet Avrupa’yı
bi-hakkın işrak etti. O ma’den-i envardan o menba’-ı ziyadan
eşi’a-i zertar-ı fünun ve medeniyyet bütün küre-i arza
sevk olunmaya başladı. Şu asr-ı ahirde ise medeniyetin o
envar-ı lamiası fünunun o ziya-yı şa’şaa-paşı gerçekten bütün
alemin gözünü kamaştıracak dereceye vardı. Bir taraftan
medeniler nur-i medeniyyetleriyle gayr-i mütemeddinleri
tenvire inareye ve diğer taraftan gayr-i mütemeddinler o
envar-i medeniyyetten istifadeye istinareye gayet ciddi bir
suretle çalışmakta olduklarını görüyoruz.
Avrupa’nın o menba’-i medeniyyet o ma’den-i fünun
olan memleketin dini bin dokuz yüz seneden beri küre-i arzımızda
gayet mühim bir suretle icra-yı hükm ü nüfuz eden
dinidir.
Bu dinin ne edyan-ı siyasiyyeden ve ne de edyan-ı fenniyyeden
olmadığı ihtilaf-ı mezahibiyle beraber bütün Hıristiyanlık
alemince de musaddaktır gayr-i kabilü’l-i’tiraz bir
hakīkattir.
Avrupa’da “fenn”in terakkıyat-ı fevkalade-i hazırası
çoktan beri bu dinin ahkamına karşı gelmeye başlamıştır.
Ta’bir-i aharla erbab-ı fen tarafından bu dinin muvafık-ı fen
olmadığı ve binaberin gayr-ı lazimü’l-ittiba’ olduğu meydana
konulmuştur. Mütefennin olanlar ruhbanın maddi ve
ma’nevi idari ve siyasi bunca mesai-i fedakarilerine rağmen
dinin saadet-i beşeriyyeyi ne ‘acilen ne acilen istihsale kifayeti
olmadığını isbat etmişler ve etmekte bulunmuşlardır.
[ ] Avrupa’da maarif ve bunun mahsulü olan medeniyet
hur etmekle mahkum olduğu anlaşılmıştır. Hayfa ki fen ve
dinin şu muarazasından hasıl olan netice dahi dine adem-i
beraber mütefenninler ortaya lazimü’l-ittiba’ bir din koyamamışlardır.
Binaenaleyh Avrupa’da dinsizlik günden güne
çoğalmakta bulunmuştur. Dinin ruhbanı ve henüz ekseriyeti
zayi’ etmemiş olan ruhban tarafdaranı Cizvitler misyonerler
mektepler müessesat-ı aliyye gibi enva’-ı vesayıt-ı mümkine
dahilinde fünunun eşi’a-i münevviresine karşı dinin sönük
bir hale gelen ziyası daima tedenni etmektedir. Her gün bir
darbe-i tenezzüle uğramaktadır.
Fennin muhacemat-ı mütevaliyyesiyle dinde görülen bu
tedenni terakkıyat-i medeniyye icabıyla artık Avrupa’ya da
münhasır kalmıyor; telgraflar postalar şimendüferler vapurlar
hasılı esbab-ı muhtelife-i medeniyye vasıtasıyla dünyanın
her tarafına tecavüz ediyor mühim bir suretle bütün
küre-i arza yayılıyor.
Avrupa’ya pek yakın olan ve vesayıt-ı nakliyye ile daha
ziyade tekarrüb eden memalik-i mahruse-i Osmaniyye dahi
“fenn”in ortaya vaz’ ettiği dinsizlikten büsbütün kurtulamamaktadır.
Bu münasebetsiz efkar ihtilat ve teveddüd münasebetiyle
ve taklid eseriyle bizi de ta’ciz etmeye başlamıştır.
Fakat biz müslümanlar hamden li’llahi teala mütedeyyin
olduğumuz din-i mübin-i İslam edyan-ı saire gibi fennin o
müşa’şa’ güneşine karşı erimekten masundur. Ma’kūl olan
her fenni kabul ettiği için daima fenne galebe edeceği ve fen
dahi envar-ı din-i Ahmedi’den bir şu’be bulunduğu muhakkak
olmasıyla dinsizliğe karşı ilelebed her nevi sademattan
mahfuz ve me’mundur.
Bizim muhtac olduğumuz şey envar-ı hakayık-ı diniyyemizi
ziya-yı fen ile karşılaştırarak o ziyanın bu envardan
müteşa’ib olduğunu ortaya koymaktır bu hakīkati lüzumu
nisbetinde isbat etmektir.
Şayan-ı taaccübdür ki fen ve medeniyet müterakkī olmadığı
zamanlarda Avrupa’nın şarka daha doğrusu Iseviyyet’in
diyanet-i celile-i Ahmediyye’ye karşı taassubunu nasıl
muhafaza etmiş ise bugün dahi o din-i mübinin medeniyete
tahsil-i ulum ve fünuna mani’ olduğu iddiası yine o kuvvetiyle
meydana sürülüyor. Bizzat kendisi fennin darbe-i kahrı
altında zebun kalmış olan din-i Yesu’ erbabı Müslümanlığın
yalnız fenne muhalif olduğunu da’va etmekle iktifa etmeyerek
man’-i ulum ve medeniyet olduğunu iddiadan da bir
türlü geri kalmıyorlar.
Avrupa’da mütefenninlerin bazısı diyanet-i celile-i İslamiyyenin
bir din-i fenni olduğunu bilseler öğrenmiş olsalar
bile ekseriyet-i erbab-ı fen dinimize vukūfları olmadığından
envar-ı fünunun o şa’şaa-i harikası karşısında azva’-i
diyanet-i Ahmediyye’nin haşa din-i Yesu’ gibi sönük olduğunu
zannedebilirler. Bilmezler ki alemin gözünü kamaştıran
o şa’şaa-i fenniyye envar-ı diyanet-i Ahmediyye’nin bir
nebzesidir bir şu’besidir.
Avrupa’nın ruhbanı ve tarafdarları fenne karşı din-i
Yesu’un merkezi olan Avrupa’daki mağlubiyetle beraber
çar-aktar-ı cihanda yine o dinin tevsiine çalışıyorlar edyan-ı
gayr-i semaviyye ile mütedeyyin olanları o dine idhal etmek
gayretinde bulunuyorlar; ale’l-husus Afrika’da bu mesailerini
mertebe-i gayete yetiştiriyorlar. Cizvitlerin misyonerlerin
neşr-i din emrindeki gayret-i fevkaladeleri malen bedenen
fedakarane mesaileri herkesçe ma’lum olduğu cihetle teşriha
gayr-i muhtacdır. Avrupa haricindeki memalikin ve bahusus
şarkın her tarafında her memleketinde bunların göze
çarpan mektepleri hastahaneleri ebniye-i saireleri müessesat-ı
mütenevvia-i ilmiyyeleri lisan-ı hal ile bu ifadeyi tasdik
ediyor. Faaliyetleri sezavar-ı hayret bir dereceye varıyor.
Din-i mübin-i İslam’ın ne Cizvitleri ne de misyonerleri
olmadığı halde nerede din-i Yesu’ ile karşı karşıya geldilerse
edyan-ı gayr-i semaviyye erbabına te’sirat-ı harikuladesini
gösterdi ve mütedeyyin olmayanları kendi tarafına celb etti
ve ediyor. Bu hakīkat o faal Cizvitlerin de o mukdim misyonerlerin
de taht-ı tasdikında bulunduğu her gün gazetelerde
ayn-ı şükran ile görünüyor.
Din-i mübin-i Ahmedi’nin fenne riayetini fenne mutabakatını
fenne muvafakatini isbat edebilecek asar-ı nafia ortaya
konulur ve Avrupa erbab-ı fünunu bu suretle dinimizin
hakayıkını öğrenirse fennin ve Avrupa’daki erbab-ı fennin
kamilen dinimize hürmet ve riayet etmeye mecbur olacaklarında
şübhe edilir mi? Hiç olmazsa din-i mübin-i İslam’ın
terakkıyat-i medeniyyeye ulum ve fünuna mani’ olduğu
hakkındaki iftiraların önüne olsun bir sed çekilmiş olmaz
mı? Kıbale-i fennin tevlid ettiği dinsizlik efkarını henüz cenin
bu gibi asar-ı nafia-i diniyye beklemek zamanı gelmiştir.
Zira Avrupa dinsizliği memleketimizde ayak basmaya başlamıştır.
Hamdolsun bizde erbab-ı fünun çoğalmış Avrupa
mütefenninlerinin emsali zevat zuhur etmiştir. Binaenaleyh
din-i mübin-i Ahmedi’nin fenne münafi ve mugayir olduğu
hakkındaki iftiraların redd ü cerhi dinimizin kaffe-i ma’kūlatı
ve ma’kūlat cümlesinden olan fünunu kabul etmek esasına
mübteni bulunduğunun dinsizlere karşı mütefenninlere
karşı velhasıl alem-i medeniyyete karşı isbat olunması ve
dakayık-ı umur-ı diniyyeye vukūfu olmayan efrad-ı ümmeti
de dinsizlik olan o müz’ic misafirin şerrinden zararından
vikaye edilmesi erbab-ı kalem ü fen olan üdebamıza
ulemamıza bir vazife-i diniyye halini almıştır.
Biz müslümanlarca hamdolsun ma’lumdur ki ulum-ı
Kur’an iyye la-yetenahidir. Bu ulumu bu fünunu tefsir
eden müfessirlerimizin eserleri de add ü ihsadan haricdir.
Kitab-ı Aziz’in ilim ve fen kitabı olup dinimizin akla muvafık
ma’kūlata mutabık bir din-i mübin olduğunu her zaman
da dinimize karşı zuhur etmiş olan efkar-ı batılaya mukabil
ulema-yı millet müdafaa suretiyle ve isbat-ı hakk u savab
tarikıyla te’lifat-ı mühimme vücuda getirmişlerdir. Ulum-ı
diniyyemizin en mühim bir kısmını teşkil eden İlm-i Kelam
ulema-yı izam-ı eslafın himmetiyle bu fikr ü mütalaaya mebni
vücuda gelmiştir.
Fennin müterakkī olduğu erbab-ı fennin çoğaldığı
ve ba-husus fennin edyana maddi ma’nevi doğrudan doğruya
veya dolayısıyla taarruz ettiği şu zamanda bu asr-i medeniyyette
de dinimizin “kat’ıyyüs’sübut” olan fünun-ı cedide-i
mevcudeye mutabakat hususundaki hakīkati izah ve
Her şeyde pişva ve muktedamız olan Arablar zamanlarındaki
ahvale ezmine-i muhtelifede tesadüf ettikleri efkar-ı
batıla-i muhtelifeye göre izhar-ı hakīkat zımnında hazret-i
Kur’an ’dan istinbat ettikleri uluma dair yüzlerce binlerce
müellefat-ı mühimme ve nafiayı vücuda getirmişlerdir. Fakat
o dühat-ı Arab zamanında veyahud Arablarda ashab-ı dühatın
mevcud bulunduğu vakitlerde şimdiki fünunun tevlidine
sebeb olduğu dinsizliklere dair ne alem-i medeniyyette
ne de ahval-i bedeviyyette asar ve alamat-ı muzırra yoğidi.
Onun için fünun-ı hazıra-i medeniyyeyi muhakemeten din-i
mübin-i Ahmedi’yi müdafaa ve muhafazaya müteallik asar-ı
Arabiyye görünememek zaruridir.
Eslaf-ı kiram-ı ulemanın bu husustaki ma’zereti bedihidir.
asırda zuhur eden müftereyatın fenne tatbikan ve hazret-i
Kur’an -ı Mecid’e ve din-i mübin-i Ahmedi’ye istinaden redd
ü cerhi bilhassa Osmanlılar’ın erbab-ı ulum ve fünununa
kalmış bir vazifedir.
Eazım-ı ulema-yı asrdan ma-bihi’l-iftihar-ı ümmet ve sera­
medan-ı erbab-ı ilm ü fazilet olan Trablusşam fudalasından
ve ashab-ı kemalden semahatlü –Şeyh Hüseyin Efendi Cübeyr
hazretlerinin akayid-i İslamiyyeye dair Husun-ı Hamidiyye
namıyla te’lif ettikleri risale-i mühimmenin lisan-ı azbü’l-beyan-ı
Arabiden – Savabü’l-kelam fi-Akayidi’l-İslam –
ünvanı tahtında Türkçe’ye tercüme ve neşrini tensib ettim.
Fazıl-ı müşarun-ileyh hazretlerinin bu eserleri akaid-i İslamiyyeyi
tavzih ve fenne tevfikan İslamiyet’e edilen bazı
sı i’tikadat-i diniyyemizi takviyeye ve i’tirazat-ı fenniyyeyi de
redd ü cerhe fil-cümle medar olduğu cihetle kemal-i aczimle
beraber tercüme ve neşrine cesaretim mücerred ulemamıza
üdebamıza erbab-ı fünunumuza böyle bir fikri ve dinimize
zaman icabınca muktezi olan bir hizmeti ihtardan ibarettir.
Tevfik Allah’tan.
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVIA
Muamelat-ı beşeriyyenin
tesri’-i tesviyyesine en mühim bir vasıta olan telgraf
hakkında bizde pek çok şikayet işitiliyor. Bizdeki telgraf
maksadı layıkıyla hasıl edemiyor. Her şey gibi bu da ıslahata
muhtac. Geçenlerde Meclis-i Meb’usan’da Posta ve Telgraf
bütçesi tedkīk olunduğu sırada posta gibi telgraf hakkında
dahi birçok mülahazat-ı i’tiraziyye beyan olunmuş efrad-ı
nasın telgraf muamelatından layıkıyla istifadesine mani’
olan ahval şerh edilmiş. Zabıt müzakeratı[nı]n gazetelerde
mütalaasından anlaşıldığına göre hutut-ı telgrafiyyenin
adem-i kifayeti mevani’-i mezkurenin başlıcasını teşkil etmektedir.
Memleket vasi’ ve hutut-ı kafiyye ta’likı ise uzun
zamana ve çok paraya muhtac. Maamafih başka memleketlerde
ve hatta noksan vesait ile intizam ve mehma-emken
sür’at-i muayyene yine te’min olunabilir. Efrad-ı nasın
muamelat-ı ticariyye ve ictimaiyyede telgraflardan sühulet-i
kesretidir. Resmi telgrafnamelerin efrad telgrafnamelerine
takdimen keşidesi i’tiyadat-ı idariyyedendir. Menafi’-i
amme muvacehesinde nef’-i ferd beklemeli değil mi ya.
Ancak ferdin vikaye-i hukūku için muamele-i resmiyyedeki
müsta’celiyyet ve ehemmiyet de muhakkak bulunmalıdır.
resmiyyenin çok kere mevadd-ı müsta’cele kılığında teller
vasıtasıyla cereyanında devam olundukça –velev ki hutut-ı
telgrafiyyemiz tekessür eylesin– efrad-ı nasın muamelat-ı ticariyye
ve ictimaiyyesi hakkındaki muhaberat-ı müsta’celesi
telgrafhanelerde ma’ruz-ı avk u ihmal olur gider. Asabiyeti
tutan amirin telaşa düşen me’murun hemen telgraf başına
müracaat eylediği ve tellerin beyan-ı halde tahrirat tastirinden
daha kolay addedildiği yerlerde tekaddüm-i resmiyyet
dolayısıyla halkın muhaberat-ı şahsiyesi daha çok zaman
sektedar olur gider. Ya resmi telgrafnamelerin tatvilini mucib
olan ve tahrirata muhsus bulunan elkab isti’maline kelimat-ı
tavsifiyye ve iltifatiyye beyanına ne demeli? Başka
memleketlerde telgrafnamelerde lazime-i icaz ve taksire
be-gayet riayet olunur. Mesela Fransa’da bir adam “Paris’te
Dahiliye’de filan me’muru filana” diye bir adres yazdığı halde
bizde “Dersaadet’te Dahiliye Nezaret-i Celilesi ... Kalemi
hulefasından izzetlü veya saadetlü filan beyefendi hazretlerine”
yollu yazması iktiza eyler. Bu misillü zevaid-i resmiyyete
riayet lazım geldikçe hutut-ı mevcudeden nasın istifadesi
elbette mahdud kalır.
Müterakkī memleketlerde bile telgraflar menba’-ı varidat
teşkil etmezler onların ziyanı posta hasılatından çıkar. Lakin
o memleketlerin hükumetleri ziyana bakmayıp da tezyid-i
hutut eyledikleri gibi telgraf ücuratını da ahalinin kudret-i
te’diyyesi nisbetinde tenzil eylerler. Bu ise halkı muamelat-ı
kesbiyye ve ictimaiyyede intizama sür’ate müdavemete
tergīb eyler. Bu vechile halkın terakkıyat-i medeniyyesinden
de devlet ve memleket müstefid olur.
§
Dünyada dünyayı do­
laşarak medeni hey’et-i ictimaiyyelerde mevcud olan ma­
hafil-i muaşereti görenlerimiz az değildir. Bunlar pek [i]yi
bilirler ki medeni memleketlere isti’dad-ı fıtrilerine mesai-i
zevat yalnız bir sınıfa mensub değildir. Bizde ise tabaka-i
aliyyeye vusul için hala tarik-ı temeyyüz birdir; o da tarik-ı
resmiyyettir. Derecat ile sınıf-ı me’muriyyetten yetişmemiş
ve turuk-ı ma’lume-i resmiyyeden birinde kat’-ı rüteb etmemiş
bulunan bir kimse bu vatanın umurunda sahib-i re’y ü
nüfuz olamıyor; teşrifat-ı ictimaiyyede ise öyle bir kimsenin
Çend seneden beri meşruti bir devlet haline girdik. Hatta
bir aralık hürriyet ve müsavat-ı şahsiyyenin pek vasi’ surette
tevsii tarafına bile meylettik. Fakat tevarüs eylediğimiz
fonksiyoneriter daha doğrusu me’muriyet-i resmiyye illeti
bilahare nüks etti. Tarik-ı me’muriyet-i resmiyyenin haricinde
bir adam ta’lim ve terbiye gördüğü halde bu mülk ü
millete yararlık gösteremez mi? Elbette gösterebilir. Ticaret
ve sanaatte ta’lim ve te’lifde liyakatini fiilen göstermiş olan
kimselerin de medeni bir hey’et-i ictimaiyyenin mevki’-i
mahafil-i aliyyesinde şerefleri bulunmak iktiza eder. Nazar-ı
ammede mevzi’-i şerefin bizimki gibi bir bürokras’tan derecat
let için teali ve iktisab-ı refah ümidlerinden vazgeçmek lazım
gelir. Mehd-i meşrutiyyet tavsif olunan İngiltere’de ulum ve
fünun ile fabrikatörlük ile hatta gazetecilik ile temeyyüz
eden zevata “Lordluk” ünvanı verilegelmiş ve bunların kamarada
mevki’leri bulunmuştur.
Bizde bu hususatta muhafazakar bulunanlar zamanın
temayülatına ehemmiyet-i kafiyye atfetmiyorlar demektir.
Taannüd ederlerse cidal-i siyaside la-cerem er geç mağlub
olmuş olurlar.
§
Ma’lumdur ki zaman-ı
kadimde şark müterakkī ve mütemeddin garb cahil ve vahşi
bi-ahlak ve pür-nifaktır. Bu iki daire-i arz halkı kadimden
biri yekdiğerini taht-ı tahakküme alacak teşebbüsattan geri
durmamış ve fakat son zamanlarda garb tevsi’-i daire-i tecavüzünde
ve binaenalayh şark üzerinde vaz’-ı tahakkümünde
mazhar-ı muvaffakıyet olmuştur. Bu muvaffakıyet devam
ettikçe şarka mahsus bir eser-i hakimiyyet kalmaz. Nifak u
fesadda puyan olan ve akvam-ı şarkıyyeden bulunan müslümanlar
felaket-i tabiiyyete düştükçe eyvah derler amma geç
salah u teyakkuzun ne faidesi olur? Bizim şu muhit-ı fasidde
pek çok kimseler vardır ki evvelce dahi söylediğimiz vechile
çıkaramadıkları takdirde devletimizin battığını arzu edecek
derekede hissiyat-ı redie izhar ederler. Son senelerde adedleri
artan bu musibetler filan ve filan devletin tabiiyetinde
bulunmağı filan ve filan “zatların icra-yı hükumet ve nüfuz
eylediği devlete” yani kendi devletine tabiiyete müreccah
tuttuklarını söylemekten utanmamaktadırlar. Böyle menfur
ve hainane bir his beslemeleri hakīkatte filan zatların devleti
su’-i idareye uğratmalarından dolayı değil ancak o zatların
yerine geçemediklerinden naşi idi. Hırs-ı kin ü intikam bizde
bazı kimselerin basiretlerini o derece ta’lil etmiştir ki şimdiye
kadar tabiiyet-i garbiyyuna düşmüş olan ehl-i İslam’ın hal-i
ye’s ü mezelletini hiç göremezler. Onlarca en mutavassıt bir
frenk kendi vatandaşlarından en akıl ve alim bir adama bile
müreccahtır. Halbuki vatanları fütuhat-ı ecnebiyyeye duçar
olan ve binaenaleyh ekserisi iktidar-ı sathiye malik ve birçoşeklinde
yazılmıştır.
ğu da şarlatan me’murin-i ecanibin taht-ı hükm ü nüfuzunda
kalan memalik-i şarkıyye müslümanları tek başına müstakil
kalmış olan şu mülk-i İslam’ın olsun istila-yı ecanibden
sıyanetine dua ederler. Cezayir’den Tunus’tan Hind’den
Mısır’dan Kafkasya’dan Bulgarya’dan gelen müslüman
gençlerine sorunuz da bakınız. En azablı bir istiklal-i siyasi-i
millinin en hür ve muntazam sayılan bir idare-i ecnebiyyeye
bin kat müreccah olduğunu size söylerler. Hırs-ı vuhuşane
düşkünleri beka-yı istiklal-i Osmaniyyet’e hadim olabilecek
her türlü kuva-yı milliyye ve diniyyemizi kesre uğraşan yabancılara
yardım bile ederler. Zaman geldikçe bu erbab-ı
makūlelerin gazab-ı Rabbani’ye duçar olmaları niyazıyla iktifa
edelim.
§
Garbda cari olan adattan
biri gelişigüzel şarka tatbik olunuverince muvaffakıyet-i hasene
te’min edemiyor. Fi’l-vakı’ tabiat-i beşeriyye her yerde
az çok müteşabih olduğundan eğlenceden latifeden insanlar
her yerde hoşlanırlar. Mizah ve latife ile okşanan kalbden
kasvet ve keder çıkar; hatta iyi bir kahkaha dahi ruha ferahlık
verir ve binaenaleyh sıhhat-i cisme yarar. Maamafih ferahın
tarzı adat ve hissiyat-ı mahalliyye ile mütetabık olmaz
Bizde mizah-ı siyasi bir bid’attir; çok kere nezahet ü
bi-tarafi ile vukū’ bulmadığından bir bid’at-i seyyiedir. Hatta
Avrupa’nın müterakkī memleketlerinde bir mizah eğer nezahetten
ari olur ve infiali da’vet edecek bir şekilde bulunur
kat’iyyen guş-ı telakkī ve ca-yı kabul bulamaz. Çirkab-ı garaz
yırtılıp süprüntü sepetine atılmaya layık görülür. Anlayabildiğime
göre hal bizde öyle değilmiş! Mizahda garaz namerdlik
zebunküşlük hasse-i intikam ne kadar ziyade tasvir
olunursa makbuliyeti de o nisbette ziyade bulunur imiş!
Geçen gün bir zat “Şunu gördünüz mü?” diye elime resimli
bir [ ] risale tutuşturdu. Açtım göz gezdirdim lakin
doğrusu ya ıttılaım risaleyi veren zat gibi beni mesrur
edemedi. İade eylediğim sırada kendisi gibi benim yüzümde
dahi tebessüm-i beşaşet bulunmaması onun yüzünde bir
hayret peyda ediverdi. Hele Anadolu’ya mensub bir zatın
tarz-ı telaffuzunu taklid etmek Anadolu’daki birçok ihvan-ı
dinimizi güldürmez; bilakis müteessir eder kızdırır.
Bundan evvel yazdığım bir mülahazada matbuatın takyid
veya tahliyesi bir ihtiyac-ı tedrici ile vukū’ bulmak lazım
geleceğinden bahseylemiş idim. Bu iki surette dahi mübalatsızlık
ağrazı tahrik ve buhranı teşdid eder. Matbuat hakkındaki
tedabir-i ahireden dolayı bazı gazeteler alabildiklerine
gitmeye başladılar. Onlara uymak hamiyet-i sahihası olan
Osmanlılar için tarik-ı necattan sapmak demektir.

