ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ Արբատի ամենամեծ շենքը Նիկոլսկի և Դենեժնի նրբանցքների արանքում էր, հիմա դրանք կոչվում են Պլոտնիկով նրբանցք և Վեսնինի փողոց։ Ութհարկանի երեք շենք սեղմ շարքով հաջորդում էին միմյանց, առաջինի ճակատը ջնարակած սալիկներով էր երեսպատված։ Ցուցանակներ էին կախված` «Ցանցկեն կար», «Կակազության բուժում», «Վեներական և միզասեռական հիվանդություններ» Ցածրակամար, անկյունները երկաթյա բարակ շերտերով պատված բաց մուտքերը միացնում էին մթին, խորն ընկած երկու բակերը։ Սաշա Պանկրատովը ելավ տնից ու թեքվեց ձախ`դեպի Սմոլենսկայա հրապարակ։ Արբատսկի Արս» կինոթատրոնի մոտ արդեն զույգ-զույգ զբոսնում էին արբատցի և դորոգոմիլովցի, նաև Պլյուշչիխայում ապրող աղջիկներ, վերարկուների օձիքներն անփութորեն բարձրացրած, շրթունքները ներկած, արտևանունքները կորացրած, աչքերը`սպասողական, գույնզգույն գլխաշորերը վզներին փաթաթած`արբատյան աշնանային շքեղությունն էր դա։ Սեանսը վերջացել էր, հանդիսականներին դուրս էին թողնում բակի կողմից, բազմությունը փողոց էր հորդում նեղ դարպասից, այդտեղ էլ խռնված էին մի խումբ պատանյակներ`այս տեղերի մշտական տերուտնօրենները։ Արբատն ավարտում էր իր օրը։ Երթևեկելի մասն ասֆալտած, բայց դեռ տրամվայի գծերի արանքում քարաշար սալարկի վրայով, հին կառքերը շրջանցելով, անցնում էին սովետական առաջին «ԳԱԶ» և «ԱՄՕ» ավտոմեքենաները։ Տրամվայները պարկից դուրս էին գալիս մեկ, երբեմն էլ երկու կցավագոններով. խոշոր քաղաքի փոխադրական պետքերը հոգալու ապարդյուն մի փորձ։ Իսկ գետնի տակ մետրոյի առաջին հերթն էին կառուցում, և Սմոլենսկայա հրապարակում հորատանցքի վրա փայտաշեն աշտարակ էր կանգնած։ Կատյան Սաշային էր սպասում Դևիչյե պոլեում, «Կաուչուկ» գործարանի ակումբի մոտ, խոշոր այտոսկրերով, մոխրագույն աչքերով, տափաստանաբնակ աղջիկ էր, գյուղական հաստ բրդի թելից գործած սվիտերով։ Գինու հոտ էր փչում բերանից։ Աղջկերքի հետ կարմիր գինի խմեցինք։ Քեզ համար տոն-բան չկա՞։ Ի՞նչ տոն։ Ինչ տոն Աստվածածին։ Ա՜ Ա» ու`ասել էի Ո՞ւր ենք գնալու։ Ուր Ընկերուհուս մոտ։ Ի՞նչ առնեմ։ Ուտելիք կա։ Օղի առ։ Բոլշոյ Սավվինսկի նրբանցքով, բանվորական հին կացարանների մոտով, որտեղից հարբած գոռոցներ, աններդաշնակ երգի, հարմոնի և պատեֆոնի ձայներ էին գալիս, ապա ֆաբրիկայի փայտյա ցանկապատերի նեղլիկ արանքներով նրանք իջան գետի ափ։ Ձախ կողմում Սվերդլովի և Լիվերսի ֆաբրիկաների լայն լուսամուտներն էին, աջ կողմում`Մոսկվա գետը, դիմացը`Նովոդևիչյե մենաստանի պարիսպը, օղակաձև երկաթուղու կամուրջի մետաղյա հեծաններր, ավելի հեռվում`ճահիճներ ու մարգագետիններ, Կոչկին և Լուժնիկին… Ո՞ւր ես տանում ինձ, հարցրեց Սաշան։ Ուր, ուր… Արի, ճամփա գնացողը կարճ ու երկար չի նայի։ Սաշան ձեռքը գցեց Կատյայի ուսով, աղջիկը փորձեց տղայի ձեռքն իջեցնել։ Կդիմանաս։ Սաշան ավելի պինդ սեղմեց Կատյայի ուսը։ Կռիվ մի արա։ Քառահարկ, անսվաղ շենքը մեկուսի էր կանգնած։ Նրանք անցան թույլ լուսավորված, երկու կողմերում անվերջանալի դռներով, երկար միջանցքով։ Վերջին դռան մոտ Կատյան ասաց. Մարուսյայի մոտ իր ընկերը պիտի լինի Բան չհարցնես։ Բազմոցի վրա, երեսը պատին արած մի տղամարդ էր քնած, պատուհանի մոտ տասը-տասնմեկ տարեկան տղա և աղջիկ էին նստած, շրջվեցին դեպի դուռը, բարևեցին Կատյային։ Սենյակի անկյունում, լվացարանի մոտ, խոհանոցային սեղանի կողքին կանգնած կինն աման էր լվանում։ Կատյայից բավական մեծ էր, բարի և սիրունիկ դեմք ուներ`Մարուսյան էր։ Շատ սպասեցինք, կարծեցինք էլ չեք գա, ասաց նա, ձեռքերը սրբելով, գոգնոցն արձակելով, կարծեցինք, քեֆ եք անում մի տեղ։ Վասիլի Պետրովիչ, վեր կացեք, հյուրեր են եկել։ Պառկածը վեր կացավ`նիհար, խոժոռադեմ մարդ էր, ցանցառ մազերը սղալեց, դեմքն ափով շփեց քունը վանելու համար։ Վերնաշապկի օձիքը ճմրթված էր, փողկապի հանգույցն իջեցրած։ Թխածս չորացավ, Մարուսյան սրբիչը վերցրեց տարեկանի ալյուրից թխված բլիթների վրայից։ Էս սոյայով է, էս`կարտոֆիլով, էս մեկն էլ`կաղամբով։ Տոմա, պնակները բեր։ Աղջնակը սեղանին ափսեներ դրեց։ Կատյան հանեց ժակետը, դանակ ու պատառաքաղ վերցրեց պահարանից, սեղանն իսկույն գցեց, գիտեր, ինչը որտեղ է, երևում էր, որ առաջին անգամ չէ այստեղ։ Սենյակը հավաքիր, հրամայեց Մարուսյային։ Ճաշից հետո քնեցինք-մնացինք, արդարանում էր Մարուսյան, աթոռների վրայից հավաքելով հագուստը։ Երեխեքն էլ թուղթ-մուղթ են կտրատել։ Վիտյա, թղթերը հավաքիր։ Տղան, հատակի վրա չոքեչոք, թղթի կտորներն էր հավաքում։ Վասիլի Պետրովիչը լվացվեց, փողկապը ձգեց։ Մարուսյան մեկական կտոր կտրեց բոլոր թխվածքներից ու դրեց պատուհանին։ Կերեք։ Վասիլի Պետրովիչը օղի լցրեց բաժակների մեջ։ Տոններդ շնորհավոր։ Սեղանի տակ հանդիպենք, Սաշայից բացի, բոլորին նայեց Կատյան։ Առաջին անգամ էր տղային բերել իր ծանոթների մոտ, այստեղ օղի էր խմում, իսկ Սաշայի հետ միայն կարմիր գինի էր խմում։ Էս սև աչքերով տղին որտեղի՞ց ես գտել, զվարթ ասաց Մարուսյան, գլխով անելով Սաշայի կողմը։ Սև աչքերով ու խուճուճ մազերով, քթի տակ ծիծաղեց Կատյան։ Ջահել ժամանակ մազերը խուճուճ են լինում, տարիքն առնելուց`թափվում, հայտարարեց Վասիլի Պետրովիչը և շիշը նորից ձեռքն առավ։ Հիմա նա խոժոռադեմ չէր թվում Սաշային, խոսելաձևի մեջ ծանոթությունն ամրապնդելու ցանկություն կար։ Եվ Մարուսյան նրանց էր նայում սիրալիր, հասկացողի հայացքով։ Սաշային դուր էր գալիս Մարուսյայի հովանավորությունը, դուր էր գալիս ծայրամասային այդ տունը, պատից այն կողմ հնչող երգն ու հարմոնի նվագը։ Ի՞նչի բան չեք ուտում, հարցրեց Մարուսյան։ Շնորհակալ եմ, ուտում եմ, համեղ է։ Թխելու բան լիներ, ավելի լավերը կթխեի`թթխմորի եղածն ինչ է, չկա։ Ապրի Վասիլի Պետրովիչը, բերեց։ Վասիլի Պետրովիչն ինչ-որ լուրջ բան ասաց թթխմորի մասին։ Երեխաներն էլի ուզեցին։ Մարուսյան նորից մեկական կտոր տվեց նրանց։ Մենակ հո ձեզ համար չե՞մ թխել։ Ձեր քեֆն արեցիք-պրծաք, լվացվեք։ Վերցրեց նրանց անկողիններն ու սենյակից տարավ դուրս`հարևանուհու մոտ։ Երեխաները գնացին քնելու։ Վասիլի Պետրովիչն էլ պատրաստվեց գնալ։ Մարուսյան ուղեկցելու ելավ, Կատյային ասելով. Մաքուր սավան պահարանից կվերցնես։ Այդ մարդը նրա ինչի՞ն է պետք, հարցրեց Սաշան, երբ դուռը փակվեց Մարուսյայի ետևից։ Սեփական մարդն ալիմենտից փախել է, գտնել չի լինում, իսկ ապրել պե՞տք է։ Երեխաների աչքի առա՞ջ։ Սոված նստեն`ավելի՞ լավ է։ Ծեր է։ Մարուսյան էլ ջահել չի։ Իսկ ինչո՞ւ չի ամուսնանում։ Կատյան հոնքերի տակից նրան նայեց։ Դո՞ւ ինչի չես պսակվում հետս։ Պսակվե՞լ ես ուզում։ Պսակվել ես ուզում Լավ, արի պառկենք։ Սա էլ էր անսովոր։ Ամեն անգամ Սաշան ստիպված էր լինում տիրել նրան, կարծես առաջին անգամ էին հանդիպում, իսկ այսօր ինքն անկողին գցեց, հանվեց։ Միայն ասաց. Լույսը հանգցրու։ Հետո մատներով խաղում էր նրա մազերի հետ… Ուժեղ տղա ես, աղջիկները վայ թե սիրում են քեզ, մենակ անզգույշ ես, կռացավ տղայի վրա, նայեց աչքերի մեջ, սև աչքերով մի ճստիկ բերեմ քեզ համար, չե՞ս վախենա։ Վաղ թե ուշ`լինելու էր։ Է ինչ, աբորտ կաներ, երեխան ոչ Սաշային էր պետք, ոչ`նրան։ Հղի՞ ես։ Կատյան գլուխը դրեց նրա ուսին, սեղմվեց ամբողջ մարմնով, կարծես պաշտպանություն էր որոնում իր կյանքի դժվարություններից ու ձախորդություններից։ Ի՞նչ գիտե ինքը Կատյայի մասին։ Որտե՞ղ է ապրում։ Հորաքրոջ մո՞տ։ Հանրակացարանո՞ւմ։ Անկյո՞ւն է վարձում։ Աբո՞րտ։ Ի՞նչ պիտի ասի տանը, ի՞նչ բյուլետեն պիտի ներկայացնի աշխատանքի վայրում։ Իսկ եթե ուշացրե՞լ է։ Ի՞նչ է անելու երեխան գրկին։ Եթե հղիացել ես, ծննդաբերիր, կամուսնանանք։ Առանց գլուխը բարձրացնելու, Կատյան հարցրեց. Անունն ի՞նչ ենք դնելու։ Կդնենք, ժամանակ շատ կա։ Կատյան նորից ծիծաղեց, ետ քաշվեց։ Ոչ դու կպսակվես, ոչ էլ ես քեզ կառնեմ։ Քանի՞ տարեկան ես։ Քսաներկո՞ւ։ Ես որ ես եմ, էլի քեզնից մեծ եմ։ Դու`կրթված, իսկ ե՞ս։ Վեց դասարան… Կպսակվեմ, մենակ թե քեզ հետ չէ։ Իսկ ո՞ւմ հետ։ Հետաքրքիր է։ Հետաքրքիր է… Մեր գյուղացի մի տղա կա։ Որտե՞ղ է։ Որտեղ է… Ուրալում, կգա ու ինձ կտանի։ Ի՞նչ գործի է։ Ինչ գործի է… Մեխանիկ։ Վաղո՞ւց ես ճանաչում։ Չասի՞`մեր գյուղացի է։ Իսկ ինչո՞ւ մինչև հիմա չի ամուսնացել հետդ։ Ման գալուց չի կշտացել, չի պսակվել։ Իսկ հիմա կշտացե՞լ է։ Հիմա արդեն երեսուն տարեկան է։ Գիտե՞ս, ինչ կնանիք է ունեցել Սիրո՞ւմ ես նրան։ Հա, սիրում եմ։ Իսկ ինձ հե՞տ ինչու ես հանդիպում։ Հանդիպում… Ես էլ եմ ուզում կյանք անեմ։ Միլիցիայի պես հարցաքննում ես, հանգիստ թող։ Իսկ ե՞րբ է գալու։ Վաղը։ Ու էլ չե՞նք հանդիպի։ Հարսանիքիս կանչե՞մ… Աժդահա մարդ է, մի հատ որ տվեց, շունչդ կփչես։ Կտեսնենք։ Պահ, պահ… Բայց հղի ես, չէ՞։ Ո՞վ ասաց։ Դու։ Ես բան էլ չեմ ասել։ Ինքդ ես հնարել։ Դուռը կամացուկ թակեցին։ Կատյան բացեց, Մարուսյան ներս եկավ, նորից պառկեց։ Ճամփու դրեցի, Մարուսյան լույսը վառեց, թեյ կխմե՞ք, Սաշան ձեռքը մեկնեց`շալվարը վերցնելու։ Ինչի՞, ասաց Մարուսյան։ Մի անհանգստանաք։ Ամաչկոտ է, քթի տակ ծիծաղեց Կատյան, ամաչում է, որ հետս ման է գալիս, ուզում է պսակվի։ Պսակվելն էլ է հեշտ, ասաց Մարուսյան, բաժանվելն էլ։ Մնացած օղին Սաշան լցրեց բաժակի մեջ, խմեց, մի կտոր բլիթ կերավ։ Ընդհանրապես, շնորհակալ պետք է լիներ Կատյայից, որ ամեն ինչ բարեհաջող վերջացավ։ Հավանաբար, այդ մեխանիկն իսկապես գոյություն ունի, բայց ըստ էության, խնդիրը նա չէ։ Բանն այն է, որ Կատյան նորից հոգու հետ խաղում է, իսկ ինքը թթվել է հիմարի պես։ Սաշան վեր կացավ։ Ո՞ւր ես գնում, հարցրեց Կատյան։ Տուն։ Ինչի՞, անհանգստացավ Մարուսյան, գիշերր կմնաք, առավոտը կգնաք, հարևաններիս մոտ կմնամ, ոչ ոքի չեք խանգարի։ Պիտի գնամ։ Կատյան խոժոռ էր նայում։ Ճամփան կգտնե՞ս։ Չեմ մոլորվի։ Կատյան հպվեց նրան. Մնա։ Գնամ։ Հաջողություն։ Բայց և այնպես, լավ աղջիկ է։ Ինչ խոսք`ափսոս։ Եվ եթե էլ չզանգահարեց, երբեք չեն հանդիպի, հասցեն չգիտի, Կատյան չի տալիս` «Հորաքույրս կջղայնանա», նույնիսկ չի ասում, թե որ ֆաբրիկայում է աշխատում` «Կցցվես մուտքի առաջ»։ Մինչ այդ մեկ-մեկ զանգահարում էր Սաշային ավտոմատից, գնում էին կինո կամ զբոսայգի, հետո մտնում Նեսկուչնի պուրակի խորքերը։ Լուսնի լույսի տակ սպիտակին էին տալիս պարուսինե շեզլոնգները, Կատյան երեսը թեքում էր, «Մտքովդ ի՜նչ է անցնում… «Ի՛ նչ ես կպել…»։ Իսկ հետո սեղմվում էր իրեն, շրթունքները`չոր, քամահար, փշփշոտ մատներով խաղում էր տղայի մազերի հետ։ Առաջին անգամ քեզ գնչուի տեղ դրեցի։ Մեր գյուղի մոտ գնչուներ կային… քեզ պես սև էին։ Մենակ թե մաշկդ փափուկ է։ Ամռանը, երբ մայրը գնում էր քրոջ ամառանոցը, Կատյան գալիս էր Սաշայի մոտ`բարկացած աչքերով, ամաչում էր մուտքի առաջ նստած կանանցից. «Աչքները չռում են վրաս։ Կյանքում էլ չեմ գա»։ Զանգահարելիս սովորաբար լռում էր, հետո կախում խոսափողը, նորից զանգահարում… Կատյա, դո՞ւ ես։ Հա, ես եմ… Իսկ ինչո՞ւ չես պատասխանում… Ես զանգ չեմ տվել… Հանդիպե՞նք։ Էդ որտե՞ղ հանդիպենք… Այգու մո՞տ։ Բան գտավ… Կգաս Դեվիչկա։ Վեցի՞ն, յոթի՞ն։ Վեցին վազեցի, չէ մի… Այս ամենը Սաշան հիշում էր հիմա, սպասում նրա զանգին։ Հաջորդ օրն ինստիտուտից շուտ ուզեց տուն գնալ`մեկ էլ տեսար, զանգահարեց։ Բայց մնաց`հոկտեմբերյան տոնի առթիվ պատի թերթը սարքելու։ Իսկ հետո նրան կանչեցին կուսբյուրոյի նիստի։ Դռան մոտ ազատ տեղ չկար։ Սաշան խցկվեց աթոռների միացրած շարքերի արանքով, դիպչելով կիպ-կիպ նստած, մարդկանց, կուսբյուրոյի քարտուղար Բաուլինի դժգոհ հայացքի տակ։ Շիկահեր, պնդակազմ մարդ էր, հասարակ, համառ դեմքով, սատինե շեղօձիք, կապույտ, երկու սպիտակ կոճակով կարճ վզին կոճկած վերնաշապկի տակից լայն կուրծքը դուրս ցցած։ Հետևելով, թե Սաշան ինչպես նստեց անկյունում, Բաուլինը նորից դարձավ Կռիվոռուչկոյին։ Այդ դո՞ւք եք խափանել հանրակացարանի շինարարությունը, Կռիվոռուչկո։ Օբյեկտիվ պատճառները ոչ ոքի չեն հետաքրքրում։ Ֆոնդերը փոխանցվել են հարվածային շինարարությունների՞ն։ Դուք պատասխանատու եք ոչ թե Մագնիտկայի, այլ ինստիտուտի համար։ Ինչո՞ւ չեն զգուշացրել, որ ժամկետները ռեալ չեն։ Ա՛ հ, ժամկետները ռեալ են… Ինչո՞ւ չեն կատարվել։ Քսան տարի կուսակցության շարքերո՞ւմ եք… Նախկին ծառայությունների համար գլուխ ենք խոնարհում, իսկ սխալների համար պիտի խփենք։ Բաուլինի տոնը զարմացրեց Սաշային։ Դիրեկտորի տեղակալ Կռիվոռուչկոյից ուսանողները վախենում էին։ Ինստիտուտում խոսում էին նրա զինվորական հռչակավոր կենսագրության մասին. մինչև հիմա գիմնաստյորկա էր հագնում, գալիֆե և սապոգ։ Կորամեջք, երկար ու մռայլ քթով, աչքերի տակ կախ տոպրակներով այդ մարդը երբեք և ոչ մեկի հետ խոսքի չէր բռնվում, նույնիսկ բարևելիս բավարարվում էր միայն գլխի շարժումով։ Կռիվոռուչկոն ձեռքով հենվել էր աթոռի թիկնակին, Սաշան տեսավ, թե ինչպես են դողում նրա մատները։ Մշտապես այնքան ահեղատեսք մարդու թուլությունը խղճալի էր։ Բայց շինանյութ իսկապես չէին տվել շինարարության համար, իսկ հիմա ոչ ոք չի ուզում մտածել այդ մասին։ Միայն Յանսոնը`Սաշայենց ֆակուլտետի դեկանը, անդրդվելի մի լատվիացի, դիմելով ինստիտուտի դիրեկտոր Գլինսկայային, հաշտվողաբար ասաց. Գուցե նորի՞ց ժամկետ տանք։ Ինչ ժամկետ, չարագույժ բարեհոգությամբ հարցրեց Բաուլինը։ Գլինսկայան լուռ էր։ Նստած էր նեղացած մարդու տեսքով, որին ահա այդպիսի անպիտան տեղակալ են շնորհել։ Վեր կացավ ասպիրանտ Լոզգաչևը`բարձրահասակ ու վայելչագեղ, ձեռքերը տարածեց դերասանավարի։ Մի՞թե բահերն էլ են Մագնիտկա ուղարկել։ Ուսանողները մատներո՞վ էին փորում սառած հողը։ Ահա, նստած է խմբի կոմերիտական կազմակերպիչը, թող ասի, թե ինչպես էին աշխատում առանց բահերի։ Բաուլինը հետաքրքրությամբ նայեց Սաշային։ Սաշան վեր կացավ։ Մենք առանց բահ չենք աշխատել։ Մի անգամ է պահեստը փակ եղել։ Հետո պահեստապետը եկավ ու բահերը տվեց։ Երկա՞ր սպասեցիք, գլուխը չբարձրացնելով, հարցրեց Կռիվոռուչկոն։ Տասը րոպե։ Լոզգաչևը, որ անհաջող էր վկայակոչել Սաշային, կշտամբանքով օրորեց գլուխը, կարծես ոչ քե ինքն էր սխալվել, այլ Սաշան։ Ամեն ինչ բարեհաջո՞ղ վերջացավ, քմծիծաղ տվեց Բաուլինը։ Բարեհաջող, պատասխանեց Սաշան։ Իսկ ինչքա՞ն աշխատեցիք, ինչքա՞ն պարապ մնացիք։ Չէ՞ որ շինանյութ չկար։ Որտեղի՞ց գիտես։ Բոլորն էլ գիտեն։ Իզուր ես փաստաբանություն անում, Պանկրատով, խստորեն ասաց Բաուլինը, անտեղի։ Աշխատելով չնայել Կռիվոռուչկոյին, բյուրոյի անդամները քվեարկեցին`նրան կուսակցությունից վտարելու համար։ Ձեռնպահ մնաց միայն Յանսոնը։ Ավելի կորամեջք դարձած Կռիվոռուչկոն դուրս եկավ սենյակից։ Ստացվել է դոցենտ Ազիզյանի դիմումը, հայտարարեց Բաուլինը և նայեց Սաշային, կարծես հարց տալով, հիմա՞ ինչ կասես, Պանկրատով։ Սաշայենց խմբում Ազիզյանը սոցիալիստական հաշվառման հիմունքներ էր դասավանդում։ Սակայն խոսում էր ոչ թե հաշվառման, ոչ նույնիսկ հիմունքների մասին, այլ նրանց, ովքեր այդ հիմունքներն աղավաղում են։ Սաշան ուղղակի ասել էր, որ չէր խանգարի իրենց պատկերացում տալ ինքնին հաշվապահության մասին։ Գանգրամազ Ազիզյանը`խորամանկ մի ստահակ, ընդամենը ծիծաղել էր։ Իսկ հիմա մեղադրել էր Սաշային, որ վերջինն հանդես է եկել հաշվառման մասին գիտության մարքսիստական հիմնավորման դեմ։ Այդպիսի բան եղե՞լ է, Բաուլինը Սաշային էր նայում երկնագույն, պաղ աչքերով։ Ես չեմ ասել, թե տեսություն պետք չէ։ Ասել եմ, որ հաշվապահական գիտելիքներ չենք ստացել։ Գիտության կուսակցականությունը քեզ չի՞ հետաքրքրում։ Հետաքրքրում է։ Կոնկրետ գիտելիքները`նույնպես։ Կուսակցականության և կոնկրետության մեջ տարբերությո՞ւն կա։ Նորից վեր կացավ Լոզգաչևը։ Գիտեք ինչ, ընկերներ… Երբ բացահայտորեն գիտության ապաքաղաքականություն են քարոզում… Եվ հետո`Պանկրատովը փորձեց կուսակցական բյուրոյի վզին փաթաթել իր հատուկ կարծիքը Կռիվոռուչկոյի մասին, ուսանողական լայն զանգվածների ներկայացուցիչ ձևացրեց իրեն։ Պանկրատով, իսկ ո՞ւմ եք դուք այստեղ ներկայացնում, ի դեպ։ Յանսոնը նստած էր մռայլված, հաստլիկ մատներով կտկտացնում էր ցմփոր պայուսակը։ [...] Գլինսկայան դարձավ Բաուլինին։ Գուցե կոմերիտական կազմակերպությա՞նը հանձնենք… Նրա ձայնի մեջ մեծավորական հոգնածություն կար. հարցը մանր է, ուսանողի անձնավորությունը`աննշմար։ Լոզգաչևը նայեց Բաուլինին, նրան թվաց, թե վերջինս դժգոհ պիտի լիներ Գլինսկայայի առաջարկից։ Կուսակցական բյուրոն չպետք է շեղվի… Այս անզգույշ խոսքն ամեն ինչ վճռեց։ Ոչ ոք չի շեղվում, խոժոռվեց Բաուլինը։ Բայց կարգ գոյություն ունի։ Թող կոմսոմոլը քննարկի։ Տեսնենք, թե ինչպիսին է նրա քաղաքական հասունությունը։ Կախիչից կաշվե դարչնագույն վերարկու էր կախված… Քեռի Մա՜րկը։ Մա՞ն ես գալիս… Սաշան համբուրեց քեռու խնամքով սափրված այտը։ Մարկից ծխամորճի ընտիր ծխախոտի, նուրբ օդըկոլոնի հոտ էր գալիս, «ամուրի մարդու տնական հոտ»` ինչպես մայրն էր ասում։ Իր երեսունհինգ տարիներից ավելի մեծ էր թվում Մարկը`լիքը-լիքը, զվարթաբարո, ճաղատացող քեռի էր։ Եվ միայն ակնոցի դեղնավուն ապակիների տակից նայող սուր աչքերն էին մատնում արդյունաբերության հրամանատարներից մեկի, համարյա առասպելական այդ մարդու երկաթյա կամքը, որ առասպելական էր Արևելքում իր վիթխարի շինարարության պես. Սովետական Միության մետալուրգիական նոր բազան էր կառուցում նա, թշնամու ավիացիայի համար անմատչելի, պրոլետարական տերության ստրատեգիական թիկունքը։ Կարծում էի, չեմ տեսնի քեզ, մի տեղ մնացած կլինես։ Սաշան միշտ տանն է գիշերում, ասաց մայրը։ Սեղանին պորտվեյն էր դրված, վարդագույն երշիկ, շպրոտ, «թրքական չորահաց»` Մարկը միշտ բերում էր այդ ամենը։ [...] Մոր ավանդական թխվածքն էլ էր սեղանին, ըստ երևույթին, Մարկը զգուշացրել էր, որ գալու է։ Երկա՞ր ժամանակով ես եկել, հարցրեց Սաշան։ Այսօր եմ եկել, վաղը գնալու եմ։ Նրան Ստալինն է կանչել, ասաց մայրը։ Նա հպարտանում էր իր եղբորով, հպարտանում էր տղայով. հպարտանալու ուրիշ ոչինչ չուներ`ամուսնուց լքված, միայնակ կին էր, փոքրամարմին, գիրուկ, դեռևս գեղեցիկ, ճերմակ դեմքով, խիտ ու գանգուր ճերմակած մազերով։ Մարկը ձեռքը պարզեց բազմոցին դրված կապոցին։ Բաց արա։ Սոֆյա Ալեքսանդրովնան փորձեց արձակել հանգույցը։ Սաշան դանակով կտրեց քուղը։ Քրոջ համար Մարկը վերարկուի կտոր էր բերել և նուրբ բրդյա գլխաշոր։ Սաշայի համար`մուգ կապույտ բոստոնից կոստյում։ Թեթևակի ճմրթված պիջակը շատ լավ նստեց տղայի վրա։ Վրայով է կարված, հավանություն տվեց Սոֆյա Ալեքսանդրովնան, շնորհակալ եմ, Մարկ, հագնելու բան չուներ բոլորովին։ Սաշան հաճույքով իրեն էր նայում հայելու մեջ։ Մարկը միշտ պետքական բան է նվիրում։ Փոքր ժամանակ իրեն տարել էր կոշկակարի մոտ, որը տղայի համար քրոմե երկարաճիտք սապոգներ էր կարել, այն ժամանակ ոչ ոք այդպիսի սապոգ չուներ, ոչ բակում, ոչ դպրոցում, շատ էր հպարտանում իր ունեցածով և մինչև հիմա հիշում էր դրանց հոտը, հիշում էր նաև կաշվի և կուպրի սուր հոտը կոշկակարի խցիկում։ Այդ երեկո Մարկին մի քանի անգամ հեռախոսի մոտ կանչեցին։ Թավ, տիրական ձայնով նա հրամաններ էր տալիս ֆոնդերի, լիմիտների, էշելոնների մասին, նախազգուշացնում էր, որ գիշերելու է Արբատում, և կարգադրեց առավոտյան ժամը ութին մեքենա ուղարկել։ Ետ գալով սենյակ, Մարկը շեղակի նայեց շշին։ Օհո՜։ Խմիր, իմ ընկեր, քանի լիքն է գավը, կյանքի դառնությունը քամուն տանք, երգեց Սաշան քեռու սիրած երգը, որ հենց նրանից էր լսել դեռևս փոքր հասակում։ Վանենք, իմ ընկեր, վանենք մեր հոգսերը, քանի կանք, միացավ Մարկը, այսպե՞ս էր։ Ճիշտ այդպես։ Սաշան նորից երգեց. Վաղը գուցե հենց այս ժամին Այստեղ գա ուժը Չեկայի, Գուցե նաև հենց այս պահին Մենք վերջը տանք Կոլչակի Ձայն և լսողություն մորից էր ժառանգել, ժամանակին Սոֆյա Ալեքսանդրովնային հրավիրում էին երգելու ռադիոյով, բայց հայրը չթողեց։ Վաղը գուցե հենց այս ժամին Մեր ընկերները գան, Գուցե նաև հենց այս պահին Մեր համազարկը տան Լավ երգ է, ասաց Մարկը։ Միայն թե վատ եք երգում, նկատեց Սոֆյա Ալեքսանդրովնան, կույրերի երգչախմբի պես։ Կույրերի զույգի, ծիծաղեց Մարկը։ Նրա անկողինը բազմոցին գցեցին, Սաշան պառկեց պարուսինե տապճակի վրա։ Մարկը հանեց պիջակը, տաբատակալները, վերնաշապիկը և, մնալով օձիքին ու թևքերին երկնագույն երիզներով շապկով, գնաց լողասենյակ։ Ձեռքերը գլխատակին դրած, Սաշան պառկած նրան էր սպասում։ Նիստից հետո, աստիճաններով իջնելիս, Յանսոնը թփթփացրել էր իր ուսին։ Բարեսիրտ ու քաջալերիչ այդ միակ ժեստն ընդամենն ընդգծեց այն դատարկությունը, որ զգում էր Սաշան։ Մյուսները ձևացրեցին, թե շտապում են. որը`տուն, որը`ճաշարան։ Տրամվայի կանգառ տանող ճանապարհին, քանդքնդված արվարձանի կեղտոտ սալարկի վրայով մարդատար սև մեքենա անցավ։ Գլինսկայան նստած էր առջևում, գլուխը շրջած ինչ-որ բան էր ասում ետևում նստածներին։ Եվ այն, թե ինչպես էին խոսում ու ինչպես սլացան իր կողքով, չնկատելով ու չմտածելով իր մասին, դատարկության, անարդարացի լքվածության զգացում հարուցեց կրկին։ Սաշան Գլինսկայային ճանաչում էր դեռևս դպրոցից, տեսնում էր ծնողական կոմիտեի նիստերին, նրա տղան`Յանը, իրենց դասարանում էր. մռայլ, սակավախոս, միայն ալպինիզմով հետաքրքրվող տղա էր։ Գլինսկայան Կոմինտեռնի աշխատակցի կին էր, լեհական առոգանությունը նրա անվերապահ կարծիքներին անբնականության երանգ էր հաղորդում։ Այդուհանդերձ, թվում էր, թե նա չպետք է լռեր բյուրոյի ժամանակ, հանրակացարանների խնդրում պակաս պատասխանատու չէ, քան Կոիվոռուչկոն։ Բայց լռեց։ Մարկը ետ եկավ`լվացված, թարմ, պայուսակից հանեց օդըկոլոնը, շփվեց, պառկեց բազմոցին, շուռումուռ եկավ հարմար տեղավորվելով, ակնոցը հանեց և կարճատես աչքերով դնելու տեղ փնտրեց։ Որոշ ժամանակ լուռ պառկած էին, հետո Սաշան հարցրեց. Ստալինն ինչո՞ւ է քեզ կանչել։ Ինձ Ստալինը չի կանչել, ինձ կանչել են, որ հայտնեն նրա ցուցումը։ Ասում են, նա կարճահասակ է։ Իմ ու քո նման։ Բայց ամբիոնի վրա բարձրահասակ է թվում։ Այո։ Երբ նրա հիսնամյակն էր, ասաց Սաշան, ինձ դուր չեկավ նրա պատասխանը ողջույնների առթիվ, այսպիսի մի բան ասաց, թե «ինձ կուսակցությունն է ծնել, ըստ պատկերի յուրում»։ Իմաստն այն է, որ ողջույնները վերաբերում են կուսակցությանը, և ոչ թե անձամբ իրեն։ Ճի՞շտ է, Լենինը գրել է, որ Ստալինը կոպիտ է և կողմնակալ։ Որտեղի՞ց գիտես։ Ինչ նշանակություն ունի… Գիտեմ։ Չէ՞ որ գրել է։ Այդ հատկանիշները զուտ անձնական են, ասաց Մարկը, դրանք չեն գլխավորը։ Գլխավորը քաղաքական գիծն է։ Մի՞թե դրանք կարելի է բաժանել, առարկեց Սաշան, այդ պահին հիշելով Բաուլինին և Լոզգաչևին։ Կասկածո՞ւմ ես դրանում։ Կարծես`չեմ մտածել։ ՉԷ որ ես էլ եմ Ստալինին կողմ։ Բայց կուզեի ավելի քիչ լիներ փառաբանությունը`ականջ է սղոցում։ Անհասկանալին դեռևս ոչ ճիշտը չէ, պատասխանեց Մարկը, հավատա կուսակցությանը, նրա իմաստնությանը։ Խիստ ժամանակներ են սկսվում։ Սաշան քթի տակ ծիծաղեց։ Այսօր մաշկիս վրա եմ զգացել։ Նա պատմեց կուսբյուրոյի նիստի մասին։ Հաշվապահությո՞ւն։ Դա՞ է այն սկզբունքային հարցը, որով պետք է… Գիտես ինչ։ Սկզբունքային հարցին կարող ես սպասել ամբողջ կյանքիդ ընթացքում Լսարանում վիճաբանելն անտակտություն է։ Ինձ մեղադրում են ոչ թե անտակտության, այլ ապաքաղաքականության մեջ։ Եվ պահանջում են, որ ես դա ընդունեմ, հասկանո՞ւմ ես։ Եթե սխալվել ես, կարելի է և ընդունել։ Այդ մեկը չեն տեսնի։ Ի՞նչն ընդունեմ։ Կեղծիք է։ Ձեր դիրեկտորն էլի Գլինսկայա՞ն է։ Այո։ Ներկա՞ էր բյուրոյին։ Ներկա էր։ 2. Մարկ Ալեքսանդրովիչը վարորդին կարգադրեց առաջ անցնել, իսկ ինքը ոտքով գնաց։ Աշնան թափանցիկ առավոտ էր, առույգացնող ու չափավոր ցուրտ։ Աշխատանքի էին շտապում ծառայողները, կանանց աղմկոտ հերթը խռնվել էր հացի խանութի, տղամարդկանց լուռ հերթը`ծխախոտի կրպակի մոտ։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը Սոնյային միշտ տարբերում էր իր մյուս քույրերից, սիրում ու խղճում էր նրան, առանձնապես անօգնական`հիմա, երբ հեռացել էր ամուսինը, Սաշային էլ էր սիրում։ Ի՞նչ են կպել տղայից։ Չէ որ ազնվորեն է ասել, բայց հոգին ոտնակոխ են անում, պահանջում զղջալ չարածի համար։ Ինքն էլ համոզեց Սաշային`զղջալ։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը հատեց Արբատսկայա հրապարակը և քայլեց Վոզդվիժենկայով, ուր անսպասելի խաղաղ էր և ամայի եռուզեռով լի Արբատից հետո։ Միայն բազմամարդ հերթ էր սպասում Զինառի խանութի բացվելուն և ավելի սակավամարդ հերթը սեղմվել էր Կալինինի ընդունարանի պատին։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը նստեց իրեն սպասող մեքենան և Մոխովայա փողոցով, Օխոտնի ռյադով, Տեատրալնայա և Լուբյանսկայա հրապարակներով գնաց Նոգինի հրապարակ, ուր նախկին Արհեստագործական վարչության վիթխարի, հինգհարկանի մոխրագույն, երկար միջանցքներով ու անհամար սենյակներով շենքում տեղավորված էր Ծանր արդյունաբերության ժողովրդական կոմիսարիատը։ Երկրի բոլոր ծայրերից հազարավոր մարդիկ էին գալիս այս շենքը, այստեղ էր ամեն ինչ վճռվում, պլանավորվում, հաստատվում։ Ինչպես միշտ, Ժողկոմատում իր շրջագայությունը Մարկ Ալեքսանդրովիչը սկսեց ոչ թե գլխավոր վարչությունների պետերից, այլ բաժիններից ու սեկտորներից։ Եվ այն, որ Ռյազանովը`աշխարհում խոշորադույն շինարարության ղեկավարը, Օրջոնիկիձեի սիրելին, նախ շարքային աշխատողների մոտ էր գալիս, հաճելի էր նրանց համար. հաշվի է նստում իրենց հետ, հասկանում է իրենց ուժը, ապարատի ուժը։ Ու նրանք հաճույքով զբաղվում էին նրա գործերով, վճռում այնպես, ինչպես պահանջում էին գործարանի`հնգամյակի զարդ ու պարծանքի շահերը, այսինքն այնպես, ինչպես կամենում էր Մարկ Ալեքսանդրովիչը։ Բաժիններում շրջելուց հետո նա բարձրացավ երկրորդ հարկ, անցավ մի քանի միջանցքներով, նորից բարձրացավ սանդուղքով, իջավ մեկ ուրիշով և հայտնվեց շենքի խաղաղ, սակավամարդ թևում, ուր ժողկոմի և նրա տեղակալների աշխատասենյակներն էին։ Գորգապատ ընդունարանում, հեռախոսներով ծանրաբեռնված սեղանների մոտ նստած էին քարտուղարուհիները։ Նրանք ճանաչում էին Ռյազանովին, և առանց զգուշացնելու, նա մտավ Բուդյագինի մոտ։ Կուսակցության Կենտկոմի անդամ, դեռևս աքսորավայրից Ստալինին ծանոթ Բուդյագինին մի քանի ամիս առաջ ետ էին կանչել արտասահմանից։ Եվրոպական խոշորագույն տերություններից մեկի նախկին դեսպանին նշանակել էին ժողկոմի տեղակալ։ Խոսում էին, որ դիվանագիտական աշխատանքից նրան ետ կանչելը պատահական չէ, Բուդյագինից դժգոհ էին։ Սակայն Բուդյագինի չորչորուկ, սևաբեղ դեմքին, թավ հոնքերի տակ նրա մոխրագույն աչքերի մեջ ոչինչ կարդալ չէր լինի։ Այդ բանվոր մտավորականները, որոնք զինվորական կոմիսարի շինելը դիվանագիտական ֆրակով, գավչեկայի նախագահի կաշվե բաճկոնը տրեստների դիրեկտորների կոստյումով էին փոխարինել, Մարկ Ալեքսանդրովիչի համար միշտ էլ մարմնավորում էին Հեղափոխության ահեղ ոգին, Դիկտատուրայի ամենակործան ուժը։ Խոսքը չորրորդ դոմնայի մասին էր։ Դոմնան պիտի վառեին կուսակցության Տասնյոթերորդ համագումարի նախօրեին, հինգ և ոչ թե ութ ամիս անց, ինչպես նախատեսված էր պլանով։ Այն, որ տնտեսական նպատակահարմարությունը զոհաբերվում է քաղաքական անհրաժեշտությանը, հասկանում էին թե՛ Մարկ Ալեքսանդրովիչը, թե՛ Բուդյագինը։ Սակայն դա էր Ստալինի կամքը։ Երբ ամեն ինչի մասին պայմանավորվեցին, Մարկ Ալեքսանդրովիչը հարցրեց. Դուք ճանաչո՞ւմ եք Սաշա Պանկրատովին, իմ ազգականն է, ձեր աղջկա հետ մի դպրոցում է սովորել։ Ճանաչում եմ, Բուդյագինի դեմքը վերստին անթափանց դարձավ։ Մի փուչ պատմության մեջ է ընկել Մարկ Ալեքսանդրովիչը գործի էությունը պատմեց Բուդյագինին։ [...] Պատկերացնում եք`հաշվապահության ապաքաղաքականություն։ Նրանց դիրեկտորը Գլինսկայան է, ես չեմ ճանաչում, դուք գիտեք նրան։ Եթե ձեզ համար դժվար չէ, խոսեք հետը։ Ափսոս է տղան, կհետապնդեն։ Ես կարող եմ դիմել Չեռնյակին, բայց չէի ուզենա շրջկոմ հասցնել։ Չեռնյակն արդեն քարտուղար չէ, ասաց Բուդյագինը։ Ինչպե՞ս։ Այդպես Ո՞ւր ենք հասնելու մենք։ Բուդյագինն ուսերը թոթվեց։ Համագումարը հունվարին է առանց որևէ դադարի շարունակեց. փառավոր տղա է Սաշան, մեր տանը լինում է։ Տարօրինակ է, ինձ ոչինչ չի ասել։ Օգնություն խնդրողներից չէ։ Գլինսկայան ի վիճակի՞ է ինչ-որ բան անել, երկմտեց Բուդյագինը։ Չգիտեմ։ Բայց չեմ թողնի տղային հոշոտեն։ Չի կարելի խեղել երեխաներին, նոր-նոր են սկսում ապրել։ Նման բան հիմա միայն քո ազգականի հետ չի կատարվում, ասաց Բուդյագինը։ Մարկ Ալեքսանդրովիչն իջավ վարսավիրանոց, մազերը կտրեց և սափրվեց`ինչ երբեք չէր անում այստեղ։ Եվ զղջաց. վարսավիրն օդըկոլոն ցողեց, որի բարկ հոտը դուր չեկավ։ Օտար, օծանելիքի կպչուն հոտի տհաճ այդ զգացումով մտավ կոլեգիայի անդամներին սպասարկող ճաշարանը։ Բուֆետապանուհին դիմեց նրան. Ընկեր Ռյազանով, խնդրեցին անցնեք ընկեր Սյոմուշկինի մոտ։ Նա վեր բարձրացավ։ Անատոլի Սյոմուշկինը`Օրջոնիկիձեի քարտուղարը, չոր-չոր բարևեց, դժկամությունն արտահայտելով, որ հարկ եղած րոպեին Մարկ Ալեքսանդրովիչն իր տրամադրության տակ չէր։ Սյոմուշկինը բոլորին «դու» ով էր դիմում, ոչ ոքի չէր հավանում, Սերգոյից բացի, ու նրանից պակաս չէին վախենում, քան Սերգոյից։ Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ նրա համհարզն էր, քսանմեկ թվականից`քարտուղարը թե՛ Անդրկովկասում, թե՛ ԿՎՀ-ԲԳՏ-ում, թե՛ այստեղ`Ծանր արդյունաբերության ժողկոմատում։ Դեմքի`անկրկնելի նշանակալից ու նախկին դժգոհ արտահայտությամբ Սյոմուշկինը հավաքեց հեռախոսի համարը Ընկեր Ռյազանովը հեռախոսի մոտ է… Եվ լսափողը հանձնեց Մարկ Ալեքսանդրովիչին։ Ժամը չորսին նրան սպասում են Կրեմլում Մարկ Ալեքսանդրովիչը կռահում էր, որ հենց դրա համար էլ իրեն կանչել են։ Սակայն վերադարձի տոմսն իրեն հանձնել էին արդեն, և վճռել էր, որ հանդիպումը հետաձգվում է։ Իսկ հիմա`քառասուն րոպե հետո Ստալինի մոտ պիտի լիներ։ Մյուս հեռախոսով Սյոմուշկինը կապվեց Բոբրինսկի քիմկոմբինատի հետ, այնտեղից պատասխանեցին, որ Գրիգորի Կոնստանտինովիչր շինհրապարակում է։ Բայց Սյոմուշկինը շարունակում էր զանգահարել, սպասեցնում Մարկ Ալեքսանդրովիչին, ենթադրելով, որ ավելի լավ է ուշանալ Ստալինի մոտ, քան ներկայանալ`առանց Օրջոնիկիձեի ցուցումները ստանալու։ Բայց Մարկ Ալեքսանդրովիչն այդպես չգտավ։ Սյոմուշկինն ընդամենը շփվում էր`բարձր մակարդակով, իսկ ինքը գործում էր`նույն մակարդակով։ Եվ Սյոմուշկինի քարտուղարական ջանադրությունը չպետք է խանգարեր իրեն։ Նա հանգիստ էր և անդրդվելի։ Խանգարում էր միայն օտար, վարսավիրանոցային հոտը։ Անհեթեթ բան կլիներ Կրեմլ, Ստալինին ներկայանալ այդ թարմաշունչ տեսքով։ Նորից մտավ վարսավիրանոց, լվաց դեմքը և գլուխը։ Հաճախորդին բազկաթոռին նստած թողնելով, վարսավիրը կանգնած էր նրա առաջ, սրբիչը ձեռքին։ Բարեհոգի այն Մարկ Ալեքսանդրովիչը, որը կես ժամ առաջ կատակում էր նրա հետ`ճաղատացող տղամարդկանց վերաբերյալ, արդեն չկար։ Տիրական դեմքը, հատկապես հիմա, երբ ակնոցր հանել էր, անողոք էր թվում։ Տրոիցկիյե դարպասի մոտ Մարկ Ալեքսանդրովիչը փոքր պատուհանից ներս պարզեց կուսակցական տոմսը։ Ակնատը փակվեց, ապա նորից բացվեց, ապակու ետևից երևաց զինվորականի ուրվագիծը, որը կռացավ, և Մարկ Ալեքսանդրովիչը նոր միայն զննեց դեմքը։ Զենք ունե՞ք։ Ոչ։ Ի՞նչ կա պայուսակի մեջ։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը բարձրացրեց պայուսակը, բացեց։ Հերթապահը վերադարձրեց կուստոմսը`անցաթուղթը մեջն էր։ Հատուկ մուտքի դռան մոտ հրացանակիր երկու զինվոր էին կանգնած։ Զննելով կուստոմսի լուսանկարը, պահակապետը ուշադիր-պաշտոնական հայացքը սահեցրեց նրա դեմքի վրայով։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը հանվեց փոքր հանդերձարանում ու բարձրացավ երրորդ հարկ։ Աշխատասենյակի դռան մոտ քաղաքացիական հագուստով մի մարդ նորից ստուգեց նրա փաստաթղթերը։ Աշխատանքային մեծ սենյակում, սեղանի մոտ նստած էր Պոսկրեբիշևը։ Մարկ Ալեքսանդրովիչն առաջին անգամ էր տեսնում նրան և մտածեց, թե ինչ կոպիտ, անդուր դեմք ունի։ Ռյազանովը հայտնեց իր ով լինելը։ Պոսկրեբիշևը նրան առաջնորդեց հաջորդ սենյակը`ընդունարանն էր, մատնացույց արեց բազմոցը, ինքը մտավ առանձնասենյակ, դուռն ամուր փակելով ետևից։ Ապա ետ եկավ։ Ընկեր Ստալինը սպասում է ձեզ։ Ստալինի ընդարձակ աշխատասենյակը ձգված էր երկարությամբ։ Ձախ կողմում, պատից կախված էր ՍՍՀՄ հսկայական քարտեզը։ Աջ կողմում`պատուհանների արանքներում, գրապահարաններն էին, դռան մոտի անկյունում, պատվանդանի վրա խոշոր գլոբուս կար, դիմացի անկյունում գրասեղանը և բազկաթոռը։ Սենյակի մեջտեղում կանաչ մահուդով ծածկված երկար սեղանն էր և աթոռներ։ Ստալինը գնում-գալիս էր աշխատասենյակում և կանգ առավ, երբ բացվեց դուռը։ Գորշ կանաչ, համարյա դարչնագույն կտորից ֆրենչ էր հագինը, նույն կտորից շալվար`փողքերը սապոգների մեջ մտցրած։ Միջահասակից ցածր էր թվում, պնդակազմ էր, թեթևակի չեչոտ, քիչ մոնղոլանման աչքերով։ Նեղ ճակատից վեր խիտ մազերը ճերմակել էին սկսել։ Ստալինը մի քանի թեթև, զսպանակվող քայլ արեց Մարկ Ալեքսանդրովիչին ընդառաջ և պարզեց ձեռքը`սովորական, քաղաքավարի, սակայն գիտակցելով այդ ձեռքսեղմումի նշանակությունը։ Հետո սեղանի մոտից երկու աթոռ քաշեց, նստեցին։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը շատ մոտիկից տեսավ Ստալինի աչքերը`բաց խաժ էին, կենդանի, անգամ զվարթ թվացին նրան։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը զեկույցը սկսեց շինարարության ընդհանուր նկարագրությունից։ Ստալինն անմիջապես ընդհատեց նրան. Ընկեր Ռյազանով, ժամանակ մի կորցրեք։ Կենտրոնական կոմիտեն և նրա քարտուղարը գիտեն, թե որտեղ է շինարարությունը և ինչի համար է շինարարությունը։ Նա խոսում էր վրացական զգալի առոգանությամբ։ Եվ, ինչպես համոզվեց Մարկ Ալեքսանդրովիչը, քաջատեղյակ էր գործի ընթացքին։ Կոմերիտականները փախչո՞ւմ են։ Այո։ Ուրեմն, մոբիլիզացրեցինք, որ փախչեն։ Ինչքա՞ն են փախել։ Ութսուներկու հոգի։ Ստալինի հայացքը դարձավ ծակող, քննող… Ցույց տվեք տեղեկանքը։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը պայուսակից հանեց բանվորական ուժի շարժման աղյուսակը, ցույց տվեց հարկավոր սյունակը։ Ինչո՞ւ եք ինքներդ ձեզ զրպարտում, ընկեր Ռյազանով։ Եթե որևէ գործարանից ընդամենը ութսուներկու հոգի փախած լինեին, գործարանի դիրեկտորն իրեն հերոս կզգար։ Նա ժպտաց։ Աչքերի պոչերին հստակ գծագրվեց կնճիռների ցանցը։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը բողոքեց սարքավորումներ մատակարարող գործարանից։ Ստալինը հարցրեց, թե ով է այդ գործարանի դիրեկտորը։ Ազգանունը լսելուց հետո ասաց. Խելոք մարդ չէ, ամեն ինչ կտապալի։ Նրա աչքերը հանկարծ դեղնավուն դարձան, ծանր, վագրային, բիբերի մեջ չարություն ցոլաց այն մարդու նկատմամբ, որին Մարկ Ալեքսանդրովիչը գիտեր որպես լավ աշխատողի`ընկած դժվարին պայմանների մեջ։ Ռյազանովն անցավ ամենանուրբ հարցին`մարտենյան երկրորդ արտադրամասի շինարարությանը։ Մի տարվա ընթացքում կկառուցե՞ք։ Ոչ, ընկեր Ստալին։ Ինչո՞ւ։ Ես տեխնիկական բախտախնդիր չեմ։ Եվ տեղնուտեղը վախեցավ իր ասածից։ Ստալինն ուշադիր նրան էր նայում։ Աչքերը նորից դեղնավուն դարձան, ծանրացան, հոնքերից մեկը բարձրացել էր համարյա ուղղաձիգ։ Դանդաղ, բառերը ձգելով, արտասանեց. Ուրեմն, Կենտկոմը`տեխնիկական բախտախնդիրնե՞ր են։ Ես այդպես չարտահայտվեցի, ներեցեք։ Նկատի ունեի հետևյալը Մարկ Ալեքսանդրովիչը մանրամասն ու համոզիչ զեկուցեց, թե ինչու մարտենյան արտադրամասի երկրորդ հերթը չի կարելի ավարտել հաջորդ տարի։ Ստալինն ուշադիր լսում էր, բռունցքի մեջ սեղմած ծխամորճով ձախ ձեռքը կրծքին սեղմած. թվում էր, այդ ձեռքը վատ է ծալվում։ Դուք ազնվորեն ասացիք։ Մեզ հարկավոր չեն այնպիսի կոմունիստներ, որոնք ինչ ասես կխոստանան։ Մեզ հարկավոր են նրանք, ովքեր ճշմարտությունն են ասում։ Ստալինը սա ասաց առանց ժպտալու, շատ նշանակալի, սույն խոսքերը նախատեսված էին ամբողջ երկրի համար։ Մարկ Ալեքսանդրովիչն ուզում էր շարունակել զեկույցը, բայց Ստալինը ձեռքը դիպցրեց նրա բազկին. Ես ձեզ լսեցի, հիմա դուք ինձ լսեք։ Նա սկսեց խոսել մետալուրգիայի մասին, Արևելքի մասին, երկրորդ հնգամյակի մասին, երկրի պաշտպանության մասին։ Խոսում էր դանդաղ, հստակ, մեղմ ու խուլ ձայնով, պարզորոշ, ասես թելադրում էր մեքենագրուհուն, ամենքին հայտնի բաներ էր ասում, սակայն հիմա, նրա բերանից, այդ ամենը թվում էր նոր և առանձնապես ծանրակշիռ։ Բայց չորրորդ դոմնայի մասին չհիշատակեց, կարծես չկամենալով Մարկ Ալեքսանդրովիչին դրդել առարկությունների, որոնք պիտի չընդուներ, որոնք միայն կվնասեին Ռյազանովին։ Դուք ե՞րբ եք մեկնում, հարցրեց Ստալինը, ոտքի ելնելով։ Այսօր, Մարկ Ալեքսանդրովիչը նույնպես վեր կացավ։ Հետաձգեք երկու օրով, եթե հնարավոր է, կարծում եմ, ընկերների համար հետաքրքիր կլինի ձեզ լսել Քաղբյուրոյում։ Անհարմարության և տագնապի զգացողությունը, որ Մարկ Ալեքսանդրովիչն ուներ Ստալինի հետ խոսակցության ընթացքում, տեղի տվեց, մնաց լոկ զգացողությունն այն մեծ բանի, ինչին հպվել էր։ Աննախադեպ շինարարությունը, որ ինքն էր ղեկավարում, երկաթյա կամք էր պահանջում։ Եթե նրանից վեր չլիներ Ստալինի երկաթյա կամքը, նա չէր կարող դրսևորել իրեն։ Խիստ էր այդ կամքը։ Ի՞նչ արած։ Պատմական շրջադարձերը բարեգթությամբ չեն իրականանում։ Ժողկոմատում գիտեին Ստալինի հետ Մարկ Ալեքսանդրովիչի խոսակցության մասին, և իրավասու մարդիկ արդեն պատրաստում էին Քաղբյուրոյի որոշման նախագիծը։ Երեկոյան և գիշերը աշխատելու մնացին նրանք, ովքեր կարող էին պետք գալ. գլխավոր վարչության աշխատակիցները, մեքենագրուհիները, հերթապահ բուֆետապանուհին։ Կոլեգիայի անդամները, որոնց ստորագրությունն էր պահանջվում որոշման նախագծի վրա, Ժողկոմատ կներկայանան առաջին իսկ զանգից հետո, և փաստաթղթերն առավոտյան հատուկ մեկը կհասցնի Կենտկոմ։ Մարկ Ալեքսանդրովիչից ոչ ոք չէր հարցնում, թե ինչ ասաց Ստալինը։ Վերապատմելիս ինչ-որ բան կարող է աղավաղվել։ Ստալինն ինքն է ասում ժողովրդին այն, ինչ հարկ է համարում։ Մարկ Ալեքսանդրովիչը ժամկետները, օբյեկտներն էր ասում`հենց դա էլ Ստալինի կամքն էր։ Գլխավորն այն էր, որ մարտենյան երկրորդ արտադրամասի շինարարությունն ավարտելու ժամկետը հետաձգված է մեկ տարով։ Դա կանխագուշակում էր նոր, ռեալիստական մոտեցում`երկրորդ հնգամյակի պլանը կազմելիս. մետաղն
stringclasses 27
values |
|---|