----
HIND YOLUNDA
----

Nüfuz-ı Ecanib Beyrut Mektepleri:
Beyrut ahalisi ister İslam ister Hıristiyan olsun içlerinde
Türkçe bilir kimselere nadiren tesadüf olunur. Devr-i sabıkta
ve lahıkta Türkçe lisanının ta’mimi ile ahaliyi nüfuz-ı ecanibden
tahlis için buraya ta’yin olunan valiler tarafından hiç
ciddi bir teşebbüs ittihaz olunmamıştır. Şaz ve nadir olarak
bu fikirde bulunan valilerin bu babdaki layihalarına Babıali
havale-i sem’-i i’tibar eylememiştir. Beyrut vilayetindeki
maarif-i Osmaniyye Anadolu’daki vilayetlerin pek madunundadır.
Hükumet ve devlet tarafından vaktiyle maarifle
lisan-ı Osmani’nin ta’mimi hakkında bezl-i himmet ve
ehemmiyet olunsaydı zeki ve ifrat derecesinde fatin olan
Beyrut ahali-i mahalliyyesinin cümlesi bugün Türkçe lisanıyla
tekellüm eder ve ecnebileri büyük ve azametli görmekten
kurtulurlardı. Biçare ahalinin kısm-ı a’zamı kendi lisan-ı
mader-zadları bulunan Arabcayı bile –kavaid-i sarfiyye ve
nahviyyeye tevfikan– doğru okuyup yazmaya gayr-i muktedirdirler.
Türkçenin neşr u ta’mimine çalışmamak yüzünden
değil midir ki Girit’i de adeta kendi rızamız ve elimizle bugünkü
hale getirdik.
Bağdad vilayetinde Türkçe lisanını ta’mim burası kadar
lazım değildir. Zira ora ahalisi daima Kürdler ve Türklerle
hal-i temasta bulunmak sayesinde herkes az çok Türkçe
konuşur. Bir de Bağdad vilayeti kadar Beyrut vilayetinde
hükumetin mekatib-i hususiyye ve resmiyyesi yoktur. Halbuki
burada her şeyden evvel ve elzem ve namaz ve oruç gibi
farz ve vacib bir şey varsa maarifin neşr u ta’mimidir. Ahaliyi
ecnebi boyunduruğu altından ancak bu suretle tahlis etmek
mümkündür. Öyle olmasa muamelat-ı hükumetin lisan-ı
Arabi ile icra ve tatbik olunmasını taleb etmekte ahalinin
hakkı vardır. Zaten ikide birde yerli ve muhalif vaz’iyyetini
takınan gazeteler muamelat-ı resmiyye ile tebligatın Arabca
liyyeden ziyade ısrar u ilhah eden el-Müfid gazetesidir. Eğer
bu mutalebe-i aleniyye altında –zamir-i müstetir– gibi hafi
bir maksad yoğise –bana kalırsa tamamıyla– haklıdır.
ye sarf etmiyor. Halbuki mekatib-i hususiyye-i İslamiyye ve
ecnebiyyede Türkçe lisanının tedrisiyle ta’mimi için hükumetimiz
muavenet-i nakdiyyede bulunmak mecburiyetindedir.
Ta’yin olunacak muallimin de me’muriyetleri Maarif
müdirleri tarafından tasdik olunmalıdır. Bu şeraiti kabul etmeyen
mektepleri sedd ü ta’tile hakkımız vardır.
Beyrut’taki mekatib-i ecnebiyye ile Maarif Müdiriyeti
arasında hiçbir vechile bir rabıta yoktur.
Maarif müdiri ise –imtiyazat-ı ecnebiyye ile hükumetin
kudretsizliği yüzünden– ses çıkaramamaktadır. Zira böyle
bir fikirde olduğunu ecnebiler hissedecek olurlarsa dakīkasında
yaygarayı koparırlar. Halihazırda Beyrut Maarif Müdiri
bulunan Faik Bey Beyrut’a yeni muvasalat ettiği zaman
mekatib-i ecnebiyye müdir ve reisleri tarafından kendisine
beyan-ı hoşamedi edilmedikten maada birkaç gün sonra
kendisi onları ziyaret etmeye karar vermiş ve fiilen mekteplerine
kadar gittiği halde pek baridane bir surette kabul
etmişler hatta kendisine iade-i ziyarette bile bulunmaya tenezzül
etmemişlerdir.
Bundan başka yine bir ecnebi mektebinin mükafat
resm-i tevziine da’vet olunduğu halde usulen ve nezaketen
mükafatın talebeye tevzii Vilayet Maarif Müdiriyyeti
tarafından icrası icab ederken maatteessüf Fransa konsolosu
cenabları fuzulane olarak bu vazifeyi icra eylemiştir. Bir
Osmanlı vilayetinde bir Osmanlı Maarif müdirine bu kadar
ehemmiyet vermemek tahkīr ve tevhin ma’nasını tazammun
etmez mi?!
Bu gibi tatsızlıkların yegane sebebi ise vaktiyle ve hala
bizim tarafımızdan ta’mimi lazım gelen maarifin ecnebiler
tarafından icra olunmasından ileri gelmiştir. Sonra daha
calib-i dikkat ü im’an bir şey varsa bizim mekteplerimizin
Hazret-i Adem devrindeki tarzda bulunup mekatib-i ecnebiyyeye
min-külli’l-vücuh rekabet edememesi keyfiyetidir.
On on iki sene bir ecnebi misyoner mektebine devam eden
bir Osmanlı tıfl-ı ma’sumunun a’mak-ı kalbinde Osmanlı[lı]
k hissi kalabilir mi? Haşa ve kella! Misyonerler mekatibinde
bir İslam çocuğa verilen dersle bir gayr-i müslim çocuğa
verilen ders beyninde hiçbir fark ve tefavüt olmadığı gibi
kitapları da birdir. Bu kitapların hemen her sahifesinde Hıristiyanlığa
aid adat ü ahlak ile teslise müteallik cümleler
vardır ki hemen birkaç yüz defa ma’sum talebenin gözüne
vicdanına dimağına kuva ve hayatına ister istemez ilişir.
Bu hal senelerce –İştayn ve Tirbing mağazalarının reklam
ve i’lanları gibi– göz önünden geçerse artık o tıfl-ı ma’sumda
Bu kadarla iktifa edilse yine ziyanı yoktur. Fakat sabah
akşam gayr-i müslim talebelerle beraber mektebin ibadethanesini
teşkil eden kiliseye müslimlerin gitmesi usulü caridir.
Esna-yı ibadette bir müslim talebenin gayr-i müslimlerle
beraber bulunması şart ittihaz kılınmış ve programa da
lamiyet’te cari olan örf ve adata hakkıyla ve layıkıyla vakıf
olamayan bir küçük çocuk bu mekteplere devam ettikten
sonra gereği gibi tanassur ile Hıristiyanlığı kabul etmeye
tabiatıyla mecburdur.
Akaid-i diniyyesiyle adat ve i’tikadatını İslam mekteplerinde
küçüklükten beri tahsil etmeye muvaffak olanlar biraz
büyüdükten sonra bu gibi mekteplere girecek olurlarsa ihtimaldir
ki mekatib-i mezkurenin avamil ve müessiratından
yakalarını kurtarabilirler yoksa aksi takdirde muhaldir.
vuzuh eder. Beyrut müslümanları pek gayretli ve hamiyyetli
oldukları için hükumete maarifin neşr ü ta’mimi hakBeyrut
Vilayeti Dahilinde Mevcud Mekatib-i Muhtelife İstatistik Cedveli
Esami-i Kaza
Mekatib-i
Resmiyye
Nim-resmi
Mekatib
Mekatib-i
Hususiyye-i
Mekatib-i
Hususiyye-i
Gayrimüslime
Mekatib-i
Ecnebiyye
Yekun
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Aded-i Mekatib
Talebe ve Talibat
Me’mur ve Muallim
Yekun
kında var kuvvetleriyle yardım ve muavenet etmeye hazır
olduklarını Maarif müdiri söylediği gibi kendilerinden de istidlal
ettim. Mesela gerek küçük ve gerek büyük mekteplerin
lara senevi bir mikdar tahsisat verirse az bir zaman içinde
balada arz eylediğim felaketlerden millet-i necibe-i Osmaniyyeyi
kurtarmak imkan dahilindedir. Burada bir külliye
–ki darülfünun demektir– inşasının lüzumuna gerek vali ve
gerek ahali tarafından defaatle Maarif Nezareti’ne müracaat
olunduğu halde matlub derecesinde bir neticeye dest-res
olamamışlardır. Yalnız üç yüz lira kadar bir muavenetle iktifa
edilmiştir.
Burada bir sanayi’ mektebi vardır ki ismi var cismi yoktur.
Fakat mektebin binası gayet büyük ve bir darülfünun
kanların tıbbiye ve hukūk mekteplerine rekabet etmek için
hükumet bir darülfünun inşasına er geç mecburdur.
Konya Hukūk Mektebi’yle Şam Tıbbiye Mektebi’ni hükumet
Beyrut’a nakledip Mekteb-i Sanayi’ binasını da bu işe
hasr eylemelidir. Vali-i vilayetin de fikri bu merkezde olduğunu
fikrini bildirmiştir.
Beyrut vilayetinde iki Tıbbiye mektebi vardır. Biri Fransızların
diğeri de Amerikanlarındır. Amerikan ve Fransız
Tıbbiye mekteplerinin beherinde üçer yüz talebe vardır.
Bu Tıbbiye mekteplerinde eczacılık için birer şu’be olduğu
gibi aynı zamanda Amerikan Tıbbiye Mektebi’nde dişçilik
Amerikanların bir de Ticaret Mektepleri vardır ki nüfuzlarını
bu vesile ile daha ziyade te’mine muvaffak olagelmektedirler.
Beyrut’a bir de Sanayi’ mektebi lazımdır. Çünkü memlekette
san’at muhabbeti pek çoktur. Hakīkaten güzel şeyler
de yapılıyor.
Fransızların Beyrut’ta bir de Ecole Laique namıyla bir
mektepleri vardır ki Selanik’teki mekteplerine benzer. Bu
mektepte kiliseleri olmadığı gibi ibadat ve taat-ı diniyye
dahi icra edilmemektedir. Bu mektebin bir de hukūk şu’besi
vardır.
Bu mekteplerden başka ibtidai ve i’dadi derecesinde
ecnebilerin sair mektepleri daha vardır ki bunların hiçbirisinde
Türkçe tedris edilmiyor. Osmanlı bir talebe buralara
devam ettikten sonra az müddet içinde Osmanlılığını hatta
Müslümanlığını unutur gider.
Beyrut’ta en ziyade calib-i nazar-ı dikkat bir şey daha
vardır ki hıristiyanlarla müslümanların isimleri birbirine
müşabihtir. Yalnız hıristiyanlarda “Muhammed” ve “Ahmed”
Hasılı devlet Beyrut’ta bir hükumet-i Osmaniyye’yi
te’sis etmek isterse maarife dikkat edip ona göre fedakarlıkta
bulunmalı ve Türkçe lisanını da bu suretle neşr u ta’mim
eylemelidir.
Aynı zamanda bu kadarla iş bitmez adalet ve müsavatın
layıkıyla icra ve te’miniyle kuvvetli bir hükumete burada
şiddetle ihtiyac vardır. Bu ise değerli ve her türlü tecrübeden
geçmiş ciddi faal devletin haysiyetini muhafazaya muktedir
me’murlarla meydana gelebilir.
Halihazırda me’murlarla ahali beyninde gereği gibi bir
aşina olmamaları ve me’murinin de Arabca tekellüm edememeleridir.
Beyrut jandarma ve polisleri matlub bir halde değildirler.
Çünkü hem adedleri az hem de ...
Re’s-i Beyrut’ta bulunan bir eczahanede bulunduğum
esnada ismini bilmediğim genç bir polis geldi ilac istedi
bi’n-netice belsoğukluğuna duçar bulunduğunu eczacı
söyledi. Diğer bir polis de sokakta vazife başında bulunduğu
esnada bir taraftan konyak içip diğer taraftan da gramofon
çaldırıyordu. Bunu ben re’ye’l-ayn gördüğüm gibi
ertesi günü ceraid-i mahalliyye de yazmıştır.
Hükumet-i Osmaniyye’nin asayiş me’murluğunu deruhde
eden bir me’mur böyle olursa artık hükumetin ahali nazarında
haysiyet ve i’tibarı kalır mı?!
Ahmed Agayef Bey’in müdhiş adedler altında bir makalesini
okumuşidim. Hakīkaten Beyrut’ta ve memalik-i Osmaniyye’nin
birçoğunda bulunan mekatib-i ecnebiyye pek
dehşetli bir yekun teşkil ediyorlar. Buna binaen burada pek
derin bir surette ettiğim tahkīkat neticesinde atideki istatistik
cedvelini tanzime muvaffak oldum. Yalnız cedvelin dikkatle
kariin tarafından mütalaa olunmasını rica ederim. Neticede
her şey anlaşılır.
Ahali-i mahalliyyeyi hükumetten soğutturan esbab u
vesailin başlıcası terbiye-i ecnebiyye ile müterebbi olması
ve saniyen devr-i sabıktaki me’murinin zulm ü irtikabıdır.
Meşrutiyetten sonra her ne kadar irtikab adet-i mezmumesi
ortadan gaib olmuş ise de kökü henüz maatteessüf kal’ u
kam’ edilmemiştir.
Bir de maatteessüf Arablık Türklük ayrılık gayrılık hissiyatı
neşredecek cereyanın da Beyrut’ta neşr u ta’mimi için
bir cereyan-ı hafi mevcud olduğu “Fityan-ı Kahtan” namı
altında bir cem’iyet teşkil eylediklerini anladım. Fakat hamden
sümme hamden ukala-yı millet üzerine bir te’sir icra
edememekte olduklarını ve yalnız birkaç serseriden ibaret
bulunduklarını da istihbar ettim.
Burada şimdilik ahkam-ı örfiyye sayesinde asayiş hüküm-fermadır.
Bunu Beyrut’un ileri gelen namuslu zevatı bir
ni’met telakkī ediyorlar. Hatta eşraftan birisinin beyanatına
bakılırsa Divan-ı Harb-i Örfi’nin teşekkülünden evvel her
gece silah sesleri işitilir ve mutlaka vukūata sebebiyet verilirdi.
Fakat ahkam-ı örfiyye sayesinde bu hal külliyyen ref’
ve zail olmuştur.
Bunu yazmaktan maksadım Beyrut’un daimi bir surette
ahkam-ı örfiyye ile idare edilebileceğini te’yid etmek değildir.
Ancak kavi bir hükumete memleketin şiddetle muhtac
olduğunu bildirmektir.
şeklinde yazılmıştır.
Zaten burada teşekül eden Divan-ı Harb o kadar şiddetle
meşgūl değildir. Yalnız vücudu ahaliye bir rahmet olmuş ve
şerirlere hadlerini tanıttırmıştır. Şimdilik bu kadar yetişir.
Geçen mektubda Sofya’ya gelmekteki maksadımı izah
etmiştim. Gerek buraya gelmezden ve gerek geldikten sonra
Bulgaristan muallimin-i İslamiyyesi namına Bulgar Muallimin
Kongresi’ne iştirak eden zevatın bazılarıyla görüştüğüm
gibi bilhassa kongre reisi ile de görüştüm. Bittabi’ maarif-i
Bu suretle destres olabildiğim ma’lumatı bununla beraber
Bulgaristan mekatib-i ibtidaiyye-i İslamiyyesine mahsus
ve “ ” madde ve birçok izahatı havi olan ta’limat ve
mezkur mekatibe aid programı gönderiyorum.
Gerek ta’limatta muhtevi olduğu mevad; gerek bu maddelerin
her birisi müzakere edilirken kongrede cereyan eden
münakaşat ve mübahasat-ı ilmiyye gösteriyor ki: Bulgaristan
ahali-i İslamiyyesi ve bilhassa vatanın milletin saadet
ve selameti kendilerine mevdu’ olan muhterem muallimin-i
hakīkaten intibah ve teyakkuz devresinde olduğumuzu; millet-i
si ne yolda olacağını bi-hakkın takdir etmişler bunun için
bütün fedakarlıklarıyla bu maraz-ı müzmini mahv etmeye
çalışıyorlar.
Ben bu yüz kırk altı maddenin her birisi hakkında cereyan
eden müzakereyi bizzat görüp okuduğum için yakın
bir zamanda Bulgaristan müslümanlarının bir maarif ordusu
teşkil edeceklerine kanaat hasıl eyledim.
Elverir ki bütün muallimler ahali azimlerinde sebat etsinler
yorulmasınlar bizde olduğu gibi evvela heves ile pek
hızlı giderek sonra duruvermesinler. Zaten durmak da kabil
değil ya! Ve bilsinler ki her güçlüğün yanında bir de kolaylık
vardır.
Şurası da ma’lum olmalıdır ki
bu hususta muallimin müttefik olmalı garaz ivaz gibi şeyler
beslemeyerek vatanı milleti düşünmeli. Ben isterdim ki bu
maddeler hakkında cereyan eden mübahasat-ı ilmiyyeden
bütün Sebilürreşad kari’leri müstefid olsunlar! Maatteessüf
bu kabil olmadığı cihetle yalnız yirmi beşinci maddenin
müzakeresi münasebetiyle kongre a’zasından muhterem bir
zata söylemiş olduğu mühim fıkraları zikr ile iktifa edeceğim.
Ta’limatnamede görüleceği vechile yirmi beşinci madde
aynen şudur:
Madde – “Her muallim evkat-ı haliyyesinde ba-hu­
sus eyyam-ı ta’tiliyyede ilmi ve terbiyevi ma’lumatını tez­
yid
ve tevsie mecburdur. Arzu olunur ki muallimler topoğrafya
coğrafya tabakat fenlerine dair ma’lumat almaya memleketin
ahval-i iktisadiyyesini öğrenmeye milli türküleri
masalları adatı hasılı vatanın ahval-i umumiyyesini zabta
çalışsınlar.” Bu maddeyi şerh makamındaki fıkra ber-vech-i
atidir:
“Efendiler! Tezyid ve taleb-i ilm ile me’mur olan biz müslümanlar
ve be-tahsis muallimler evkat-ı haliyyesini mütalaaya
hasr ile ulum ve fünun-ı mütenevviada; ba-husus
san’atımız olan tedris ve terbiye-i etfale müteallik son zamanlarda
si’-i ma’lumat etmeliyiz. Zaman; zaman-ı terakkīdir. Eğer biz
terakkī etmeye çalışmazsak inhıtat muhakkaktır. Tarih nazarında
vicdanımız huzurunda mes’ul kalırız.
Efendiler! Çocuklarını terbiye etmeyi deruhde ettiğimiz
bu mazisi şanlı; fakat hali perişan zavallı millet-i İslamiyyenin
saadet ve selametine hizmet edebilmek onları bulunduğu
mezlaka-i cehaletten kurtarabilmek için pek çok fedakarlıklar
yapmaya mecburuz. Bulgar efkar-ı umumiyyesini
uyandırmakta pek çok himmetleri sebk eden müteveffa Slavikof’un
tercüme-i halinde pek çok şeyler gördüm: Zavallı
kendisini milletine sevdirince milletin teveccühünü kazanınca
pek çok sıkıntılar maddi pek çok fedakarlıklar yapmaya
mecbur olmuş. Birçok mahrumiyetlere tahkīrata katlanmış.
Fakat sabr u sebatla bin-netice meramına nail olmuş. Biz de
silkimizde tefeyyüz edebilmek muvaffak olabilmek için büyük
fedakarlıklar yapacak ma’lumatımızı ziyadeleştireceğiz.
san bulunduğu memleketin mensub olduğu milletin tarihini
bilmek farzdır ve zannederim ki burada hepimiz müttefikiz.
Pek a’la! Biz Bulgaristan Türkleri tarihimizi biliyor muyuz?
Mazimizi tanıyor muyuz? Ben diyeceğim ki hayır!
Canım tarih okumuyor okutmuyor muyuz? Okuyor
okutuyoruz. Ama o umum Türkiye Tarihi! Ya bulunduğumuz
Bulgaristan bu eski Tuna vilayeti ya bu eski Rumeli
eyaleti tarih-i hususisine dair ne biliyoruz? Mesela Cum’a
Şumnu Yenipazar Osmanpazarı Varna Rusçuk hakkında
ne ma’lumatımız var? Buraların ahalisine dair ne biliyoruz?
Deliorman’ın adamı ile Karlova’nın veyahud başka yerlerin
adamları birbirlerine benziyor mu? Bu benzememezliğin sebebi
nedir hiç tahkīk ettik mi?
Demek isterim ki bu maddenin ruhu şudur: Biz
muallimler bulunduğumuz yerlerin ahval-i coğrafyasını topoğrafyası
tabakatü’l-arzına dair ma’lumatını bilsek tahkīkatta
bulunsak eski masallarımızı toplasak adetleri öğrensek
pek çok yeni ma’lumata destres oluruz zannederim.
Milletdaşlarımız olan Macarlar bir tarihte memleketimizde
misafereten bulunmuşlardı. Bizim ne kadar türkülerimiz
masallarımız varsa hepsini toplamışlar birçok mecmualar
yapmışlar. Maatteessüf biz birçok tarihi türkülerimizi unuttuk
yahud unutacağız.
Ya bu vatanın yetiştirdiği büyük adamlar; bunları biliyor
muyuz? Burada birçok measir-i hayriyyenin pek çokları
bizim benimseme[me]miz yüzünden mahv olup gitti bir
takımları da mahv olacaktır. Eğer şimdiden bunları sahife-i
tarihe tesbit etmezsek emin olunuz ki bizden sonra gelecekler;
ecdadımız evet! O şanlı ecdadımız hakkında pek fena
su’-i zanda bulunacaklar. Müslüman medeniyetine müslüman
umranına müslüman an’anatından bir şey bulamayacaklardır.
Binaenaleyh bize bu maddenin geçmesiyle beraber
herkesten –yani muallimler– sene nihayetine kadar
bulunduğu yerin ahval ve adatına dair bizim nokta-i nazarımıza
muvafık birer tahkīkat-ı tarihiyye ve coğrafiyye isteyeceğim.
mebani ve hayrat bugün ister mevcud olsun ister olmasın.
me-i halleri.
reselerin kütübhanelerin mezarların tarihleri banileri ve
saireleri.
vayat-ı tarihiyye.
harbiyye ve bunlara dair ahali-i mahalliyyenin bildikleri.
yeleri.
suretleri.
Balaya aynen nakledilen şu fıkralar gösteriyor ki Bulgaristan
muallimin-i muhteremesi muallimlik vazifesini bi-hakkın
takdir etmeye başlamışlardır.
Evet; biz muallimlerin vazifesi yalnız ders zamanında yarım
yamalak birkaç saat söz söyleyip de çıkıp gitmek değildir.
Bize öyle geliyor ki dünyada muallimlik vazifesi gibi mühim
ve mukaddes bir vazife yoktur. Zira milletin terakkīsi
mekteplerde aldığı ders ile mütenasibdir.
Mektepte mualliminden ne kadar fikir alır ne gibi bir
duygu ile perverde olursa o mensub olduğu milletin de kendisinden
o kadar istifade edebilir. Binaenaleyh bu vazife-i
mühimmeyi üzerlerine alan muallimler bir kere vazifenin
büyüklüğünü takdir ederek ona göre çalışmaları lazımdır.
Ölmüş olan bir millete ruh verecek onu yavaş yavaş
ayağa kaldırıp gezdirecek ona dünyayı seyrettirecek ona
hukūkunu insaniyetini bildirecek olan muallimler olduğu
gibi bir milleti atalete inkıraza doğru sürükleyip götürecek
olan da muallimlerdir.
pek vasi’ ma’lumata malik olmalı; derin bir vukūf ile huzur-ı
tullaba çıkmalı. Ehli olmayan kimseler verilen dersleri kabul
etmemeli hangi dersi kabul ettiyse gece ve gündüz o ders
hakkında tetebbuatta bulunmalı.
Bununla beraber o dersten maksad ne olduğunu da
hatırdan çıkarmamalı?
Sonra muhit-ı milliyi kendi mensub olduğu milleti düşünmeli!
Adat-ı milli ve an’anatına ehemmiyet vermeyen
milletler er geç mahkum-ı inkıraz olduklarına tarih şahid-i
beliğdir. Yukarıdan beri söylediklerim gayr-i kabil-i inkar bir
hakīkat iken maatteessüf bizim muallimler hala bunu takdir
edememişlerdir.
Ders zamanlarının haricinde çalışmak şöyle dursun ders
zamanında bile bir saati zor geçiriyorlar. Memleketimizin en
büyük mektebi olan darülfünunda öyle muallimler biliyoruz
ki ders zamanı olan bir saatte üç defa saate bakar zil vurulmadığından
şikayet eder hiç derse bakmadan; tedkīkatta
bulunmadığı bir dersi talebeye takrir etmek ister.
Yine öyle muallimler görülür ki kürsüye çıktığı gibi men­
sub olduğu milleti unutarak milliyetini tahkīr etmeye kalkışır
efendim din milliyet gibi şeylerin ehemmiyeti yoktur bunlar
terakkīye mani’dir der.
Yine öyle muallimler görülür ki talebenin fikrini bütün
ma’nasıyla kurun-ı ulaya irca’ etmek ister. Hasılı bir saat
evvel gelir birisi bir şey söyler öbür saatte diğer muallim
gelerek onu nakz eder talebe de şaşırır kalır.
Gönül arzu eder ki bizim muallimler de bir Muallimin-i
nihayet versinler!
Balaya aynen nakletmiş olduğumuz madde pek çok
hakīkatleri havidir. Zannederim her birisinde büyük büyük
maksadlar vardır. Allah onlara muvaffakıyet bizimkilere teyakkuz
ve intibah versin!
Seyyid Senusi Hazretleri – el-Liva gazetesinin darü’l-harbde
bulunan muhabirinin Cağbub’dan keşide eylediği
telgrafta Senusi Şeyh-i Kebiri Seydi Ahad eş-Şerif
hazretlerinin Calu’ya geldiği ve yakında Cağbub’a muvasalat
edeceği ve ihtifalat-ı layıka ile istikbali için tertibat ve
zetesine yazıldığına göre şehr-i halin on dokuzuncu günü
Palermo namındaki vapur Trablusgarb’dan buraya muvasalat
eyledi. Bu vapurda kaffesi mecruh olmak üzere üç bin
nazaran bunlar Zanzur ve Seydi Said vak’alarında mecruh
olanlardan ber-hayat kalanlar olup İtalyan askerlerinin izhar
ettikleri temerrüd ü isyan üzerine memleketlerine iadeleri
taht-ı karara alınanlardır. Mezkur vapurda bulunan Malta
gazetesi muhabirinin verdiği izahata göre Trablusgarb’daki
jandarma mektebi mürettebatından on üç nefer intihar etmişlerdir.
Trablusgarb ve havalisindeki İtalya askerleri parasızlıktan
açlıktan ve bilhassa yorgunluktan son derecede
şikayet ediyorlar. Yakında kumandan-ı umuminin intiharı
yahud İtalyan askerleri tarafından katli havadisine intizar
edilmektedir.
beri Karadağlılar bila-inkıta’ ateş ederek Yaşko Glova Kulesi’ne
doğru ilerlemekte idiler. Ertesi gün Karadağlılar
taarruz eyledikleri Eşter Karakolu’nda bir onbaşıyı şehid
eylemişler ve karakolu ihrak etmişlerdir. Osmanlı müfreze-i
askeriyyesi bunun üzerine Berane’ye avdete mecbur kalmış
ve on altı nefer gaib olmuştur. Bundan maada bir mülazim
vak’aya kuva-yı imdadiyye sevk edilmiştir. Fakat bundan
evvelce haberdar olan Karadağlılar anasır-ı hıristiyaniyyeden
mürekkeb olan havali-i mezkure ahalisini teşvik ile asakir-i
Osmaniyyeye taarruza teşci’ eylemişlerdir. Binaenaleyh
asakir-i imdadiyyenin vürudu üzerine hücum eden halk ile
bir saat şiddetli bir müsademe icrasına mecburiyet hasıl olmuştur.
Karadağlılar her ne kadar Berane kasabasına dahil
olmuşlar ise de istihkamlar asakir-i Osmaniyye’nin taht-ı işgalinde
kalmış ve bilahare kuva-yı muavinenin vürudu üzerine
[Kara]dağlılar çekilmeye mecbur olmuşlardır.
Karadağlılar tarafından
Berane’ye karşı vukū’ bulan tecavüz-i hukūk-şikenaneden
dolayı Babıalice süfera-yı Osmaniyye vasıtasıyla
devletlere evvelisi gün bir tahrirat-ı umumiyye irsal ve tebliğ
kılınmıştır. Bu tahrirat-ı umumiyyede Karadağlılar’ın hududlarda
tevali eden ve ahiren Berane kasabasına karşı vukū’
bulan hukūk-şikenane harekat ve tecavüzatları ber-tafsil izah
u beyan edilmiştir. Diğer taraftan Karadağlılar’ın tecavüzat-ı
ahireleri üzerine bittabi’ hudud civarında tedabir-i lazimeye
tevessül edilmesi mecburiyeti hasıl olmuş ve Karadağlılar
harekat-ı sakīmanelerine nihayet vermedikleri takdirde terettüb
edecek bilcümle mes’uliyetin Karadağ’a raci’ olacağı
bildirilmiştir. Hariciye Nezareti’nden aldığı emir üzerine Çetine
Maslahatgüzarlık vazifesini ifa eden Ali Rıza Bey dahi
Karadağ Hariciye Nezareti nezdinde teşebbüsat-ı müessire-i
siyasiyyeyi ifa eylemiştir.
Üsküb’den varid olan ma’­
lu­
mat-ı telgrafiyyeye nazaran Karadağlılar’ın mütecavizane bir
vaz’iyet alarak hatta Berane’ye kadar pa-yı tecavüz uzattıklarını
haber alan bilumum Arnavudların bu hareketten pek
ziyade münfail olarak Hükumet-i Seniyye’nin en küçük bir
lerini beyan etmeye başladıkları ve harekat-ı kıyamiyyenin
bu sebeble de tebdil-i şekl ü mahiyet ederek sükunun sür’atle
teessüs eylemekte olduğu anlaşılmıştır.
Ağustos’un dördüncü günü
Hanya kasabası haricinde bir İslam bir şahs-ı mechul tarafından
cerh edilmiştir.
Mısır’da Hidiv ile Lord
Kiçinır’a ve Reis-i Nüzzar Said Paşa’ya su’-i kasd tertibatıyla
va gazetesi muharrirlerinden İmam Vakid ve Muhammed
Abdüsselam Efendiler ile talebeden Mahmud Tahir El-Arabi
Efendi’nin Kahire Cinayet Mahkemesi’nde icra olunan
muhakeme-i vicahiyyeleri neticesinde İmam Vakid Efendi’nin
hidemat-ı şakka ile beraber on beş sene küreğe vaz’
olunmasına ve Muhammed Abdüsselam ve Mahmud Tahir
El-Arabi Efendilerin de on beşer sene hapislerine karar verildiği
okunmuştur.
Tanca’dan “Ajans Havas” a
yazılıyor: Ayın on dördünde Puvan kıt’a-i askeriyyesi tarafından
mecruh verdikleri te’min olunmaktadır. Mecruhlardan
yirmi bir neferin yarası vahimdir. Fumaliler nezdine dahil
olan Manga kuvve-i askeriyyesine mensub Senegal efradından
mürekkeb bir müfreze yüz kadar Fas süvarisi tarafından
duçar-ı taarruz olmuştur. Müsademe birkaç saat devam etmiştir.
Fransızların kuvve-i imdadiyye almaları üzerine Faslılar
ric’ate duçar edilmiş! Fransızların bu müsademede iki
maktul ve yirmi mecruhları vardır.
Mulay Yusuf başlıca şehirlerde Hükumet-i
Şerifiyye Sultanı i’lan olunmuştur. Merkez-i idaredeki i’lan
esnasında ahali ulema ve mu’teberandan pek çok kimse
hazır bulunmuş ve bilahare beray-ı arz-ı ubudiyyet saraya
azimet eylemişlerdir.
Rusya Hükumeti Karadeniz’in
en büyük harb limanı olan Sivastopol’da idare-i örfiyye
zetesine iş’ar olunduğuna nazaran Baltık Denizi’ndeki en
büyük harb limanı olan Kronştad’da dahi idare-i örfiyye
ya efrad-ı bahriyyesinde harekat-ı ihtilaliyyenin son derecede
tevessüünden dolayı idare-i örfiyyelerin i’lan olunduğu
beyan olunuyor. Rusya hükumeti idare-i örfiyyenin i’lanını
Puvankara’nın azimetine te’hir eylemek istemiş ise de harekat-ı
hükumeti isti’cale sevk eylemiştir.
Rusya’da senesi
yalnız Rus rakısı olmak üzere yedi yüz yetmiş dört milyon
. . ruble kıymetinde rakı içilmiştir. İçilen rakının
mikdarı milyon kova çilaktir. Her çilak yirmi şişe hesab
olunur. Umum Rusya’da bir sene zarfında küul isti’malinden
vefat edenler . tedavisi gayr-i kabil hastalığa duçar
olanlar . beray-ı tedavi hastahanelere girenler .
bu sebeble tecennün edenler . kişidir. Nefs-i Petersburg
vefeyat istatistiğinde binde otuz rakıdan vefat görülüyor. İşte
nim-resmi bir istatistik olduğu cihetle nazar-ı i’tibara alınarak
mülahaza olunursa Rusların istikbali bir derece keşfolunabilir.
Müslümanlar da Şeriat-i Garra-i Muhammediyye
kıymetini takdir etsinler hamrin hürmetine bundan daha
büyük bir delil aramak abestir.
Petersburg Ajansı Tiflis’ten
venler’e ale’l-gafle hücum ve kabail-i mezkurenin bütün ordugahını
zabtetmiştir. Miralay Çenançef Anbulan civarında
Hacebeylü kabilesini mecbur-ı ric’at etmiştir. Diğer bir Rus
kıt’ası Rus pişdarını bunların kuvve-i külliyyesinden ayırmak
Rusların bu muharebede zayiatı yedi maktul dört mecruhtan
reken şimal istikametine doğru Şahsevenler’e karşı bir hareket
Rusya ile Moğolistan [arasında] atideki beş maddeyi
hükumeti Moğolistan’ı kendine düşman göreceği ihtirasat-ı
ecnebiyyeye karşı müdafaa edecektir. Rusya hükumeti
Çin’in Moğolistan umur-ı dahiliyyesine müdahalesini men’e
çalışacaktır. Moğolistan Rusya’dan gayri yerlerden istikraz
akdetmemeyi deruhde eder. Rusya hükumeti; memlekette
servet-i tabiiyyenin semeredar olması hususunda
hukūk-ı hususiyyeyi haiz olacaktır. Umum Moğolistan
ve mülhakatında turuk-ı hadidiyye inşası hakkı ancak Rusya’ya
verilecektir.
TEFSIR-İ ŞERIF
Tercümesi
“Yoksa yeryüzünde de dolaşmadılar mı ki kendilerinden
evvel gelenlerin akıbetleri nasıl olduğunu göreler? İşte
yeryüzünde kuvvetçe asar-i medeniyyetçe kendilerine faik
ları Allah’ın azabından bir kurtaran da olmadı.”
* * *
Ayet-i celile