Վենեդիկտ Երոֆեեւ Մոսկվա-Պետուշկիի ՀԵՂԻՆԱԿԻ ԾԱՆՈՒՑՈՒՄԸ «Մոսկվա-Պետուշկիի» առաջին հրատարակությունը, քանզի ընդամենը մեկ օրինակով էր, արագ սպառվեց։ Այդ ժամանակից ես բազմաթիվ հանդիմանություններ եմ ստացել «Մուրճ ու Մանգաղ-Կարաչարովո» գլխի համար ու՝ լրիվ անտեղի։ Առաջին հրատարակության առաջաբանում ես բոլոր աղջիկներին զգուշացրել էի, որ «Մուրճ ու Մանգաղ-Կարաչարովո» գլուխը պետք է առանց կարդալու բաց թողնել, քանի որ «Եվ անհապաղ խմեց» արտահայտությանը էջուկես զտարյուն հայհոյանք է հաջորդում, զգուշացրել էի, որ ամբողջ գլխում ոչ մի բարեպատշաճ բառ չկա, բացի «Եվ անհապաղ խմեց» արտահայտությունից։ Այդ բարեխիղճ ծանուցումով հասա միայն նրան, որ բոլոր ընթերցողները, եւ աղջիկները հատկապե՛ ս, միանգամից վրա էին պրծնում «Մուրճ ու Մանգաղ-Կարաչարովո» գլխին՝ նույնիսկ նախորդ գլուխները չկարդալով, նույնիսկ «Եվ անհապաղ խմեց» դարձվածքը չկարդալով։ Դրա համար էլ նպատակահարմար գտա երկրորդ հրատարակության «Մուրճ ու Մանգաղ-Կարաչարովո» գլխից դուրս նետել ամբողջ հայհոյանքը։ Այդպես ավելի լավ կլինի, քանի որ, նախ՝ ինձ կսկսեն անընդմեջ կարդալ, եւ երկրորդ՝ իրենց վիրավորված չեն զգա։ Վադիմ Տիխոնովին՝ Իմ սիրելի առաջնեկին է նվիրում հեղինակն այս ողբերգական էջերը ՄՈՍԿՎԱ։ ԿՈՒՐՍԿԻ ԿԱՅԱՐԱՆԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՆ Ռուսերենից թարգմանեց ՆԵՐՍԵՍ ԱԹԱ՛ ԵԿՅԱՆԸ Բոլորն ասում են՝ Կրե՜մլ, Կրե՜մլ։ Բոլորից լսում եմ նրա մասին, իսկ ինքս ոչ մի անգամ չեմ տեսել։ Քանիցս արդեն (հազար անգամ) հարբած կամ խումհարի մեջ կտրել եմ Մոսկվան հյուսիսից հարավ, արեւմուտքից՝ արեւելք, մի ծայրից մյուսը, միջաթափանց եւ ինչպես պատահի, ու ոչ մի անգամ չեմ տեսել Կրեմլը։ Ահա երեկ էլ նորից չտեսա, բայց չէ որ մի ամբողջ երեկո պտույտ էի տալիս այդ վայրերի շուրջ ու չասեմ թե շատ էի խմած. հենց Սավելովսկու վրա իջա, սկզբի համար մի բաժակ ընդախոտի օղի խմեցի, քանզի իմ փորձից գիտեմ, որ իբրեւ առավոտվա դեկոխտ մարդիկ ավելի լավ բան դեռ չեն հորինել։ Այդպե՛ ս։ Մի բաժակ ընդախոտի օղի։ Իսկ հետո, Կալյաեւսկու վրա, էլի մի բաժակ, բայց ոչ թե ընդախոտի, այլ՝ գինձօղի։ Ծանոթներիցս մեկն ասում էր, որ գինձի օղին մարդու վրա հակահումանիստական ազդեցություն է ունենում, այսինքն՝ բոլոր անդամներն ամրացնելով՝ թուլացնում է հոգին։ Ինձ հետ, չգիտես ինչու, հակառակը եղավ, այսինքն հոգիս ծայրաստիճան ամրապնդվել էր, իսկ անդամներս թուլացան, բայց համաձայն եմ, որ դա էլ հակահումանիստական է։ Ուստի, հենց այնտեղ՝ Կալյաեւսկիում, ավելացրի էլի երկու գավաթ ժիգուլեւյան գարեջուր ու շշից՝ ալբ-դը-դեսերտ։ Դուք, իհարկե, կհարցնեք, իսկ հետո՞, Վե՛ նիչկա, իսկ հետո՞ ինչ խմեցիր։ Ճիշտն ասած, ես էլ կարգին չգիտեմ՝ ինչ խմեցի։ Հիշում եմ՝ Չեխովի փողոցում երկու բաժակ որսորդական խմեցի։ Բայց չէի կարող, չէ՞, առանց խմելու հատել Սադովոյե Կոլցոն։ Չէի՛ կարող։ Նշանակում է՝ էլի ինչ-որ բան խմել եմ։ Իսկ հետո ուղեւորվեցի Կենտրոն, քանի որ միշտ այդպես է. հենց փնտրում եմ Կրեմլը, անխուսափելիորեն ընկնում եմ Կուրսկի կայարան։ Ճիշտն ասած, ինձ հենց պետք էր, որ Կուրսկի կայարան գնայի, ոչ թե՝ կենտրոն, բայց համենայնդեպս կենտրոն գնացի, որ գոնե մի անգամ տեսնեմ Կրեմլը. մեկ է, մտածում եմ, ոչ մի Կրեմլ էլ չեմ տեսնի, այլ ուղիղ կընկնեմ Կուրսկի կայարան։ Հիմա վիրավորանքից լացս գալիս է։ Նրա համար չեմ, իհարկե, վիրավորվել, որ երեկ այդպես էլ Կուրսկի կայարան չհասա (դատարկ բան է. երեկ չհասա, այսօր կհասնեմ)։ Ու հաստատ ոչ նրա համար, որ առավոտյան արթնացա ինչ-որ մեկի անհայտ-անծանոթ շքամուտքում (պարզվում է՝ երեկ շքամուտքում նստել եմ սանդուղքին, ներքեւից քառասներորդին, սրտիս սեղմել փոքրիկ ճամպրուկս, եւ այդպես էլ քնել եմ)։ Ո՛ չ, դրա համար չեմ վիրավորված։ Վիրավորված եմ ահա թե ինչի համար. հենց նոր հաշվեցի, որ Չեխովի փողոցից մինչեւ այդ շքամուտքը էլի վեց ռուբլի խմել եմ, բայց ի՞նչ ու որտե՞ղ եմ խմել եւ ի՞նչ հաջորդականությամբ, ի բարօրությո՞ւն ինձ եմ խմել, թե՝ ի չարս։ Ոչ ոք չգիտի եւ արդեն երբեք չի իմանա։ Չգիտենք, չէ՞, մինչեւ օրս՝ Բորիս արքա՞ն սպանեց արքայազն Դմիտրիին, թե՝ հակառակը։ Ի՞նչ շքամուտք էր. մինչեւ օրս գաղափար չունեմ. բայց հենց այդպես էլ պիտի լինի։ Ամեն ինչ է այդպես։ Աշխարհում ամեն ինչ պիտի կատարվի դանդաղ եւ անստույգ, որ մարդը գոռոզանալ չկարողանա, որ մարդը լինի տխուր ու շլմորած։ Ես բաց օդի ելա, երբ լույսն արդեն բացվել էր։ Բոլորը գիտեն, բոլորը, որ երբեւէ ուշակորույս հայտնվել են շքամուտքում, իսկ լուսաբացին դուրս եկել այնտեղից, բոլորը գիտեն, թե ի՜նչ բեռ են տարել իրենց սրտում օտար շքամուտքի այդ քառասուն աստիճաններն ի վեր եւ ինչ բեռ են հանել այնտեղից։ Ոչի՛ նչ, ոչի՛ նչ, ասացի ինքս ինձ, ոչի՜նչ։ Ահա դեղատունը, տեսնո՞ւմ ես։ Իսկ այնտեղ, ահա, դարչնագույն բաճկոնով այդ հարիֆը մայթն է քռթքռթացնում։ Դա էլ ես տեսնում։ Դե, ուրեմն, հանգստացի՛ ր։ Ամեն ինչ՝ կարգին եւ ըստ հարկի է։ Եթե ուզում ես ձախ գնալ, Վե՛ նիչկա, գնա ձախ, ես քեզ ոչինչ չեմ պարտադրում։ Եթե ուզում ես գնալ աջ՝ ա՛ ջ գնա։ Ես աջ գնացի՝ փոքր-ինչ օրորվելով ցրտից ու վշտից, այո՛, ցրտից ու վշտից։ Օ՜, այգաբացի այդ բեռը՝ մարդու սրտում։ Օ՜, պատրականությունն աղետի։ Օ՜, անուղղելիություն։ Ի՞նչն է ավելի շատ այդ բեռան մեջ, որը դեռ ոչ ոք չի կոչել իսկական անունով։ Ի՞նչն է ավելի շատ՝ կաթվա՞ծը, թե՞ սրտխառնուքը։ Ջղերի հյուծո՞ւմը, թե՞ մահացու թախիծը՝ ինչ-որ տեղ, սրտի շրջակայքում։ Իսկ եթե բոլորը՝ հավասարաչափ, ապա ի՞նչն է, այնուամենայնիվ, շատ՝ կարկամա՞խտը, թե՞ տենդը։ Ոչի՛ նչ, ոչի՛ նչ, ասացի ինձ, փակվի՛ ր քամու դեմ ու կամա՜ց գնա։ Ու հատ-հատ շնչիր։ Այնպես շնչիր, որ ոտքերդ փաթ չընկնեն։ Որեւէ տեղ գնա։ Մեկ է, թե՝ ուր։ Եթե նույնիսկ ձախ գնաս՝ կընկնես Կուրսկի կայարան, եթե՝ ուղիղ, մեկ է՝ Կուրսկի կայարան։ Ուրեմն գնա աջ, որ հաստատ այնտեղ ընկնես։ Օ՜, ունայնություն։ Օ՜, փութանցություն։ Օ՜, ամենից ուժատ ու ամոթալի ժամանակ՝ իմ ժողովրդի կյանքում՝ լուսաբացից միչեւ խանութների բացվելը ժամանակ։ Քանի՜ ճերմակ հերք է ներհյուսել նա ամեն մեկիս մեջ։ Գնա՛, Վենիչկա, գնա՛։ ՄՈՍԿՎԱ։ ԿՈՒՐՍԿԻ ԿԱՅԱՐԱՆԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿ Դե ահա, գիտեի, չէ՞, ինչ եմ ասում. աջ գնաս՝ անպայման կընկնես Կուրսկի կայարան։ Ձանձրալի էր քեզ համար այդ նրբանցքներում, Վե՛ նիչկա, եռուզե՜ռ էիր ուզում, ուրեմն ստացի՛ ր եռուզեռդ։ Վե՛ րջ տուր, ինձ դեն քշեցի ինձնից, մի՞թե քո եռուզեռն է ինձ պետք։ Քո մարդի՞կ են հարկավոր միթե։ Չէ որ Փրկիչը նույնիսկ, եւ անգամ հարազատ Մայրիկին, ասում էր. «Ի՞նչ ունեմ քեզ հետ»։ Առավել եւս ես՝ ի՜նչ գործ ունեմ ես այդ փութագարների ու տաղտկալիների հետ։ Ես ավելի լավ է հենվեմ սյանն ու աչքերս կկոցեմ, որ սիրտս այսպես չխառնի… Իհարկե, Վե՛ նիչկա, իհարկե, բարձրերում մեղմ ու քնքուշ երգեց ինչ-որ մեկը, այնպե՜ս մեղմ, այնպե՜ս քնքուշ, կկոցիր, որ այդպես չխառնի։ Օ՜, ճանաչեցի։ Դարձյալ նրանք են։ Հրեշտակները Տիրոջ։ Այդ դո՞ւք եք նորից։ Դե, իհարկե, մենք ենք, ու կրկին՝ այնպե՜ս քնքուշ։ Գիտե՞ք ինչ, հրեշտակնե՛ ր, ասացի ես՝ նույնպես կամացո՛ ւկ, կամացո՛ ւկ։ Ի՞նչ, հարցրին հրեշտակները։ Ծանր է ինձ համար… Այո, մենք գիտենք, որ ծանր է, գեղգեղացին հրեշտակները։ Իսկ դու ման արի՝ կթեթեւանաս, կես ժամից էլ խանութը կբացվի, օղին այնտեղ, ճիշտ է, իննից է, բայց կարմիրից հենց հիմա էլ կտան։ Կարմիրի՞ց։ Կարմիրի՜ց, երգաձայն կրկնեցին Տիրոջ հրեշտակները։ Սառը-սա՞ռը… Իհարկե՝ սառը… Օ՜, որքա՜ն, որքա՜ն հուզված էի ես… Ասում եք՝ ման արի, ման արի՝ կթեթեւանաս։ Բայց ախր քայլելս էլ չի գալիս… Ինքներդ էլ գիտեք, թե քայլելն ինչ է իմ վիճակում… Այս խոսքիս վրա սսկվեցին հրեշտակները։ Ու հետո նորից գեղգեղացին. Իսկ դու ահա թե ինչ արա. դու մտիր կայարանի ռեստորանը։ Գուցե այնտե՞ղ որեւէ բան ճարվի։ Երեկ իրիկուն այնտեղ խերես կար։ Չէին կարող, չէ՞, մի երեկոյի ընթացքում ամբողջ խերեսը խմել… Այո՛, այո՛։ Ես կգնամ։ Ես անհապաղ կգնամ, կպարզեմ։ Շնորհակալությո՛ ւն, հրեշտակնե՛ ր։ Եվ նրանք այնպես մե՜ղմ-մե՜ղմ ձայնարկեցին. Անո՜ւշ լինի, Վե՛ նյա… Իսկ հետո՝ այնպե՜ս քնքուշ. Չարժե՜… Ինչ լա՜վն են նրանք… Դե ինչ…. Գնալ՝ ուրեմն գնալ։ Ինչ լավ է, որ երեկ երեկոյան ընծաներ առա, հո առանց ընծաների չէի՞ գնա Պետուշկի։ Ոչ մի կերպ չի կարելի առանց ընծաների գնալ Պետուշկի։ Այդ հրեշտակներն էին, որ ինձ հիշեցրին ընծաների մասին, որովհետեւ նրանք, ում համար դրանք գնվել են, իրենք են հրեշտակներ հիշեցնում։ Լավ է, որ գնեցի… Իսկ երեկ երեկոյան ե՞րբ գնեցիր… Հիշի՛ ր… Գնա ու հիշիր… Ես երեկ անցնում էի հրապարակով, ավելի ճիշտ՝ ոչ թե անցնում, այլ քարշ էի գալիս։ Երկու թե երեք անգամ կանգ առա ու քարացա տեղումս, որ սրտխառնոցս զսպեմ։ Չէ որ մարդը միայն ֆիզիկական կողմ չունի, նաեւ հոգեւոր կողմ ունի եւ ունի ավելին, միստիկական, գերհոգեւոր կողմ։ Եվ ահա ամեն վայրկյան սպասում էի, որ հրապարակի կենտրոնում սիրտս կսկսի խառնել բոլոր երեք կողմերից։ Ու նորից կանգ էի առնում, ու նորից քարանում։ Եվ, ուրեմն, երեկ երեկոյան ե՞րբ գնեցի ընծաներս։ Որսորդականի՞ց հետո։ Ո՛ չ, որսորդականից հետո ցավս ընծաները չէին։ Որսորդականի առաջին ու երկրորդ բաժակների արանքո՞ւմ։ Դարձյալ ոչ։ Դրանց արանքում մի երեսուն վայրկյանանոց միջնադադար կար, իսկ ես գերմարդ չեմ, որ երեսուն վայրկյանում որեւէ բան հասցնեմ։ Ասենք, գերմարդն էլ կտապալվեր որսորդականի առաջին բաժակից հետո՝ երկրորդին չհասած… Ուրեմն ե՞րբ… Ողորմա՜ծ Աստված, որքա՜ն առեղծվածներ կան աշխարհում։ Գաղտնիքի անթափանց վարագույր։ Մինչեւ գինձի օղի՞ն, թե՞ գարեջրի ու ալբ-դը-դեսերտի արանքում։ ՄՈՍԿՎԱ։ ԿՈՒՐՍԿԻ ԿԱՅԱՐԱՆԻ ՌԵՍՏՈՐԱՆ Ո՛ չ, միայն ոչ գարեջրի եւ ալբ-դը-դեսերտի արանքում, այնտեղ հաստատ ոչ մի դադար չկար։ Իսկ այ մինչեւ գինձի օղին՝ շատ հնարավոր է։ Ավելի շուտ այսպես. ընկույզը գնել եմ մինչ այդ, իսկ կոնֆետներն՝ արդեն հետո։ Գուցե եւ հակառակը. գինձի օղին խմելով՝ ես… Սպիրտային ոչինչ չունենք, ասաց բարապանը։ Ու ոտից գլուխ չափեց ինձ, ինչպես որեւէ սատկած թռչնակի կամ կեղտոտ գորտնուկը կզննեն։ Սպիրտային ոչի՛ նչ չկա։ Ես թեեւ կծկվեցի հուսահատությունից, բայցեւայնպես հասցրի մրմնջալ, որ բոլորովին էլ դրա համար չեմ եկել։ Քի՞չ բան կա, որի համար կարող էի գալ։ Գուցե Պերմի ճեպընթացը չի կամենում մեկնել Պերմ, եւ ահա ես այստեղ եմ՝ բեֆստրոգանով ուտելու եւ լսելու Իվան Կոզլովսկուն կամ «Սափրիչից» որեւէ բան։ Ճամպրուկս համենայնդեպս հետս վերցրի եւ, ինչպես նորերս շքամուտքում, սեղմեցի սրտիս՝ սպասելով, որ պատվերս բերեն։ Սպիրտային ոչի՛ նչ չկա։ Երկնայի՜ն տիրուհի։ Չէ որ, եթե հավատալու լինենք հրեշտակներին՝ խերեսն այստեղ անսպառ է։ Իսկ հիմա՝ միայն երաժշտություն, ասենք՝ երաժշտությունն էլ մի տեսակ շնական գեղգեղանքներ ունի։ Ախր, սա իսկապես Իվան Կոզլովսկին է երգում. այդ ձայնից գարշելի ձայն չկա։ Բոլոր երգիչների բոլոր ձայները նույնքան գարշելի են, բայց յուրաքանչյուրը՝ յուրովի։ Դրա համար էլ ես դրանք հեշտ եմ տարբերակում… Դե, իհարկե, Իվան Կոզլովսկին է… «Օ՜-օ՜-օ՜, գավաթն իմ նախնիների… Օ՜-օ՜-օ՜, թող հագենամ՝ քեզ նայելով գիշերաստղերի լույսի տակ»… Դե, իհարկե, Իվան Կոզլովսկին է… «Օ՜-օ՜-օ՜, ինչո՞ւ եմ այսպես հմայված քեզնով… Ինձ մի՜ վանիր»… Որեւէ բան պատվիրելո՞ւ եք։ Իսկ դուք ի՞նչ է՝ միայն երաժշտությո՞ւն ունեք։ Ինչու «միայն երաժշտություն»։ Բեֆստրոգանով կա, հրուշակեղեն, կուրծ… Սիրտս նորից խառնեց։ Իսկ խերե՞ս։ Իսկ խերես չկա։ Հետաքրքիր է՝ կուրծ կա, իսկ խերես՝ ոչ։ Շա՜ա՜ա՜տ հետաքրքիր է։ Այո՛։ Խերես չկա, իսկ կուրծ կա։ Եվ ինձ հանգիստ թողեցին։ Ես, որ սիրտս շատ չխառնի, սկսեցի ուսումնասիրել գլխավերեւս կախված ջահը։ Լավ ջահ է։ Բայց՝ չափից դուրս ծանր։ Եթե հիմա պոկվի ու ընկնի մեկնումեկի գլխին, անտանելի ցավոտ կլինի։ Չէ՛, երեւի նույնիսկ ցավոտ էլ չլինի. քանի դեռ պոկվել ու թռչում է, նստած ես ու ոչինչ չկասկածելով՝ խերես ես խմում։ Իսկ որ հասավ քեզ՝ արդեն ողջ չես լինի։ Շա՜տ ծանր միտք է… Դու նստած ես, իսկ նա՝ գլխի՛ դ, վերեւի՛ ց, ջա՛ հը։ Շա՜տ ծանր միտք է… Բայց ոչ, ինչո՞ւ է ծանր… Եթե դու, ենթադրենք, խերես ես խմում, եթե նստած ես ու դեռ խումհարաթող չես եղել, իսկ քեզ խերես չեն տալիս, եւ այդ պահին էլ՝ ջահը գլխիդ, այ դա արդեն ծանր է։ Շա՜տ ճնշող է այդ միտքը։ Միտք, որ ամեն մեկի ուժի բանը չէ։ Հատկապես՝ նախորդ օրվա խմածությունը վրադ… Իսկ դու կհամաձայնեի՞ր, եթե այսպիսի բան առաջարկեին. մենք քեզ, ասենք, հիմա 800 գրամ խերես ենք բերում ու դրա դիմաց գլխիդ վերեւ արձակում ենք ջահը եւ… Դե ինչ, որոշեցի՞ք, որեւէ բան վերցնելո՞ւ եք։ Խնդրում եմ խերես բերեք։ 800 գրամ։ Բայց դու լա՜վ-լա՜վ ես, ոնց որ տեսնում եմ։ Ասվեց, չէ՞, մայրենի լեզվով՝ խերես չունե՜նք։ Դե… ես կսպասեմ… երբ որ լինի… Սպասի՛, սպասի՛… Կտեսնես, բա չէ՜… Հրես քեզ համար խերես կլինի… Եվ ինձ նորից հանգիստ թողեցին։ Զզվանքով նայեցի այդ կնոջ ետեւից։ Հատկապես նրա սպիտակ գուլպաներին՝ առանց որեւէ կարի. կարն ինձ գուցե եւ հաշտության տաներ, գուցե թեթեւացներ հոգիս ու խիղճս… Ինչո՞ւ են դրանք բոլորն այդքան կոպիտ։ Ինչո՞ւ։ Եվ կոպիտ, հատկապես կոպիտ են այն պահերին, երբ չի կարելի կոպիտ լինել, երբ խումհարից մարդու բոլոր ջղերը կախկխված են, երբ նա փոքրոգի է ու կծկված։ Ինչո՞ւ է այդպես։ Օ՜, եթե ամբողջ աշխարհը, եթե ամեն ոք աշխարհում այնպիսին լիներ, ինչպիսին ես եմ հիմա՝ կծկված ու վախլուկ, եւ նույնքան չհավատար՝ ո՛ չ իրեն, ո՛ չ իր տեղի լրջությանը այս երկնքի ներքո, ի՜նչ լավ կլիներ։ Ո՛ չ մի խանդավառություն, ո՛ չ մի սխրանք, ո՛ չ մի մոլեգնում, համատարած փոքրոգություն։ Ես կհամաձայնեի այս երկրի վրա մի ամբողջ հավերժություն ապրել, եթե ինձ նախ ցույց տային մի անկյուն, ուր միշտ չէ, որ սխրանքը տեղ ունի։ Համատարած փոքրոգություն», չէ՞ որ դա փրկությունն է բոլոր աղետներից, դա համադարման է, ստորոգյալն է բարձրագույն կատարելության։ Իսկ ինչ վերաբերում է խառնվածքի գործնական նկարագրին… Այստեղ ո՞վ էր խերես ուզում… Գլխավերեւս՝ երկու կին ու մի տղամարդ, երեքն էլ՝ սպիտակազգեստ։ Ես հայացքս հառեցի նրանց, օ՜, աչքերիս մեջ հիմա որքան այլանդակություն ու պղտորություն կա. ես դա հասկացա նրանց հայացքից, նրանց աչքերում կարդացի, քանզի նրանց աչքերում էր արտացոլվել եւ՛ այդ պղտորությունը, եւ՛ այլանդակությունը… Ես կուչ եկա ու ընկճվեցի… Դե, ես, ասենք… համարյա չեմ էլ խնդրում։ Դե, թող որ խերես չկա, ես կսպասեմ… ես այնպես… Ինչպե՜ս թե՝ «այնպես»… Այդ ինչի՞ն «կսպասեք»… Դե, համարյա ոչ մի բանի Ես պարզապես Պետուշկի եմ գնում՝ սիրած աղջկաս մոտ (հա՜-հա՜, «սիրած աղջկաս մոտ»), ահա ընծաներ եմ գնել… Նրանք, դահիճները, լուռ սպասում էին, թե է՛ լ ինչ եմ ասելու։ Ես, ախր, Սիբիրից եմ, որբ եմ ես… Ու պարզապես, որ սիրտս այսպես չխառնի… խերես եմ ուզում… Ես իզուր նորից հիշեցի այդ խերեսը, իզո՛ ւր։ Դա միանգամից պայթեցրեց նրանց։ Երեքով բռնեցին թեւատակերիցս ու դահլիճի միջով, օ՜, ցա՜վը, ցա՜վը նման խայտառակության, դահլիճի միջով տարան ինձ ու դուրս շպրտեցին դռներից։ Ետեւիցս՝ ճամպրուկը՝ ընծաներով, նույնպես դուրս շպրտացին։ Դարձյալ բաց օդի։ Օ՜, դատարկություն։ Օ՜, գազանային երախը կեցության։ ՄՈՍԿՎԱ։ ԽԱՆՈՒԹՈՎ ԴԵՊԻ ԳՆԱՑՔԸ Թե ինչ եղավ հետո, ռեստորանից մինչեւ խանութ եւ խանութից մինչեւ գնացքը, մարդկային լեզուն չի կարող արտահայտել։ Ես էլ չեմ փորձի։ Իսկ եթե փորձեն հրեշտակները, պարզապես լաց կլինեն, եւ արտասուքը չի թողնի խոսել։ Ավելի լավ է, եկեք այսպես անենք, եկեք մեկ րոպե լռությամբ հարգենք այդ երկու մահացու ժամերը։ Հիշի՛ ր, Վե՛ նիչկա, այդ ժամերի մասին։ Ամենախանդավառ, ամենակայծացայտ օրերին քո կյանքի՝ հիշի՛ ր նրանց մասին։ Երանության եւ արբեցման պահերին չմոռանա՛ ս նրանց։ Դա չպիտի՛ կրկնվի։ Ես դիմում եմ բոլոր հարազատներին ու մերձավորներին, բարի կամքի տեր բոլոր մարդկանց, ես դիմում եմ բոլոր նրանց, ում սիրտը բաց է պոեզիայի եւ գթասրտության համար։ Թողե՛ ք ձեր գործերը։ Ոտքի՛ կանգնեք ինձ հետ միասին, եւ հարգենք մեկ րոպե լռությամբ այն, ինչ անարտահայտելի է։ Եթե ձեռքի տակ որեւէ դեն ընկած շչակ ունեք՝ հնչեցրե՛ ք։ Այդպե՛ ս։ Ես էլ եմ կանգնում… Ուղիղ մեկ րոպե, պղտոր աչքերս հառած կայարանի ժամացույցին, ես կանգնում եմ ինչպես արձանասյունը Կուրսկի կայարանի հրապարակի կենտրոնում։ Իմ մազերը փողփողում են քամուց, մերթ բիզ-բիզ են կանգնում, մերթ փողփողում նորից։ Տաքսիները շրջհոսում են ինձ բոլոր չորս կողմերից։ Մարդիկ՝ նույնպես, եւ այնպես ապշած են նայում. մտածում են երեւի՝ քանդակե՞նք սրան հենց այսպես, ի խրատ հնագույն ժողովուրդերին, թե՞ չքանդակենք։ Եվ այդ լռությունը խախտում է միայն խռպոտ կանացի բասը, որ հորդում է ոչմիտեղից. Ուշադրությո՛ ւն։ Ժամը 8-ն անց 16 րոպեին գնացքը չորրորդ փակուղուց մեկնում է Պետուշկի։ Կանգառները՝ Մուրճ ու Մանգաղ, Չուխլինկա, Ռեուտովո, Երկաթուղային, այնուհետեւ՝ բոլոր բնակավայրերում, բացի Եսինոյից։ Իսկ ես դեռ կանգնած եմ։ Կրկնում եմ… [...] [...] Դե, ահա եւ վերջ։ Րոպեն անցավ։ Հիմա երեւի բոլորդ կհարձակվեք վրաս՝ հարցնելով. «Չէ՞ որ դու խանութից ես գալիս, Վե՛ նիչկա»։ Այո, ասում եմ ձեզ, խանութի՛ ց։ Ու շարունակում եմ քայլել դեպի կառամատույց՝ գլուխս ձախ ուսիս հակած։ Քո ճամպրուկը հիմա ծանրացած է։ Այո՞։ Իսկ սրտումդ սրինգն է երգում։ Ճիշտ չէ՞։ Դե, նայա՛ ծ, նայա՛ ծ, ասում եմ ես՝ գլուխս աջ ուսիս հակելով։ ճամպրուկս իսկապես շատ ծանր է։ Իսկ սրնգի մասին խոսելը վաղ է դեռ։ Համենայնդեպս, Վե՛ նիչկա, համենայնդեպս՝ ի՞նչ ես առել։ Սարսափելի հետաքրքիր է։ Ես հասկանում եմ, որ հետաքրքիր է։ Հիմա, հիմա կթվարկեմ. նախ՝ երկու շիշ կուբանյան, հատը երկուս ու վաթսուներկուսով, ընդամենը՝ հինգ ու քսանչորս։ Հետո՝ երկու հատ քառորդանոց ռուսական, հատը՝ մի ռուբլի վաթսունչորս, ընդամենը՝ հինգ ու քսանչորս գումարած երեք ու քսանութ։ Ութ ռուբլի հիսուներկու կոպեկ։ Եվ էլի կարմիրից։ Հիմա կհիշեմ։ Հա՜, վարդագույն թունդ, մեկ ռուբլի երեսունյոթով։ Այդպե՛ ս-այդպե՛ ս-այդպե՛ ս, ասում եք դուք, եւ ընդամե՞նը։ Չէ որ դա սարսափելի՜ հետաքրքիր է։ Հիմա ես ձեզ կասեմ ընդհանուր արդյունքը… Ընդամենը՝ ինը ռուբլի ութսունինը կոպեկ, ասում եմ ես՝ ոտքս կառամատույցին դնելով։ Բայց դա այնքան էլ ընդամենը չէ։ Երկու հատ բուտերբրոդ էլ եմ առել, որ սիրտ չթափեմ… Դու, Վե՛ նիչկա, ցանկանում էիր ասել՝ «սիրտս չխառնի»։ Ո՛ չ, ինչ ասացի՝ ասացի։ Առաջին բաժինն առանց ակրատի ընդունել չեմ կարողանում, որովհետեւ կարող է սիրտ թափեմ։ Իսկ ահա երկրորդն ու երրորդը կարող եմ իրագլխու էլ խմել, որովհետեւ սիրտս կարող է եւ խառնի, բայց արդեն ոչ մի դեպքում հետ չեմ տա։ Եվ այդպես՝ մինչեւ ինը։ Իսկ այդ ժամանակ նորից բուտերբրոդի կարիք կլինի։ Ինչո՞ւ, նորի՞ց սիրտդ կխառնի։ Չէ, խառնելն արդեն ոչ մի դեպքում չի խառնի, բայց հաստատ սիրտ կթափեմ։ Դուք, իհարկե, այս խոսքիս վրա գլուխներդ եք օրորում։ Ես նույնիսկ տեսնում եմ այստեղից՝ թաց կառամատույցից, թե ինչպես եք բոլորդ, սփռված իմ երկրով մեկ, օրորում գլուխներդ ու սկսում հեգնել. Ինչ բա՜րդ է այդ ամենը, Վե՛ նիչկա, եւ ինչքա՜ն նուրբ։ Էն էլ ո՜նց։ Մտածողության որպիսի՜ հստակություն։ Եվ ընդամենն այդքա՞նը։ Ընդամենը այդքա՞ն է քեզ պետք երջանիկ լինելու համար։ Եվ ուրիշ ոչի՞նչ։ Այսինքն, ինչպես թե ոչինչ, ասում եմ՝ մտնելով վագոն։ Եթե ավելի շատ փող ունենայի, գարեջուր ու մի երկու շիշ պորտվեյն էլ կվերցնեի, բայց… Դուք այստեղ պարզապես սկսում եք տնքալ. Օ՜, Վե՛ նիչկա, օ՜-օ՜-օ՜, պարզունակ… Դե, ինչ կա որ։ Թող որ՝ պարզունակ, ասում եմ։ Ու դրանով էլ փակում եմ մեր խոսակցությունը։ Թող որ պարզունակ»։ Եվ այլեւս չեմ պատասխանում ձեր հարցերին։ Ավելի լավ է՝ նստեմ՝ ճամպրուկը սրտիս սեղմած՝ ու լուսամուտից նայեմ դուրս։ Այ այսպես։ Թող որ պարզունակ»։ Իսկ դուք ձեռ չեք քաշում. Դու, ի՞նչ է, նեղացա՞ր։ Չէ, պատասխանում եմ։ Դու մի նեղանա։ Մենք քո լավն ենք ուզում։ Միայն թե՝ ինչո՞ւ ես դու, հիմա՛ ր, շարունակ սրտիդ սեղմում ճամպրուկը։ Որ այնտեղ օղի կա, հա՞։ Այստեղ ես իսկապես վիրավորվում եմ. օղին ի՞նչ կապ ունի։ Տեսնում եմ, որ դուք օղուց բացի ուրիշ ոչնչի մասին չեք կարողանում խոսել։ Քաղաքացի ուղեւորնե՛ ր, մեր գնացքը մեկնում է մինչեւ Պետուշկի կայարան։ Կանգառները՝ Մուրճ ու Մանգաղ, Չուխլինկա, Ռեուտովո, Երկաթուղային, այնուհետեւ՝ բոլոր բնակավայրերում, բացի Եսինոյից։ Իսկապես, ի՞նչ կապ ունի օղին։ Խելքներդ առել է էդ օղին։ Ես ախր ռեստորանում էլ, եթե կուզեք, այն սեղմում էի սրտիս, իսկ մեջը դեռ օղի չկար։ Եվ շքամուտքում էլ, եթե հիշում եք, սեղմում էի, իսկ այնտեղ դեռ օղու հոտ անգամ չկար… Եթե ուզում եք ամեն ինչ իմանալ, ես ձեզ ամե՛ ն ինչ կպատմեմ, միայն թե համբերեք։ Այ, խումհարաթող կլինեմ Մուրճ ու Մանգաղում եւ ՄՈՍԿՎԱ-ՄՈՒՐՃ ՈՒ ՄԱՆԳԱՂ եւ ամեն ինչ կպատմեմ։ Համբերե՛ ք։ Ես համբերում եմ, չէ՞։ Դե, իհարկե, նրանք բոլորն ինձ անպիտան մարդ են համարում։ Առավոտները՝ խմածությունը դեռ վրաս՝ ինքս էլ իմ մասին այդ կարծիքին եմ։ Բայց չի կարելի, չէ՞, վստահել կարծիքին մի մարդու, որը դեռ չի հասցրել խումհարաթող լինել։ Դրա փոխարեն երեկոները, ի՜նչ խորխորատներ կան իմ մեջ, եթե, իհարկե, լավ լիցքավորվեմ օրվա ընթացքում, ի՜նչ անդունդներ են իմ մեջ երեկոյան։ Բայց թող որ այդպես։ Թող որ ես անպիտան մարդ եմ։ Ես ընդհանրապես նկատել եմ. եթե մարդն իրեն զզվելի է զգում առավոտյան, իսկ երեկոյան լի է մտահղացումներով ու երազանքներով ու ջանքով, ապա շա՜տ անպիտանն է նա, այդ մարդը։ Առավոտյան վատ է, երեկոյան՝ լավ. սա ստույգ հայտանիշն է անպիտան մարդու։ Այ, եթե հակառակը լինի. եթե մարդն առավոտյան առույգ է ու կատարելապես հուսավառ, իսկ երեկոյան նրան տիրում է ուժահատությունը, դա արդեն հաստա՛ տ անպետքություն է, գործ դրստող մարդ ու միջակություն։ Գարշում եմ ես այդ տեսակ մարդուց։ Դուք՝ չգիտեմ ոնց, բայց ես գարշում եմ։ Իհարկե, պատահում են եւ այնպիսիք, ում համար լավ է ե՛ ւ առավոտյան, ե՛ ւ երեկոյան, նրանք ուրախ են ե՛ ւ արշալույսի համար, ե՛ ւ մայրամուտի համար նույնպես ուրախ են. դրանք արդեն պարզապես սրիկաներ են, ու նրանց մասին խոսելն անգամ զզվելի է։ Դե, իսկ եթե որեւէ մեկի համար վատ է թե՛ առավոտյան, թե՛ երեկոյան, այստեղ արդեն չգիտեմ էլ ինչ ասեմ. դա արդեն անհուսալի սրիկա է ու տականք։ Որովհետեւ խանութները մեզ մոտ բաց են մինչեւ ինը, իսկ Ելիսեեւյանը՝ նույնիսկ մինչեւ տասնմեկը, եւ եթե դու վիժվածք չես, միշտ էլ կհասցնես երեկոյան կողմ բարձրանալ-հասնել որեւէ բանի, որեւէ չնչին անդունդի։ Եվ այսպես՝ ի՞նչ ունեմ իմ տնօրինության տակ։ Ես ճամպրուկիցս հանեցի ողջ ունեցածս ու հատ-հատ տնտղեցի՝ բուտերբրոդից մինչեւ մեկ ու երեսունյոթանոց վարդագույն թունդը։ Տնտղեցի եւ հանկարծ գույն տվի ու կարկամեցի։ Տե՜ր Աստված, տեսնո՞ւմ ես, ահա, ինչեր եմ տնօրինում։ Բայց մի՞թե դ ա է ինձ հարկավոր։ Մի՞թե դր ա ն է ձգտում իմ հոգին։ Ահա թե ինչ տվեցին ինձ մարդիկ այն ամենի փոխարեն, ինչին հոգիս ձգտում է։ Եվ եթե դ ա տային, միթե ես կունենայի ս ր ա կարիքը։ Նայի՛ ր, տեր Աստված, ահա վարդագույն թունդը՝ մեկ ռուբլի երեսունյոթով… Եվ, ամբողջովին կապույտ կայծակներ զգեցած, Աստված այսպես պատասխանեց. Իսկ ստիգմատները սուրբ Թերեզայի ինչի՞ն են պետք։ Դրանք, չէ՞ որ, նրան նույնպես հարկավոր չեն։ Բայց ցանկալի են նրան։ Հենց այդ է որ կա, արձագանքեցի ցնծագին, ի՛ նձ էլ, ի՛ նձ էլ ցանկալի է դա, բայց բոլորովին հարկավոր չէ։ Դե, քանի որ ցանկալի է, Վե՛ նիչկա, ուրեմն խմի՛ ր, մտածեցի ես, բայց դեռ հապաղում էի՝ Աստված ինձ էլի որէ բան կասի՞, թե՝ ոչ։ Աստված լուռ էր։ Դե, լավ։ Վերցրի քառորդանոցն ու ելա վագոնի փակ հարթակ։ Այսպե՛ ս։ Հոգիս չորսուկեսժամ բանտված չարչարվել է, հիմա ես նրան ազատ կարձակեմ։ Բաժակ կա, բուտերբրոդ՝ նույնպես, որ ս ի ր տ ս չ խ ա ռ ն ի։ Եվ կա հոգիս՝ առայժմ մի՛ քիչ բացված առ կեցության տպավորությունները։ Սեղանակի՛ ց լեր, տե՛ ր Աստված։ ՄՈՒՐՃ ՈՒ ՄԱՆԳԱՂ-ԿԱՐԱՉԱՐՈՎՈ Եվ անհապաղ խմեցի։ ԿԱՐԱՉԱՐՈՎՈ-ՉՈՒԽԼԻՆԿԱ Եվ խմելուց հետո, ինքներդ եք տեսնում, երկար կնճռոտվում ու զսպում էի սրտխառնոցս, անիծում ու հայհոյում էի. ոչ այն է հինգ րոպե, ոչ այն է՝ յոթ րոպե, ոչ այն է՝ մի ամբողջ հավերժություն կոկորդս բռնած պատեպատ էի խփվում չորս պատերի մեջ աղերսում իմ Աստծուն, որ չնեղացնի ինձ։ Եվ ընդհուպ մինչ Կարաչարովո, Մուրճ ու Մանգաղից մինչ Կարաչարովո, Աստվածն իմ անկարող էր լսել իմ պաղատանքը. խմածս բաժակը մեկ քուլա-քուլա կծկվում էր ինչ-որ տեղ՝ որովայնիս ու կերակրափողիս արանքում, մեկ ճախրում էր վեր, մերթ կրկին գահավիժում։ Դա Վեզուվի պես էր, Հերկուլանումի, Պոմպեյի, մայիսմեկյան հրավառության պես էր՝ իմ երկրի մայրաքաղաքում։ Եվ ես տառապում ու աղոթում էի։ Եվ ահա միայն Կարաչարովոյում Աստվածն իմ լսեց ու ականջալուր եղավ ինձ։ Ամեն ինչ հանդարտվեց ու խաղաղվեց։ Իսկ եթե իմ ներսում որէ բան հանդարտվում ու խաղաղվում է, ապա՝ անդառնալի։ Վստա՛ հ եղեք։ Ես հարգում եմ բնությունը, տգեղ կլիներ վերադարձնել բնության ընծաները… Ես մի կերպ հարդարեցի մազերս ու վերադարձա վագոն։ Հասարակությունն ինձ համարյա անտարբեր էր նայում՝ կլոր ասես ոչնչով չծանրաբեռնված աչքերով… Դա ինձ դուր է գալիս։ Ինձ դուր է գալիս, որ իմ երկրի ժողովուրդն այդպիսի թափուր ու դուրս պրծած աչքեր ունի։ Դա ինձ օրինական հպարտության զգացում է ներշնչում։ Կարելի է պատկերացնել, թե ինչպիսին են աչքերն այնտեղ, որտեղ ամեն ինչ վաճառվում ու գնվում է… Խորունկ թաքցված, դարանակալած, գիշատիչ ու վախվորած աչքեր… Կոռուպցիա, դեվալվացիա, գործազրկություն, պաուպերիզմ… Նայում են հոնքատակից, անդադրում մտահոգությամբ ու տառապանքով. ահա թե ինչպիսին են աչքերը Դեղին դեւի աշխարհում… Բայց դրա փոխարեն իմ ժողովրդինը՝ ինչպիսի՜ աչքեր են։ Նրանք շարունակ դուրս պրծած են, բայց ներսում՝ ոչ մի լարվածություն։ Ցանկացած իմաստի կատարյալ բացակայություն, բայց՝ որպիսի՜ հզորություն։ (Որպիսի հոգո՛ ր զորություն)։ Այդպիսի աչքերը չեն ծախի։ Ոչինչ չեն ծախի ու ոչինչ չեն առնի։ Ինչ էլ պատահի իմ երկրին։ Կասկածի օրերին, ծանր տվայտանքի օրերին, ցանկացած փորձությունների աղետների ժամանակներում, չե՛ ն թարթի այդ աչքերը։ Նրանց համար ամենը ցող է աստվածային… Ինձ դուր է գալիս իմ ժողովուրդը։ Ես երջանիկ եմ, որ ծնվել ու հասակ եմ առել այդ աչքերի հայացքի ներքո։ Վատը միայն ահա թե որն է. հանկարծ ու նրանք նկատել են, թե ես այնտեղ՝ հարթակին, ինչով էի զբաղված։ Գլխկոնծում էի անկյունից անկյուն, ինչպես մեծ ողբերգակ Ֆյոդոր Շալյապինը, ձեռքովս կոկորդս բռնած, ասես ինչ-որ բան ինձ խեղդելիս լիներ։ Բայց, ասենք, թող այդպես լինի։ Եթե մեկնումեկը տեսել է՝ թող այդպե՛ ս լինի։ Գուցե ես այնտեղ դերափորձ էի անում։ Գուցե ես այնտեղ խաղում էի «Օթելլո. Վենետիկի մավրը» անմահ պիեսում։ Խաղում էի մեն-մենակ միանգամից բոլոր դերերը։ Ես, օրինակ, դավաճանել եմ ինձ, իմ համոզմունքներին, ավելի ճիշտ՝ սկսել եմ կասկածել, որ դավաճանել եմ ինձ, իմ համոզմունքներին. ես իմ մասին ականջիս շշնջում էի, օ՜, ինչեր էի շշնջում, ահա ես՝ սիրելով ինձ տառապանքիս համար, ինչպես ինքս ինձ կսիրեի, խեղդում եմ ինձ։ Ճանկել եմ կոկորդս ու խեղդում եմ։ Ինչե՜ր ասես չէի անում այնտեղ։ Ահա աջից պատուհանի տակ նստած են երկու հոգի։ Մեկը բո՜ւթ-բութ ու մգդակած բաճկոնով։ Իսկ մյուսը՝ խելացի՜-խելացի կովերկոտե վերարկուով։ Եվ խնդրեմ, ոչ մեկից չեն ամաչում, լցնում ու խմում են։ Դուրս չեն վազում հարթակ ու չեն կոտրատում ձեռները։ [...] Բո՜ւթ-բութը խմում է, կռնչում ու ասում. «Հա՜, լա՜վ գնաց, իմացա՛ ր»։ Իսկ խելացի՜-խելացին խմում ու ասում է. «Տրանս-ցեն-դեն-տալ է»։ Եվ այնպիսի՜ տոնական ձայնով։ Բո՜ւթ-բութը մի կտոր բան է գցում բերանն ու ասում. «Մեր ուտելիքն էսօր փայլուն է։ Ոնց որ ասած, «Ինձ կերեք, խնդրեմ» կարգի ուտելիք»։ Իսկ խելացի՜-խելացին ծամում ու ասում է… «Այո՜ո՜ո՜, տրանս-ցեն-դեն-տալ է»։ Ապշեցուցիչ է։ Ես մտա վագոն ու նստել՝ տառապում եմ այն մտքից, թե ինձ ում տեղն են դրել՝ մավրի՞, ո՞չ մավրի, վա՞տն են իմ մասին մտածում, թե՝ լավը։ Իսկ նրանք տաք-տաք ու բացահայտ խմում են, ասես՝ արարչագործության պսակներ, խմում են աշխարհի հանդեպ սեփական գերազանցության զգացումով… «Ինձ կերեք, խնդրեմ» կարգի ուտելիք»… Ես առավոտները խումհարաթող լինելիս թաքնվում եմ երկնքից ու երկրից, որովհետ դա ամենաինտիմ բանն է աշխարհում… Մինչ աշխատանքի սկիզբը խմում եմ՝ թաքնվում եմ։ Աշխատանքի ժամին խմում եմ՝ թաքնվում եմ… Իսկ սրանք՝ «Տրա՛ նս-ցե՛ ն-դե՛ ն-տա՛ լ է»։ Իմ նրբանկատությունն ինձ շատ է վնասում, այն խեղեց իմ պատանեկությունը։ Իմ մանկությունն ու պարմանությունը։ Ավելի շուտ՝ այսպես. դա նրբանկատութուն էլ չէ, այլ՝ անսահման ընդլայնել եմ ինտիմի ոլորտը, քանի՜ անգամ է դա ինձ կործանել… Հիմա կպատմեմ։ Հիշում եմ, տաս տարի առաջ բնակություն հաստատեցի Օրեխովո-Զուոյում։ Այն ժամանակ, երբ բնակություն հաստատեցի, իմ սենյակում արդեն չորս հոգի էին կենում, ես եղա հինգերորդը։ Համերաշխ էինք ապրում, վեճ ու կռիվ չկար։ Եթե մեկն ուզում էր պորտվեյն խմել, վեր էր կենում ու ասում «Տղե՛ րք, ես ուզում եմ պորտվեյն խմեմ»։ Եվ բոլորն ասում էին. «Լա՛ վ, պորտվեյն խմի։ Մենք էլ հետդ պորտվեյն կխմենք»։ Եթե մեկի սիրտը գարեջուր էր ուզում, բոլորի սիրտն էր ուզում գարեջուր։ Հրաշալի է։ Բայց ահա մի անգամ ես անսպասելիորեն սկսեցի նկատել, որ այդ չորսը մի տեսակ օ տ ա ր ու մ ե ն ինձ իրենցից, մի տեսակ փս փ ս ու մ ե ն, ինձ նայելիս մի տեսակ ն ա յ ու մ ե ն, թե ուր կգնամ։ Դա տարօրինակ էր նույնիսկ մի քիչ տագնապալի… Եվ նրանց մռութներին էլ կարդում էի նույն մտահոգությունն ու կարծես նույնիսկ վախը… «Բանն ի՞նչ է, տանջվում էի ես։ Ինչո՞ւ է այսպես»։ Եվ ահա վրա հասավ այն երեկոն, երբ հասկացա բանն ինչ է ինչու է այդպես։ Ես, հիշում եմ, այդ օրը նույնիսկ վեր չէի կացել անկողնուց. գարեջուր էի խմել ու թախծում էի։ Պարզապես պառկել ու թախծում էի։ Եվ ի՜նչ տեսնեմ. չորսով կամաց շրջապատում են ինձ. երկուսը նստեցին աթոռներին՝ գլխավերս, երկուսը՝ ոտքերիս տակ։ Ու նայում են աչքերիս մեջ, հանդիմանանքո՜վ են նայում, նայում են չարացածությամբ մարդկանց, որոնք չեն կարողանում վերծանել իմ ներսի չարաբաստիկ առեղծվածը… Հաստա՛ տ, հաստա՛ տ ինչ-որ բան էր պատահել։ Լսիր, ասացին նրանք։ Դու ձ ե ռ ք ա շ ի է դ բ ա ն ի ց։ Ինչի՞ց «ձեռ քաշեմ», ես ապշած՝ մի քիչ վրա նստեցի։ Ձեռ քաշի երակայելուց, թե մյուսներից բարձր ես… որ մենք ոնց ասած մանրապճեղ ենք, իսկ դու Կայենն ու Մանֆրեդը… Բայց ինչի՞ց ենթադրեցիք… Հենց դրանից էլ ենթադրեցինք։ Դու էսօր գարեջուր խմե՞լ ես ՉՈՒԽԼԻՆԿԱ-ԿՈՒՍԿՈՎՈ Խմել եմ։ Շա՞տ ես խմել։ Շատ։ Դե, ուրեմն վեր կաց ու գնա։ Բայց ո՞ւր «գնամ»։ Կարծես թե չգիտես։ Ստացվում է, որ մենք բլոճներ ենք, իսկ դու Կայենն ու Մանֆրեդը… Թույլ տվեք, ասում եմ, ես նման բան չեմ պնդել… Ո՛ չ, պնդել ես։ Մեզ մոտ տեղավորվելուն պես դու ամեն օր հենց դա ես պնդում։ Եթե ոչ խոսքով, ապա՝ գործով։ Նույնիսկ ոչ գործով, այլ այդ գործի բացակայությամբ։ Դու ժ խ տ ո ղ ա բ ա ր դա ես հաստատաում, դա ես պնդում… Բայց ախր ի՞նչ «գործ», ինչի՞ «բ ա ց ա կ ա յ ու թ յ ա մ բ», զարմանքից աչքերս արդեն կլորացել էին։ Պարզ է՝ թե ինչ գործ։ Դուրս չես գնում դու. ահա թե ինչ գործ։ Մենք անմիջապես զգացինք՝ ինչ-որ բան այնպես չէ։ Հենց այն ժամանակից, որ այստեղ տեղավորվեցիր, մենք ոչ մի անգամ չենք տեսել, որ զուգարան գնաս։ Լա՜վ, մեծ գործով՝ դեռ էլի ոչինչ, բայց ոչ մի անգամ՝ նույնիսկ փոքրո՜վ… Նույնիսկ փոքրո՜վ։ Եվ այդ ամենն անժպիտ էր ասվում, մահացու վիրավորվածի տոնով։ Չէ՛, տղե՛ րք, դուք ինձ ճիշտ չեք հասկացել… Ո՛ չ, մենք քեզ ճիշտ ենք հասկացել… Չէ՛, ախր, չէ՛, չե՜ք հասկացել։ Չեմ կարող, չէ՞, ձեզ նման վեր կենալ անկողնուց ի լուր ամենքի ասել. «Դե, տղե՛ րք, ես գնացի ելու» կամ «Դե, տղե՛ րք, ես գնացի ելու»։ Ես այդպես չեմ կարող։ Իսկ ինչո՞ւ չես կարող։ Մենք կարող ենք, իսկ դու չե՜ս կարող։ Ստացվում է, որ դու մեզնից լավն ես։ Մենք կեղտոտ անասուններ ենք, իսկ դու՝ ոնց որ շուշա… Չէ՜, այդպես չէ… Ձեզ ո՞նց բացատրեմ… Մեզ բացատրելու կարիք չկա… Ամեն ինչ պարզ է… Լսե՛ ք, ախր, լսե՛ ք, հասկացե՜ք վերջապես… աշխարհում կան բաներ… Մենք քեզնից վատ չգիտենք՝ ինչ բաներ կան եւ ինչ բաներ չկան… Ու ես ոչ մի կերպ չկարողացա նրանց համոզել։ Նրանք մռայլ հայացքներով խոցեցին հոգիս… Ես սկսեցի անձնատուր լինել… Դե, իհարկե, ես նույնպես կարող եմ… Ես նույնպես կկարողանայի… Հենց էդ է որ կա։ Նշանակում է՝ դու կարող ես մեզ նման։ Իսկ մենք քո պես չենք կարող։ Դու Մանֆրեդն ես, դու Կայենն ես, իսկ մենք՝ ոտնատակիդ ցեխը։ Դե, ո՛ չ, ո՛ չ, այստեղ ես արդեն լրիվ խճճվեցի։ Աշխարհում կան այնպիսի բաներ… այնպիսի ոլորտներ կան… չի կարելի, չէ՞, այդքան հեշտ ու հասարակ վեր կենալ ու գնալ։ Ոնց ասեմ՝ ինքնասահմանափակում կա, չէ՞, մի նվիրական ամոթխածություն կա՝ Իվան Տուրգենեւի ժամանակներից… եւ ապա՝ երդումը Վորոբյովյան բլուրների վրա… Եվ այդ ամենից հետո վեր կենալ ու ասել. «Դե, տղե՛ րք…»։ Մի տեսակ վիրավորական է… Չէ՞ որ եթե մեկը նրբանկատ սիրտ ունի… Նրանք, չորսն էլ, ոչնչացնող հայացքներով նայում էին ինձ։ Ես թոթվեցի ուսերս ու հուսահատված լռեցի։ Դու վերջ տուր դրան՝ Իվան Տուրգենեւի մասին։ Խոսի, բայց չափդ ճանաչի, մենք էլ ենք կարդացել։ Դու, ավելի լավ է, ահա թե ինչ ասա՝ էսօր գարեջուր խմե՞լ ես։ Խմել եմ։ Քանի՞ գավաթ։ Երկու մեծ, մի փոքր։ Դե, ուրեմն, վեր կաց ու գնա։ Էնպես, որ բոլորս տեսնենք՝ գնացիր։ Մի նվաստացրու մեզ ու մի տանջի։ Վեր կաց ու գնա։ Ինչ արած, ես վեր կացա ու գնացի։ Ո՛ չ թեթեւանալու։ Նրա համար, որ նրա՛ նց թեթեւացնեմ։ Իսկ երբ վերադարձա, նրանցից մեկն ասաց. «Այդպիսի խայտառակ հայացքներով դու միշտ մենակ ու դժբախտ կլինես»։ Այո՛։ Նա միանգամայն իրավացի էր։ Ես շատ բան գիտեմ Աստծո մտահղացումներից, բայց ինչո՞ւ է նա ինձ այսքան ողջախոհություն պարգեւել՝ մինչեւ օրս չեմ հասկանում։ Եվ այդ ողջախոհությունը, սա ամենածիծաղելին է, այդ ողջախոհությունը այնպես շուռտված է մեկնաբանվում, որ հերքվում է նույնիսկ տարրական դաստիարակվածությունս։ Օրինակ, Պավլովո-Պոսադում։ Ինձ տանում են երկու տիկինների մոտ ու ներկայացնում այսպես. Ահա եւ ինքը՝ նշանավոր Վենիչկա Երոֆեեւը։ Նա շատ առումներով է նշանավոր, բայց ամենից ավելի, իհարկե, նշանավոր է նրանով, որ ամբողջ կյանքում ոչ մի անգամ չի տռել… Ինչպե՜ս։ Ոչ մի անգա՞մ, զարմանում են տիկնայք ու աչքները չռած՝ սկսում ուսումնասիրել ինձ։ Ոչ մի անգա՞մ։ Ես, իհարկե, սկսում եմ անհարմար զգալ. ես տիկնանց ներկայությամբ անհարմար չզգալ չեմ կարող։ Ես ասում եմ. Դե, այնքան էլ ոչ մի անգամ չի… Երբեմն… Համենայնդեպս… Ինչպե՜ս, ավելի են զարմանում տիկինները։ Երոֆեեւը եւ… տարօրինակ է մտածե՜լն անգամ… «Երբե՜մն, համենայնդե՜պս»։ Ես դրանից վերջնականապես մոլորվում եւ ասում եմ. Դե… դրա ի՞նչն է տ ա ր օ ր ի ն ա կ, ես, չէ՞ որ… դա, ախր… տ ռ ե լը… չէ՞ որ այնքան հասարակ է, եւ ի՞նչ արտակարգ բան, որ տռում ես… Այ քե՜զ բան, ապշում են տիկինները։ Իսկ հետո պետուշկինյան ամբողջ ամբողջ ուղեգծով մեկ տարածվում է. «Նա այդ ամենը բարձրաձայն է անում եւ ասում է, որ վ ա տ չի անում։ Որ ինքը դա լ ա վ է անում։ Դե, ահա, տեսնո՞ւմ եք։ Եվ այսպես՝ ամբողջ կյանքում։ Ամբողջ կյանքում ճնշում է ինձ այդ մղձավանջը. մղձավանջի էությունն այն է, որ ինձ ոչ թե թ յ ու ր են ըմբռնում, «թյուրը» դեռ ոչինչ, ճ շ գ ր ի տ հ ա կ ա ռ ա կ ն են հասկանում, այսինքն՝ կատարելապես խոզաբար, այսիքն՝ հ ա կ ա օ ր ի ն ա բ ա ր։ Ես այս հարցի շուրջ շատ բան կարող էի պատմել, բայց եթե ամբողջն ասեմ՝ կձգվի մինչեւ Պետուշկի հասնելը։ Ավելի լավ է ամբողջը չպատմեմ, այլ միայն մեկ դեպք, քանի որ այն ամենաթարմն է. թե ինչպես մի շաբաթ առաջ ինձ ազատեցին բրիգադավարի պաշտոնից՝ «անհատական գրաֆիկների արատավոր համակարգի ներդրման համար»։ Մեր ամբողջ մոսկովյան վարչությունը ցնցվում է ս ա ր ս ա փ ի ց՝ հիշելով այդ գրաֆիկները։ Եվ անհասկանալի է՝ իսկապես ի՞նչն էր այդտեղ ս ա ր ս ա փ ե լ ի… Այո՛, այս ո՜ւր հասանք… Կուսկովոն է։ Մենք առանց կանգառի կտրում ենք Կուսկովոն։ Դրա առթիվ արժե, որ մի հատ էլ խմեմ, բայց ավելի լավ է պատմեմ ձեզ, ԿՈՒՍԿՈՎՈ-ՆՈՎՈԳԻՐԵԵՎՈ իսկ հետո նոր կգնամ ու կխմեմ։ Եվ այսպես, մի շաբաթ առաջ ինձ գահընկեց արին բրիգադիրությունից, իսկ դրանից հինգ շաբաթ առաջ նշանակել էին։ Չորս շաբաթվա ընթացքում, ինքներդ եք հասկանում, կտրուկ փոփոխություններ չես անի, ասենք, ես որեւէ կտրուկ փոփոխություն չէի էլ անում, իսկ եթե մեկնումեկին նույնիսկ թվում էր, թե անում էի, համենայնդեպս ինձ կտրուկ փոփոխությունների համար չէ, որ վռնդեցին։ Ամեն ինչ շատ պարզ սկսվեց։ Մինչեւ իմ գալը մեր արտադրական գործընթացն այսպիսի տեսք ուներ. առավոտից նստում՝ սեկա էինք խաղում, փողով (դուք սեկա խաղալ գիտե՞ք)։ Այդպե՛ ս, հետո վեր էինք կենում, ետ կծկում մալուխի թմբուկը եւ մալուխը թաղում հողի տակ։ Իսկ հետո, պա՛ րզ բան է, նստում էինք, եւ ամեն մեկը յուրովի էր սպանում ժամանակը, չէ որ, համենայնդեպս, ամեն մեկն իր երազանքն ու խառնվածքն ունի. մեկը վերմուտ էր խմում, մյուսը, որ ավելի պարզ ու հասարակ էր՝ «Թարմություն» օդեկոլոն, հավակնություններ ունեցողը կոնյակ էր խմում Շերեմետեւո միջազգային օդանավակայանում։ Ու պառկում էինք քնելու։ Իսկ առավոտյան այսպես. նախ նստում ու վերմուտ էինք խմում։ Հետո վեր էինք կենում եւ նախորդ օրվա մալուխը հանում հողի տակից ու դեն շպրտում, քանի որ արդեն լրիվ թաց էր լինում, իհարկե։ Իսկ հետո, դե ի՛ նչ, նստում էինք սեկա խաղալու, փողո՛ վ։ Այդպես էլ՝ խաղը կիսատ, պառկում էինք քնելու։ Վաղ առավոտյան արդեն արթնացնում էինք իրար. «Լյո՛ խա, վեր կաց՝ սեկա խաղանք», «Ստա՛ սիկ, վեր կաց՝ վերջացնենք երեկվա խաղը»։ [...] Իսկ հետո լուսումու |
ՎԱՐԴԱՆԱՆՔ [...] Գիշերը խոժոռվել էր Տարոնի դաշտավայրի վրա։ Ամեն ինչ ընկղմել էր խավարի մեջ։ Միայն հեռուն ալիքավորված լեռներից դեպի վերև բացվում էր հանդիսավոր երկինքը տենդային աստղերով առլեցուն։ Օդը ցուրտ՝ էր, վաղ գարնանային։ Ինչպես մռայլ ուրվական, խավարի միջից նայում էր Աշտիշատի վանքը, և ըստ երևույթին ոչինչ բան չէր վրդովում նրա խորհրդավոր անդորրը։ Սառն հովը սվսվում էր նրա պարիսպներից երկինք միտող անսաղարթ ծառերի ճյուղերի մեջ։ Սակայն վանքի անկենդան լռությունը երևութական էր։ Հանկարծ կարմիր մի լույս ցայտեց պարիսպների շրթունքներից և սկսեց պտտել վանքի խոժոռ պատերին և ծառերի կատարներին։ Լույսը դողաց և ճոճվելով վանքի պատերին՝ առաջ եկավ։ Ճռընչաց դարբասը, բացվեց և մարխի լույսը վերև բռնած դուրս եկավ մի ոլործուն սրամորուք և կորովի վանական, կանգնեց մեկուսի և ճանապարհ տալով մի զորականի՝ լուսավորեց նրա ոտնատակի գետինը։ Զորականը, որ բավականին հասակավոր, ջլուտ, բարձրահասակ մի անձնավորություն էր՝ մտահոգ հայացքը գետնին՝ անցավ իրեն հետևող մի խումբ վանականների միջով և անխոս կանգնեց, անհամբեր սպասելով ինչ-որ մի բանի։ Նա շտկեց իր նուրբ ու պինդ գոտիկը, որից կախված էր ոսկեքանդակ երախակալով սուրը և նայեց երկնքին։ Նրա ջլուտ, մկանուտ դեմքը խրոխտանում էր արծվային քթի հպարտ կորագծով և մռայլվում աջ այտին վերից վար գծված մի բարակ սպիով։ Այդ դեմքը՝ արևախանձ, քամահար, մոխրագույն՝ խոսում էր պատերազմներում և աստանդական կյանքով ապրող ոչ տանու մարդու մասին։ Ինչ-որ հնադարյան մարդու շոԻնչ էր փչում նրա ջլուտ արտաքինից և ներքին լարված հոգեկան մեծ ուժից։ Հազիվ նշմարելի բնական թախիծը, որ շատ ապրումներ կրածի հատկություն էր, և մոխրագույն, մինչև վիզը երկարացրած գանգուր մազերը՝ մեղմացնում էին այս երկաթե մարդու կարծրությունը։ Նա թողնում էր ավելի լռակյաց, քան խոսող և անգամ մտատանջ մարդու տպավորություն։ Զգացվում էր, որ նա միշտ միտում է, վճռում, գործում և գիտե համառել մինչև կռիվ։ Թեև բավականին հասակն առած էր, բայց երկաթե մկաններն ու պիրկ կեցվածքը դրսևորում էին արտակարգ եռանդ։ Վանականների խումբը բաժանված էր երկու շարքի և բարև բռնած կանգնել էին նրա երկու կողմը։ Միայն նրանցից մեկը, երազող աչքերով և մոլեռանդ դեմքով մի հասուն երիտասարդ, որ վանական եղբայր էր, այսինքն`վանքում ապրող աշխարհական, վառվռուն, խանդավառ դեմքով, մոտեցավ ընդհուպ զորականին։ Դեռ վաղորդյան ժամ չէ, տեր իմ, ասաց նա պատկառոտ կարեկցանքով, կհանգստանայիր և ապա կճանապարհվեիր։ Զորականր մեղմ նայեց նրան, չպատասխանեց։ Միայն անհամբեր շարժումով դարձավ նայեց դեպի գավիթը։ Աճապարի՛ ր, Արծվի՛, ձայն տվեց ներսից մեկը։ Փոքր անց գավթի խորքում դոփեցին նժույգների սմբակները։ Մի երիտասարդ զինվոր, որ ըստ երևույթին Արծվին էր, գավթից դուրս քաշեց նժույգները։ Վանականներն արագ ընկրկեցին ցատկտող նժույգներից։ Զորականը հանգիստ մոտեցավ նրանցից մեկին, սանձը խլեց և ոտը դրեց ասպանդակին։ Արծվին օգնեց նրան նստելու և ապա ինքը դժվար պահելով իր ամեհի նժույգը հանկարծ ճարպկորեն թռավ նրա մեջքին։ Երիտասարդ վանական եղբայրը, որ անձկությամբ հետևում էր հասյսկավոր զորականին, խիստ մտահոգ խոսեց. Եվ որքա՜ն պիտի տևի այս արհավիրքը… Կտևի, մռմռաց հասակավոր զորականը՝ կարծես ինքն իրեն և քմծիծաղով նայեց գետնին։ Հետո նշանակալից ավելացրեց, դե զորական ես, գիտես… Հետո ավելի հարմար շտկվելով թամբի վրա՝ նայեց լույս անող վանականին։ Սա արագ մոտեցավ նրան։ Դուք երկուսդ թերևս վաղը ճանապարհվեիք Արտաշատ։ Անխախտ, անշուշտ, ասաց վանականը`խելացի հայացքն ուղղելով զորականի հայացքին։ Այնտեղ կան քաջ եղծողներ, սակայն… Կհանդիպենք՝ կխոսենք, չշարունակեց միտքը զորականը և ինչ-որ մի բան հիշողի պես դարձավ վանականին, սուր նայեց նրան և կրկին վերադարձավ նույն խոսքին. պետք է կտրուկ խզել ամեն բան, իմաստասիրության տեղը չէ։ Վանականներն առաջ եկան և շրջապատեցին զորականին։ Նա դարձավ արդեն բոլորին. Հուսով եմ, լավ իմացաք, ինչ որ վճռեցինք։ Կրկնում եմ. չհարուցել հավատքի վիճաբանություն իրար մեջ և պարսից արքայի հետ։ Տեղը չէ իմաստասիրության։ Առավելապես դադարեցնել կալվածական վեճերը, մրցումը տիրագլխության նախարարության հետ։ Թողե՛ ք երկպառակությունը։ Սկսեցեք քարոզը միաբանության։ Արհավիրքը վեր կացավ և սաստկագին… Այս ասելով նա կշտամբանքով թե տարակուսանքով նայեց վանականներին, որոնց աչքերը լցված էին անհուն տխրությամբ։ Հրաժեշտ եմ տալիս ձեզ այդ հույսով։ Հույսներս աստվա՛ ծ, ասացին վանականները։ Նրանցից մեկը մի կորամեջք պղնձադեմ ծերունի դողդողուն շրթունքներով սկսեց աղոթել. «Տէ՛ ր, ուղղեա զգնացս իմ…»։ Մյուսները երեսներր խաչակնքեցին։ Դե՛, ճանապա՛ րհ, խոսեց հասակավոր զորականը և նայեց վանականների կողմը, բարյա՛ վ մնաք։ Ճանապարհդ ի բարի՛ ն, խմբով բարեմաղթեցին վանականները։ Զորականը բաց թողեց սանձը։ Նժույգը պտտվեց և սանձը ծամելով թռավ տեղից։ Զորականը սանձահարեց նրան և ստիպեց քայլքով գնալ։ Արծվին հետևեց։ Վանականները դեռ ջահի լույսով կանգնել նայում էին հեռացողներին։ Դեռ մի պահ կարմիր լույսը ողողում էր նրանց դեմքերն ու վանքի մռայլ պարիսպը։ Հեծյալները առաջ գնացին դեպի դաշտավայրը։ Քարքարոտ ճանապարհը քմահաճ գծերով իջնում էր դեպի հարթությունր։ Արևելքում երկինքը կանաչել սկսեց։ Լույսը բացվում էր։ Աստղերը գունատվեցին, և առարկաներր շրջակայքում կերպարանք առան։ Այլևս հիմա հեծյալները դաշտավայրումն էին։ Աոջևից գնացող հասակավոր զորականը չէր արթնանում իրեն զբաղեցնող ծանր մտածմունքից և ձիավարում էր մեքենաբար։ Նրա նժույգը աշխուժորեն ոստոստում էր։ Իսկ նրան հետևողը՝ Արծվին, հազիվ էր կարողանում զսպել իր նժույգը, որ սա առաջ չընկնի իր տիրոջ նժույգից։ Ամեհի նժույգը կտրատում էր իրեն, փոթորկում բաշը, աչքերը խելահեղ նայվածքով շրջում այս ու այն կողմ։ Արծվին, որ քաջ ձիավարող էր, ըստ երևույթին ջանում էր իր նժույգին ևս հարկադրել պահպանելու այն համեստ միջոցը, որ կար իր և իր տիրոջ միջև։ Բայց նժույգը չէր անսում։ Զորականը իր խռովահույզ մտքերի պաշարման մեջ անզգույշ խթանեց նժույգը։ Սա ցատկեց և թռավ։ Արծվիի նժույգը հենց դրան էր սպասում. թափ առավ ու կատաղի սլացքով մրրկեց առաջ։ Նրան զսպելն անկարելի եղավ, նա հակառակվեց և առաջ մղվեց մյուս նժույգից։ Վերջինս կարծես արթնացավ, նա ևս կատաղեց, և երկուսը իրար առաջ կտրելով սլացան մարմանդ արոտի վրայով։ Նժույգների այս մոլեգին սլացքր կարծես համապատասխան էր հասակավոր հեծյալի հոգեկան խռովքին։ Նա թեթևանալ էր ուզում ճնշող մտքերից, ժամ առաջ հասնել, լուծել կնճիռը և ազատվել մտատանջումից։ Իսկ Արծվին հոգեկան և մարմնական հաճույք զգաց։ Նա մի ճապուկ, բարեձև երիտասարդ էր, թեթև, բայց լիքը մարմնով, որից հսկայական ուժ էր առկայծում։ Սոսկալի հանդգնությունները կռիվներում սպիներ էին գծել նրա դեմքին։ Նրա խորազննող աչքերի մեջ միշտ մի անմար բարի հեգնական ժպիտ կար։ Նժույգների սլացքը երևի երկար կտևեր, եթե հասակավոր զորականը չզսպեր իրենը։ Նժույգը բաշը ցնցելով փորձեց չհնազանդել, բայց զորականի երկաթե բազուկները սանձերն այնպես պինդ քաշեցին, որ սա սանձահարվելով մի փոքր մեղմեց ընթացքը։ Ավելի դժվար զսպվեց Արծվիի նժույգը։ Նա խենթացել էր այլևս, և ահա սկսեց պտտվել, ծառանալ, հեծյալին շպրտելու շարժումներ անել։ Բայց նա ևս զսպվեց և սկսեց մանրաքայլ ծեծել գետինը կարկուտի պես`առջևից նույն ընթացքով գնացող իր րնկերի նման։ Աջակողմյան դաշտից հեծյալներ երևացին։ Տեսնելով զորականին նրանք կարճ ուղիով բարձրացան բլուրը և արագ եկան հավասարվելու նրան։ Առջևից գալիս էին մի խումբ կանայք, աղջիկներ և պատանիներ, որոնց առաջնորդում էր մի հասակավոր կին՝ շատ նման զորականին. թխադեմ, արծվաքիթ, բարակիրան, բարձրահասակ։ Նա հարուստ գիսակները ժապավենով կապել էր ճակատին ու ծոծրակին, մետաքսե գոտիով զգեստը հավաքել կապել էլ մեջքին։ Նրա կողքից ձիավարում էր մի գեղեցիկ աղջիկ, հազիվ քսան տարեկան։ Նրանք մոտենալով սկսեցին վարգել։ Ահագին խումբը զինված էր նիզակներով, սրերով ու նետաղեղներով։ Բարակները վազում էին նրանց կողքից՝ լեզուներր կախ գցած։ Երևում էր, որ նրանք վարազի որսից Էին վերադառնում. խմբի հետևից եկող ուժեղ ձիերին բարձել Էին երկու վարազ, որոնք ձիերի թափահարման հետ ցնցում Էին իրենց կախ ընկած գլուխները և երախներից դուրս ընկած լեզուների ծայրերը։ Մոտեցողները ցեխաթաթախ Էին ու փոշեկորույս։ Թեև նըրանց զգեստներն ու դիրքը մատնում Էին ազնվական դասի պատկանելիությունը, բայց այդ ցեխի, փոշու և անկարգ արտաքինի տակից էլ երևում էր, որ իրենց լվացված ու տնական վիճակում էլ նրանք բավական հասարակաբարո և ոչ նրբակյաց կենցաղի և վարքի տեր Էին։ Այն խստակյաց, նախնական դարերում, անգամ նախարարական հասարակության պայմաններում, կանանց զինվելը արտասովոր բան չէր, այլ շատ բնական։ Ոչ միայն շինական, այլև ազնվական կանայք շատ զինավարժ Էին մանկուց մասնակցելով վտանգավոր որսերի և անգամ կռիվների Հայաստանի մի քանի բերդերում տեղավորված պարսից վերակացու զորքերի դեմ, որ հաճախ ասպատակում Էին երկիրը։ Մոտենալիս նրանք դանդաղեցրին վարգը և եկան քայլով։ Նրանց նայելով՝ զորականը խիստ եղանակով և մի փոքր քննելով դեմքերը`հարցրեց. Ինչո՞ւ առավոտ վերադարձաք։ Շտապեցինք այսօրվա զորախաղին, հայրիկ, պատասխանեց հասակավորը ոչ անկեղծորեն։ Հը՛ մ, արեց տխուր և դառն քմծիծաղով զորականը, իրեն մտահոգող լուրերին չվերագրելով որսի գնացածների տարաժամ վերադարձը։ Նա հիանալով նայեց աղջկան։ Նրա վայրի գեղեցկությունը, հեծյալի կեցվածքը, որ մարտիկի տեսք էր հաղորդում նրան և ցույց էր տալիս, որ նա այնքան քնքուշ չէ, որ չկարենա մարտ մտնել, մեղմացրեց զորականի մռայլ տրամադրությունը։ Վարազներին ո՞վ է խոցել, հարցրեց զորականը։ Բոլորս միասին խոցեցինք։ Սպարապետ հայրիկ, ասաց աղջիկը պարզ ու ազատ, առաջ ես խոցեցի, երբ նա եկավ վրաս, բայց բոլորը հասան, վերջացրին, ազատվեցի։ Հայրիկ, հոգնա՞ծ ես, հարցրեց հասակավոր կինը մտահոգ նայելով հորը։ Ո՛ չ, մռայլ պատասխանեց զորականը, կրկին անցնելով իրեն տիրող վատ տրամադրության և ցույց չտվեց ավելի խոսելու ցանկություն։ Սակայն որսորդները տարօրեն վիճակի մեջ էին։ Նախ բոլորը շատ ավելի ցեխոտված էին, քան լինում է նման որսերի ժամանակ։ Աղջկա թևին լերդացած արյուն կար, իսկ այտին արյան մի շերտ։ Պատանիները բավական գզգզված էին, ոմանք կոտրած նիզակներ էին կախել թամբից և կրում էին պարսկական նիզակներ և կրկնակի սրեր ունեին։ Զորականի աչքից չվրիպեց այդ, նա դանդաղեցրեց նժույգի ընթացքը և խստորեն հարցրեց իր դստերը. Ի՞նչ է պատահել… Կարծես նոր հանդիպեցին և չէին խոսել դեռ բոլորովին։ Նըրանից ծածկել անկարելի էր։ Հասակավոր տիկինը շփոթվեց և վախեցավ. Ավազակներ հարձակվեցին գիշերս… Ո՞ր աշխարհից… Պարսից վերակացու զորքի զինվորներն էին, հայրիկ։ Ինը, տասը հոգի. երևի գնում էին Զարեհավան… Ուզում էին առևանգել, նշանացի ցույց ավեց դեռատի աղջկան, երկուսը սպանվեցին, մյուսները փախան։ Պատանիները լավ կռվեցին… Զորականը կրկին քննող հայացքը շրջեց բոլորի վրա, մանավանդ պատանիների, որ կասկարմիր կտրած, շփոթված, գըլուխները կախել էին։ Մինչև զգուշացրի՝ սա հարձակվեց զինվորներից մեկի վրա և քիչ մնաց խոցվեր. նիզակը անցավ թևքի մոտով, ճանկռոտեց մի փոքր… Աղջիկը սաստիկ ամաչելով չգիտեր ուր նայեր, սակայն զորականը անսպասելիորեն ընդհատեց իր հարցուփորձը և գլուխը թափ տալով մռայլ քշեց նժույգը։ Գնացին։ Զորականը կարծես դրանով էլ վերջացրեց իր հետաքննությունը։ Նա չխոսեց այլևս։ Հասակավոր տիկինը մտահոգ լռությամբ գնաց նրա կողքից՝ չսպասելով այլևս նոր զրույցի։ Հասկացավ, որ իր հայրը զբաղված է շատ ծանրակշիռ գործով։ Չփորձեց խոսել։ Մի առժամ ձիավարեցին միասին։ Զորականը կամեցավ ազատվել. Դուք առա՛ ջ ընկեք։ Աղջիկը հասկացավ հոր միտքը և խթեց իր նժույգը։ Մյուսները հետևեցին նրան և արշավեցին։ Մի փոքր հոգնած վարգով նրանք առաջ ընկան։ Հեռանալիս նոր նկատվեց պատանիներից մեկի ծոծրակին փաթաթած լաթը, որ արյունոտ էր։ Աշխատել են կարգին», քմծիծաղով մտածեց զորականը։ Նրանք բարձրանում էին մի բլրակով, որի կողերին կանգնած էր ամրոցը։ Փրփրակալած նժույգներն սկսեցին քայլերով բարձրանալ։ Զորականը կիսաձայն ինչ-որ բան շշնջաց ինքն իրեն։ Արծվին նայեց նրան և ապա դեպի ամրոցը։ Այնտեղ արտակարգ շարժում կար։ Դարբասի մոտ նժույգներ էին կանգնել, որ թամբերից չէին ազատված։ Իսկ ամրոցի մի կողմում իրենց նժույգների սանձերը բռնած անկարգ, բայց լարված կանգնել էր հեծյալների ստվար մի բազմություն։ Ամրոցի կողմից մի հեծյալ, մրրկելով իր ձին, սլացավ դեպի զորականը։ Սա շտկվեց թամբի վրա, անհամբեր նայեց ձիավարողին և ինքն իրեն հարց տվեց. Հա՛, դարձյա՞լ նոր բան… Հեծյալն ուժգին թափով հասավ և կանգնեց զորականի առջև։ Հազարապետն է և Արծրունյաց, Մոկաց, Ռշտունյաց տերերը։ Ե՞րբ են եկել, հարցրեց զորականը մռայլ հանգստությամբ։ Պահ մի առաջ, տեր իմ։ Զորականը նայեց հեծյալների խուռն բազմությանը։ Իսկ նրանք ինչո՞ւ են թողել վարժանքը։ Սեպուհները լուրն իմանալով՝ եկան ամրոց և նրանց թողին։ Զորականը իր թիկնապահի հետ մտավ ամրոց։ Բակում խըռնըվել էին սեպուհները և իրար գլխի հավաքված ինչ-որ տաք խոսքի մեջ էին։ Երբ եկվորները մտան բակը՝ նրանք անմիջապես թողին իրենց խմբերը և խոր գլուխ տալով զորականին՝ մոտեցան նրան ու շրջապատեցին։ Սա ողջունեց նրանց հազիվ լսելի ձայնով։ Սեպուհները սպասեցին, որ եկվորը բան ասի նրանց