----
. .
----

ayetleriyle başlayan Suretü’l-Mü’min’e mensub olmakla
beraber “Dünyayı dolaşınız; evvelce gelip giden milletlerin
leri esbabını tedkīk ediniz...” mealini natık ayat-ı kerimeye
Kitabullah’ın böyle bir çok yerinde tesadüf olunur.
Hakīkat insan kafa gezdirmemek şartıyle gezer; uğradığı
yerlerde ağzını değil gözünü açarsa pek büyük ibretler görür.
Hele biz şarklılar için devr-i alem seyahatine pek o kadar
hacet yok: Zira memleketimizin her köşesinde büyük büyük
saltanatlar koca koca milletler kaynamış hala gidiyor; toprağımızın
neresini eşsek bakıyoruz ki: Orada başlı başına bir
cihan-ı ümran gömülmüş yatıyor!
Vaktiyle yerin yüzünü bizden çok hem kıyas kabul etmeyecek
kadar çok i’mar eden; kuvvetlerine satvetlerine
medeniyetlerine samanlarına servetlerine kıyamete kadar
şehadet edebilecek eserler bırakan bu ümmetler acaba hangi
zelzelenin hangi tufanın hangi kıyametin te’siriyle yerin
dibine geçmişler? Hangi inkılab-ı elimin kurban-ı bi-günahı
olarak bu alemden gitmişler?
Haliyle varid olacak bu suali halletmek için tarihi karıştırırsak
anlıyoruz ki bütün o felaketler o inkırazlar o helakler
enbiyanın gösterdiği yola gitmemekten ileri gelmiş.
Peygamberler Allahü Zü’l-celal tarafından insanlara hem
dünyada hem ukbada mes’udiyetlerini kafil olacak birer
şeriat tebliğ ediyorlar. Bu alem-i hilkatte cari olan kavanin-i
tezasına tevfik-i hareket ederseniz dünyada bir hayat-ı tayyibe
Yok Allah’ın evamirini dinlemezseniz her iki dünyada belanızı
bulursunuz” diyorlar.
Milletler bu ilahi tebligatı dinledikçe fıtratın ezeli ebedi
kanunlarına itaatten ayrılmadıkça; maddi ma’nevi her türlü
feyzi her türlü terakkīyi elde ediyorlar. Bilakis o tebligatın
sıd­
kına semaviyetine inanmayacak; o kanunların
kat’iyetinden istisna kabul eylemeyeceğinden zuhul edecek
bir hale gelince esfelü’s-safilin-i hüsrana doğru inip gidiyorlar.
Hem o evamirin yalnız ilahi olduğuna iman etmek bir
cemaati kurtarmıyor; onlara hakkıyle sarılmak onların gös­
terdiği yoldan sapmamak icab ediyor. İsyanlar tuğyanlar
fitneler tefrikalar sefahetler ataletler nifaklar şikaklar ce­
ha­
letler musallat oldukları milletleri izmihlal uçurumuna mutlaka
sürüklüyor. Artık bu belalar ister imansızlık yüzünden
neş’et etsin isterse esasa inanıldığı halde a’male karşı mübalatsızlıktan
tan
kabil değil geri kalmıyor.
Öyle ise biz de bari bundan sonra olsun gözümüzü
açalım. Tarihi öyle masal dinler gibi dinlemeyelim. Her
vak’adan kendimiz için ibretler hisseler almaya çalışalım.
Gezdiğimiz uğradığımız memleketlerin yalnız havasıyla suyu
Sahib ve Müdir-i Mes’ul: H. Eşref Edib
hakkında ma’lumat edinmeye kasr-ı himmet etmeyelim!
Geçmişten ibret almamakta devam edersek el-iyazu-billah
gelecekler için pek acıklı bir ibret olacağız.
Mehmed Akif
MÜDAFAAT-I DINİYYE
HAK VE HAKĪKAT
−
Dozy Tarih ’inden: “Diğer mühtedilerin kaffesi ecnebi
köle ve kadın idi. Bir Allah-ı vahide i’tikad ve amellerinden
mes’uliyetleri fikri ekserisinde bir keşif ve rehber ihtiyacı
uyandırmıştı. Muhammed mu’cizeleriyle bu ihtiyacı teskin
etti ve kendisinin bizzat gördüğü gibi hastalığının hamlelerinde
me’muriyet-i mahsusa-i kudsiyyesinin isbatını gördüler.”
Zikrolunan zevat-ı kiramı ta’kīb eden mühtedilerin hiçbiri
rical-i ahrardan değilmiş bu da hilaf-ı hakīkat olarak söylenmiş
ve garaz-ı izdirayı mutazammın bulunmuş olmağla
şayan-ı tekzibdir. Def’-i iştibah için o sırada nail-i hidayet
olan zevatın en meşhurlarını ta’dad edelim: Zeyd bin Amr
bin Nüfeyl’in ferzend-i paki cenab-ı Said zevcesi Fatıma binti
el-Hattab –ki Ömer el-Faruk’un hemşiresidir– ile beraber
daire-i münciyye-i İslamiyyet’e dahil olmuş idi. Kezalik eminü’l-ümme
Ebu Ubeyde bin el-Cerrah Ubeyde bin el-Haris
bin Abdilmuttalib Ebu Seleme el-Mahzumi Kudame bin
Maz’un Abdullah bin Maz’un Ebu Huzeyfe bin Utbe bin
Rebia –ki zadegan-ı Kureyş’tendir– Ebu Zer-i Gıfari Halid
bin Said bin el-As Amr bin Said Yasir ve oğlu cenab-ı Ammar
Husayn ve oğlu İmran bu zümrede dahildir. Bunlardan
biraz sonra da Hazret-i Hamza ve Hazret-i Ömer saadet-i
ezeliyyelerini izhar etmişlerdir. Rıdvanu’llahi aleyhim ecmain
Bir de iman edenlerde zaten tevhid ve mücazat i’tikadı
bulunmasına binaen rehber ihtiyacı uyanmışidi diyor. Bu da
doğru değildir. O esnada birkaç büyük zattan maada kabul-i
kendilerinde i’tikad-ı vahdaniyyet eseri bulunmadığı gibi
mes’uliyet-i a’mal dediği ceza-yı uhrevi fikri de yok idi. Arab
müşriklerinin kabul-i İslamiyyet’e kabiliyetleri pek az ve ihtidaları
gayet müteassir olduğunu Dozy ma-sebakda izah
ve i’tiraf eylediği gibi Resul-i Ekrem Efendimiz’e muarız
bulunan sanadidin ne derece mütemerrid ve umur-ı ahiretle
müstehzi olduklarını da ileride sırası gelince tasvir edecektir.
Maahaza rehber talebinde bulunan eşhası irşad etmek
de kolay bir şey olmadığını mukaddime-i kitapta biz izah
etmişidik. Yeniden bir din te’sis edip halaıkı me’lufları bulunan
adat ve i’tikadattan çevirmek te’yidat-ı Sübhaniyyeye
mazhar olmaya mütevakkıftır.
Dozy’nin kelamı tenakuzdan da salim değildir. Bir taraftan
zat-ı Risalet-penahi hakkında mu’cizeleriyle halkın rehbere
dair hissetmekte oldukları ihtiyacı teskin etti me’muriyet-i
kudsiyyesinin isbatını gördüler diyor diğer taraftan da
saha-i nübüvvetin müberra bulunduğu bir nevi hastalıktan
bahs ile halt-ı kelam ediyor! Bu hastalık Şebrenger nam
doktorun isnad eylediği “histeriya-yı adali” denilen sinir illetinden
bir nevi’ masruiyetten ibarettir ki bu zümre-i garazkaran
esna-yı vahyde enbiyada müşahede edilen halet-i
mukaddese-i insilahiyyeyi buna hamle yelteniyorlar. Cild-i
evvelde biz bu iftira-yı telbiskaraneyi redd ü ibtal ile onların
utanmak bilmeyen çehrelerine çarptık hengam-ı vahyde
enbiya-yı izam hazeratında görünen bu tegayyürat-ı zahiriyyenin
vukūu emr-i zaruri olduğunu defaatle anlattık. Binaenaleyh
artık burada ıtnab-ı makale lüzum görmüyoruz.
Dozy bunu müteakıb kelamı Hazret-i Ömer el-Faruk
ra’un İslamiyet’ine nakl ile evvela müşarun-ileyhin şecaat
ve istikamet gibi bazı evsaf ve mezayasından bahsetmiş
ba’dehu keyfiyet-i ihtidalarına dair –kısas-ı enbiyada
mezkur– kıssa-i ma’lumeyi nakl ile bunu da an’ane-i tarihiyye
dahilinde kain ihtiraat cümlesinden addeylemiştir.
Bu kıssanın mahza müşarun-ileyhin din-i hakkı kabul etmesi
–haiz bulunduğu ehemmiyete binaen– bir keramete
bir harikaya atfedilmek bu vesile ile Kur’an-ı Kerim ’in
tilavet ve mütalaasındaki te’sir mübalağalı bir tarzda gösterilmek
maksadıyla tertib olunmuş bir menkabe bir efsane
olduğu iddiasında bulunarak mebde’-i kıssada “Şiire muhabbeten
burada bu menkabeyi zikrederiz” nihayetinde de
“Bu bir menkabedir ki hem Ömer’in ihtidasını müessir bir
surette tasvir etmek hem de bu ihtidanın ulviyyet-i Kur’an
Buna dair olan şübhesini de iki yüzden yürütmek istiyor.
Evvela Hazret-i Ömer bais-i hidayeti gösterilen Taha
suresini okumazdan evvel Kur’an-ı Kerim ’in başka suver
ve ayatını istima’ etmemiş değildi. Çünkü “Muhammed’in
vahyleri kafi derecede ma’ruf idi.” Niçin bunlar kendisine
te’sir etmemiş? Saniyen! Din-i cedide –menakıbın dediği
kadar– ateşin düşman olmamışidi. Binaberin onun müessis
ve müntesibleri hakkında taarruzatta bulunması istib’ad
olunur. Hatta hemşiresiyle eniştesi Said’in ra ihtidalarına
vakıf idi diyor. Ve bu iddiasını Hazret-i Said’in Kufe kürsisi
üzerinde ala-melei’n-nas müşarun-ileyhin izhar-i İslamiyyetlerinden
evvel zevcesi ile kendisini tasdik etmekte olduğunu
beyan etmiş olmasıyla te’yide çalışıyor.
Bu şübhelerin her biri kabil-i def’dir. Çünkü Kur’an-ı
Kerim ’in medar-ı ihtida olması mücerred uzaktan istima’la
tecelli etmez. Belki bil-iltizam mazmun-ı şerifini tedbir ve
mülahazaya vabestedir. Caiz ki Hazret-i Ömer kıssanın
beyanını havi olduğu zamana kadar hiçbir ayet-i celileyi
dikkat ve i’tina ile nazar-ı mütalaaya almamış hakkıyla
mülahaza ve tefekkür etmemiş olsun.
Hazret-i Said’in zikrolunan i’lanı hazret-i müşarun-ileyhin
olmasına delil olamaz. Belki kıssada mezkur ruz-ı ihtidadaki
mülakat neticesi olan tasdik ve i’tirafa da müsaiddir.
Her halde Dozy’nin taht-ı i’tirafında olarak –Hazret-i
Ömer kemal-i celadeti ve istiklal-i fikri ile beraber– kanaat-i
vicdaniyyesi hilafına hareket etmemiş ancak ve ancak istima’-ı
Kur’an sayesinde nail-i hidayet olmuştur. İstimaın
tekerrür edip etmemesi esas i’tibariyle siyyandır. Bu cihet
kabil-i inkar olmadığı halde Kur’an -ı Azim’in te’sir-i harikanesini
tasavvur maksadıyla kıssa ihtiraına mecburiyet iddiası
be-gayet gülünç bir şey oluyor.
SÜLEYMANIYE KÜRSÜSÜNDE
Mütefekkirleriniz dini de hiç anlamamış;
Ruh-i İslam’ı telakkīleri gayet yanlış.
Sanıyorlar ki: Terakkīye tahammül edemez;
Asrın asar-ı kemaliyle tekamül edemez.
Bilmiyorlar ki: Ulumun ezeli dayesidir;
Beşerin bir gün olup yükselecek payesidir.
Mündemic sine-i pakinde bütün insanlık...
Bunu teslim eder insafı olanlar azıcık.
Müslüman unsuru gayet mütedenni doğru;
Şu kadar var ki: Değildir bu onun mahzuru.
“Müslümanlık” denilen ruh-i İlahi arasak
“Müslümanız!” diyen insan yığınından ne uzak!
Dini tedkīk edeceksek dönelim haydi geri;
Alalım neş’et-i İslam’a yakın bir devri:
O ne dehşetli terakkī o ne müdhiş sür’at!
Öyle bir harika gösterdi mi insaniyyet?
Devr-i fetrette kalan hem de asırlarca kalan;
Vahşetin gılzetin a’makına daldıkça dalan;
Gömerek dipdiri evladını kum çöllerine
Bunda bir neşve duyan hiss-i nedamet yerine;
Önce dağdan getirip yonttuğu taş parçasını
Sonra halik tanıyan bir sürü vahşi yığını
Nasıl olmuş da otuz yılda otuz bin senelik
Bir terakkī ile dünyaya kesilmiş malik?
Nasıl olmuş da o fazıl medeniyyet o kemal
Öyle bir kavmin içinden doğuvermiş derhal?
Nasıl olmuş da zuhur eyleyebilmiş Sıddik?
Nereden gelmiş o Haydar’daki irfan-ı amik?
Önce dehşetli zıpırken nasıl olmuş da Ömer
Öyle bir adle sarılmış ki: Değil kar-ı beşer?
Hail olsaydı terakkīye eğer Şer’-i mübin
Devr-i mes’ud-kudumuyle giren asr-ı güzin
En büyük bir medeniyyetle mi eylerdi zuhur?
Mündemic olmasa ruhunda onun na-mahsur
Bir tekamül o kadar harika nerden doğacak?
Mütefekkirleriniz anlaşılan pek korkak
Yahud ahmak... İkisinden bilemem hangisidir!
Sanıyorlar ki: “Bugün Avrupa tekmil kafir.
Mütedeyyin görünürsek diyecekler; barbar!
“Libri pansör” geçinirsek değişir belki nazar...”
Şark’ı baştan başa yıllarca dolaştım gezdim;
Hem de oldukça görürdüm... Kafa gezdirmezdim!
Bu Arabmış bu Acemmiş bu Tatarmış demedim;
Müslüman unsurunun hepsini gördüm kendim.
Küçük ademlerinin ruhunu tedkīk ettim;
Büyük ademlerinin fikrini ta’mik ettim.
Nedir esbab-ı terakkīsi? Yakından görmek.
Bu uzun boylu mesai bu uzun boylu sefer
Bir kanaat verecekmiş bana dünyada meğer.
O kanaat da şudur:
Sırr-ı terakkīnizi siz
Başka yerlerde taharriye şitab etmeyiniz.
Onu kendinde arar yükselecek bir millet;
Çünkü her noktada taklid ile sökmez hareket.
Alınız ilmini Garb’ın alınız san’atini;
Veriniz hem de mesainize son sür’atini.
Çünkü kabil değil artık yaşamak bunlarsız;
Çünkü milliyyeti yok san’atin ilmin; yalnız
Bütün edvar-ı terakkiyi yarıp geçmek için
Kendi “mahiyyet-i ruhiyye”niz olsun kılavuz.
Çünkü pek saçmadır ümmid-i selamet onsuz.
Sonra dikkatlere şayan olacak bir şey var:
Kocaman bir ağacın tıpkı çiçeklenmesine
Benzetirler ki hakīkat ne büyük söz bilene!
Bu muazzam ağacın gövdesi baştan aşağı;
Sayısız kökleri tekmil dalı tekmil budağı
Milletin sine-i mazisine merbut; oradan
Uzanıp gelmededir. − Öyle yaratmış Yaradan −
Bir cemaat ki nihayet ona gelmez de iyi
Ağacın hey’et-i mecmuası yahud çiçeği
Ta gider sine-i milletten urup hake serer...
Milletin kendi olur işte o baltayla heder!
Çünkü meydanda kalan kütle yığınlarca odun!
Hastalanmışsa ağaç gösteriniz bir bilene
Bir de en çok köke baksın bakacak kimse yine.
Aşılarken de vurun kendine kendinden aşı.
Şayed isterseniz ağacın donanıp üstü başı
Benzesin taze çiçeklerle bezenmiş geline;
Geçmesin dikkat edin balta çocuklar eline!
Size aid sizi tahlis edecek sa’y-i beliğ.
Ya İlahi bize tevfikıni gönder...
− Amin!
Doğru yol hangisidir millete göster...
− Amin!
Ruh-i İslam’ı şedaid sıkıyor öldürecek.
Zulmü te’dib ise maksud-i mehibin gerçek
Nara yansın mı beraber bu kadar mazlumin?
Bi-günahız çoğumuz... Yakma İlahi!
− Amin!
Boğuyor alem-i İslam’ı bir azgın fitne;
Kıt’alar kaynayarak gitti o girdab içine!
Mahvolan aileler bir sürü ma’sumundur;
Kalan avarelerin hali de ma’lumundur...
Nasıl olmaz ki tezelzül veriyor Arş’a enin?
Dinsin artık bu hazin velvele ya Rab!
− Amin!
Müslüman mülkünü her yerde felaket vurdu;
Bir bu toprak kalıyor dinimizin son yurdu.
O da çiğnendi mi çiğnendi demek Şer’-i mübin...
Hak-sar eyleme ya Rab onu olsun...
− Amin!
Ve’l-hamdu li’l-lahi Rabbi’l-alemin.
TA’LIM VE TERBIYE ESASLARI
Ta’lim ve terbiye ile meşgūl olan zevatın münferid tecrübelerini
şahsi metodlarını bir yere toplayarak ma’kūl ve
faide-bahş olanları bit-tefrik umumi prensiplerle yekdiğerlerine
rabt etmek suretiyle muayyen bir sistem meydana çıkarılırsa
bunun tatbikından pek çok faide istihsal olunabilir.
Her mürebbi muallim kendi idrak ve temayülatına göre
bir usul ta’kīb etmekte serbest kalırsa muhtelif gayelere göre
terbiye edilecek olan nesl-i ati arasında bir ahenk bir vifak
bulunamaz. Bu halin mahzurları ise izahtan müstağnidir.
Şübban-ı vatanın acemi ellerde beyhude ve gayesiz
u­
sullerle heder edilmesine bittabi’ müsamaha gösterilemez.
Mürebbi ve muallimlerin kavanin-i tabiiyyeyi hiçe sayarak
arzuları vechile bir usul-i keyfi vaz’ ve tatbikına kalkışmaları
neticesiz ve hilkat-şiken bir hareket addolunabilir.
Bu hal genç dimağları terakkīye değil bilakis inkıraza
sevk etmekten başka bir netice hasıl edemez.
Yetiştirilecek gençler –ki atiyen mukadderat-ı vatan
ken­
dilerine tevdi’ olunacaktır– agūş-ı maderden i’tibaren
nevamis-i tabiiyyeden müstahrec bir usule tatbikan metin
ve esaslı bir terbiye-i fikriyye alamazlarsa istikbalden intizar
edilen tatlı ümniyeler bir serab halini alır. Asliyetini gaib ederek
yetişecek nesil milletin saadet ve refahına karşı daimi bir
unsur-ı tehlike ve tehdid teşkil edebilirler.
Her millet kendisine mahsus bir takım secaya-yı nebileye
maliktir. Bu seciyelerdir ki milletlere mümtaz birer paye-i
mahsus bahş etmiştir. Ta’lim ve terbiye secaya-yı necibe-i
milliyyenin muhafaza ve neticesi esasına müstenid olmalıdır.
Silsile-i uzviyyatta müşahede olunan temadi ve tekamül-i
cismani ve psikolocya kanunu aynıyla nev’-i beşerde
de hükümrandır. Yalnız sevk-ı tabii ve temayülat-ı ırkıyye insanlarda
meleke-i zekaiyye muğlak bir terbiye-i psikolojiyye neticesinde
Saha-i hilkatte hüküm-ferma olan temadi kanunu uzviyyatta
tecdid-i şekl yani tenasül tarzında tecelli ederek cismani
ve psikolocyai iki safha arz etmektedir. Temadi-i cismani
tekamül-i uzviyi intac ettiği gibi temadi-i psikolocyai de
temayülat ve sevk-i garizi gibi amillere merbut bulunmaktadır.
Avamil-i mezkure hayat-ı ruhiyyenin üss-i muharrikleri
olup veraset namı altında ecdaddan ahfada intikal ederler.
Fakat çocuk büyüdükçe vasat-ı muhitinin temayülat-ı
şahsiyyesine olan te’siri de o nisbette artmaya başlar. Nihayet
bu te’sirata ser-füru etmek mecburiyeti hasıl olur ki bunu
da muhite tevafuk suretinde beyan edebiliriz. Temayülat-ı
mezkureye daha sonra ebeveyn ve mürebbilerin te’sirat-ı
nid bir gayeye müteveccih bulunan bu te’sirat da ta’lim ve
terbiye ünvanı altında cem’ edilmektedir.
Çocuktaki isti’dad ve temayülat-ı psikolojiyyenin yaşayacağı
muhite göre inkişaf ettirilmesi icab edeceği gibi gayenin
de behemehal muayyen olması lazımdır. Çocukları
ta’lim ve terbiyeden maksad nedir? Onları ne gibi bir gaye
taayyün etmesi iktiza eder. Bu husus taayün ettikten sonra
nasıl yetiştireceğimiz mes’elesi gelir ki pedagoji bize bu esasları
Şimdiye kadar mekteplerimizde ta’kīb edilen tarz-ı tedris
ve terbiyede Eflatun’un köhne Hükumet Mefkuresi kabul
edilmiş olduğu görülür. Çocukları hükumet me’muru olmak
üzere yetiştirmek gayesine müstenid olan bu usul bile maatteessüf
suret-i salimede tatbik olunamıyor.
Cidalgah-ı hayata atılacak gençler acaba yalnız idare-i
hükumet vazifesiyle mi mükellef olacaklardır? Ve öyle mi
olmalıdır?... Her şahıs evvela bizzat kendini sonra umur-ı
zatiyyesini hüsn-i idare ile muvazzaf değil midir? Saadet-i
hayatiyyenin en esaslı renklerinden bulunan bu vazifeleri
hakkıyla ifa edebilecek kadar bir terbiye-i asile alamamış
olan bir genç umur-ı hükumeti ne suretle idare edebilecektir?
Mütalaa-i acizaneme göre ta’lim ve terbiye çocukları
cem’iyet içinde ne olmaları lazım ise o hayat için hazırlamak
esasına müstenid olmalıdır. Bu esasa binaen ta’lim
ve terbiye edilecek bir genç hayatın bilcümle safahatında
bizzat kendi kendini zeka ve kudret-i akliyyesini umur ve
hususat-ı zatiyyesini vezaif-i medeniyye ve ictimaiyyesini
hüsn-i idare ve kuva-yı bedeniyyesini muhafaza ederek
arasında yaşadığı cem’iyet-i beşeriyeye nafi’ bir uzuv olarak
yetişebilir.
Hazret-i Haydar’ın ... tavsiye-i
aliyyesi ta’lim ve terbiye hususunda bizim için bir mişkat-i
hakīkat-bin olamaz mı?
Alman hakim-i şehiri Kant “Altından çıkamayacağımız
mes’uliyetlerin en ağır ve en müşkili ta’lim ve terbiye mes’elesidir.”
demişti. Filhakīka böyledir. Hayat-ı ictimaide müşterek
olan efraddan her biri diğerlerinin terbiyesine az çok bir
te’sir icra etmekten geri kalmaz. Ensal-i cedideyi örf an’ane
te’sir-i muhit tevarüs muvaneset gibi avamilin te’siratından
kurtararak hem şahıs ve hem nevi için en haşin ve en ziyade
velud şerait-ı hayatiyyeye tevfik etmek ve insan namına
bi-hakkın şayeste bir mertebeye i’laya çalışmak hakīkaten
güç bir mes’eledir.
a’lim ve terbiyeye esas olmak üzere evvelemirde ber-vech-i
ati üç şey nazar-ı i’tibara alınırsa bu ağır ve müşkil vazife
mehma-emken tahfif edilmiş olur:
Bir tarz-ı hayatı iyi ve saadet-bahş görmek
Bu tarz-ı hayatı tercih etmek
Çocuğu bu hayata hazırlamak
Bu prensipler gözetilmek üzere tatbik edilecek tedrisat
sayesindedir ki vatana muhtac olduğu münevver ve zinde
dimağlar yetiştirilebilir.
M. Şemseddin

----
TARIH
----


----
AFGANISTAN
----


----
EMIR ABDURRAHMAN HAN
----

O havali sergerdeleriyle ahalisi aralarında bir meclis teşkil
ettikten sonra bana bir takım hediyeler getirdiler birkaç
gün içinde iki bin süvari ile bin piyade teşkil olunarak Mir
Baba Big kumandasında Feyzabad’a gönderilmesine emir
verdim. Bu emir icra olundu. Ber-vech-i ati bir de mektup
yazıp bu askere terfik ettiğim bir me’mur ile yolladım:
“Ehl-i İslam!
“Ben müslüman olan Afgan ahalisiyle harb etmek için
değil a’da-yı din ile cihad eylemek üzere geldim. Binaenaleyh
bana itaat göstermeniz lazımdır. Benim hükmüm
canib-i İlahi ve taraf-ı Risalet-penahi’dendir. Çünkü hepimiz
Allah’ın kuluyuz ve cümlemiz cihad ile me’muruz.
Feyzabadlıların bana mütabaat edeceklerini umduğum
başka bir de ümera ile eşrafa hitaben bir mektup tahrir ile
Mir Baba Big’e tevdi’ ettim. O mektup da şu suretle muharrer
“Mir Şahzade Hasan ve Feyzabad sergerdeleriyle ahalisine
ma’lum ola ki:
“Ben Afganistan’ı İngilizlerden kurtarmak için geldim.
Bu emel sulhan kabil olursa fe-biha olmadığı surette harb
edeceğim.
“Siz memleketin ümerası ve ekabirisiniz. Vilayat-ı İslamiyyenin
Frenkler eline geçmesine rıza göstermeyiniz. Şayed
böyle bir felaket vukū’ bulursa namusumuz berbad
olacağı gibi bütün dünya nazarında asabiyet-i kavmiyye ve
gayret-i diniyye sahibi olmamakla nifak u şikak neticesinde
memleket ve dini elden kaçırmakla itham ediliriz.
“Beyler!
“Nesayıhımı dinleyiniz. Sözüme kulak asmadığınız surette
açık söyleyeyim ki sizi din düşmanı farz eyleyerek harb
edeceğim. İyi düşününüz: Ya dinin hamisi olunuz yahud
benimle muharebeye hazırlanınız.”
Bu mektubu okuyan sergerdegan ile ahali beylerinin
nezdine gidip bana itaat ve memleketlerinin yed-i küffara
geçmesine mümanaat etmelerinin en doğru bir hareket olacağını
söylemiş. Bey ise:
– Ben Keşmir hakimleriyle iyi görüşürüm. Abdurrahman
gibi bir müslümana tabi’ olacağıma Keşmir ümerasına
Sergerdeler de:
– Sizin Keşmir Hindularına tabi’ olacağınızı bilse idik hiçbir
vakit kendimize hakim intihab etmezdik. Madem ki fikriniz
anlaşıldı sür’at-i mümkine ile Keşmir’deki dostlarınızın
yanına buyurun cevabını vermişler.
Budala herif memleket ve hükumetini bırakıp ve ıyal ü
etfalini Çetral ve Ledah tarikıyla Keşmir’e gitti. Çok geçmeden
de orada vefat ederek ehl ü ıyalini zaruret içinde bıraktı.
* * *
Birkaç gün sonra Katagan Beyi Mir Sultan Murad’a “Afganistan’ı
le vilayetiniz dahilinden geçmeye müsaade eder ve gerek
mali ve gerek askeri bana yardım eyler misiniz?” mealinde
bir mektup yazıp yolladım.
Şöyle bir cevap gönderdi:
“İngilizlere muhalefet edecek kuvvetimiz olmadığından
vilayetimiz dahilinden geçmenize müsaade edemeyeceğiz.”
Tekrar şu mektubu irsal ettim:
“Küffar ile müttefik olduğunuz anlaşıldı ve ibtida sizinle
harb etmek lazım geldi.”
Bu mektubu da gönderdim ama Mir Sultan Murad’ı fikrinden
döndüremeyeceğimi anladığımdan sutur-ı atiyyeyi
havi bin kadar beyanname yazdırıp derviş kıyafetine girmiş
bir me’mur ile Belh askerine isbal ettim:
“Ey Afganistan ahalisi!
“Ma’lumunuz olsun ki: Belh’e girmek için yola çıkıp
Rustak’a vasıl oldum. Fakat gelip size iltihak etmeme Mir
Sultan Murad mani’ oluyor.”
* * *
şeklinde yazılmıştır.
Bir parça da Bedahşan ahvalinden bahsedelim:
Evvelce beyan olunmuştu ki: Amca-zadelerim Serdar
Server Han ile [ ] Serdar İshak Han’a yol masrafı kuyruktan
dolma altmış tüfenk ve on iki bin fişenk verip Türkmenlere
hitaben yazılmış mektublar ile Semerkand’dan
Müşarun-ileyhima ile Abdülkuddus Han Türkistan’a vasıl
oldukları esnada Gulam Haydar Han iki üç bin Kızılbaş
süvarisini bunların ahz ü giriftine me’mur etti.
“Bu Gulam Haydar Han Verdek taifesinden olup Şir Ali
Han zamanında “Grinellik” Binbaşılık rütbesini ihraz eylemiş
ve Muhammed Ya’kūb Han’ın devr-i emaretinde Belh
Hakimliği’ne ta’yin olunmuş mansıb-ı cedidine geçince Gader
Han Kızılbaş’ı Şebergan Hakimliği’ne Gulam Muizzüddin
Han Nasıri’yi Serpul Hakimliği’ne Muhammed Server’i
de Ağça Hakimliği’ne nasb eylemişti.”
Amca-zadelerim Gulam Haydar Han’ın teşebbüsünden
haberdar olunca –mukabeleye kuvvetleri olmadığı için–
Belh tarikını bırakıp Şebergan cihetine gittiler ve yolda Şebergan
hakimine –ki Kızılbaş idi– bir kağıd yazdılar.
mişti. Gece yarısı Şebergan haricine geldikleri sırada Server
Han şehre gidip hakimle görüşmek fikrinde bulundu. Biraderleri
men’ etmek istedilerse de dinlemedi ve:
– Beni bırakırsınız yahud sizi tüfenkle vururum! diyerek
Şerbet Ali namındaki hizmetkarı ile gidip kale kapısını çaldılar
ve:
– Kimsiniz? sualine:
– Ceneral Gulam Haydar Han’dan Şebergan hakimine
bir kağıd getiriyoruz cevabını verdiler.
Kapı açılıp bunlar içeriye girdilerse de karakol me’muru
Server Han’ı tanıdığı cihetle:
– Şehre girmekten maksadınız nedir? diye sordu. Server
Han maksad-ı duhulü anlattı. Me’mur:
– Şimdi dönüp gidiniz. Yoksa hakim sizi esir edecektir.
Yarın süvarilerinizle gelecek olursanız ahali ile birlikte size
mutavaat eyleyeceğiz dedi. Server Han benim Bedahşan’ı
teshir ettiğimi zımnen işitmiş olmakla beraber bu sözü dinlemedi:
– Buranın hakimi beni da’vet etmiştir. Gidip onun elini
ayağını öperek kendisine itaat eyleyeceğim cevabını verdi.
Nihayet hakimin huzuruna götürüldü ve eli ayağı bağlanıp
bir binbaşı ile bir müfrezeye teslimen Deşt-i Erzene tarikıyla
Mezar-ı Şerif’te bulunan Gulam Haydar Han’a gönderildi.
Müfreze ile bedbaht esir sabahleyin Devadi’ye geldiler ve
oradan Gulam Haydar Han’a Server Han’ın giriftini müş’ir
haber yolladılar.
Gulam Haydar Han erkan-ı hükumetiyle müşavereden
sonra Server Han’ın vürudu duyulacak olursa Kuhistan ve
Özbek taifelerinin iğtişaş çıkarmaları ihtimaline binaen vücudunu
ortadan kaldırmaya karar verdiler.
Bu karar üzerine Gulam Haydar Han’ın Veziri Rıdvan ile
Gulam Muizzüddin namında bir herif Server Han’ın katline
me’mur olarak Devadi’ye geldiler. Ve mukteza-yı me’muşeklinde
yazılmıştır.
riyetlerini ifa eyleyerek cesed-i maktulü oradaki bir divarın
dibine defneylediler. Vazife-i me’murelerini icra ettiklerini isbat
§
Diğer amca-zadelerim el-Kuddus ve İshak Hanlar Server
Han’ın başına gelen felaketten haberdar olmadıkları halde
Meymene tarafına gittiler.
Meymene Valisi Dilaver Han bunların vürudunu işitince
ahz ü giriftleri için oradaki Türkmenlere emir verdi. Fakat
Türkmenler:
–Biz Abdurrahman Han’ın amca-zadelerine taarruz değil
ömrümüz oldukça kendilerine hizmetle iftihar ederiz diyerek
Dilaver Han şu hali görünce Abdülkuddus ve İshak Hanları
Muhammed Eyyub Han tarafından tevkīf olunmaları