նոր լուրի մասին։ Բայց զորականը, որ վանքից սկսած լռությամբ էր կաշկանդված՝ շարունակեց մնալ միևնույն վիճակում։ Երբ իջավ նժույգից`թեթև նայեց սեպուհներին և մեղմաձայն կշտամբեց. Իսկ վարժանքն ինչո՞ւ եք թողել, գնացեք վարժանքի, ես կկանչեմ ձեզ։ Սեպուհները ցրվեցին, իսկ զորականը մտավ օթևան։ Նրան դիմավորող սենեկապետը խոր գլուխ տվեց օթևանի շեմքին և ասաց. Սրահում սպասում են։ [...] Զորականը մտավ սրահը։ Այնտեղ նստած էին չորս հոգի։ Դրանցից մեկը Ամատունյաց Վահան նախարարն էր, Արշակունյաց Հայաստանի 2 վերջին հազարապետը, որին պաշտոնից զըրկել էր տվել Դենշապուհ պարսիկը, որ այս պահին եկել էր Հայաստան աշխարհագիր և հարկագիր անելու։ Դա շատ առաջացած հասակի, փխրուն գիրությամբ լեցուն, բարեդեմ ծերունի էր, մեծ շագանակագույն սչքերը խոշոր ակնախոռոչներում ցցուն, սև հոնքերի տակ հանգիստ տեղավորված։ Մյուսը Մոկաց Արտակ նախարարն էր, բարեկազմ երիտասարդ`խոհուն, թախծոտ աչքերով, նուրբ սևսաթ հոնքերով։ Թեթև աղվամազ մորուքը նուրբ ժապավենի պես երիզում էր նրա կզակը։ Նրա կողքին ծուլորեն ընկողմանել էր Ռշտունյաց Արտակ նախարարը գունդուկծիկ մի արարած, ուռած դեմքով և ծուլամիտ հայացքով։ Վերջապես չորրորդը բարձրահասակ, լիքը, բայց ոսկրոտ, հիսունի մոտ մի զորական նախարար էր՝ Արծրունյաց տեր ներշապուհը, ծաղկատար, խիստ կարմիր այտերով և կապույտ աչքերով։ Հյուրերը լուռ նստած էին բարձերի վրա։ Զորականը կանգ առավ շեմքին և ողջունեց։ Հյուրերը կանգնեցին և ապա մեկմեկ առաջ եկան զորականի մոտ և ողջագուրվեցին շատ ջերմեռանդ զգացմունքով։ Այս լռությունը և հանդիպման բոլոր կենտրոնացած շարժումները վկայում էին, որ բոլորը տոգորված էին վերահաս մի մեծ արհավիրքի բարձր տրամադրությամբ։ Զորականը հանեց սաղավարտը, տվեց իր հետևից եկող սենեկապետին, հանձնեց նաև սուրը։ Նախարարները մեծ պատկառանքով ճանապարհ բաց արին և առաջնորդեցին նրան դեպի սենյակի դիմացի պատի կրականոցի կողքին դրած հատուկ բարձը։ Նա նստեց։ Նախարարները նստեցին նրանից հետո։ Բոլորն սպասեցին, որ նա խոսի։ Ստացած եք լուրն անշուշտ, խոսեց նա հանգիստ և ինքնազուսպ շեշտով, արքայի հրովարտակը ուղղված է հոգևոր տիրոջը 3 և մեզ։ Կամ պատասխան տալ մի առ մի, կամ ներկայանալ արքունի Դուռր, իրեն։ Հրովարտակի պատճենն ուղարկել էր հոգևոր տերը։ Ստացա Աշտիշատում։ Դուք ինչպե՞ս իմացաք։ Սուրհանդակդ հայտնեց, ասաց Հազարապետը։ Տիրեց լռություն։ Բոլորն իրար էին սպասում, և ամեն մեկն իր մեջ խորհելով դեռ չէր կարողանում որոշել, թե ինչից սկսի։ Մտահոգիչ է, գլուխը թափահարեց Վահան Ամատունին հառաչանքի ձայնով և նայեց զորականի աչքերին. ի՞նչ պիտի լինի մեր պատասխանը կամ ինչ`մեր Տիգբոն գնալը։ Մտահոգիչ է։ Մտահոգիչ է, հաստատեց զորականը։ Ներշապուհ Արծրունին, որի ոչ հոգեկան կազմը և ոչ մարմնականը հարմարվում էր այս ճնշված ու զուսպ տրամախոսության տարակուսված ժպիտով դիմեց զորականին. Տե՛ ր Մամիկոնեից, մի՞թե մենք հենց լուրջ կրնդունենք զրադաշտական կրոնը, կամ վեր կկենանք, կգնանք առ ոտս արյաց արքային հանձնվելու… Նրա դեղնակարմիր մորուքի մեջ կորած ծաղկատար այտերը եփվող ջրի պես եռացին, և նա շարունակեց քթի տակ մռմռալ։ Մոկաց նախարարը փայլուն սև սաթի հոնքերը կնճռեց քըթարմատի մոտ և այնպես խոսեց՝ կարծես բարձր մտածում էր ինքն իրեն։ Նա խոսեց հանդարտ և մի փոքր կանացի, մեղմ. Ես, տյարք, մտահոգ եմ և տարակուսանքի մեջ։ Իրոք՝ ի՞նչ պիտի լինի մեր պատասխանը, և որպիսի՞ պատասխանի համաձայն կլինի մեզ հետ մարզպանը։ Մենք՝ մենք։ Բայց երկրի անմիջական պատասխանատուն արյաց արքայի առաջ մարզպանն է։ Երկպառակություն կընկնի մեջներս։ Սա է դժվարինը։ Մամիկոնյան նախարարը արագ ու կողքանց զննեց խոսողին։ Նորից լռեցին։ Հազարապետը մտահոգ շուրջն էր նայում և զննում կարծես. մերթ կրականոցը, որի մեջ հանգում էին խանձողները, մերթ պատերի մորթիները, մերթ հատակին ճապաղած վագրենուն, բազմաստեղյան աշտանակները, որոնց բոլորակ ափսեներում սևացել էր ողջ գիշերը յուղի մեջ թաթախված պատրույգը։ Պատի մեջ խոր ընկած գրադարակից նրան էին նայում փղոսկրյա կազմով, ոսկեհուռ և ակնազարդ ձեռագիր մատյանները։ Նայում էր նա և չէր տեսնում։ Նա անհանգիստ էր։ Ի՞նչ ես խորհում, սթափվելով դարձավ նա Վարդանին, լինելիքը կլինի, կկատարվի։ Փախչել չենք կարող։ Պետք է պատասխանենք նամակին կամ գնանք Տիզբոն։ Չնայած իր շատ առաջացած ծերության՝ դեռ նա աշխույժ մտքի ու եռանդի տեր էր։ [...] Վարդանը լռեց և մնաց մտախոհ ու ինքնամփոփ հայացքը հատակին։ Նա մտածում էր դեռ։ Կլինի թե չի լինի, կարող ենք թե չենք կարող մի բան պարզ է, մի բան անհնարին է, բորբոքվեց տաքարյուն Արծրունյաց նախարարը։ Ո՞վ կընդունի զրադաշտի կրոնը… է՛, ոչ ո՛ ք, տեր Արծրունյաց, մի փոքր ձայնը բարձրացրեց Մոկաց նախարարը, բայց դու ինձ ասա, ի՞նչ վճիռ կընդունի մարզպանը, ահա՛ բուն հարցմունքը։ Վարդանը սթափվեց։ Ահա՛ բուն հարցմունքը, եռանդուն շարժումով դարձավ նա նախարարներին, Հազկերտը 4 գտավ պատեհ ժամը։ Հաղթել է Բյուզանդիային, հաղթում է հոներին, դիմացը չկա ուժեղ տե՛ րություն. դիմացը մենք ենք, հիմա նա կչոքի կրծքներիս։ Այո, տեր Արծրունյաց, կլինի թե չի լինի, կարող ենք թե չենք կարող, բայց գնում ենք դեպի մեծ արյունահեղություն։ Առանց արյան չենք պրծնի, ասաց Մոկաց տերը, ի՞նչ վճիռ կընդունի մարզպանը, ի՞նչ դիրք կբռնեն նախարարները։ Այստեղ միաբանություն է պետք։ Կլինե՞նք միաբան։ Ռշտունյաց նախարարը, որ աչքերը քնեած, անխոս ականջ էր դնում՝ կարծես դժվարանալով ըմբռնել նորօրինակ իրադրությունը՝ միայն մի խոսք ասաց. Ինչո՞ւ ենք անձներս դնում հոգսերի մեջ… Հազկերտի պատասխանը թող տա կաթողիկոսը. նա մեր կալվածներով ուռճացել, ձգտում է իշխանության։ Նախարարներիս համար ի՞նչ է մի կրոնական վեճ։ Վարդանը անբարեհաճ հայացքը գցեց հատակին։ Մյուսները լարված սպասեցին։ Նրանք նե՛ ղն են, շարունակեք Ռշտունյաց նախարարը, նրանք կկռվեն իրենց գործի համար, կջանան մեզ ևս կռվեցնել։ Բայց մի՞թե հոգևորականությունը մեր արյունով է կամենում հաղթել և միտել նորանոր կալվածների, ինչպես և տիրագլխության։ Մեր գործը չէ հոգևոր դասի համար արյուն թափելը։ Մեր արյունը մեզ էլ հերիք չի անոսմ արդեն… Տեր Ռշտունյաց, զուսպ, բայց հանդիմանական ձայնով խոսեց Վարդանը, ժամ չէ վեճի և դժգոհության՝ հոգևոր դասի հետ, Հազկերտին տրվելիք պատասխանը միայն հոգևորների գործը չէ։ Եվ Վարդանը շտապեց փակել անախորժ վեճը։ Վերջացնենք, տյարք։ Միացնե՛ նք հոգևորականությունն ու նախարարությունը և միասին տանք պատասխան Հազկերտին։ Ժամանակը տագնապալից դառավ… Վարդանը խոսեց հաստատուն և պարզ եղանակով, առանց հարկադրական շեշտի, բայց նրա ձայնի մեջ զգացվում էր իր կամքը թելադրողի և ղեկավարի մետաղային կարծրությունը։ Սակայն Վարդանը Ռշտունյաց նախարարի խոսքերում տեսավ իր գործերի մի թաքուցյալ հակառակորդ, որին պետք էր համոզել հետո։ Սա մենակ չի լինի, կլինեն և այլ հակառակորդներ», մտածեց նա, մռայլվեց, բայց և զսպեց իրեն։ Ապա վճռական շարժումով դարձավ նախարարներին. Հարկ է շտապ ճանապարհվել Արտաշատ։ Հարկ է, շեշտեց Հազարապետը, և աստված հասնի մեզ, մրմնջաց և հառաչելով վեր կացավ գնաց դեպի պատուհանը։ Վեր կացան նաև մյուսները։ Նոր էր Վարդանը նախարարների h ետ սենյակից դուրս գալիս, որ միջանցքում նրա դեմ եկավ մի զառամյալ կին եռանդուն դեմքով և կորովի շարժումներով։ Դա Վարդանի մայրն էր, Մեծ Տիկինը։ Նա հուզված էր և դողում էր։ Նիհար ձեռքերը տատասկների պես օդում կարկառած՝ նա եկավ դեպի Վարդանը և չարագույժ ձայնով, որ գալիս էր կրծքի խորքից, գոչեց. Հայրենին մահու վտա՜նգն է… Ճակատի՜դ էր գրված, զավա՜ կս… Վարդանը փութկոտ բռնեց նրա դողդոջուն ձեռը և ջերմորեն համբուրեց։ Հանգի՛ ստ, մայր իմ, մրմնջաց նա գորովագին ու տըխուր ժպիտով։ Մեծ Տիկինը առաջ ընկավ և Վարդանի ու նախարարների հետ դուրս եկավ քարե պատշգամբ։ Բակում հավաքված էին ամրոցի բնակիչները, սեպուհներից ոմանք, որ գործ չունեին դաշտի մարզանքներում, և այլ զինվորներ։ Մեծ Տիկինը երեսը խաչակնքեց։ Նա այլայլվել, խստացել էր`ինչպես այն աշխարհից վերադարձած մի զայրալից ուրվական։ Նրա աչքերը նայում էին կարծես ոչ մարդկանց, այլ նրանց միջով ինչ-որ հեռու խորհրդավոր աշխարհ, ուր այդ պահին կատարվում էին ամենաքստմնելի եղեռնագործություններ։ Նա սարսափելի էր և անբնական երկյուղով համակեց հավաքվածներին, երբ իր արծաթե հոնքերի արանքներից աչքերը պսպղացնելով ցասումնալի գոչեց. Շապուհը 6 դարձվորե՜լ շիրմից`գալիս է Հայոց աշխարհի արմատը հանի։ Խափանեցե՜ ք սատանային, պաշտպանեցե՜ ք Հայրենին։ Ուխտեցե՜ք։ Ուխտո՛ ւմ ենք, տիկին, ասաց Վահան Ամատունին բոլորի տեղ։ Ամբողջ բակը լռեց։ Թվում էր, թե գերեզմանից վեր է կացել Մամիկոնեից մի որևէ նախնի և եկել է երդում ընդունելու, որ ոչ ոք չի դավաճանի Մամիկոնեից ավանդություններին։ Եվ ոչ ոք չհասկացավ, թե ինչպես այդ հասարակ, առօրյա առավոտը դառավ հանդիսավոր մի ժամ, նոր բարձր ներշնչումով տոգորված։ Մարդիկ լավ չէին պատկերացնում, թե ինչ է այն նոր արտասովոր դեպքը, որ անհանգստացրել է այսօր ամրոցի բընակիչներին։ Դեռ նրանց չէր էլ ասված հանգամանորեն, թե ինչ է իսկապես պատահել։ Բայց Վարդանի գիշերային երթը, նախարարների մտահոգ դեմքերը, անորոշ փսփսուքները բոլորին ազդել էին, և բնազդաբար նրանց մտքերը գնում էին դեպի արյաց արքան, որից միշտ չարիք էր գալիս։ Բայց ի՞նչ էր այդ նոր չարիքը… Ամրոցի բնակիչներին ազդեց Վարդանի մոր այլայլումը։ Նրա մոլեռանդ խոսքերը, Վարդանի մռայլ, անխոս դիրքը։ Ապա Մեծ Տիկինը տագնապալի, դողդոջուն ձայնով դարձավ Վարդանին։ Զավակդ Հունաստան մնաց, կանչի՛ ր թող գա զինվորյալ գրվի, հերի՛ ք է ուսումը։ Զոհրակը ինքը կգա, մա՛ յր, հեզ ու խոնարհ ասաց Վարդանը, հանգիստ եղիր։ Աղախինը Մեծ Տիկնոջ թևն ընկավ և տարավ օթևան։ Ամրոցը կորցրեց իր անդորրը։ Ամենքը լարվեցին՝ սպասելով մի մեծ աղետի։ Վարդանը նախարարների հետ դուրս եկավ ամրոցից և գնաց մարզանքների հրապարակը։ Այնտեղ ձիարշավ էին կատարում։ Սեպուհները, բոլորն էլ երիտասարդ, մոռացել էին արտակարգ դեպքը և տարվել էին իրենք զինախաղով։ Զինվորները զույգզույգ, խմբերով կամ մենակ սլանում էին տեղից տեղ, նետեր արձակում թիրախներին, նիզակներով խոցում օդի մեջ երևակայական թշնամիներին։ Ոմանք էլ իրար դեմ սրամարտ էին մըղում`վահանների հետև պաշտպանելով գլուխները։ Հրապարակը թնդում էր երիտասարդ ձայներից և նժույգների ոտնատրոփից Հանկարծ մի սուր ծղրտոց ճեղքեց օդը և ծածկեց այդ ընդհանուր աղաղակը։ Չորս կողմ լռեցին։ Լսվեցին ձայներ. «Ի՞նչ է, ի՞նչ է»։ Բոլորը նժույգները քշեքին դեպի մի խումբ մենամարտողները։ Հինգհինգ հոգի իրար դեմ ելած՝ սրամարտ էին մղում։ Նրանք կատաղել էին։ Արդեն նրանցից մի քանիսի դեմքից արյուն էր հոսում։ Սկսելով սրամարտը իբրև խաղ՝ նրանք ընկել էին հափշտակման մեջ և հարվածներն ուղղում էին իրական մտքով։ Դա երևում էր նրանց շարժումների ոչ կանոնի համաձայն երևույթից։ Նրանք սրերն իջնում էին վահանների վրա և կայծեր արձակելով զնգզնգում։ Մի երկուսի նժույգները խրխնջում էին կատաղությունից։ Նրանք բոլորն էլ ամեհի մարտիկներ աչքերը արնակալած մռնչում էին և թռչում իրար վրա, կայծակի արագությամբ սրերը շողացնելով ու իջեցնելով իրար վրա։ Դադա՛ ր, դադա՜ր… գոչում էին սեպուհները սրերը ճոճելով նրանց շուրջը, մրրկելով իրենց նժույգները։ Բայց նրանք չէին լսում։ Նախարարնե՜րը, նախարարնե՜րը, դադա՜ր տվեք, գոչեցին կրկին։ Ամեն ինչ անօգուտ էր։ Վազեցին շրջապատելու նրանց։ Այդ միջոցին հեռվից բազեի նման սլանալով գալիս էր Արծվին։ Նա նստած էր իր մերկ նժույգին և անզեն էր։ Նա խելահեղ թափով թռավ ահագին մի փոս, որ լուրջ պահին սթափ մարդը չէր էլ երազի փորձել և նույնպես խենթորեն նժույգով մխրճվեց մենամարտողների մեջ։ Տաշվեցե՛ ք, կանիծե՛ մ ձեր մեռելը… հա՜… Նա դևի էր նման։ Նրա զայրացած դեմքին աչքերը փայլեցին դանակի շեղբի նման։ Կռվողները մի քանի անգամ թափահարեցին իրենց սրերը և ետ քաշվեցին։ Խե՛ նթ լակոտներ, կշաամբեց Արծվին և այնքան էր կատաղել, որ կարծես ինքն էր պատրաստ նույնպիսի մենամարտի։ Սեպուհները զայրագին գռռացին կռվողների վրա։ Վարդանն ու նախարարները մոտեցան նրանցից մեկին, որ վիրավորվել էր, որին հազիվ էին պահում հինգ զինվորներ։ Նա ճգնում էր դուրս պրծնել նրանց ձեռքից և գնալ վրեժ լուծել իրեն վիրավորողից։ Թողե՛ ք, գոռում էր նա, թողե՛ ք նրա դիակը փռեմ։ Մանո՛ ւկ, նախարարնե՛ րը, Մանո՜ւկ… ձայները ճնշելով շրջապատեցին վիրավորին զինվորները։ Կանչեցե՛ ք այստեղ այդ «քաջերին», հրամայեց Վարդանը։ Զինվորները շրջապատելով կռվողներին, բերին Վարդանի մոտ։ Վիրավորը թևի վերքը մի ձեռքով բռնած, գլուխը կախ և նրա ընկերը՝ մենամարտից և ամոթից կասկարմիր՝ կանգնեցին Վարդանի առջև։ Դրանք դեռ կատաղած հևում էին և բերանները ծռած նայում իրար։ Քարաբեկորների էին նման նրանք՝ իրենց լայն կըրծքերով ու ջլապինդ բազուկներով։ Մեկը մյուսից գեղեցիկ ու սլացիկ, նրանց խումբը ներկայացնում էր մի սքանչելի փունջ խենթ ու խիզախ մարտիկների։ Վարդանը նայեց նրանց։ Վիրավորվա՞ծ ես, հարցրեց նա հանդարտ։ Ըստ երևույթին Վարդանը հայտնի էր իր անողոք դատաստաններով։ Բոլորը ահաբեկ սպասեցին նրա վճռին։ Բայց նա այսօր հանգիստ նայեց նրանց և խոսեք մեղմ եղանակով։ Կռիվ եք որոնում ու չե՞ք գտնում։ Եթե ձեռներդ շատ է եռում՝ գործ կլինի և շուտո՛ վ։ Մարտիկները գլխիկոր լսեցին։ Վարդանը գաղտուկ ժպիտով դարձավ վիրավորին. Վիրավո՞ր ես՝ մեղավոր ես, բարեկա՛ մ, ի՞նչ ասեմ, պատիժդ ստացել ես։ Վիրավորը հառաչեց։ Դու Մանուկը չե՞ս։ Մանո՛ ւկն է, տե՛ ր, խմբովին վրա բերին սեպուհներն ու զինվորները ծիծաղադեմ։ Դու չէի՞ր, որ աջ թևիս հարվածը ետ տվիր… քուշանի հարվածը։ Նա ի՛ նքն է, տե ր, ծիծաղեցին այլևս բարձրաձայն սեպուհները։ Վարդանը բարի ժպիտով նայեց Մանուկին։ Մանուկը, որ պարսկաքուշանական պատերազմում փրկել էր Վարդանի կյանքը նրան շրջապատած քուշաններից`ուղղակի խորտակվեց ամոթից։ Նա կարմրեց, խեղճ հայացքով շուրջը նայեց և լռեց։ Եթե կարող ես քայլել մենակ՝ գնա թևդ կապել տուր։ Մանուկը հազիվ լսելի ասաց. Սրա վերք տվողի վերքը չե՛ ն կապի։ Վարդանը ծիծաղեց, ձեռքը դրեց նրա ուսին, մեղմ շոյեց և մղեց, որ գնա։ Մանուկը դանդաղ գնաց, ապա մի փոքր Հեռանալով արագացրեց քայլերը։ Մյուսները հետևեցին նրան։ Անգի՛ ն մարտիկ է, շշնջաց կարծես ինքն իրեն Վարդանը։ Այստեղ, զինվորների մեջ, այս երիտասարդ անհոգ ու խենթ մարտիկների մեջ նա մի պահ մոռացավ իր սրտին չոքած մեծ հոգսը։ Նա ուրախացավ, որ եկավ այստեղ։ Այո, սրանք, այս երիտասարդները և՛ ուժ են, և հույս, և՛ կյանք, և՛ ուրախություն։ Հին զորավարը, որի կյանքը անց էր կացել նժույգների վրա, բաց երկնքի տակ, մարտիկների ընկերության մեջ հիմա այս աոավոտ մի փոքրիկ շփում ունենալով նրանց հետ՝ ինչ-որ թեթև զգաց իր հոգսը։ Նա լցվեց հավատով, որ բուքը կանցնի, կգան լավ օրեր։ Իհարկե, նա իբրև զորական և քաղաքական անձն, պարզ էր պատկերացնում փոթորկի վերահասը։ Բայց զգացմունքը, հասարակ մարդկային հույսը նրան շոյում, պատրանքի մեջ էր գըցում։ Նա կուզենար թերևս, և այդ մի պահ միայն այստեղ, մարտիկների մեջ, որ բախտը նրանից հեռացներ նրան մատուցված դառնության բաժակը։ Բայց և իսկույն մտածեց, որ այդ բաժակը նա պիտի քամի հուսկ վերջին կաթիլը։ Նա կրկին դառնացավ և դարձավ սեպուհներին։ Զորագնդերը հերթով կուղարկեք տուն և նորակոչիկներին կժողովեք վարժանքի։ Եվ վաղվանի՛ ց։ Հրամանդ ի կատար, ասացին սեպուհները խմբով։ Դե, հիմա անցեք ձեր գործի՛ ն։ Սեպուհները հեռացան։ Վարդանը դարձավ նախարարներին. Դեպքերը կծավալվեն ուշ, բայց վրա կհասնեն հանկարծակի, հեղեղի նման։ Զորագնդերը պետք է թափ տալ։ Արծրունյաց նախարարը նայեց Վարդանին, զննեց նրան`կարծես առաջին անգամն էր տեսնում և կարծես երկար ժամանակ գլխի չէր ընկել և հիմա ընկավ հարցնելու. Տեր Մամիկոնեից, դու գուշակում ես պատերա՞զմ։ Վարդանը նրան դարձավ զարմացած. Շա՞տ է պատահել մեր և արյաց մեջ որևէ վեճ, որ կըռվով չվերջանա։ Ես Սպարապետ եմ։ Օրհասը որ գա՝ ձեր ու իմ պատասխանը ես եմ տալու… Արծրունյաց նախարարը մտածմունքի մեջ ընկավ։ Հետո կարծես նոր հանգամանքներ նրան անհանգստացրին։ Նա սթափվում էր հետզհետե։ Առաջին հարվածն էլ ես պիտի կրեմ։ Վասպուրականը արյաց երկրի դուռն է։ Դրա համար եմ հարցնում։ Մոկաց նախարարը ծիծաղեց. Հարվածը բոլորս կընդունենք։ Ե՛ վ առաջինը, և՛ վերջինը։ Վարդանը գորովանքով նայեց խելացի երիտասարդին և մի թևով գրկեց նրան։ Առանց այն էլ նա շատ էր սիրում այդ ուշիմ, խելացի և համեստ երիտասարդին։ Բայց այսպիսի մի ժամանակ, երբ հայրենիքի վրա էր գալիս մի աննախընթաց, անճանաչելի արհավիրք՝ Վարդանին դուր եկավ այդ պատասխանը։ Դա նոր խոսք էր, պատեհին հարմար։ Վարդանի տրամադրությունը բացվեց։ Հույս աստվա՜ծ, Հույս աստվա ծ, բացականչեց նա թեթև շոԻնչ քաշելով։ Նայելով Տարոնի լայնարձակ դաշտին, ասաց. Ափսո՛ ս, հանգիստներս խանգարվեց։ Տարոնի դաշտը ծխալ սկսեց։ Մեգը հավաքում էր իր քըղանցքներն ու քաշ տալով շարժվում դեպի արևմուտք։ Գարունը հանդես էր բաց անում արդեն։ Արևն սկսեց տաքացնել։ Օդն այնպես քնքուշ էր և խաղաղ, որ մղում էր միայն երազանքի և ոչ թե դաժան արհավիրքի։ Երկնային թավիշ կապուտակի մեջ սև նետեր երևացին, որ ճախրում Էին և գալիս։ Նրանք մոտեցան և «կռլո՛ ւ, կռլո՜ւ» կանչելով անցան նախարարների գլխի վրայով։ Իսկ ամրոցի մի անպետք բուրգի կատարին արագիլը իր տնտեսությունն էր կարգի բերում։ Ոչինչ, ոչինչ չէր հիշեցնում ո՛ չ պատերազմ, ո՛ չ աղետ։ Նախարարները մարզանքի հրապարակից հեռացել էին արդեն։ Հեռվից դեռ երկար լսվում էին երիտասարդ մարտիկների գոչյուններն ու նժույգների տրոփը։ Վարդանը ներս հրավիրեց նախարարներին ամրոց։ [...] Միջօրեի արևը հազիվ էր մեղմացնում լեռնային գարնանամուտի զգալի ցուրտը։ Լեռնանցքով գնում էին մի երեսունի չափ զինված հեծյալներ, երկու գլխավորի առաջնորդությամբ։ Պարսիկներ էին։ Հեռվից իսկ դա երեում էր զինվորների ձվաձև կճուճանման գլխարկներից, երկար տափակ սրերից, որ կախված էին նրանց կարճ բաճկոնները սեղմող գոտիներից։ Նրանցից շատերի արճճագույն և խորշոմած դեմքերին մռայլվում էր վաղաժամ ծերությունը։ Մեծ մասի աչքերի խնձորները դեղնավուն էին`ջերմախտի նոպաներից մնացած։ Առջևի հեծյալներից մեկը երկար քղանցքով, սևամորուք, հիսունից անց մի պաշտոնյա էր, որ ամուր փաթաթվելով ուղտի բրդից կոշտ գործված տոպրականման մեկնոցի մեշ ձեռները խրել էր դրա ուերի անկյունները, որ թևքերի տեղ էին ծառայում, և կծկվել էր։ Մյուսը՝ լայն կապան զենքերի վրայով մարմնին գցած դեռ երիտասարդ, դեղնադեմ զորական էր, լկտի հայացքով, որի մեջ միշտ ինչ-որ չար ժպիտ էր խաղում։ Նա շուտշուտ ափով աչքերը հովանի արած նայում էր հեռուները մի բան որոնողի պես։ Ասում է այնպես պիտի քամես վանքերը, որ էլ հոտներն էլ չգա։ խոսեց առաջինը, և կհավատա՞ս, ինչքան հարկ որ այս Դենշապուհի օրով եմ ընդունել՝ քսան տարի հանած չունեմ։ Ծով է, երկիր չի, ասաց զորականը։ Ծով չի, ի՞նչ ծով, ասա թե քամում ենք, ինչպես հրամայել է Դենշապուհը։ Թե չէ՝ այս քամելուն ծո՞վ կդիմանա։ Առաջ շինականներին էինք քամում մենակ, հիմա որ վանքերին էլ անցանք ու շինականներին էլ ավելի զոռեցինք՝ դու տես քամելը։ Զորականը մանր քրքջաց, հորանջեց և խթեց իր նժույգին։ Լավ, այս Սյունիքր չէ՞, մարզպանի աշխարհը, ինչպես մարզպանին չի խնայում Դենշապուհը, հարցրեց զորականը։ Հենց ամենից շատ կուզես Սյունիքն է հրամայել հարկահանել։ Ասում է՝ վառի՛ ր, չորացրո՛ ւ։ Հազկերտն է հրամայել՝ ասում է։ է, ես էլ վառում եմ. ինձնից ի՞նչ է գնում։ Ես հարկա՛ հան եմ։ Ը՜հը… աշխուժացավ զորականը և աչքերը պսպղացրեց։ Ահա՛, վանքը երևա՛ ց, ասաց նա։ իսկ շենը տեսնես որտեղ է։ Շենը կողքին է, ժայռի հետևը։ Դիմացը երկու հեծյալ երևացին։ Նրանք գնում էին նույն ուղղությամբ և քանի որ ավելի դանդաղ էին, սրանք հասան նրանց։ Դրանցից մեկը կարճահասակ, եռանդուն ծերուկ էր, խելացի, խորամանկ, մանր ու շարժուն աչքերով, որ իրենց բներից անհանգիստ դուրս էին նայում այնտեղ թաքնված գազանիկների պես։ Նա պարսկական շքեղ վերնազգեստ ուներ։ Սրան հետևողը հասարակ հայ զինվոր էր։ Պարսի՞կ ես, հարցրեց հարկահանը նրան։ Մի քիչ, պատասխանեց ծերուկը լուրջ թե կատակ, ամենայն հանդարտությամբ զննելով հարկահանին։ Հարկահանը կիսաժպիտ սպասեց, որ նա էլի խոսի։ Պարսկաստան շատ եմ ապրել, ասաց ծերուկը։ Ո՞ւր ես գնում։ Մարզպանի մոտ։ Բավականին տեղ գնացին միասին։ Դո՞ւք ուր եք գնում, հարցրեց ծերուկը։ Վանքերը, շեները, ո՞վ գիտե։ Հը՜մ, արեց ծերուկը և աչքի չափով զննեց ամբողջ զինախումբը և հասկանալով լռեց։ Նա լավ գիտեր, դա պարսից Հազարապետից նշանակված հարկահաններից մեկն էր։ Դենշապուհը Հազարապետի կողմից ուղարկվել էր Հայաստանն աշխարհագիր անելու և իր խոստման համաձայն հարկերը թեթևացնելու։ Բայց նա հենց հասել էր Հայաստան՝ սկսել էր խստադաժան հարկահանությունը, որի նպատակն էր հայ հոգևորականությունը ընչազուրկ անել, ստիպել հավատուրացության։ Մի փոքր անց նրանք մոտեցան վանքին, որ պարսպի մեջ էր։ Երևաց նաև նրա կողքին շենը, որի խրճիթները խրած էին լեռնալանջի մեջ։ Երկու զինվոր առաջ անցան և նիզակների կոթերով թակեցին պարսպի դարբասը։ Ներսից մարդ չմոտեցավ։ Զինվորներից մեկը իջավ նժույգից և քարը վերցնելով սկսեց ամուր թակել դարբասը։ Կրկին ոչ մի պատասխան։ Բայց, երբ զինվորները խմբով սկսեցին քարերով կոտրել դարբասը, սա բացվեց լայնորեն, և ներսից դուրս եկավ մի բարձրահասակ, հաղթանդամ, գեր ու խստահայաց վանական, սևագանգուր հոնքերը աչքերին կախված, այտերը թավամազի մեջ կորած։ Նա լիքը փորն ու լայն կուրծքը ցցած հանդուգն դիմավորեց հարկահանին։ Դարբասն ինչո՞ւ եք կոտրում։ Ինչո՞ւ եք ուշացնում, կոպտեց հարկահանը։ Աղոթում էինք։ Աղոթքի ժամանակ կլինի։ Շո՛ ւտ, հարկային մնացորդ հացը, կրելու պարկերը, գրաստը հանեցե ք և չափերր բերե՛ ք։ Վանականը, որ վանահայրն էր, ինչ-որ մտմտաց իր մեջ, հետո մռայլ ետ քաշվեց, որ ճանապարհ տա ներս մտնող զորականին։ Հետո ինքը գնաց դեպի վանքի խորքը։ Հավաքվեցին վանականները և սկսեցին անհանգիստ փսփսալ իրար մեջ։ Թաքուստը չմատնե՛ ք… ցած ու նշանակալից ասաց վանահայրը, պարտակա՛ ն կմնաք հավուր դատաստանի… Դիմացե՛ ք, թե դեպք լինի, կամաց ասաց մի ծաղկատար դեմքով կարճ ու գեր վանական, որի գոգնոցը ուռուցիկ, ցցուն փորին՝ մատնում էր, որ տնտեսն էր։ Նա կարգադրեց վանականներին, և սրանք սկսեցին պարկերով ցորենը կրել դուրս։ Զինվորներն իջան նժույգներից և սկսեցին ցրվել վանքի փոքրիկ գավթում, զննել պահեստները, վանքի ներսը, ծիծաղել, քրքջալ։ Ցորենի պարկերը կիտվեցին գավթում, բերին կոդերը և բանալով մի քանի պարկ`սկսեցին չափել։ Բայց, ըստ երևույթին, դա ձանձրալի դառավ թե ինչ`հարկահանին, նա սկսեց աչքի չափով հաշվել։ Վանահայրը հակառակվեց. Աշնանը տվել ենք լիուլի, մնացո՛ րդը վերցրու, դու նորից ես վերցնում տարեկան։ Պատերազմ է, բացատրեց հարկահանը, պետք է օգնեք։ Ամբողջ վանքը հո չեք տանելու, տե՜ր հարկահան, օրե՜նք բանեցրու, խի՛ ղճ ունեցիր։ Խղճով ու օրենքով է, բերեք։ Տնտեսը քրտնամխած, հևիհև, կարճ ու հաստափոր, տակառի պես գլորվում, օրորվում էր դեսուդեն։ նրա ծաղկատար դեմքին մի արտահայտություն կար միայն. վտանգված մթերքի սարսափը։ Վանահայրը կարմրեց, քրտնեց և շնչատելով մոտ գնաց զինվորներին, որ սկսել էին կոտրել ինչ-որ փակ, ցածր դուռ։ Հեռացե՜ք այդտեղից, զինվորն՛ երն այդտեղերք գործ չունեն, մոտ գնաց արգելելու վանահայրը։ Նրան ընկերացավ տնտեսը։ Զինվորները չլսեցին և որտեղից էր՝ ձեռք բերած տապարով սկսեցին կոտրել գուռը։ Դուռը կոտրվեց, նրանք սողոսկեցին ներս և սկսեցին դուրս քաշել ծանր ու թանձր մորթիներով յուղ ու պանիրը։ Վանահայրը վազեց, կանգնեց դռան առջև և սկսեց դիմադրել։ Շինականները ներս մտան գավիթը։ Նրանք անհանգիստ էին, զգալով, որ եկող պարսիկները մի նոր փորձանք են բերել նաև իրենց, և լարված հետևում էին անցուդարձին։ Մառանի դռանը սեղմված տնտեսը, որին մի քանի զինվորներ խեղդում էին, մի պահ կոկորդն ազատեց ու գոռաց. Աստվածասե՜ր քրիստոնյայք, կանչեցեք Բակուր գյուղապետին։ Բայց շինականները կարծես չլսեցին։ Միայն սկսեցին իրար մեջ խոսել։ Մտի՛ կ, մտի՜կ, ո՜նց են դիմադիր կանգնում, չեն տալիս։ Ո՞նց չեն տա, կառնեն։ Հա՜ց է, ա՛ յ Թուն, հա՜ց, ո՞նց կտան։ Բա մենք մարզպանին ո՞նց ենք տալիս, վանքի՞ն ոնց տվի |
[...] ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ո՞վ ես, ի վերջո։ Մասնիկն եմ այն ուժի, որ հավիտյան տենչում չարիք, բայց բարիք է գործում միայն։ ԳՅՈԹԵ, «ՖԱՈՒՍՏ» ԳԼՈՒԽ I ԵՐԲԵՔ ԽՈՍՔԻ ՄԻ ԲՌՆՎԵՔ ԱՆԾԱՆՈԹ ՄԱՐԴԿԱՆՑ ՀԵՏ Մի անգամ, գարնանը, անասելի շոգ մայրամուտին, Մոսկվայում, Պատրիարքական լճի մոտ երկու քաղաքացի հայտնվեցին։ Նրանցից առաջինը ամառային մոխրագույն զգեստով էր, կարճահասակ, գեր, ճաղատ, բարեձև շլյապան երկծալ բռնած ձեռքում, իսկ խնամքով սափրված դեմքի վրա անբնական չափերի, սև եղջյուրե շրջանակով ակնոց էր կրում։ Երկրորդը թիկնեղ, շեկ, գիսախռիվ, վանդականախշ կեպին ծոծրակին քաշած երիտասարդ էր՝ քառեկավոր վերնաշապիկով, ճմրթված սպիտակ շալվարով ու սև չստերով։ Առաջինը ոչ այլ ոք էր, եթե ոչ Միխաիլ Ալեքսանդրովիչ Բեռլիոզը`մոսկովյան գրական խոշորագույն, կրճատ ՄԱՍՍՈԼԻՏ կոչվող միավորումներից մեկի վարչության նախագահը և գեղարվեստական հաստափոր ամսագրի խմբագիրր, իսկ նրա երիտասարդ ուղեկիցը բանաստեղծ Իվան Նիկոլաևիչ Պոնիրևն էր, որ գրում էր Անապաստան կեղծանվամբ։ Հասնելով նոր-նոր կանաչող լորենիների ստվերին, գրողներն անմիջապես նետվեցին դեպի «Գարեջուր և ջրեր» ցուցանակը կրող, գույնզգույն ներկած կրպակը։ Այո, հարկ է ընդգծել մայիսյան այդ սարսափելի երեկոյի առաջին տարօրինակությունը։ Ոչ միայն կրպակի մոտ, այլև Մալայա Բրոննայա փողոցին զուգահեռ ամբողջ ծառուղու վրա ոչ մի մարդ չկար։ Այն ժամին, երբ թվում էր, թե նույնիսկ ուժ չկա շնչելու, երբ արևը, Մոսկվան շիկացնելուց հետո, չոր մշուշի միջով գլորվում էր Սադովոյե Կոլցոյից այն կողմ, ոչ ոք չեկավ լորենիների տակ, ոչ ոք չնստեց նստարանին. ամայի էր ծառուղին։ Նարզան տվեք, խնդրեց Բեռլիոզը։ Նարզան չկա, պատասխանեց կրպակի կինը և չգիտես ինչու վիրավորվեց։ Գարեջուր կա՞, խռպոտ ձայնով տեղեկացավ Անապաստանը։ Իրիկվան դեմ կբերեն, պատասխանեց կինը։ Իսկ ի՞նչ կա, հարցրեց Բեռլիոզը։ Ծիրանի ջուր, էն էլ՝ տաք, ասաց կինը։ Էհ, տվեք, տվեք, տվեք… Ծիրանի ջրի վրա առատ դեղին փրփուր կապեց, և օդի մեջ վարսավիրանոցի հոտ տարածվեց։ Խմելուց հետո գրողներն սկսեցին զկռտալ, վճարեցին ու նստեցին նստարանին, դեմքով դեպի լիճը, թիկունքով դեպի Բրոննայա։ Այստեղ տարօրինակ երկրորդ բանը կատարվեց, որ միայն Բեռլիոզին էր վերաբերում։ Նրա զկռտոցը հանկարծ կտրվեց, սիրտը խփեց ու մի պահ նվաղեց, ապա տեղն եկավ, բայց մի բութ ասեղ`մեջը։ Բացի դրանից, անհիմն, բայց այնպիսի սաստիկ վախ պաշարեց Բեռլիոզին, որ ցանկացավ անհապաղ, առանց ետ նայելու փախչել Պատրիարքական լճից։ Բեռլիոզը շուրջը նայեց տրտմած, չհասկանալով, թե ինչը վախեցրեց իրեն։ Գունատվեց, ճակատը սրբեց թաշկինակով, մտածեց. «Այս ի՞նչ է կատարվում ինձ հետ։ Նման բան երբեք չէր եղել… սիրտս է անհանգստացնում… շատ եմ հոգնել։ Թերևս ժամանակն է ամեն ինչ գրողի ծոցն ուղարկել և ուղիղ՝ Կիսլովոդսկ…» Եվ այստեղ տոթակեզ օդը խտացավ նրա դիմաց, ու հյուսվեց այդ օդից խիստ օտարոտի տեսքով մի թափանցիկ քաղաքացի։ Պստլիկ գլխին՝ ժոկեյի գդակ, հագին՝ վանդակավոր, կարճափեշ, նույնպես օդեղեն պիջակ… Քաղաքացու հասակը մեկ սաժեն կլիներ, բայց ուսերը՝ նեղ, անասելի նիհար էր, կերպարանքն էլ՝ նկատի ունեցեք, խնդրեմ, բավական ծաղրական։ Բեռլիոզի կյանքն այնպես էր ընթացել, որ անսովոր երևույթների վարժված չէր։ Ավելի գունատված, նա չռեց աչքերն ու խուճապահար մտածեց. «Չի կարող պատահել…» Բայց, ավաղ, պատահել էր, և երկարուկ քաղաքացին, որ թափանցիկ էր, ոտքերը գետնից կտրված, ճոճվում էր նրա դեմ՝ աջ ու ձախ։ Այստեղ այնպիսի սարսափ տիրեց Բեռլիոզին, որ նա փակեց աչքերը։ Իսկ երբ բացեց, տեսավ, որ ամեն ինչ վերջացել է, պատրանքը տարրալուծվել, վանդակավորն`անհետացել, դրա հետ մեկտեղ բութ ասեղն էլ է դուրս եկել սրտից։ Փո'ւհ, սատանա, բացականչեց խմբագիրը, գիտես, Իվան, քիչ էր մնացել տոթահար լինեի։ Նույնիսկ տեսլապատրանքի պես մի բան էլ եղավ, փորձեց քմծիծաղի տալ, բայց աչքերի մեջ դեռևս տագնապն էր թրթռում, և դողում էին ձեռքերը։ Սակայն կամաց-կամաց հանգստացավ, թաշկինակով դեմքը հովհարեց և բավական առույգ ասելով՝ «Դե' հ, այսպիսով…», շարունակեց խոսքը, որ ծիրանի ջուր խմելով էր ընդհատվել։ Ինչպես հետագայում իմացան, խոսքը Հիսուս Քրիստոսի մասին էր։ Բանն այն է, որ խմբագիրն ամսագրի հերթական պրակի համար հակակրոնական մի մեծ պոեմ էր պատվիրել բանաստեղծին։ Իվան Նիկոլաևիչն այդ պոեմը հորինել էր, այն էլ բավական կարճ ժամկետում, բայց, ցավոք, դրանով ամենևին չէր գոհացրել խմբագրին։ Իր պոեմի գլխավոր գործող անձին, այն է՝ Հիսուսին, Անապաստանը խիստ սև գույներով էր ներկայացրել, այդուհանդերձ, խմբագրի կարծիքով, ամբողջ պոեմը հարկ էր նորից գրել։ Եվ հիմա ահա խմբագիրը Հիսուսի մասին դասախոսության նման մի բան էր կարդում բանաստեղծին, նրա հիմնական սխալն ընդգծելու նպատակով։ Դժվար է ասել, թե հատկապես ինչն էր Իվան Նիկոլաևիչի ձախողման պատճառը՝ նրա տաղանդի նկարագրական ո՞ւժն արդյոք, թե գրելիք խնդրի մասին կատարյալ անտեղյակությունը, բայց նրա պատկերած Հիսուսը ստացվել էր որպես միանգամայն կենդանի, թեև համակրանք չհարուցող անձ։ Իսկ Բեռլիոզն ուզում էր բանաստեղծին ապացուցել, որ գլխավորն այն չէ, թե ինչպիսին էր Հիսուսը՝ վատը, թե լավը, այլ այն, որ այդ Հիսուս կոչվածը, որպես անձնավորություն, ամենևին գոյություն չի ունեցել աշխարհում և որ նրա մասին եղած բոլոր պատմությունները սովորական հորինվածքներ են, ամենասովորական առասպել։ Հարկ է նշել, որ խմբագիրը կարդացած մարդ էր և խոսքի մեջ շատ հմտորեն վկայակոչում էր հին պատմիչներին, օրինակ, նշանավոր Փիլոն Ալեքսանդրացուն, փայլուն կրթություն ստացած Հովսեպոս Պլավիոսին, որը երբեք ոչ մի բառով չի հիշատակել Հիսուսի գոյությունը։ Հանդես բերելով պատկառելի խորագիտակություն, Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը բանաստեղծին իմիջիայլոց հայտնեց և այն մասին, որ Տակիտոսի նշանավոր «Տարեգրությունների» տասնհինգերորդ գրքի հատվածը, այն է՝ 44-րդ գլուխը, ուր խոսվում է Հիսուսի մահապատժի մասին, ոչ այլ ինչ է, քան ավելի ուշ շրջանի կեղծված հավելում։ Բանաստեղծը, ում համար խմբագրի հայտնած ամեն ինչը նորություն էր, ուշադրությամբ լսում էր Միխաիլ Ալեքսանդրովիչին, նրա վրա հառած իր ժիր ու կանաչ աչքերը և սոսկ զկռտում էր երբեմն, քթի տակ հայհոյելով ծիրանի ջուրը։ Արևելյան որևիցե կրոն չկա, ասում էր Բեռլիոզը, որտեղ, որպես կանոն, անարատ կույսն աստված լույս աշխարհ չբերի։ Եվ քրիստոնյաները, նոր որևէ բան չհորինելով, ճիշտ նույն կերպ ստեղծեցին իրենց Հիսուսին, որը երբեք իրական մարդ չի եղել։ Այ, հենց դրա վրա էլ պետք է գլխավոր շեշտը դնել… Բեռլիոզի հնչեղ տենորը տարածվում էր ամայի ծառուղում, և որքան Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը թափանցում էր խորքերը, ուր առանց գլուխը կոտրելու երկյուղի կարող է թափանցել միայն շատ կրթված մարդը, բանաստեղծն ավելի ու ավելի հետաքրքրական, օգտակար բաներ էր իմանում թե եգիպտական Օսիրիսի`բարեգութ աստծո և Երկնքի ու Երկրի որդու մասին, թե փյունիկյան աստծո`Թամմուզի մասին, թե Մարդուկի մասին, նույնիսկ սակավ հայտնի Վիցլիպուցլի ահեղ աստծու մասին, որին ժամանակին շատ էին մեծարում ացտեկները Մեքսիկայում։ Եվ ահա հենց այն ժամանակ, երբ Միխաիլ Ալեքսանդրովիչը բանաստեղծին պատմում էր, թե ացտեկները Վիցլիպուցլիի արձանիկներն ինչպես էին պատրաստում խմորից, ծառուղու վրա երևաց առաջին մարդը։ Հետագայում, երբ անկեղծ ասած ուշ էր արդեն, տարբեր հիմնարկությունները իրենց ամփոփագրերը ներկայացնում էին, սկսելով այդ մարդու նկարագրությունից։ Դրանց բաղդատումը չի կարող զարմանք չհարուցել։ Այսպես, առաջին ամփոփագրում ասված էր, որ այդ մարդը կարճահասակ էր, ոսկյա ատամներով, աջ ոտքը`կաղ։ Երկրորդում՝ թե վիթխարի հասակ ուներ, պլատինե ատամնապսակ, և ձախ ոտքն էր կաղ։ Երրորդը հակիրճ հայտնում էր, որ առանձնահատուկ նշաններ չուներ այդ մարդը։ Ստիպված պիտի խոստովանել, որ այդ ամփոփագրերից և ոչ մեկը բանի պետք չէ։ Նախ և առաջ՝ նկարագրվողի ոչ մի ոտքը կաղ չէր, հասակն էլ ոչ կարճ էր, ոչ վիթխարի, այլ պարզապես բարձր։ Ինչ վերաբերում է ատամներին, ապա ձախ կողմից պլատինե ատամնապսակ ուներ, աջ կողմից՝ ոսկե։ Հագինը մոխրագույն, թանկարժեք կոստյում էր, ոտքերին՝ արտասահմանյան, կոստյումի գույնին համապատասխան կոշիկներ։ Մոխրագույն բերետը կտրիճավարի ծռել էր ականջի վրա, կռնատակին ձեռնափայտ ուներ, պուդելի մռութ պատկերող սև գլխիկով։ Արտաքինից դատելով քառասունն անց էր։ Բերանը ծուռ էր մի տեսակ։ Խնամքով սափրված էր։ Սևահեր։ Աջ աչքը սև էր, ձախը՝ հայտնի չէ, թե ինչու`կանաչ։ Հոնքերը սև էին, բայց մեկը բարձր էր մյուսից։ Մի խոսքով օտարերկրացի։ Անցնելով նստարանի կողքով, որի վրա նստած էին խմբագիրն ու բանաստեղծը, օտարերկրացին հայացքը թեքեց նրանց կողմը, կանգ առավ ու հանկարծ նստեց հարևան նստարանին, զրուցողներից երկու քայլի վրա։ Գերմանացի է», մտածեց Բեռլիոզը։ Անգլիացի է, մտածեց Անապաստանը, տես է՛, չի էլ շոգում ձեռնոցներով»։ Իսկ օտարերկրացին աչքի ածեց բարձրահարկ շենքերը, որոնք քառանկյունաձև շրջանակել էին լիճը, ընդ որում նկատելի էր, որ տվյալ վայրն առաջին անգամ է տեսնում և որ դա հետաքրքրել է նրան։ Հայացքը կանգնեցրեց վերևի հարկերի վրա, որոնց ապակիների մեջ կուրացուցիչ արտացոլվում էր բեկված և Միխաիլ Ալեքսանդրովիչից ընդմիշտ հեռացող արևը, հետո իջեցրեց ցած, ուր ապակիները իրիկնամուտի մթով էին պարուրվում, ներողամտորեն ծիծաղեց քթի տակ ինչ-որ բանի վրա, աչքերը կկոցեց, ձեռքերը դրեց ձեռնափայտի գլխիկին, ծնոտը`ձեռքերին։ Իվան, ասում էր Բեռլիոզը, դու շատ լավ ու ծաղրական ես նկարագրել, օրինակ, Հիսուսի՝ աստծո որդու ծնունդը, բայց համն ու հոտը հենց այն է, որ դեռևս մինչ Հիսուսը մի ամբողջ շարք աստծո որդիք են ծնվել, ասենք, օրինակ, փռյուգիական Հատիսը, իսկ կարճ ասած, նրանցից ոչ մեկը չի ծնվել և ոչ ոք չի եղել, այդ թվում և Հիսուսը, և անհրաժեշտ է, որ ծննդյան, կամ ասենք, մոգերի գալստյան փոխարեն նկարագրես այդ ծննդյան առթիվ տարածված անհեթեթ լուրերը… Թե չէ, ըստ քո պատմածի, ստացվում է, որ նա իրոք ծնվել է… Այստեղ Անապաստանը փորձեց, շունչը պահելով, վերջ տալ իրեն տանջող զկռտոցին, բայց դրանից ավելի տանջալի ու բարձրաձայն զկռտաց, ու հենց այդ պահին Բեռլիոզն ընդհատեց իր խոսքը, որովհետև օտարերկրացին հանկարծ ելավ տեղից ու մոտեցավ գրողներին։ Վերջիններս նրան նայեցին զարմացած։ Ներեցեք ինձ, խնդրում եմ, ասաց նա օտարերկրացու առոգանությամբ, բայց բառերը չաղավաղելով, որ անծանոթ լինելով հանդերձ, ինձ թույլ եմ տալիս… բայց ձեր գիտական զրույցի նյութն այնքան հետաքրքիր է… Այստեղ նա բարեկրթորեն հանեց բերետը, և ընկերներին այլ բան չէր մնում անել, քան թեթևակի ելնել տեղներից ու ողջունել։ Չէ, ավելի շուտ ֆրանսիացի է…» մտածեց Բեռլիոզը։ Լե՞հ…» մտածեց Անապաստանը։ Անհրաժեշտ է ավելացնել, որ հենց առաջին խոսքից օտարերկրացին նողկալի տպավորություն թողեց բանաստեղծի վրա, իսկ Բեռլիոզին ավելի շուտ դուր եկավ, այսինքն ոչ այնքան դուր եկավ, այլ… ինչպես ասենք… կարծես թե հետաքրքրեց։ Թույլ կտա՞ք նստել, քաղաքավարությամբ խնդրեց օտարերկրացին, և գրողները մի տեսակ ակամա հեռացան միմյանցից, օտարերկրացին ճարպկորեն տեղավորվեց նրանց արանքում և անմիջապես խոսակցության մեջ մտավ։ Եթե սխալ չլսեցի, դուք բարեհաճեցիք ասել, որ Հիսուսը չի՞ եղել երկրի երեսին, հարցրեց օտարերկրացին, Բեռլիոզի վրա գցելով իր ձախ կանաչ աչքը։ Ոչ, դուք սխալ չեք լսել, քաղաքավարությամբ պատասխանեց Բեռլիոզը, հենց այդպես էլ ասացի։ Ահ, ինչ հետաքրքիր է, բացականչեց օտարերկրացին։ Գրողի տարածն ի՞նչ է ուզում», մտածեց Անապաստանն ու խոժոռվեց։ Իսկ դուք համաձա՞յն էիք ձեր զրուցակցին, – հետաքրքրվեց անծանոթը, դառնալով աջ`Անապաստանին։ Հարյուր ու մե'կ տոկոսով, հաստատեց վերջինս՝ սիրում էր պաճուճապատ ու պատկերավոր արտահայտվել։ Զարմանալի՛ է, բացականչեց անկոչ զրուցակիցը և, չգիտես ինչու, գողունի չորս կողմը նայելով ու խլացնելով թավ ձայնը, ասաց. Կներեք պնդերեսությանս համար, բայց ես այնպես հասկացա, որ դուք, մնացած ամեն ինչից զատ, աստծու՞ն էլ չեք հավատում։ Նա վախեցած արտահայտություն տվեց աչքերին ու ավելացրեց. Երդվում եմ, ոչ ոքի չեմ ասի։ Այո, մենք չենք հավատում աստծուն, թեթևակի ժպիտի արժանացնելով արտասահմանցու երկյուղը, պատասխանեց Բեռլիոզը, բայց այդ մասին կարելի է լիովին ազատ խոսել։ Օտարերկրացին ետ ընկավ նստարանի թիկնակին և, հետաքրքրասիրությունից նույնիսկ ճիչ արձակելով, հարցրեց. Դուք աթեի՞՛ ստ եք։ Այո, մենք աթեիստ ենք, ժպտալով պատասխանեց Բեռլիոզը, իսկ Անապաստանը զայրացած մտածեց. «Որտեղի՞ց եկավ-կպավ էս արտասահմանյան փորձանքը»։ Օ՛ հ, հրաշալի՛ է, բղավեց զարմանալի օտարերկրացին և դեսուդեն տարավ գլուխը, մեկ այս, մեկ այն գրողին նայելով։ Մեր երկրում աթեիզմը ոչ մեկին չի զարմացնում, դիվանագիտորեն քաղաքավարի ասաց Բեռլիոզը, մեր ազգաբնակչության մեծամասնությունը գիտակցաբար ու վաղուց դադարել է հավատալ աստծո մասին հեքիաթներին։ Այստեղ օտարերկրացին այսպիսի մի բան արեց՝ վեր կացավ ու սեղմեց շփոթված խմբագրի ձեռքը, արտասանելով հետևյալ բառերը. Թույլ տվեք ամբո'ղջ սրտով շնորհակալություն հայտնել ձեզ։ Իսկ ինչի՞ համար եք նրան շնորհակալություն հայտնում, աչքերը ճպճպացնելով`հարցրեց Անապաստանը։ Շատ կարևոր տեղեկության համար, որը չափազանց հետաքրքրական է ինձ ճանապարհորդիս, մատը բազմանշանակ վեր պարզելով`բացատրեց օտարերկրացի խելառը։ Կարևոր տեղեկությունն, ըստ երևույթին, ճանապարհորդի վրա իսկապես ուժեղ տպավորություն գործեց, որովհետև նա աչքերը տագնապահար սահեցրեց տների վրա, ասես յուրաքանչյուր պատուհանում մեկական աթեիստ տեսնելու երկյուղ զգալով։ Ոչ, անգլիացի չէ…» մտածեց Բեռլիոզը, իսկ Անապաստանը մտածեց. «Որտե՞ղ է նա այսպես վարժ ռուսերեն խոսել սովորել, հետաքրքիրը դա' է», ու կրկին մռայլվեց։ Բայց թույլ տվեք հարցնել, լարված մտորումներից հետո խոսեց օտարերկրացի հյուրը, իսկ ինչպե՞ս վարվենք աստծո գոյության ապացույցների հետ, որոնք, ինչպես հայտնի է, ճիշտ և ճիշտ հինգն են։ Ավա'ղ, ափսոսանքով պատասխանեց Բեռլիոզը, այդ ապացույցներից ոչ մեկը ոչինչ չարժե, և մարդկությունը դրանք վաղուց արխիվ է պահ տվել։ Համաձայն չե՞ք, որ բանականության ասպարեզում աստծո գոյության որևէ ապացույց չի կարող լինել։ Բռա՛ վո, բացականչեց օտարերկրացին, բռա՛ վո։ Դուք կրկնեցիք այդ առթիվ անհանգիստ ծերուկ Էմանուիլի միտքն ամբողջությամբ։ Բայց ահա թե որն է զվարճալին`նա հիմնովին քարուքանդ արեց բոլոր հինգ ապացույցները, իսկ հետո, կարծես ինքն իրեն ձեռ առնելով, իր սեփական վեցերորդ ապացույցը հորինեց։ Կանտի ապացույցը, նրբորեն ժպտալով, առարկեց ուսյալ խմբագիրը, նույնպես անհամոզիչ է։ Եվ զուր չէր Շիլլերն ասում, որ կանտյան դատողություններն այդ հարցի շուրջ միայն ստրուկներին կարող են գոհացնել, իսկ Շտրաուսը պարզապես ծիծաղում էր այդ ապացույցի վրա։ Բեռլիոզը խոսում էր, միևնույն ժամանակ ինքն իրեն մտածում. «Բայց և այնպես, ո՞վ է այս մարդը։ Եվ ինչու՞ է այսպես լավ ռուսերեն խոսում»։ Բռնես այդ Կանտին ու նման ապացույցների համար մի երեք տարով քշե'ս Սոլովկի, միանգամայն անսպասելի մեջ ընկավ Իվան Նիկոլաևիչը։ Իվա՛ ն, անհարմար զգալով՝ շշնջաց Բեռլիոզը։ Սակայն Կանտին Սոլովկի ուղարկելու առաջարկը ոչ միայն չապշեցրեց օտարերկրացուն, այլ նույնիսկ հիացմունք պատճառեց։ Ճիշտ այդպես, ճիշտ այդպես, բղավեց նա, ու Բեռլիոզին ուղղված նրա ձախ կանաչ աչքը փայլատակեց, ի'սկը նրա տեղն է դա։ Ախր այն ժամանակ, նախաճաշելիս ասում էի նրան. «Կամքը ձերն է, պրոֆեսոր, անհարիր բան եք հորինել։ Գուցեև խելացի է, բայց խիստ անհասկանալի։ Ձեզ վրա կծիծաղեն»։ Բեռլիոզն աչքերը չռեց։ Նախաճաշելիս… Կանտի՞ն… Ինչեր է դուրս տալիս», մտածեց նա։ Սակայն, շարունակեց օտարեկրացին, Բեռլիոզի զարմանքից չշփոթվելով ու բանաստեղծին դիմելով, նրան Սոլովկի ուղարկելն անհնար է այն պատճառով, որ հարյուր տարուց ավելի նա գտնվում է շատ ավելի հեռավոր վայրերում և ոչ մի կերպ հնարավոր չէ նրան այնտեղից դուրս բերել, հավատացնու՛ մ եմ ձեզ։ Եվ ափսո'ս, պատասխանեց բանաստեղծը։ Ե'ս էլ եմ ափսոսում, հաստատեց անծանոթը, աչքը փայլեցնելով ու շարունակեց. բայց ահա թե ի'նչն է ինձ անհանգստացնում`եթե աստված չկա, ապա հարց է առաջանում, իսկ ո՞վ է կառավարում մարդկային կյանքը և ընդհանրապես ամբողջ կարգուկանոնը երկրիս երեսին։ Մարդն ինքն է կառավարում, խոստովանենք`ոչ այնքան հստակ այդ հարցին շտապեց զայրացած պատասխանել Անապաստանը։ Ներող եղեք, մեղմ պատասխանեց անծանոթը, կառավարելու համար, այսպես թե այնպես, պետք է որոշ, թեկուզ փոքր-ինչ պատկառելի ժամանակահատվածի սահմաններում որոշակի ծրագիր ունենալ։ Սակայն թույլ տվեք հարցնել, իսկ ինչպե՞ս կարող է մարդը կառավարել, եթե նա ոչ միայն զրկված է թեկուզ ծիծաղելիորեն կարճ ժամանակահատվածի, է', ասենք, մի հազար տարվա համար որևիցե ծրագիր կազմելու հնարավորությունից, այլ չի կարող նույնիսկ իր սեփական վաղվա օրվա համար երաշխավորել։ Եվ իրոք, այստեղ անծանոթը դարձավ Բեռլիոզին. պատկերացրեք, օրինակի համար, որ դուք սկսեք տնօրինել, կառավարել ուրիշներին և ձեզ, մի խոսքով, այսպես ասած, բավականություն ստանալ դրանից, ու հանկարծ, ձեր թոքերում… քխը'… քխը'… սարկոմա հայտնաբերվի… օտարերկրացին այստեղ մի անուշ քմծիծաղ տվեց, ասես թոքերի սարկոմայի միտքը հաճույք պատճառեց նրան, այո, սարկոմա, աչքերը կատվի պես կկոցելով կրկնեց նա հնչեղ այդ բառը, և ահա վերջացա՛ վ ձեր կառավարումը։ Ոչ մեկի ճակատագիրն այլևս ձեզ չի հետաքրքրում, բացի ձեր սեփականից։ Հարազատներն սկսում են ստեր ասել ձեզ, վատ բան կանխազգալով դուք ձեզ գցում եք ուսյալ բժիշկների, ապա շառլատանների, մեկ-մեկ էլ`գրբացների դռները։ Ինչպես առաջինը և երկրորդը, այնպես էլ երրորդը միանգամայն անիմաստ են, ինքներդ եք հասկանում։ Եվ այդ ամենը ողբերգական ավարտ է ունենում. նա, ով դեռ վերջերս ենթադրում էր, թե ինչ-որ բան է կառավարում, հանկարծ հայտնվում է մի փայտյա արկղի մեջ անշարժ պառկած, և շրջապատի մարդիկ, հասկանալով, որ այլևս որևէ բանի պիտանի չէ այդ պառկածը, այրում են նրան կիզարանում։ Ավելի վատ էլ է լինում. քիչ առաջ մարդը պատրաստվում էր Կիսլովոդսկ մեկնել, այստեղ օտարերկրացին աչքերը կկոցեց Բեռլիոզին նայելով, թվում է, թե դատարկ բան է, բայց դա էլ չի կարող անել, որովհետև չգիտես ինչու մեկ էլ տեսար սայթաքեց ու ընկավ տրամվայի տա՛ կ։ Մի՞թե կասեք, թե ի'նքն այդպես տնօրինեց։ Ավելի ճիշտ չի՞ լինի մտածել, որ բոլորովին ուրիշ մեկն այդպես տնօրինեց, և այստեղ անծանոթը տարօրինակ ձևով ծիծաղեց։ Բեռլիոզը մեծագույն ուշադրությամբ էր ունկնդրում սարկոմայի և տրամվայի մասին այդ տհաճ պատմությունը, և զանազան տագնապալի մտքեր սկսեցին տանջել նրան։ Օտարերկրացի չէ։ Օտարերկրացի չէ, մտածում էր Բեռլիոզը, չափազանց տարօրինակ անձնավորություն է… բայց ներեցեք, իսկ ո՞վ է»։ Ինչպես տեսնում եմ, ուզում եք ծխե՞լ, անսպասելիորեն Անապաստանին դիմեց անծանոթը, ի՞նչ ծխախոտ եք գերադասում։ Ինչ տեսակ ասես, ունե՞ք, մռայլված հարցրեց բանաստեղծը, որի գլանակները վերջացել էին։ Ի՞նչ ծխախոտ եք գերադասում, կրկնեց անծանոթը։ Ասենք, «Նաշա մարկա», չարացած պատասխանեց Անապաստանը։ Անծանոթն ամիջապես գրպանից հանեց ծխատուփը և մեկնեց Անապաստանին։ Նաշա մարկա»։ Թե խմբագրին, թե բանաստեղծին ապշեցրեց ոչ այնքան հենց «Նաշա մարկայի» առկայությունը ծխատուփի մեջ, որքան ծխատուփը։ Շատ էր մեծ, զուտ ոսկուց, և բաց անելիս կափարիչի վրա կապույտ ու ճերմակ բոցով փայլատակեց շողակնե եռանկյունին։ Այստեղ գրողները տարբեր բաներ մտածեցին։ Բեռլիոզը՝ «Ո'չ, օտարերկրացի է», իսկ Անապաստանը՝ «Ա'յ, սատանան դրան տանի։ Հը՞»։ Բանաստեղծը և ծխատուփի տերը ծխախոտ վառեցին, իսկ չծխող Բեռլիոզը հրաժարվեց։ Հարկ կլինի այսպես առարկել, – վճռեց Բեռլիոզը, – այո, մարդը մահկանացու է, դրա դեմ ոչ ոք չի էլ վիճում։ Սակայն բանն այն է, որ…» Այնինչ, չհասցրեց այդ բառերն արտասանել, քանի որ խոսեց օտարերկրացին։ Այո, մահկանացու է մարդը, բայց դա դեռևս չարիքի կեսն է։ Վատն այն է, որ երբեմն նա հանկարծակի' մահկանացու է, ահա թե ո՛ րն է խաղը։ Եվ ընդհանրապես չի կարող ասել, թե ինչ պիտի անի այս երեկո։ Հարցի մի տեսակ անհեթեթ դրվածք…», մտմտաց Բեռլիոզն ու առարկեց. Դե, այստեղ արդեն չափազանցում կա։ Այսօրվա երեկոն քիչ թե շատ ստույգ հայտնի է ինձ։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ եթե Բրոննայա փողոցում գլխիս աղյուս ընկնի… Աղյուսը հենց այնպես և երբեք ոչ մեկի գլխին չի ընկնի, ազդեցիկ տոնով ընդհատեց անծանոթը։ Մասնավորապես ձեզ, հավատացնում եմ, աղյուսը և ոչ մի դեպքում չի սպառնում։ Դուք այլ մահով կմեռնեք։ Գուցե գիտե՞ք, թե հատկապես ինչ մահով, հետաքրքրվեց Բեռլիոզը միանգամայն անկեղծ հեգնանքով, իրոք մի տեսակ անհեթեթ խոսակցության մեջ մտնելով, ու կասե՞ք ինձ։ Սիրով, պատասխանեց անծանոթը։ Նա հայացքով չափեց Բեռլիոզին, ասես պատրաստվում էր կոստյում կարել նրա համար, ատամների արանքից շշնջաց նման մի բան. «Մեկ, երկու… Մերկուրին երկրորդ տան մեջ… լուսինը թաքնվեց… վեց – դժբախտություն… երեկո – յոթ…» և բարձրաձայն ու բերկրալից հայտարարեց։ Ձեր գլուխը կկտրե'ն։ Անապաստանը վայրենաբար ու չարացած աչքերը չռեց սանձարձակ անծանոթի վրա, իսկ Բեռլիոզը, ծուռ քմծիծաղելով, հարցրեց. Իսկ ո՞վ հատկապես։ Թշնամինե՞րը։ Ինտերվենտնե՞րը։ Ոչ, պատասխանեց զրուցակիցը, մի ռուս կին, կոմերիտուհի։ Հը'մ… ― անծանոթի կատակից բորբոքված, փնչացրեց Բեռլիոզը, – կներեք, այդ մեկը քիչ հավանական է։ Խնդրում եմ ինձ ևս ներեք, – պատասխանեց օտարերկրացին, – բայց դա այդպես է։ Ի դեպ, կկամենայի հարցնել ձեզ, եթե գաղտնիք չէ, ի՞նչ եք անելու այս երեկո։ Ոչ մի գաղտնիք։ Հիմա գնալու եմ տուն, Սադովայա փողոց, իսկ հետո, երեկոյան ժամը տասին ՄԱՍՍՈԼԻՏ-ում նիստ է կայանալու, և ես նախագահելու եմ այդ նիստին։ Ոչ, դա ոչ մի կերպ չի կարող լինել, համոզված առարկեց օտարերկրացին։ Իսկ ինչու՞։ Որովհետև, պատասխանեց օտարերկրացին և աչքերը կկոցած նայեց երկնքին, որը թրատում էին սև թռչունները`երեկոյան զովը կանխազգալով, որովհետև Աննուշկան արդեն գնել է արևածաղկի ձեթը, և ոչ միայն գնել, այլ նույնիսկ շիշը կոտրել, ձեթն էլ թափել է։ Այնպես որ նիստը չի կայանա։ Այդժամ, ինչ լիովին հասկանալի է, լորենիների ներքո լռություն տիրեց։ Ներեցեք, դադարից հետո խոսեց Բեռլիոզը՝ նայելով ցնդաբանող օտարերկրացուն, ի՞նչ կապ ունի այստեղ արևածաղկի ձեթը… և ի՞նչ Աննուշկա։ Ասեմ, թե ինչ կապ ունի այստեղ արևածաղկի ձեթը, հանկարծակի սկսեց Անապաստանը, հավանորեն վճռելով պատերազմ հայտարարել անկոչ զրուցակցին, քաղաքացի, երբևիցե ձեզ չի՞ վիճակվել հոգեբուժարանում լինել։ Իվա՛ ն… ցածրաձայն ասաց Միխաիլ Ալեքսանղրովիչը։ Բայց օտարերկրացին ամենևին չնեղացավ և ծիծաղեց անչափ ուրախացած։ Եղե՛ լ եմ, եղե՛ լ, այն էլ ոչ մեկ անգամ, բացականչեց նա, ծիծաղելով, սակայն չծիծաղող աչքը բանաստեղծից չկտրելով, ու՛ ր ասես, չեմ եղել։ Ափսոս միայն, ժամանակ չեղավ պրոֆեսորից հարցնեմ, թե ինչ ասել է շիզոֆրենիա։ Այնպես որ, Իվան Նիկոլաևիչ, ինքներդ կիմանաք նրանից։ Որտեղի՞ց գիտեք իմ անուն-հայրանունը։ Ի սեր աստծո, Իվան Նիկոլաևիչ, ձեզ ո՞վ չի ճանաչում, այստեղ օտարերկրացին գրպանից հանեց «Լիտերատուրնայա գազետա» – ի նախորդ օրվա համարը, և Իվան Նիկոլաևիչը հենց առաջին էջի վրա տեսավ իր նկարը, դրա տակ՝ սեփական բանաստեղծությունները։ Սակայն փառքի և հանրահայտության՝ դեռևս երեկ հրճվանք պատճառող այդ ապացույցն այս անգամ ամենևին չուրախացրեց բանաստեղծին։ Ինձ կներեք, – ասաց Իվանը, և նրա դեմքը մթնեց, – չե՞ք կարող մի րոպե սպասել։ Մի երկու բան ունեմ ասելու ընկերոջս։ Օ՛, հաճույքով, բացականչեց անծանոթը, այստեղ, լորենիների տակ այնքան լավ է, իսկ ես, ի դեպ, ոչ մի տեղ չեմ շտապում։ Միշա, գիտես ինչ, շշնջաց բանաստեղծը, Բեռլիոզին մի կողմ քաշելով, նա ամենևին էլ տուրիստ չէ, այլ լրտես։ Ռուս տարագիր է, որ սողոսկել է մեզ մոտ։ Փաստաթուղթ հարցրու, թե չէ կգնա… Կարծու՞մ ես, տագնապած շշնջաց Բեռլիոզը և մտածեց. «Բայց չէ՞ որ նա իրավացի է»։ Ինձ որ հավատա, նրա ականջին փսփսաց բանաստեղծը, իրեն հիմարի տեղ է դրել, որ խոսք-մոսք քաշի։ Չե՞ս տեսնում, ինչպես է ռուսերեն խոսում, բանաստեղծը աչքի պոչով նայելով էր խոսում, հետևելով, որ անծանոթը չծլկի, գնանք, բռնենք, թե չէ կփախչի… Եվ բանաստեղծը, Բեռլիոզի ձեռքը բռնած, քաշեց դեպի նստարանը։ Անծանոթը նստած չէր, այլ կանգնած էր նստարանի մոտ, ձեռքում բռնած մուգ մոխրագույն կազմով ինչ-որ գիրք, բարձրորակ թղթից մի հաստ ծրար և այցետոմս։ Ներեցեք ինձ, որ թեժ վեճի ընթացքում մոռացա ներկայանալ։ Ահա իմ այցետոմսը, անձնագիրը և խորհրդատվության համար Մոսկվա գալու հրավերը, ծանրակշիռ տոնով ասաց անծանոթը՝ խորաթափանց հայացքով գրողներին նայելով։ Վերջիններս շփոթվեցին։ Սատանա', ամեն ինչ լսել է…» մտածեց Բեռլիոզը և բարեկիրթ շարժումով հավաստիացրեց, որ փաստաթուղթ ներկայացնելու անհրաժեշտություն չկա։ Մինչ օտարերկրացին փաստաթղթերը խմբագրի ձեռքը կխոթեր, բանաստեղծը հասցրեց այցետոմսի վրա տեսնել օտար լեզվով տպագրված «պրոֆեսոր» բառը և ազգանվան առաջին տառը «W»։ Շատ հաճելի է, շփոթված ասաց խմբագիրն այդ ընթացքում, և օտարերկրացին փաստաթղթերը գրպանը դրեց։ Փոխհարաբերություններն այսպիսով վերականգնվեցին, և երեքով մեկտեղ կրկին նստեցին նստարանին։ Պրոֆեսոր, որպես խորհրդատո՞ւ եք հրավիրվել մեզ մոտ, հարցրեց Բեռլիոզը։ Այո, որպես խորհրդատու։ Դուք գերմանացի՞ եք, տեղեկացավ Անապաստանը։ Ո՞վ, ե՞ս… – հարցին հարցով պատասխանեց պրոֆեսորը և հանկարծ մտքերի մեջ ընկավ։ Այո, թերևս գերմանացի… ասաց նա։ Շատ լավ եք խոսում ռուսերեն, նկատեց Անապաստանը։ Օ՛, ընդհանրապես բազմալեզու մարդ եմ ես և շատ ու շատ լեզուներ գիտեմ, պատասխանեց պրոֆեսորը։ Իսկ ի՞նչ մասնագիտություն ունեք, հարցրեց Բեռլիոզը։ Ես սև մոգության մասնագետ եմ։ Ա'յ քեզ բան…» շամփրեց Միխաիլ Ալեքսանդրովիչի ուղեղը։ Եվ… և այդ մասնագիտության համա՞ր են ձեզ հրավիրել մեզ մոտ, կմկմալով հարցրեց նա։ Այո, դրա համար են հրավիրել, պատասխանեց պրոֆեսորը և պարզաբանեց։ Այստեղ, պետական գրադարանում հայտնաբերվել են հմայող Հերբերտ Ավրիլակացու բնագրերը՝ տասներորդ դար։ Եվ ահա պահանջում են, որ վերծանեմ։ Ես միակ մասնագետն եմ աշխարհում։ Ա-ա՛։ Դուք պատմաբա՞ն եք, մեծ թեթևություն զգալով ու հարգալիր հարցրեց Բեռլիոզը։ Պատմաբան եմ, հաստատեց գիտնականը և անտեղի-անհարկի ավելացրեց, այսօր երեկոյան Պատրիարքական լճում հետաքրքի՛ ր պատմություն է լինելու։ Ու վերստին չափազանց զարմացան թե խմբագիրը, թե բանաստեղծը, իսկ պրոֆեսորը երկուսին էլ ձեռքի շարժումով իր կողմը քաշեց, և երբ նրանք, գլուխները կռացրած մոտեցրին, շշնջաց. Նկատի ունեցեք, որ Հիսուսը գոյություն ունեցել է։ Գիտեք ինչ, պրոֆեսոր, հարկադրված ժպտալով՝ պատասխանեց Բեռլիոզը, մենք հարգում ենք ձեր հսկայական գիտելիքները, բայց այդ հարցի վերաբերյալ այլ տեսակետ ունենք։ Ոչ մի տեսակետ էլ պետք չէ', պատասխանեց տարօրինակ պրոֆեսորը, պարզապես նա գոյություն է ունեցել և ուրիշ ոչինչ։ Բայց չէ որ որևիցե ապացույց է պետք… – սկսեց Բեռլիոզը։ Ոչ մի ապացույց էլ պետք չէ, պատասխանեց պրոֆեսորը և սկսեց խոսել ցածրաձայն, ըստ որում, չգիտես ինչու, նրա ընդգծված առոգանությունը չքացավ։ Ամեն ինչ պարզ է՝ արնագույն աստառով սպիտակ թիկնոցն ուսերին… ԳԼՈՒԽ II ՊՈՆՏԱՑԻ ՊԻՂԱՏՈՍԸ Արնագույն աստառով սպիտակ թիկնոցն ուսերին, հեծելակի քստքստան քայլվածքով, գարնանային նիսան ամսու տասնչորսի վաղ առավոտյան Հերովդես Մեծի պալատի երկու թևերի միջև ընկած կամարակապ սյունաշար պատշգամբը ելավ Հրեաստանի կուսակալ Պոնտացի Պիղատոսը։ Աշխարհում ամենից շատ կուսակալն ատում էր վարդայուղի հոտը, և հիմա ամեն բանի մեջ վատ օրվա կանխագուշակում կար, քանի որ այդ հոտը կուսակալին հետապնդել սկսեց այգաբացից։ Կուսակալին թվում էր, թե վարդի բույր են արձակում այգու նոճիներն ու արմավենիները, որ կաշվի և պահակախմբի հոտերի մեջ անիծյալ վարդայուղի շիթն էլ է խառնված։ Պալատի ետևում ընկած կողաշենքերից, ուր տեղավորվել էր կուսակալի հետ Երշալաիմ եկած Տասներկուերորդ Կայծակնազարկ լեգեոնի առաջին կոհորտան, այգու վերին տափարակի վրայով ծուխ քաշվեց պատշգամբ, և այդ դառնավուն ծխին, որ նշանակում էր, թե հարյուրյակների խոհարարները սկսել են ճաշ եփելը, վարդի այդ նույն թանձր շունչը խառնվեց։ Ո՛ վ աստվածներ, աստվածներ, ինչի՞ համար եք ինձ պատմում։ Այո, կասկած չկա։ Նույն, դարձյալ նույն անհաղթելի, զարհուրելի հեմիկրանիան, որից ցավում է մարդու գլխի կեսը։ Ոչ ճար կա, ոչ փրկություն։ Փորձեմ չշարժել գլուխս»։ Շատրվանի մոտ, խճազարդ հատակին արդեն բազկաթոռ էր դրված, և կուսակալն առանց որևէ մեկին նայելու նստեց ու մեկնեց ձեռքը։ Քարտուղարն ակնածանքով այդ ձեռքի մեջ դրեց մագաղաթի գալարը։ Չկարողանալով զսպել դեմքի ցավագին ծամածռումը, կուսակալն աչքի պոչով, թռուցիկ անցավ գրածի վրայով, մագաղաթը ետ տվեց քարտուղարին ու դժվարությամբ ասաց. Ամբաստանյալը գալիլեացի՞ է։ Գործն ուղարկե՞լ եք չորրորդապետին։ Այո, կուսակալ, պատասխանեց քարտուղարը։ Ի՞նչ է ասում։ Նա հրաժարվել է եզրակացություն տալ`ըստ գործի և ծերակույտի մահվան դատավճիռն ուղարկել է ձեր հաստատմանը, բացատրեց քարտուղարը։ Կուսակալը ցնցեց այտն ու ցածրաձայն ասաց. Բերեք մեղադրյալին։ Եվ անմիջապես երկու լեգեոներ այգու տափարակից վեր բարձրացրեցին ու պատշգամբի սյուների տակ, կուսակալի բազկաթոռի դիմաց կանգնեցրին քսանյոթ տարեկան մի մարդու։ Այդ մարդու հագինը հնամաշ ու պատառոտված, երկնագույն խիտոն էր։ Գլխին ճերմակ փաթթոց կար, ճակատի շուրջ`կաշեփոկով, ձեռքերը կապած էին մեջքին։ Ձախ աչքի տակ՝ խոշոր կապտուկ, բերանի եզրին՝ լերդացած արյունով ճանկռվածք։ Նա անհանգիստ հետաքրքրությամբ կուսակալին էր նայում։ Վերջինս լուռ էր, հետո ցածրաձայն հարցրեց արամեերեն. Ուրեմն այդ դու՞ ես ժողովրդին հրահրել, որ քանդեն երշալաիմյան տաճարը։ Հարցը տալիս կուսակալը քարի պես անշարժ էր, և միայն շրթունքներն էին հազիվհազ շարժվում բառերն արտասանելիս։ Կուսակալը քարի պես անշարժ էր, որովհետև վախենում էր շարժել դժոխային ցավով կրակվող գլուխը։ Զեռքերը կապած մարդը մի քիչ առաջ թեքվեց ու ասաց. Բարի' մարդ։ Հավատա ինձ… Բայց կուսակալը՝ առաջվա պես անշարժ ու ձայնն ամենևին չբարձրացնելով, տեղնուլտեղն ընդհատեց նրան. Այդ ի՞նձ ես բարի մարդ կոչում։ Սխալվում ես։ Երշալաիմ քաղաքում բոլորը փսփսում են, որ ես կատաղի հրեշ եմ, և դա միանգամայն ճիշտ է, ու նույնքան միալար ավելացրեց. հարյուրապետ Առնետորսին ինձ մոտ կանչեք։ Բոլորին թվաց, թե պատշգամբը մթնեց, երբ հատուկ հարյուրյակի պետ Մարկոսը՝ Առնետորս մականվամբ, ներկայացավ կուսակալին։ Առնետորսը մի գլուխ բարձր էր լեգեոնի ամենաբարձրահասակ զինվորից և այնքան թիկնեղ, որ բոլորովին ծածկեց նոր ելնող արևը։ Կուսակալը հարյուրապետին դիմեց լատիներեն. Հանցագործն ինձ «բարի մարդ» է կոչում։ Մի րոպեով նրան տարեք այստեղից, բացատրեք, թե ինչպես պիտի խոսել ինձ հետ։ Բայց խեղանդամ չանեք։ Եվ անշարժ կուսակալից բացի բոլորը հայացքով ուղեկցեցին Առնետորս Մարկոսին, որը ձեռքով նշան արեց բանտարկյալին, այսինքն`պիտի հետևես ինձ։ Ընդհանրապես, որտեղ էլ հայտնվեր, Առնետորսին բոլո'րն էին ուղեկցում հայացքով նրա հասակի պատճառով, իսկ նրանք, ովքեր առաջին անգամ էին տեսնում, նաև այն պատճառով, որ հարյուրապետի դեմքն, այլանդակված էր ժամանակին նրա քիթը ջնջխվել էր գերմանական լախտի հարվածից։ Խճահատակի վրա կափկափեցին Մարկոսի ծանր կոշիկները, շղթայակապն անաղմուկ հետևեց նրան, սյունաշար պատշգամբում կատարյալ լռություն տիրեց, ու լսվում էր, թե ինչպես են ղունղունում աղավնիներն այգու տափարակում, պատշգամբի տակ, մեկ էլ`շատրվանի ջրի դուրեկան ու սեթևեթ երգը։ Կուսակալը կամեցավ ելնել տեղից, քունքը դնել շիթի տակ ու այդպես անզգայանալ։ Բայց գիտեր, որ դա էլ չի օգնի իրեն։ Սյունաշարի տակից այգի բերելով բանտարկյալին, Առնետորսը բրոնզե արձանի պատվանդանի մոտ կանգնած լեգեոների ձեռքից վերցրեց խարազանն ու, թեթևակի թափ առնելով, զարկեց ձերբակալվածի ուսերին։ Հարյուրապետի շարժումն անփույթ էր ու թեթև, բայց շղթայակապը վայրկենապես գետին տապալվեց, ասես կտրեցին ոտքերը. նրա շունչը կտրվեց, դեմքի գույնը թռավ ու աչքերն անշարժացան անիմաստ։ Մարկոսը միայն ձախ ձեռքով, հեշտ ու հանգիստ, դատարկ տոպրակի պես վեր բարձրացրեց ընկածին, ոտքի կանգնեցրեց ու սկսեց խոսել քթի մեջ, վատ արտաբերելով արամեերեն բառերը. Հռոմեական կուսակալին կոչել իգեմոն։ Ուրիշ խոսքեր չասել։ Կանգնել զգաստ։ Ինձ հասկացա՞ր, թե՝ խփեմ։ Բանտարկյալը ճոճվեց տեղում, բայց տիրապետեց իրեն, գույնը տեղն եկավ, շունչը ետ բերեց ու խռպոտ ձայնով պատասխանեց. Ես քեզ հասկացա։ Մի խփիր։ Մեկ րոպե անց նա կրկին կանգնած էր կուսակալի դիմաց։ Հնչեց խամրած, հիվանդ ձայնը. Անունդ ի՞նչ է։ Ի՞մ, փութով պատասխանեց բանտարկյալը, ամբողջ էությամբ արտահայտելով հասկանալի պատասխանելու, այլևս զայրույթ չհարուցելու պատրաստակամություն։ Կուսակալը ցածրաձայն ասաց. Իմն ինձ հայտնի է։ Ավելի հիմար մի ձևանա, քան կաս։ Քո'նը։ Յեշուա, շտապ-շտապ պատասխանեց բանտարկյալը։ Մականուն ունե՞ս։ Հա-նոցրի։ Որտեղացի՞ ես։ Գամաղեցի, պատասխանեց բանտարկյալը, գլխով ցույց տալով, որ այնտեղ, հեռուներում, իրենից աջ, հյուսիսում, Գամաղա կոչվող մի քաղաք կա։ Ծագումով, արյամբ ո՞վ ես։ Ստույգ չգիտեմ, աշխուժորեն պատասխանեց բանտարկյալը, ծնողներիս չեմ հիշում։ Ինձ ասել են, որ հայրս սիրիացի էր… Մշտական որտե՞ղ ես ապրում։ Մշտական կացարան չունեմ, ամաչելով պատասխանեց բանտարկյալը, ճամփորդում եմ քաղաքից քաղաք։ Ավելի կարճ կարելի է ասել, մի խոսքով, թափառաշրջիկ ես, ասաց կուսակալն ու հարցրեց. հարազատներ ունե՞ս։ Ոչ ոք չունեմ։ Մենակ եմ աշխարհում։ Գրել-կարդալ գիտե՞ս։ Այո։ Արամեերենից բացի ուրիշ որևէ լեզու գիտե՞ս։ Գիտեմ։ Հունարեն։ Ուռած կոպը բարձրացավ, տառապանքի մլարով պատած աչքը մեխվեց բանտարկյալի վրա։ Մյուս աչքը փակ մնաց։ Պիղատոսը հունարեն խոսեց։ Ուրեմն, դու՞ էիր պատրաստվում ավերել տաճարի շինությունն ու հրահրու՞մ էիր ժողովրդին։ Այս խոսքերի վրա բանտարկյալը կրկին աշխուժացավ, աչքերն այլևս վախ չէին արտահայտում, ու նա խոսեց հունարեն. Բարի… բանտարկյալի աչքերում սարսափ երևաց, որովհետև քիչ էր մնացել սխալվեր, իգեմոն, կյանքումս երբեք մտադիր չեմ եղել տաճարի շինությունն ավերել ու ոչ ոքի չեմ հրահրել այդ անիմաստ գործին։ Ցածրիկ սեղանի վրա հակված և ցուցմունքներն արձանագրող քարտուղարի դեմքին զարմանք հայտնվեց։ Նա բարձրացրեց գլուխը, բայց անմիջապես նորից կռացավ մագաղաթի վրա։ Հազար ու մի տեսակ մարդիկ են հավաքվում այս քաղաքում տոն օրերին։ Նրանց մեջ լինում են մոգեր, աստղաբաշխներ, գուշակներ ու մարդասպաններ, միալար խոսում էր կուսակալը, ստախոսներ էլ են լինում։ Օրինակ, դու ստախոս ես։ Պարզ գրված է՝ հրահրում էր ավերել տաճարը։ Այդ են վկայում մարդիկ։ Այդ բարի մարդիկ, սկսեց բանտարկյալն ու շտապ-շտապ ավելացնելով. իգեմոն… շարունակեց, ոչինչ չսովորեցին և իմ բոլոր ասածները շփոթել են։ Ընդհանրապես սկսում եմ վախենալ, որ այս խառնաշփոթությունը երկար կտևի։ Եվ ամեն ինչի պատճառը այն է, որ ասածներս ճիշտ չի գրառում նա։ Լռություն տիրեց։ Այժմ արդեն երկու' հիվանդ աչք էին մռայլորեն նայում բանտարկյալին։ Կրկնում եմ, բայց վերջին անգամ, հերիք խելագար ձևանաս, ավազա'կ, ասաց Պիղատոսը մեղմ ու միալար, քո ասածներից քիչ բան է գրված, բայց գրվածն էլ բավական է քեզ կախելու համար։ Ոչ, ոչ, իգեմոն, ամբողջովին համակված համոզելու ցանկությամբ, ասաց բանտարկյալը, մեկը կա, գնում-գալիս է այծի մագաղաթը ձեռքին ու շարունակ գրում է, գրում։ Սակայն մի անգամ նայեցի այդ մագաղաթին ու սարսափեցի։ Այնտեղ գրված բաներից բացարձակապես ոչ մեկը չեմ ասել։ Խնդրեցի նրան՝ ի սեր աստծո, այրիր քո այդ մագաղաթը։ Բայց նա խլեց ձեռքիցս ու փախավ։ Ո՞վ է այդ մարդը, խորշանքով հարցրեց Պիղատոսն ու ձեռքը դիպցրեց քունքին։ Ղևի Մատթեոսը, հոժարությամբ բացատրեց բանտարկյալը, նա մաքսավոր էր, առաջին անգամ նրան հանդիպեցի Բեթփագեի ճանապարհին, այնտեղ, ուր թզենու այգի կա, ճամփեզրին, ու խոսքի բռնվեցինք։ Սկզբում անբարյացակամ վարվեց և նույնիսկ անպատվեց. այսինքն, կարծեց, թե անպատվում է`ինձ շուն կոչելով, բանտարկյալն այստեղ քթի տակ ծիծաղեց, անձամբ ես այդ կենդանու մեջ ոչ մի վատ բան չեմ տեսնում, որ վիրավորվեմ այդ խոսքից… Քարտուղարն ընդհատեց արձանագրելն ու ծածուկ մի զարմացած հայացք նետեց, բայց ոչ բանտարկյալի, այլ կուսակալի վրա։ թեև ինձ լսելով, աստիճանաբար փափկեց, շարունակեց Ցեշուան, ի վերջո, փողերը շպրտեց ճանապարհի մեջտեղն ու ասաց, որ գալիս է ինձ հետ ճամփորդելու… Մերկացնելով դեղին ատամները, Պիղատոսը քմծիծաղ տվեց մի այտով և, ամբողջ իրանով քարտուղարի կողմը թեքվելով, ասաց. Ո՛ վ Երշալաիմ քաղաք։ Ինչե՛ ր ասես, չես լսի այստեղ։ Մաքսավորը փողերը շպրտել է ճանապարհի մեջտեղը, լսու՛ մ եք։ Չիմանալով ինչ պատասխանել, քարտուղարը հարկ համարեց նույնպես ժպտալ։ Իսկ նա ասաց, որ հետայսու փողն ատելի է դարձել իր համար, բացատրեց Ցեշուան Ղևի Մատթեոսի արտառոց արարքն ու ավելացրեց։ Եվ այդ օրից դարձավ իմ ուղեկիցը։ Դեռևս բերանը բաց, կուսակալը նայեց բանտարկյալին, ապա արեգակին, որ անշեղորեն վեր էր ելնում ներքևներում, դեպի աջ փռված ձիարշավարանի հեծյալ արձանների վրայով, ու հանկարծ մի նողկալի տառապանքով մտածեց, որ ամենահեշտ բանը կլիներ պատշգամբից վռնդել այս տարօրինակ ավազակին, սոսկ երկու բառ արտասանելով` «կախեք դրան»։ Վռնդել նաև պահակախմբին, պատշգամբից գնալ պալատի խորքը, հրամայել մթնեցնել սենյակը, փռվել մահճին, սառը ջուր պահանջել, աղիողորմ ձայնով կանչել Բանգա շանը, նրան բողոքել հեմիկրանիայից։ Եվ թույն խմելու միտքը մեկեն հրապուրանքով առկայծեց կուսակալի հիվանդ գլ |
ԽԱՂԱՂ ԴՈՆԸ Արորներով չի՜ հերկված հիանալի հողը մեր, Մեր պերճ հողը ձիերի սմբակնե՜րով է հերկված, Կազակների անհամար գլուխներով է ցանված, Մեր խաղաղ Դոնը ջահել այրիներով է պճնված. Մեր մայր Դոնը ծաղկունքով-որբերով է պաճուճված, Խաղաղ Դոնը հոր ու մոր արցունքներով է լցված։ Օ՜յ, դու, մեր հեր ու մեր, խաղաղ մեր Դոն, Օ՜յ, դու ինչո՞ւ, խաղաղ Դոն, պղտոր-պղտոր ես հոսում, Ա՜խ, խաղաղ Դոնն ի՞նչ անի, պղտոր-պղտոր չհոսի, Խաղաղ Դոնիս հատակից պաղ աղբյուրներ են բխում, Խաղաղ Դոնիս, իմ հունը ճերմակ ձուկն է պղտորում։ Կազակական հինավուրց երգեր)։ [...] ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ I Մելեխովի տուն ու տեղը խուտորի ծայրին է։ Գոմի դարբասը նայում է հյուսիս, Դոնի կողմը։ Ութ սաժեն գահավեժ մի կածան իջնում է կանաչավուն մամուռով պատած կավճաքարերի արանքով, և ահա ափը, սադաֆե ցաք ու ցրիվ խեցիներ, ալեծեծ գլաքարերով պատած գորշ, ծուռումուռ եզերք, ու դենը Դոնի հողմածուփ, բուռն հոսանքը՝ պղտոր կոհակներով։ Արևելյան կողմում, կալերի ցանկապատերի ետևում, որ հյուսված են կարմիր ուռից, ձգվում է հետմանական ճանապարհը, փռված են սպիտակագորշ օշինդրի, ձիու սմբակներով տրորված, թուխ, կենսալից եզան-լեզվի շերտերը, ճամփաբաժանում՝ մի մատուռ. հեռվում հոսուն մուժով շղարշված տափաստանը։ Հարավից`կավճոտ սարալանջ։ Արևմուտքից՝ փողոց, որ կտրում է հրապարակը, գնում դեպի գետառը։ Կազակ Պրակոֆի Մելեխովը վերջին թուրքական պատերազմից վերադարձավ խուտոր։ Թուրքի կողմերից նա իր համար մի կին բերեց, շալով փաթաթված, փոքրիկ մի կին։ Սա ծածկում էր դեմքը՝ հազվադեպ ցույց տալով թախծալի, երկչոտ աչքերը։ Մետաքսե շալից հեռավոր, անծանոթ բույրեր էին զգացվում, նրա երփներանգ նախշերը կանանց նախանձն էին շարժում։ Գերի թրքուհին խուսափում էր Պրակոֆիի հարազատներից, ու ծերունի Մելեխովը շուտով բաժանվեց որդուց։ Չմոռանալով վիրավորանքը, նա այնուհետև մինչև մահը չէր գնում որդու տուն։ Պրակոֆին շուտով տուն ու տեղ դարձավ, ատաղձագործները փայտե տուն շինեցին, ինքն էլ անասունների համար տեղ սարքեց ու ցանկապատեց և աշնանամուտին օտարերկրացի կնկանը տարավ իր նոր տնտեսությունը։ Ինքն էլ նրա հետ իր ունեցվածքով սայլի հետևից քայլում էր խուտորի միջով. բոլորն էլ մեծից մինչև փոքրը, դուրս էին թափվել փողոց։ Կազակները կամացուկ ծիծաղում էին մորուքների տակին, կանայք`կչկչում, ձայն-ձայնի տալիս, անլվա կազակ տղաների հորդան հայ-հույ էր անում Պրակոֆի ետևից, բայց նա, չեքմենը բաց արած, քայլում էր դանդաղ, ոնց որ վար անելիս լիներ, սև բռի մեջ սեղմում էր կնկա փափլիկ դաստակը, հպարտ էր պահում շեկլիկ, քյաքուլավոր գլուխը, միայն թշերն էին շարժվում և ուռչում, ու մեկ էլ միշտ անշարժ, ասես քարացած հոնքերի տակից դուրս էր տալիս քրտինքը։ Այնուհետև խուտորում նրան հազվադեպ էին տեսնում, խուտորի հրապարակում նա չէր լինում։ Ապրում էր իր խրճիթում, խուտորից մի քիչ դենը, Դոնի մոտ, մլթոնի պես։ Խուտորում նրա մասին զարմանք բաներ էին ասում։ Արոտատեղում հորթեր արածացնող տղերքը պատմում էին, թե իբր տեսել են, որ երեկոներին, երբ աղոտում է վերջալույսը, Պրակոֆին կնոջը գրկած տանում էր մինչև Թաթարական կուրգանը։ Այնտեղ նստեցնում էր նրան կուրգանի կատարին, մեջքը դեմ անում դարեդար մաշված, ծակծկված մի քարի, նստում էր նրա կողքին ու այսպես նրանք երկար նայում էին դեպի տափաստանը։ Նայում էին այնքան, մինչև որ մարում էր վերջալույսը, հետո էլ Պրակոֆին կնկանը փաթաթում էր կապայով ու էլի գրկած տուն տանում։ Խուտորը շվարել էր`փնտրելով այդ տարօրինակ արարմունքների բացատրությունը, կանայք այնքան էին խոսում, որ իսկի բանը պարզելու ժամանակ էլ չունեին։ Զանազան բաներ էին ասում Պրակոֆիի կնկա մասին. ոմանք պնդում էին, թե այդ կնիկը մինչև հիմա չտեսնված գեղեցկությում ունի, ոմանք էլ`ընդհակառակը։ Ամեն բան պարզվեց, երբ կանանցից ամենահամարձակը`զինվորական Մավրան վազ տվեց Պրակոֆիի մոտ իբր թե թարմ թթխմոր ուզելու։ Պրակոֆին մտավ մառանը`թթխմոր բերելու, ու հենց այդ ժամանակ էլ Մավրան տեսավ, որ Պրակոֆիի ձեռքն ընկած թրքուհին անպետքներից անպետքն է Քիչ ժամանակ անց կաս-կարմիր կտրած Մավրան, գլխաշորը կողքի ընկած, բլբլացնում էր նրբանցքում, կանանց բազմության առջև. Քա այդ Պրակոֆին, անուշիկներս, ի՞նչ լավ բան է գտել նրա մեջ, հը՞։ Կնիկն էլ կնիկ լինի, ասեմ հա, թե չէ, վա՛ յ Ոչ ո ունի, ոչ փոր, խաղք է որ կա։ Մեր աղջիկները նրանից ավելի ջանով են։ Բարալիկ, ոնց որ բոռ, քաշես`մեջտեղից կկտրվի, աչքերը սև, մեծ-մեծ, մտօկ է տալի սատանի պես, մեղա քեզ աստված։ Հա՛, ասես երեխա բերելու մոտ է, խաչը վկա։ Երեխա բերելո՛ ւ-ո՛ ւ, զարնացան կանայք։ Հո պստիկ չե՞մ, երեքն եմ մեծացրել։ Բա երե՞սը ոնց է։ Հա՛, երե՞սը։ Դեղին է։ Աչքերը մարած, երևի կյանքը քաղցր չէ օտար տեղում։ Հա՛, կնանիք, մեկ էլ Պրակոֆի շալվարն է հագնում։ Վա՛ յ, վա՛ յ վախեցած և միասին հոգոց հանեցին կանայք։ Աչքովս տեսա, շալվարով էր, մենակ առանց լամպասի։ Ուրեմս Պրակոֆիի ամեն օրվանն է վրա քաշել։ Երկար շապիկ կա հագին, շապկի տակից էլ շալվարը`գուլպաների մեջ ճխտած։ տեսա թե չէ`շունչս փորս ընկավ Խուտորում փսփսում էին, թե Պրակոֆիի կնիկը կախարդություն է անում։ Աստախովների հարսը (Աստախովներն ապրում էին խուտորի ծայրին, Պրակոֆիին մոտիկ երդում-կրակ էին ուտում, թե հոգեգալուստի տոնի երկրորդ օրը, լուսածեգին տեսել էր, որ Պրակոֆիի կնիկը մազերը թափթփված, ինքը բոբիկ, իրենց բակում կով էր կթում։ Այդ ժամանակներից կովի կուրծքը չորացավ, դարձավ երեխայի բռունցքի չափ, կովը կաթից կտրվեց և շուտով սատկեց։ Այն տարին անասունների չտեսնված կոտորած եղավ։ Դոնի կողքի արխաջում ավազոտ ցամաքաշերտը ամեն օր ծածկվում էր կովերի ու մատղաշ անասունների դիակներով։ Կոտորածը ձիերին էլ բռնեց։ Հալվում էին մոտիկ արոտում ման եկող ձիերի ջոկերը։ Եվ ահա նրբանցքներով ու փողոցներով մեկ սողաց սև լուրը… Խուտորի ժողովից կազակներ եկան Պրակոֆիի մոտ։ Տանտերը դուրս ելավ, գլուխ տվեց։ Է՛ հ, բարի լինի ձեր գալը, ի՞նչ կա, պարոն ծերունիներ։ Բազմությունը մոտենալով տանը, սուս էր արել։ Վերջապես, խմած մի ալևոր առաջինը բղավեց. Բե՛ ր այստեղ քո ջադուին։ Դատ պիտի անենք… Պրակոֆին ներս թռավ տուն, բայց հաշտում հասան նրա ետևից։ Բարձրահասակ մի թնդանոթաձիգ, փողոցի կպց՞րած մականունով Լյուշնյան 1, Պրակոֆիի գլուխը խփում էր պատին, համոզում էր. Սուս արա, է՛ յ, սո՛ ւս արա… քեզ ձեռք չենք տա, ամա քո կնկանը պիտի թաղենք գետնի մեջ։ Ավելի լավ է նրան բնաջինջ անել, քանց ամբողջ խուտորը առանց անասունների մնա ու կորչի։ Իսկ դու ղալմաղալ մի անի, թե չէ գլխովդ կզարկեմ ու կփլցնեմ պատը։ Այդ շան քածին քարշ տուր բակը… բղավեցին դրսից։ Մեկը, որ Պրակոֆիի հետ ծառայել էր նույն գնդում, թրքուհու մազերը փաթաթելով ձեռքին, մյուս ձեռքով սեղմելով ճիչերից պատռվող նրա բերանը, հաշտի միջով վազեվազ քարշ տվեց նրան ու գցեց ամբոխի ոտների տակ։ Բարակ մի վայնասուն ճեղքեց ահեղամռունչ ձայները։ Պրակոֆին դես ու դեն գցեց վեց կազակի ու գլխապատառ նետվելով սենյակը, պատից պոկեց թուրը։ Հրմշտելով միմյանց, կազակները դուրս թռան հաշտից։ Գլխի վերևում պտտելով փայլփլող, սվսվացող թուրը, Պրակոֆին տանից դուրս թռավ։ Ամբոխը ընկրկեց ու ցրիվ եկավ բակում։ Ամբարի մոտ Պրակոֆին հասավ ծանր վազող թնդանոթաձիգ Լյուշնյային ու ետևից թրով ճեղքեց նրա ձախ ուսը մինչև գոտին։ Կազակները, որ ցցեր էին պոկում ցանկապատից, կալի միջով ծլկեցին դեպի տափաստան։ Կես ժամից հետո սիրտ առած ամբոխը մոտեցավ բակին։ Երկու հետախույզ իրար սեղմելով՝ մտան հաշտը։ Խոհանոցի շեմքին գլուխն անհարմար կախ գցած, արնաշաղախ ընկած էր Պրակոֆիի կինը. սոսկալի տանջանքից դուրս ընկած ատամների արանքում երևում էր կծոտած լեզուն։ Պրակոֆին ցնցվող գլխով ու քարացած հայացքով ոչխարենու մուշտակի մեջ փաթաթում էր կարմիր-լորձոտ, ծվծվուն մի մսագունդ՝ ժամանակից առաջ ծնված երեխային։ Պրակոֆիի կինը մեռավ այդ նույն օրվա երեկոյան։ Տատը, Պրակոֆիի մայրը, խղճի գալով, վերցրեց օրապակաս մանուկին։ Սրան փաթաթեցին խաշած թեփով, ձիու կաթ էին տալիս, ու մի ամիս անց համոզվելով, որ թուխլիկ, թրքանման տղան ապրելու է, տարան եկեղեցի, մկրտեցին։ Նրան տվին պապի անունը՝ Պանտելեյ։ Պրակոֆին տաժանակրությունից վերադարձավ տասներկու տարուց հետո։ Խուզած, շիկակարմիր ու ալեխառն մորուքը և ռուսական հագուստը նրան դարձրել էին օտար, կազակի չնմանվող մի մարդ։ Նա վերցրեց որդուն և տունուտեղ եղավ։ Պանտելեյը մի թուխլիկ, ժիր տղա էր։ Դեմքով ու վայելուչ կերպարանքով նման էր մորը։ Պրակոֆին նրան ամուսնացրեց մի կազակուհու՝ հարևանի դստեր հետ։ Այն ժամանակներից էլ թուրքական արյունը խաչասերվեց կազակական արյան հետ։ Այստեղից էլ խուտորում երևան եկան սապատաքիթ, արտասովոր գեղեցիկ կազակները Մելեխովները, իսկ փողոցի կպցրած մականունով`թուրքերը։ Թաղելով հորը, Պանտելեյը տարվեց տնտեսությամբ. նորոգեց տան ծածկը, մի կես դեսյատին պարապ հող միացրեց տնամերձ հողին, շինեց նոր մարագներ ու թիթեղն ծածկով մի ամբար։ Տնտեսատիրոջ պատվերով թիթեղագործը թիթեղի կտորտանքներից երկու աքլոր սարքեց ու տնկեց ամբարի կտուրին։ Դրանք իրենց անհոգ տեսքով զարդարում էին Մելեխովի բակը, նրան էլ ինքնազոհության և ունևորության տեսք էին տալիս։ Իրար ետևից գլորելով տարիները, Պանտելեյ Պրակոֆևիչը դարձավ պնդակազմ մի մարդ, հաստացավ, մի քիչ կուզիկացավ, բայց էլի վայելչակազմ ծերունու տեսք ուներ։ Պինդ ոսկորներով էր, կաղ (ջահել օրերում ձիարշավի կայսերական ստուգատեսի ժամանակ կոտրել էր ձախ ոտը), ձախ ականջին արծաթե կիսալուսնաձև գինդ էր կրում, մինչև ծերությունը չէին գունափոխվում նրա սևաթույր մորուքն ու մազերը, բարկանալիս ուշագնացության էր հասնում և, ինչպես երևում է, դրանով էլ ժամանակից առաջ պառավեցրեց երբեմնի գեղեցիկ, իսկ հիմա կնճիռների ոստայնով պատած, չաղ կնկանը։ Նրա ավագ, արդեն ամուսնացած որդին, Պյոտրը, մորն էր հիշեցնում, կարճահասակ էր, տափակ քթով, բաղեղի նման առատորեն աճած, ցորնագույն մազերով, շագանակագույն աչքերով, իսկ կրտսեր որդին, Գրիգորին, հորն էր քաշել, հասակով կես գլխաչափ բարձր էր Պյոտրից, թեև վեց տարով նրանից փոքր էր, հոր նման ուներ կախ ընկած ուրուրի քիթ, կապտավուն, նշանման, վառվռուն աչքեր մի քիչ շեղադիր ակնակապիճներում, այտոսկրների սուր սալերը պիրկ պատած էին կինամոնագույն-կարմրավուն մաշկով։ Գրիգորին էլ կորանում էր հոր պես, երկուսի ժպիտների մեջ անգամ մի ընդհանուր, գազանավարի բան կար։ Դունյաշկան, հոր սիրելին՝ երկար ձեռներով ու խոշոր աչքերով մի փոքրիկ աղջիկ, ու Պյոտրի կինը, Դարյան, իր փոքրիկ երեխայով, ահա և Մելեխովի ամբողջ ընտանիքը։ II Լուսաբացի մոխրագույն երկնքում երևում էին հատուկենտ աստղերը։ Քամին սուրում էր ամպերի տակից։ Դոնի վերևում ծառս լինելով, սահում էր մուժը, ու փռվելով կավճասարի լանջերին, գորշ ու անգլուխ իժի նման սողում էր դեպի զառիթափերը։ Դոնի ձախափնյա բլրակները, ավազուտները, ճահճուտները, անանցանելի եղեգնուտները, ցողապատ անտառը շողշողում էին վառ, պաղ ցոլքերով։ Հորիզոնի մշուշներում նեղվում էր արևը ու դեռ չէր ծագում։ Մելեխովների տանը առաջինը քնից պոկ եկավ Պանտելեյ Պրակոֆևիչը։ Ոտքի վրա կոճկելով խաչաձև նախշած շապկի օձիքը, դուրս ելավ խրճիթից։ Կանաչազարդ բակը պատած էր արծաթե ցողով։ Անասուններին բաց թողեց դեպի նրբանցք։ Դարյան միայն շապկով վազ տվեց կովերը կթելու։ Ցողը գալիս կաթիլների պես կպչում էր նրա փափլիկ սրունքներին, ոտները մշուշային, ճխլտված հետք թողին դալարախոտի վրա։ Պանտելեյ Պրակոֆևիչը նայեց, թե ոնց է շտկվում Դարյայի ոտներից ճմլված կանաչ խոտը, ու գնաց օթախը։ Բաց պատուհանի գոգին թափթփված էին պարտեզի թառամած բալենու դալուկ-վարդագույն ծաղկատերևները։ Գրիգորին քնած էր երեսի վրա, մի ձեռքը թարս տարածած։ Գրիշա, կգա՞ս ձուկ բռնելու։ Հը՞ կամացուկ հարցրեց Գրիգորին ու ոտները կախեց մահճակալից։ Գնանք մի քիչ ձուկ բռնենք, քանի վաղ է։ Գրիգորին, ֆսֆսալով կախոցից վերցրեց ու հագավ ամեն օրվա շալվարը, ծայրերը դրեց բրդե սպիտակ գուլպաների մեջ և երկար հագնում էր քոշերը՝ շտկելով ծռված կրունկները։ Բա մերս խայծ խաշե՞լ է, խռպոտաձայն հարցրեց նա`հոր ետևից դուրս գալով հաշտը։ Խաշել է։ Գնա նավակի մոտ, ես հիմի կգամ։ Ծերունին խաշած, հոտավետ հացահատիկը լցրեց շապկի մեջ, խնամքով հավաքեց թափված հատիկները, ու ձախ ոտից կաղալով, քայլեց դեպի վայրէջքը։ Գրիգորին փշաքաղված նստել էր նավակում։ Ո՞ւր քշեմ։ Դեպի սև զառիթափը… Փորձենք այն ծուռ քոթուկի մոտ, ուր որ եղանք մի քանի օր առաջ։ Նավակը պոչով քերեց գետինը, նստեց ջրի մեջ, կտրվեց ափից։ Հոսանքը այն տարավ ճոճելով, աշխատելով շուռ տալ կողքի։ Գրիգորին առանց թիավարելու շարժում էր թին։ Թիավարի՛ ր, էլի՛։ Բա չհասնե՞նք մեջտեղը։ Կտրելով արագ հոսանքը, նավակը գնաց դեպի ձախ ափը։ Խուտորից լսվում էր ջրի վրա արձագանքվող աքլորականչը։ Ջրի երեսին իր կողով սև, շարժուն ջրափոս առաջացնելով, նավակը մոտեցավ մի հովտի։ Ափից մի հինգ սաժեն հեռավորությամբ երևում էին ջրասույզ ծփի ծառի վեր ցցված ճյուղերը։ Նրա շուրջը հորձանքը քշում էր փրփուրի պղտոր պղպջակները։ Արձակիր կարթի թոկերը, ես էլ խայծ կդնեմ, շշնջաց հայրը Գրիգորիին ու ձեռքը խոթեց գոլորշի արձակող մի փոքրիկ անոթի մեջ։ Հատիկները խշշալով թափվեցին ջրի երեսին՝ ասես մեկը կամացուկ շշնջաց՝ «շշի»։ Գրիգորին տռզած հատիկները շարեց կարթի կեռին, ժպտաց։ Արի, ջան արի, մեծ ու փոքր ձուկ։ Կարթի թոկը, որ օղակ-օղակ ընկել էր ջրի մեջ, լարի պես պրկվեց ու էլի թուլացավ, հենց որ սուզագնդիկը հասավ հատակին։ Գրիգորին ոտը պինդ դրեց կարթաձողի ծայրին ու, աշխատելով անշարժ մնալ, հանեց ծխախոտի քսակը։ Բան չի դուրս գա, ապի Լուսնյակը նվազում է։ Լուցկի վերցրե՞լ ես։ Հա։ Տուր վառեմ։ Ծերուկը վառեց ծխախոտը, նայեց արևին, որ արտացոլվել էր ծուռ քոթուկի մյուս կողմում։ Ծածան ձուկը, նա զանազան եղանակով է շարժվում։ Մեկ էլ տեսար լուսնյակի նվազելու ժամանակ էլ բռնվեց։ Երևում է, որ մանր ձուկը կտրում է խայծը, հոգոց հանեց Գրիգորին։ Նավակի կողքին ճլմփալով ցայտեց ջուրը, ու ասես կարմիր պղնձից ձուլած երկու արշինանոց մի ծածան թառանչելով վեր ցատկեց՝ ծռված, փշոտ պոչով կրկնակի հետք առաջացնելով ջրի վրա։ Հատիկ-հատիկ կաթիլները ցողեցին նավակը։ Հիմի կաց, Պանտելեյ Պրակոֆևիչը թևքով սրբեց թրջված մորուքը։ Ջրասույզ ծփի ծառի կողքից, հաստլիկ, մերկ ճյուղերի միջից միաժամանակ դուրս ցատկեցին երկու ծածան, երրորդը, որ ավելի փոքր էր, օդում գալարվելով, համառորեն թպրտում էր զառիթափի մոտ։ Գրիգորին անհամբեր ծամծմում էր իր փաթաթած պապիրոսի թաց ծայրը։ Մի քիչ բարձրացել էր դեռ դժգույն արևը։ Պանտելեյ Պրակոֆևիլը սպառել էր ամբողջ խայծը, ու շրթունքները դժգոհությամբ իրար սեղմելով, բութ նայում էր կարթաձողի անշարժ ծայրին։ Գրիգորին բերանով դեն գցեց պապիրոսի մնացորդը, չարացած հետևեց դրա շեշտակի թռիչքին։ Նա մտքում հայհոյում էր հորը, որ սա իրեն վաղ էր արթնացրել, չէր թողել, որ քնից կշտանա։ Անոթի փորով ծխած թութունը վառած մազի հոտ էր առաջացրել նրա բերանում։ Կռացավ, որ երկու բռով ջուր վերցնի, այդ ժամանակ կարթաձողի ծայրը, որ ջրից կես արշին դուրս էր ցցվել, թույլ երերաց, դանդաղ սողաց ներքև։ Քաշի՛ ր, է-է՛, շունչ առավ ծերունին։ Գրիգորին ցնցվելով քաշեց կարթաձողը, բայց դրա ծայրը ջրասույզ եղավ, կարթաձողը ծռվեց կունտի ձևով։ Ասես մեքենայի մի ահագին ուժ ներքև էր քաշում կարմիր ուռից շինած կարթաձողը։ Պինդ պահիր, է – է՛, տնքում էր ծերուկը՝ ափից դեն հրելով նավակը։ Գրիգորին ուժ էր անում կարթը բարձրացնելու և չէր կարողանում։ Չոր չպպոցով կտրվեց հաստ թոկը։ Գրիգորին օրորվեց`կորցնելով հավասարակշռությունը։ Ա՛ յ դու բուղա՛, քրթմնջում էր Պանտելեյ Պրակոֆևիչը՝ չկարողանալով կեռիկի ծայրը հասցնել խայծին։ Անհանգիստ քրքջալով՝ Գրիգորին նոր թոկ կապեց ձողին, գցեց ջուրը։ Հազիվ էր սուզագնդիկը հասել հատակին, երբ ձողի ծայրը ծռվեց։ Ըհը, նա է որ կա, գրողի տարածը… մռմռաց Գրիգորին հատակից դժվարությամբ կտրելով ձկանը, որ թպրտում էր արագահոս ջրի մեջ։ Կարթի թոկը սուր չթթոցով խազ քաշեց ջրի վրա, նրա ետևից շեղ, կանաչավուն պատառի նման ելնում էր ջուրը։ Պանտևլեչ Պրակոֆևիչը սպիներով պատած մատներով տնտղում էր շերեփաթիակի կոթը։ Շուռ տուր դա ջրի վրա, պահիր, թե չէ կկտրի սղոցի պես։ Հա՛, էլի։ Մի մեծ, դեղնակարմիր ծածան ելավ ջրի երեսը, փրփուր առաջացրեց և թեքելով բութ, լայնաճակատ գլուխը, էլի ընկավ ջրի խորքը։ Սեղմում է, օ՛ ֆ, ձեռքս փետացավ Չէ հլա կա՛ ց։ Լավ բռնիր, Գրիշկա։ Տո բռնել եմ, էլի։ Տես, չթողնես, որ անցնի նավակի տակ տես, հա-ա։ Շունչ առնելով, Գրիգորին կողքի ընկած ծածանը մոտեցրեց նավակին։ Ծերուկը փորձեց շերեփաթիակով վերցնել, բայց ձուկը, վերջին ուժերը լարելով, նորից նետվեց ջրի խորքը։ Բարձրացրու դրա գլուխը։ Թող քամի կուլ տա, կխելոքանա։ Գրիգորին ուժ անելով, հոգնատանջ ծածանը կրկին քաշեց դեպի նավակը։ Բերանը լալն բանալով ու հորանջելով, ձուկն իր քիթը խփեց խորդուբորդ նավակողին ու կանգ առավ`փայլեցնելով երերուն, նարնջագույն-ոսկեհուր լողաթևերը։ Կռիվ անելուց բեզարեցիր, հա՞, բղավեց Պանտելեյ Պրակոֆևիչը՝ նրան գցելով շերեփի վրա։ Նստեցին էլի մի կես ժամ։ Դադարեց ձկնակռիվը։ Հավաքիր Գրիշկա։ Երևի սա վերջինն էր, որ բռնեցինք, էլ չի լինի։ Պատրաստվեցին վերադառնալու։ Գրիգորին նավակը հեռացրեց ափից։ Անցան ճանապարհի կեսը։ Գրիգորին հոր դեմքից տեսնում էր, որ սա ուզում է մի բան ասել, բայց ծերունին լուռ նայում էր բլուրի տակ փռված խուտորի տներին։ Հը՛, Գրիգորի, ա՛ յ թե ինչ… անվճռականորեն սկսեց նա՝ տնտղելով ոտների տակ դրված պարկի կապը, ոնց որ տեսնում եմ, դու այդ Ակսինյա Աստախովայի հետ… Գրիգորին թունդ կարմրեց, երեսը շուռ տվեց։ Շապկի օձիքը, որ թաղվեց մկանոտ, արևավառ վզի մեջ, փայլեց ճերմակ շերտով։ Մտիկ, ա՛ յ տղա, արդեն կոշտ տոնով շարունակեց ծերունին, ես քեզ հետ ուրիշ կերպ կխոսեմ, հա՛ - ա։ Ստեփանը մեր հարևանն է, ու ես թույլ չեմ տա, նրա կնկա հետ օյինբազություն անես։ Մեղք բան կլինի, ես առաջուց զգուշացնում եմ քեզ, որ տեսա, սազ կտորդ ականջդ կթողնեմ։ Պանտելեյ Պրակոֆևիչը մատներն իրար սեղմելով ահարկու բռունցք ցույց տվեց ու կկոցելով ուռուցիկ աչքերը, նայում էր որդու կաս-կարմիր կտրած դեմքին։ Դրանք բամբասանքներ են, խուլ ձայնով, ասես ջրի տակից, մռմռաց Գրիգորին, ու հենց կապտավուն քթարմատի վրայով նայեց հորը։ Ձենդ կտրիր։ Մարդիկ շատ բան կասեն Սո՛ ւս, շան որդի։ Գրիգորին ընկավ թիակին։ Նավակը գնում էր օրորվելով։ Հերարձակ պարում էր նրա ետևում վշշող ջուրը։ Մինչև նավակայան երկուսն էլ լուռ էին։ Արդեն մոտենալով եզերքին, հայրը հիշեցրեց. Մտիկ, հա, չմոռանաս, թե չէ այսօրվանից ոչ մի անգամ երգ ու պարի չես գնա։ Ոտդ տնից դուրս չես դնի։ Պրծա՛ վ։ Գրիգորին ձայն չհանեց։ Նավակը մոտեցնելով ափին, հարցրեց. Ձուկը տամ կնանո՞նց։ Տար ծախիր առևտրականներին, մեղմացավ ծերուկը, թութունի փող կդրստես։ Շրթունքները կծոտելով, Գրիգորին գնում էր հոր ետևից։ Լավ իմանաս, հերըս, որ եթե թոկերով էլ ոտքս կապեն, էլի այսօր կգնամ երգ ու պարի», մտածում էր նա՝ չարացած նայելով հոր պիրկ ծոծրակին։ Տանը Գրիգորին խնամքով մաքրեց ծածանների թեփուկին կպած ավազը, քիմուխտների միջով մի ճիպոտ անցկացրեց։ Դարբասի մոտ հանդիպեց իր վաղուցվա ընկեր, հասակակից Միտկա Կորշունովին։ Գալիս է Միտկան, խաղացնում է վահանակներով զարդարված գոտու ծայրը։ Նեղլիկ ակնախոոոչներից դեղնոտ փայլում են կլոր, մի քիչ լկտի աչքերը։ Սրանց բիբերը կատվի աչքերի բիբեր են, ուղղադիր են, դրանից էլ Միտկայի նայվածքը շարժուն է, անբռնելի։ Ո՞ւր ես տանում ձուկը։ Այսօր բռնեցինք։ Տանում եմ առևտրականներին։ Մոխովների՞ն, հը՞։ Հենց նրանց։ Միտկան աչքով կշռեց ձուկը։ Տասնհինգ ֆո՞ւնտ է։ Կես ֆունտ էլ դիր վրեն։ Ձեռքի կշեռքով եմ կշռել։ Ես էլ գամ։ Բազար կանեմ։ Գնանք։ Բա մաղարի՞չը։ Կտեսնենք, էլի։ Զուր տեղը մի դուրս տա։ Ժողովուրդը պատարագից դուրս եկած գնում էր փողոցներով։ Ճանապարհին իրար կողքի քայլում էին երեք եղբայր Շամիլներ մականունով։ Մեծը, մի թևը կտրված Ալեքսեյը, քայլում էր մեջտեղից։ Համազգեստի պիրկ օձիքը ուղիղ էր պահում նրա ջլուտ վիզը, նոսր ու խուճուճ, սրածայր ու կարճլիկ մորուքը կտրիճություն էր արտահայտում, նա ջղայնորեն թարթում էր ձախ աչքը։ Վաղուց, հրաձգարանում Ալեքսեյի ձեռքում պայթել էր հրացանը, փակաղակի մի կտոր այլանդակել էր նրա թուշը։ Այն ժամանակից մի աչքը թարթում է տեղի թե անտեղի, կապտավուն մի սպի, ակոսելով թուշը, թաղվում է մազերի խուրձի մեջ։ Ձախ թևը կտրված է մինչև արմունկը, բայց Ալեքսեյը մի ձեռքով էլ է թութուն փաթաթում հմտորեն ու անվրեպ, թոլթունի տոպրակը սեղմում է կրծքի ուռուցիկ թմբին, ատամներով կտրում է թղթի անհրաժեշտ մի կտոր, ծռում է ակոսի ձևով, թութուն է լցնում ու մատների ճարպիկ շարժումով փաթաթում։ Մարդ դեռ աչք չի բացել, իսկ Ալեքսեյը թարթելով աչքը, արդեն ծամծմում է պատրաստի պապիրոսի ծայրը ու կրակ է խնդրում։ Թեկուզև թևը կտրված է, բայց խուտորում մուշտակռվի մեջ առաջինն է։ Մուշտին էլ հո այնքան մեծ չի. այնպես, էլի, բողկի չափ կլինի, մի անգամ, վար անելիս, հերսոտեց եզան վրա, մտրակն էլ կորցրել էր, մուշտիով պինդ զարկեց եզան, սա ընկավ ակոսի վրա, ականջներից արյուն գնաց, հետո էլ հազիվ խելքը գլուխն եկավ։ Մյուս եղբայրները՝ Մարտինը և Պրոխորը բոլորովին նման են Ալեքսեյին։ Նույնպես ցածրահասակ են, կաղնու հաստությամբ, միայն թե ամեն մեկն էլ երկու ձեռք ունի։ Գրիգորին բարև տվեց Շամիլներին, Միտկան անցավ՝ արագ շուռ տալով գլուխը։ Բարեկենդանին, մուշտակռվի ժամանակ Ալյոշկա Շամիլը չէր խնայել Միտկայի մատաղ ատամները, թարս էր խփել, ու Միտկան երկու սեղանատամը բերանից գցել է երկաթե կրունկներից քերքրված, կապույտ սառույցի վրա։ Հասնելով նրանց, Ալեքսեյը մի հինգ անգամ ետևից ետևից թարթեց աչքը։ Ծախիր ձկներդ, հը՞։ Ա՛ ռ։ Ինչքա՞ն ես ուզում։ Մի լուծ եզ, կնիկդ էլ վրեն։ Ալեքսեյն աչքերը կկոցելով, թափահարեց թևի չկտրված մասը։ Ամա թե սարսաղն ես, հա՛… Օ՛ հ-հո՛ - հա՛, կնկանս… իսկ քուռակ-մուռակը կվերցնե՞ս։ Պահիր քեզ, թե չէ Շամիլները բնաջինջ կլինեն, ատամները ցույց տալով՝ քրքջաց Գրիգորին։ Հրապարակում, եկեղեցու գավթի մոտ մարդիկ էին հավաքվել։ Բազմության մեջ եկեղեցու երեցփոխը մի սագ էր բարձրացնում գլխից վեր ու բղավում՝ «Հիսուն կոպեկ։ Եղավ։ Ո՞վ ավելի կտա։ Սագը պտտում էր վիզը, արհամարհանքով կկոցում փիրուզափայլ աչքը։ Մարդկանց բոլորակում ալեզարդ, կուրծքը խաչերով ու մեդալներով զարդարված մի ծերունի թափահարում էր ձեռքերը։ Մեր Գրիշակա պապին թուրքի կռվի մասին է դուրս տալի, Միտկան ցույց տվեց աչքերով, – գնա՞նք լսենք։ Մինչև լսենք, ձուկը կհոտի, կուռչի։ [...] Որ ուռչի, քաշը կավելանա, մեզ օգուտ է։ Հրապարակում, հրշեջ սրահից դենը, ուր չորանում են հրշեջ տակառներն իրենց կոտրատված քաշաններով, կանաչին է տալիս Մոխովների տան կտուրը։ Քայլելով սրահի կողքից, Գրիգորին թքեց ու բռնեց քիթը։ Մի տակառի ետևից, շալվարը կոճկելով, գոտին ատամներով բռնած դուրս եկավ մի ալևոր։ Հը, զոռե՞լ էր, խայթեց Միտկան։ Ալևորը կոճկեց վերջին կոճակը ու բերանից հանեց գոտին։ Է՛, քեզ ի՞նչ։ [...] Այդտեղ քիթդ պիտի խոթեիր, մորուքդ, մորուքդ, որ պառավդ մի շաբաթ էլ չկարենար մաքրել։ Ես քեզ քիթ ու մորուք ցույց կտամ, լրբի մեկը, վիրավորվեց ալևորը։ Միտկան կանգ առավ, կկոցելով, ասես արևից պաշտպանելով կատվի իր աչքերը։ Հլա տես, է՛, իի՛ հ, քոսոտ։ Ռադ եղի, շան որդի։ Ի՞նչ ես կպել։ Թե չէ տեսնո՞ւմ ես այս գոտին։ Ծիծաղելով, Գրիգորին մոտեցավ Մոխովների տանը։ Բազրիքը խիտ քանդակված է վայրի խաղողի ձևով։ Մուտքի սանդուղքի վրա`բծաշատ տարտամ ստվեր։ Ա՛ յ թե ոնց են ապրում մարդիկ, Միտրի Հը՛ մ, դռան կոթն էլ է ոսկեջրած։ Միտկան կիսով չափ բացեց պատշգամբի դուռը ու փռթկաց։ Այն պապին պետք էր ղրկել այստեղ Ո՞վ է, հարցրին պատշգամբից։ Գրիգորին վախվխելով առաջինը ներս մտավ։ Ձկան պոչը քսքսվում էր ներկած հատակին։ Ո՞ւմ եք ուզում։ Գործած, ճոճվող բազկաթոռի վրա բազմել էր մի աղջիկ։ Ձեռքին՝ մի փոքրիկ ափսեով ելակ։ Գրիգորին լուռ նայում էր նրա վարդակարմիր, լիք շուրթերին, որոնք սեղմել էին հատապտուղը։ Աղջիկը, գլուխը թեքած, նայում էր եկվորներին։ Գրիգորիին օգնության հասավ Միտկան։ Սա հազաց։ Ձուկ չե՞ք առնի։ Ձո՞ւկ։ Ես հիմա կասեմ։ Աղջիկը վեր կացավ ճոճվող բազկաթոռից, գնաց քստքստացնելով բոբիկ ոտներին հագած նախշուն տուֆլիները։ Արևը թափանցում էր նրա սպիտակ շրջազգեստի միջով, ու Միտկան տեսավ գիրուկ ոտների աղոտ ուրվագծերը և տակի շրջազգեստի լայն ծածանվող ժանյակը։ Նրան ապշեցրեց մերկ սրնքամսերի ատլասե սպիտակությունը, միայն կլորիկ կրունկների մաշկը կաթնա-դեղնավուն գույն ուներ։ Միտկան բոթեց Գրիգորիին։ Տես, Գրիշկա, ա՛ յ քեզ յուբկա՛… Ոնց որ շուշա լինի, տակից ամեն բան երևում է։ Աղջիկը դուրս եկավ միջանցքի դռնից, փափլիկ նստեց բազկաթոռին։ Անցեք խոհանոց։ Թաթերի վրա քայլելով, Գրիգորին մտավ տուն։ Միտկան մի ոտի վրա կռթնած, աչքերը կկոցելով, նայում էր սպիտակ թելի նմանվող մազաբաժանին, որ աղջկա գլխի մազերը երկու ոսկեփայլ կիսաշրջանի էր բաժանել։ Աղջիկը չարաճճի, անհանգիստ աչքերով նայեց նրան։ Դուք տեղացի՞ եք։ Այստեղից եմ։ Ո՞ւմ տղան եք։ Կորշունովի։ Իսկ ձեր անունն ի՞նչ է։ Միտրի։ Աղջիկն ուշադիր զննեց եղունգների վարդագույն թեփուկը, արագ շարժումով ետ քաշեց ոտները։ Ձեզանից ո՞վ է ձուկ որսում։ Գրիգորին, իմ ընկերը։ Իսկ դուք չե՞ք որսում։ Ես էլ եմ որսում, երբ ուզենամ։ Կարթերո՞վ։ Կարթերով էլ ենք բռնում, այսինքն թոռերով։ Ես էլ կուզենայի ձուկ որսալ, ասաց աղջիկը փոքր-ինչ լռելուց հետո։ Ինչ կա որ, թե ցանկություն կա, գնանք։ Ի՞նչպես այդ բանը սարքենք։ Իսկապես, լո՞ւրջ, հա՞։ Պետք է շատ շուտ վեր կենալ։ Ես վեր կկենամ, միայն թե ինձ արթնացնել է հարկավոր։ Արթնացնել կարելի է… բա հա՞յրդ։ Հայրս ի՞նչ։ Միտկան ծիծաղեց։ Բա որ ինձ գողի տեղ դնի՞ Հլա դեռ շներն էլ բաց կթողնի վրաս։ Ա՛ յ քեզ հիմարությո՛ ւն։ Ես մենակ քնում եմ անկյունի սենյակում։ Ահա, այդ լուսամուտը։ Աղջիկը մատով ցույց տվեց։ Եթե գաք ինձ իմաց տալու, ծեծեք լուսամուտը, ու ես վեր կկենամ։ Խոհանոցից լսվում էին Գրիգորիի երկչոտ ու խոհարարուհու հաստ, խռպոտ ձայները։ Միտկան տնտղելով կազակական գոտու դժգույն, արծաթավուն վահանակը, լռում էր։ Դուք ամուսնացա՞ծ եք, հարցրեց աղջիկը՝ թաքցնելով ժպիտը։ Ինչի՞ ես հարցնում։ Հենց այնպես, հետաքրքիր է։ Չէ, ազապ եմ։ Միտկան հանկարծակի կարմրեց, իսկ աղջիկը ժպիտը երեսին, տնտղելով հատակին թափված ջերմոցային ելակի ոստիկը, հարցրեց։ Աղջիկները սիրո՞ւմ են ձեզ, Միտյա։ Կան, որ սիրում են, կան, որ չեն սիրում։ Ասա-ցեք խըն-դրեմ… Իսկ ինչո՞ւ ձեր աչքերը ասես կատվի աչքեր լինեն։ Կատվի՞ Բոլորովին շշկլվեց Միտկան։ Այո, հենց կատվի աչքեր։ Երևի մորիցս է Ես ի՞նչ մեղք ունեմ։ Բա ինչո՞ւ ձեզ չեն պսակում, Միտյա։ Միտկան ուշքի եկավ րոպեական շփոթությունից ու աղջկա խոսքերի մեջ թաքնված ծաղրանք զգալով, թարթում էր դեղնավուն աչքերը։ Նշանածս հլա չի մեծացել։ Աղջիկը զարմացած բարձրացրեց հոնքերը, կարմրեց ու վեր կացավ։ Դրսից, մուտքի սանդուղքից քայլեր լսվեցին։ Աղջկա կարճատև, ծիծաղը թաքցնող ժպիտը եղինջի նման դաղեց Միտկային։ Տանտերն ինքը, Սերգեյ Պլատոնովիչ Մոխովը, փափլիկ քստքստացնելով մեծ-մեծ, շևրո կոշիկները, մի կողմ քաշվող