----
HAK
----

Diyorlar ki:
“Hakk”ın mebdei nedir? Bu mes’ele “vazifenin mebdei”
gibi muhtelif suretlerle hallolunmuştur:
On sekizinci asır feylosof Helvetius’a göre hakkın mebde’
principei “arzu- désir”dir. Arzu olunan her şeyde hak
vardır. Fakat iki şahıs aynı zamanda aynı maddeyi isterlerse
bunlardan her birinin hakkı nasıl ta’yin olunacak? En büyük
hakka en şiddetli arzu mu nail olacak; o halde arzunun bu
şiddeti nasıl takdir olunacaktır? Şübhesiz bu her birinin sarf
edeceği gayrete ve nihayet elde edeceği muvaffakıyete göre
taayyün edecektir. Böylelikle “Helvetius Nazariyesi” şu surete
müncer oluyor: Herkes kuvvetli olmak şart-ı zarurisiyle
arzu ettiği şeye nail olmak hakkına maliktir: Hak kuvvetten
Son asır ibtidalarında yetişen feylosof Destutt de Tracy;
hakkın menşe’ini ihtiyacda buluyor. Bu ta’dil
“Epikür”ün cyrenaisme’e müncer olan mezhebine benziyor.
Arzular; sebatsız ve ekseriya ca’lidir. İhtiyaclar ise sabit tabiidir
herkeste aynı şeydir. Her ferdin emniyete hürriyete
temellüke ihtiyacı vardır. O halde emniyet hürriyet temellük
birer haktır. Fakat “arzu” ile “ihtiyac”ın hududunu tesbit
etmek mümkün değildir. Terakkıyat-i medeniyye; evvelce
ancak bir “arzu”dan ibaret olan şeyleri bugün “ihtiyac”
suretinde tecelli ettiriyor. Bununla beraber aynı müşkil burada
da vardır: İki adam aynı şeye karşı müsavaten arz-ı
ta’yin edecektir? Bu kaide “nefs-i ihtiyacat - des be soins
eux-memes”den istinbat edilemez: Yine bu kaide bir fikr-i
sebebiyyet olamayınca evvelki gibi bu da bir “vakıa-i tecrübiyye”den
bir “kuvvet”ten başka bir şey değil demek olur.
O halde bu nazariyat-ı ihtiyariyye - Les theories empiriques
Hobbs’un “Hak kuvvettir.” nazariyesine müncer
oluyor: “Hakīkat-i halde yapabileceğiniz her şeyi yapmak
hakkına da maliksiniz.”
Lakin “Hak kuvvettir.” kaziyyesi ya “tahlili - analytique”
ya “te’lifi - synthetique”dir. Birinci su[re]te göre: Elden gelen
her şey yapılabilecek en kuvvetli olan daima istediğini
yapıverecek demektir. Ancak hakkı böyle “kuvvet” ile aynı
seviyeye koymak onu inkar etmek demektir. O halde “Hak
kuvvettir” diyecek yerde daha sade bir şekilde “Kuvvet
kuvvettir.” yahud ıstılah-ı halka göre: “Kuvvete hiçbir mania
karşı duramaz.” denivermelidir.
ziyye bedihi olamaz siz en kuvvetli olabilirsiniz fakat bu;
yapmak kudretine malik olduğunuz şeyi suret-i meşruada
yapmak için bir sebeb bulunduğunu isbat etmez.
O halde “kuvvet”in meşru’ olduğuna [na]sıl bir delil ikame
etmelidir? Şu yolda istidlal etmekten başka çare yok gibi
görünüyor: Ben muvaffak olduğum müddetçe Cenab-ı Hak
da benimle beraber oluyor demektir; kuvvet ise irade-i İlahiyyenin
bir tecellisidir. O halde ona karşı durmak küfr-amiz
olur.
Fakat hiçbir şey “kuvvet”in bu esrarengiz “hassıyyet - caractere”inden
daha ziyade muzlim ve kabil-i i’tiraz olamaz.
Cenab-ı Hak “bir kudret-i amya - puissance aveuqle” değildir;
o herşeyden evvel Müsebbibü’l-esbab ve Hakim’dir.
Bununla beraber insanın malik olduğu kuvvet daima mahdud
ve mütehavvildir: Bugün hak olduğu iddia olunan bir
şey yarının hakkına zıd olabilir. Bundan anlaşılıyor ki kuvvet
“hakk”ın hassıyetlerinden hiçbirine malik değildir. O
bilakis nisbi ve mütehavvildir. O halde kuvvet hiçbir suretle
“hakk”ı te’sis edemez; o ancak hakka hadim olduğu zaman
meşru’ olabilir. Adaletsiz bir kuvvetin muzafferiyetlerine
karşı daima istikbalin telafi ve tashihlerinden i’dadlarından
ümidvar bulunmaya imkan-ı müsaade vardır.
Abdüllatif Nevzad
* * *
MÜLAHAZAT-I MÜTENEVVIA
Geçen mülahazat-ı
mütenevvia fıkralarının birinde adedi kalil olan milletler için
zamanımızda istiklal-i siyasi üzere idame-i mevcudiyyetin
nın birçok aksamını istila etmiş ve her gittiği yerde vaz’-ı
hakimiyyet eylemiş olan tavaif-i Etrak kendileri için muzır
pek çok hataya-yı siyasiyyede bulundukları halde büyük
bir meziyyet-i siyasiyye dahi gösteregelmişlerdir ki bu da
kendilerine mülhak olan tavaif-i saire-i Müslimeyi kendileriyle
bir saymış olmalarıdır. Türkler için din ve millet birdir.
Binaenaleyh gıll-i nifakdan ve garaz-ı muzmer-i şikakdan
azade olarak Türklük aleminde yaşayan her taife ma’nen ve
maddeten mütena’im olur ve can [u] gönülden olan bu gibi
nush-ı şerifi de zaten ma’lum değil mi ya?
Memalik-i Saltanat-ı Osmaniyye’nin vilayat-ı mühimmesinden
birisinde sakin ufak bir taife vardır ki aslen Beni
yet etmişlerdir. Bu taife efradı cümlemizce müslüman tanılıyor;
lisanları da Türkçe’dir. Aslen mensub oldukları iddia
edilen cemaat-i Museviyye ile kapı bir komşu bulundukları
halde aralarında vahdete delalet eder bir rabıta kalmamıştır.
Münasebet-i sıhriyyet de cari değil; birisinde lisan-ı aile eski
dönme daha doğrusu mühtedi tesmiye olunduğu ma’lum
Daire-i hidayete girdikten sonra müslüman sayılırlar biter;
mek istemez. Hala bir taife-i mühtediyye sıfatını iltizam eden
efrad-ı mezkure ise evsaf ve mezaya-yı milliyyede ahenk
hasıl eden ibadet ve sıhriyyet hususlarında cemaat-i muazzama-i
müslimeden mu’tezil bir tavr-ı hayat iltizam edip
gitmektedir. Bu ise bizim için cidden teessüf olunacak bir
haldir. Müslüman sıfatını alan bir cemaat her halde vahdet-i
ayrılık gayrılık gütmemelidir. Zamanımız a’sar-ı cahile yadigarı
olan i’tikadat-ı garibenin revacına müsaid olmamak
lazım gelir. Gönül isterdi ki Selanik’e mensub olan zeki çalışkan
kargüzar o taife-i sagīre her hususta sair efrad-ı müslime
menin agūş-ı uhuvveti kendileri için açıktır. Din-i fıtrat olan
ve muhadenet-i beşerin en müessir bir vasıtası bulunan İslamiyet’e
Evkaf Nazır-ı sabıkı
Hayri Bey’in muamelat-ı evkafiyyenin hüsn-i temşiyyetindeki
himmeti pek çok kimseler tarafından tasdik olunagelmiştir.
Bu zat Evkaf Nezareti’nin müstemirren ifa-yı hüsn-i
vazife eyleyebilmesi için Evkaf nazırının kabinede dahil bulunmamasını
arzu eylermiş. Pek doğru bir arzu. Bazı kimseler:
“Meşrutiyette kabineler sık sık değiştiğinden devaire
nuzzar-ı cedide vürud edegelmesi çok kere muamelat-ı cariyyeyi
sektedar ediyor” diyorlar. Zannımca bunu hal-i meşrutiyyete
atfeylemek bir hata-yı fahiştir.
Tebeddül-i mütetabii ve binaenaleyh tezebzüb-i idariyi
mucib olan şey hal-i meşrutiyyet değil; ancak hal-i inkılabdır.
Bu mülk hal-i inkılabdan kurtulmadıkça umuru da teşevvüşten
hali kalamayacaktır. Biz Maarif Nezareti’ni işgal eden
zatların bile hey’et-i vükeladan haric kalmasını arzu ederdik.
Maarif hususundaki noksanımızdan dolayı bunca şikayetler
vakı’ olduğu ma’lumdur. Dört senelik devr-i inkılabımızda
yarım düzine nazır gelip gitmesinden dolayı maarifçe esaslı
hiçbir terakkī meydana gelemedi; hatta maarif-i umumiyye
Nazır-ı sabıkı Emrullah Efendi’nin tedrisat-ı ibtidaiyye ve
muallimlerin terfii hakkında tanzim eylediği layiha-i kanuniyyeler
Meclis-i mesdudun encümen-i mahsusunda tedkīk
e­
dil­
mişiken buhran-ı hazır sebebiyle arızaya uğradı daha
doğrusu ma’ruz-ı harabi oldu. Nitekim diğer birçok kavanin
dahi aynı felakete uğradı. Yeni nazırların yeni levayıh-ı
kanuniyye teklif edegeldiği yeni meb’usan intihabının üç
dört ayda ancak vukū’ bulabildiği ve yeni gelen bir meclisin
tertibat ve muamelat-ı dahiliyyesini ikmal edip de ciddi
surette iş ve levayıh-ı kanuniyye çıkarmaya başlaması la-ekal
üç aya mütevakkıf bulunduğu nazar-ı i’tinaya alınırsa
hayat-ı mülkiyyemizden kıymetli zamanların nasıl heba olup
gittiği anlaşılıyor da insanın yüreği yanıyor. Bari şu mülk ü
milleti bila-arıza terakkī ettirecek başka türlü çareler dahi
keşfolunsa da efrad-ı millet de biraz tesliyet bulsa !!!
§
Ramazan’da Taat ve İntihabat – Geçenlerde intihabata
başlanılması için taşraya evamir ısdar olunduğunu
gazetelerde okuduğum zaman Ramazan-ı Şerif’te bunun
ehl-i İslam için hoş bir hal addolunmayacağını düşünmüş
ki bu da Ramazan’da pek tabiidir. İntihabat hayat-ı siyasiyyenin
en dağdağalı umurundandır; imdi ihtirasatı ağrazı
münafeseyi teşdid eyler. İhvan-ı diniyyenin yekdiğerine
karşı hilm ü rıfk üzere müsaadat-ı semihane ile muamele
etmesi muktezi olan mübarek bir zamanda musaraa ve
mübareze-i siyasiyyeye tutuşturulmaları muvafık-ı maslahat
değildir.
Arzu edilen meb’usan intihabatının tesriinde gayr-i müslimler
tir. Geçenki intihabat münasebetiyle gayr-i müslim a’zanın
adem-i kifayetinden ve binaenaleyh Türklerin nisbet-i adile
kaidesine adem-i riayetlerinden bahseden ecnebi gazeteleri
hoşa gidecek bir haldir. Fakat bundan mutazarrır olacak taraf
ancak unsur-ı İslam’dır. Bir fırkadan diğerinin iğtinam
edeceği a’zanın mikdarı nisbetinde Meclis-i Meb’usan’da
unsur-ı İslam za’fiyetle temessül edeceği gibi müslümanlardan
Ramazan’da taat ve ibadat ile meşgūl olan bir kısm-ı
külli-i efradın intihabat işlerinde gayret-i kafiyye ile iştigal
edememeleri dahi ahali-i İslamiyyenin hukūk-ı intihabiyyesinin
tamami-i te’minine mani’ olur.
§
Çend seneden beri hükumet-i
meşruta-i Osmaniyye’nin hürriyet-i matbuatı takyid eylediğinden
pek çok bahsetmiş olan İngiliz matbuatına şaşarım.
Hilal-i Osmani gazetesinde muzır addolunacak ne vardı ki
Mısır’a duhulü şiddetle men’ edildi? Bizdeki takyid-i matbuatı
şiddetle tenkīd eylemiş olan İngiliz gazeteleri Mısır’daki
matbuat-ı İslamiyye üzerine İngiliz me’murlarının tenbihi
musib addeylemişlerdir. Anladığımıza göre Japonya’nın
Tok­
yo şehrinde Hindli Bereketullah Efendi nam zatın İngilizce
olarak neşreylemekte olduğu Uhuvvet-i İslamiyye risalesi
dahi Times gazetesi tarafından “müfsid ve muzır” bir
gazete olarak telakkī edilmiş ve İngiltere hükumetinin o babda
nazar-ı dikkati celb olunmuştur. Artık Uhuvvet-i İslamiyye
risalesi Hindistan’a giremeyecek demektir. Zahir İngiliz
siyasiyyunu ehl-i İslam’a layık olan şekl-i matbuatı müslümanlardan
ziyade kendilerinin ta’yine salahiyetdar olduklarına
zahibdirler! Biz Hilal-i Osmani ceride-i mu’teberesinde
menafi’-i İslamiyye ve Osmaniyye’nin muhıkkane ve mu’tedilane
müdafaasından başka bir şey göremiyoruz. O halde
men’-i duhulünde taannüdden maksad nedir anlayamayız.
Bugün Hilal-i Osmani gazetesinin Türkçe nüshası Osmanlılar
havi olarak çıkıyor. Gönül isterdi ki bu gazetenin Arabca
kısmından da Mısırlılar müstefid ola. Zira Müdir-i Mes’ulü
olan Şeyh Abdülaziz Şavuş fazilet ve fetanet-i siyasiyye sahibi
bir zat olup onun vukūf-ı mükemmelinden her müslüman
müstefid olabilir. Hele İngiltere’nin siyaset-i şarkıyye ve İslamiyyesini
Şeyh Abdülaziz derecesinde anlayabilir bizde bir
racül-i devlet bile yoktur. Bu iddiama kani’ olmak istemeyenler
Osmani ’nin Türkçe ve Arabca nüshalarını alıp okuyabilirler.
GARBIN ŞARKTA KILISE SIYASETI
Sebilürreşad ’ın numaralı nüshasında Hindistan mu­
habir-i mahsusunun “Beyrut Cereyan-ı Siyasisi” namı tahtındaki
makalesinde Beyrut vilayeti akvam ve anasır-ı Mesihiyyenin
nümayişgahını ve Avrupa devletlerinin hedef-i
amalini teşkil eden bir mahal olduğunu yazıp bir hakīkati
söylemiştir. Bu devletler mezheb namı altında yekdiğerine
rekabeten politika çevirdikleri cümlece ma’lumdur. Garbın
şarkta çevirdiği kilise politikası hemen kurun-ı vustada bed’
eylemiştir. Evvela Roma Kilisesi’nin hamisi yine Roma imparatorları
na rehber olmuşlardı. Ba’dehu İstanbul Osmanlılar’ın yed-i
zab­
tına geçtikten sonra İslamiyet’in Avrupa’yı tehdidi mülahaza
olunarak Latin Kilisesi’nin sıfat-ı hamiliğini Hamburg
hükümdarları yed-i himayesine almış ve senesi Viyana
Musalahası’nda Avusturyalılar’ın işbu himayesi ilk defa olmak
üzere tanınmış idi. Bunu müteakıb ’de İstanbul
Karloviç Saroviç Belgrad ve Ziştovo
Musalahalarında işbu himaye-i hukūk-ı Ehl-i Salib tevsian
Habsburg hükümdarlarına verilmiş idiyse de hemen On
Altıncı asır evasıtından beri bu hukūk-ı himayeyi o zamanlar
filosunun kesreti sayesinde Bahr-i Sefid’de hakim olan
Fransızlar tedricen gasb etmişler idi. senesinde Fransızlar
Viyana’nın ilk muhasarasını mucib oluyor. Ba’dehu
senesinde yine devleteyn-i mezkureteyn beyninde teati olunan
Ticaret Mukavelenamesi’nde daha bir takım imtiyazat
sızlara verildiği gibi Avusturyalılara da şarkta mevcud Katolikleri
sıyanet hakkı verilmiş idi. Her ne kadar Fransızlara
verilen imtiyazat yalnız Fransız tebaasına şümulü sarahaten
mukavelenamede münderic idiyse de Fransızların kuvve-i
bahriyyesi sair Avrupa devletleri bahriyesine nisbeten kavice
bulunduğundan balada zikrolunduğu üzere himaye-i
hukūk-ı Ehl-i Salib Fransızlar üzerine devrolmuş idi.
Çünkü: Papalık makamının günden güne zaif düşmesine
mebni müşkilat vukūunda bizzat himayeye muktedir olamadığından
bazı İspanya bazı Venediklilerin bazı defa da
Avusturyalıların agūş-ı himayesine atılmaya muhtac kaldığından
nihayet Bahr-i Sefid muhafızı sıfatını takınan Fransızların
Papa tarafından kabul olunmuştu.
Fransızlar’ın bu teşebbüsatına karşı en müdhiş rakībi
Ruslar idi ki senesi Küçük Kaynarca Muahedesi’nde:
Evvela Ruslar şarkta mevcud Ortodoks milletlerinin himayesi
hakkını kazanarak Fransızlara tekaddüm etmiş idiyse
de fi Haziran sene tarihinde vukū’ bulan Paris Muahedesi’ne
gelinceye kadar Fransızlara tevdi’ olunan hakk-ı
himaye yalnız hususi bir imtiyaz hükmünde iken işbu muahedede
Fransızların şarkta “hami-i hukūk-ı Ehl-i Salib” olarak
tanınmasına kongrede mevcud murahhaslar tarafından
tasviben karar verilmesi Ruslar’ın bu hukūktan sakıt olmasına
bais olmuş idi.
Bu himaye mes’elesinin esasen meydana çıkması Suriye’de
mevcud kabile ve müteferrik mezahib-i Hıristiyaniyye’nin
yekdiğerine karşı buğz u adaveti olduğundan hatta
’ncı asırda Ortodoks mezhebi mensubini Roma Kilisesi’ne
mensub Françiskanları kilise ve me’valarından çıkarıp teb’ide
kadar çalışmışlar ise de İmparator On Üçüncü Lui’nin
müdahalesi üzerine zabtettikleri kiliselerle mebaninin Rum
ve Ermenilerin yed-i gasbından tekrar alınmasına ve Kudüs’te
bir de Fransız Konsoloshanesi’nin te’sis olunması için
cü ve On Beşinci Lui’nin teşebbüsat-ı mükerreresine atfen
Beyt-i Makdis hemen tamamen Katolikler’e verilmiş; işte
Fransızlar’ın böyle bir muvaffakıyet-i fevkalade ile kazandıkları
bu gibi imtiyazatın Paris Muahedesi’nde bir hukūk-ı
milel sıfatıyla resmen tanınmasına bais olmuş idi. Bunun
üzerine Ortodokslar ile Ruslar Beyt-i Makdis’teki haklarını
evail-i zaman-ı Hıristiyaniyyeye istinad ettirerek çünkü Makber-i
mahalde tarih-i miladisinde Roma İmparatoriçesi Mukaddes
Helen Kocası İmparator Kostantinus Kloros ve Kostantin-i
Kebir’in validesi kocasının vefatından sonra rahibeliği
tir. tarafından bina olunduğunu iddia hatta müverrihin-i
Yunaniyye’den Dipocedis Kirmpakos kendi tarihinde
Hazret-i Ömer tarafından tasdik olunduğunu yazıyor ise de
bunun sahih olduğuna delalet edecek diğer tarihlerde hiçbir
şeye tesadüf olunmamıştır. Diğer taraftan da Latinler İmparatoriçe
Helen’in Katolik mezhebine mensub olduğunu
binaenaleyh Makber Kilisesi’nin kendilerine aid olduğunu
Bu Makber-i İsa Kilisesi senesinde ihrak olunuyor
ki müsebbibinin Rumlar olduğu rivayeti ihtimale pek karib
olduğu şununla anlaşılıyor: O zamanlar Latinler’in maliyece
pek zaif bulunmalarından bil-istifade kilise Ortodokslar tarafından
müceddeden bina ve taht-ı muhafazaya dahi alınır
Ortodokslar tarafından inşası Latin hukūkunun iskatına bir
sebeb olamayacağından bahisle hukūklarının kema-fi’ssabık
vikaye olunması için evamir-i kat’iyye ahzine dahi
muvaffak olurlar.
senesinde Fransızlar’ın Maruniler’in hamisi sıfatıyla
Cebel-i Lübnan’a girerek yerleşip kalmasına mani’ olmak
müdahale nihayet senesinde Lübnan’a imtiyaz
verilmesine bais ve tarafeynce teati olunan mukavelede
Fransızlar’a asla bir salahiyet ve hakk-ı himaye tefrik olunmadığından
asırlardan beri Fransızlar’ın elde etmeye çalıştıkları emelleri
mahv u perişan etmiş idi.
Bu maksad ve emellerinin mahviyetini gören Fransızlar
te’sir ve nüfuzlarının iadesi maksadıyla senesinde Beytüllahim’de
Latinler tarafından vaz’ olunmuş ve üzerinde
“Bu Hayrünnisa’dan tevellüd eden Jesu Krist’tir.” ibaresi
mahkuk bir yıldızın sirkatini ganimet ittihaz ederek altı yüz
sene mukaddem lağv olunmuş olan Kudüs Latin Patrikliği’nin
tekrar te’sisine müsaade olunmasını taleb ve hadisenin
taharri ve tecessüsü için bir de me’mur-ı mahsus gönderir.
Bu me’mur Mösyö Bone senesinde Belgrad Muahedesi’nin
Otuz Üçüncü maddesine istinad ederek Roma
Katolikleri hukūk-ı kadimesinin tekrar iade olunmasında
tiyle mümanaatta bulunmak ister ise de Fransa hükumetine
bu hususta Portugal Sardunya Napoli ve Avusturya hükumetlerinin
muavenet etmesiyle Babıali muahede mucebince
harekete mecbur kalır. İşbu hareket Rus nüfuzunun arz-ı
Filistin’de hükümden sukūtunu ima ettiğinden bu defa da
Ruslar kıt’a-i mezkure üzerinde statükonun muhafaza olunmasını
arzu ve aksi takdirde sefirini geri çağırmakla münasebat-ı
diplomatiyyenin kat’ olunacağını makam-ı tehdidde
anlatması üzerine hükumet-i Osmaniyye bir komisyon teşkil
ederek münazeun-fih olan mes’eleyi taharri ve neticede komisyon
Ortodokslar lehine ittihaz-ı karar eder ve mucebince
sudur eden ferman gayet mutantan surette Kudüs’te kıraet
ettirilir. Lakin Çar Nikola dahi buna kanaat etmemiş olmalı
ki bidayet-i mes’elede suret-i mahsusada Dersaadet’e irsal
eylediği Prens Menşikof Babıali’den Ruslar’ın arz-ı Filistin
üzerinde olan hukūkunun tahdid ve tasdik olunmasını da
taleb eder. Her ne kadar Babıali adem-i muvafakat yoluna
gider ise de nihayet sadır olan diğer bir ferman ile Ruslar’ın
tahdid-i hukūk talebi is’af lakin arz-ı Filistin üzerinde taleb
ettikleri tasdik-ı hukūk doğrudan doğruya reddolunur. Bu
da Kırım Muharebesi’ni intac eder. Bugünkü günde arz-ı
Filistin üzerinde Moskof bayrağının temevvüc etmediğine
sebeb ancak cennet-mekan Sultan Mecid’in bu talebe karşı
kat’i olan muhalefetidir ki [şayan-ı] teşekkürdür.
Bunun üzerine Berlin Muahedesi’ne gelinceye kadar
daha bazı ufak tefek sızıltılar geçirildi ise de nihayet
senesinde vuku’ bulan Berlin Muahedenamesi’nin Altmış
yahin-i milel-i muhtelifenin cümlesi mensub oldukları milletlerin
konsoloslarının himayesi tahtındadır” cümlesi derc
olunmasıyla değil yalnız Ruslar’ın iddiasında bulundukları
tekmil Şark hıristiyanlarının hamiliği sıfatı sakıt hatta cümle
devletler kendi tebaaları hakkını haiz oldu. Ancak bu muahededen
en ziyade mutazarrır olan Fransızlar idi. Ba’dehu
Almanya imparatorunun Dersaadet’e ve Suriye’ye olan
seyahati ve bir Alman Katolik kilisesinin vaz’-ı esası esnasında
doğrudan doğruya kendisi himaye edeceğini ve gayrın
himayesine muhtac olmadıklarını açıkça herkese anlattığı
gibi Fransızlar’ın bu halk üzerinde mevcud olan nüfuzunu
da kırdı. Lakin bu işten münfail olan Fransızlar dolandırıcı
“Tobini ve Loran” mes’elesiyle İstanbul Rıhtım mes’elesini
vesile ittihaz ederek yeniden bir hadise çıkarır ve matlubatına
Türkiye’de mevcud Fransız mektepleri ve Fransız
himayesi tahtında bulunan cümle müessesat-ı hayriyye için
vukū’ bulan idhalatın gümrük resminden muaf tutulması ve
bu gibi müessesatın gerek ta’mir ve tevsii ve gerekse daha
bir takım müessesatın müceddeden te’sisi hakkını haiz olmayı
ve bir de Kaldei Patrikliği’nin resmen kabulünü ilave
eder. senesinde Almanya’nın talebi üzerine Memalik-i
Osmaniyye’de mevcud Alman müessesat-ı hayriyye ve
mektepleri ba-irade-i seniyye resmen kabul olunur. Fransızlar
Almanlar’ın bu muvaffakıyetine karşı bir teşebbüste
bulunamadıkları gibi senesinde Roma Katolikleri ile
Ortodokslar beyninde vukū’ bulan mudarebede Alman İspanyol
rağmen ashab-ı cinayetin taht-ı mes’uliyyete alınmamalarını
Fransız ve Ruslar müttefikan arzu etmişler ise de Devlet-i
Aliyye tarafından dahil-i memalikte böyle hadisenin
vukūunda mücrimleri taht-ı muhakeme[ye] almak ancak
kendine mahsus bir vazife olduğu ciddiyetle beyan olundu
ve yalnız huzur-ı mehakim ve cereyan-ı muhakemede
her iki cihetin hukūkları muhafaza olunabilmek için konsoloslarının
mevcud bulunmasına müsaade ile cümlesi taht-ı
mes’uliyyete alındı. senesinde bir İtalyan ruhbanının
katlolunması üzerine Fransızlar’ın bu cinayete karşı bi-taraf
ve bigane kaldığını gören İtalyanlar sefiri Marki Malaspinna
ma’rifetiyle Sultan Hamid’e olan müracaatlarında Rum
ruhbanlarının cezalandırılmasını ve esna-yı vak’ada hiçbir
teşebbüs ve muhalefette bulunmayan hükumet me’murlarının
azlini taleb eder. İtalyanların bu hareketi Almanlar
tarafından iltizam olunduğundan Babıali bu talebin is’afı
yolunu tercih ederek cürmü isbat edilen Rum papaslarını
habs ile cezalandırır. Lakin İtalyanlar böylelikle işe nihayet
vermeyi arzu etmediklerinden bu defa da Habeş İmparatorluğu
tarafından Kudüs’te elde ettikleri bir manastırın o ana
kadar Fransız himayesi tahtında iken şimdi İtalya Hükumeti
himayesine tevdiini taleb eder ve is’afı yoluna gidilmesine
de muvaffak olurlar.
Şu pek muhtasarca arz eylediğim tarihçe arz-ı Filistin’de
hıristiyanların yekdiğeriyle olan tercih-i hukūk mücadelelerinin
ne kadar kadim olduğunu bize anlattığı gibi bu mücadele
yüzünden ne gibi müdahale-i ecnebiyyeye ma’ruz kaldığımız
ve bizzat kendi hakimiyetimize sahib olmaya muktedir
olamadığımız için vatanımız dahilinde anasır-ı muhtelifenin
adem-i ittifak u ittihad sebebiyle Avrupa devletlerinin
her bir talebini is’afa mecbur kaldığımız buna binaen beynelmilel
politika nokta-i nazarından ne kadar ma-dun bir
halde bırakıldığımız netayicini meydan-ı tezahüre vaz’ eder.
Avrupa devletlerinin her biri arz-ı Filistin’i Hıristiyanlığın
beşiğidir diyerek ancak nüfuzlarını takviye ettirmek için papazlarının
ruhbanlarının hemşirelerinin ve bunlara mahsus
müessesatın adedini günden güne tezayüd ettirmekten geri
kalmıyorlar. Fransızlar memleketlerinde hükumet ile kiliseyi
yekdiğerinden tefrik ve Jesvitleri tard ettikleri halde bile
yalnız nüfuzlarının şark-ı karibde te’sirsiz kalması ve zaten
bu kiliseler ve müteferrik mezahib-i Hıristiyaniyye yüzünden
suret-i daimede tahaddüs eden münazaalardan tarik-ı
sasatı olan senevi bir milyona karib frank el-an bütçeden
tayyolunmadı. Rusya’da açlıktan ve kahtlıktan telef olan bu
kadar binlerce insana ehemmiyet vermeyerek mahza şarkta
nüfuzlarının bakī kalması ve bununla da entrika çevirmek
maksad-ı yeganesiyle hükumetin teşvikı ve maddi ma’nevi
muavenetiyle müessesatını günden güne teksir ettiriyorlar.
Protestanların şu son asırlardaki harekatını dahi bunlara ilave
edecek ve onların cümlesini bu kilise politikalarında bu
minval üzere önlerine bir sed çekmeyerek terakkīde devam
ettirecek olur isek memleketimizin an-karib ne hal kesb edeceğini
şimdiden tefekkür ediverelim!
Frits Lorh’un Suriye’de Roma ve Ortodoks Kiliseleri
namlı kitabındaki istatistiğe nazaran yalnız Kudüs’te mevcud
Katolikler’in ’üne bir manastır ’üne bir kilise
’ine bir papaz cem’iyeti ve her yedi kişiye de bir Katolik
papazı isabet ediyor. Diğer kilise mensubini ve müessesatı
dahil olmadığı halde yalnız Roma Katolikleri’nin müessesatı
ruhban ve rahibe manastırı imaret hastahane ve
dört yüz şakirdi havi erkek ve kız i’dadi mektebi öksüz
mektebi kız sanayi’ mektebi nehari mektebi küçük
çocuklara mahsus kindergarten bulunma çocuklara mahsus
mektep a’ma mektebi ile darü’l-aceze bundan
maada kilise ve kapek mevcuddur. Roma Katolikleri’nin
Kudüs’teki mevcudu ’dir ki bunlardan ’ü papaz ve
’si de rahibedir.
Bir kere de arz-ı Filistin’de mevcud yüzlerce kilise ve
binlerce mektepleri ve bunların hiçbirisinin de boş kalmadığını
düşünecek olur isek memleketin ihtiyacı tezahür
eder. Sahib-i memleket olduğumuz halde bile diğer millet
ve devletlerin memleketimiz dahilinde böyle müessesatta
bulunduklarına ve bulunmalarına bizi icbar ettiklerine asla
gücenmemelidir. Zira kendi ihtiyacatımızı yine kendimiz kapatamayacağımız
bahane ederek memleketimize girdiler ve başımıza da nice
beliyye getirdiler. Bu adamlar böyle müessesatın meydana
getirilmesine bir medar olmak için her kilisenin medhaline
fedakarlık akçesine mahsus bir sandıkça vaz’ olunmuştur ki
derununa her ferd hemen bila-istisna maliyesinin vüs’atine
göre bir meblağ atar. İşte bunun üzerine daha bir takım hayırhahan
tarafından verilen meblağ teraküm ederek taraf-ı
hükumetten olan muavenetle bu gibi müessesat meydana
getiriliyor.
Altı yüz bu kadar senelik bir hükumet bulunduğumuz
hal­
de değil memalik-i hariciyyede hatta memleketimiz
maada ne müessesat-ı hayriyyelerimiz ne de evlad-ı vatana
din-i mukaddesimizi hakkıyla tahsil ettirecek mekteplerimiz
mevcuddur. Olan yerlerde de tabiatsizlik yüzünden veya ihmalciliğimizden
mahv u perişan oldu gitti. Tam ecnebilerin
memleketimizi ihata edip İslamlığa olan taarruzunu görünce
her ne kadar aklımız başımıza geldi ve mektepler ile müessesat-ı
hayriyye yaptırmaya vakıflarımızı ihya etmeye başladık
yani yalnız hükumetin yed-i iktidar ve maliyesine terk olunduğundan
ve bir de maatteessüf o menhus unsur münazaatı
memleketimizden henüz zail olmadığından sür’atle terakkīsine
değil yalnız mümanaat hatta yapılmasına bile azim bir
hail oluyor.
Zaten memleketimizi bir harabezara çeviren bu kilise ve
unsur münazaatı olduğunu ve bununla da daima müdahale-i
hariciyyeye ma’ruz kaldığımızı pek yakından bildiğimiz
halde el-an bu gibi menhus bir tabiattan vazgeçemiyoruz.
Bu defa da Arnavutluk mes’elesiyle diğer vukū’ bulan iğtişaşat-ı
dahiliyyemize guya bir hüsn-i suretle tesviye çaresini
bulmak bununla beraber Makedonya mes’ele-i muallakasının
da hükumat-ı mütecavire-i sagīrenin arzu ve emellerine
muvafıkça bir suretle halliyle bertaraf etmek için müttefikan
“maamafih dostane?!” bir müdahalede bulunmak üzere henüz
teati-i efkarda bulunan Avrupa devletleri Avrupa’daki
hukūk-ı hükümranimizin sonunun başlangıcını ihzar etmediklerinden
bizi te’min edecek kimdir? Milel-i muhtelife
aleyhimize yekdiğerleriyle ittifak u ittihad ediyorlar da biz
bir millet bir vatan evladları olduğumuz halde yekdiğerimizle
lehimize ittifak u ittihada muvaffak olamıyoruz. Değil bir
memleket hatta bir aile içerisinde bile zıddiyet-i efkar husule
gelirken bunun her defasında eli sopalı veya silahlı olarak
def’ine kalkışacak olur isek o ailenin veya o milletin mahvına
kalkışmış olmaz mıyız? İslamiyet bize hubb-i vatan telkīn
ettiği halde hususiyle gayr-i müslim vatandaşlarımıza bir
numune-i imtisal olmaklığımızı bildiğimiz halde vatanımızı
kendi elimizle felaketten felakete sevk ediyoruz. Cenab-ı
Hak isyanımızı görüyor ve bizi beliyyeden beliyyeye sokuyor
da el-an mütenebbih olmuyoruz. Başımızda felaket deveran
ettiği zaman günahımızı i’tiraf ediyor ve “Allah bizi
hem fırsat hem musibet veriyor da yine ıslah-ı nefs
etmiyoruz. “Biri yapar bine dokunur” fehvasınca bir unsur
yapıyor koca bir milletle beraber bir İslam hükumeti daha
mahv u perişan olup gidiyor. Allah-ı Zü’l-celal encamını
hayreyleye.