Միտկայի կողքից ծանրաբարո անցկացրեց իր գեր մարմինը։ Ինձ մո՞տ, հարցրեց նա անցնելիս, առանց գլուխը շուռ տալու։ Ձուկ են բերել, հայրիկ։ Գրիգորին դատարկ ձեռներով դուրս եկավ խոհանոցից։ III Գրիգորին երգ ու պարից տուն եկավ առաջին աքլորականչերից հետո։ Հաշտում նա զգաց գայլուկի թթված շյուղերի հոտը և չորացած քաղցր բիանի բարկ բույրը։ Նա կամացուկ անցավ օթախը, հանվեց, խնամքով կախ տվեց տոնական, լամպասավոր շալվարը, խաչակնքեց, պառկեց։ Հատակի վրա լուսնի ոսկեհուր շողքը՝ պատուհանի ապակեկալի խաչով հատված։ Մի անկյունում, ասեղնագործած քաթանե կտորների տակ՝ արծաթե սրբապատկերների դժգույն փայլը, մահճակալի ու կախոցի վերևում՝ անհանգստացած ճանճերի տաղտուկ բզզոցը։ Հենց քնելու վրա էր, բայց խոհանոցում լացեց եղբոր երեխան։ Օրորոցը սկսեց ճռճռալ չկպրած սայլի նման։ Դարյան քնկոտ ձայնով քրթմնջաց, Սուս, է, մունտռիկ երեխա։ Մարդ ոչ քուն ունի, ոչ հանգիստ։ Կամացուկ երգեց։ Պստիկ-ճստիկ Ո՞ւր էիր դու, Ախոռներում։ Ի՞նչ տեսար դու։ Մի ձի տեսա Ոսկե թամքով Գրիգորին համաչափի օրորող ճռճռոցի տակ քուն մտնելիս հիշեց՝ «Հա, էգուց Պյոտրը ճամբար է գնալու։ Կմնա Դաշկան իր երեխայով Ուրեմն առանց Պյոտրի ենք հունձ անելու։ Գլուխը թաղեց տաք բարձի մեջ, ականջներում անդադար ծորում է ու ծորում` Ո՞ւր է քո ձին։ Դարբասի մոտ։ Դարբասն ո՞ւր է։ Ջուրը տարավ։ Գրիգորին ցնցվեց ձիու զիլ խրխնջոցից։ Ձայնից հասկացավ, որ դա Պյոտրի ռազմի նժույգն է։ Քնից ուժասպառ մատներով երկար կոճկեց շապիկը, էլի համարյա քուն մտավ երգի մեղմ օրորի տակ. Սագերն ո՞ւր են, Եղեգնուտում։ Բա եղե՞գը, Աղջիկները Դա հնձեցին։ Բա աղջիկնե՞րն, – Ամուսնացան։ Բա կազա՞կը, Կռիվ գնաց Քնից խոնջացած, Գրիգորին հասավ ախոռը, ձին դուրս բերեց նրբանցք։ Երեսին կպավ սարդի մի ոստայն ու խտուտ տվեց, անսպասելի փախավ քունը։ Դոնի վրա շեղակի ձգված է երերուն լասնաշավիղը, որով ոչ ոք չի անցել։ Դոնի վերևում մուժ է, երկնքում՝ անթիվ ու անհամար աստղեր։ Ձին Գրիգորիի ետևից զգույշ փոխում է ոտները։ Դեպի ջուրը տանող վայրէջքը դժվար է։ Գետի կողմում կչկչում են բաղերը, ափի մոտ, ծանծաղուտից վեր թռավ ու ջրի վրա թափով շրմփաց մանր ձկներ որսող մի լոքո ձուկ։ Գրիգորին երկար կանգնել էր ջրի մոտ։ Եզերքում խոնավ ու քաղցրահամ բույր էր տարածված։ Ձիու շուրթերից մանրիկ կաթիլներ էին ընկնում։ Գրիգորիի սրտում թեթև, հաճելի դատարկություն է։ Նա իրեն լավ էր զգում, չկար մտքերի բեռ։ Վերադառնալիս նայեց դեպի արևելք, այնտեղ արդեն ցրվում էր կապտավուն կիսախավարը։ Ախոռի մոտ հանդիպեց մորը։ Այդ դո՞ւ ես, Գրիշկա։ Բա ո՞վ է։ Ձի՞ն էիր ջրում։ Ջրում էի, դժկամ պատասխանում է Գրիգորին։ Գլուխն ու ուսերը ետ գցած, մայրը գոգնոցով տարթ է տանում վառելու, քստքստացնում է պառավական թորշոմած, բոբիկ ոտները։ Գնայիր Աստախովներին զարթեցնելու։ Ստեփանը պետք է մեկնի մեր Պյոտրի հետ։ Գրիգորին սրթսրթում, ցնցվում է զովությունից նրա մարմնով սուր սարսուռ է անցնում։ Նա վազեվազ բարձրանում է Աստախովների տան մուտքի սանդուղքի երեք աստիճանը։ Դուռը փակված չէ։ Խոհանոցում փռված կարպետի վրա քնած է Ստեփանը՝ կնոջ գլուխը թևատակին։ Նոսրացած մթության մեջ Գրիգորին տեսնում է Ակսինյայի շապիկը ծնկներից վեր ընկած, անպարկեշտորեն փռված կաթնավուն սպիտակ ոտները։ Գրիգորին նայում է մի վայրկյան, զգալով, թե ինչպես է չորանում բերանը ու ասես թուջի դնգդնգոցով լցվում, ուռչում է գլուխը։ Նա աչք է ածում գողի նման։ Օտարոտի, խռպոտ ձայնով ասում է. Էյ, ո՞վ կա այստեղ, վեր կացեք։ Ակսինյան քնից վեր թռավ։ Օ՛ յ, ո՞վ է, ո՞վ։ Նրա մերկ թևը հապճեպ տնտղեց, շոշափեց ոտները՝ շապիկը քաշելով դրանց վրա։ Բարձի վրա մնաց քնի մեջ կաթած լորձունքի բիծը. Պինդ է կնկա վաղորդյան քունը։ Ես եմ։ Մերս ղրկեց ձեզ զարթեցնելու Մենք հիմի վեր կկենանք… Այստեղ մտնել չի լինի… Լվերի երեսից հատակին ենք քնում։ Ստեփան, վեր կաց, լսո՞ւմ ես։ Գրիգորին Ակսինյայի ձայնից գլխի է ընկնում, որ վերջինս անհարմար է զգում. Գրիգորին շտապում է գնալ։ Խուտորից մի երեսուն հոգի կազակներ գնում էին մայիսյան ճամբարները։ Հավաքատեղին հրապարակն էր։ ժամը յոթին դեպի հրապարակը շարժվեցին բրեզենտով պատած սայլերը, հետիոտն ու հեծյալ կազակները՝ մայիսյան պարուսինե վերնաշապիկներով, հանդերձանքով։ Մուտքի սանդուղքի վրա Պետրոն հապճեպ կարում էր կտրված սանձը։ Պանտելեյ Պրակոֆևիչը դես ու դեն էր քայլում Պետրոյի ձիու մոտ, ու տաշտակի մեջ վարսակ ածելով, երբեմնակի բղավում էր. Դունյաշկա, պաքսիմատը պի՞նդ ես տեղավորել, ճարպը աղե՞լ ես թե չէ։ Դունյաշկան կաս-կարմիր կտրած, բակի միջով ծիծեռնակի պես թռչում էր մեկ դեպի խոհանոց, մեկ դեպի խրճիթ, ծիծաղելով պատասխանում էր հոր բղավոցներին. Դուք, հերըս, ձեր գործն արեք, իսկ ես աղբորս իրերն այնպես կտեղավորեմ, որ մինչև Չերկասկ չեն էլ շարժվի։ Չկերա՞վ, հարցրեց Պետրոն՝ թքոտելով ձյութալարը ու գլուխը շարժելով ձիու կողմը։ Ծամում է, էլի, զուսպ պատասխանեց հայրը, կոշտացած ձեռքով ստուգեց քրտնաքաշերը։ Մեկ էլ տեսար մի որևէ փշուր կամ ցողուն կպավ քրտնաքաշին ու մի քանի ժամում արյունոտելու չափ հարեց ձիու մեջքը։ Կերավ-պրծավ թուխլիկս, ջրեցեք դրան, ապի։ Գրիշկան կտանի Դոն։ Է՜յ, Գրիգորի, տար ձին։ Դոնի բարձր, նիհար, սպիտակափայլ ճակատով նժույգը գնաց կայտառ քայլերով։ Գրիգորին նրան դուրս տարավ բակի դռնից, ձախ ձեռքը հազիվ դիպցնելով ուսին`թռավ նրա վրա ու հենց տեղնուտեղը յորղա տվեց։ Զառիթափի մոտ Գրիգորին ուզում էր դանդաղեցնել վազքը, բայց ձին ընկավ, ապա արագացրեց վազքը ու քառատրոփով թռավ դեպի ներքև։ Իրանը ետ գցելով, համարյա պառկելով ձիու մեջքին, Գրիգորին տեսավ զառիթափից իջնող մի կին՝ դույլերը ուսին։ Շուռ եկավ կածանից ու, թռչող փոշուց առաջ անցնելով, մտավ ջուրը։ Վերևից շորորալով իջավ Ակսինյան, դեռ հեռվից բարձր ձայնով բղավեց։ Է-է՛ յ, կատաղած սատանա, քիչ էր մնում ձիու տակ գցեիր։ Սպասիր, հորդ ասեմ, թե ոնց ես ձին քշում։ Դեհ, դեհ, հարևանուհի, կարգին խոսիր։ Մարդուդ ուղարկում ես ճամբար, կարելի է ես պետք գամ ձեր տան գործերի համար։ Էլ ոնց չէ, շա՛ տ հարկավոր ես ինձ։ Հունձը կսկսվի, հլա կխնդրես է՛ լ, ծիծաղեց Գրիգորին։ Ակսինյան կանգնեց լաստակի վրա, լծակից կախված դույլով ճարպկությամբ ջուր վերցրեց ու ծնկների միջև սեղմելով քամուց բարձրացող շրջազգեստը, նայեց Գրիգորիին։ Հը՞, քո Ստեփանը գնո՞ւմ է, հարցրեց Գրիգորին։ Քե՞զ ինչ։ Ա՛ յ քեզ բան… Հարցնել չի՞ կարելի, ինչ է։ Գնում է։ Հետո՞։ Ուրեմս առանց մարդու ես մնում։ Ուրեմս, այդպես է։ Ձին ջրից բարձրացրեց շրթունքները, լպստեց բերանում հավաքված ջուրը ու նայելով Դոնի մյուս կողմը՝ առջևի մի ոտը խփեց ջրին։ Ակսինյան լցրեց մյուս դույլը, լծակը դնելով ուսին, թեթև շորորալով, սկսեց բարձրանալ։ Գրիգորին ձին քշեց նրա ետևից։ Քամին քաշքշում էր Ակսինյայի շրջազգեստը, թուխ վզի վրա տնտղում բարակ, փափլիկ ծամերը։ Մազերի ճոխ հանգույցի վրա փայլում էր գունավոր մետաքսից ասեղնագործած թասակը, շրջազգեստի մեջ դրած վարդագույն շապիկը առանց փոթերի նստել էր ուղիղ մեջքին ու լիք ուսերին։ Բարձրանալով վերև, Ակսինյան կռանում էր դեպի առաջ, շապկի տակից պարզ երևում էր մեջքի երկայնակի փոսիկը։ Գրիգորին տեսնում էր շապկի քրտնակալած թևատակի թուխ բծերը, աչքերով հետևում յուրաքանչյուր շարժման։ Նա ուզում էր կրկին խոսել Ակսինյայի հետ։ Երևի կարոտելու ես մարդուդ, հը՞։ Ակսինյան քայլելիս շուռ տվեց գլուխը, ժպտաց։ Բա ո՞նց։ Այ, դու պսակվիր, – Ակսինյան շունչ էր առնում և ընդմիջումներով խոսում, պսակվիր, հետո կիմանաս՝ կարոտում են սիրածին, թե ոչ։ Գրիգորին առաջ քշեց ձին, հավասարվեց Ակսինյային ու նայեց նրա աչքերին։ Հո կնանիք էլ կան, որ շատ են ուրախանում, երբ էրիկներն ուրիշ տեղ են գնում։ Մեր Դարյան Պյոտրի բացակայությամբ սկսում է հաստանալ։ Ակսինյան, որ շարժում էր ռունգերը, արագ շնչում, մազերն ուղղելով՝ ասաց. Էրիկը տզրուկ չէ, ամա արյուն է քաշում։ Բա քե՞զ ե՞րբ ենք պսակելու։ Չգիտեմ՝ ոնց է ուզում հերս։ Երևի ծառայությունից հետո։ Հլա ջահել ես, մի պսակվի։ Ի՞նչ կա որ։ Հոգս ու ցավը շատ է։ Ակսինյան նայեց աչքերի տակից առանց շուրթերը բանալու թեթև ժպտաց։ Եվ այստեղ Գրիգորին առաջին անգամ նկատեց, որ նրա շուրթերը անպարկեշտորեն ագահ են ու փափլիկ։ Տնտղելով ձիու բաշը, Գրիգորին ասաց. Պսակվելու հավես չունեմ։ Մեկն ու մեկը առանց դրան էլ կսիրի։ Գտել ես, հա։ Գտնելս որն է… Հրես, դու ճամփա ես դնում Ստեփանին… Դու ինձ հետ խաղ չանես, հա՛ - ա։ Կզարկե՞ս։ Ստեփանին մի խոսք ասեմ թե չէ. Ես քո Ստեփանին… Տես, քաջ տղա, լաց կլինես։ Մի վախեցնի, Ակսինյա։ Ես չեմ վախեցնում։ Դու աղջիկների հետ գործ ունեցիր։ Թող նրանք քեզ համար աղլուխներ կարեն, իսկ ինձ վրա աչք չդնես։ Դիտմամբ պետք է աչք դնեմ։ Հետո ի՞նչ որ։ Ակսինյան հաշտվողաբար ժպտաց ու շեղվեց կածանից`աշխատելով հեռանալ։ Գրիգորին շուռ տվեց ձին, փակեց նրա ճամփան։ Թո՛ ղ, Գրիշկա։ Չե՛ մ թողնի։ Հիմարություն չանես, ես պետք է ճամփա գցեմ մարդուս։ Գրիգորին ժպտալով քշում էր ձին։ Ակսինյային քշում էր դեպի զառիթափը։ Թո՛ ղ, է, սատանա, հրե՛ ն, մարդիկ են երևում։ Որ տեսնեն, ի՞նչ կասեն։ Ակսինյան վախեցած նայեց դես ու դեն, անցավ խոժոռվելով ու առանց ետ նայելու։ Տան մուտքի սանդուղքի վրա Պետրոն հրաժեշտ էր տալիս հարազատներին։ Գրիգորին ձին էր թամբում։ Սուրը ձեռքով պահած՝ Պետրոն հապճեպ իջավ աստիճաններից, Գրիգորիի ձեռքից վերցրեց սանձը։ Զգալով, որ ճանապարհվելու է, ձին անհանգիստ շարժում էր ոտները, փրփրոտում սանձի բերանոցը։ Ոտը դնելով ասպանդակին, թամքի ղաշից բռնելով, Պետրոն ասաց հորը, Չալ եզներր շատ չբանեցնես, կլղարեն, ապի։ Աշունը կգա, կծախենք։ Գրիգորիի համար էլ ձի պետք է ճարեր Տափաստանի խոտը չծախես, հա-ա, դու էլ գիտես, թե հիմի մարգագետնում ինչ տեսակ խոտ է լինելու։ Էհ, աստված քեզ հետ։ Բարի ճամփա, խաչակնքելով ասաց ծերունին։ Պետրոն իր մարզված մարմինը վարժ շարժումով նետեց թամքի վրա, ետևից ուղղեց գոտու տակ ճխլտված շապկի ծալերը։ Ձին գնաց դեպի դարբասը։ Արևի տակ աղոտ փայլեց թրի կոթը, որ երերվում էր քայլերի թափին համապատասխան։ Դարյան երեխան գրկին գնաց Պետրոյի ետևից։ Մայրը բակի մեջտեղում կանգնած, թևքով սրբում էր աչքերը ու գոգնոցի ծայրով էլ կարմրած քիթը։ Աղբերս, հե՛ յ, կարկանդակնե՛ րը, կարկանդակները մոռացա՛ ր… կարտոլով կարկանդակները Դունյաշկան այծի նման վազ տվեց դեպի դարբասը։ Ի՞նչ ես բղավում, սարսաղ, հերսոտ գոչեց Գրիգորին։ Կարկանդակները մնացին, |
ԻՆՉՊԵՍ ԷՐ ԿՈՓՎՈՒՄ ՊՈՂՊԱՏԸ ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ ԱՌԱՋԻՆ ԳԼՈՒԽ Ձեզնից ո՞վ է տոներից առաջ եկել ինձ մոտ՝ տուն, դաս պատասխանելու, թող կանգնի։ Փարաջան հագին, հիվանդագին կերպով ուռած մարդը, Վզից ծանր մի խաչ կախած, սպառնագին նայեց աշակերտներին։ Մանր, չար աչքերը ասես ծակում էին նստարաններից տարձրացած վեց հոգուն չորս տղայի և երկու աղջկա։ Երեխաները երկյուղով նայում էին փարաջա հագած մարդուն։ Դուք նստեցեք, ձեռքը դեպի աղջիկները թափահարեց տերտերը։ Նրանք, թեթևացած շունչ քաշելով՝ արագ նստեցինք Հայր Վասիլիի մանր աչքերը կենտրոնացան չորս փոքրիկ կերպարանքների վրա։ Ապա մի այստեղ եկեք, աղավնյակներս։ Հայր Վասիլին վեր կացավ, աթոռը ետ հրեց և ընդհուպ մոտեցավ իրար սեղմված տղաներին։ Ձեզնից ո՞վ է ծխում, սրիկանե'ր։ Չորսն էլ ցածրաձայն պատասխանեցին. Մենք չենք ծխում, տե'ր հայր։ Տերտերի դեմքը կարմրատակեց։ Չե՞ք ծխում, գարշելինե'ր, ապա ո՞վ էր խմորի մեջ ծխախոտ լցրել։ Չե՞ք ծխում, ա'յ հիմա կտեսնենք։ Շուռ տվեք Գրպաններդ։ Դե, շո'ւտ։ Ի՞նչ եմ ասում։ Շո'ւռ տվեք։ Երեքը սկսկին իրենց գրպանների պարունակությունը հանել և դարսել սեղանի վրա։ Տերտերն ուշադրությամբ զննում էր կարերը՝ ծխախոտի հետք փնտրելով, բայց ոչինչ չգտավ և դարձավ չորրորդին՝ սևաչյա, գորշ վերնաշապիկով ու ծնկները կարկատած կապույտ շալվարով մի տղայի. Իսկ դու ի՞նչ ես արձանի նման կանգնել։ Սևաչյան, թաքնված ատելությամբ նայելով նրան՝ խուլ պատասխանեց. Ես գրպաններ չունեմ, ու ձեռքը տարավ կարերի վրայով, Հա-ա՛, գրպաններ չունե՞ս։ Ուրեմն կարծում ես չգիտե՞մ, թե ով կարող էր այդպիսի ստորություն անել՝ խմորը փչացնել։ Դու կարծում ես, թե հիմա էլ կմնաս դպրոցում։ Չէ, աղավնյակս, սա քեզ էժան չի նստի։ Անցյալ անգամ մայրդ աղաչեց, որ թողնենք, իսկ այժմ արդեն վերջ։ Հայդա', դո'ւրս դասարանից։ Նա պինդ բռնեց տղայի ականջից, դուրս շպրտեց միջանցք և դուռը փակեց նրա հետևից։ Դասարանը սսկվեց, կուչ եկավ։ Ոչ ոք չէր հասկանում, թե Պավկա Կորչագինին ինչու դուրս արին Դպրոցից։ Միայն Սերյոժա Բրուզժակը, Պավկայի բարեկամն ու մտերիմն էր տեսել, թե ինչպես Պավկան տերտերի զատկի խմորի մեջ մի բուռ ծխախոտ լցրեց այնտեղ, խոհանոցում, որտեղ վեց թույլ աշակերտներ սպասում էին տերտերին։ Նրանք ստիպված էին դասը պատասխանել արդեն տերտերի բնակարանում։ Դուրս արված Պավկան նստեց արտասանդուղքի վերջին աստիճանի վրա։ Նա մտածում էր այն մասին, թե ինչպես տուն գնա և ինչ ասի մորը, որն այնպես հոգատար է և առավոտից մինչև ուշ գիշեր աշխատում է իբրև խոհարար՝ հարկային տեսչի տանը։ Արցունքները խեղդում էին Պավկային։ Ինչ ասեմ հիմա։ Ու բոլորն այդ անիծյալ տերտերի պատճառով։ Եվ ինչի՞ համար ծխախոտ լցրի Սերյոժկան դրդեց։ Արի, – ասաց, այդ գարշելի իժի խմորին ծխախոտ խառնենք։ Ահա և խառնեցինք։ Սերյոժկայի համար ոչինչ, իսկ ինձ երևի դուրս կանեն»։ Հայր Վասիլիի հետ թշնամությունը վաղուց էր սկսվել։ Մի անգամ Պավկան Լեչակով Միշկայի հետ կռվեց, ու նրան «անճաշ» թողեցին։ Որպեսզի դատարկ դասարանում չարություն չանի, ուսուցիչը չարաճճի տղային տարավ մեծերի մոտ՝ երկրորդ դասարան։ Պավկան նստեց հետևի նստարանին։ Ուսուցիչը`սև պիջակով մի չոր – չոր մարդ, պատմում էր երկրի, լուսատուների մասին։ Պավկան, զարմանքից բերանը բաց արած լսում էր, որ երկիրը գոյություն ունի արդեն շատ՝ միլիոն տարիներ, և որ աստղերն էլ երկրի նման են։ Այնքան էր զարմացել լսածից, որ նույնիսկ ուզեց վեր կենալ և ասել Ուսուցչին, Սուրբ գրքում այդպես չի գրած, բայց վախեցավ, որ հանկարծ էլ բարկանան իր վրա։ Տերտերը Պավկային կրոնից միշտ հինգ էր դնում։ Բոլոր շարականները, նոր ու Հին կտակարանները նա անգիր գիտեր, լավ գիտեր, թե աստված որ օրն ինչ է ստեղծել։ Պավկան որոշեց հարց ու փորձ անել հայր Վասիլիին։ Կրոնի հենց առաջին դասին, հազիվ էր տերտերը նստել իր բազկաթոռին, երբ Պավկան ձեռք բարձրացրեց ու, խոսելու թույլտվություն ստանալով վեր կացավ։ Տե'ր հայր, ապա ինչու՞ բարձր դասարանում ուսուցիչն ասում է, թե միլիոն տարի է, ինչ երկիրը կա, և ոչ թե, ինչպես կրոնումն է ասված՝ հինգ հազ…. միանգամից նստեց հայր Վասիլիի ծղրտուն աղաղակից։ Ի՞նչ ասացիր, սրիկա'։ Այ թե ինչպես ես կրոն սովորում։ Պավկան նույնիսկ ծպտալ չհասցրեց, երբ տերտերը բռնեց նրա երկու ականջներից և սկսեց գլուխը պատին խփել։ Մի րոպե հետո նրան, ծեծված ու վախեցած, դուրս շպրտեցին միջանցք։ Մայրն էլ մի լավ դնգստեց Պավկային։ Մյուս օրը մայրը գնաց դպրոց և խնդրեց հայր Վասիլիին՝ ետ ընդունել որդուն։ Դրանից հետո Պավկան իր ամբողջ էությամբ ատեց տերտերին։ Ատում էր և վախենում։ Ոչ ոքի չէր ներում նա իրեն հասցրած վիրավորանքների համար։ Չմոռացավ և տերտերի անտեղի ծեծը, չարացավ, ինքն իր մեջ ամփոփվեց։ Տղան էլի շատ մանր վիրավորանքներ Կրեց հայր Վասիլիից. տերտերը նրան դռան հետևն էր քշում, դատարկ բանի համար ամբողջ շաբաթներով կանգնեցնում էր անկյունում ու ոչ մի անգամ նրան դաս չհարցրեց, իսկ զատկից առաջ, այդ պատճառով, թույլերի հետ նա ստիպված էր տերտերի տուն գնալ՝ պատասխանելու։ Այնտեղ, խոհանոցումն էլ Պավկան ծխախոտ լցրեց զատկի խմորի մեջ։ Ոչ ոք չտեսավ, բայց և այնպես տերտերն անմիջապես իմացավ, թե ում գործն է այդ։ Դասը վերջացավ, երեխաները դուրս թափվեցին բակ և շրջապատեցին Պավկային։ Նա մռայլ լսում էր։ Սերյոժկա Բրուզժակը դասարանից դուրս չէր գալիս, զգում էր, որ ինքն էլ է մեղավոր, բայց ընկերոջը ոչնչով օգնել չէր կարող։ Ուսուցչանոցի բաց պատուհանից դարս նայեց դպրոցի վարիչ Եֆրեմ Վասիլևիչի գլուխը, և նրա թավ բասը Պավկային ստիպեց ցնցվել։ Անմիջապես ինձ մոտ ուղարկեք Կորչագիին, գոչեց նա։ Ու Պավկան թպրտացող սրտով գնաց ուսուցչանոց։ Կայարանի բուֆետի տերը, մի հասակավոր, գունատ, խամրած աչքերով մարդ, թեթևակի նայեց մի կողմ կանգնած Պավկային։ Քանի՞ տարեկան է։ Տասներկու, պատասխանեց մայրը։ Լավ, թո'ղ մնա։ Պայմանները սրանք են. ամսական ութ ռուբլի և աշխատանքի օրերը՝ ուտելիք, մի օր կաշխատի, մի օր տանը կմնա և չլինի թե գողություն անի։ Ի՞նչ եք ասում, ի՞նչ եք ասում։ Նա գողություն չի անի, ես երաշխավորում եմ, վախեցած պատասխանեց մայրը։ Դե'հ, թող հենց այսօրվանից էլ սկսի աշխատել, հրամայեց բուֆետի տերը և, շուռ գալով դեպի իր կողքի վաճառասեղանի մոտ կանգնած վաճառողուհուն, խնդրեց, Զինա, տղային տար ամանների լվացատունը։ Ֆրոսենկային ասա, որ սրան աշխատանք տա Գրիշկայի փոխարեն։ Վաճառորդուհին ցած դրեց դանակը, որով ապուխտ էր կտրում ու, գլխով նշան անելով Պավկային, դահլիճի միջով անցավ դեպի կողքի դուռը, որ տանում էր ամանների լվացատուն։ Պավկան հետևեց նրան։ Մայրն արագ գնաց նրանց հետ, շտապ շշնջալով. Դե, դու էլ, Պավլուշա, լավ աշխատիր, որ չխայտառակվես։ Ու, տխուր հայացքով ճանապարհ դնելով որդուն դուրս գնաց։ Լվացատանը աշխատանքը եռում էր։ Ափսեների, պատառաքաղների, դանակների սարեր էին դիզվել սեղանի վրա, ու մի քանի կանայք ուսներին գցած սրբիչներով սրբում էին դրանք։ Պավկայից քիչ մեծ մի տղա, խճճված, շեկ մազերով, զբաղված էր երկու վիթխարի ինքնաեռներով։ Լվացատունը լիքն էր գոլորշիով, որ բարձրանում էր եռացրած ջրով լի տաշտից, ուր լվանում էին ամանները, և Պավկան սկզբում չկարողացավ տարբերել աշխատող կանանց դեմքերը։ Նա կանգնել էր՝ չիմանալով, թե ինչ անի, ուր խցկվի։ Վաճառողուհի Զինան մոտեցավ աման լվացող կանանցից մեկին և, նրա ուսից բռնելով, ասաց. Ֆրոսե'նկա, ահա ձեզ մի նոր տղա Գրիշկայի փոխարեն։ Դու նրան հասկացրու, թե ինչ պետք է անի։ Դառնալով Պավկային և ցույց տալով այն կնոջը, որին հենց նոր Ֆրոսենկա կոչեց, Զինան ասաց. Նա է այստեղ մեծը։ Ինչ որ քեզ ասի, այն էլ արա, ապա շուռ եկավ ու գնաց բուֆետ։ Լավ, ցածր ձայնով ասաց Պավկան և հարցական նայեց իր առջև կանգնած Ֆրոսյային։ Սա, սրբելով ճակատի քրտինքը նայում էր նրան ոտքից գլուխ կարծես թե գնահատելով նրա արժանիքները, և արմունկից ցած սահող թևքը ծալելով ասաց զարմանալի դուրեկան կրծքային ձայնով, Քո գործը, հոգիս, մեծ չի. ա'յ այս կուբը, ուրեմն, առավոտները կտաքացնես այնպես, որ նրա մեջ միշտ եռացրած ջուր լինի, իհարկե, փայտ կկտրատես, հետո, ա'յ, այս ինքնաեռներն էլ քո գործն են։ Հետո, երբ պետք չինի, դանակներն ու պատառաքաղները կմաքրես և կեղտոտ ջուրը դուրս կտանես։ Գործդ բոլ կլինի, սիրունս, կքրտնես, ասում էր նա Կոստրոմայի բարբառով շեշտելով «ա» երը։ Ու նրա այդ բարբառը, կճատ քթով կարմրած դեմքը մի տեսակ ուրախացրին Պավկային։ Այս մորաքույրը, երևում է՝ ոչինչ», ինքն իրեն որոշեց նա, և սիրտ առնելով դիմեց Ֆրոսյային. Իսկ հիմա ի՞նչ անեմ, մորաքույր։ Ասաց ու կապ ընկավ։ Ամանների լվացատնում աշխատող կանանց բարձրաձայն ծիծաղը ծածկեց նրա վերջին խոսքերը։ Հա-հա-հա՛… Ֆրոսենկան արդեն քեռորդի ունի։ Հա-հա՛… ամենքից ավելի ինքը՝ Ֆրոսյան էր ծիծաղում։ Գոլորշու պատճառով Պավկան լավ չէր տեսել նրա դեմքը, իսկ Ֆրոսյան ընդամենը տասնութ տարեկան էր։ Արդեն բոլորովին շփոթված՝ Պավկան շուռ եկավ դեպի աղան և հարցրեց. Հիմա ի՞նչ պետք է անեմ։ Բայց տղան այս հարցի վրա կամացուկ հռհռաց։ Դու մորաքրոջից հարցրու, նա ամեն բան տեղը տեղին կասի, իսկ ես էստեղ ժամանակավոր եմ։ Եվ շուռ գալով դեպի խոհանոցը տանող դռնից դուրս թռավ։ Արի այստեղ, օգնիր պատառաքաղները մաքրելուն, – լսեց Պավկան արդեն հասակավոր լվացարարուհիներից մեկի ձայնը։ Ի՞նչ եք խրխնջում։ Տղան ի՞չ ասաց որ։ Ա'յ, բռնիր, նա մի սրբիչ մեկնեց Պավկային, մի ծայրն ատամներով բռնիր, իսկ մյուսը կողքանց քաշիր։ Ահա քեզ պատառաքաղ, էս կողմից, էն կողմից քսիր ու մաքրիր, միայն թե ոչ մի կեղտ չմնա։ էստեղ խիստ են։ Պարոնները զննում են պատառաքաղները և եթե կեղտ են նկատում, վայ մեզ, տիրուհուն իսկույն դուրս կանի։ Ինչպե՞ս թե տիրուհուն, չհասկացավ Պավկան։ Չէ՞ որ մեր տերը նա է, որն ինձ ընդունեց։ Լվացարարուհին ծիծաղեց։ Մեր տերը, տղա'ս, էստեղ անխոս իր է, ոնց որ մի մութաքա։ Ամեն ինչի գլուխը տիրուհին է։ Էսօր չկա։ Ա'յ, կաշխատես, կտեսնես։ Լվացատան դուռը բացվեց, ու ներս մտան երեք մատուցող, որոնք կեղտոտ ամանների կույտեր Էին բերում։ Նրանցից մեկը, լայնաթիկունք, շիլ աչքերով, խոշոր, քառանկյունի դեմքով, ասաց. Եռանդով շարժվեցե'ք։ Շուտով տասներկուսի գնացքը կգա, իսկ դուք մլուլ եք տալիս։ Նայելով Պավկային՝ նա հարցրեց, Իսկ սա ո՞վ Է։ Սա նոր աշխատող է, պատասխանեց Ֆրոսյան։ Հա', նոր է, ասաց նա։ Լավ, ահա թե ինչ, նրա ծանր ձեռքն իջավ Պավկայի ուսին և հրեց նրան դեպի ինքնաեռները, սրանք միշտ պատրաստ պիտի պահես, իսկ տե'ս, մեկը հանգել է, մյուսն էլ հազիվ է շունչ քաշում։ Էսօր սա քեզ կներվի, իսկ եթե վաղը կրկնվի, ապա քիթ ու մռութիդ կստանաս։ Հասկացա՞ր։ Առանց մի խոսք ասելու Պավկան սկսեց զբաղվել ինքնաեռներով։ Այսպես սկսվեց նրա աշխատանքային կյանքը։ Պավկան երբեք այնպես չէր աշխատել, ինչպես իր առաջին բանվորական օրը։ Նա հասկացավ, որ սա տունը չէ, ուր կարելի է մորը լսել։ Շիլաչքանին պարզ ասաց, որ եթե չլսի, քիթ և մռութին կհասցնի։ Հաստափոր, չորս դույլանոց ինքնաեռներից կայծեր թռան, երբ Պավկան, ճտքավոր կոշիկը ոտքից հանելով անցկացրեց խողովակին և սկսեց կրակը բորբոքել։ Կեղտաջրով լի դույլերը վերցնելով, նա վազում էր դեպի փոսը, ջրով լի կուրի տակ փայտ էր դնում, եռացող ինքնաեռների վրա չորացնում էր սրբիչները, անում էր այն ամենը, ինչ ասում էին իրեն։ Ուշ երեկոյան Պավկան գնաց ներքև՝ խոհանոց։ Տարիքավոր լվացարարուհի Անիսյան, նայելով այն դռանը, ո'ր անհետացավ Պավկան, ասաց, Տես, է, տղան մի տեսակ աննորմալ է, խենթի նման դեսուդեն է ընկնում։ Երևում է, բարի պտուղ չի, որ ուղարկել են աշխատելու։ Այո', գործ անող տղա է, ասաց Ֆրոսյան, սրան հետևելու, ստիպելու կարիք չի լինի։ Կփախչի շուտով, առարկեց Լուշան, բոլորն էլ սկզբում լավ են աշխատում… Առավոտյան ժամը յոթին գիշերն անքուն մնալուց և անընդհատ վազվզելուց տանջված Պավկան եռացող ինքնաեռները հանձնեց իրեն փոխարինողին՝ հաստամռութ, անպատկառ աչքերով մի տղայի։ Համոզվելով, որ ամեն ինչ կարգին է, և ինքնաեռները եռում են, տղան ձեռքերը գրպանները դրեց, սեղմած ատամների արանքից թքեց և մի քիչ սպիտակավուն աչքերով արհամարհական գերազանցությամբ նայելով Պավկային, առարկություն չվերցնող տոնով ասաց. Էյ, դո'ւ, քնձռոտ։ Էգուց ժամը վեցին կգաս հերթափոխության։ Ինչու՞, վեցին, – հարցրեց Պավկան, – չէ՞ որ յոթին են փոխվում։ Ով փոխվում է, թող փոխվի, իսկ դու վեցին արի։ Իսկ եթե շատ հաչաս, ձեռաց սֆաթդ կդրստեմ։ Մի սրան տես, քոսոտ, հլա նոր է ընդունվել, արդեն երևակայում է։ Լվացարարուհիները, որ իրենց հերթը հանձնում էին նոր եկածներին, հետաքրքրությամբ էին հետևում երկու երեխաների խոսակցությանը։ Տղայի անպատկառ տոնն ու գրգռող վերաբերմունքը բարկացրին Պավկային։ Նա մի քայլ արեց դեպի իրեն փոխարինողը՝ պատրաստվելով մի լավ հասցնել մռութին, բայց աշխատանքի հենց առաջին օրը վտարվելու ահը ետ պահեց նրան։ Ամբողջովին մթնելով, նա ասաց. Կամա'ց, վրա մի' պրծնի, թե չէ կդաղվես։ Էգուց յոթին կգամ, իսկ կռվել քեզնից լավ գիտեմ, եթե փորձել կուզենաս խնդրեմ։ Հակառակորդը մի քայլ ետ գնաց դեպի կուբը և զարմանքով նայեց կատաղած Պավկային։ Նա այդպիսի վճռական հակահարված չէր սպասում և մի քիչ շշմեց։ Դե, լավ, կտեսնենք, փնթփնթաց նա։ Առաջին օրը բարեհաջող անցավ, ու Պավկան տուն էր գնում ազնիվ աշխատանքով իր հանգիստը վաստակած մարդու զգացումով։ Հիմա նա էլ է աշխատում, և ոչ ոք նրան չի կարող ասել, թե ձրիակեր է։ Առավոտյան արևը ծուլորեն բարձրանում էր սղոցարանի վիթխարի շենքի հետևից։ Շուտով Պավկայենց տունն էլ կերևա։ Այ, այստեղ, Լեշչենսկու կալվածատան հենց ետևում։ Մայրիկը, հավանորեն, քնած չէ, իսկ ես վերադառնում եմ աշխատանքից, – մտածեց Պավկան և, աշխույժ սուլելով, արագացրեց քայլերը, – Այնքան էլ վատ չեղավ, որ դպրոցից ինձ դուրս արին։ Մեկ է, անիծված տերտերը օր չէր տալու ինձ, իսկ հիմա թքած նրա վրա, տանը մոտենալով խորհում էր Պավկան։ Իսկ պարտեզի դռնակը բանալիս հիշեց. – Իսկ էն շեկոյի մռութն անպայման կջարդեմ, անպայման»։ Մայրը բակում ինքնաեռով էր զբաղված։ Որդուն տեսնելով, նա անհանգիստ հարցրեց. Հը, ո՞նց է։ Լավ է, պատասխանեց Պավկան։ Մայրն ուզում էր ինչ-որ բան ասել նրան։ Պավկան հասկացավ սենյակի բաց պատուհանից երևում էր եղբոր՝ Արտյոմի լայն թիկունքը։ Ինչ, Արտյո՞մն է եկել, հարցրեց նա շփոթվելով։ Երեկ է եկել և մնալու է այստեղ։ Դեպոյում է ծառայելու։ Պավկան անվստահ բաց արեց սենյակի դուռը։ Սեղանի մոտ թիկունքով դեպի նա նստած վիթխարի կերպարանքը շուռ եկավ, և եղբոր խիստ աչքերը խիտ ու սև հոնքերի տակից նայեցին Պավկային։ Ա՛, ծխախոտի հերոսն եկա՞վ։ Բարև, բարև։ Եղբոր հետ ունենալիք զրույցը Պավկայի համար ոչ մի լավ բան չէր գուշակում։ Արտյոմն ամեն բան գիտի, մտածեց Պավկան, – Արտյոմը կարող է և' հայհոյել, և' դնքսել»։ Պավլիկը վախենում էր Արտյոմից։ Բայց Արտյոմը, ըստ երևույթին, կռվելու մտադրություն չուներ։ Աթոռակին նստած՝ նա արմունկները հենել էր սեղանին և անթարթ նայում էր Պավկային՝ ոչ այն է հեգնանքով, ոչ այն է, արհամարհանքով։ Ուրեմն ասում ես, թե համալսարանն ավարտեցիր, բոլոր գիտություններն անցար, հիմա կեղտաջուր ես սկսել ուսումնասիրել, – ասաց Արտյոմը։ Պավկան աչքերը հառել էր հատակի տախտակի ճեղքված քթի և ուշադրությամբ ուսումնասիրում էր դուրս եկած մեխի գլուխը։ Բայց Արտյոմը վեր կացավ սեղանի մոտից և գնաց խոհանց։ Ոնց որ թե առանց ծեծ ուտելու կպրծնեմ», – թեթևացած՝ շունչ քաշեց Պավկան։ Թեյ խմելիս Արտյոմը հանգիստ հարց ու փորձ արեց Պավկային՝ դասարանում պատահածի մասին։ Պավկան բոլորը պատմեց։ Ի՞նչ պետք Է լինի քո վերջը, եթե Էդպես խուլիգան ես դառնում, – տխրությամբ ասաց մայրը։ Հ՞ը, ի՞նչ անենք սրան։ Եվ ու՞մ Է քաշել։ Տեր աստված, ինչքան տանջանքներ եմ կրել Էս տղայի ձեռքից, գանգատվում Էր նա։ Արտյոմը, իրենից հեռացնելով բաժակը՝ ասաց, դառնալով դեպի Պավկան. Էդպես, ուրեմն, ախպերս։ Քանի որ արդեն Էդպես Է պատահել, հիմա զգույշ կաց, աշխատանքում ֆոկուսներ չանես, այլ արա այն, ինչ պետք Է, եթե քեզ Էդտեղից էլ վռնդեն, էն ժամանակ ես քեզ այնպես կնախշեմ, որ էլ տեղ չմնա։ Հիշիր այս բանը։ Հերիք է մայրիկին տանջես։ Սատանի պես ուր քիթդ խոթես, մի թյուրիմացություն կպատահի, մի անախորժ բան։ Բայց հիմա արդեն վերջ։ Մի տարի կաշխատես, հետո կխնդրեմ, որ դեպոյում աշակերտ ընդունեն, որովհետև այդ կեղտաջրում մարդ չես դառնա։ Պետք է արհեստ սովորել։ Հիմա դեռ փոքր ես, բայց մի տարուց հետո կխնդրեմ՝ գուցե ընդունեն։ Ես այստեղ եմ տեղափոխվում և այստեղ պետք է աշխատեմ։ Մայրիկն այլևս չի ծառայելու։ Հերիք է, ինչքան մեջքը ծռեց ամեն տեսակ սրիկաների առաջ։ Իսկ դու, Պա'վկա, տես, մարդ դարձիր։ Նա կանգնեց իր ամբողջ վիթխարի հասակով մեկ, աթոռի թիկունքին կախած պիջակը հագավ և ասաց մորը, Ես մի – ժամով գնում եմ, գործ ունեմ։ Ու դռան մեջը կռանալով դուրս գնաց։ Արդեն բակում, պատուհանի մոտից անցնելիս, ասաց, Քեզ համար կոշիկներ ու դանակ եմ բերել, մայրիկս կտա։ Կայարանի բուֆետն, ամբողջ, օրն անընդհատ առևտուր էրանում։ Երկաթուղային այս հանգույցը վեց գիծ էր միացնում։ Կայարանը լեփ լեցուն էր լինում մարդկանցով և հանդարտվում էր միայն գիշերը երկու-երեք ժամով, երկու գնացքների միջև եղած ընդմիջման ժամանակ։ Այստեղ կայարանում, իրար էին հանդիպում և ապա տարբեր կողմեր սլանում հարյուրավոր էշելոններ։ Նրանք գնում էին մի ճակատից մյուսը։ Այնտեղից գալիս էին խեղանդամված, բզկտված մարդկանցով, իսկ դեպի այնտեղ գնում էին գորշ, միատեսակ շինել հագած նոր մարդկանց հոսանքով։ Երկու տարի Պավկան պտույտ եկավ այդ աշխատանքում։ Խոհանոց և լվացատուն, ահա այն բոլորը, ինչ որ տեսավ նա այդ երկու տարում։ Ներքնահարկի վիթխարի խոհանոցում տենդային աշխատանք էր տարվում։ Այնտեղ քսանից ավելի մարդ էր աշխատում։ Տասը մատուցող վազվզում էին բուֆետից խոհանոց։ Պավկան արդեն ոչ թև ութ, այլ տասը ռուբլի էր ստանում։ Երկու տարում աճեց, ամրապինդ դարձավ։ Շատ տառապանքներ տեսավ նա այդ ժամանակամիջոցում։ Կես տարի խոհանոցում ծուխ կուլ տվեց իբրև խոհարարի օգնական, նորից լվացատուն նետվեց, ամենազոր շեֆը դուրս արեց, կամակոր տղան դուր չէր գալիս, թվում էր, թե ուր որ է, դանակով կհասցնի քիթ ու բերնիդ։ Դրա համար վաղուց վռնդած կլինեին աշխատանքից, բայց նրան փրկում էր անսպառ աշխատունակությունը։ Պավկան կարող էր առանց հոգնելու բոլորից երկար աշխատել։ Բուֆետի աշխատանքի ամենաեռուն ժամերին խենթի նման էր դեսուդեն ընկնում, մատուցարանը ձեռքին սանդուղքների չորս-հինգ աստիճանից թռչում էր ցած՝ խոհանոց և ետ։ ճիչերը, երբ բուֆետի երկու դահլիճամն էլ դադարում էր հրմշտոցը, ներքևում, խոհանոցի մառաններում հավաքվում էին մատուցողները։ Սկսվում էր կատաղի, մոլի թղթախաղը՝ «աչկո» կամ «իննոց»։ Պավկան շատ անգամ էր տեսել սեղանի վրա կիտած թղթադրամներ։ Այդպիսի մեծ քանակությամբ դրամ տեսնելով՝ Պավկան չէր զարմանում, գիտեր, որ նրանցից ամեն մեկն իր հերթապահության օրը երեսուն-քառասուն ռուբլի թեյավճար է ստանում։ Հիսուն կոպեկով, ռուբլով էին հավաքում։ Իսկ հետո հարբում էին և մոլեգնորեն թղթախաղով զբաղվում։ Չարանում էր Պավկան նրանց վրա։ Անիծված սրիկանե'ր, – մտածում էր նա։ Ա'յ, Արտյոմը առաջին կարգի փականագործ է, բայց ստանում է քառասունութ ռուբլի, իսկ ես՝ տասը, նրանք մի օրումն են այդքան գռփում, և ինչի՞ համար։ Տանել-բերելու։ Հարբում են ու տարվում»։ Նրանց ևս, ինչպես տերտերին, Պավկան օտարներ, թշնամիներ Էր համարում։ Սրանք՝ այս ստոր մարդիկ, Էստեղ լակելություն են անում, իսկ սրանց կանայք ու որդիները քաղաքներում հարուստների պես են ապրում»։ Նրանք բերում Էին գիմնազիայի տարազ հագած իրենց որդիներին, բերում Էին և լիությունից ճարպակալած կանանց։ Իսկ փող սրանք հավանորեն ավելի շատ ունեն, քան այն պարոնները, որոնց ծառայում են», մտածում Էր Պավկան։ Նրան չէր զարմացնում և այն, ինչ գիշերները կատարվում էր խոհանոցի անկյուններում և բուֆետի պահեստներում։ Պավկան լավ գիտեր, որ ամեն մի աման լվացող կին ու վաճառողուհի երկար չէր կարող աշխատել բուֆետում։ Եթե մի քանի ռուբլով չվաճառեր իրեն ամենքին, ով այստեղ իշխանություն և ուժ ուներ։ Պավկան տեսավ կյանքի ամենախոր հատակը, կեղտահորը, և փտած բորբոսի ու ճահճի խոնավության հոտ փլեց նրա վրա, նրա, որ ագահ էր դեպի ամեն մի նոր, լճաշակած, չփորձած բան։ Արտյոմին չհաջողվեց եղբորը տեղավորել դեպոյում որպես աշակերտ, տասնհինգ տարեկանից փոքրին չէին վերցնում։ Պավկան սպասում էր այն օրին, երբ դուրս կգա այստեղից, ծխապատ, քարե վիթխարի շենքը ձգում էր նրան։ Հաճախ էր լինում նա այնտեղ, Արտյոմի մոտ, նրա հետ գնում էր վագոնները տեսնելու և աշխատում էր որևէ բանով օգնել։ Աշխատանքը ձանձրալի դարձավ հատկապես Ֆրոսյայի հեռանալուց հետո։ էլ չկար այն ծիծաղկոտ, ուրախ աղջիկը, և Պավկան ավելի սուր էր զգում, թե որքան՝ էր մտերմացել նրա հետ։ Առավոտները ամանների լվացատուն գալով, լսելով փախստական կանանց կռվարար ճիչերը՝ ինչ-որ դատարկություն ու մենակություն էր զգում։ Գիշերվա դադարի ժամանակ, կուբի տակ փայտ դարսելիս, Պավկան պպզեց վառարանի բաց դռան առջև։ Աչքերը կկոցած նա նայում էր կրակին. վառարանի տաքությունը դուրեկան էր։ Լվացատնում ոչ ոք չկար։ Չնկատեց, թե ինչպես միտքը դարձավ վերջերս պատահածին դեպի Ֆրոսյան, և պարզ կերպով աչքերի առաջ կանգնեց այդ պատկերը։ Շաբաթ օրը, գիշերվա դադարի ժամանակ, Պավկան սանդուղքով ներքև խոհանոց էր իջնում։ Սանդուղքի ոլորապտույտում հետաքրքրությունից բարձրացավ ցախի վրա, որպեսզի մտիկ տա մառանը, ուր սովորաբար հավաքվում էին խաղացողները։ Իսկ խաղի ամենաեռուն ժամանակն էր։ Հուզմունքից գորշ գույն ստացած Զալիվանովը «բանկ» էր բռնել։ Սանդուղքի վրա քայլերի ձայն լսվեց։ Պավկան շուռ, եկավ, վերևից իջնում էր Պրոխոշկան։ Պավկան մտավ սանդուղքի տակ, սպասելով, մինչև որ նա անցնի խոհանոց։ Սանդուղքի տակ մութն էր, և Պրոխոշկան չէր կարող նրան տեսնել։ Պրոխոշկան սանդուղքով ցած իջավ։ Պավկան տեսնում էր նրա լայն թիկունքն ու մեծ գլուխը։ Վերևից սանդուղքներով էլի մեկը վազեց շտապ, թեթև քայլերով, ու Պավկան լսեց ծանոթ ձայնը։ Պրոխո'շկա, սպասի'ր։ Պրոխոշկան կանգ առավ և, շրջվելով, նայեց վերև։ Ի՞նչ ես ուզում, մրթմրթաց նա։ Քայլերը սանդուղքով դեպի ցած թխկթխկացրին, ու Պավկան ճանաչեց Ֆրոսյային։ Ֆրոսյան բռնեց մատուցողի թևից և կերկերուն, ճնշված ձայնով ասաց. Պրոխո'շկա, ի՞նչ արիր պորուչիկի տված փողը։ Պրոխորը ձեռքը խստությամբ ետ քաշեց։ Ի՞նչ։ Փո՞ղը։ Բայց չէ՞ որ տվեցի քեզ, ասաց նա չարացած ու խիստ։ Ախր նա, քեզ երեք հարյուր ռուբլի տվեց, – ու Ֆրոսյայի ձայնի մեջ խեղդված հեկեկանք լսվեց։ Ասում ես երեք հարյուր ռուբլի՞, նենգորեն ասաց Պրոխոշկան։ Ի՞նչ է, ուզում ես քեզ տա՞մ։ Շատ թանկ չի՞, տիրուհիս, աման լվացողի համար։ Ես կարծում եմ այն հիսուն ռուբլին էլ է հերիք, որ տվեցի։ Ի՞նչ մի բախտավորություն էր։ Ավելի մաքուր ու կրթված տիկիններն անգամ էդքան չեն վերցնում։ Դրա համար էլ շնորհակալ եղիր, մի գիշեր քնել և հիսուն ռուբլի ձեռք գցել։ Հիմարի տեղ չդնես։ Մի երկու տասանոց էլ կտամ և վերջ, իսկ եթե հիմար չլինես, էլի կաշխատես, ես քեզ կհովանավորեմ։ Ու նետելով վերջին խոսքերը՝ Պրոխոշկան շուռ եկավ ու գնաց խոհանոց։ Ստո'ր, սողո'ւն, աղաղակեց նրա հետևից Ֆրոսյան և հենվելով փայտերին, խուլ հեկեկաց։ Պատմել ու նկարագրել չի լինի այն զգացմունքները, որոնք համակեցին Պավկային, երբ նա լսեց այս խոսակցությունը և մթության մեջ, սանդուղքի տակ կանգնած տեսավ ցնցվող և գլուխը ծղաններին խփող Ֆրոսյային։ Պավկան իր ներկայությունը չմատնեց, լռեց, ջղաձգաբար բռնեց սանդուղքի թուջե հենարաններից, իսկ գլխով անցավ պարզ ու որոշ մի միտք. Սրան էլ վաճառեցին, անիծվածներ։ Է՛ խ, Ֆրոսյա, Ֆրոսյա…»։ Էլ ավելի խոր և ուժեղ դարձավ ատելությունը դեպի Պրոխոշկան, և ամբողջ շրջապատը զզվելի ու ատելի դարձավ։ Ա՛ խ, ուժ ունենայի, այդ սրիկային սատկացնելու չափ կծեծեի։ Ինչու՞ Արտյոմի պես ուժեղ ու մեծ չեմ»։ Վառարանում կայծերը բոցկլտում էին ու հանգչում, դողում էին նրանց կարմիր լեզուները՝ հյուսվելով վերածվում երկարավուն կապուտակ գալարների։ Պավկային թվում էր, թե մեկը ծիծաղելով ու ծաղրելով լեզու է ցույց տալիս իրեն։ Սենյակում խաղաղ էր. միայն կրակարանում ճարճատում էր փայտը և լսվում էր ծորակից համաչափ կաթացող ջրի ձայնը։ Վերջին լավ մաքրած կաթսան դարակին դնելով՝ Կլիմկան մաքրեց ձեռքերը։ Խոհանոցում ոչ ոք չկար։ Հերթապահ խոհարարն ու խոհանոցում աշխատող կանայք քնած էին հանդերձարանում։ Գիշերը երեք ժամով խոհանոցը հանդարտվում էր, ու այդ ժամերը Կլիմկան միշտ անց էր կացնում վերևում՝ Պավկայի մոտ։ Փոքրիկ խոհարարը սևաչյա ջուր եռացնողի մտերիմ բարեկամն էր դարձել։ Վեր բարձրանալով՝ կլիմկան Պավկային տեսավ բաց կրակարանի առջև պպզած։ Պավկան պատի վրա նկատեց ծանոթ, գզգզված կերպարանքի ստվերը և առանց շրջվելու ասաց. Նստի'ր, Կլի'մկա։ Փոքրիկ խոհարարը բարձրացավ դարսած փայտերին և պառկելով դրանց վրա նայեց լուռ նստած Պավկային ու ժպտալով ասաց, Էդ ի՞նչ է, կրակով հմայու՞մ ես։ Պավկան դժվարությամբ կտրեց հայացքը կրակե լեզուներից։ Երկու ահագին փայլուն աչքեր նայում էին Կլիմկային։ Կլիմկան այնտեղ տեսավ չարտահայտված թախիծ։ Նա առաջին անգամն էր ընկերոջ աչքերում այդ թախիծը տեսնում։ Այսօր մի տեսակ տարօրինակ ես, Պավկա… – և մի քիչ լռելուց հետո հարցրեց, բան է պատահե՞լ։ Պավկան վեր կացավ և նստեց Կլիմկայի կողքին։ Ոչինչ չի պատահել, պատասխանեց նա խուլ ձայնով։ Ծանր է ինձ համար այստեղ, Կլիմկա, ու ծնկներին ընկած ձեռքերը սեղմվեցին, բռունցք դարձան։ Էդ ի՞նչ տրամադրության մեջ ես այսօր, շարունակեց Կլիմկան՝ արմունկներին հենվելով։ Այսօ՞ր, ասում ես։ Միշտ էլ այս տրամադրության մեջ եմ էստեղ աշխատանքի գալուց հետո։ Մի տես, թե էստեղ ինչեր են կատարվում։ Ուղտի պես աշխատում ենք ու շնորհակալության փոխարեն, ում խելքին փչում է, փշրում է ատամներդ, և ոչ մի պաշտպան չկա։ Ինձ ու քեզ տերերը վարձել են, որ իրենց ծառայենք, իսկ ով ուժ ունի կարող է մեզ ծեծել։ Չէ՞ որ թեկուզ տրաքվես էլ, բոլորին միանգամից չես գոհացնի։ Իսկ ում չգոհացրիր, դնչիդ կհասցնի։ Արդեն առանց այն էլ էնպես ես աշխատում, որ ոչ ոք դժգոհելու տեղիք չունենա, հազար կողմ ես նետվում, բայց միևնույն է, մեկն ու մեկին որ ուզածը ժամանակին չհասցրիր, վզակոթիդ կտա… Կլիմկան վախեցած ընդհատեց նրան. Էդպես մի գռոա, մարդ կմտնի, կլսի։ Պավկան վեր թռավ։ Թո'ղ լսեն, միևնույն Է, ես Էստեղից կգնամ։ ճանապարհները ձյունից մաքրելն անգամ սրանից լավ է, իսկ էստեղ… գերեզման է, խարդախներով լցված։ Բոլորն էլ ինչքա՞ն փող ունեն։ Իսկ մեզ ստոր արարածներ են համարում, աղջիկների հետ էլ անում են, ինչ ուզում են, իսկ ով լավն է ու չի ենթարկվում, ձեռաց վռնդում են։ Իսկ ու՞ր գնան նրանք։ Հավաքում են փախստական կանանց, անապաստաններին, քաղցածներին։ Սրանք էլ գալիս են մի կտոր հացի համար, այստեղ գոնե կարող են կշտանալ և քաղցից ամեն բանի համաձայնում են։ Նա այս բոլորն այնպիսի լրջությամբ էր ասում, որ Կլիմկան, վախենալով, թե որևէ մեկը կլսի իրենց խոսակցությունը, վեր թռավ ու դեպի խոհանոց տանող դուռը փակեց, իսկ Պավկան շարունակ խոսում էր իր հոգին հուզող այս հարցերի մասին։ Ա'յ, դու, Կլիմկա, երբ քեզ ծեծում են, լռում ես։ Ինչու՞ ես լռում։ Պավկան նստեց սեղանի մոտ գրած աթոռակին և հոգնած գլուխը խոնարհեց ձեռքերի ափերին։ Կլիմկան կրակի վրա փայտ դրեց և նույնպես սեղանի մոտ նստեց։ Այսօր չե՞նք կարդալու, հարցրեց նա Պավկային։ Գիրք չկա պատասխանեց Պավկան, կրպակը փակ է։ էսօր առևտուր չի՞ անում, զարմացավ Կլիմկան։ Գրավաճառին ժանդարմները տարան։ Նրա մոտ ինչ-որ բան են գտել, պատասխանեց Պավկան։ Ինչի՞ համար։ Ասում են քաղաքականության համար։ Կլիմկան տարակուսած նայեց – Պավկային։ Իսկ այդ քաղաքականությունն ի՞նչ է նշանակում։ Պավկան ուսերը թոթվեց։ Սատանան գիտի։ Ասում են, թե որ մեկը ցարին դեմ գնա, դա քաղաքականություն կկոչվի։ Կլիմկան վախեցած ցնցվեց։ Իսկ մի՞թե էդպիսիները կան։ Չգիտեմ, պատասխանեց Պավկան։ Դուռը բացվեց, ու լվացատուն մտավ քնաթաթախ Գլաշան։ էդ ինչու՞ չեք քնել, տղաներ։ Մի ժամ կարելի է ննջել, քանի դեռ գնացք չկա։ Գնա', Պավկա, իսկ կուբին ես կհետևեմ։ Պավկայի ծառայությունն ավելի շուտ վերջացավ, քան ինքն էր սպասում և այնպես վերջացավ, ինչպես ինքը չէր էլ ենթադրում։ Հունվարյան ցուրտ օրերից մի օր Պավկան իր հերթի աշխատանքն ավարտել և պատրաստվում էր տուն գնալ, բայց իրեն փոխարինող տղան չկար։ Պավկան գնաց տիրուհու մոտ և հայտնեց, որ գնում է տուն, բայց սա չարձակեց։ Հոգնած Պավկան ստիպված եղավ երկրորդ օրն էլ վազվզել ու գիշերվա դեմ բոլորովին ուժից ընկավ։ Դադարի ժամանակ պետք էր կուբերը լցնել և եռացնել ժամը երեքի գնացքի համար։ Պավկան ծորակը պտտեց, ջուր չէր գալիս։ Երևի ջրհան մեքենան չէր բանում։ Ծորակը բաց թողեց, պառկեց տղանների վրա ու քնեց, հոգնածությունը հաղթեց։ Մի քանի րոպե հետո ծորակը կլկլաց, քչքչաց, և ջուրը թափվեց բաքը, մինչև պռունկները լցրեց այն ու հախճասալի վրայով հոսեց լվացատան հատակի վրա, իսկ այնտեղ, սովորականի պես, ոչ ոք չկար։ Ջուրը շարունակ թափվում էր ու թափվում։ Հատակը ողողվեց, ու դռան տակով թափանցեց դահլիճ։ Առվակները հոսում էին քնած ճանապարհորդների իրերի ու ճամպրուկների տակ։ Ոչ ոք այդ չէր նկատում, և միայն այն ժամանակ, երբ ջուրը թրջեց հատակին պառկած մի ճանապարհորդի, ու նա վեր թռչելով ճչաց, բոլորը նետվեցին դեպի իրենց իրերը։ Իրարանցում սկսվեց։ Իսկ ջուրը շարունակ ավելանում էր ու ավելանում։ Պրոխոշկան, որ երկրորդ դահլիճում սեղան էր հավաքում, ճանապարհորդների աղմուկի վրա ներս վազեց և ջրերի միջով նետվեց դեպի դուռը ու թափով լայն բաց արեց։ Ջուրը, որի դեմը մինչ այդ դուռն էր պահում, հորդեց դեպի դահլիճ։ Աղաղակներն ուժեղացան։ Լվացատուն վազեցին հերթապահ մատուցողները։ Պրոխոշկան նետվեց դեպի քնած Պավկան։ Հարվածները մեկը մյուսի հետևից տեղում կին ցավից բոլորովին իրեն կորցրած տղայի գլխին։ Նա քնաթաթախ ոչինչ չէր հասկանում։ Աչքերում կայծակներ էին բռնկվում, ու այրող ցավը թափանցում էր ամբողջ մարմինը։ Ծեծված, հազիվ քարշ եկավ մինչև տուն։ Առավոտյան մռայլ, հոնքերը կիտած Արտյոմը հարց ու փորձ Էր անում Պավկային ամբողջ պատահածի մասին։ Պավկան պատմեց բոլորն այնպես, ինչպես եղել Էր։ Ո՞վ ծեծեց քեզ, – խուլ ձայնով հարցրեց Արտյոմը։ Պրոխոշկան։ Լա'վ, պառկի'ր։ Արտյոմը քուրքը հագավ և առանց մի բառ ասելու դուրս գնաց։ Կարո'ղ եմ տեսնել մատուցող Պրոխորին, – հարցրեց Գլաշային մի անծանոթ բանվոր։ Հիմա նա կգա, սպասեցեք, պատասխանեց Գլաշան։ Վիթխարի մարմինը հենվեց դռան շրջանակին։ Լա'վ, կսպասեմ։ Պրոխորը, որ մատուցարանով ամանների մի ահագին կույտ էր բերում, ոտքով հրեց դուռը և մտավ լվացատուն։ Ա'յ հենց սա է, ասաց Գլաշան՝ ցույց տալով Պրոխորին։ Արտյոմն առաջ քայլեց և, ձեռքը ծանրորեն իջեցնելով մատուցողի ուսին՝ հարցրեց շեշտակի նայելով նրան, Պավկային՝ իմ եղբորը, ինչու՞ ես ծեծել։ Պրոխորն ուզում էր ազատել ուսը, բայց բռունցքի մի սարսափելի հարված գետնին տապալեց նրան, նա փորձեց վեր կենալ, բայց առաջինից ավելի սարսափելի երկրորդ հարվածը գամեց նրան գետնին։ Աման լվացող կանայք վախեցած մի կողմ փախան։ Արտյոմը շուռ եկավ և գնաց դեպի ելքը։ Պրոխոշկան արյունլվա դեմքով թավալվում էր հատակին։ Երեկոյան Արտյոմը դեպոյից չվերադարձավ։ Մայրն իմացավ, որ նա նստած Է ժանդարմական բաժանմունքում։ Վեց օր հետո երեկոյան, երբ մայրն արդեն քնած Էր, Արտյոմը վերադարձավ։ Մոտեցավ մահճակալի վրա նստած Պավկային և քնքշությամբ հարցրեց. Հը՞։ առողջացել ես, ախպերս։ Նստեց կողքին։ Ավելի վատ Էլ Է լինում։ Ու քիչ լռելուց հետո ավելացրեց Ոչինչ, կգնաս Էլեկտրակայան, ես արդեն խոսել եմ քո մասին։ Այնտեղ բան կսովորես։ Պավկան երկու ձեռքով ամուր սեղմեց Արտյոմի ահագին ձեռքը։ ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԼՈՒԽ Փոքրիկ այդ քաղաքը փոթորկի նման ներխուժեց շշմեցուցիչ լուրը. «Ցարին գցել են»։ Քաղաքում հավատալ չէին ուզում։ Բքի մեջ սողացող գնացքից կառամատույց դուրս եկան երկու ուսանողներ շինելի վրայից հրացան գցած, և հեղափոխական զինվորների մի ջոկատ կարմիր թևակապերով։ Նրանք ձերբակալեցին կայարանի ժանդարմներին, ծեր գնդապետին և կայազորի պետին։ Ու քաղաքում հավատացին։ Ձյունոտ փողոցներով դեպի հրապարակ ձգվեցին հազարավոր մարդիկ։ Ագահորեն լսում էին նոր բառերը ազատություն, հավասարություն, եղբայրություն։ Անցան օրեր՝ աղմկոտ, հուզմունքով ու բերկրանքով համակված օրեր։ Անդորրություն տիրեց, և միայն կարմիր դրոշակը քաղաքային վարչության շենքի վրա, որին տիրացել էին մենշևիկներն ու բունդականները, հիշեցնում էր կատարված փոփոխության մասին։ Մնացած ամեն ինչ առաջվա նման էր։ Ձմռան վերջերին քաղաքում տեղավորվեց գվարդիական հեծելապահնորդ գունդը։ Առավոտները էսկադրոններով գնում էին կայարան՝ հարավարևմտյան ճակատից փախած դասալիքներ որսալու։ Հեծելապահնորդների դեմքերը կուշտ արտահայտություն ունեին, նրանք բարձրահասակ, առողջ տեսքով մարդիկ էին։ Սպաների մեծ մասը կոմսեր ու իշխաններ էին, ոսկե ուսա – դիրներով, շալվարները արծաթե երիզներով, ամեն բան այնպես էր, ինչպես ցարի ժամանակ, կարծես հեղափոխությունը չէր էլ եղել Պավկայի, Կլիմկայի ու Սերյոժա Բրուզժակի համար ոչինչ չէր փոխվել։ Հին տերերը մնացին։ Միայն անձրևոտ նոյեմբերին սկսեցին ինչ-որ վատ բաներ կատարվել։ Կայարանում նոր մարդիկ շարժվեցին, որոնք մեծ մասամբ խրամատի զինվորներ Էին, նրանց «բոլշևիկներ» տարօրինակ անունն Էին տալիս։ Որտեղից Էր այդ հաստատուն, ծանրակշիռ անունը, ոչ ոքի հայտնի չէր։ Գվարդիականները դժվարանում էին ճակատից փախած դասալիքներին բռնել։ Հրացանի ճայթյուններից կայարանի ապակիներն ավելի՝ հաճախ էին ջարդվում։ Ճակատը լքում էին ամբողջ խմբերով և արգելակելու դեպքում ճանապարհ էին հարթում սվիններով։ Դեկտեմբերի սկզբներին հորդեցին ամբողջ էշելոններով։ Գվարդիականները փակեցին կայարանը, մտածելով առաջն առնել, բայց գնդացրի տկտկոցով նրանց շշմեցրին։ Վագոններից դուրս թափվեցին մահվանն ընտելացած մարդիկ։ Գորշ ճակատայինները գվարդիականներիս քշեցին քաղաք։ Քշեցին և վերադարձան կայարան ու շարժվեցին առաջ՝ էշելոն էշելոնի հետևից։ Հազար ինը հարյուր տասնութ թվի գարնանը երեք ընկերները վերադառնում էին Սերյոժա Բրուզժակի տնից, ուր «վաթսունվեց» էին խաղում։ ճանապարհին նրանք մտան Կորչագինենց պարտեզը։ Պառկեցին խոտի վրա։ Տաղտկալի էր։ Սովորական բոլոր զբաղմունքները ձանձրացրել էին։ Սկսեցին մտածել, թե ինչպես ավելի լավ անցկացնեն օրը։ Թիկունքում ձիու սմբակներ տկտկացին, և ճանապարհին հայտնվեց մի ձիավոր։ Ձին մի ոստյունով թռավ այն առուն, որ խճուղին բաժանում էր պարտեզի ցածլիկ ցանկապատից։ Ձիավորը մտրակով նշան արեց պառկած Պավկային ու կլիմկային։ Է'յ, տղե'րք, էստեղ եկեք։ Պավկան ու Կլիմկան վեր թռան և վազեցին դեպի ցանկապատը։ Ձիավորն ամբողջովին կորել էր փոշու մեջ. ճանապարհի գորշ փոշու հաստ շերտով էին ծածկված ծոծրակին ետ տարած գլխարկը, խաքի գույնի գիմնաստյորկան ու նույն գույնի շալվարը։ Զինվորական ամուր փոկից կախված էին նագանն ու գերմանական երկու նռնակ։ Մի խմելու ջուր բերեք, տղե'րք, խնդրեց ձիավորը, ու երբ Պավկան վազեց տուն ջուր բերելու, դարձավ ակնապիչ իրեն նայող Սերյոժկային։ Ասա, ա'յ տղա, քաղաքում ինչ իշխանություն է։ Սերյոժկան շտապով սկսեց եկվորին պատմել քաղաքի բոլոր նորությունները։ Արդեն երկու շաբաթ է մեզ մոտ ոչ մի իշխանություն չկա։ Ինքնապաշտպանությանն է մեր իշխանությունը։ Բոլոր բնակիչները հերթով գիշերը գնում են քաղաքը պաշտպանելու։ Իսկ դուք ովքե՞ր եք, իր հերթին հարցրեց նա։ Էհե՛, շատ բան որ իմանաս, շուտ կծերանաս, ժպտալով պատասխանեց ձիավորը։ Ջրով լի գավաթը ձեռքին՝ տնից դուրս վազեց Պավկան։ Զինվորն ագահությամբ, մի շնչով բոլորը խմեց, գավաթը հանձնեց Պավկային, ձգեց սանձը և միանգամից թափով սլացավ դեպի սոճու անտառը։ Ո՞վ էր, տարակուսանքով հարցրեց Պավկան Կլիմկային։ Ի՞նչ իմանամ, պատասխանեց նա, ուսերը թոթվելով։ Հավանաբար, էլի իշխանության փոփոխություն կլինի։ Դրա համար էլ երեկ Լեշչինսկիները մեկնեցին։ Իսկ եթե հարուստները ծլկում են, կնշանակի պարտիզանները կգան, վերջնականապես և հաստատուն կերպով այդ քաղաքական հարցը լուծեց Սերյոժկան։ Սերյոժկայի փաստարկներն այնքան համոզեցուցիչ էին, որ և' Պավկան, և' Կլիմկան անմիջապես համաձայներին նրա հետ։ Երեխաներ դեռ, ինչպես հարկն է, չէին հասցրել այդ մասին խոսել, երբ խճուղում սմբակներ ղոփեցին։ Երեքը միասին նետվեցին դեպի ցանկապատը։ Անտառից, անտառապետի տան հետևից, որը երեխաները հազիվ էին տեսնում, մարդիկ, սայլեր էին շարժվում, իսկ խճուղով, բոլորովին մոտիկ գալիս էին մոտ տասնհինգ ձիավորներ՝ հրացանները թամբերի վրա գցած։ Զինվորների առաջից գնում էին երկուսը՝ մեկը տարիքավոր, խակի գույնի ֆրենչով, սպայի գոտի կապած, հեռադիտակը կրծքին, իսկ նրա կողքին՝ հենց նոր տեսած ձիավորը։ Տարիքավորի ֆրենչի վրա կարմիր ժապավեն կար։ Ես ի՞նչ էի ասում, – արմունկով Պավկային հրեց Սերյոժկան, տեսնու՞մ ես, կարմիր ժապավեն։ Պարտիզաններ են։ Թող աչքս դուրս գա, թե պարտիզաններ չլինեն… Եվ, ուրախությունից աղաղակելով ցանկապատի վրայով թռչունի նման թռավ փողոց։ Երկու ընկերներն էլ հետևեցին նրան։ Այժմ երեքը միասին կանգնել էին խճուղու եզրին և նայում էին մոտեցողներին։ Ձիավորները բոլորովին մոտեցան։ Տղաների ծանոթը գլխով արեց նրանց ե, մտրակով ցույց տալով կեշչինսկիների տունը, հարցրեց, Այս տանն ո՞վ Է ապրում։ Պավկան՝ աշխատելով ետ չմնալ հեծյալի ձիուց, պատմում Էր. Այստեղ իրավաբան Լեշչինսկին Է ապրում։ Երեկ փախավ։ Երևի ձեզանից վախեցավ… Դու ի՞նչ գիտես, թե մենք ովքեր ենք, ժպտալով հարցրեց տարիքավորը։ Պավկան ժապավենը ցույց տալով՝ պատասխանեց, Բա սա ի՞նչ Է։ Իսկույն երևում Է… Բնակիչները փողոց թափվեցին և հետաքրքրությամբ դ |