----
HIND YOLUNDA
----

– –
Bu son zamanlarda Cebel-i Lübnan’da başlamış olan
cereyan-ı siyasiyi anlamak ve hakīkatin neden ibaret olduğunu
öğrenmek ve bu babda ceridemiz kari’lerine ma’lumat
vermek için Beyrut’tan Cebel-i Lübnan’a gittim. Beyrut’tan
Cebel’e şimendüferle gidilir. Bu şimendüfer imtiyazını vaktiyle
Beyrut eşrafından Beyhümler almış ve yüz bin lira para
mukabilinde bir Fransız kumpanyasına satmışlardır. Şimendüfer
dar hatlı ve mürtefi’ tepelere tehlikesiz çıkabilmek için
dişli yapılmıştır. Şimdi ise daha mükemmel bir hale ifrağı
Cebel müteaddid ve münteşir kasabalardan mürekkeb olup
berri ve bahri olarak iki kısma tefrik edilebilir. Şimendüfer
Beyrut İstasyonu’ndan müfarakat eder etmez birkaç dakīka
sonra birbirini vely eden üç tünelden mürur ile ceste ceste
ve aheste mürtefi’ bir tarika salik olur.
Beyrut’u terk edip bir saat sonra Aliye kasabasına muvasaletle
el-Kasr el-Cedid Hoteli’ne indim. Bu kasaba sath-ı
bahrden altı yedi yüz metre irtifaa malik ab u hevası latif
her tarafı ma’mur ve temiz bir yerdir. Etraf-ı erbaasında
köşkler saraylar güzel manzaralı hane ve bahçeler tarh ve
yuvası makamında bulunuyor.
Beyrut valisinin burada bir ikametgahı vardır ki her sabah
Beyrut’a inip umur-ı mevduasını rü’yet ettikten sonra
akşamleyin Aliye’ye avdet eder.
Burada Beyrut’tan gelen ağniya ve erbab-ı servet edebi
ve faziletkarane bir hayat geçirmeyip bütün vakitlerini
sefahet ve kumar ile imrar ederler. Gece taamından sonra
kumar oyunu her yerde oynanmakta olduğu gibi El-Atiye
ta’bir olunan rakshaneler de ikinci ve üçüncü tabakada bulunan
ahalinin izdihamgahını teşkil ediyor. Şayan-ı dikkat
bir şey var ise ekl ü şürb ile hotel ücreti burada Avrupa ve
sair bilad-ı mütemeddinede olduğu gibi bahalı değildir. Orta
halli bir adam ayda on liralık bir masrafla gayet iyi bir yaz
mevsimini geçirebilir.
Burada Beyrut Valisi Hazım Beyefendi ile bir saat kadar
görüşmek nasib oldu. Müşarun-ileyh cidden hazm ü ihtiyata
malik bir zattır. Haddizatında kibr ü azamet denilen haslet
bu adamda asla yoktur. Esna-yı seyahatte Beyrut vilayetinin
güç idareli bir yer olduğunu müşarun-ileyhin beyanatından
Lübnan’da asar-ı umran ve terakkī gereği gibi meşhuddur;
hatta birçok memalik-i Osmaniyyenin mağbut ve mahsudü
bulunmaktadır. Asayiş ve emniyet ma’na-yı hakīkīsiyle
burada hükü[m]ferma olmakla beraber ziraat ve felahat
dahi son derece müterakkī bir haldedir. Amerika Avrupa ve
Mısır’a muhaceret eden Lübnanlılar kendi yurdlarını usul-i
cedid-i ziraiyye dairesinde i’mar eylemeyi öğrenmişlerdir.
Yaz mevsimini geçirmek ve bu Osmanlı ülkesini yakından
müşahede etmek için her sene binlerce misafir seyyah buraya
gelmekte olduklarından ahalinin daha ziyade müstefid
olmalarına hizmet ediyorlar.
Aliye kasabası bir müdiriyyet merkezi olup müdirin
maiyyetinde birçok jandarma bulunup asayiş gereği gibi
muhafaza edilmektedir. Cebel-i Lübnan ahalisi kanaatkar
ve fakīr zürra’ ve fellahinden mürekkebdir. Buralarda her
türlü yazlık ve kışlık sebze ve meyve yetişmektedir. Ancak
çileği İstanbul’unki kadar tatlı ve lezzetli olamıyor. Cebel-i
Lübnan’ı ihata eden dağ zirveleri kış zamanı kamilen kar ile
örtülür. Buraları umran ve tekamüle o kadar müstaiddir ki
emsaline hiçbir yerde tesadüf olunmaz.
Cebel’in ileri gelen eşrafından bir zat ile görüşmek nasib
oldu. Ahval-i hazıra-i mahalliyye ile Lübnanilerin metalibini
kendisinden istizah eyledim. Siyasiyyatla uğraşmadığını ve
fakat ismini yad etmeyeceğimi vaad eder isem bana her
hakīkati bi-tarafane söyleyeceğini vaad etti. Ben de dilhahına
muvafık bir surette davranacağımı kendisine vaad ettiğim
§
Cebel-i Lübnan ahalisi gayet
fakīr oldukları için seyyahin yüzünden yaz vakti para kazanıyorlar.
Buraya gelen seyyahlar sayesinde ahali birçok para
kazanır ve kış zamanında aileleriyle beraber müsterihane ve
münzeviyane bir surette geçinirler. Fakat Cebel sevahilinde
bir iskele ve limanın fıkdanı yüzünden buraya amed-şüd
eden seyyahin birçok suubata duçar olduklarından kesretle
buraya seyyahin gelememekte olduklarına binaen mezkur
küşadı için devlete müracaat olunduğu gibi aynı zamanda
mezkur limanın gümrük ve sıhhiye ve saire muamelatıyla
varidatını Devlet-i Aliyye’ye terke bir diyecekleri
yoktur. Mezkur limanın açılmasından gerek devlet ve gerek
Lübnan ahalisi seviyyen istifade edebilir. Vaktiyle Devlet-i
Aliyye tarafından senevi Cebel-i Lübnan’ın açık olan bütçesini
kapatmak için muavenet namıyla bir mikdar paranın
verilmesi vaad edilmiş iken bu cihet keen-lem-yekün hükmünde
kalmış ve ahiren buna mukabil kendilerine posta ve
telgraf varidatı bahş ü ihsan olunmuştur.
Lübnanlıların sair metalibi ise şunlardır: Yerli jandarma
tanzimi mecalis-i idare a’zalığına intihab olunacak
zevatın suret-i intihablarını layıkıyla te’min eden en doğru
bir nizamnamenin vaz’ı mahkeme reisleriyle hey’et-i hükkamın
bila-sebeb ve muhakeme mutasarrıfların keyfiyle
ma’zuliyetlerini vikaye edecek bir kanunun ta’yini evvelce
yanlış bir surette misaha ve tahmin olunan arazi ile hiç
misaha olunmayan araziyi yeniden tedkīk ile ona göre şimdiden
sonra ma’kūl bir vergiye tabi’ tutulması bir de bütün
memalik-i Osmaniyye’de olduğu gibi Cebel dahilinde
de mehakim-i ticariyyenin te’sisi gibi mevad Lübnanilerin
başlıca metaliblerini teşkil etmektedir.
Bu metalibin bazısı –bana kalırsa– kabil-i is’af olup bazıları
cek bir haldedir.
Zira Cebel’in müstakil bir limana malik olması yüzünden
Beyrut Limanı halihazırdaki ehemmiyetini büsbütün gaib
edecek Beyrutluların şikayatına meydan verecektir.
Sair metalibleri ise dahili bir şey olup is’af edilmesinde bir
beis yoktur. Maamafih Lübnanlılar bu metalibin hemen bu
gibi bir zamanda is’afını iltizam etmiyorlar. Ancak Amerika
Avrupa ve Mısır’da bulunan Lübnanlılar metalib-i mezkurenin
sür’atle te’mini[n]i istemekte ve Avrupa devletleri de
kendilerini bu hususta teşci’ ve tergīb eylemektedirler. Hatta
kemal-i cür’etle diyebilirim ki Lübnan fellahlarının bundan
asla haberleri yoktur. Bu gürültüyü yapanlar yüz kişiyi bile
tecavüz etmiyorlar.
Muhatabım Türkçe ve Fransızca’ya vakıf eşraf-ı mahalliyyeden
bir Lübnanlı olduğu cihetle Lübnan ahalisinin
Devlet-i Aliyye’ye karşı ne gibi bir hissiyatla mütehassis bulunduklarını
sordum. Muma-ileyh Lübnan ahalisinin Devlet-i
Aliyye’ye tamamıyla sadık ve muhlis olduklarını Avrupa
devletlerinin nüfuz ve boyunduruğu altında yaşamayı ikrah
eylediklerini söyleyerek sözüne delil olarak atideki beyanatta
bulundu:
Memalik-i Osmaniyye’de olduğu gibi Lübnan ahalisi de
anasır ve mezahib-i muhtelifeden mürekkeb bulunuyorlar.
Mesela İslam Rum Mütesavile Düruz Katolik ve Maruniler
Lübnan ahali-i mahalliyyesini teşkil ediyor.
Maruniler sair anasıra nisbeten adedleri çoktur. Küçük
ve az adede malik olan tavaif-i saire daima Devlet-i Aliyye
nüfuzuyla onun merciiyyetini nüfuz-ı ecnebiye tercih ediyorlar.
Bunun sebebi ise büyük bir kitle teşkil eden taife
ve cemaatlerin tegallübünden ancak bu sayede –icabında–
tahlis-ı giribana muvaffak olabileceklerini tahmin ettiklerinden
naşidir.
Lübnanilerin en mühim metaliblerinden biri de dahili
temyiz mahkemesinin teşkili ve deavi-i mümeyyezenin İstanbul’a
gitmemesi keyfiyetidir ki bu matlabın da gayr-i kabil-i
tervic olduğunu anladım. Zira böyle bir hakka malik
olmak ve bunu talebde ısrar u ilhah etmek asla doğru olamaz.
Bu matlabın tervicini en ziyade arzu edenler de ahali-i
mahalliyye olmayıp memalik-i ecnebiyyede yaşayan Cebel
ahalisidir. Haricde yaşayanların ise böyle bir talebe hak ve
salahiyetleri yoktur. Devlet-i Aliyye zannederim ki hiçbir
vakit Lübnanilerin bu arzularına iştirak etmez. İştirak etmemekte
de ma’zurdur. Çünkü böyle bir hukūka Lübnaniler
malik olurlarsa Devlet-i Osmaniyye ile her türlü rabıtaları
çözülecektir. Binaenaleyh bu babda ilhah etmemelerini
muhatabıma nasihat ettim.
§
Cebel-i Lübnan’da Fransa
nüfuzu yok değildir. Fakat zu’m ve tasavvur olunduğu kadar
şayan-ı ehemmiyyet değildir. Cebel ahalisiyle ecnebiler ve
Fransa Devleti beyninde hakīkat-i halde doğrudan doğruya
bir rabıta olmayıp ancak rabıta-i mezkure sırf dini bir şekilde
olup o da Maruniler’in Fransa ile dinen –la-siyaseten–
merbut bulunmalarından ibarettir.
Bu rabıtaya en ziyade hizmet eden Maruni patrikiyle
Fransa konsoloslarıdır ki her ikisi de zan ve tahmin edildiği
kadar bütün ahali üzerinde matlub derecede nüfuza malik
bulunmuyorlar.
Bu nüfuza gelince tabiatıyla ve mürur-ı zamanla hasıl olmuş
bir şeydir.
Zira Fransa hükumeti bu nüfuzunu te’min için öteden
beri büyük fedakarlıklar ihtiyarıyla Lübnanlılara ve bilhassa
Marunilere mektepler hastahaneler ve müessesat-ı hayriyye
üzere patrikleri vasıtasıyla mebaliğ-ı külliyye tevzi’ etmek
suretiyle muvaffak olmuştur. İşte Fransa nüfuzu bu vechile
ceste ceste Lübnan’a girip kökleşmiştir.
Bununla beraber Lübnan ahalisi yine Devlet-i Aliyye-i
Osmaniyye’ye merbut bulunuyorlar. Çünkü Lübnanlılar iyi
biliyorlar ki bugün içinde yüzmekte oldukları refah ve saadet
tamamıyla Devlet-i Aliyye tarafından kendilerine vaktiyle
bahş ü ihsan olunmuş bir ni’mettir. Bu ni’mete ise yeryüzünde
yaşayan hiçbir kavim malik değildir.
Askerlikten vergiden her türlü tekalif-i resmiyye ve
emiriyyeyi Devlet-i Osmaniyye’ye takdim etmekten ma’fuv
ve azade bulunan Lübnan ahalisi ale’d-devam devletin
bu lutfuna karşı hissiyat-ı minnetdarane ve sadıkane
yaşamamaya mecburdurlar. Hususiyle Avrupa Amerika’ya
muhaceret eden Lübnanlılar düvel-i mezkurenin ne kadar
çok vergi aldıklarını gördükten sonra içinde bulundukları
ni’metin kadr ü kıymetini takdir etmelidirler. Böyle düşünmek
ve hissiyat-ı muhlisanelerinde devam etmek Lübnanilerin
kendi menfaati muktezasındandır.
§
Cebel-i Lübnan
mutasarrıfına Devlet-i Aliyye tarafından bahş olunan salahiyet
bütün memalik-i Osmaniyye’de bulunan valilerden kat
kat ziyadedir. Hatta sadrazamın da fevkınde bir salahiyete
malik olduğu atide beyan olunan mevaddan kolayca anlaşılır:
Cebel-i Lübnan mutasarrıfı beş sene müddetle ta’yin o­
lunur bir Osmanlı idare me’murudur. Mutasarrıf Mülkiye ve
Askeriye Adliye ve İdare me’murlarını azl ü nasba me’zun
ve salahiyetdar olmakla beraber aynı zamanda la-yüs’el
dir.
Hin-i hacette mutasarrıfı kendisini her türlü mes’uliyetten
kurtarabilmek için gah ecnebi nüfuz ve imtiyazatına
bazan da devlet-i metbuasına istinad ile tahlis-i giribana
muktedirdir.
Lübnan mutasarrıfı kadar me’murin-i Osmaniyye içinde
hiçbir kimse mes’ud ve bahtiyar değildir. Şöyle ki mutasarrıfın
aylığı ayda iki yüz elli Osmanlı lirası olup her sene
mülhakatı devr ü teftiş için dahi ayrıca üç yüz lira kadar bir
tahsisatı vardır.
Bu devr ü teftiş ise uzun ve masraf ihtiyarına muhtac
bir şey olmayıp yalnız bulunduğu mahalden yarım saatlik
mesafe uzaklığında bulunan bir kaymakamlığa kadar teşrif
etmek ve orada kemal-i istikbal ve ihtiramla nevale-çin-i izz
ü ihtişam olmaktan ibarettir.
Mutasarrıfın iki ikametgahı vardır ki biri yazlık diğeri de
kışlıktır. Mutasarrıfın yazlık konağını teşkil eden mevki’ öyle
bir yerdir ki memalik-i şarkıyyenin en birinci kusur-ı aliyye
ve müzeyyenesinden bulunduğu gibi aynı zamanda Avrupa
hükümdaranının da mahsud ve mağbutu bulunacak kadar
mefruş ve müzeyyendir. Kışlık ikametgah ise Beyrut’un en
a’la bir yerindedir. Icarı da Lübnan Hükumet Sandığı’ndan
tesviye ve te’diye edilir.
Bu iki saray-ı muhteşeme lazım gelen alat ü edevatın
cümlesi Lübnan hükumeti tarafından mübayaa olunup yerli
yerine yerleştirilmiş ve mutasarrıf hazretlerinin rahat ve istirahatleri
gereği gibi te’min olunmuştur.
Mutasarrıf istediği yere hususi trenler ve müzeyyen araba
ve otomobillerle gider gelir. Bir de kendisini eğlendirmek
emrinde ve icabında levazim-i seferiyye gibi maiyyetinde
bulundurmaktadır. Bu bando yirmi dört saatte ve yemek
zamanlarında üç defa mutasarrıfı dinlendirmek için isti’mal
olunmaktadır.
Cebel-i Lübnan’da istihdam olunan jandarmalardan yüz
nefer daima mutasarrıfın konağı etrafında maiyyet-i askeri
vaz’iyyetiyle her emre amadedirler.
Mutasarrıf rüşvet irtikab etmeyecek olsa bile yılbaşı
münasebetiyle karısına –Yusuf Franko Paşa’ya olduğu gibi–
etek dolusu kıymetinde hedaya ve behaya Cebel eşraf ve
erkanı tarafından verilir ki bunu ahz etmekte mutasarrıf
vicdanen mes’ul ve müttehem olmasa ahlakan her halde
müttehemdir.
Hülasa Cebel Mutasarrıflığı’na ta’yin olunan zat Avrupa’daki
küçük devletlerin bir kralı kadar ve ondan ziyade
saadet ve refah içinde yaşar. Halbuki bunca saadet ve azameti
tedarik etmek para ile gayr-i kabildir.
Lübnan mutasarrıfları bu saadet ve rahatı kaçırmamak
ve daha bir müddet buna nail olmak için Lübnanileri devlete
pek fena ve hilaf-ı vakı’ tanıttırmaya ve aynı zamanda
yere– iş açıp hem ecnebilerin müdahalatına hem de yerlilerin
gücenmelerine hizmet edebilir.
Cebel-i Lübnan mutasarrıf-ı sabıkının harekat ve sekenatını
tedkīk edemedim. Çünkü mufarakat etmek üzere
ceridemiz kari’lerine ma’lumat vermeyi çok arzu ediyordum.
Çünkü bu zat-ı muhteremin lehinde ve aleyhinde cereyan
vardır. Hakīkati öğrenmek bitaraf bir kimseden müşarun-ileyhin
Müşarun-ileyh hazretleri Temmuz’un on yedisine müsadif
olan Salı gününde Avrupa tarikıyla Dersaadet’e gitmek
üzere maiyyetinde madamaları bulunduğu halde Beyrut’tan
mufarakat etti. Kendisini Beyrut valisi ahibba ve eviddası
teşyi’ etmişlerdir. Bir bando muzika vasıtasıyla da ihtiramat-ı
resmiyye hakkında ifa kılınmıştır.
S . M. Tevfik

----
BULGARISTAN MEKTEPLERI
----

Geçen mektubumda Bulgaristan mekatib-i İslamiyyesine
aid olup bu seneki kongrede kabul edilen ta’limat ve
bazı mütalaatı Sebilürreşad kari’lerinin nazar-ı dikkatlerine
arz etmiştim. Bilahare bu bahsi daha ziyade ta’mik ederek
komşumuz bulunan genç Bulgaristan’ın umum mekatibi
ve bunlarda bulunan şakirdan ve hususat-ı saire hakkında
Sebilürreşad kari’lerine daha etraflı ma’lumat vermek için
Bulgaristan Maarif Nezareti’ne İstatistik Dairesi’ne müracaat
ettim. Hin-i müracaatımda gerek nazır ve gerek sairleri
tarafından görmüş olduğum muamele-i insaniyyetkaraneye
karşı bilhassa müteşekkirim.
mekatib-i umumiyyesi ber-vech-i ati taksim olunur:
di -Ali -Sanayi’.
* * *
Bu mekteplerde altı yaşına kadar olan ufak çocukları
okuturlar. Bunların adedi ’tür. Üçü resmi onu hususidir.
Bunlarda bulunan şakirdanın mecmuu: ’tir. Bunlardan;
’ü zükur ’i inastır. Bu mecmuun ’u mekatib-i
resmiyyede ’sı hususidedir. Bunlarda muallime ile bir
muallim vardır. Bu mekteplere . ’i muallim ve muallimeler
maaşatı . ’i de masarıfat-ı saire olmak üzere cem’an
yekun . frank sarf olunuyor.
* * *
Bulgaristan mekatib-i resmiyye-i ibtidaiyyesi: . olup
. zükur . ’sı inas olmak üzere cem’an yekun
. şakirdanı muhtevidir. Bu mekteplerde: . muallim
. muallime bulunmaktadır.
Masarıfata gelince: . . ’i muallim ve muallime
maaşatı . . ’sı da masarıfat-ı saire olmak üzere cem’an
. . frank sarf olunmaktadır.
Müslüman mektepleri: . ’dır. Bu mekteplerde bulunan
şakirdanın mecmuu: . ’u zükur . ’u inas olmak
üzere cem’an: . ’dir.
. muallim muallime vardır ki yekunu . eder.
Masarıf: Muallim ve muallime için . masarıfat-ı
saire . ki yekun . .
franktan bine kadardır. Bu muallimler içerisinden yüz otuzu
meslek sahibi yani yalnız muallimdir. Diğerleri muallim olduğu
gibi başka şeyler de yapıyor. Mesela müezzin veyahud
§ Burada mevzu’-ı bahs olan “müslüman mektepleri”
ünvanında Tatar Pomak müslüman Kıbtiler ve saire de dahildir.
Biz bunların hepsine birden müslüman mektebi diyoruz.
Fakat Bulgarlar böyle ta’dad etmiyorlar. Onlar kendi
nokta-i nazarlarına kendi siyasetlerine yarayacak bir surette
taksim ederek bunların hepsini ayrı ayrı bir millet gibi göstermeye
çalışıyor. Ve hepsinden az çalışkan olmak üzere
Türkleri gösteriyorlar.
* * *
Bulgar mektepleri: aded şakirdanın mecmuu .
. zükur . inas. . muallim muallime.
Mecmu’-ı masarıfat frank: . . . . muallim ve
muallime için . . masarıfat-ı saire.
Müslüman mektepleri: aded. Şakirdanın mecmuu
. ve . zükur inas. muallim muallime.
Mecmu’-ı masarıfat: . . muallim ve muallime
Müslüman rüşdiye muallimlerine verilen maaşat-ı seneviyye
yedi yüz yirmi bir franktan bin iki yüz franka kadar ise
de bu sene ziyadeleşmek üzeredir.
* * *
Çünkü müslümanlarda henüz i’dadi yoktur. İ’dadi muhtelif
derecelerdedir. Fakat biz yalnız yedi senelik olan i’dadiden
bahsedeceğiz.
. inas . . Zükur: Birinci sene . ikinci sene
. üçüncü sene . dördüncü sene . .
Dördüncü seneden i’tibaren şu’be ikiye ayrılıyor: Birisi
fünun kısmı diğeri edebiyat. Dördüncü sene fünun kısmında:
. edebiyatta: ; beşinci sene fünunda: .
edebiyatta ; altıncı sene fünunda: edebiyatta: ;
yedinci sene fünunda: edebiyatta: ’dir.
cü sene ; dördüncü sene ; beşinci sene ; altıncı
sene ; yedinci sene
Rüşdiye ve i’dadi muallim ve muallimelerinin maaşat-ı
seneviyyeleri bin franktan üç bin franka kadardır.
* * *
Mekatib-i Aliyye; tarih ve filoloji fakültesi; fizik ve matematik
fakültesi hukūk fakültesi gibi fakültelere ayrılarak
bunların her birisi de şuabata inkısam eder:
Tarih ve filoloji fakültesi ber-vech-i ati üç şu’beye ayrılıyor:
şu’besi - Islav Filolojisi ve Edebiyat şu’besi.
Birinci şu’bede talebe-i asliyye ve samiin olmak üzere
talebe vardır. Bunlardan ’u zükur ’u inastır. Otuz zükurdan
’i talebe-i asliyye ’u samiindir. İnasın ’u asliyye
’u samiattır. Bu fakültede talebe ve talibat vardır.
lardan zükur inastır. ’nin ’ü talebe-i asliyye ’ü
samiindir. inastan ’i talibat-ı asliyye ’i samiadır.
Üçüncü şu’bede şakird olup bunların ’sı zükur
’ü inastır. Zükurun ’ü talebe-i asliyye ’ü samiindir.
şeklinde yazılmıştır.
yekunu ’dir.
§ Fizik ve Matematik fakültesi hükmünce bu da ber-vech-i
ati şuabata inkısam eder: Riyaziyyat ve Hikmet-i tabiiyye
şu’besi Kimya şu’besi Tarih-i tabii şu’besi.
Birinci şu’bede beş samiin olmak üzere ’si zükur dördü
samiat olmak üzere inas vardır ki yekunu ’dir.
Üçüncü şu’bede: Üçü samiin olarak zükur iki samia
olmak üzere inas vardır ki yekunu ’tür. Şu halde bu
fakültenin mecmuu ’dir.
§ Hukūk Fakültesi: Bu fakültede talebe-i asliyye
samiin olmak üzere zükur; dördü asliyye dördü samia
olarak inas vardır.
Darülfünunda bulunan talebenin mecmuu . ’dur.
* * *
Bu da iki kısımdır: Birisi rüşdi derecesinde ve fakat ameli
olan mektepler diğeri de i’dadi derecesindeki mekteplerdir.
dır. Bunlardan ’ü ticaret ikisi demirci ikisi ziraat biri doğramacı
biri şekerlemeci birisi de yemiş bahçesi ve bağcı
mektepleridir.
San’ata müteallik olup da rüşdi derecesinde olan
mektep vardır. Bunlardan seksen dokuzu başlıca mektep on
üçü de mahalli mekatib-i rüşdiyyelerine merbuttur. Bunlar
da şu vechile inkısam ediyor:
Ticaret mektebi elektrik mektebi doğramacı sepetçi şekerlemeci
şapkacı çiçekçi umumi ziraat bağcı ve yemişçi
San’ata müteallik olan mekteplerde de diğerleri gibi hem
zükur hem inas mevcuddur.
* * *
Körler mektebinde zükur inas vardır ki cem’an
’dır.
Dilsizler mektebinde zükur inas olmak üzere
talebe vardır. Bunların yekunu ’tir.
Körler mektebinde altı muallim bir muallime; Dilsizler
mektebinde de sekiz muallim bir muallime vardır. Bunlara
verilen maaşat franktan . franka kadardır.
MÜSLÜMAN KARDEŞLERIMIZE
Mütalaa etmekte olduğumuz Sabah gazetesinin i’lanat
sahifesinde “Knor’un et suyu daneleri” i’lanı gözümüze ilişti.
Deniyor ki:
“Et fiyatının yüksek olduğu zamanlarda hiçbir ev kadını
“Knor” et suyu danelerinden çorba ve salça ihzar etmeyi
unutmamalıdır...”
Halbuki bu etsuyu değil belki domuz yağıdır. Birkaç
defa oldu bu i’lanı görüyoruz. Müslüman kardeşlerimizin
Ramazan-ı Mübarek’te bu gibi domuz yağından i’mal edilmiş
olan mezkur daneler ile iftar etmelerine bir türlü sabredemeyerek
hakīkat-i hali yazmak mecburiyetini hissettik.
Müteaddid defalar bu etsuyu danelerini i’lan eden Mösyö
Knor’un fabrikasında bulunduk. Bu danelerin derununda
asla etsuyu olmayıp sırf domuz yağından ibaret olduğunu
bizzat gördük. Sebilürreşad ceride-i İslamiyyesi’nin bu hakīkati
müslüman kardeşlerimize i’lan etmesini rica ederiz.
Müslim olan kimseler için özr-i şer’i
bulunmadıkça şehr-i Ramazan’da nakz-ı sıyama tasaddi muharremat-ı
diniyyeden olup bunun mes’uliyet-i ma’neviyyesi
pek azim olduğu gibi bu babdaki mübalatsızlığın alenen
nin Kanun-ı Ceza’nın ’uncu maddesine tevfikan icra-yı
mücazatı hakkında mukaddema Meclis-i Vükela kararıyla
şeref-sadır olan irade-i seniyye-i cenab-ı padişahi hükm-i
münifinin tatbik ve icrası emr-i mütehattim olduğu ve taife-i
nisadan tesettüre adem-i riayetle adab ve şeair-i İslamiyyeyi
muhafazada kusur edenler görülür ise men’i hakkında zabıtaca
tedabir-i hakimane ittihazıyla hissiyat-ı İslamiyyenin
rencide edilmesine meydan verilmemesi vacibattan bulunduğu
makam-ı Meşihat-ı Ulya’dan bildirilmiştir.
Atideki ma’lumat darü’l-cihaddaki İslam kumandanlarının
tebliğ edilmiştir:
Trablusgarb:
Ayın ikinci günü sabahı üç kıt’a-i askeriyyeye
müfrez düşman ordusu Zuvare’den huruc ve Münşiye
üzerine yürüyerek ordugahımıza pek yakın bir mesafeye
tekarrüb etti ve derhal şedid bir muharebe başladı. Fakat
mücahidinimizin mukavemeti karşısında düşmanın mesaisi
boşa çıkmıştır. İtalyanlar alaturka saat sekiz buçuğa kadar
mevakıımiz önünde kalmışlarsa da bilahare ric’at ve askerlerimiz
tarafından Zuvare bahçelerine kadar ta’kīb olundular.
Şimdi bu telgrafı gönderdiğim zamana kadar tarafımızdan
şehid ve mecruh vardır. Vahada görülen düşman
maktulinin adedi yüzü tecavüz etmektedir.
Şehrin mu’teberanından olan Zuvare Belediye Reisi
Tem­
muz’un otuzuncu günü yanında maiyyeti erkanından
dinin kaffesi bu hareket-i denaetkaraneyi tel’in ve kendilerinin
daima sadık kalacaklarını te’min etmektedirler.
Derne İtalyan ordugahının on beş günden
beri fasıla ile bombardıman edildiği ve düşmanın mukabil
ateşinden hiç zarar görülmediği ve yirmi altı Temmuz’da yapılan
bombardımanda şarapnellerin tamamen düşman barakaları
üzerinde patladığı ve düşmanın denizden ve istihkamattan
yirmi dört top ile iki buçuk saat mütelaşi ve gayr-i
muntazam endaht etmiş ise de topçularımıza zarar vermediği
ve ancak iki topçu neferinin mecruh olduğu ve endahtın
olduğunu gösterdiği ve kumandanlarla askerin mahfuz mahallere
çekildikleri Bingazi ve Havalisi Kumandanlığı’ndan
mevrud Ağustos tarihli telgrafnamede bildirilmektedir.
Alessabah düşmanın üç tayyaresi Tobruk
üzerine Basil ve Gavre istihkamlarından asakir-i Osmaniyye
ve mücahidin karargahı bombardıman edilmiş ise de hiçbir
zararı mucib olmamıştır. Tayyarelerden atılan yirmi kadar
bombadan yedisi patlamayarak toplanmıştır. Hastahaneye
attığı bombalardan biri hastahanenin metre kurbünde ve
lamış ise de bir guna zarar iras etmemiştir.
Paris: İtalya ile müzakerat-ı
sulhiyye şayiatı üzerine mahalli Arab rüesasının icabında
Trablus’un istiklalini i’lan ve kendi kendilerine harbe devam
edecekleri Trablus’tan Ajans Havas ’a yazılıyor. Türk zabitleri
Arablarla kalmayı vaad eylemişlerdir.
Trablusgarb ve havalisinde bulunan
mücahidlerin kaffesi Avrupa’nın müdahalesi ne dereceye
varırsa varsın İtalyanların harekatı ne kadar iştidad eylerse
eylesin toprağı kendi kanlarıyla boyanan memleketlerinden
kat’iyyen feragat etmemekte yekdil ve yekzeban olarak
müttefiktirler. Buradaki Osmanlı ümera ve zabitanının daima
terakkıyat-ı ziraiyye ve iktisadiyeye sarf-ı gayret ve ihtimam
etmeleri kumandan-ı umumi ile refakatindeki bütün
zabitanın dahi mücahidinin bu fikrine tamamen müşterik
olduğuna en kat’i bir delil olup bu havalide uzun müddet
yanların sevahili taht-ı işgale almalarına asla nazar-ı ehemmiyyet
atfetmemekte ve bu halin uzun zaman sürmeyeceğine
kani’ bulunmaktadırlar. Bir de şurası ma’lum olsun ki
Trablusluların kabul ve rızalarına iktiran etmeyecek olan her
bir teşebbüsün zerreten-ma faidesi olamayacaktır.
Maraş’ta Kayabaşı Medresesi’nde Kırmacı-zade
Hacı Mehmed Said Efendi’nin delalet-i hamiyyetperveranesiyle
Maraş ashab-ı hamiyyeti tarafından Trablus mücahidin-i
gönderilmek üzere Harbiye Nezareti’ne teslim edilmiştir.
Garbi Hindistan’da
kain Koraçi şehrinden İstanbul matbuatına atideki
telgrafname vürud eylemiştir: “Buradaki İslamlar tarafından
akdolunan bir mitingde memalik-i Osmaniyye’de hüküm-ferma
olan fırka münazeatı muvafık-ı maslahat görülmeyip
tenkīd edilmiş ve umum Osmanlı din kardeşlerinden
halihazırda ihtilafat-ı dahiliyyenin bertaraf edilmesini ve
rıza-yı ali-i hazret-i Hilafet-penahi dairesinde ittihad ve ittifak
etmelerini rica ve istirhama karar verilmiş ve ihtilafatın
beyhude devamı Hindistan’daki ehl-i İslam’ın Türkiye hakkında
perverde eylediği teveccühat-ı azime ile kabil-i te’lif
görülmemiştir.”
Hilal-i Osmani refikımizde okunduğuna
göre Hindistan’ın Keşmir vilayetindeki otuz beş bin
Hindlinin din-i mübin-i İslam’ı kabul ettikleri mevsukan haber
alınmıştır.
ASAR-I MÜNTEŞİRE
FENNIN EN SON KEŞFIYATINDAN
Memleketimizde fenni ve ilmi eserlerin neşr u ta’mimine
ne kadar ihtiyac olduğu şübhesizdir. Milleti kurtaracak
fezail-i ahlakıyye ile terakkıyat-ı fenniyyedir. Fennin her gün
daha sür’atli hatvelerle ilerlediği halde maatteessüf muhitimizin
ciddi eserlere karşı o derece rağbet göstermemesi
neticesi olarak terakkıyat-ı fenniyyeden büsbütün bigane
bulunuyoruz beyhude laklakıyata sarf edilecek kıymetdar
zamanları ilmi ve fenni bir eser mütalaasına hasr ederek
tenvir-i fikre çalışırsak vezaif-i beşeriyyemizi daha güzel ifa
etmiş oluruz. Bu gibi asar mütalaası yalnız erbab-ı fenne
mahsus kalmamalıdır. Herkesin de terakkıyat-ı asriyyeden
haberdar olması icab eder. Bunun için umumun anlayacağı
tarzda yazılmış eserlere ihtiyac vardır. İşte ceridemiz hey’et-i
tahririyyesinden M. Şemseddin Beyefendi’nin bu defa Fennin
En Son Keşfiyyatından ünvanıyla neşrettiği kıymetdar
kitap bu ihtiyaca karşı kaleme alınmıştır.
Bu kitap mümkün mertebe açık yazılmış mebahis-i lazimenin
kolayca anlaşılması için otuz dört kadar da şekil ilave
edilmiştir. Mektep ve medaris-i ilmiyye müdavimini eserin
mütalaasından pek çok istifade edebilecekleri gibi fennin
muhteraat-ı hayret-engizinden haberdar olmak isteyen herkes
de kitapta merakını teskin fikrini tenvir ve muamma
gibi görülen şeyleri hallettirecek esaslı ve kat’i ma’lumat bulabiliyor.
Kitabın mündericatı İ’lanat kısmımızda tamamıyla münderictir.
Sebilürreşad ’ın ’inci Cildinin Hitamı
Müdir-i Mes’ul: Eşref Edib
A. Süleyman:
A[ayın]. Kaşgar:
A[ayın]. Selim Bursa:
Abdullah Quilliam [William Henry]:


Abdülaziz Nevaiti:
Abdüllatif Nevzad:

Abdürreşid İbrahim Efendi:
Ahmed Agayef:

Ahmed eş-Şerif es-Senusi el-Muktebis en-Nur elKuddusi:

Ahmed Hamdi Aksekili Sebilürreşad Bulgaristan
Muhabir-i Mahsusu:

Ahmed Hilmi Savur Kazası Müftüsü:
Ahmed Münir bin Abdürreşid İbrahim Japonya’da
Osmanlı Talebesinden Tokyo:

Ahmed Naim Baban-zade Meclis-i Maarif
A’zasından:
Ahmed Sakī Girit Resmo ahali-i müslimesi vekil-i
umumisi Da’va Vekili Giridi:

el-Alem :
Ali Hilmi İtalya’da mukim Çekmeceli Komiser
Muavini:
Ali Rıza Seyfi Göztepe:


Ali Salahaddin:
Ali Şeyhü’l-Arab:
Boşnak İbrahim Alagiç İzmir:
Bursalı Mehmed Tahir bin Rif’at:

Cemal Cem’iyet-i Tedrisiyye-i İslamiyye Teşebbüs
Komisyonu ve Darüşşafaka Evkaf Encümeni
a’zasından:
Ç - Ş - Z[ze]:

Emir Abdurrahman Han:


Ferid Hariciye Tercüme Şu’besi Mümeyyizi:

G[gayın]. N Üsküb:
H[ha]. Mehmed Şevket Selanik İttihad ve Terakkī
Mektebi Ulum-ı Diniyye Muallimi:

Halil Fahreddin Şair Ziya Paşa Hafidi:
Halim Sabit Kazanlı:

Hasan Ruhi Samsun İ’dadi muallimlerinden:
Hilal :
el-Hilalü’l-Osmani :
Hüseyin Rıza Debre-i Bala:
Hüseyin Yüzbaşı Alay Tabur Bölük Sofulu:




Kolcalı Abdülaziz Enderun-ı Hümayun Muallimi:

Kolinoviç Hidayet İstanbul Darülfünun-i Osmani
Diniyye Şu’besi’nden:
el-Liva Mısır:
M. Şemseddin Midilli İ’dadisi Müdürü:



Mehmed Akif Darülfünun Muallimlerinden:





Mehmed Ali Redif Mülazım-ı evveli Babaeski:
Mehmed Fahreddin Alay Müftüsü:


Mehmed Fevzi Ahmed İbrahim Almanya’da
Hayilbron fabrikalarında tahsilde bulunan
müslümanlardan:
Mehmed Hayreddin Stuttgart:

Muhammed Hilmi Mustafa Şevki Selim Sami
Mustafa Hafız İbrahim

Muhammed Muhammed Ali:
Muhammed Reşid Rıza Efendi:
Mustafa Baban-zade:
Mustafa Muhsin Üsküp Sultanisi muallimi:
Müntesibin-i Fen’den Bir Müslüman:
Nazmi Efendi:
Ömer Faruki Tenkīd-i Muhıkk muharriri Rusçuklu:

Rumeli :
S[sin]. M. T[te]: bk. Seyyid Mehmed Tevfik
Sebilürreşad:




Seyyid Mehmed Tevfik Basralı Sebilürreşad ’ın
Hindistan Muhabiri:


Siracü’l-Ahbar-ı Afganiyye:
Sireti Balıkesri :
Şeyh Şibli en-Nu’mani:

T[tı]. M.:
Tahirü’l-Mevlevi:


Üsküdarlı Ali Enver San Francisco:
Yunus-zade Ahmed Vehbi Bolvadin:
|/\|