ՉՈՐՐՈՐԴ ԱՐՁԱԿ Վենիամին Ֆյոդորովիչ Կագանը հարցին մոտեցավ օդեսացի Նյուտոն-մաթեմատիկոսի ու մոզի իմաստուն հաշվենկատությամբ։ Վենիամին Ֆյոդորովիչի՝ դավադրի ողջ գործունեությունը անսահման խախուտ հիմքերի վրա էր դրված։ Փրկության հարցին Վենյամին Ֆյոդորովիչը մոտենում էր խխունջի տեմպերով։ Նա թույլ էր տալիս թափ տալ իրեն պրոֆեսորական պատյանից, չէր խոստանում, բայց չեմուչում էլ չէր անում, գլխավորապես փորձելով դանդաղեցնել վտանգավոր հիվանդության ընթացքը։ Վազվզոց կոչվող բացարձակապես անկշիո ինտեգրալ քայլերի ու մտահանգումների միջոցով հինգ կյանքերի փրկության գործում մաթեմատիկոս-պրոֆեսորի գոյությունը համընդհանուր բավարարվածություն էր առաջ բերել։ Իսայ Բենեդիկտովիչն առաջին իսկ րոպեներից իրեն այն պես պահեց, ասես հիվանդությունը վարակիչ էր, քութեշի նման կպչուն, այնպես որ իրեն՝ Իսայ Բենեդիկտովիչին նույնպես մեկ էլ տեսար գնդակահարեցին։ Վազվզում էր Իսայ Բենեդիկտովիչը միանգամայն անօգուտ։ Այդպես, ամենա-արագ ախտահանում հայցելով, իրենց բժիշկների մոտ են գցում։ Իսայ Բենեդիկտովիչին եթե ազատություն տայիր, տաքսի կվերցներ, ու հենց այնպես, առանց որևէ նպատակի, ենթադրելով, որ ծիսակարգը դա է պահանջում, անմտորեն կսլանար Մոսկվայով մեկ։ Իսայ Բենեդիկտովիչն անընդհատ կրկնում էր ու հիշում, որ կնոջը Պետերբուրգում է թողել։ Նա նույնիսկ քարտուղարուհու նման մի բան էր ճարել, փոքրիկ, խստապահանջ ու շատ խելամիտ մի ուղեկցորդ-ազգականուհի, որն արդեն իրեն՝ Իսայ Բենեդիկտովիչին էր խնամում։ Մի խոսքով, տարբեր ժամանակ տարբեր անձանց դիմելիս Իսայ Բենեդիկտովիչն ասես պատրաստում էր իրեն գնդակահարության դեմ։ Իսայ Բենեդիկտովիչի բոլոր ազգականները հրեական ընկուզե մահճակայների վրա էին մեռել։ Եվ ինչպես թուրքն է ուխտի գնում Քաաբի սև քարին, այդպես թարգմանիչ Իսայի միջոցով Անատոլ Ֆրանսին հաղորդակից դարձած ու պատրիկյան արյան ռաբբիներից սերող պետերբուրգյան այդ բուրժուաներն էին գնում տուրգեննյան ու լերմոնտովյան ամենատարբեր առողջարաններ, բուժման միջոցով նախապատրաստվելով անդրկողմյան աշխարհն անցնելուն։ Պետերբուրգում Իսայ Բենեդիկտովիչն ապրում էր բարեպաշտ ֆրանսուհու նման։ Ուտում էր իր ապուրը, ծանոթներ էր ընտրում շատ անվնաս, ինչպես խորտիկներ՝ ճաշարանում, և այցելում թարգմանական հնոտու երկու գնորդների՝ ըստ մասնագիտության։ Իսայ Բենեդիկտովիչն առույգ էր վազվզոցի միայն սկըզբում, զորակոչի և, այսպես ասած, մարտական տագնապի ժամանակ։ Հետո նա մի տեսակ խունացավ, լխկեց, լեզուն դուրս գցեց, և նույն այդ ազգականները բաժնեդրությամբ նրան Պետերբուրգ ուղարկեցին։ Ինձ միշտ հետաքրքրել է, թե որտեղից բուրժուային գարշանքն ու այսպես կոչված օրինավորությունը։ Օրինավորությունն այն է, ինչ բուրժուային հարազատ է դարձնում կենդանու հետ։ Բազմաթիվ կուսակցականներ հանգստանում են բուրժուայի շրջապատում նույն այն պատճառով, ինչ պատճառով որ մեծահասակները կարմրաթուշ երեխաների հետ շփվելու կարիքն ունեն։ Բուրժուան, իհարկե, պրոլետարից անմեղ է, ավե ի մոտ է կանգնած արգանդային աշխարհին, մանկիկին, փիսիկին, հրեշտակին ու քերովբեին։ Ռուսաստանում անմեղ բուրժուաներ շատ քիչ կան, և դա վատ է անդրադառնում իսկական հեղափոխականների մարսողության վրա։ Բուրժուային պետք է պահպանել իր նախնական տեսքով, պետք է զբաղեցնել նրան ինքնագործ խաղերով, օրորել պալմանյան զսպանների վրա ու բարուրել ձյունափայլ երկաթուղային, երազի ծրարներում։ 2. Մազերը քունքերին սանրած, երկարաճիտ այծենու կոշիկներ ու թավշյա բաճկոն հագած մի տղա է կանգնել՝ շրջապատված մայրիկներով, տատիկներով ու դայակներով, իսկ կողքին մի լակոտ՝ խոհարար կամ կառապան՝ սպասավորներից։ Երբ այդ սվսվացող, փսփսացող ու ֆսֆսացող հրեշտակների ողջ ոհմակը վրա է տվել տղային՝ Խփիր, Վասենկա, խփիր։ Հիմա Վասենկան կխփի ու պառաված օրիորդները նողկալի գորտերի նման հրմշտում են իրար, ետ պահում քոսոտ լակոտին՝ Խփիր, Վասենկա, խփիր, իսկ մենք մինչ այդ խուճուճիկին կզսպենք, մինչ այդ մենք շուրջպար կբռնենք… Ի՞նչ է սա։ Վենեցիանովի մոտիվներով ժանրային նկա՞ր։ Ճորտ գեղանկարչի էտյու՞դ։ Ոչ, դա խոպոպավոր կոմսոմոլ մանկիկն է մարզվում ագիտմայրիկների, տատիկների ու դայակների ղեկավարությամբ, որ նա՝ Վասենկան, ոտքը գետնին զարկի, որ նա՝ Վասենկան, խփի, իսկ մենք մինչ այդ սևուկին կզսպենք, մինչ այդ մենք շուրջպար կբռնենք… Խփիր, Վասենկա, խփիր… 3. Հաշմանդամ աղջիկն եկավ մեզ մոտ տրամվայազարկ գիշերվա նման երկար փողոցից։ Նա մի կողմ է դնում հենակն ու շտապում նստել որ նման լինի բոլորին։ Ո՞վ է այս խեղճը… Թեթև հեծելազոր… Մենք իրարից ծխախոտ ենք թոցնում, մեր չինարենն ենք առաջ տանում ու վախկոտ-կենդանական բանաձևերով ծածկագրում դասակարգի հսկա, հզոր ու արգելված գաղափարը։ Կենդանական վախը թխկթխկացնում է գրամեքենայի վրա, առաջ տանում մեր մաքրագիր չինարենը արտաքնոցի թղթերին, մատնություններ գրում, խփում ընկածներին ու մահապատիժ պահանջում գերիների համար։ Եվ ինչպես տղաներն են ժողովրդյան խեղդում կատվին Մոսկվա գետում, այդպես մեր մեծահասակ տղերքն են վրա տալիս, տըզ են խաղամ մեծ դասամիջոցին՝ «Հեյ, վրա տուր, խփիր, բայց էնպես, որ չտեսնես, թե ում ես խփում», ինքնադատաստանի սրբազան օրենքն է սա։ Գործակատարն Օրդինկայի վրա թերակշռեց բանվորուհուն՝ սպանիր նրան։ Գանձապահը հինգ կոպեկի սխալվեց՝ սպանիր նրան։ Վարիչը հիմար բան դուրս տվեց՝ սպանիր նրան։ Գեղջուկն ամբարում ցորեն է թաքցրել՝ սպանիր նրան։ Մեզ մոտ մի աղջիկ է գալիս, հենակի վրա քարշ գալով։ Նրա մի ոտքը, կարճեցված է, ու կոպիտ պրոթեզ-մաշկը փայտե սմբակ է հիշեցնում։ Ո՞վ ենք մենք։ Դպրոցականներ, որ չեն սովորում։ Կոմերիտականը ազատանի։ Կռվարարներ ամենայն սրբոց թույլտվությամբ։ Ֆիլիպ Ֆիլիպիչի ատամները ցավում են։ [...] Ֆիլիպ Ֆիլիպիչը չի եկել ու չի էլ գա դասարան։ Ոհսման մասին մեր պատկերացումներն այնքան կապ ունեն գիտության հետ, որքան սմբակը ոտքի, բայց դա մեզ չի հուզում։ Իմ երկսմբակ ընկերներ, ես եկել եմ ձեզ մոտ թխկթըխկացնելու փայտով սոցիալիստական դեղին պասաժ-կոմբինատում՝ կերտված կտրիճ տնտեսվար Գիբերի երևակայությամբ, Տվերսկոյ բաւվարի շքեղ հյուրանոցի, գիշերային հեռագրատան կամ հեռախոսակայանի տարրերից, համաշխարհային երանության մասին երազանքից, մարմնավորված որպես պերմանենտ բուֆետ՝ ճեմասրահով և պերմանենտ գրասենյակ, որից մարդու կոկորդը սկսում է քոր գալ։ Անընդհատ հաշվապահական գիշեր է այստեղ, ինչպես պուշկինյան հեքիաթում գորտին ջհուդի հետ են պսակում, այսինքն թե, տեղի է ունենում թատերական խավիար նետող այծոտն պճնամոլի անընդհատ ամուսնություն նույն բաղնիքից իր կեղտոտ կողակցի՝ շաբաթվա բոլոր օրերի համար ոսկեթել դագաղներ շինող մոսկովյան դագաղագործ-խմբագրի հետ։ Նա շրջում է թղթե պատանքի մեջ և դեռ իրենց հովվական-հունական անունները պահպանած՝ քրիստոնեական տարվա ամիսների երակներն է բացում՝ հունվար, փետրվար, մարտ։ Դեպքերի, մահերի ու դիպվածների սարսափելի, անգրագետ սպանդագործ է նա ու աշխարհով մեկ է լինում, երբ շատրվանի պես դարի սն, ձիու արյունն է ցայտում։ 4. Ուղիղ Ցեկուբոյի քարվանսարայից ես գործի մտա «Մոսկովսկի կոմսոմոլեց» թերթում, ուր տասներկու զույգ փչացած ականջակալներից բացի մի ընթերցասրահ կար (նախկինում՝ եկեղեցի) առանց գրքերի, կլոր թախտերով, որոնց վրա քնելու համար պետք էր կծկվել խխունջների պես։ Սպասավորները Ցեկուբոյում ինձ ատում էին իմ ծղոտե զամբյուղների և այն բանի համար, որ ես պրոֆեսոր չեմ։ Ցերեկները ես գնում էի դիտելու գետի վարարումը և հաստատ հավատում էի, որ Մոսկվա գետի կատաղի ջրերը մի օր հեղեղելու են Կրոպոտկինյան ափափողոցը, և Ցեկուբոյում հեռախոսով նավակ են պատվիրելու։ Առավոտները ես մանրէազերծ կաթ էի խմում, հենց փողոցում, ուղիղ շշից։ Պրոֆեսորական դարակներից ես օճառ էի թռցնում, լվացվում էի գիշերով ու ոչ մի անգամ չբռնվեցի։ Մարդիկ այնտեղ էին գալիս Խարկովից ու Վորոնեժից և բոլորն էլ ուզում էին Ալմա-Աթա գնալ։ Նրանք ինձ յուրայինի տեղ էին դնում ու խորհրդակցում էին, թե ո՞ր հանրապետությունն է ավելի շահավետ։ [...] Գիշերով Ցեկաբոն ամրոցի պես փակում էին, և ես փայտով պատուհաններն էի ծեծում։ Ցեկուբոյում ամեն մի կարգին մարդու հեռախոսի մոտ էին կանչում, և սպասավորները երեկոյան նրանց երկտող էին հանձնում, ինչպես հիշատակաց թերթիկները՝ տերտերին։ Այնտեղ էր ապրում գրող Գրինը, որի հանդերձանքը սպասավորները մաքրում էին խոզանակով։ Ես ապրում էի Ցեկուբոյում բոլորի նման, ոչ ոք ինձ ձեռք չէր տալիս, մինչև որ ես ինքս չհեռացա ամառվա կեսերին։ Երբ ես ուրիշ կացարան էի տեղափոխվում, իմ մուշտակն ընկած էր կառքի լայնքով, և ես նման էի երկարաժամկետ բացակայությունից հետո հիվանդանոցից դուրս գրվածի կամ բանտից ազատվածի։ 5. Բանը նրան է հասել, որ բառային արվեստում ես միայն վայրի միսն եմ գնահատում, խելագար պալարը։ Վիրավորված է մինչև ոսկորը Քարանձավը ողջ բազեի ճիչով, Ահա թե ինչ է ինձ հարկավոր։ Համաշխարհային գրականության բոլոր գործերը ես բաժանում եմ երկու մասի՝ թույլատրվածների և առանց թույլտվության գրվածների։ Առաջինները կեղտ են, մյուսներս՝ գողացված օդ։ Ես կուզենայի թքել նախապես թույլատրված գործեր գրողների մռութներին, կուզենայի ծեծել դրանց գլուխները փայտով, կուզենայի նստեցնեյ բոլորին Գերցենի տանը, մի սեղանի շուրջ, դնե ով ամեն մեկի առաջ ոստիկանական թեյի մի բաժակ ու տալով նրանց ձեռքը Գորնֆելդի մեզի անալիզը։ Այդ գրողներին ես կարգելեի ամուսնանալ ու երեխաներ ունենալ։ Երեխաները պիտի մեր գործը շարունակեն, չասվածն ասեն, այնինչ հայրերը մինչև յոթը պորտ ծախվել են չեչոտ սատանային։ Ահա սա գրական Էջ է։ 6. Ես չունեմ ձեռագրեր, չունեմ հուշատետրեր, չունեմ արխիվ։ Ես ձեռագիր էլ չունեմ, որովհետև երբեք չեմ գրում։ Ողջ Ռուսաստանում միայն ես եմ, որ բանավոր եմ աշխատում, մինչդեռ շուրջս շնաբարո տականքները գրում են։ Ախր ես ի՞նչ գրող։ Դե, կորեք ապուշներ։ Իսկ մատիտներ շատ ունեմ՝ գույնզգույն ու բոլորն էլ գողացված։ Դրանք կարելի է սրել «ժիլետ» մակնիշի սրիչով։ Ժիլետ» մակնիշի սրիչը մի քիչ կոտրված ու շեղ ծայրով միշտ էլ ինձ թվացել է պողպատի արդյունաբերության ամենաազնիվ արտադրանքը։ Լավ սրիչը կտրում է սեզի նման, ծովում, բայց չի կոտրվում, ոչ այն է քաղաքավարի սատանայի երկտող շաղափած անցքով։ ժիլետ» սրիչի թիթեղիկը մեռած տրեստի արտադրանք է, որի մեջ փայատերերի իրավունքով մտնում են ամերիկյան ու շվեդական գայլերի ոհմակները։ 7. Ես չինացի եմ, ոչ ոք ինձ չի հասկանամ։ Խալդի-բալդի։ Գնանք Ալմա-Աթա, ուր մարդիկ կան չամչի աչքերով, ուր ձվաձեղի նման աչքերով պարսիկներն են շրջում, ուր սարդերն են շրջում գառան աչքերով։ Խալդի-բալդի։ Երթանք Ազերբայջան։ Ես մի հովանավոր ունեի, Իսրայելի երկրի կրտսեր քրոջ՝ հայկական հողի մրջնային ժողկոմը ժողկոմ Մռավյան-Մըրջյունյանը։ Նա ինձ հեռագիր տվեց։ Մեռավ իմ հովանավորը՝ ժողկոմ Մռավյան-Մրջյունյանը։ Երևանի մրջնանոցում Էլ չի ապրում սև ժողկոմը։ Էլ չի գալու նա Մոսկվա միջազգային վագոնով, միամիտ ու հետաքրքրասեր, ինչպես բարի մոլլան։ Խալդի-բալդի։ Երթանք Ազերբայջան։ Ես մի նամակ ունեի ժողկոմ Մռավյանին։ Ես հանձնեցի այն հայկական առանձնատան քարտուղարներին Մոսկվայի ամենամաքուր, դեսպանական փողոցի վրա։ Ես քիչ էր մնում Երևան գնայի հնամաշ Ժողկոմլուսի գործաղմամբ համալսարան-վանքում տաքգլուխ ջահելների համար սարսափելի դասընթացներ կարդալու։ Եթե ես գնայի Երնան, երեք օր ու գիշեր ես կհանգրվանեի կայարանային հսկա բուֆետներում ու կուտեի սև խավիարով կարագահացեր։ Խալդի-բալդի։ Ճանապարհին ես կկարդայի Զոշչենկոյի ամենալավ գիրքը ու կուրախանայի հարյուր ռուբլի գողացած թաթարի նման։ Խալդի-բալդի։ Երթանք Ազերբայջան։ Դեղին ծղոտե զամբյուղի մեջ ես հետս կվերցնեի իմ արիությունն ու մոխրաջրով բուրող սպիտակեղենի հսկա մի կույտ, իսկ իմ մուշտակը կախված կլիներ ոսկե մեխից։ Եվ ես կիջնեի գնացքից Երնանի կայարանում, մի ձեռքիս ձմեռային մուշտակս, մյուս ձեոքիս՝ ծերունական ձեռնափայտս`իմ հրեական ցուպը։ 8. Կա սքանչելի ռուսական մի տող, որ ես չեմ դադարում կրկնել մոսկովյան շնաբույր գիշերներով, և որից մղձավանջի պես ցրիվ են գալիս պոզավոր տականքները։ Գուշակեք բարեկամներս այդ տողը, որ ճոռում է թարմ ձյան վրա, կողպեքներ կոտրում և տուն է մտնում սառնամանիքի հետ. Չեմ կախել բանտերում ես դժբախտներին։ Ահա հավատո հանգանակ, ճշմարիտ գրողի, գրականության մահացու թշնամու իսկական կանոն։ Գերցենի տանը մի կաթնային բուսակեր, չինացու գլխով մի բանասեր՝ մի տեսակ խողյա, խառ-խառ, չանգո-չանգո՝ երբ գլուխներն են կտրում՝ մարդկանց էն տեսակից, որ ոտների ծայրերին են քայլում սովետական արյունոտ հողի վրայով, ինչ-որ մի Միտկա Բլագոյ, լիցեյական սրիկա, թույլատրված բոլշևիկների կողմից գիտության օգտի համար, հատուկ տանջարանում հսկում է կախյալ Սերյոժա Եսենինի պարանը։ Իսկ ես ասում եմ. չինացիներին տվեք Բլագոյին, դրան Շան-հայ ղրկեք, չիների մոտ, էնտեղ է դրա տեղը։ Ինչ էր մայր բանասիրությունը և ինչ դարձավ։ Արյուն էր ողջը ու անհաշտելիություն, դարձավ փսխուք ու համահաշտում։ 9. Ռուս բանաստեղծների, դահիճների և կամ դրանց թեկնածուների թվին ավելացավ Գորնֆեւդի խամրած անունը։ Այդ հոդախտավոր Դանտեսը, այդ մոսկովյան հորեղբայր Մոնիան, որ բարոյականություն ու պետականություն է քարոզում, կատարեց իրեն բացարձակապես օտար վարչակարգի պատվերը, որ նա ընկալում էր մոտավորապես որպես ստամոքսի խանգարում։ Գորնֆելդի ձեռքից մեռնելը նույնքան հրեշավոր է, որքան հեծանիվից կամ թութակի կտուցից վախճանվելը։ Բայց գրական մարդասպանը կարող է նան թութակ լինել։ Ինձ, օրինակ, քիչ էր մնում սպաներ նորին մեծության արքա Ալբերտ և Վլադիմիր Գալակտիոնի Կորոլենկոյի անվան թութակը։ Ես շատ ուրախ եմ, որ իմ դահիճը կենդանի է և որոշ իմաստով ինձանից երկար ապրեց։ Ես կերակրում եմ նրան շաքարով և հաճույքով լսում, թե ինչպես է նա Ուլենշպիգելից մեջբերումներ անում. «Մոխիրն է բաբախում իմ սրտում», ասում է նա, խոսքն ընդմիջելով ոչ պակաս գեղեցիկ մեկ այլ դարձվածքով՝ «Չկա աշխարհում ավելի ուժեղ տանջանք բառի տանջանքից»։ Մի մարդ, որ ընդունակ է իր գիրքը «Բառի տանջանք» կոչել, ծնվել է զրական մարդասպանի կայենյան կնիքը ճակատին։ Ես միայն մի անգամ եմ հանդիպել Գորնֆելդին ինչ-որ անգաղափարական ամսագրի կեղտոտ խմբագրությունում, ուր ինչպես Կվիսիսանի բուֆետում, ինչ-որ տեսլային տիպեր էին խմբվել։ Այն ժամանակ դեռ գաղափարախոսություն չկար և ոչ ոքի չէիր կարող գանգատվել, եթե հանկարծ քեզ վիրավորեին։ Երբ ես հիշում եմ այն որբությունը՝ ինչպես էինք մենք ապրում, խոշոր արցունքներն են մշուշում աչքերս։ Ինչ-որ մեկն ինձ ծանոթացրեց երկոտն քննադատի հետ, և ես սեղմեցի նրա ձեռքը։ Հորեղբայր Գորնֆելդ, ինչու՞ դու գնացիր Բիրժովկա՝ երեկոյան Կարմիր թերթին գանգատվե ու խորհրդային քսանինը թվականին։ Ավելի լավ է արցունք թափեիր պարոն Պրոպերի մաքուր հրեական ժիլետի մեջ։ Ավելի լավ է պատմեիր քո վիշտը իշիասով, թալեսով ու կուզելով բանկիրին։ 10. Նիկոլայ Իվանովիչը մի քարտուղարուհի ունի՝ ճշմարտությունը, կատարյալ սկյուոիկ, փոքրիկ կրծող։ Յուրաքանչյուր այցելուի հետ նա կաղին է կրծում ու մոտենում հեռախոսին, ինչպես շատ երիտասարդ անփորձ մայրը կմոտենար իր հիվանդ երեխային։ Ինչ-որ սրիկա ասաց ինձ, որ ճշմարտությունը հունարեն հնչում է որպես մրիա։ Ահա այս նապաստակը իսկական ճշմարտությունն է մեծատառ հունարենով, բայց նաև այն մյուս ճշմարտությունն է՝ այն, դաժան կուսակցական կույսը՝ ճշմարտություն-կուսակցությունը։ Քարտուղարուհին, վախեցած ու խղճահար, ինչպես գթության քույր, չի ծառայում, այլ ապրում է կաբինետի նախաշեմին, հեռախոսային նախաբաղնիքում։ Հեռախոսով ու դասական թերթով նախասենյակում ապրող խեղճ մրիա։ [...] 11. Բայց չէ, թողեք դատվեմ։ Թույլ տվեք մտցնել արձանագրության մեջ։ Թույլ տվեք, այսպես ասած, կցել ինձ գործին։ Մի խլեք ինձանից, խնդրում եմ, իմ դատը։ Դատավարությունը դեռ չի վերջացել և, հավատացնում եմ ձեզ, երբեք էլ չի վերջանա։ Եղածը միայն նախերգանքն էր։ Երգչուհի. Բոզիոն ինքն է երգելու իմ դատին։ Զոլավոր շալերով մորուքավոր ուսանողները, խառնվելով թիկնոցների մեջ փաթաթված ոստիկաններին, գահապահ այծի գլխավորությամբ, խելագար հրճվանքով, պարերգի նման, հավերժ հիշատակ եղանակե ով՝ շրջանային դատարանի ծխած դահլիճից կհանեն ոստիկանական դագաղը իմ գործի աճյունով։ [...] [...] Ալեքսանդր Իվանովիչ Գերցեն… Թույլ տվեք ներկայանալ… Կարծեմ թե ձեր տանը… Դուք որպես տանտեր, որոշ իմաստով պատասխանատու եք… Արտասահմա՞ն եք մեկնել… Իսկ այստեղ տհաճ մի բան է պատահել… Ալեքսանդր Իվանովիչ… Ախր, ի՞նչ անեմ… Բացարձակապես մեկը չկա, որ դիմես։ 12. Իմ կենդանության ինչ-որ մի տարում մեծ տղամարդիկ մարդկանց այն ցեղից, որ ես ատում եմ հոգուս ողջ ուժով և որին չեմ ուզում ու երբեք էլ չեմ պատկանի, միտք հղացան ինձ մասնակից դարձնել համատեղ այլանդակ ու նողկալի մի ծեսի։ Այդ ծեսի անունը գրական թլպատում է կամ պատվազրկում, և այն կատարվում է գրական ցեղի օրացուցային պահանջմունքների ու սովորության համաձայն, ընդ որում զոհը մատնանշվում է նախապես՝ ավագանու կողմից։ Ես պնդում եմ, որ գրական աշխատանքը այն տեսքով, ինչ տեսքով որ այն կազմավորվել է Եվրոպայում ու հատկապես Ռուսաստանում, անհամատեղելի է ջհուդի իմ պատվավոր կոչման հետ, կոչում, որով ես հպարտանում եմ։ Նահապետների, խաշնարածների ու արքաների արյամբ ծանրացած իմ արյունը ըմբոստանում է գրական ցեղի գողաբարո գնչուականության դեմ։ Երեխա ժամանակ ինձ գողացել է անլվա վիպասացների ճոճռան թափառախումբն ու այսքան տարի քարշ տվել իր կեղտոտ երթուղիներով, փորձելով սովորեցնել ինձ իր միակ արհեստին, միակ արվեստին՝ գողությանը։ Գրական տոհմը մաշկի վատ հոտով կերակուր պատրաստելու ամենակեղտոտ միջոցներով մի ցեղ է։ Դա մի ցեղ է, որ լափում է ու քնում սեփական արտաթորանքի վրա, քաղաքներից վտարված, գյուղերում հետապնդվող, բայց միշտ ու ամենուր մոտ կանգնած իշխանությանը, որը նրան տեղ է տալիս դեղին թաղամասերում, ինչպես պոռնիկների։ Քանզի գրականության նշանակությունը միշտ և ամենուր մեկն է՝ օգնել պետերին, որ հնազանդության մեջ պահեն զինվորներին, և օգնել դատավորներին հաշվեհարդար տեսնել մահապարտների հետ։ Գրողը տերտերի ու թռչնակի մի տեսակ խառնուրդ է։ Նա թութակ է բառիս ամենաբարձր նշանակությամբ։ Նա խոսում է ֆրանսերեն, եթե տերը ֆրանսիացի է, բայց եթե Պարսկաստանին է ծախվել՝ ասում է պարսկերեն «թութակը հիմար է» կամ «թութակը շաքար է ուզում»։ Թութակը տարիք չունի, չգիտի գիշեր-ցերեկ։ Երբ տերը հոգնում է, նրան ծածկում են սև փալասով, և գրականության համար դա գիշերվա դերանյութ է։ 13. Երկու Շենյե եղբայրներ կային, քստմնելի կրտսերն ամբողջովին գրականությանն է պատկանում, գլխատված ավազն ինքն է նրան գլխատել։ Բանտապետները սիրում են վեպեր կարդալ, և ավելին, քան մյուսները, գրականության պահանջ են զգում։ Իմ կենդանության ինչ-որ մի տարում եղջերավոր մորթյա գլխարկներով, մորուքավոր ու տարիքավոր ինչ-որ տղամարդիկ ինձ ամորձատելու նպատակով քարե մի դանակ բարձրացրին վրաս։ Դատելով ամեն ինչից, դրանք իրենց ցեղի սրբազան հայրերն էին։ Նրանցից սոխի, վեպերի ու այծի մսի կեղտոտ հոտ էր գալիս։ Ամեն ինչ սարսափելի էր, ինչպես մանկան երազում։ Nel mezzo del cammin di nostra vita» մեր այս մարդկային կյանքի կիսաճամփին ես կանգնեցվեցի թավարծի խորհրդային անտառում ավազակների կողմից, որոնք իրենց իմ դատավորները կոչեցին։ Բաղի փոքր աչքերով ու մկանուտ ծոծրակներով, տարիների բեռը կրելու անարժան ծերուկներն էին դրանք։ Իմ կյանքում առաջին և միակ անգամ ես պետք եկա գրականությանը, և նա ճմոթում էր ինձ, ձեռ գցում, կսմըթում… և ամեն ինչ սարսափելի էր, ինչպես մանկան երազում։ 14. Ես բարոյական պատասխանատվություն եմ կրում այն բանի համար, որ Զիֆ հրատարակչությունը չի պայմանավորվել թարգմանիչներ Գորնֆելդի և Կարյակինի հետ։ Ես՝ թանկագին մորթիների մաշկեգործ, որ քիչ էր մնում խեղդվեի գրական մորթեղենից, բարոյական պատասխանատվություն եմ կրում, որ պետերբուրգյան ինչ-որ բռի մեկին ցանկություն եմ ներշնչել նողկալի անեկդոտի նման մեջբերելու ամենածեր կոմերիտականի՝ Ակակի Ակակինիչի ուսերից պոկված տաք գոգոլյան մուշտակը։ Ես պոկում եմ վրայիցս գրական մուշտակն ու տրորում այն ոտքերով։ Ես մի թեթև շապիկով երեսուն աստիճան ցրտին երեք անգամ կվազեմ Մոսկվայի փողոցներով։ Ու հակառակ մահացու մրսածության՝ ես կփախչեմ կոմերիտական պասաժի դեղին հիվանդանոցից, միայն թե չտեսնեմ Տվերսկոյ բուլվարի անամոթ տան 12 լուսավորված հուդայական պատուհաններն ու չլսեմ արծաթի գնգոցն ու տպագիր թերթերի հաշիվը։ 15. Տվերսկոյ բուլվարի հարգելի վիպասացներ, մենք ձեզ հետ միասին հիմա մի վեպ ենք գրում, որ դուք չէիք էլ երազել։ Ես շատ եմ սիրում տեսնել իմ անունը պաշտոնական թղթերում, դատական վերակացաի ծանուցագրերում և այյ կոշտ փաստաթղթերում։ Անունն այստեղ հնչում է միանգամայն օբյեկտիվորեն`հնչյուն, որ թարմ է ականջի համար և, պետք է ասել, բավական հետաքրքիր։ Մեկ-մեկ ես էլ եմ տանջվում հետաքրքրասիրությունից, էդ ի՞նչն է, որ ես միշտ էնպես չեմ անում։ Էդ ի՞նչ պտուղ է էդ Մանդելշտամը, որ էսքան տարի պիտի ինչ-որ մի էդպիսի բան անի, բայց նա դուրս պրծնի։ [...] Դրա համար էլ տարիներն ինձ օգուտ չեն բերում, ուրիշներն օրեցօր ավելի են պատկառելի, իսկ ես հակառակը՝ ժամանակին ընդդեմ հոսք։ Ես մեղավոր եմ։ Կասկած չի կարող լինել։ Թաղված եմ մեղքերի մեջ։ Ապրում եմ անվճարունակ պարտուպանի պես։ Դուրս պրծնելով եմ փրկվում։ Դեռ երկա՞ր պիտի դուրս պրծնեմ։ Ու երբ թիթեղյա մի ծանուցագիր եմ ստանում կամ իր պարզությամբ հունական մի ինչ-որ հիշեցում հասարակական կազմակերպություններից, երբ ինձանից պահանջում են, որ մատնեմ համախոհներիս, դադարեցնեմ գրողի իմ գործունեությանը, ցույց տամ, թե որտեղից եմ վերցնում կեղծ դրամը ու ինձ համար գծված սահմաններից դուրս չգալու մասին ստացական տամ, ես անմիջապես համաձայնում եմ, բայց իսկույն ևեթ, կարծես ոչինչ էլ չի պատահել, սկսում եմ դուրս պրծնել և այդպես անվերջ։ Նախ և առաջ՝ ես ինչ-որ տեղից փախել եմ, և ինձ հարկավոր է վերադարձնել, պարփակե, գտնե և ուղղել։ Երկրորդ՝ ինձ ուրիշի տեղն են դնում, իսկ անձս հավաստելու ուժ չունեմ։ Գրպանումս կեղտ է՝ անցյայ տարվա վերծանված երկտողեր, մեռած ազգականների հեռախոսահամարներ և անհայտ է, թե էլ ինչ հասցեներ։ Երրորդ՝ ես Բեհեղզեբուղի կամ ԳԻԶ-ի հետ մանանեխով ու պղպեղով ու հղկաքարի փոշով օծված վատմանյան թղթի վրա մի հսկա, անքակտելի պայմանագիր եմ կնքել, ուր պարտավորվել եմ երկակի չափով վերադարձնել ողջ ձեռք բերվածը, քառակի չափով փսխել ապօրինաբար յուրացվածն ու տասնվեցապատիկ անել այն անհնարինը, անհեթեթն ու միակը, որ դեռ կարող է ինձ մասամբ արդարացնել։ Տարեցտարի ես ավելի թրծված եմ։ Ես, ասես պողպատյա երկաթուղային աքցաններով, ամբողջովին ծածկվում եմ ու դրոշմված սեփական ազգանվամբ։ Երբ ինձ անուն-հայրանունով են դիմում, ամեն անգամ ցնցվում եմ, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ընտելանալ՝ ինչպիսի պատիվ։ Գոնե մեկը մի անգամ Իվան Մոիսենիչ կոչեր։ Հեյ, Իվան, քորիր շներին։ Ֆրանսիացուն`շեր մետր, թանկագին ուսուցիչ, իսկ ինձ՝ Մանդելշտամ, քորիր շներին։ Ամեն մեկին՝ իրենը։ Ես՝ ծերացող մի մարդ, սրտիս կրծուկով քորում եմ տերունական շներին, բայց նրանց համար դա քիչ է, քիչ է նրանց համար։ Շան քնքշությամբ են նայում ինձ ռու u գրողների աչքերն ու աղաչում՝ դե սատկիր, էլի։ Որտեղի՞ց այդ ծառայամիտ չարությունը, այդ ստրկամիտ արհամարհանքը անձիս հանդեպ։ Գնչուն գոնե ձի ուներ, իսկ ես մի անձի մեջ և՜ ձի եմ, և՜ գնչու։ Թիթեղյա ծանուցագրերը բարձի տակ։ Քառասունվեցերորդ պայմանագիրը պսակի տեղ ու հարյուր հագար վառվող ծխախոտ մոմերի փոխարեն։ 16. Ախր ես որքան էլ տքնեմ՝ ձիեր առնեմ շալակս ու ջաղացի քարեր, պտտեմ, մեկ է, ես աշխատավոր չեմ դառնա։ Իմ վաստակը, եթե այն գոյություն ունի, ընկալվում է որպես չարաճճիության, որպես օրինազանցություն կամ պատահականության։ Թող այդպես լինի։ Իմ կամոք և իրավամբ։ Քվեարկում եմ երկու ձեռքով։ Մոտեցման հարց է սա։ Ես օղաբլիթի օղակն եմ սիրում։ Հապա խմո՞րը. Խմորը կարելի է խժռել, մինչդեռ անցքը կմնա։ Ճշմարիտ աշխատանքը բրյուսելյան ժանյակ է, որ գարդանախշի հենքն է կարևոր`օդը, անցքը, պարապուրդը։ Մինչդեռ ախպերներս, էդ աշխատանքից ես օգուտ չունեմ։ Ինձ համար այն իսկի աշխատանքային ստաժ չի հաշվվում։ Մենք աշխատանքի ավետարան ունենք, բայց այն չենք գնահատում՝ Զոշչենկոյի պատմվածքները։ Միակ մարդուն, որ ցույց տվեց մեգ աշխատավորին, մենք ցեխը կոխեցինք։ Իսկ ես հուշարձաններ եմ պահանջում Զոշչենկոյի համար Խորհրդային Միության բոլոր քաղաքներում ու ծայրերում կամ ծայրահեղ դեպքում Ամառային այգում՝ ինչպես Կռիլով պապիկի համար։ Ահա թե ում պարապուրդն է շնչում և ում բրյուսելյան ժանյակն է ապրում։ Գիշերային Իլյինկայով, երբ հանրախանութներն ու տրեստները քնած են ու խոսում են մայրենի չինարենով, գիշերային Իլյինկայով անեկդոտներն են քայլում։ Լենինն է գնում Տրոցկու հետ գրկախառնված, կարծես ոչինչ էլ չի պատահել։ Մեկի ձեռքին դույլ, մյուսի ձեռքին՝ կարթ։ Քայլում են երկու հրեաներ`անբաժանելի երկուսը, մեկը հարցնող, մյուսը պատասխանող, ու մեկն անընդհատ հարցնում է, իսկ մյուսն անընդհատ խճճում հա խճճում, ու չեն կարողանում իրարից պոկ գալ։ Քայլում է գերմանացի երգեհոնահարը շուբերտյան լեերկաստենով, այդքան անհաջողակ, այդքան հացկատակ։ Ich bin arm». Ես աղքատ եմ։ Քնիր թանկագինս… ԷՄ-ԷՍ-ՊԵ-Օ… Վիյը Կարմիր հրապարակում հեռախոսագիրքն է կարդում։ Բարձրացրեք կոպերս… Միացրեք Կենտկոմ։ Հեռանում են հայերը Երևան քաղաքից կանաչ ներկված տառեխներով։ Ich bin arm»։ Ես աղքատ եմ։ Իսկ Արմավիրում, քաղաքի զինանշանին գրված է՝ շունը հաչի, քամին փչի։ 1930 |
[...] ԵԳԻՊՏԱԿԱՆ ԴՐՈՇՄԱՆԻՇ Չեմ սիրում փաթեթված ձեռագրեր։ Որոշ այդպիսիք ծանր են ու ժամանակի ձիթայուղով ներծծված, ինչպես հրեշտակապետի զալարափողը։ Լեհ աղախինը գնաց Գվարենգայի կաթոլիկ եկեղեցի՝ բամբասելու և Տիրամորն աղոթելու։ Գիշերով երազ եկավ մի չինացի՝ վրան կնապայուսակներ կախկխած, որպես շահպրակե մանյակ, և ամերիկյան կկվամենամարտ. իմաստն այն է, որ հակառակորդներն ատրճանակով կրակում են սպասքաթմբերին, թանաքամաններին ու տոհմական կտավներին։ Ընտանիք իմ, ես քեզ առաջարկում եմ զինանշան, եռման ջրով լեցուն բաժակ։ Պետերբուրգյան եփովի ջրի ռետինահամով հանդերձ`կլլում եմ իմ չստացված տնական անմահությանը։ Ժամանակի կենտրոնախույս ուժը սրբեց-տարավ վիենական աթոռներն ու կապտածաղիկ հոլանդական ափսեները։ Ոչինչ չմնաց։ Երեսուն տարին անցավ դանդաղ հրդեհի պես։ Երեսուն տարին լափլիզեց դատական պրիստավի պիտակներով զարդարուն հայելու իրանի բոցը։ Բայց քեզնից ո՞նց պոկվեմ, իրերի անգին Եգիպտոս, ճաշա, ննջա և աշխատասենյակների դիտողական հավերժություն։ Մեղքս ինչո՞վ քավեմ։ Կուզե՞ս Վալգալլա. կոկորևյան պահեստներ։ Հանձնենք իրենց խնամքին՝ պրծնենք։ Արտելականներն արդեն, սարսափից պար գալով, տեղից պոկում են առանձնասենյակային Մինյոն ռոյալը, որպես վերուստ ընկած սև-լաքապատ երկնաքար։ Ծղոտը փռվում է շուրջառաձև։ Սանդղահարթակներում խուսավարվող արմավահասակ զարդասեղանը աստիճաններով կողքանց է լողում։ Իրիկվա կողմ Պարնոկն իր այցեզգեստը խնամքով տեղավորեց վիենական աթոռի թիկնակին։ Գիշերվա ընթացքում՝ առույգ շևիոտե քնի մեջ նրա բազկալծակներն ու ուսերիզները հանգիստ պիտի առնեին։ Ո՞վ գիտե, գուցե այցեզգեստը վիենական կորությամբ թավալգլոր մանկանում ու մանկախաղեր է խաղում… Ջահել մարդկանց անողնաշար ընկերուհին դերձակի դստիկոնում դրված հայելային տրիպտիխի կարոտն է քաշում… Չափ ու ձևի հանձնված սովորական տոպրակացու՝ ապագա ասպազրահ թե՞ կասկածելի անթեք բաճկոնակ, տոպրակացուն նկարիչ-դերձակը պյաթագորյան կավիճով մանրագծեց և հաղորդեց նրան կոկիկ շնչառություն. Գնա-ապրի, գեղեցկուհի։ Ծեգծեգա համերգներին, զեկույցներ կարդա, սիրիր ու սխայվիր։ Ախ, Մերվիս, Մերվիս, էդ ի՞նչ արիր։ Պարնոկին ինչու՞ զրկեցիր երկրային թաղանթից, իր սիրասուն քրոջից ինչու՞ բաժանեցիր։ Քնա՞ծ է։ Քնած… պնակալեզը, էլեկտրական լույսն էլ է ափսոս՝ վրան ծախսես։ Սուրճի վերջին հատիկները չքացան շարմանկա-աղացի խառնարանում։ Առևանգումն ի կատար ածվեց։ [...] Մերվիսը գեղեցկուհուն առևանգեց սաբինուհու պես։ Մենք հաշիվ ենք պահում ըստ տարիների։ Այնինչ Կամեննոօստրովսկու վրայի ամեն մի բնակարանում ժամանակը շերտատվում է դինաստիաների ու հարյուրամյակների։ Տուն կառավարելը միշտ էլ վիթխարի գործ է. անընդգըրկելի են Ժամկետները կյանքի. գոթա-գերմանական այբուբենն ըմբռնելուց մինչև համալսարանական կարկանդակների ոսկեճարպը։ Ինքնասեր ու նեղացկոտ բենզինաշունչն ու բարեսիրտ յուղառատ նավթահոտը հսկում են բնակարանը, որ խոցելի է խոհանոցի կողմից, ուր ներս են խուժում դռնապանները վառելափայտի կատապուլտներով։ Փոշոտ լաթերն ու խոզանակները ջերմացնում են նրա ճերմակ արյունը։ Ի սկզբանե էր դազգահը և Իլյինի կիսագնդերի քարտեզը։ Պարնոկը մխիթարանք էր քաղում քարտեզից։ Նրան խաղաղեցնում էր քաթանաթուղթը։ Գրչակոթով օվկիանոսներն ու մայրցամաքները խթելով՝ վիթխարածավալ ճանապարհորդությունների երթուղիներ էր կազմում՝ արիական Եվրոպայի եթերային ուրվագծերը բաղդատելով Աֆրիկայի բութ ճտքակոշիկի ու անարտահայտիչ Ավստրալիայի հետ։ Նա որոշ սուրուլիկություն էր որսում նաև Հարավային Ամերիկայում՝ սկըսած Պատագոնիայից։ Պարնոկի արյան մեջ Իլյինի քարտեզի հանդեպ հարգանքը առասպելական տարիներից էր մնացել, երբ ինքը կարծում էր, թե օքրայագույն ու ծովաբյուրեղյա կիսագնդերը, որպես լայնությունների ցանցի մեջ ամրաձըգված երկու վիթխարի գնդակ, իրենց դիտողական առաքելությունն ի կատար ածելու լիազորությունն ստացել են հենց երկրագնդի ընդերքի հրահեղուկ գրասենյակից և որ դրանք, որպես կազդուրիչ հաբեր, ներսում խտացրած ունեն հենց տարածությունն ու հեռավորությունը։ Գուցե այդպիսի զգացում է ապրում իտալական դպրոցի երգչուհին, որը պատրաստվելով հյուրախաղային թռիչքի դեպի դեռևս ջահել Ամերիկա, յուր ձայնով ողողում է աշխարհագրական քարտեզը, չափչփում նրա օվկիանոսը մետաղյա տեմբրով, պիրոսկաֆների անփորձ երակագարկը ստուգում յուր ռոլադներով ու տրեմոլոյով… Նրա բիբերի ցանցաթաղանթներում շուռ են գալիս նույն երկու Ամերիկաները, որպես երկու կանաչ որսապարկ՝ Վաշինգտոնով ու Ամազոնով հանդերձ։ Նախաշավղով ծովային աղի՝ նա թարմացնում է աշխարհագրական քարտեզը, բախտ բացում դոլարներով ու ձմեռավարի ճռթճռթացող ոուսական հարյուրանոցներով։ Հիսունական թվականները նրան խաբեցին։ Այդ ընթացքը տանելի չի դարձնի ոչ մի bel canto։ Նույն՝ ամենուրեք, ցածր առաստաղա-մահուդե երկինքը, նույն ծխահար ընթերցարանները, նույն՝ կոպի կենտրոնում կորված՝ փայտե բռնակոթերը «Թայմս» ի ու «Վեդոմոստի» ի։ Եվ վերջապես՝ Ռուսաստանը… Նրա փոքրիկ ունկերը խտիտ կտան «Կրեշչատիկը», «շչաստյեն», «շչավելը». անլուր, անհնարին «շչ» հնչյունը մինչև ականջները նրա երգեցիկ բերանը կճողի։ Իսկ հետո հեծյալ գվարդիականները կսուրան ժամերգությանը մասնակցելու Գվարենգայի լեհական կաթոլիկ եկեղեցում։ Հռոմեա-կաթոլիկ երգեցիկ տիկնոջը կկտցահարեն ոսկեփետուր գիշակեր թռչնակներ։ Նրան ինչ բարձր տեղեր դրին։ Մի՞թե սա է մահը։ Դիվանագիտական կորպուսի ներկայությամբ մահը ծպտուն հանել անգամ չի համարձակվի։ Հարցը կլուծենք փետրափնջերով, ոստիկաններով, Մոցարտով։ Նույն պահին Պարնոկի ուղեղի մեջ փայլատակեցին Բալզակի ու Ստենդալի վեպերի հախուռն հերոսները, երիտասարդներ, որ նվաճում են Փարիզը, իսկ առանձնատան մուտքի մոտ ոտնամանները թաշկինակով սրբում, – և նա ճամփա ընկավ այցեզգեստի ետևից։ Դերձակ Մերվիսն ապրում էր Մանետնիի վրա, հենց լիցեյի մոտ, բայց մեծ հարցականի տակ էր՝ կար անու՞մ է լիցեյականների համար. այդ բանն ավելի շատ ենթադրվում էր, ինչպես այն, որ Հոենոսի ձկնորսը կարմրախայտ կորսա, ոչ թե ինչ-որ մանրուք։ Ըստ ամենայնի ակնհայտ էր, որ Մերվիսի մտքինը ոչ թե դերձակությունն էր, այլ մի ավելի կարևոր բան։ Զուր չէին ազգականները հեռուներից թռչում գալիս, իսկ պատվիրատուն ընկրկում էր՝ շվարած ու ապաշահար։ Բա իմ երեխեքին կարագով բուլկի ո՞վ կտա, ասաց Մերվիսն ու ձեռքով շարժում արեց, ասես կարագ էր քչփորում, և դերձակային բնակարանի թռչնաօդում Պարնոկի աչքին պատկերվեց արտասվաթոր պսակաթերթերով ալեգարդ «զվյոզդոչկա» սերուցքակարագը, այլև՝ մի տրցակ բոլոկի։ Հետո Մերվիսը խոսքուզրույցը վարպետորեն շուռ տվեց փաստաբան Գրազենբերգի վրա, որը հունվարին սենատորի համազգեստ էր պատվիրել, չգիտես ինչու կոնսերվատորիայի աշակերտ իր Ահարոն որդուն մեջ գցեց, խճճվեց, խոսքը ծամծմեց ու ծլկեց-կորավ միջնորմի հետևը։ Ինչ արած, – մտածեց Պարնոկը, գուցե հենց էդպես էլ պետք էր, գուցե իմ զգեստն այլևս չկա, գուցե իրոք վերցրել-ծախել է, որպեսզի, ասել իրեն, շևիոտի գինը վճարի»։ Բացի այդ, թե որ հիշենք, Մերվիսը չի ընկալում այցե-զգեստի ձևվածքը, այն շեղվում-վերածվում է սերթուկի, որն ակներնաբար նրան ավելի ծանոթ է ու մատչելի։ Լյուսիեն դը Ռյուբամպրեն քաթանե կոպիտ սպիտակեղեն ուներ ու գեղջուկ կոշկակարի բստրած մի զույգ անճոռնի կոշիկ. նա փողոցում շագանակ էր կրծում ու դռնապաններից վախենում։ Մի անգամ, իր համար երջանիկ մի օր, նա սափրվեց, և ապագան ծնունդ առավ սապնափրփուրից։ Պարնոկը, Մերվիսի ու նրա ընտանիքի կողմից լքված, կանգնած էր միայնակ։ Նրա հայացքն ընկավ միջնորմին, որի ետևից հրեական մեղրի պես ծյուրում էր մի կանացի կոնտրալտո։ Այդ միջնորմը, վրան փակցված նկարներով, մի տարօրինակ իկոնոստաս էր հիշեցնում։ Այնտեղ էր Պաշկինը՝ ծամածռված դեմքով, հագին մորթե մուշտակ, նրան ջահակիրների նման ինչ-որ պարոնայք դարս էին բերել պահակախցիկի պես նեղլիկ ծածկակառքից և, շան տեղ չդնելով ականջներին միտրոպոլի գդակ քաշած կառապանին, պատրաստվում էին մուտքից ներս շպրտել։ Կողքին տասնիններորդ դարի հնաոճ օդաչուն էր՝ կախազարդավոր երկքղանցք պիջակ հագած Սանտոս Դյումոնը, որը տարերքի քմահաճույքով օդապարիկի զամբյուղից դուրս էր շպրտվել ու պարանից առկախ դիտում էր անգղի սավառնումը։ Հետո պատկերված էին ոտնացուպավոր հոլանդացիներ, որ լոք տալիս-անցնում էին իրենց փոքրիկ երկիրը արագիլի քայլերթով։ II Այնքան էլ բազմազան չեն այն վայրերը, ուր հանդիպելու համար միմյանց ժամադրում են պետերբուրգցիք։ Վայրեր, որ լուսավորված են վաղեմությամբ, երկնքի ծովականաչով ու Նևայով։ Ծանրագեղմ այգիների ու ստվարաթղթե փողոցների մեջ այդ վայրերը կարելի է խաչանշել քաղաքի հատակագծի վրա։ Գուցե դրանք փոփոխվում են պատմության ընթացքում, բայց նախքան դարավերջին հասնելը, երբ դարաշրջանի տաքությունը բարձրացավ մինչև երեսունյոթ ու երեք, և կյանքը թռավ-գնաց խաբուսիկ կանչի հետևից, որպես ճերմակ Նևսկիով գիշերը դդիրդ գցած հրշեջ գումակ, դրանք մատների վրա կարելի էր հաշվել։ Առաջինը Ինժեներական այգու ամպիր ոճի տաղավարն էր, ուր օտար մարդը ամաչում էր թեքվել, որպեսզի հանկարծ չխրվի-մնա ուրիշի գործերի մեջ ու որևէ մեկի հետ չեղած տեղը ստիպված չլինի իտալական արիաներ երգել, երկրորդ՝ համալսարանի շենքի դիմացի թեբեական սֆինքսները, երրորդ`Գալերնայայի կոկորդին նստած անշուք կամարը, որն ընդունակ չէր անգամ անձրևից պատսպարել, չորրորդ՝ Ամառային այգու մի կողաշավիղ, որի տեղը`թեև ես շփոթում էի՝ ձեզ ցույց կտա ամեն մի գիտուն մարդ։ Սա է ողջը։ Միայն խելագարներն էին ռանդեվու նշանակում Պղնձե հեծյալի կամ Ալեքսանդրյան սյան մոտ։ Պետերբուրգում ապրում էր մի ոմն մարդ, շվեյցարներն ու կանայք արհամարհում էին նրան։ Անունը Պարնոկ։ Վաղ գարնանը նա դուրս էր վազում փողոց ու չափչփում չչորացած մայթերը նոխազի դոփդոփուն կճղակներով։ Նա փափագում էր արտաքին գործոց նախարարությունում թարգման դառնալ, Հունաստանին մի ինչ-որ համարձակ քայլ հուշել ու գրել մեմորանդում։ Փետրվարին նա այսպիսի իրադարձություն մտապահեց, քաղաքի միջով ձիթագործարան էին տանում խորասառույցի ընտիր ու խոշոր բեկորներ։ Սառույցը երկրաչափորեն ամբողջական էր ու առողջ. նրան դեռ չէր դիպել մահվան ու գարնան շունչը։ Բայց վերջին բեռնասահնակի հետ, ինչպես կապույտ բաժակում, սառցապատ լողաց վառ-կանաչ փշատերև մի ճյուղ, որ ասես մատաղ հույն աղջիկ լիներ բաց դագաղի մեջ։ Ձյան սև շաքարավազը փլուզվում էր ոտքերի տակ, այնինչ ծառերը կանգնած էին ջերմ, հալչող հողի լիալուսնաձև փոսիկներում։ Պարնոկին մի վայրի պարաբոլ էր կապում պատմության ու երաժշտության տոնական սենեկաշարքին։ Երբևէ քեզ դուրս կշպրտեն, Պարնոկ, սարսափելի սկանդալ կլինի, դուրս կշպրտեն անարգված, կռնատակերիցդ կբռնեն ու շվվոցով սիմֆոնիկ դահլիճից, վերջին խոսքի նախանձախնդիրների համայնքից, ճպուռային երաժշտության կամերային խմբակից, մադամ Պերեպլյոտնիկի սալոնից Աստված գիտի ուրիշ որտեղից, բայց դուրս կշպրտեն, պատիվդ գետնովը կտան, խաղք ու խայտառակ կանեն… Նա կեղծ հուշեր ուներ, համոզված էր, ենթադրենք, թե մի անգամ, իր տղա եղած ժամանակ, գողունի թափանցել է կոնֆերենց-դահլիճ ու լույսը վառել։ Բոլոր ամպերի ողկույզներն ու մոմատուփերը բյուրեղյա սառցալեզվակներով մեկեն բռնկվել են, ասես մարած մեղվանոց։ Էլեկտրական լույսը հորդացել է այնպիսի զարհուրելի ճերմակ հեղեղով, որ աչքերը ցավել են, և ինքը լաց է եղել։ Սիրասուն լույս՝ կույր ու անձնապաշտ… Նա սիրում էր փայտի պահեստներ ու փայտեղեն։ Ձմռանը չոր ծղանը պետք է թնդա՝ թեթև ու դատարկ։ Իսկ դեղնակիտրոն բնափայտով կեչին ծանր չպետք է լինի սառցակալած ձկնից։ Նա ձեռքի մեջ շոշափում էր բնափայտը, կարծես գործ ուներ կենդանի արարածի հետ։ Մանկուց նրա հոզին փակչում էր այն ամենին, ինչ անպետք է`իրադարձության վերածելով կյանքի տրամվայաձայն թոթովանքը, իսկ երբ սկսում էր սիրահարվել՝ այդ մասին պատմել էր ջանում կանանց, բայց կանայք նրան չէին հասկանում, և ի հատուցումն, նա կանանց հետ խոսում էր վայրի ու փքուն մի թռչնալեզվով՝ բացառապես բարձր նյութերի շուրջ։ Շապիրոյին կոչում էին «Նիկոյայ Դավիդիչ»։ Թե որտեղից էր լույս ընկել «Նիկոյայ» ը՝ անհայտ է, բայց դրա զուգակցումը «Դավիդիչ» ին՝ գերում էր մեզ։ Այնպես էր թվում, թե Դավիդիչը՝ ասել է թե՝ ինքը Շապիրոն՝ զլուխն ուսերը քաշած խոնարհվում է ոմն Նիկոլայի ու նրանից պարտք ուզում։ Շապիրոն հորիցս կախվածություն ուներ։ Նա երկար ու ձիգ նստում-մնում էր պատճենահանող մեքենայով ու «ոյուս ոճի» բազկաթոռով անհեթեթ աշխատասենյակում։ Շապիրոյի մասին ասում էին թե՝ ազնիվ ու «փոքր մարդ» է։ Ես չգիտես ինչու համոզված էի, թե «փոքր մարդիկ» երեք ռուբլուց ավելի չեն ծախսում և անպայման ապրում են Պեսկիում։ Մեծագլուխ Նիկոլայ Դավիդիչը փոշոտ ու բարի հյուր էր. նա ձեռքերն անդադար շփում էր, մեղավոր ժպտում հանձնակատարի պես, որին թույլատրել են ներս մտնել սենյակ։ Նրանից դերձակի ու արդուկի հոտ էր փչում։ Ես հաստատ գիտեի, որ Շապիրոն ազնիվ է, ու, այդ առթիվ ուրախանալով, գաղտնի ցանկանում էի, որ նրանից բացի ոչ ոք չհամարձակվի ազնիվ լինել։ Սոցիայական սանդղաշարին Շապիրոյից ցածր էին կանգնած միայն «արտելականները»` այդ խորհրդավոր քաջընթացիկները, որոնց առաքում են բանկ ու Կապլանի մոտ։ Շապիրոյի ձեռքից արտելականների միջոցով թելերը ձգվում էին մինչև բանկ ու Կապլանի մոտ։ Ես սիրում էի Շապիրոյին այն բանի համար, որ նրան պետք էր իմ հայրը։ Պեսկին, ուր նա բնակվում էր, տեղովը նրա կնոջ սպիտակեղենի արհեստանոցը շրջապատող Սահարա էր։ Գլուխս պտույտ էր գալիս այն մտքից, թե Շապիրոյից կախում ունեցող մարդիկ էլ կան։ Վախենամ թե՝ Պեսկիում պտուտահողմ բարձրանա ու սրբի-տանի նրա`սպիտակեղեն կարող կնոջը, միակ բանվորուհուն ու թարախակալած կոկորդներով երեխեքին՝ փետուրի կամ երեքանոցի պես… Գիշերով, թուլացանց մահճակալում քուն մտնելիս, կապույտ ֆինոլինի լույսի ներքո՝ չգիտեի Շապիրոյի համար ինչ անեմ, նրան նվիրե՞մ ուղտ ու մի տուփ խուրմա, որպեսզի Պեսկիում չզոհվի, թե՞ լավ է՝ մարտիրոսվող մադամ Շապիրոյի հետ միասին կախ տամ Կազանսկի տաճարում, ուր ծակոտկեն օդը սև է ու մարխոշ։ Գոյություն ունի բարոյական հասկացությունների մթին, մանկուց եկող նշանագիտության. պատովող կտավի ճղաձայնը կարող է ազնվության նշանակել, իսկ մադապոլում գործվածքի պաղությունը՝ սրբության։ Իսկ վարսավիրը, Պարնոկի գլխավերևում պահած պիսկա-ֆոնով բրգաձև սրվակը, սառը շագանակագույն խյուսն ուղիղ լցնում էր Սկրյաբինի համերգներում լերկացած նրա գագաթին՝ պարգնելով սառցապաղ չլմփոցներ, և, ճաղատն ի վար զգալով այդ սառը կեղանքը, Պարնոկը կենդանանում էր։ Չորուկ մաշկին համերգային պաղությունն էր համակում և վայ, մայրիկ թափանցում օձիքից ներս։ Հո տաք չի՞, հարցնում էր վարսավիրը՝ խոսքի հետ Պարնոկի գլխին պահելով եռման ջրի ցնցուղը, բայց նա միայն կկոցում էր աչքերն ու ավելի մխրճվում լվացարանի մարմարե կառափնափոսի մեջ։ Եվ խավոտ սրբիչի տակ նրա ճագարային արյունը տաքանում էր վայրկենաբար։ Պարնոկը զոհն էր նախօրոք հորինված ըմբռնումների՝ թե ինչ ընթացք պիտի ունենա սիրավեպը։ Վերժե թղթի վրա, տիարք իմ, ջրանիշներով ու նշտարահատ եզրերով անգլիական վերժե թղթի վրա նա տեղեկացնում էր ոչինչ չկասկածող դամային, թե Միլիոննիի, Ադմիրալտեյստվոյի ու Լետնի այգու միջև ընկած տարածությունն ինքը կոկել-հարդարել է նորիցնոր ու հասցրել լիակատար մարտական պատրաստության, ինչպես շողակնի, հղկանիստ։ Այդպիսի թղթի վրա, ընթերցող, կարող էին գրագրության անել Էրմիտաժի՝ կնոջ կերպարանքով արձանասյուները՝ միմյանց ցավակցելիս կամ հարգանք հավաստե իս։ Աշխարհում կան, չէ՞, մարդիկ, որ իրենց օրում հարբուխից վտանգավոր տկարության չեն ճանաչել և այժմեությանը մի տեսակ շուլալված են կողքանց, ոնց որ պար ու երաժշտության կրծքանշան։ Այդպիսիք երբեք իրենց մեծահասակ չեն զգում և նույնիսկ երեսուն տարեկանում ինչ-որ մեկից նեղանում են ու ինչ-որ բան պահանջում։ Նրանց առանձնապես ոչ մեկը երբևէ երես չի տվել, բայցևայնպես`շփացած են, կարծես թե ծնված օրից ակադեմիական մթերաբաժին են ստացել՝ սարդինաձկով ու շոկոլադով։ Սրանց գործը խառնաշփոթ ստեղծելն է. թեև շախմատային մեկ քայլ է իմացած-չիմացածները, բայց մեկ է՝ խցկվում են խաղի մեջ. տեսնես վերջն ի՞նչ կլինի։ Սրանց հարմար կգար ինչ-որ տեղ լավ ծանոթի ամառանոցում ապրելը, իրենց համար պատշգամբից կլսեին ինքնաեռի շուրջ կռնաձև շարվող բաժակների շխկշխկոցը, զրույցի կբռնվեին խեցգետնավաճառների ու փոստատարի հետ։ Ես սրանց բոլորին կհավաքեի ու կբնակեցնեի Սեստրորեցկում, քանի որ հիմա ուրիշ հարմար տեղ չգիտեմ։ Պարնոկը Կոմեննոօստրովյան պողոտայի՝ Պետերբուրգի ամենաթեթևսոլիկ ու անպատասխանատու փողոցներից մեկի արգասիքն էր։ Իսկ տասնյոթ թվին, փետրվարյան օրերից հետո, այդ փողոցն ավելի թեթևսոլիկ դարձավ իր շոգեգոլորշու լվացքատներով, անհետացող կակաո վաճառող վրացական կրպակներով ու ժամանակավոր կառավարության խելապակաս ավտոմոբիլներով։ Քեզ աջուձախ մի գցիր. թե չէ կհայտնվես խուլ, անհեթեթ ու անտրամվայ փողոցներում։ Այնինչ Կոմեննոօստրովսկու վրա տրամվայներն անասելի արագություն են զարգացնում։ Կոմեննոօստրովսկի`ասել է թե գեղեցիկ ու թեթևսոլիկ այր, որ օսլայել է իր ունեցած ընդամենը երկու քարե վերնաշապիկները, և ծովից փչող քամին զիլ սուլում է նրա`տրամվայներով լի գլխում։ Դա մի դատարկապորտ ջահել է, որն իր տները դրել է կռնատակին, ինչպես լվացարարահու մոտից վերադարձող չքավոր պճնամոլը՝ իր եթերային փաթեթը։ III Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ, հայր Բրունի, ձայնեց Պարնոկը կոստրոմացի անմորուս քահանային, որը թերևս չէր ընտելացել պարեգոտին ու ձեռքին բռնած ուներ աղացած սուրճի բուրումնալից փաթեթ։ Հայր Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչ, ուղեկցեք ինձ։ Պարնոկը ձգեց նրա լյուստրինե թևքից, և քահանան առաջ սահեց, ինչպես նավակ։ Հայր Բրանիի հետ դժվար էր խոսքի բռնվելը։ Պարնոկը նրան ինչ-որ առումով որպես դամա էր ընդունում։ Դրսում Կերենսկա ամառն էր, և լիմոնադե կառավարությունը նիստ էր անում։ Ցոփ խրախճանքի համար ամեն ինչ նախապատրաստված էր։ Կար ժամանակ, երբ թվում էր, թե քաղաքացիներն ընդմիշտ թիթեռնաձև փողկապներով կմնան, փիսիկների պես։ Բայց արդեն անհանգստանում էին ասորի կոշիկ մաքրողները, ինչպես ագռավները խավարումից առաջ, և շտիֆտե ատամներն անհետանում էին ատամնաբույժների մոտից։ Սիրում եմ ատամնաբույժներին արվեստասիրության, լայն մտահորիզոնի ու գաղափարական հանդուրժողականության համար։ Սիրում եմ ես՝ մեղապարտս, աէրոպլանի որ պտուտակով նույնպես շաղափում է երկինքը երկրային թշվառ քրոջ՝ բորմեքենայի բզզոցը։ Աղջիկներն ամաչեցին հայր Բրունիից. երիտասարդ հայր Բրանին ամաչեց բատիստե մանրուքներից, իսկ Պարնոկը, քողարկվելով պետությունից բաժանված եկեղեցու հեղինակությամբ, խոսքավեճ բացեց լվացքատան տիրուհու հետ։ Սարսափելի ժամանակներ էին. դերձակները այցեզզեստ էին շորթում, իսկ լվացարարուհիները ծանակում էին անդորրագիրը կորցրած ջահելներին։ Հայր Բրունիի տոպրակի խարկած մոկկոն խտիտ էր տալիս գրգռված տիրուհու ռունգերը։ Նրանք խորացան լվացքատան տաք ամպագոլոշու մեջ, ուր հինգ ճլվլիկ աղջիկներ սպիտակեղեն էին ծալծլում, գրտնակում ու արդուկում։ Բերանները ջուր առնելով՝ դույն չարաճճի սերովբեները ցրցամում էին զեֆիրե ու բատիստե զառանցանքը։ Ոչ մի վայրկյան չդադարելով ճռվողելուց՝ նրանք աշխույժով դեսուդեն էին շարժում հրեշավոր ծանր արդուկները։ Իրենց հերթին էին սպասում օճառափրփուրում սեղանի երկայնքով դեսուդեն թափթփված վողևիլային մանրուքները։ Կուսական կարմիր մատների մեջ արդուկները թըշշում էին ու չվարշավում։ Զրահանավերը զբոսնում էին հարած հումսերի վրայով, իսկ աղջիկները ջուր էին սրսկում։ Պարնոկը ճանաչեց իր՝ քորոցներ կլլած վերնաշապիկը, որ խնամքով դրված էր դարակում՝ պիկեի փայլփլուն կրծքերիզով, արդուկված, հասած կեռասի գույնի բարակ զոլերով։ Աղջիներ, սա ու՞մն է։ Ռոտմիստր Կրժիժանովսկունը, պատասխանեցին աղջիկները սուտ լրջությամբ, անամոթ ու միաձայն։ Տեր հայր, դիմեց տիրուհին քահանային, որը լվացքատան հագեցած մշուշում իշխանություն ունեցողի տեսքով էր կանգնած, և գոլորշին նստում էր նրա պարեգոտին՝ ասես իրեն հատկացված տեղն էր գտնում տնային հանդերձարանում։ Տեր հայր, եթե դուք ճանաչում եք այս երիտասարդին, ապա նրան խելքի բերեք։ Ես նույնիսկ Վարշավայում այսպիսի անպատկառություն չեմ տեսել։ Ինչ բերում-չի բերում ասում է՝ «շտապ վերադարձրեք»։ Թող գրողի բաժին դառնա իր շտապողականությամբ… Գիշերով խցկվում է հետնամուտքից, ոնց որ ես ինչ-որ քսյոնձ եմ կամ մանկաբարձուհի… Ես հո թալանչի չեմ, որ ռոտմիստր Կրժիժանովսկու սպիտակեղենն իրեն տամ։ Ռոտմիստրը սովորական ոստիկան չի, այլ իսկական պորուչիկ, իսկական պարոն։ Ընդամենը երեք օր թաքնվեց, իսկ հետո իրենք՝ զինվորները նրան ընտրեցին գնդային կոմիտեի անդամ ու գլխների վրա են ման ածում։ Դրան հակաճառելու բան չկար, և հայր Բրունին աղաչական նայեց Պարնոկին։ Իսկ ես աղջիկներին արդուկի փոխարեն Ստրադիվարիուսի ջութակներ կբաժանեի՝ թեթև, ինչպես սարեկաբուն, և ամեն մեկին ձեռագիր նոտաների մի տրցակ կտայի։ Այս ամենը վեր է մղվում՝ վերածվելու նկարազարդ առաստաղի։ Շոգեամպի մեջ պարեգոտը երաժշտավար-վանահոր փարաջայի տեղ կանցնի։ Վեց կլորիկ բերանները կբացվեն ոչ թե`ինչպես պետերբուրգյան բուբլիկի անցքեր, այլ ինչպես Պալացո Պոտտիի «Համապատկերի» զարմանահրաշ օղակները։ IV Ատամնաբույժը կախեց բորմեքենայի կնճիթն ու մոտեցավ լուսամատին։ Օհո-հո… Մի էնտեղ նայեք։ Գորոխովյան փողոցն ի վար շարժվում էր մեջն աղոթքի շշուկ ընկած ամբոխը։ Կենտրոնական մասում ագատ տարածություն էր պահպանվում կարեի տեսքով։ Բայց այդ լուսանցքը, որի միջով նշմարվում էր շախմատաձև սալարկը, իր կարգն ու կառուցվածքն ուներ, այնտեղ առանձնանում էին հինգ թե վեց մարդ, որպես թե ամբողջ երթի կարգադրիչներ։ Նրանք շարժվում էին համհարզի քայլվածքով։ Կենտրոնում ինչ-որ մեկի բամբակե ուսերն էին ու թեփոտ օձիքը։ Հենց նա էր այդ տարօրինակ պարսի մայր մեղուն, համհարզները նրան խնամքով բոթում էին, զգուշությամբ ուղղություն ցույց տալիս, հոգածում ու պահպանում մարգարիտի պես։ Ճիշտ չէր լինի պնդել, թե նրա գլխի դիմացի մասում դեմք չկար։ Չէ, գլխի դիմացի մասում դեմք կար, թեև ամբոխի մեջ դեմքը նշանակություն չունի, այլ իրենց ինքնուրույն կյանքն են ապրում ծոծրակներն ու ականջները։ Ընթանում էին բամբակենուց ծառս եղած հանդերձակախիչ-ուսերը, շռայլորեն թեփակոլու ապրաքսինյան պիջակները, դյուրագրգիռ ծոծրակներն ու լոշտակ շնականջները։ Սրանք բոլորը պետք է որ խոզանակ վաճառող լինեն», հասցրեց մտածել Պարնոկը։ Սեննոյի ու Մուչնոյ նրբանցքի միջև ինչ-որ տեղ, ներկա-քիմիական ու կաշեգործական խավարում, թեփի, փայտոջիլների ու ցից ականջների վայրի բուժարանում սերվում էր սրտխառնուք ու վարակ տարածող այս արտասովոր խառնամբոխը։ Սրանցից աղիքափամփաշտի հոտ է գալիս», մտածեց Պարնոկը, և չգիտես ինչու միտքը եկավ «փորոտիք» զարհուրելի՜ բառը։ Մի փոքր սրտխառնուք զգաց, կարծես մտաբերելով, թե ինչպես օրերս մի պառավ՝ մսավաճառից իր ներկայությամբ «թոք ու պլոճիկ» ուզեց, բայց իրականում պատճառը ամբոխին կաշկանդող սարսափելի կարգուկանոնն էր։ Այստեղ համերաշխիքն էր օրենքը, թեփոտ հանդերձակախիչն անփորձանք ֆանտանկայի ափամերձ ձկնաբուծարան հասցնելու համար պատասխանատու էին բացառապես բոլորը։ Հերիք էր, որ մեկնումեկն ամենաերչկոտ բացականչությամբ օգնության հասներ չարաբաստիկ օձիքատիրոջը, որը սամույրից ու կզաքիսից թանկ արժեր, որպեսզի նրան վերցընեին վերամշակման, որպես կասկածելի անձ, հայտարարեին օրենքից դուրս ու ներքաշեին դատարկ կարեի մեջ։ Այստեղ գործում էր տակառագործ-սարսափը։ Ծոծրակեղ քաղաքացիները, պահպանելով ծիսական կարգուկանոն, ինչպես շիիթները Շախսեյ-Վախսեյի օրը, անկասելիորեն շարժվում էին դեպի Ֆանտանկա։ Եվ Պարնոկը ֆոռալով նետվեց խորդուբորդ ու անշվեյցար աստիճաններն ի վար, շվարած ատամնաբույժին թողնելով քնած կոբրա հիշեցնող կախ ընկած բորմեքենային դեմհանդիման, հնարավոր բոլոր մտքերի փոխարեն կրկնելով. Կոճակները շինում են կենդանիների արյունից։ Ով դու, ժամանակ, վեհերոտ խրիզոլիթ, վրան ալյուր շաղած կաղամբաթիթեղ, մատաղ հրեուհի, որ դեմքը հպել է ժամագործի պատուհանին, լավ կլիներ չնայեիր։ Անատոլ Ֆրանսին չէ, որ թաղում ենք ջայլամային դիակառքով՝ բարձր, ոնց որ բարդի, ոնց որ գիշերով պտույտ եկող բուրգ, որ տրամվայի սյուներն է նորոգում, այլ Ֆանտանկա ենք առաջնորդում այգու ձկնաբուժարանում խեղդելու ոմն մարդու՝ ամերիկյան, վագոնավարի ճերմակարծաթ, վիճակախաղի ժամացույց թոցնելու համար։ Ուզածիդ չափ թրե եկար, ով ոմն մարդ, Շչերբակովի նրբանցքով, թքեցիր մսի՝ գեշ թաթարական վաճառատների վրա, կախ ընկար տրամվայի բռնաձողերից, Գատչինա գնացիր՝ Սերյոժա ընկերոջդ հյուր, այցելեցիր բաղնիք ու Չինգիգելլի կրկես, կյանք քաշեցիր, ով ոմն մարդ, էլ հերիք է։ Սկզբում Պարնոկը վազ տվեց ժամագործի մոտ։ Սա նստած էր կուզիկ Սպինոզայի պես ու իր հուդայական փքապակու միջով նայում էր զսպանակ – բզեզիկներին։ Հեռախոս ունե՞ք։ Պետք է նախազգուշացնել միլիցիային։ Բայց ի՞նչ հեռախոս կարող է ունենալ Գորոխովոյի խեղճուկրակ հրեա ժամագործը։ Այ, դուստրեր ունի՝ թախծոտ, ոնց որ նշակարկանդակե տիկնիկներ, և թութք ունի, և կիտրոնով թեյ, և պարտքեր, բայց հեռախոս չունի։ Հապշտապ կոկտեյլ սարքելով Ռեմբրանդտի, իսպանական նոխազային գեղանկարչության ու կնճիթաճպոռի բզզոցի խառնուրդից ու՜ չհասցնելով համտեսել դույն օշարակը Պարնոկը թռավ-գնաց։ Մայթով կողքանց առաջ անցնելով ինքնադատաստանի պատկառելի թափորից, նա վազեց-մտավ հայելու կրպակներից մեկը, որոնք բոլորը, ինչպես հայտնի է, կենտրոնացած են Գորոխովոյի վրա։ Հայելիները դեսուդեն էին փոխադըրվում՝ արտացոլելով սպասքեղենի պահարան հիշեցնող տները, փայտոջիլային ամբոխից զեռացող սառցակալած փողոցի բեկորները դրանց մեջ թվում էին ավելի թավ ու սահմռկեցնող։ Կասկածելի չեխ հայելավաճառը, իր ֆիրմայի՝ հազար ութ հարյուր ութսունմեկ թվականից մինչև օրս անբիծ հեղինակությանը նախանձախնդիր, դառը շրխկացրեց նրա քթին։ Վոզնեսենսկու անկյունում նշմարվեց հենց ինքը՝ ռոտմիստր Կրժիժանովսկին՝ ներկած բեղերով։ Հագին զինվորական շինել էր, զլխարկ էր դրել և իր դամայի ականջին հեծյալ-գվարդիական անպարկեշտ քնքշանքներ էր քչփչում։ Պարնոկը նրա կողմը նետվեց, ասես լավագույն բարեկամին էր տեսել, և աղերսեց զենքը մերկացնել։ Մի րոպե։ Ես հարգում եմ րոպեն, սառնությամբ ասաց կաղ ռոտմիստրը, բայց, կներեք, դամայի հետ եմ, և, ճարպկորեն իր ուղեկցուհու թևն ընկնելով, թրխկացրեց կոշկախթաններն ու չքացավ սրճարանում։ Պարնոկը վազ էր տալիս՝ լաքած մաշիկների նոխազային սմբակները դոփդփելով սալարկին։ Ամենից շատ նա վախենում էր իր հանդեպ ամբոխի անբարյացկամությունը գրգռելուց։ Կան մարդիկ, որոնք, չզիտես ինչու, անցանկալի են ամբոխին։ Ամբոխը նրանց նկատում է մեկեն, խայթում ու քթին կտտացնում։ Նրանց չեն սիրում երեխաները, նրանք դուր չեն զալիս կանանց։ Պարնոկը դրանց թվին էր պատկանում։ Դպրոցում ընկերները նրան ձեռ էին առնում, «ոչխար», «լաքած կճղակ», «եգիպտական դրոշմանիշ» և այլ վիրավորական մականուններ կպցնում։ Որտեղից-որտեղ դասընկերները նրա մասին լուր էին տարածել, թե իբր «լաքա հանող» է, այսինքն գիտի յուղի, թանաքի ու մյուս բծերի հատուկ բաղադրությունը, և, դիտմամբ, իրենց մորից զզվելի փալաս-փուլուս գողանայով՝ բերում էին դասարան ու անմեղ տեսքով Պարնոկին առաջարկում, «Էս լաքեքը հանի»։ Ահա և Ֆանտանկան՝ հնոտիավաճառների ու երկարուկ-ճարպոտ բբռեճներով սոված ուսանողների Ունդինան, ցանցառ ատամնասանրեր ցուցանող եփած խեցգետինների Լորելեյան. ահա գետը՝ հովանավորուհին ողորմելի Փոքր թատրոնի՝ իր հերաթափ, պաչուլիով օծուն, վհուկանման Մելպոմենեով. հանդերձ։ Ինչ ասեմ, եգիպտական կամուրջը Եգիպտոսի հոտն անգամ չի առել, և ոչ մի կարգին մարդ սեփական աչքով տեսած չկա Կալինկինին։ Չգիտես որտեղից վրա պրծած մարդկային մորեխապարսը սևավորեց Ֆանտանկայի ափերը, ծեփծփեց ձկնաբուծարանը, վառելափայտի բորսաները, մակույկակայանները, գրանիտե կամրջակներն ու անգամ լադոգյան բրուտների մակույկները։ Հազարավոր աչքեր էին նայում նավթագայն զվարթ ջրին, որը փայլում էր նավթի, սադափե լվացակի ու սիրամարգի պոչի բոլոր երանգներով։ Պետերբուրգն իրեն Ներոն հայտարարեց և այնքան էր եղկելի, ասես ճխլած ճանճերով ապուր էր խփշտել։ Բայցևայնպես, նա զանգահարեց դեղատնից, միլիցիա զանգեց, զանգեց կառավարությանը՝ գոլորշացած, պերկեսի պես քուն մտած պետությանը։ Նույն հաջողությամբ նա կարող էր զանգել Պրոզերպինային կամ Պերսեփոնեին՝ այնտեղ, ուր առայժմ հեռախոս չեն քաշել։ [...] [...] Գրիչը մի բեղավոր հույն գեղեցկուհի է նկարում ու ինչ-որ մեկի աղվեսակզակը։ Այդպես սևագրության լուսանցքներում հայտնվում են արաբեսկներ և ապրում իրենց ինքնուրույն, հոյակապ ու դավադիր կյանքը։ Ջութակե մարդուկներն ըմպում են թղթի կաթը։ Ահա Բաբելը. ակնոցակեռիկներով ու աղվեսակզակ։ Պարնոկը. եգիպտական դրոշմանիշ։ Արթուր Յակովլևիչ Հոֆմանը արտաքին գործոց նախարարության հունական բաժնի աստիճանավոր։ Մարիինյան թատրոնի եղջյարաշեփորները։ Եվս մի հույն բեղավոր գեղեցկուհի։ Եվ դատարկ անկյուն մյուսների համար։ Էրմիտաժի ծիտիկները ճռվողում էին բարբիզոնյան արևի, պլեներային գեղանկարչության, բոված հացի բրդոններով սպանախ հիշեցնող կոլորիտի, մի խոսքով՝ այն ամենի մասին, ինչի պակասն է քաշում մռայլ-ֆլամանդական էրմիտաժը։ Իսկ ես բարբիզոնյան նախաճաշի հրավերք չեմ ստանա, թեև մանուկ հասակում ճղոտել-շինել եմ թագադրման վեցանիստ քառթվածքով լապտերիկներ և տարել դրանց լույսով ավազոտ սոճուտ ու գիհուտ մերթ ջղագրգիռ-կարմիր տրախոմա, մերթ ինչ-որ մոլորակի կապտածամոն, մերթ կարդինալային մանուշակագույն գիշեր։ Մայրը համեմում էր սալաթը դեղնուցով ու շաքարավազով։ Սալաթի պատառ-պատառ ճխլված կռճիկավոր ականջները քացախի ու շաքարի զոհն էին դառնում։ Օդը, քացախն ու արևը այդ կանաչ փալաս-փուլասի հետ միասին ճմլվում էին`աղից, եռափեղկ հայելուց, ուլունքից, գորշ տերևներից, արտույտներից ու ճպուռներից համատարած բորբոքուն, ափսեներ շխկշխկացնող բարբիզոնյան օրվա մեջ։ Լրագրերով ու անձեռօձիքներով հովհարվող բարբիգոնյան կիրակին դեպի զենիթային նախաճաշն էր սլանում՝ խոտին փռելով ֆելիետոններ ու գրառումներ քորոցաչափ դերասանուհիների մասին։ Առ բարբիգոնյան շվաքարանները հորձանք էին տալիս լայն տաբատներ ու առյուծային թավշե բաճկոնակներ հագած հյուրերը։ Իսկ կանայք իրենց կլորիկ ուսերից թափ էին տալիս մրջյուններին։ Երկաթուղային փոքրիկ բաց վագոնները վատ էին հնազանդվում շոզուն և, վարագույրները քրքրելով, երիցուկի դաշտի հետ լոտո խաղում։ Հավաճտային մխոցներով տոգորված ցիլինդրավոր շոգեքարշը սրտնեղում էր գլանագլխարկների ու մուսլինի ծանրությունից։ Տակառը ցրցամում էր փողոցը նիհար ու բեկբեկան շիթերի առատուկով։ Ողջ օդն այլևս թվում էր պարարտ անհամբեր վարդերի մեկնակայան։ Իսկ սև ու պսպղուն մրջյունները, ինչպես չինական թատրոնի հինավուրց ու դահճակիր թատերախաղի գիշակեր դերակատարներ, պարծենում էին իրենց բևեկնաթաթիկներով ու դեռևս չմասնատված գոհի մարմնից իրենց մարտական բաժինը չանթում՝ փոշու օղակներում բլուրն ի վեր տրտինգ տվող մարտական նժույգների պես տարուբերելով ակաթե հետույքները։ Պարնոկը իրեն թափ տվեց։ Կիտրոնի շերտը՝ տոմս է դեպի Սիցիլիայի պարարտ վարդերը, իսկ հատակ փայլեցնողները պարում են եգիպտական մարմնաշարժումներով։ Վերելակը չի գործում։ Պաշտպան-մենշևիկներն անցնում են տնետուն՝ կազմակերպելով բակամուտքերի գիշերային հերթապահությունը։ Ե՜վ սարսափելի է ապրելը, և՜ հաճելի։ Նա պետերբուրգյան գրանիտի ճեղքն ընկած կիտրոնի կորիզ է, և կըմպի նրան թուրքական սև սուրճով վրա պրծնող գիշերը։ V Մայիս ամսին Պետերբուրգը տեղեկություն չտվող հասցեների սեղան է հիշեցնում, առանձնապես Դվորցովի հրապարակի շրջակայքում։ Այստեղ՝ թղթի ճերմակ թերթերով, սուրսայր մատիտներով ու եռացրած ջրի գրաֆինով հանդերձ՝ ամեն ինչ խելագարեցնելու չափ կարգի է բերված ևս մի պատմական նիստ սկսելու համար։ Մեկ անգամ էլ եմ կրկնում, այս վայրերի մեծությունն այն է, որ այստեղ երբեք ոչ մեկին որևէ տեղեկություն չի տրվում։ Հրապարակով անցնում էին խուլուհամրերը. նրանց արագաշարժ ձեռքերը մանվածք էին հյուսում։ Նրանք զրուցում էին։ Ավագը մաքոքն էր կառավարում։ Նրան օգնում էին։ Մեկ էլ տեսար՝ կողքից մի տղա էր վազում՝ մատներն այնպես չռած, կարծես խնդրում էր անկյանագծով հյուսված թելը հանել դրանց վրայից, բայց՝ որ հյուսվածքը չվնասվի։ Բոլորին նրանք չորսն էին ակնհայտորեն հինգ թելի կարժ էր հասել։ Մեկն ավելորդ էր։ Նրանք խոսում էին ծիծեռնակների ու մուրացկանների լեզվով և, օդը լայն-լայն բլանդելով, շապիկ էին կարում։ Մոլեգնած ավագն ամբողջ մանվածքը խճճեց։ Խուլուհամրերը, շարունակելով իրենց գործը, կորան գլխավոր շտաբի կամարի ետևում, բայց արդեն՝ խաղաղված, ասես տարբեր կողմեր փոստային աղավնիներ էին առաքել։ Գիշերով գրելը նվագ չի շոյում աչքը, քան մեղեդին՝ ունկը։ Դաշնամուրային գամմայի ձվաձե սևուկները լապտերավառի պես վերուվար էին անում։ Ամեն մի տակտը չամիչով ու սև խաղողով բեռնված նավակ է։ Նոտագիր թերթը, նախևառաջ, առագաստատորմիդի մարտական դիրքավորումն է. երկրորդ՝ այն ծրագիրը, ըստ որի խորտակվում է սալորի կորիզներից բաղկացած գիշերը։ Շոպենի մազուրկաների վիթխարի համերգային էջքերը, Լիստի Էտյուդների զանգուլակավոր շքասանդուղքները, Մոցարտի՝ հինգ լարի վրա խայտացող ծաղկաթմբավոր կախովի այգիները, ընդհանուր ոչինչ չունեն բեթհովենյան սոնատների գաճաճ մացառուտի հետ։ Նոտագիր նշանների պատրանքային քաղաքները սարե-կաբների պես հեռանում են եռացող կպրաձյութի միջից։ Շուբերտյան նոտաների խաղողի այգին միշտ կտցահար է ցկորիզ ու փոթորկախռիվ։ Երբ սանդուղքն ուսած հարյուրավոր լապտերավառները թափառում են փողոցներում՝ ժանգոտ կեռիկներին բեմոլներ կախե ով, ամրացնելով դիեզների հողմացույցներ, դեն նետելով վտիտ տակտերի ամբողջ ցուցանակներ, դա, իհարկե, Բեթհովենն է. բայց երբ ութերորդականների ու տասնվեցերորդականների հեծելազորը թղթե փետրափնջերով, տարբերանշաններով ու դրոշներով գրոհի է նետվում, դա նույնպես Բեթհովենն է։ Նոտագիր էջ ասել է թե՝ հեղափոխություն գերմանական հինավուրց քաղաքում։ Մեծագլուխ երեխաներ։ Սառյակներ։ Իշխանները լծարձակում են ծածկակառքը։ Շախմատիստները, թագուհի ու զինվոր թափահարելով, դուրս են նետվում սրճարանից։ Ահա կրիաները, քնքուշ գլուխները առաջ ձգած, վազքի մրցում են կպել՝ դա Հենդելն է։ Բայց Բախի նոտաթերթերը՝ չորացրած սնկի այդ հոգեցունց կապուկները որքան ռազմատենչ են։ Իսկ դիտանոցը Սադովիի մոտ է՝ Պոկրովի վրա։ Հունվարի սառնամանիքին այնտեղից ազդանշանային փուչիկների ողկույզներ են դուրս թռչում զորամասերին ի հավաք։ Մոտակայքում ես երաժշտություն եմ սերտել։ Ձեռքերիս դիրքն էին դնում Լաշչետինսկու համակարգով։ [...] Դաշնամուրը խելոք ու բարի տնային գազան է`թելավոր փայտի մսով, ոսկե երակներով ու մշտաբորբոք ոսկրով։ Մենք հոգ էինք տանում, որ նա չմրսի, սնում էինք նրան ծնեբեկի պես դյուրամարս սոնատիններով… Տեր Աստված, այնպես արա, որ չնմանվեմ Պարնոկին։ Ուժ տուր, որ ինձ նրանից տարբերեմ։ Ես էլ եմ եղել այն սարսափելի համբերատար հերթի մեջ, որը սողում էր դեպի թատերական տոմսարկղի դեղին լուսամուտը, սկզբում դրսի սառնամանիքին, հետո՝ Ալեքսանդրինկայի նախասրահների բաղնիքային ցածր առաստաղների տակ։ Ես էլ եմ սարսափում թատրոնից, ինչպես հավախըրճիթից ինչպես գյուղական բաղնիքից, ուր գազանաբարո սպանություններ են տեղի ունենում հանուն կիսամուշտակի ու թաղքեոտնամանի։ Ես էլ եմ դիմանում միայն շնորհիվ Պետերբուրգի, համերգային, դեղնամած, գարշահոտ, ցիցփետուր, ձմեռային։ Գրիչս ինձ չի ենթարկվում։ Այն ճեղվեց ու ցայտեցրեց ասես հեռագրատանը միացրած իր սև արյանը, հասարակաց, մուշտակավոր թփուտներում ապականված, շնչառություն կլանած մորթօձիքների ետևից հեռագիր շշնջացող անթրաշ ցոփաբերանների «Աստծո սիրույն վերադարձիր» ով «կարոտել եմ» ով ու «համբուրում եմ» ով իր ծիծեռնակային ձեռագիրը, նախասկզբնական ճնշում, նենգափոխած։ Նավթավառը կար նախքան պրիմուսը։ Փայլարե լուսամուտ ու ծալովի փարոս։ Նավթավառի Պիզայի աշտարակը աչքով էր անում Պարնոկին՝ մերկացնելով նահապետական պատրույգները, բարեհոգաբար պատմելով բոցեղեն անձավի պարմանիների մասին։ Ես չեմ վախենում անկապաթյունից ու խզումներից։ Խուզում եմ թուղթը երկարուկ մկրատով։ Ծոպերով սոսնձում եմ Ժապավենները։ Ձեռագիրը միշտ էլ փոթորիկ է՝ կտցահար ու քրքրված։ Դա սոնատի սևագրությունն է։ Լավ է թուղթ մրոտես՝ քան գրես։ Չեմ վախենում սոսնձի դեղնաբիծ սպիներից։ Զբաղվում եմ դերձակությամբ ու պորտաբուծությամբ։ Նկարում եմ գուլպայավոր Մարատին։ Խուզված։ Մեր տանն ամենից շատ «մրից» էին վախենում, այսինքըն՝ նավթալամպի մրուրից։ Մուր, մուր» ճիչը հնչում էր, ինչպես «հրդեհ, հրդեհ» ը. վազում էինք սենյակ, ուր լամպը չարություն էր անում։ Զսպելով ճղփացող ձեռքերս՝ մեխվում էինք տեղում, հոտոտում օդը, ուր զեռում էին բեղավոր, կենդանի ճախրող մրուրի թեյաթերեր։ Մեղապարտ լամպին պատժում էինք պատրույգն իջեցնելով։ Այնժամ նեղլիկ օդանցքներն անհապաղ բացվում էին, և նրանց միջից ցուրտը կրակում էր շամպայնի պես, հապշտապ կլանելով ողջ սենյակը՝ «մրի» բեղիկավոր թիթեռներով հանդերձ, որ նստել էին պիկեի ծածկոցներին ու բարձի երեսներին, որպես մրսեցնող եթեր, որպես թոքաբորբի սուլեմա։ Էնտեղ մի մտեք, օդանցքը բաց է, խոնարհ շշնջում էին մայրիկն ու տատիկը։ Բայց անգամ բանալու անցքից էր ներս սողոսկում արգելված ցուրտը դիֆթերիայի տարածքներից շնորհ բերած այդ զարմանալի հյուրը։ Զորջոնեի Հուդիթը ծլկե |
ԱԼՊԻԱԿԱՆ ՄԱՆՈՒՇԱԿ Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ է նստում, բերդի ատամնաձև պարիսպները կորչում են սպիտակ ամպերի մեջ, միայն սևին են անում բարձր բուրգերը։ Հեռվից ավերակներ չեն երևում, և այնպես է թվում, թե թուրքերի գլխին հսկում կա, գոց են ապարանքի երկաթե դռները, աշտարակի գլխից մեկը ահա ձայն է տալու քարափը բարձրացողին։ Իսկ երբ քամին ցրում է ամպերը, ձորերում հալվում են ամպի ծվենները, պարսպի վրա երևում են մացառներ, աշտարակի խոնարհված գլուխը և կիսով չափ հողի մեջ խրված պարիսպները։ Ո՛ չ մի երկաթյա դուռ և ո՛ չ մի պահակ աշտարակի գլխին։ Լռություն կա Կաքավաբերդի ավերակներում։ Միայն ձորի մեջ աղմկում է Բասուտա գետը, քերում է ափերը և հղկում հունի կապույտ որձաքարը։ Իր նեղ հունի մեջ գալարվում է Բասուտա գետը, ասես նրա սպիտակ փրփուրի տակ ոռնում են հազար գամփռներ և կրծում քարե շղթաները։ Պարիսպների գլխին բուն են դրել ցինը և անգղը։ Հենց որ բերդի պարիսպների տակ ոտնաձայն է լսվում, նրանք կռնչյունով աղմկում են, թռչում են բներից և ահարկու պտույտներ անում բերդի կատարին։ Ապա բարձրանում է քարե արծիվը, կտուցը կեռ թուր, մագիլները՝ սրածայր նիզակներ, փետուրները որպես պողպատե զրահ։ Կաքավաբերդի բարձունքի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակն է, ցողունը կաքավի ոտքի պես կարմիր, ծաղիկը ծիրանի գույն։ Քարի մոտ է բսնում ալպիական մանուշակը, պարիսպների տակ։ Արևից քարերը տաքանում են, և երբ ամպերը ծածկում են քար ու պարիսպ, մանուշակը թեքվում է, գլուխը հենում քարին։ Ծաղկափոշու մեջ թաթախված գունավոր բզեզին մանուշակը ճոճք է թվում, աշխարհը՝ ծիրանագույն բուրաստան։ Ներքևը, ձորում, Բասուտա գետի մյուս ափին, քարաժայռերի վրա, թառել են մի քանի տներ։ Առավոտյան ծուխ է ելնում երդիկներից, ծուխը ձգվում է կապույտ երիզի նման և հալվում ամպերի մեջ։ Շոգ կեսօրին գյուղում կանչում է աքլորը, աքլորի կանչի հետ պառավ մի շինական հորանջում է տան ստվերում, ձեռնափայտով ավազի վրա նշաններ գծում, նշանների հետ փորփորում գլխով անցածը։ Ե՛ վ գյուղում, և՛ բերդի գլխին ժամանակը սահում է դանդաղ, տարիները նույն ծառի միանման տերևներն են։ Դրա համար էլ խառնվում է ծերունու հիշողությունը։ Գետն աղմկում է առաջվա հանգով, նույն քարերն են և նույն քարե արծիվը։ Քանի՜ սերունդ է ապրել Բասուտա գետի մոտ, կարկատած թաղիքները փռել ցախերի վրա, եղեգնով պատել վրանները, և ամեն գարնան, երբ Կաքավաբերդի լանջին բացվել է ալպիական մանուշակը, այծ ու ոչխարը քշել են բերդի լանջերը, պարկը պանրով լցրել ու ձմեռը կրծել կորեկ հաց և այծի պանիր։ Արև մի կեսօր Կաքավաբերդի քարափով բարձրանում էին երեք ձիավոր։ Ոչ միայն զգեստից, այլև ձի նստելուց երևում էր, որ առաջին երկու ձիավորը քաղաքի մարդիկ են և չեն տեսել ո՛ չ Կաքավաբերդը, ո՛ չ նրա քարափը։ Երրորդ ձիավորը նրանց ուղեկցում էր, և մինչդեռ առաջինները պինդ բռնել էին ձիերի բաշից, համարյա թե կռացել՝ հավասարակշիռ մնալու, վերջին ձիավորը քթի տակ մռմռում էր մի երգ, մելամաղձոտ ու հուսահատ, ինչպես ամայի ձորը, տխուր քարափը և հեռավոր գյուղը։ Բերդի գլխին նստած ամպը վարագույրի պես մեկ հետ էր քաշվում, երևում էին պարիսպները, մեկ ծածկում էր կատարը։ Առաջին ձիավորը աչքը պարիսպներից չէր հեռացնում։ Նրա գլխում բերդի պատմությունն էր, մագաղաթյա մատյաններում գրած խոսքերը իշխանական օրերի մասին, երբ զրահապատ ձիերի սմբակները դոփում էին երկաթյա մուտքի առաջ, և ավերից դարձող նրա համհարզները ճոճում էին նիզակները։ Ակնոցների արանքից նրա ուսյալ աչքերը տեսնում էին զրահավորներին, մագաղաթյա մատենագրին՝ եղեգնյա գրչով նրանց գովքը հորինելիս, և նա լսում էր հնօրյա ձիերի դոփյունը։ Ինչ դժվար էր նրա համար քարափը, որով քարայծի նման մագլցում էին երբեմնի տերերը։ Երբ հասան վրաններին, առաջին ձիավորը շարունակեց ճանապարհը։ Նա փնտրում էր հին ճանապարհը և չէր տեսնում վրանների առաջ, մոխրի մեջ խաղացող կիսամերկ երեխաներին, այծերին, որոնք զարմանքից վեր ու վար էին անում գլուխները։ Ֆետրե գլխարկով երկրորդ ձիավորը Կաքավաբերդի գլխին հնություններ չէր որոնում։ Նրա ամբողջ հարստությունը ծոցի հաստ տետրն էր և սրածայր մատիտը։ Հերիք էր աչքն ընկներ մի դեմքի, տեսներ գեղեցիկ մի անկյուն, մամռապատ մի քար, որպեսզի թղթի վրա մատիտով նկարեր այն, ինչ տեսել էին նրա աչքերը։ Առաջին ձիավորը հնագետ էր, երկրորդը՝ նկարիչ։ Երբ նրանք հասան վրաններին, շները հարձակվեցին ձիավորների վրա։ Շների ձայնին մի քանի հոգի դուրս եկան վրաններից, նայեցին նրանց կողմը։ Մոխրի մեջ խաղացող երեխաները տեսան, թե ինչպես շները հաչելով վազեցին ձիերի վրա։ Երրորդ ձիավորն իզուր էր մտրակով փորձում շներին հեռացնել։ Շները հաչելով մինչև բերդի պարիսպները ուղեկից եղան ձիավորներին, հետո իրար հետ խաղալով վերադարձան։ Կաքավաբերդի քարերն ասես կենդանացել ու խոսում էին հնագետի հետ։ Նա մոտենում էր այս ու այն քարին, կռանում, նայում, չափում, ինչ-որ գրում, ոտքով փորում հողի փլվածքը, բաց անում հողի տակ թաղված տաշած քարի ծայրը։ Նա բարձրացավ պարսպի վրա, գլուխը դուրս հանեց բուրգի դիտարանից և բարձր կանչեց, երբ բուրգի անկյունում, քարի վրա, տեսավ փորագիր խոսքեր։ Երրորդ ձիավորը, որ ձիերի սանձերն արձակել ու պարսպի մոտ նստած ծխում էր, հնագետի կանչից վեր թռավ։ Նրան թվաց, թե օձը խայթեց ակնոցավոր մարդուն։ Ֆետրե գլխարկով մարդը նկատեց պարիսպների փլվածքը, սրածայր բուրգը և պատերի հետքերը։ Բերդի մուտքը նկարելիս՝ մատիտը մի պահ ձեռքին մնաց, որովհետև նրա ոտնաձայնից մի անգղ կռնչյունով թռավ բնից, պտույտներ արեց բերդի գլխին։ Նրա ձայնին մյուսներն էլ հավաքվեցին։ Ձիերը, անգղների կռնչոցից վախեցած, խլշեցին ականջները, իրար մոտեցան։ Եվ երբ հնագետը բուրգի ծայրից կանչեց, թե ինքը գտել է Բակուր իշխանի դամբանը, նկարիչը չհասկացավ նրա խոսքը։ Աչքերն անգղների պտույտի հետ էին, նրանց թևերի հզոր շարժումի, կեռ ու արնագույն կտուցների հետ։ Ի՜նչ ահեղ թափ կար նրանց պտույտում։ Մի պահ մատիտը ձեռքին մնաց և չնկատեց, թե ինչպես գլխարկը սահեց և ընկավ քարի վրա։ Վրաններից մի մարդ, մանգաղը գոտու մեջ խրած, գլուխը փաթաթած կեղտոտ թաշկինակով, մահակին հենվելով բարձրացավ բերդի քարափով և մոտեցավ ձիերի մոտ նստած պահակին։ Մարդը տեսավ ակնոցավորին մի քար տեղահան անելիս։ Եվ երբ պահակին հարցրեց, թե ովքե՞ր են եկվորները, ի՞նչ են փնտրում բերդի ավերակներում, պահակը նախ հանկարծակիի եկավ և պատասխանեց, որ գրքերում գրած է, թե Կաքավաբերդի գլխին կարասի մեջ թաղված են ոսկե գանձեր։ Հնձվորը միտք արեց, ուսը քորեց և դարձավ դեպի ձորը՝ հնձելու կորեկի արտը։ Ու գնում էր ինքն իրեն խոսելով։ Ի՜նչ կլիներ, եթե ինքը գտներ գանձը։ Քանի անգամ է նա նստել հենց այն քարի վրա, որ տեղահան արեց ակնոցավորը։ Եթե իմանար, ապա գանձերը կլինեին նրա արխալուղի գրպանում։ Քանի՜ կով կառներ… Միտք էր անում հնձվորը, երբ նկատեց, որ կորեկի արտի կողքին է։ Նա չուխան շպրտեց, չուխայի հետ էլ ավելորդ մտքերը, մանգաղով զարկեց մի կապ կորեկ ու կտրեց։ Բերդի քարերի մոտ բուսել էր ալպիական մանուշակ, ծաղիկը ծիրանի գույն։ Հնագետը չէր տեսնում ոչ մանուշակ, ոչ խոտ։ Նրա կոշիկները կրնկակոխ էին անում խոտ ու ծաղիկ։ Աշխարհը նրա համար ընդարձակ թանգարան էր, ուր չկա ոչինչ կենդանի և ոչ մի բզեզ։ Նա պոկոտում էր քարերին փաթաթված բաղեղը, փայտի ծայրով արմատախիլ անում քարի ճեղքում բուսած մանուշակը, ձեռքով քարը շոյում և սրբում գրերի հողը։ Ֆետրե գլխարկով մարդը երբ նկարեց այն ամենը, ինչ հարկավոր էր հնագետին, տետրի նոր էջի վրա նկարեց և պարսպի մի մասը, ատամնաձև քարերի արանքում, քարե արծվի բունը, պարսպի ոտների տակ`ալպիական մանուշակներ։ Կեսօրից անց նրանք բերդից իջան։ Հնագետը մի անգամ էլ պտույտ արեց բերդի չորս կողմը, տետրում մի բան նշանակեց և ապա արագ քայլերով հասավ ձիերին։ Այս անգամ ամենից առաջ գնում էր երրորդ ձիավորը։ Եթե հնագետի գլխում Բակուր իշխանն էր և մատենագրի մագաղաթը, նկարիչը հիշում էր մանուշակները և լսում Բասուտա գետի խուլ աղմուկը, երրորդ ձիավորի աչքի առաջ թարմ լավաշներ էին, պանիր ու մածուն։ Նա հենց առաջին վրանի մոտ ձիերն արձակեց, սանձով կապեց ձիերի ոտքը ու ներս մտավ վրանի նեղլիկ դռնից։ Քաղցած ձիերն ագահությամբ մռութները կախեցին թարմ կանաչի վրա։ Վրանի մուտքի առաջ, օջախի կողքին, մի փոքրիկ տղա մոխրի մեջ սունկ էր խորովում։ Անծանոթ մարդկանց ներս գալը նրան զարմացրեց, չիմացավ սունկը թողնի՞ կրակի վրա, վազի մոր հետևից, թե՞ սունկն էլ հետը տանի։ Երբ վրանի մոտ նա լսեց մոր բոբիկ ոտքերի ձայնը, զգեստի խշշոցը, տղան սիրտ առավ, խորոված մի սունկ հանեց մոխրից և դրեց օջախի քարին։ Մայրը ներս մտավ, գլխի շորը մի քիչ իջեցրեց աչքերի վրա, մոտեցավ և վրանի անկյունում դարսած ծալքից երկու բարձ մեկնեց հյուրերին. Երրորդ ձիավորը հնագետի պայուսակից կոնսերվ հանեց։ Մենք սոված ենք, քույրիկ։ Թե մածուն ունես, տո՛ ւր, համ էլ թեյ գցիր։ Շաքար ունենք… ասավ նա։ Կինը մոտեցավ օջախին, տղայի սունկերը դեն դրեց, կռացավ ու փչեց մխացող աթարներին։ Նրա գլխի շորը հետ ընկավ, ֆետրե գլխարկով մարդը տեսավ կնոջ սպիտակ ճակատը, սև մազերը և նույնքան սև աչքերը։ Նրա հայացքը սևեռած մնաց մխացող օջախին, մոխրի մոտ չոքած կնոջը։ Ո՞րտեղ էր տեսել նա նման մի դեմք, բարձր, սպիտակ ճակատ և մուգ մանիշակագույն աչքեր։ Երբ կինը վեր կացավ, եռոտանի կասկարան բերեց օջախի վրա դնելու, հանեց ծխից սևացած թեյամանը, նկարիչը շատ մոտ տեսավ նրա աչքերը և մոխրի փոշին ունքերի վրա, մազերի վրա։ Ինչքան շատ ժամանակ էր անցել այն օրից։ Եվ մի՞թե հնարավոր է այդքան նման երկու դեմք, նույնիսկ նույն շրթունքները։ Կաքավաբերդի կնոջ դեմքն արևը մի քիչ այրել էր։ Բայց աչքերի ձևը նույնն էր, ինչ որ մյուս կնոջ, որ դարձյալ բարակ մեջքով էր և բարձրահասակ։ Կինը թեյի պատրաստություն էր տեսնում, անխոս և արագ շարժումներով։ Ամեն անգամ, երբ նա կռանում էր, բարձրանում կամ բոբիկ ոտքերով քայլում էր խսիրի վրա, զրնգում էին նրա թևերի արծաթագույն սուրմաները, փոքրիկ զանգակների ձայն հանում։ Խշշում էր նրա զգեստը, որի փեշերը իջնում էին մինչև մերկ ներբանները։ Այն կինն էլ ուներ խշխշան շորեր, հագնում էր գորշ գույնի վերարկու, սև թավիշե գլխարկ, որի երկար քորոցը նարնջագույն գլուխ ուներ։ Հեռու էր, շատ հեռու։ Գուցե Բասուտա գետը ուրիշ գետի հետ խառնվելով հասնում է այն ծովին, որի ափին, ավազի վրա, մի օր նստել էին`կինը և նկարիչը։ Պահակը բաց արեց կոնսերվի երկրորդ տուփը։ Հնագետը սփռոցից ու պղնձե ամաններից գլուխը չէր բարձրացնում։ Տղան սունկը կերավ և աչքերը սևեռեց կոնսերվի փայլուն տուփին, սպասելով, որ դատարկեն։ Մարդր տեսավ նրա հայացքը և կոնսերվի տուփը մեկնեց տղային։ Տղան տուփը թափահարեց, վրանի առաջ պառկած շունը կուլ տվավ մսի կտորները և լիզեց քիմքերը։ Ապա դատարկ տուփը ձեռքին նա վազեց երեխաների մոտ, նրանց ցույց տալու սպիտակ թիթեղյա տուփը, որ չտես նորություն էր այդ քարափների վրա։ Կինը նստել էր օջախի առաջ, հաճախ բարձրացնում էր թեյամանի կափարիչը և նայում տաքացող ջրին։ Նա խառնում էր կրակը, աթարներն իրար մոտ քաշում, և երբ ծուխն ամպի պես բարձրանում էր ու դուրս գալիս վրանի եղեգնյա պատերի արանքով, կինը, աչքերը մուխից պահելու համար ձեռքը բռնում էր ճակատին։ Ֆետրե գլխարկով մարդուն օջախի մոտ նստած կինը, որի երկար զգեստի տակ պարզ երևում էին նրա ծնկները, թվում էր քրմուհի՝ եռոտանու առաջ ծխի շարժումները գուշակող։ Այն կինը երբեք բոբիկ ոտքերով չի՛ քայլել, չի՛ նստել մխացող աթարի առաջ։ Առավոտյան ծովը բրոնզե հալոցքի պես տարուբեր էր լինում և լիզում ափերի կրաքարերը։ Ծովափին սև թավիշե գլխարկով կինը հովանոցի ծայրով ավազի վրա նշաններ էր անում և ավերում։ Իսկ ինքը ջարդում էր ձեռքի չոր ճյուղը, մանրիկ փշուրներ անում, և երբ ալիքները կաթիլներ էին ցողում նրանց ոտքերին ու հետ վազում, ալիքներն իրենց հետ տանում էին չոր ճյուղերի փշուրները։ Այն կինը ծովափին խոստումի բառեր ասաց, աշխարհը թվաց լայնարձակ մի ծով, և սիրտը ձուլվեց ծովի հետ։ Հետո ուրիշ օրեր եկան։ Այնքան պատահական եղավ ճամփաբաժանը և այնպես պարզ։ Մտքի մեջ մնացին մի զույգ մանիշակագույն աչքեր, գորշ գույնի վերարկու և հովանոցի ծայրը, որով կինը ավազի վրա խոստումներ էր գրում և ավերում։ Թեյամանի մեջ ջուրը եռաց, կափարիչը ձայն հանեց։ Կինը կողովից հանեց պնակները և ծաղկավոր բաժակները շարեց սփռոցի վրա։ Երբ նա կռացավ սփռոցի վրա, թիկունքից ծամը թեքվեց, կախվեց ուսն ի վար։ Ծովափի կինը կարճ խուզած մազեր ուներ և սպիտակ պարանոց, որի բարակ մորթու տակ երևում էին կապույտ երակները։ Տղան դատարկ տուփը ձեռքին ներս վազեց։ Վրանի դռնից մի խումբ մանուկներ զարմանքով նայում էին խսիրի վրա նստած հյուրերին։ Որքան մեծ եղավ տղայի ուրախությունը, երբ նա ստացավ երկրորդ տուփը։ Այս անգամ նա դուրս չվազեց, այլ նստեց խսիրի վրա, մայրը նրա համար ևս թեյ լցրեց, իսկ ֆետրե գլխարկով մարդը շաքարի մի մեծ կտոր գցեց տղայի բաժակը։ Տղան զարմացավ, և երբ շաքարից պղպջակներ բարձրացան թեյի երեսը, նա մատը կոխեց բաժակի մեջ՝ շաքարը բերանը տանելու։ Թեկուզ տաք թեյը վառեց մատը, բայց ծպուտ չհանեց։ Այնքան համեղ էր կիսահալ շաքարը։ Հնագետը քթի տակ ծիծաղեց, ինչ-որ բան հիշեց մարդու նախնական օրերից։ Կինը նորից ջուր լցրեց թեյամանի մեջ և ուրախ ժպտաց երեխայի չարաճճի արարքի վրա։ Ֆետրե գլխարկով մարդը տեսավ այդ ժպիտը, ինչքան ծանոթ էր… Երևի նույն դեմք ունեցող մարդիկ նույն կերպ են ժպտում։ Կնոջ վերին շրթունքը աննկատ դողդողաց, ժպիտից շրթունքները կարմրեցին, որպես արնագույն մեխակի թերթեր, ժպիտից աչքերը փայլեցին։ Հանկարծ նա ծոցից հանեց տետրը, թերթեց քարերի և քանդակների նկարներ, թերթեց և քարե արծվի բունը պարսպի գլխին ու սպիտակ թղթի վրա մատիտի արագ շարժումով նկարեց կնոջը՝ օջախի մոտ նստած, աչքերը օջախի քարին։ Ծանոթ էին դիմագծերը, միտքն այնքան էր աշխատել նրա վրա տարիներ առաջ։ Փակ աչքերով էլ նա տեսնում էր կնոջ պրոֆիլը։ Միայն տղան տեսավ մոր նկարն սպիտակ թղթի վրա։ Նրան այնպես թվաց, թե ֆետրե գլխարկով մարդու սպիտակ թղթերը արտացոլում են ամեն ինչ, ինչպես աղբյուրի վճիտ ջուրը։ Քիչ հետո ձիերը վրանի առաջ էին։ Երրորդ ձիավորը ձիերի գլխին հագցնում էր սանձերը, պնդացնում թամբի կաշվե կապերը։ Եվ երբ պայուսակը կապեց թամբին, մոտեցավ մնաս բարով ասելու օջախի մոտ նստած կնոջը։ Կինը տեղից վեր կացավ, գլխի շորն արագ իջեցրեց ճակատին և մատների ծայրով բռնեց երրորդ ձիավորի մեկնած ձեռքը։ Մյուսներն էլ հետևեցին նրա օրինակին։ Այս անգամ կինը ձեռքը կրծքին սեղմեց և խոնարհեց գլուխը։ Ֆետրե գլխարկով մարդը տղային տվեց արծաթ դրամ ու շոյեց նրա մազերը։ Ձիերն իջնում էին Կաքավաբերդի քարափով դեպի Բասուտա ձորը։ Ձիերի սանձից բռնած իջնում էին երեք հոգի, որոնցից ամեն մեկը մտքի մեջ հյուսում էր իր նախշը։ Ճանապարհի երկու եզրին բուսել էին ալպիական մանուշակներ։ Ֆետրե գլխարկով մարդը կռացավ, պոկեց մեկը և դրեց տետրի այն թերթի արանքը, որի վրա նկարված էր եռոտանին և այն բարակիրան կինը։ Ձիերի սմբակի տակից քարեր էին թռչում, քարերն աղմուկով գլորվում էին ձորը։ Ծով կար նրա մտքում, և այդ ծովը ափ էր շպրտում մերթ սև թավիշե գլխարկով մի գլուխ, մազերը կարճ կտրած, մերթ երկարազգեստ մի կնոջ, թիկունքին երկար ծամեր, մերթ քարե քանդակներ, կիսավեր պարիսպներ, նրանց հիմքի մոտ ալպիական ծիրանագույն մանուշակներ Իրիկնացավ։ Նույն ճանապարհով վրանների կողմն էր բարձրանում մի մարդ, գոտկում՝ պողպատե փայլուն մանգաղը։ Բեզարած էր մարդը, ամբողջ օրը հնձել էր կարճ ցողունով կորեկ, և մեջքը ցավում էր։ Դրա համար էլ նա դանդաղ էր բարձրանում, մահակը դեմ տալիս քարին, երբեմն կանգնում շունչ առնելու։ Երբ կանգ էր առնում, նրա կորացած ծնկները դողում էին։ Հնձվորը ցերեկվա մարդն էր, որին երրորդ ձիավորը պատմել էր բերդի գանձերի մասին։ Իր արտից նա տեսավ ձիավորներին, և նրան թվաց, թե ձիու թամբին կապած պայուսակներում հենց այն գանձերն են, որ հարյուր տարիներ մնացել են քարի տակ, որի վրա ինքը շարունակ նստել է, երբ բերդի ավերակներում պահում էր այծ ու ոչխար։ Ա՞յդ միտքն էր նրան զայրացրել, թե հոգնությունը, — մարդը մռայլ էր, որպես իրիկնապահին անտառում որսի դուրս եկող սոված արջը։ Նա հասավ առաջին վրանին, ոտքով զարկեց շանը, որ պոչը շարժելով առաջ էր վազել տիրոջը դիմավորելու, ապա գոտուց մանգաղը հանեց, շպրտեց մի անկյուն, փայտը դրեց օջախի մոտ և լուռ նստեց խսիրի վրա։ Օջախը մխում էր։ Թեյամանում եռում էր տաք թեյը։ Ծալքատեղում, բարձի վրա, երկու կտոր շաքար կար։ Հնձվորը դեռ տրեխները չէր հանել և գուլպաներից թափ չէր տվել կորեկի փնջերը, երբ սուրմաների զրնգոցով, երկար զգեստի ծալքերն իրար քսելով, ներս մտավ նրա կինը, կնոջ փեշից կախված տղան՝ կոնսերվի երկու դատարկ տափ ձեռքին։ Տղան դեպի հայրը վազեց, տուփերը ցույց տալու։ Հայրը հասկացավ, որ ձիավորները նստել են իր խսրի վրա։ Տղան ցույց տվեց և արծաթ դրամը, որ տվել էր նրան մի բարի քեռի։ Հայրը ոտքով դեն հրեց որդուն էլ, դատարկ տուփերն էլ։ Գլորվեցին տուփերը, տղան էլ գլորվեց։ Ապա տղան ցատկեց և վազեց տուփերի հետևից։ Երկու տուփը ձեռքին նա փաթաթվեց մոր փեշերին և սկսեց լալ։ Հայրը ձայնը մեղմացրեց, տղային կանչեց, խնդրեց նրա արծաթ դրամը։ Տղան արցունքների միջից ժպտալով մոտեցավ հորը, դրամը բռի մեջ։ Ապա նա պատմեց, թե հյուրի ծոցում կար մի փայլուն իր, մեջը սպիտակ թերթեր։ Արծաթ տվող մարդը մոր պատկերը հանեց թերթի վրա և դրեց ծոցը։ Խանդը կայծակի պես փայլատակեց մռայլ հնձվորի սրտում։ Աչքերը լայնացան, նա գունատվեց։ Մայրը նայեց տղային, հրդեհվեց դեմքը, հայրը տեսավ կնոջ դեմքի կարմիրը։ Այդ ամենը կատարվեց մի վայրկյանում։ Հաջորդ վայրկյանին մարդը գազազած արջի նման ոստյուն արեց, նրա մազոտ ձեռքերը սեղմեցին ծանր մահակը, և մահակն անասելի թափով իջավ կնոջ թիկունքին։ Սուրմաները զրնգացին, ցնցվեցին կնոջ երկար ծամերը։ Եռոտանու վրա դրած թեյամանը թեքվեց։ Մահակի ջարդված ծայրը թռավ ծալքի վրա։ Կինը աղաղակ չհանեց, այլ ցավից գալարվեց։ Նա ձեռքը թիկունքին տարավ, ապա դուրս եկավ վրանի դռանը անձայն հեկեկալու։ Տղան դատարկ տուփերը ձեռքին հետևեց նրան և պահվեց մոր փեշի տակ։ Մարդը մի քիչ էլ դժգոհեց, ապա կերավ կորեկ հացը և փափախը գլխի տակ, մեկնվեց խսիրի վրա։ Հետո Կաքավաբերդի գլխին լռություն իջավ։ Օջախներում հանգավ կրակը, եղավ խավար գիշեր։ Գազանների ահից շները կուչ եկան վրանների առաջ։ Ոչխարը պառկեց կանաչի վրա։ Խսիրի վրա մեկնվեց և կինը՝ թաղիքի տակ ծածկելով տղային։ Կաքավաբերդի գլխից ամպը հսկա խխունջի պես սողաց դեպի վրանները, խոնավություն կաթեց քարերի վրա, մամուռների վրա, և մակաղած ոչխարների բրդի վրա նստեց գիշերային խոնավությունը։ Ցող կաթեց ալպիական մանուշակի ծաղկաթերթերի վրա։ Բուրմունքից արբեցած մի բզեզ քնել էր առէջքների մեջ, և նրան այնպես էր թվում, թե աշխարհը հոտավետ բուրաստան է, ալպիական մանուշակ… |
ՋԱԽՋԱԽՈՒՄ 1. ՄՈՐՈԶԿԱՆ Ճապոնական մաշված թուրը զնգզնգացնելով սանդուղքի աստիճաններին`Լևինսոնը բակ դուրս եկավ։ Դաշտերից հնդկացորենի մեղրահոտ էր բուրում։ Գլխավերևում, սպիտակ վարդագույն տաք փրփուրում, լողում էր հուլիսյան արևը. Բանբեր Մորոզկան, մտրակով քշելով ձանձրացնող խայտահավերին, վարսակ էր չորացնում բրեզենտի վրա։ Կտանես Շալդիբայի ջոկատը, ասաց Լևինսոնը`մի ծրար մեկնելով։ Բերանացի հայտնիր… բայց ոչ, պետք չէ այդտեղ ամեն բան գրված է։ Մորոզկան դժդոհությամբ շուռ տվեց գլուխը, մտրակը խաղացրեց, չէր ուզում գնալ։ Ձանձրացրել էին պաշտոնական տաղտկալի շրջագայությունները, ոչ ոքի պետք չեկող ծրարները, իսկ ամենից շատ`Լևինսոնի ոչ տեղական աչքերը։ Խորունկ և մեծ, ինչպես լճեր, դրանք ամբողջովին ընդգրկում էին Մորոզկային և նրա մեջ տեսնում այնպիսի բաներ, որոնք գուցե ինքը Մորոզկան էլ չգիտեր։ Սրիկա», մտածեց բանբերը վիրավորված ճպճպացնելով թարթիչները։ Դե ի՞նչ ես կանգնել, բարկացավ Լևինսոնը։ Սա ի՞նչ բան է, ընկեր հրամանատար, հենց որ մի տեղ պետք է գնալ, իսկույն Մորոզկային եք ասում։ Կարծես ջոկատում էլ ոչ ոք չկա… Մորոզկան դիտմամբ ասաց «ընկեր հրամանատար», որպեսզի ավելի պաշտոնական դուրս գա. սովորաբար ազգանունով էր կոչում։ Գուցե ի՞նքս գնամ, հա՞, – հարցրեց Լևինսոնը կծու։ Ինչու՞ Ինքդ։ Մարդ շա՛ տ կա, ինչքան ուզես… Լևինսոնը ծրարը խոթեց գրպանը այնպիսի մարդու վճռական տեսքով, որը բոլոր խաղաղ միջոցներն սպառել է։ Գնա, զենքդ տնտեսվարին հանձնիր, ասաց նա սպանիչ հանգստությամբ, և կարող ես կորչել`ուր ուզում ես։ Ինձ խռովարարներ պետք չեն… Գետի կողմից փչող քնքուշ քամին Մորոզկայի անհնազանդ գանգուրներն էր քրքրում։ Անշարժ օշինդրների մեջ, շտեմարանի մոտ անխոնջ ծղրիդները սղոցում էին շիկացած օդը։ Սպասիր, մռայլ ասաց Մորոզկան։ Տուր նամակը։ Երբ նամակը պահում էր ծոցում, ոչ այնքան Լևինսոնին, որքան ինքն իրեն պարզաբանեց. Ջոկատից հեռանալ ես ոչ մի կերպ չեմ կարող, իսկ Հրացանս հանձնել առավել ևս։ Նա փոշոտ գլխարկը քաշեց ծոծրակին և զնգուն, հանկարծակի ուրախացած ձայնով վերջացրեց. Որովհետև մենք այս շիլան քո սքանչելի աչքերի համար չեփեցինք, սիրելի ընկեր Լևինսոն… Քեզ ասեմ, ինչպես հանքափոր… Այդ է, է՛, ծիծաղեց հրամանատարը, թե չէ պոզերդ տնկեցիր… դմբո' Մորոզկան քաշեց Լևինսոնի զգեստի կոճակից և խորհրդգավոր շշուկով ասաց. Ես, եղբայր, արդեն պատրաստվել էի հիվանդանոց գնալու`Վարյուխայիս մոտ, իսկ դու քո ծրարով մեջ ընկար։ Դուրս է գալիս, որ հենց դու ես դմբոն… Նա խորամանկորեն աչքով արավ ու փռթկաց, և նրա ծիծաղի մեջ, նույնիսկ այժմ, երբ խոսում էր կնոջ մասին, տարիներով բորբոսի պես նստած լկտի շեշտեր էին հնչում։ Տիմո՛ շա, կանչեց Լևինսոնը շեմքին կանգնած անքնությունից նվաղած տղային. եկ, վարսակին նայիր. Մորոզկան մեկնում է։ Ախոռների մոտ, շուռ տված տաշտին հեծած, պայթեցնող Գոնչարենկոն կարկատում էր կաշվե պարկերը։ Նրա գլուխը բաց էր ու արևախանձ, մորուքը մուգ շիկակարմիր և թաղիքի պես պինդ ոլորած։ Կայծքարագույն դեմքը պարկերի վրա խոնարհած նա ձեռքի լայն շարժումներով խոթում էր ասեղը, ասես եզան էր շարժում։ Հզոր թիակները ջաղացքարերի պես շարժվում էին կտավի տակ։ Ի՞նչ է, նորի՞ց ես գնում, հարցրեց պայթեցնողը։ ճիշտ այդպես, ձերդ պայթեցնողական հարգարժանություն… Մորոզկան ուղիղ ձգվեց և պատիվ տվեց`ափը դնելով անվայել տեղին։ Ազա՛ տ, ներողամիտ ասաց Գոնչարենկոն, ես ինքս էլ այդպիսի հիմարն եմ եղել։ Ի՞նչ գործով են ուղարկում։ Այնպես, դատարկ գործով, հրամանատարը պատվիրեց քիչ ման գալ։ Ապա թե ոչ, ասում է, դու այստեղ երեխա էլ կծնես։ Հիմար, փնթփնթաց պայթեցնողը, ատամով կտրելով մոմած թելը. սուչանյան դատարկախոս։ Մորոզկան ձին ախոռից դուրս բերեց։ Երկայնաբաշ որձ հովատակը լարված ականջներն էր շարժում։ Նա ամրակազմ էր, բրդոտ, արագավազ, նման էր տիրոջը, նույնպիսի պայծառ կանաչաշագանակագույն աչքեր, նույնպիսի կարճ և ծուռ ոտքեր, նույնպես պարզամտորեն խորամանկ և չարաճճի։ Միշկա ա՛… ու՛ - ու՛… Սատանա-ա՛… սիրով քրթմնջում էր Մորոզկան թամբակալը պրկելով. Միշկա-ա՛… ու՛ ու՛… աստծու անասուն… Եթե դատենք, թե ով է ձեզանից ավելի խելոք, լրջորենրեն ասաց պայթեցնողը, ոչ թե դու պետք է Միշկային հեծնես ման գաս, այլ Միշկան պետք է քեզ հեծնի, աստված վկա։ Մորոզկան վարգով անցավ անասնանոցի ետևը։ Խոտակալած գյուղամիջյան ճանապարհը դեմ էր առնում գետին։ Գետի մյուս կողմում, արևի շողերի տակ փայլում էին հնդկացորենի և ցորենի արտերը։ Տաքուկ քողի մեջ երևվում էին Սիխոտեալինյան լեռնաշղթայի կապույտ գդակները։ Մորոզկան երկրորդ սերնդի հանքափոր էր։ Նրա պապը, աստծուց և մարդկանցից արհամարհված սուչանյան պապը, դեռ հող էր հերկում, հայրը սևահողն ածուխի հետ էր փոխել։ Մորոզկան ծնվեց մութ բարաքում, 2 հանքահորի մոտ, երբ խռպոտ շչակը առավոտյան հերթափոխին աշխատանքի էր կանչում բանվորներին։ Տղա՞ է, – հարցրեց հայրը, երբ հանքի բժիշկը դուրս եկավ նկուղից և ասաց, որ հենց տղա է ծնվել։ Ուրեմն`չորրորդը հաշիվ արավ հայրը հնազանդորեն։ ՈՒրախ կյանք է… Հետո նա վրան գցեց ածուխից կեղտոտված բրեզենտե բաճկոնը և գնաց աշխատանքի։ Տասներկու տարեկան հասակում Մորոզկան սովորեց շչակի ձայնը լսելուն պես վեր կենալ, հրել վագոնիկները, ասել անհարկի, հայհոյական խոսքեր և օղի խմել։ Իսկ Սուչանի հանքում գինետները հանքախորշերից քիչ չէին։ Հանքահորից հարյուր սաժեն հեռու վերջանում էր ձորակը, և սկսվում էին բլուրները։ Այնտեղից մամռապատ եղևնիները խստորեն նայում էին գյուղին։ Սպիտակ մշուշապատ առավոտներին տայդայի եղջերուներն աշխատում էին իրենց ձայներով խլացնել շչակների ձայնը, լեռնագագաթների կապույտ բացվածքներով, թեք լեռնանցքներով անվերջանալի ռելսերով ամեն օր ածուխով բեռնված փոխադրիչները սողում էին դեպի Կանգաուզ կայարանը։ Մազութից սևացած թմբուկները, անընդհատ լարվածությունից ցնցվելով, փաթաթում էին սահուն ճոպանները։ Լեռնանցքների ստորոտում, ուր բուրավետ փշատերևների մեջ անկոչ ներս էին խցկվել քարե շենքերը, չգիտես թե ում համար, աշխատում էին մարդիկ, զանազան ձայներով սուլում էին «կուկուշկաները», շառաջում էին էլեկտրական ամբարձիչները Կյանքն իսկապես ուրախ էր։ Եվ այդ կյանքում Մորոզկան նոր ուղիներ չէր փնտրում, այլ գնում էր հին, արդեն ստուգված շավիղներով։ Երբ ժամանակը եկավ, գնեց սատինե շապիկ, խրոմե նեղճիտք կոշիկներ և սկսեց տոն օրերը գնալ հովտում գտնվող գյուղը։ Այնտեղ այլ ջահելների հետ նա նվագում էր հարմոշկա, կռիվներ էր սարքում, երգում էր անվայել երգեր և «փչացնում» գյուղի աղջիկներին։ Վերադարձի ժամանակ «հանքահորայինները» բոստաններից գողանում էին ձմերուկներ, մուրոմյան կլորիկ վարունգներ և լողանում էին լեռնային արագահոս գետակում։ Նրանց զիլ, ուրախ ձայներն անհանգստացնում էին տայգան, նվաղած լուսինը նախանձով նայում էր ժայռի ետևից, գետի վրայով լողում էր գիշերային տաքուկ խոնավությունը։ Երբ ժամանակը եկավ, Մորոզկային նստեցրին խեղդուկ, ոտնափաթաթանների և փայտոջիլների հոտով լցված ոստիկանական բաժնում։ Այդ բանը պատահեց ապրիլյան գործադուլի եռուն օրերին, երբ ստորերկրյա ջուրը, պղտոր, ինչպես հանքի կուրացած ձիերի արցունքներ, գիշեր-ցերեկ ծորում էր հանքահորի անցքերով, և ոչ ոք դուրս չէր քաշում այն։ Նրան նստեցրին ոչ թե ինչ-որ նշանավոր քաջագործության համար, այլ ուղղակի բացբերանության պատճառով, հույս ունեին, թե կվախեցնեն և կիմանան խռովություն գրգռողների անունները։ Մորոզկան, մայխինյան սպիրտատարների հետ հոտած սենյակում փակված, պատմում էր նրանց անթիվ լկտի անեկդոտներ, բայց գործադուլի պարագլուխներին չմատնեց։ Երբ ժամանակը եկավ, գնաց ռազմաճակատ և ընկավ հեծելազոր։ Այնտեղ, ինչպես բոլորը, սովորեց արհամարհանքով նայել «հետևակ զամբիկին», վեց անգամ վիրավորվեց, երկու անգամ կոնտուզիա ստացավ և լրիվ ազատվեց դեռ մինչև հեղափոխությունը։ Իսկ երբ տուն վերադարձավ, մի երկու շաբաթ հարբեցողությամբ զբաղվեց և ամուսնացավ N 1 հանքահորից մի բարի, անբարոյական ու անպտուղ բանվորուհու հետ։ Նա ամեն ինչ անում էր առանց մտածելու, կյանքը նրան թվում էր մի հասարակ, պարզ բան, ինչպես Սուչանի բոստանների մուրոմյան կլորիկ վարունգը։ Գուցե այդ պատճառով, իր հետ վերցնելով կնոջը, նա տասնութ թվականին գնաց սովետները պաշտպանելու։ Ինչևիցե, այդ ժամանակվանից հանքի մուտքը նրա համար բաց չէր. սովետները պաշտպանել չհաջողվեց, իսկ նոր իշխանությունն այդպիսի ջահելներին շատ էլ չէր հարգում։ Միշկան բարկացած չխկացնում էր պայտած սմբակներով նարնջագույն բոռերը ձանձրալի բզզում էին ականջի տակ, խճճվում թավ բրդի մեջ, կծոտում արյունոտելու լափ։ Մորոզկան ուղևորվեց դեպի Սվիյագինյան մարտաշրջանը։ Վառ կանաչ կաղնեծածկ բլրի ետևում անտեսանելիորեն թաքնվել էր Կռիլովկան, այնտեղ էր կանգնած Շալդիբայի ջոկատը։ Վը՛ - զ-զ… վը՛ - զ-զ տաք-տաք երգում էին անդադրում բոռերը։ Տարօրինակ մի ձայն ճայթեց և գլորվեց բլրի ետևում։ Նրան հետևեց երկրորդը, երրորդը… Ասես շղթայապուրծ մի գազան իր խոյանքով ջարդում էր փշոտ թփուտը։ Սպասիր, սանձը քաշելով`ասաց Մորոզկան հազիվ լսելի ձայնով։ Միշկան հնազանդորեն անշարժացավ`մկանուտ իրանն առաջ մղելով։ Լսո՞ւմ ես… Կրակում են, ուղղվելով`մրթմրթաց բանբերը. Կրակում են… հա Տա'տա'տա', երգեց գնդացիրը բլրի ետևից հրե դերձաններով կարելով բերդանկաների խլացուցիչ որոտը, ճապոնական կարաբինների բոլորաձև հատու լացը։ Սրարշա'վ, բղավեց Մորոզկան լարված, խռովահույզ ձայնով։ Ոտքերի ծայրերը վարժ կերպով կպան ասպանդակին, դողացող մատներն արձակեցին ատրճանակի պատյանը, իսկ Միշկան խշխշացող թփուտի միջով արդեն սլանում էր դեպի բարձունքը։ Կատարին չհասած Մորոզկան կանգնեցրեց ձին։ Սպասիր այստեղ, ասաց ցատկելով գետնին և սանձը գցելով թամբի կեղին. Միշկան, հավատարիմ ստրուկը, կապելու կարիք չուներ։ Մորոզկան սողալով բարձրացավ գագաթը։ Աջ կողմից, Կռիլովկայի կողքով, կանոնավոր շղթայիկներով, ինչպես զորահանդեսում, վազում էին միանման փոքրիկ կերպարանքներ`դեղնականաչ բոլորքով գլխարկները գլխներին։ Ձախ կողմից, խուճապով, անկանոն խմբերով, ոսկեհասկ գարու մեջ դես-դեն էին ընկնում մարդիկ, որոնք վազելիս կրակում էին բերդանկաներից։ Կատաղած Շալդիբան (Մորոզկան նրան ճանաչեց սևաթույր ձիուց և մորթե սրածայր փափախից) մտրակը շրխկացնում էր ամեն կողմ և չէր կարողանում ետ դարձնել մարդկանց։ Երևում էր, թե ինչպես ոմանք թաքուն պոկում էին կարմիր ժապավենները։ Սրիկանե՛ ր, ի՛ նչ են անում, մի տես, ի՛ նչ են անում, փնթփնթում էր Մորոզկան`ավելի ու ավելի գրգռվելով փոխհրաձգությունից։ Փախչողների ետևից կաղալով վազում էր մի վտիտ ջահել`վերքը թաշկինակով կապած, քաղաքային կարճ բաճկոնով, հրացանը անվարժ գետնին քսելով։ Մնացածներն, ըստ երևույթին, դիտմամբ հարմարվում էին նրա վազքին, չկամենալով նրան մենակ թողնել։ Խումբն արագորեն նոսրանում էր, սպիտակ վիրակապով ջահելն էլ ընկավ։ Սակայն նա սպանված չէր. մի քանի անգամ փորձեց վեր կենալ, սողաց, տարածեց ձեռքերը, կանչեց անլսելի ձայնով։ Մարդիկ արագացրին քայլերը, առաջ անցան թողնելով նրան իրենց ետևում։ Սրիկանե'ր, մի տես, թե ինչ են անում, ասաց Մորոզկան ջղայնորեն մատները սեղմելով քրտնած հրացանին։ Միշկա՛, ե'կ այստեղ, հանկարծ բղավեց նա այլայլված ձայնով։ ճանկռտված, արյունոտված հովատակը, ռունգները լայն փքելով, թեթև խրխնջյունով նետվեց դեպի գագաթը… Մի քանի վայրկյան անց, թռչնի պես տափակած`Մորոզկան թռչում էր գարու արտով։ Գլխավերևում չարագուշակ վզզում էին արճճահրեղեն բոռերը, ձիու թիկունքն ասես անդունդն էր ընկնում, շեշտակի սուլում էր ոտքերի տակի գարին… Պառկի'ր… Բղավեց Մորոզկան`մի կողմ նետելով սանձը և ոտքով մոլեգին խթանելով հովատակին։ Միշկան չէր ուզում պառկել գնդակների տարափի տակ և վեր-վեր էր ցատկում չորս ոտքերով, մեջքի վրա ընկած կերպարանքի շուրջը, որի գլուխը կապված էր սպիտակ, արյունով ներկված վիրակապով։ Պառկի'ր… կատաղած խռխռում էր Մորոզկան`ձիու շրթունքները սանձով կտրատելով։ Լարվածությունից դողացող ծնկները ծալելով`Միշկան պառկեց գետնին։ Ցավու՛ մ է, վա՛ յ… ցա-վու՛ մ է… տնքում էր վիրավորը, երբ բանբերը թամբի վրա էր գցում նրան. Երիտասարդի դեմքը դժգույն էր, անբեզ և մաքուր, թեև ներկված էր արյունով։ Լռիր, նվվա՛ ն… շշնջաց Մորոզկան։ Մի քանի րոպե հետո, սանձը թողած, բեռը երկու ձեռքով բռնած, նա բլրի կողքով սլանում էր դեպի այն գյուղը, ուր կանգնած Էր Լևինսոնի ջոկատը։ 2. ՄԵՉԻԿԸ Ճիշտն ասաց, փրկվածը առաջին հայացքից դուր չեկավ Մորոզկային։ Մորոզկան չէր սիրում մաքուր մարդկանց։ Կյանքի փորձից նա գիտեր, որ դրանք փոփոխական, անպետք մարդիկ են, որոնց հավատալ չի կարելի։ Բացի դրանից, վիրավորը առաջին իսկ պահից ցույց տվեց, որ ինքը շատ էլ քաջ մարդ չէ։ Դեղնակտուց է… – ատամների արանքից ծաղրանքով ասաց բանբերը, երբ ուշագնաց ջահելին պառկեցրին Ռյաբեցի խրճիթում։ Մի քիչ ճանկռել են, իսկ նա արդեն խեղճացել է։ Մորոզկան ուղում էր մի շատ վիրավորական բան ասել, բայց խոսք չէր գտնում։ Երևում է, փսլնքոտի մեկն է… փնթփնթում էր նա դժգոհ։ Լեզուդ քեզ պահիր, խստորեն կտրեց նրա խոսքը Լևինսոնը։ Բակլանով… Գիշերը ջահելին հիվանդանոց կտանեք։ Վիրավորի վերքը կապեցին։ Բաճկոնի ներսի գրպանում գտան մի քիչ փող, վկայաթղթեր (նրա անունը Պավել Մեչիկ էր) և մի կապ նամակներ և մի կնոջ լուսանկար։ Մոտ քսան խոժոռ, չսափրված, արևից սևացած մարդ հերթով քննեցին քնքուշ, բաց գույնի խոպոպիկներով աղջկա դեմքը, և նկարը դարձավ իր տեղը։ Վիրավորը պառկած էր ուշագնաց`սառած, անարյուն շրթունքներով, անկենդան ձեռքերը վերմակի վրա մեկնած. Նա չլսեց, թե ինչպես խեղդուկ, խավար մի երեկո նրան, ցնցվող սայլ դրած, գյուղից դուրս բերին. Ուշքի եկավ արդեն պատգարակի վրա։ Սահուն ճոճման առաջին զգացողությունը խառնվեց գլխավերևում լողացող աստղազարդ երկնքի աղոտ զգացողության հետ։ Ամեն կողմից շրջապատում էր թանձր, կույր մթությունը, բուրում էր փշատերևներրի ու փտած սաղարթների թարմ և թունդ, ասես սպիրտով հագեցած հոտը։ Նա հոգու խորքում լուռ երախտագիտություն էր զգում այն մարդկանց հանդեպ, որոնք տանում էին իրեն այդպես հանդարտ և զգուշությամբ։ Ուզում էր խոսել նրանց հետ. շրթունքները շարժեց և, առանց մի խոսք ասելու, նորից ընկավ ինքնամոռացության մեջ։ Երբ նորից զարթնեց, արդեն ցերեկ էր, մայրիների գոլորշի արձակող ճյուղերում հալվում էր փարթամ և ծույլ արեգակը։ Մեչիկը պառկած էր մահճակալին, ստվերում։ Աջ կողմում կանգնած էր մի նիհար, բարձրահասակ, ձիգ տղամարդ հիվանդանոցային գորշ խալաթը հագին, իսկ ձախ կողմում, ոսկեգույն խարտյաշ ծանր ծամերն ուսին գցած, մահճի վրա թեքվել էր մի հանգիստ և փափլիկ կանացի կերպարանք։ Առաջին պահ Մեչիկը համակվեց մի անիմաստ, բայց ամեն ինչ ընդգրկող, համարյա անսահման բարության և քնքշության զգացումով, որը բխում էր այդ կնոջ հանգիստ կերպարանքից, նրա խոշոր, ծխագույն աչքերից, փարթամ ծամերից, տաք, արևառ ձեռքերից։ Որտե՞ղ եմ, հարցրեց Մեչիկը կամացուկ։ Բարձրահասակ, ձիգ տղամարդն ինչ-որ վերևից մեկնեց իր ոսկրոտ, կոշտ ափը, շոշափեց զարկերակը։ Կանցնի… ասաց հանգիստ։ Վարյա, պատրաստեք ամեն ինչ վիրակապելու համար և կանչեք Խարչենկոյին… Մի քիչ լռեց և, չգիտես ինչու, ավելացրեց. իսկույն։ Մեչիկը ցավով բարձրացրեց թարթիչները և նայեց խոսողին, որն ուներ երկար ու դեղին դեմք, խոր ներս ընկած, փայլուն աչքեր։ Դրանք անտարբեր ուղղվեցին դեպի վիրավորը, և մի աչքը անսպասելի ու տխուր աչքով արավ։ Սաստիկ ցավում էր, երբ չորացած վերքերի մեջ խոթում էին կոշտ թանզիֆը, բայց Մեչիկը շարունակ զգում էր կանացի փաղաքշող ձեռքերի Հպումը և չէր գոռում։ Հիմա լավ է, ասաց բարձրահասակ տղամարդը, վերջացնելով վիրակապումը։ Երեքն իսկական անցք են, իսկ գլխին`հենց այնպես, քերծվածք է։ Թե մի ամսից չփակվեն, ես Ստաշինսկին չեմ լինի։ Նա մի քիչ աշխուժացավ, մատներն ավելի արագ շարժեց, միայն աչքերը, նայում էին նույն թախծոտ փայլով, և աջը միակերպ թարթում էր։ Մեչիկին օգնեցին։ Նա բարձրացավ արմունկների վրա և նայեց շուրջը։ Ինչ-որ մարդիկ իրարանցման մեջ էին գերանաշեն բարաքի մոտ, ծխնելույզից ուորվելով բարձրանում էր կապտավուն ծուխը, կտուրից խեժ էր ծորում։ Սևակտուց, ահագին փայտփորը ջանասիրությամբ թխկթխկացնում էր անտառի ծայրում։ Փոքրիկ ցուպին հենված ամեն բանի բարեսրտորեն էր նայում բացգույն մորուքով և խալաթը հագին մի խաղաղ ծերուկ։ Ծերուկի վերևում, բարաքի վերևում, Մեչիկի վերևում պարուրված խեժերի բույրով, լողում էր տայգայի հագեցած լռությունը Մոտ երեք շաբաթ առաջ, դուրս գալով քաղաքից, ուղեգիրը ոտնամանի մեջ և ատրճանակը գրպանում, Մեչիկը շատ աղոտ էր պատկերացնում, թե ինչ է սպասում իրեն։ Նա աշխույժ սուլում էր քաղաքային մի ուրախ եղանակ, ամեն մի երակում խաղում էր արյունը, պայքար և շարժում էր ուզում։ Նրա աչքերի առաջ կենդանի կանգնում էին բլուրների մարդիկ (որոնց միայն թերթերից էր ծանոթ), վառոդի ծուխ և հերոսական քաջագործություններ հագած։ Գլուխը ուռչում էր հետաքրքրությունից, հանդուգն երևակայությունից, բացգույն գանգուրներով աղջկա մասին տանջալիորեն քաղցր հիշողություններից… Նա`այդ աղջիկը, երևի առաջվա պես առավոտը սուրճ է խմում թխվածքով և, կապույտ թղթով փաթաթված իր գրքերը փոկով կապելով, գնում է սովորելու… Հենց Կռիլովկայի մոտ թփերից դուրս թռան մի քանի հոգի`բերդանկաները ձեռքներին։ Ո՞վ ես, հարցրեց նավաստու գլխարկ դրած սրադեմ ջահելը։ Ինձ… ուղարկել են քաղաքից… Փաստաթղթե՞րդ։ Հարկ եղավ ատնամանները հանել և դուրս բերել ուղեգիրը։ Մերձ… ծովյան… սոցիալիստ… հե-ղա-փո-խա-կանների… մարզային կոմիտե…» կարդաց նավաստին վանկ-վանկ, տատասկափշի պես ծակող աչքերը մերթ ընդ մերթ Մեչիկի վրա ուղղելով։ Այդ պե՛ ս… ծոր տվեց անորոշ։ Եվ հանկարծ, գազազած, թափով բռնեց Մեչիկի զգեստի օձիքից ու ճչաց լարված, ճղճղան ձայնով. Բա էդ ինչպե՞ս ես, գարշելի… Ի՞նչ… ի՞նչ, շփոթվեց Մեչիկը։ Բայց չէ՞ որ սա «մաքսիմալիստներինն» է է… Կարդացեք, ընկեր… Խուզարկե'լ… Մի քանի րոպե հետո Մեչիկը, ծեծված և զինաթափված, կանգնած էր մորթե սրածայր փափախ դրած մարդու առաջ, որն իր սև աչքերով այրում էր նրան ոտքից մինչև գլուխ։ Նրանք չհասկացան… ասում էր Մեչիկը`նյարդայնորեն հեծկլտալով և կակազելով։ Ախր այնտեղ գրված է «մաքսիմալիստների»։ Ուշադրություն դարձրեք, խնդրեմ։ Հապա մի տուր թուղթը։ Մորթե փափախով մարդը աչքերը հառեց ուղեգրին։ Նրա հայացքի տակ ճմլված թերթիկը կարծես ծխում էր։ Հետո նա աչքերը դարձրեց նավաստու վրա։ Հիմա'ր… ասաց խստորեն Չե՞ս տեսնում, «մաքսիմալիստների»… Իհա'րկե, իհա'րկե, բացականչեց ուրախացած Մեչիկը' Չէ՞ որ ես ասացի`մաքսիմալիստների… Ախր դա բոլորովին այլ բան է։ Դուրս է գալիս, որ զուր ծեծեցինք… ասաց նավաստին հիասթափված։ Զարմանալի է։ Հենց նույն օրը Մեչիկը դարձավ ջոկատի իրավահավասար անդամ։ Նրան շրջապատողները բոլորովին նման չէին այն մարդկանց, որոնց ստեղծել էր իր վառ երևակայությունը։ Սրանք ավելի կեղտոտ էին, ոջլոտ, ավելի կոպիտ և ավելի անմիջական։ Իրարից փամփուշտներ էին գողանում, ամեն մի չնչին բանի համար գրգռված հայհոյում էին և մի կտոր ճարպի պատճառով ծեծում, արյունլվիկ էին անում իրար։ Նրանք ծաղրում էին Մեչիկին ամեն մի առիթով`նրա քաղաքային բաճկոնի, կանոնավոր խոսակցության համար, այն բանի համար, որ չգիտեր հրացան մաքրել և նույնիսկ, որ ճաշին մի ֆունտից պակաս էր հաց ուտում։ Սակայն դրա փոխարեն նրանք ոչ թե գրքային, այլ իսկական, կենդանի մարդիկ էին։ Այժմ, տայգայի խաղաղ բացատում պառկած, Մեչիկը ամեն ինչ նորից վերապրեց։ Նա ափսոսում էր այն լավ, միամիտ, բայց անկեղծ զգացմունքի համար, որով ջոկատ էր գալիս։ Այժմ նա առանձին, հիվանդագին զգայնությամբ էր ընդունում շրջապատողների հոգատարությունն ու սերը, տայգայի նիրհող լռությունը։ Հիվանդանոցը գտնվում էր երկու աղբյուրների միացման տեղում։ Անտառի ծայրին, ուր փայտփորը թխկթխկացնում էր, շշնջում էին մանջուրական ծիրանագույն թխկիները, իսկ ներքևում, զառիվայրի տակ, անխոնջ երգում էին արծաթավուն սիզախոտով պարուրված աղբյուրները։ Հիվանդները և վիրավորները քիչ էին։ Ծանր հիվանդ երկուսն էին`փորից վիրավորված սուչանյան պարտիզան Ֆրոլովը և Մեչիկը։ Ամեն առավոտ, երբ նրանց դուրս էին հանում խեղդուկ բարաքից, Մեչիկին մոտենում էր բացգույն մորուքով խաղաղ ծերուկ Պիկան։ Նա հիշեցնում էր մի շատ հին, բոլորովին մոռացված նկար, որտեղ անխռով լռության մեջ, հին, մամռապատ մենաստանի մոտ, լճի զմրուխտյա ափին նստած է մի շիկահեր ու խաղաղ ծերուկ, փետույրը գլխին, և ձուկ է որսում։ Ծերուկի գլխավերևում խաղաղ երկինքն է. տաք թմրածության մեջ խաղաղ եղևնիները, եղեգներով պատած խաղաղ լիճը։ Խաղաղություն, քուն, լռություն… Արդյո՞ք այդ քնի համար չի թախծում Մեչիկի հոգին։ Երգեցիկ ձայնով, ինչպես գյուղական տիրացու, Պիկան պատմում էր իր որդու`նախկին կարմիրգվարդիականի մասին։ Հա հա՛… Գալիս է նա ինձ մոտ։ Ես, իհարկե, նստած եմ մեղվանոցում։ Դե'հ, վաղուց չէինք տեսել իրար։ Համբուրվեցինք, պարզ բան է։ Համա տեսնում եմ, մի տեսակ մռայլ է նա… «Ես, ասում է, – հայրիկ, Չիտա եմ գնում»։ Պատճա՞ռը…» «Այնտեղ, – ասում է, հայրի'կ, չեխոսլովակներ են հայտնվել»։ է'հ, ինչ կա որ, ասում եմ, թող հայտնվեն… Ապրիր այստեղ։ Նայիր, ասում եմ, ինչքա՞ն բարիք կա…»։ Եվ ճիշտ որ իմ մեղվանոցը ոնց որ իսկական դրախտ, կեչին ասեմ քեզ, լորենին ծաղկած, մեղուներ… բը՛ զ-զ… բը՛ զ-զ… Պիկան գլխից հանում էր փափուկ սև գլխարկը և ուրախ պտտեցնում շուրջը. Եվ ի՞նչ կասես… Չմնաց։ Այդպես էլ չմնաց… Գնաց։ Հիմի մեղվանոցն էլ «կուչակները» ավերեցին, որդիս էլ չկա… Այ քեզ կյա՛ նք… Մեչիկը սիրում Էր լսել նրան։ Դուր Էր գալիս ծերուկի երգեցիկ ձայնը, նրա դանդաղ, ներսից եկող շարժումները։ Բայց ավելի շատ սիրում Էր, երբ գալիս Էր գթության քույրը։ Նա կարում Էր և լվացք անում ամբողջ հիվանդանոցի համար։ նրա մեջ անսահման սեր Էր զգացվում մարդկանց հանդեպ, իսկ Մեչիկի նկատմամբ նա առանձնապես քնքուշ Էր ու հոգատար։ Հետզհետե ապաքինվելու Մեչիկն սկսեց նայել երկրային աչքերով։ Նա մի քիչ կռացած Էր և դժգույն, իսկ ձեռքերը կնոջ համար չափից ավելի մեծ Էին։ Բայց քայլում Էր մի առանձին, ոչ սահուն, հաստատուն քայլվածքով, և նրա ձայնը միշտ մի բան Էր խոստանում։ Եվ երբ նա նստում Էր իր կողքին մահճակալին, Մեչիկն այլևս հանգիստ պառկել չէր կարողանում։ Նա երբեք չէր խոստովանի այդ բանը շիկագանգուր աղջկան)։ Շնացող է նա`Վարկան, ասաց մի օր Պիկան։ Մորոզկան նրա ամուսինը, ջոկատում է, իսկ սա շնություն է անում… Մեչիկը նայեց այն կողմը, ուր աչքը թարթելով ցույց էր տալիս ծերուկը։ Բուժքույրը անտառի բացատում լվացք էր անում, իսկ նրա մոտ պտտվում էր բուժակ Խարչենկոն։ Նա հաճախ թեքվում էր բուժքրոջ կողմը և մի ուրախ բան ասում, իսկ վերջինս, ավելի ու ավելի գործից կտրվելով, նայում էր նրան տարօրինակ, ծխագույն հայացքով։ Շնացող» խոսքը Մեչիկի մեջ սուր հետաքրքրություն զարթեցրեց։ Բայց ինչու՞ է… այդպես, հարցրել նա Պիկային`աշխատելով թաքցնել իր շփոթմունքը։ Սատանան գիտե, թե ինչու է այդպես քնքուշ։ Ոչ ոքի չի կարողանում մերժել և վերջ… Մեչիկը հիշեց այն առաջին տպավորությունը, որ գործել էր իր վրա բուժքույրը, և մի անհասկանալի վիրավորանք զարթնեց նրա մեջ։ Այդ րոպեից Մեչիկն սկսեց ավելի ուշադիր դիտել նրան։ Իսկապես բուժքույրը չափազանց շատ էր «թրև գալիս» տղամարդկանց հետ, յուրաքանչյուրի հետ, ով գեթ մի քիչ կարող էր յոլա գնալ առանց ուրիշի օգնության։ Բայց չէ որ հիվանդանոցում այլևս կին չկար։ Մի առավոտ, վիրակապությունից հետո, բուժքույրը ավելի երկար մնաց շտկելով Մեչիկի անկողինը։ Մի քիչ նստիր մոտս… ասաց նա`կարմրելով։ Բուժքույրը նայեց նրան երկար և ուշադիր ինչպես այն օրը, լվացք անելիս, նայում էր Խարչենկոյին։ Սրան մի տես… ասաց ակամա, որոշ զարմանքով։ Սակայն, անկողինը կարգի բերելուց հետո, նստեց կողքին։ Խարչենկոն քեզ դու՞ր է գալիս, հարցրեց Մեչիկը։ Նա հարցը լսեց`պատասխանեց սեփական մտքերին, ծխագույն մեծ աչքերով Մեչիկին ձգելով դեպի իրեն։ Եվ ի՛ նչ ջահել է, և հանկարծ գլխի ընկնելով, Խարչենկո՞ն… Ինչ է որ, ոչինչ։ Դուք բոլորդ էլ մի սանրի կտավ եք… Մեչիկը ձեռքը բարձի տակ տարավ և դուրս բերեց լրագրի թղթով փաթաթված մի փոքրիկ ծրար։ Դժգունած լուսանկարից նրան նայեց ծանոթ կուսական դեմքը, բայց այնպես սիրելի չթվաց, ինչպես առաջ. այդ դեմքը նայում էր օտար, շինծու ուրախությամբ։ Ու թեև Մեչիկը վախենում էր խոստովանել, բայց նրան տարօրինակ մի զգացում տիրեց, թե ինչպես կարող էր ինքը առաջ այնքան շատ մտածել նրա մասին։ Նա դեռ չգիտեր, թե ինչու է անում այդ բանը, և լա՞վ էր արդյոք, երբ բուժքրոջը մեկնում էր շեկ գանգուրներով աղջկա լուսանկարը։ Բուժքույրը զննեց այն`նախ մոտիկից, ապա փոքր ինչ հեռվից, և հանկարծ, լուսանկարը վայր ձգելով, ճչաց, վեր թռավ անկողնից ու արագ ետ նայեց։ Լավն է, ասաց թխկենու ետևից մեկի ծաղրական խռպոտ ձայնը։ Մեչիկը ծուռ նայեց դեպի այն կողմը և տեսավ տարօրինակ ծանոթ դեմքը գլխարկի տակից երևացող ժանգագույն անհնազանդ մազափնջով ու կանաչաշագանակագույն, ծաղրող աչքերով, որ այն ժամանակ ուրիշ արտահայտություն ունեին։ Դե, ինչու՞ վախեցար, հանգիստ շարունակեց խռպոտ ձայնը։ Ես ասացի ոչ թե քեզ համար, այլ`նկարի… Շատ կնիկներ եմ փոխել, իսկ պատկերները չունեմ։ Գուցե դու ինձ երբևիցե կնվիրե՞ս… Վարյան հանգստացավ և ծիծաղեց։ Այ թե վախեցրի՛ ր… ասաց ոչ իր, երգեցիկ կանացի ձայնով։ Որտեղի՞ց հայտնվեցիր, սատանա… Եվ դարձավ Մեչիկին։ Սա Մորոզկան է, իմ ամուսինը։ Միշտ մի բուն կսարքի… Մենք իրար հետ, ախր, ծանոթ ենք… մի քիչ, ասաց բանբերը`ծաղրական ժպիտով ընդգծելով «մի քիչ» խոսքերը։ Մեչիկը պառկած էր ծեծվածի պես և ամոթից ու վիրավորանքից խոսքեր չէր գտնում ասելու։ Վարյան արդեն մոռացել էր լուսանկարը և, խոսելով ամուսնու հետ, ոտքը դրել էր նկարի վրա։ Մեչիկն ամաչում էր նույնիսկ խնդրել, որ լուսանկարը վերցնեն։ Իսկ երբ նրանք գնացին տայգա, նա, ոտքերի ցավից ատամները սեղմելով, ինքը վերցրեց հողի մեջ ճմռթված նկարը և կտոր-կտոր արեց։ 3. ՎԵՑԵՐՈՐԴ ԶԳԱՅԱՐԱՆ Մորոզկան և Վարյան վերադարձան կեսօրին`չնայելով իրար, հոգնած և ծույլ։ Մորոզկան դուրս եկավ անտառի բացատը և, երկու մատը բերանը խոթելով, երեք անգամ սուլեց զիլ, ականջ ծակող սուլոցով։ Եվ երբ, ինչպես հեքիաթում, թավուտից դուրս թռավ գանգրահեր հնչեղասմբակ հովատակը, Մեչիկը հիշեց, թե որտեղ էր տեսել այդ երկուսին։ Միխրյուտկա-ա… Շան որդի, շա՞տ սպասեցիր… փաղաքշանքով փնթփնթաց բանբերը։ Մեչիկի մոտից անցնելով`նա նայեց խորամանկ քըմծիծաղով։ Հետո սուզվելով զառիվայրում ձորերի ստվերոտ կանաչի մեջ, Մորոզկան դեռ շատ անգամ հիշեց Մեչիկին։ Եվ ինչու՞ են այդպիսիները մեզ մոտ գալիս, մտածում էր նա զայրույթով ու տարակուսանքով։ Երբ սկսում էինք, ոչ ոք չկար, իսկ հիմա, երբ պատրաստ է`գալիս են»… Նրան թվում էր, թե Մեչիկն իսկապես եկել է «պատրաստ» – ին, թեև իսկական ծանր խաչի ճամփան առջևումն էր։ Գալիս է այդպիսի մի մունդռիկ, կակղում է, ապականում, իսկ մենք պետք է տակից դուրս գանք։ Եվ ի՞նչ է գտել իմ հիմար կինը նրա մեջ»։ Նա մտածում էր նաև այն մասին, որ կյանքն ավելի է դժվարանում, սուչանյան հին շավիղները խոտակալում են, պետք է ինքդ ճամփա ընտրես։ Արտասովոր ծանր խոհերի մեջ Մորոզկան չնկատեց, թե ինչպես է մտել հովիտը։ Այնտեղ, բուրումնավետ սեզում, վայրի, գանգուր առվույտում մանգաղներն էին հնչում, մարդկանց վերևում լողում էր ջանասեր աշխատավոր օրը։ Մարդիկ առվույտի պես գանգուր մորութներ ունեին, քրտնքոտ և երկար, մինչև ծնկները հասնող շապիկներ։ Նրանք քայլում էին հնձաշերտով`համաչափ, խոնարհված քայլով, և խոտերը աղմուկով պառկում էին ոտքերի մոտ բուրավետ ու ծույլ։ Տեսնելով զինված ձիավորին`մարդիկ առանց շտապելու թողեցին աշխատանքը և, արևից պաշտպանվելով վաստակած ափերով, երկար նայում էին նրա ետևից։ Մոմի պես է, հիանում էին նրանք Մորոզկայի նստելաձևից, երբ սա, ասպանդակների վրա բարձրացած, ուղղաձիգ, թամբի առջևի կեղին թեքված, անցնում էր սահուն վարգով, հազիվ ցնցվելով վազքի պահին, ինչպես մոմի բոցը։ Գետի ոլորապտույտում, գյուղի նախագահ Խոմա Ռյաբեցի բոստանների մոտ, Մորոզկան կանգնեցրեց ձին։ Բոստանների վրա տիրոջ հոգատար աչք չէր զգացվում. երբ տերը զբաղված է հասարակական գործերով, բոստանները խոտակալում են, փտում է պապական հյուղը, հաստափոր սեխերը դժվարությամբ են հասնում օշինդրների մեջ, և բոստաններում տնկված խրտվիլակը նման է սատկող թռչնի։ Գողի պես շուրջը նայելով Մորոզկան ձին դարձրեց դեպի ծռված հյուղը։ Զգուշությամբ ներս նայեց։ Այնտեղ ոչ ոք չկար։ Դես ու դեն ընկած էին ինչ-որ լաթեր, գերանդու մի ժանգոտած կտոր, վարունգի և սեխի չոր կեղևներ։ Արձակելով պարկը`Մորոզկան ցած թռավ ձիուց և, գետնին հակվելով, անցավ ածուներով։ Տենդորեն կարտելով պատատացողունները սեխերը կոխում էր պարկը, մի քանիսը տեղնուտեղը ուտում էր ծնկի վրա ջարդելով։ Միշկան, պոչը շարժելով, նայում էր տիրոջը խորամանկ, հասկացող աչքերով, երբ հանկարծ, շրշյուն լսելով, տնկեց բրդոտ ականջները և մազոտ գլուխը դարձրեց դեպի գետը։ Ուռենու թփուտից ափ ելավ երկարամորուս, մեծաոսկոր մի ծերունի կտավե վարտիքով և թաղիքե դարչնագույն գլխարկով։ Նա դժվարությամբ էր պահում ձեռքերի մեջ սաստիկ ցնցվող ձկնորսական կողովը, որի մեջ տափակախռիկ ահագին լոսդին պատեպատ էր զարնվում, մաքառելով մահվան դեմ։ Ձկնորսական կողովից սառը շիթերով ջրախառն, մորեգույն արյունը հոսում էր կտավե վարտիքի, բոբիկ ոտքերի ամուր թաթերի վրա։ Խոմա Եգորովիչ Ռյաբեցի բարձրահասակ կերպարանքից Միշկան ճանաչեց մուգ դարչնագույն, լայնագավակ մատակ ձիու տիրոջը, այն ձիու, որի հետ, տախտակե միջնորմով բաժանված, Միշկան արպում և սնվում էր միևնույն ախոռում։ Այն ժամանակ նա սիրալիր ցցեց ականջներն ու, գլուխը ետ ձգելով, հիմարաբար և ուրախ խրխնջաց։ Մորոզկան վախեցած վեր ցատկեց և, երկու ձեռքով տոպրակը բռնած, քարացավ կիսաթեք դրության մեջ, Դու այդ ի՞նչ ես… անում… վիրավորված և դողացող ձայնով ասաց Ռյաբեցը`նայելով Մորոզկային անտանելի խիստ ու վշտալի հայացքով։ Նա ձեռքից բաց չէր թողնում սաստիկ ցնցվող ձկնորսական կողովը, և ձուկը թպրտում էր նրա ոտքերի մոտ, ինչպես սիրտը չարտահայտված, այրող խոսքերից։ Մորոզկան ցած գցեց պարկը և վախեցած, գլուխը ուսերի մեջ քաշելով, վազեց դեպի ձին։ Արդեն թամբի վրա նա մտածեց այն մասին, որ պետք էր սեխերը թափել և պարկն իր հետ առնել, որպեսզի հանցանքի ոչ մի ապացույց չմնա. բայց հասկանալով, որ այժմ արդեն միևնույն է, խթեց հովատակին և սլացավ ճամփով փոշոտ, խենթ սրարշավով։ Սպասի-ի՛ ր, մենք քո դատաստանը կանե'նք… կանե'նք… կանե'նք… աղաղակում էր Ռյաբեցը, կրկնելով նույն խոսքը և դեռևս չհավատալով, որ այն մարդը, որին նա մի ամիս շարունակ սնել էր և հագցրել, ինչպես իր որդուն, կողոպտում է իր բոստանները, այն էլ այնպիսի ժամանակ, երբ դրանք խոտակալում են այն պատճառով, որ դրանց տերն աշխատում է գյուղական համայնքի համար, Ռյաբեցի փոքրիկ պարտեզի ստվերում դրված կլոր սեղանին քարտեզը փռած, Լևինսոնը հարցուփորձ էր անում հենց նոր վերադարձած հետախույզին։ Հետախույզը, գեղջկական մկդակած հագուստով և ոտքերին տրեխներ, եղել էր ճապոնական դիրքերի հենց կենտրոնում։ Նրա կլոր, արևակեզ դեմքը վառվում էր դեռ նոր անցած վտանգի ուրախալի գրգիռով. Հետախույզի պատմելով ճապոնական գլխավոր շտաբը գտնվում էր Յակովլևկայում։ Երկու վաշտ Սպասսկ-Պրիմորսկից տեղաշարժվել էին Սանդագոու, բայց Սվիյագինսկի ճյուղը մաքրված էր, և մինչև Շաբանովսկի Կլյուչը հետախույզն անցել էր գնացքով երկու զինված պարտիզանների հետ, որոնք Շալդիբայի ջոկատից էին, Իսկ Շալդիբան ու՞ր է նահանջել, Դեպի կորեական ագարակները… Հետախույզը փորձեց դրանք գտնել քարտեզի վրա, բայք դա այնքան էլ հեշտ չէր, և նա, չկամենալսվ տգետ երևալ, անորոշ կերպով մատը դրեց հարևան գավառի վրա։ Կռիլովկայի մոտ նրանց լավ են ջարդել, շարունակեց նա աշխույժ, քիթը վեր քաշելով։ Այժմ տղերանց կեսը ցրվել է գուղերում, իսկ Շալդիբան նստած է կորեական ձմեռանոցում և չումիզա է խժռում։ Ասում են, թե լավ խմում է։ Խելքը թռցրել է բոլորովին։ Լևինսոնը նոր լուրեր համեմատեց դաուբիխինյան սպիրտատար Ստիրկշայի հայտնած և քաղաքից ուղարկված տեղեկությունների հետ։ Ինչ-որ վատ բան էր զգացվում։ Այդ առումով Լևինսոնն ուներ մի առանձին հոտառություն`վեցերորդ զգայարան, ինչպիսին ունի աղջիկը։ Վատն զգացվում էր նրանից, որ Սպասսկոյե գնացած կոոպերատիվի նախագահը երկրորդ շաբաթն էր տուն չէր վերադառնում, և նրանից, որ երկու օր առաջ ջոկատից փախել էին մի քանի սանղագոույան գյուղացիներ, որոնք անսպասելիորեն կարոտել էին իրենց ընտանիքներին, և նրանից, որ կաղ խունխուզ Լի Ֆուն, որը ջոկատի հետ բռնել էր դեպի ՈՒբորկա տանող ճամփան, անհայտ պատճառներով թեքվել էր դեպի Ֆուձինի ակունքը։ Լևինսոնը նորից ու նորից էր սկսում հարցուփորձ անել և նորից սուզվում էր քարտեզի մեջ։ Նա չափազանց համբերատար էր և հաստատակամ, ինչպես տայգայի ծեր գայլը, որի ատամները գուցե արդեն չկան, բայց որը տիրաբար իր ետևից տանում է ոհմակները`շատ սերունդների անհաղթ իմաստությամբ։ Դե, իսկ մի այնպիսի առանձին բան… չէ՞ր զգացվում։ Հետախույզը նայում էր առանց հասկանալու։ Հոտառությամբ, հոտառությա՛ մբ. բացատրեց Լեվինսոնը`մատների ծայրերը միացրած արագ քթին մոտեցնելով։ Ոչ մի բանի հոտ չառա… ոնց որ կա… հանցավորի նման ասաց հետախույզը։ Ես շու՞ն եմ, ինչ է, – մտածեց նա վիրավորված տարակուսանքով, և նրա դեմքը մեկից կարմիր ու անմիտ դարձավ, Սանդագոուի շուկայում առևտուր անող կնոջ դեմքի նման, Դե, գնա… ձեռքով արավ Լևինսոնը, նրա ետևից ծաղրական կկոցելով իր կապույտ, լճակների պես աչքերը։ Մենակ, մտքերի մեջ խորասուզված, նա անցավ պար՞տեզով, կանգ առավ խնձորենու մոտ, երկար դիտեց, թե կեղևի մեջ ինչպես էր չարչարվում ամրագլուխ, ավազագույն բզեզիկը, և ինչ-որ անհայտ ճանապարհներով հանկարծ եկավ այն եզրակացության, որ շուտով ճապոնացիները ջոկատը կցրեն, եթե նախապես չպատրաստվեն դրան. Դռան մոտ Լևինսոնն դեմ առ դեմ հանդիպեց Ռյաբեցին ե իր օգնական Բակլանովին`ամրակազմ մի ջահելի, մոտ տասնինը տարեկան, պաշտպանական գույնի մահուդե զգեստը հագին և արթուն ատրճանակը գոտուց կախ։ Ի՞նչ անենք Մորոզկայի հետ… մեկեն վրա բերեց Բակլանովը, քթարմատում հավաքելով հոնքերի պինդ ծալքերը և բարկությամբ նրանց տակից դուրս նետելով ածուխի պես վառվող աչքերը։ Ռյաբեցի բոստանից սեխ է գողացել… ահա, խնդրեմ… Նա խոնարհվելով ձեռքը տարավ հրամանատարից դեպի Ռյաբեցը, ասես առաջարկում էր նրանց ծանոթանալը։ Լևինսոնը վաղուց իր օգնականին չէր տեսել այդպիսի հուզված վիճակում։ Իսկ դու մի' գոռա, ասաց նա հանգիստ ու հաստատ, գոռալու կարիք չկա։ Ի՞նչ է պատահել։ Ռյաբեցը ցնցվող ձեռքերով մեկնեց չարաբաստիկ պարկը։ Բոստանի կեսը փչացրեց, ընկեր հրամանատար, ազնիվ խոսք։ Ես, գիտես, ձկնորսական կողովն էի ստուգում, հազիվ էի ժամանակ գտել, մեկ էլ դուրս եմ գալիս ուռենու թփուտից… Եվ նա մանրամասն պատմեց իր վիրավորանքի մասին, առանձնապես շեշտելով այն կետը, որ, աշխատելով գյուղական համայնքի համար, բոլորովին աչքաթող էր արել տնտեսությունը։ Ինձ մոտ կանայք, գիտես, փոխանակ բոստանները քաղհանելու, ինչպես ընդունված է մարդկանց մոտ, խոտհարքում են աշխատում։ Անիծվածի պես… Լևինսոնը, ուշադիր և համբերությամբ լսելով նրան, ուղարկեց Մորոզկայի ետևից։ Նա եկավ Դգլխարկը անփույթ կերպով ծոծրակին թեքած ու գոռոզ, հանդուգն արտահայտությամբ, որը միշտ ընդունում էր, երբ իրեն մեղավոր էր զգում, բայց միտք ուներ ստելու և պաշտպանվելու մինչև վերջ, Քո՞նն է պարկը, հարցրեց հրամանատարը մեկեն առնելով Մորոզկային իր չպղտորվող աչքերի շրջագծի մեջ։ Իմն է… Բակլանով, վերցրու նրա ատրճանակը… Ինչպե՞ս թե վերցրու… Դու՞ ես տվել։ Մորոզկան մի կողմ ցատկեց և արձակեց ատրճանակի պատյանը։ Քեզ կարգին պահիր… ասաց Բակլանովը սառը զսպվածությամբ, քթարմատում ծալքերը ավելի պինդ հավաքելով։ Անզեն մնալով Մորոզկան մեկից փափկեց… Դե, ինչքա՞ն սեխ եմ վերցրել որ… ի՞նչ եք դուք, Խոմա Եգորիչ, իսկապես։ Դե, ախր, դատարկ բան է… ճշմարիտ։ Ռյաբեցը, գլուխը սպասողաբար խոնարհած, շարժում էր բոբիկ, փոշոտ ոտքերի մատները։ Լևինսոնը կարգադրեց, որ երեկոյան գյուղական ժողով գումարվի ջոկատի հետ միասին`Մորոզկայի արարքը քննելու համար։ Թող բոլորն իմանան… Իոսիֆ Աբրամիչ… խոսեց Մորոզկան խուլ, մթնած ձայնով։ Դե'հ, թող ջոկատ լինի… Միևնույն է։ Իսկ գեղջուկներին ինչու՞… Լսիր, սիրելիս, Լևինսոնը դիմեց Ռյաբեցին, չնայելով Մորոզկայի կողմը, ես քեզ հետ գործ ունեմ… երես առ երես։ Նա բռնեց նախագահի արմունկից և, մի կողմ տանելով, խնդրեց երկու օրվա ընթացքում գյուղից հաց հավաքել ու մոտ տասը փութ պաքսիմատ չորացնել։ Միայն տես`ոչ ոք չիմանա, թե ինչի' համար է և ո'ւմ համար… Մորոզկան հասկացավ, որ խոսակցությունը վերջացել է, և, վհատված, քայլեց դեպի պահակատուն։ Լևինսոնը, Բակլանովի հետ մենակ մնալով, պատվիրեց վաղվանից ավելացնել ձիերին տրվող վարսակը։ Ասա տնտեսվարին թող լիքը չափով տա։ 4. ՄԵՆԱԿ Մորոզկայի գալը խախտեց Մեչիկի հոգեկան հավասարակշռությունը, որ հաստատվել էր հիվանդանոցի միապաղաղ, անհույզ կյանքի ազդեցության տակ։ Ինչու՞ նա այնպես արհամարհանքով նայեց, մտածեց Մեչիկը, երբ բանբերը մեկնեց։ Ասենք թե նա ինձ կրակի միջից դուրս քաշեց, մի թե դա իրավունք է տալիս ծաղրելու… Եվ բոլորը, գլխավորը… բոլորը։ Նա նայեց իր բարակ, նիհարած մատներին, վերմակով ծածկված ոտքերին, որ պրկված էին վիրատախտակներում, և հին, թաքնված վիրավորանքները նոր ուժով բռնկվեցին նրա մեջ, և հոգին հուզմունքից ու ցավից սեղմվեց։ Հենց այն ժամանակից, երբ սրադեմ շահելը, տատասկափշերի պես ծակող ալքերով, թե թշնամաբար և խստորեն բռնեց նրա օձիքից, ամեն մեկը գալիս էր Մեչիկի մոտ ծաղրանքով և ու օգնելու հա |
ՄԻՏՅԱՅԻ ՍԵՐԸ 1 Մոսկվայում Միտյայի վերջին երջանիկ օրը մարտի ինն էր։ Իրեն, համենայն դեպս, այդպես էր թվում։ Նա և Կատյան առավոտյան ժամը տասներկուսի մոտերքը դեպի վեր էին բարձրանում Տվերսկոյ բուլվարով։ Ձմեռը հանկարծակի տեղը գիջել էր գարնանը, արևի տակ գրեթե շոգ էր։ Կարծես իսկապես էլ արտույտները թռել ― եկել ու իրենց հետ ջերմություն, ուրախություն էին բերեր Շուրջը թացություն էր, հալհլոց, տներից ջրակաթիլներ էին կաթկթում, դռնապանները քերում էին մայթերի սառույցը, կպչուն ձյունը թափում տանիքների ց, ամենուրեք մ արդաշատ էր, եռուզեռ։ Բարձր ամպերը թափանցիկ սպիտակ մշուշ դարձած ցրվում էին ու լուծվում բաց կապտավուն երկնքում։ Հեռվում, բարի ― խոհական, վեր էր խոյանում Պուշկինը, փայլփլում էր Չարչարանաց եկեղեցին։ Բայց ամենից լավ էր այն, որ Կատյան, այդ օրը առանձնապես սիրունիկ, դարձել էր ավելի անմիջական, ավելի մտերմիկ, հաճախ մանկական պարզությամբ բռնում էր Միտյայի թևն ու գլուխր վեր դարձրած երկար ― ուշադիր նայում նրան, որր երջանիկ, նույնիսկ կարելի է ասել մի փոքր էլ փքված գնում էր կողքից այնքան մեծաքայլ, որ Կատյան հազիվ էր կարողանում հեաը քայլել, Պուշկինի մոտ հանկարծ ասաց, Ինչ ծիծաղելի, մի տեսակ սիրունիկ, տղայավարի ան շնորհք ես ձգում մեծ բերանդ ծիծաղելիս։ Մի նեղանա, հենց այդ ժպիտի համար եմ քեղ սիրում։ Ու մեկ էլ քո բյուղան դա կան աչքերի համար… Միտյան, շանալով չժպտալ, զսպելով և թաքուն գոհունակությունը, և մի փոքր տհաճությունը, բարեկամաբար պատասխանեց, նայելով հուշարձանին, որ արդեն վեր էր խոյանում ուղիղ նրանց առջև. Թե բանը տղայության գա, այդ մեկում երկուսս էլ շատ հեռու չենք իրարից։ Իսկ բյոլզանդացու ես այնքան եմ նման, ինչքան դու չինական կայսրուհու։ Դուք բոլորղ ուղղակի խելքներդ թռցրել եք այդ Բյուզանդիաների, Վերածնունդների համար… Եվ քո մորը ես չեմ հասկանում։ Ինչ է, նրա տեղը լինեիր ինձ փակի տա՞կ պիտի պահեիր, հարցրեց կատյան։ Փակի տակ չէի պահի, ուղղակի շեմքից ներս չէի թողնի ողջ այդ իբր արտիստական բոհեման, ստուդիաների, կոնսերվատորիաների, թատերական դպրոցների բոլոր այդ ապագա երևելիներին, պատասխանեց Միտյան, դարձյալ չան ալով իրեն պահել հանգիստ, բարեկամական և չլարվեր։ Դու ինքդ էիր ինձ ասում, որ Բուկովեցկին քեզ արդեն հրավիրել է Ստրելնա՝ ընթրիքի, իսկ Եգորովն առաջարկել է քանղակել գլուխդ ինչ-որ մահացող ծովալիքի ձևով և, իհարկե, քեզ շատ շոյված ես զգում այդպիսի պատվի արժանանալու համար։ Միևնույն է, նույնիսկ հանուն քեզ ես չեմ հրաժարվի արվեստից, ասաց Կատյան։ Գուցե ես շատ վատն եմ, ինչպես ասում ես հաճախ, ասաց նա, թեև Միտյան երբեք նրան նման բան չէր ասել, գուցե փչացած եմ վերցրու ինձ այնպիսին, ինչպիսին որ եմ։ Ու արի չվիճենք, բավական է ինձ խանդես, վերշ տուր գոնե այսօր, այս հիանալի օրը։ Ինչպե՞ս չես հասկանում, որ համենայն դեպս դու ինձ համար ամենից լավն ես, միակը, ոչ բարձր և համառ հարցրեց նա, արդեն շինծու գայթակղությամբ նայելով նրա աչքերին, և մտախոհ, դանդաղ արտասանեց. Մեր մեջ նիրհող մի գաղտնիք, հոգին հոգուն օղակած… Այս վերջինը, այդ տողերն արդեն շատ ցավագին դիպան Միտյայի հոգուն։ Ընդհանրապես, շատ բան նույնիսկ այդ օրը տհաճ էր և ցավոտ։ Տհաճ էր կատակը տղայական անշնորհքության վերաբերյալ, նման կատակներ աոաջին անգամ չէր լսում Կատյայից, դրանք պատահական չէին. Կատյան հաճախ մեկ այս, մեկ այն բանում իրեն նրանից ավելի ասուն էր ցույց տալիս ու նույնպես հաճախ (և ակամա, այսինքն միանգամայն բնականորեն) արտահայտում էր իր գերազանցությունը նրա նկատմամբ, և նա դա ընդունում էր ցավով, որպես նշան նրա ինչ-որ թաքուն արատավոր վարձվածության։ Տհաճ էր «համենայն դեպս» – ը («համենայն դեպս, դու ինձ համար ամենից լավն ես»), և այն, որ չգիտես ինչու գա ասվեց հանկարծ ցածրացրած ձայնով, իսկ հատկապես տհաճ էին բանաստեղծության տողերը, դրանց անբնական արտասանումը։ Սակայն նույնիսկ այդ բանաստեղծությանն ու անբնական կատարմանը, այսինքն այն բանին, ինչն ամենից ավելի էր հիշեցնում Միտյային միջավայրը, որ խլում էր նրանից Կատյային, որ նրա մեչ սուր ատելություն ու խանդ էր առաջացնում, նա համեմատաբար հեշտ դիմացավ մարտի իննի այդ երջանիկ օրը, իր վերջին երջանիկ օրը Մոսկվայում, ինչպես թվում էր նրան հաճախ հետագայում։ Այդ օրը Կուզնեցկի մոստից վերադառնալու ճամփին, ուր Կատյան Տիմերմանի մոտից գնեց Սկրյաբինի մի քանի գործերը, նա իմիջիայլոց խոսք բացեց Միտյայի մոր մասին ու ասաց ծիծաղելով։ Չես կարող պատկերացնել, թե կանխավ ինչպես եմ վախենում նրանից։ Չգիտես ինչու իրենց սիրո այդ ամբողջ ընթացքում նրանք դեռ երբեք չէին անդրադարձել ապագային, այն բանին, թե ինչով է ավարտվելու իրենց սերը։ Եվ ահա հանկարծ Կատյան խոսեց նրա մոր մասին այնպես, ասես ինքնին հասկանալի էր, որ մայրը նրա ապագա սկեսուրն է։ 2 Հետո ամեն ինչ կարծես ընթանում էր առաջվա նման։ Մրտյան Կատյային ուղեկցում էր գեղարվեստական թատրոնի ստուդիա, համերգների, գրական երեկոների կամ էլ գալիս էր նրա մոտ Կիսլովկա ու մնում մինչև գիշերվա մամր երկուսը, օգտվելով այն տարօրինակ ազատությունից, որ տվել էր աղջկան մայրը միշտ ծխախոտը ձեռքին, միշտ շպարված տիկինը, մորեգույն մաղերով, հաճելի, բարի կինր (վաղուց ամուսնուց բաժան ապրող, որն իր երկրորդ ընտանիքն ուներ)։ Կատյան էլ էր գալիս Միտ յայի մոտ, նրա ուսանողական սենյակ Մուչանովկայում, և նրանց տեսակցություններն առաջվա նման գրեթե ամբողջապես անցնում էին համբույրների ծանր թմբիրի մեջ։ Սակայն Միտյային համառոր են թվում էր, որ հանկարծ սկսվել է սարսափելի մի բան, որ ինչ-որ բան փոխվել է, սկսել է փոխվել Կատյայի մեջ։ Արագ անցավ անմոռանալի, հեշտ այն ժամանակր, երբ նրանք նոր էին հանդիպել, երբ նոր ծանոթացած, զգացին միանգամից, որ իրենց համար ամենից ավելի հետաքրքիր է խոսել (թեկուզ առավոտից իրիկուն) միայն իրար հետ, երբ Միտյան այդքան անսպասելիորեն ընկավ սիրո այն հեքիաթային աշխարհր, որին սպասել էր թաքուն մանկությունից, պատանեկությունից։ Այդ ժամանակը դեկտեմբերն էր, սառնամանիք, պարզ, որ օր օրի զարդարում էր Մոսկվան թանձր եղյամով և արեգակի ցած կախված մռայլ կարմրավուն դընգով։ Հունվարը, փետրվարը Միտ յայի սերն առան անդադար երջանկության հողմապտույտի մեջ, որ թվում էր արդեն իրա, կանացած կամ ուր որ է իրականանալու պատրաստ։ Սակայն այն ժամանակ էլ արդեն ինչ-որ մի բան սկսել էր (գնալով ավելի ու ավելի հաճախ) խռովել, թունավորել այդ երջանկությունը։ Այն ժամանակ արդեն հաճախ թվում էր, թե երկու Կ ատյա գոյություն ունեն՝ մեկը նա, որին ծանոթության առաջին իսկ պահից սկսել էր համառորեն տենչալ, կարիքը զգաց։ Միտյան, իսկ մյուսը՝ իսկականը, սովորականը, որ տանջալիորեն չէր համապատասխանում առաջինին։ Եվ սակայն հիմիկվա զգացածի նման որևէ ապրում չէր ունեցել նա այն ժամանակ։ Ամեն ինչ կարելի էր բացատրել։ Սկսվել էին կանանց գարնանային հոգսերը՝ գնումներ, պատվերներ, մեկ այս, մեկ այն բանի անվերջանալի վերափոխումներ, և Կատյան իսկապես ստիպված հաճախ էր մոր հետ լինում դերձակուհիների մոտ. բացի այդ, նա քննություն ուներ հանձնելու այն մասնավոր թատերական դպրոցում, որտեղ սովորում էր։ Ուստի միանգամայն բնական կարող էր լինել նրա մտազբաղությունը, ցրվածությունը։ Եվ այդպես էր Միտյան անդադար մխիթարում իրեն։ Սակայն մխիթարանքը չէր օգնում, այն, ինչ հակառակ դրա ասում էր կասկածոտ սիրտը, ավելի ուժեղ էր և գնալով ավելի ակնհայտ էր դառնում։ Կատյայի ներքին անտարբերությունը նրա նկատմամբ սաստկանում էր, և դրա հետ մեկտեղ սաստկանում էր նրա կասկածամտությունը, խանդը։ Թատերական դպրոցի դիրեկտորը Կատյային գլխահան էր անում իր գովեստներով, և նա չէր կարողանում դիմանալ ու պատմում էր Միտյային այդ մասին։ Դիրեկտորը նրան ասել էր. «Դու իմ դպրոցի պարծանքն ես, նա իր բոլոր աշակերտուհիներին դու էր ասում, և ընդհանուր պարապմունքներից զատ, սկսեց նրա հետ պարապել և առանձին, որպես նրանով հատկապես։ [...] Եվ Միտյան սկսեց մտածել, որ հիմա էլ դիրեկտորը աչք էր դրել Կատյային, և սա թեև մեղք չուներ դրանում, բայց հավանաբար զգում և հասկանում էր այդ և, ուրեմն, մի տեսակ գարշելի։ Հանցավոր հարաբերությունների մեջ էր նրա հետ։ Ու այդ միտքը տանջում էր նրան, մանավանդ որ արդեն չափազանց ակներն էր Կատյայի ուշադրության նվազելը։ Թվում էր, ինչ-որ բան ընդհանրապես նրան հեռացնում էր իրենից։ Դա չէր կարողանում հանգիստ մտածել դիրեկտորի մասին։ Բայց դիրեկտորն ինչ։ Թվում էր, Կատյայի սիրո վրա սկսել էին գերիշխել ուրիշ-ուրիշ հետաքրքրություններ։ Ո՞ւմ հանդեպ, ինչի՞ հանդեպ։ Միտյան չգիտեր, բայց խանդում էր Կատյային ամենքի նկատմամբ, ամեն ինչի նկատմամբ, և, երևակայած այն ամբողջի, ինչով իրենից թաքուն իբր սկսել էր ապրել Կատյան։ Նրան թվում էր, ինչ-որ բան անհաղթահարելիորեն Կատյային քաշում, հեռացնում էր իրենից, թերևս մղում այնպիսի մի բանի, որի մասին մտածելն անգամ սարսափելի է։ Մի անգամ Կատյան կես կատակով ասաց նրան մոր ներկայությամբ. Միտյա, պետք է ասեմ, դուք կանանց մասին դատում եք ըստ «Դոմոստրոյի» 10։ Եվ ձեզնից իսկական Օթելլո կստացվի։ Ա՛ յ, ձեզ երբեք չէի սիրահարվի ու չէի ամուսնանա ձեդ հետ։ Մայրն առարկեց. Իսկ ես չեմ պատկերացնում սեր առանց խանդի։ Ով չի խանդում, իմ կարծիքով նա չի սիրում։ Ոչ, մամա, ասաց Կատյան, ուրիշի խոսքեր կրկնելու իր մշտական սովորությամբ, խանդել, նշանակում է չբարդել նրան, ում սիրում ես։ Եթե ինձ չեն հավատում, ուրեմն ինձ չեն սիրում, ասաց նա՝ դիտավորյալ չնայելով Միտյային։ Իսկ իմ կարծիքով, առարկեց մայրը, խանդը հենց սեր է։ Ինչ որ տեղ նույնիսկ կարդացել եմ այդ։ Այնտեղ դա շատ լավ ապացուցված էր, նույնիսկ Աստվածաշնչի օրինակներով, ուր հենց աստծուն ասում են խանդոտ և վրիժառու… Իսկ թե գանք Միտյայի սիրուն, դա արդեն հիմա արտահայտվում էր գրեթե միայն խանդի ձևով։ Եվ այդ խանդը ոչ թե սովորական խանդ էր, այլ, ինչպես նրան էր թվում, մի ուրիշ տեսակ, առանձնահատուկ։ Նա և Կատյան մոտիկության վերջին սահմանը դեռ չէին անցել, թեև այն ժամերին, երբ մենակ էին լինում, իրենց շատ բան էին թույւ տալիս։ Եվ հիմա այդպիսի ժամերին Կատյան ավելի կրքոտ էր, քան առաջ։ Սակայն հիմա դա էլ էր կասկածելի թվում և երբեմն սարսափելի զգացում էր առաջ բերում։ Նրա խանդը հարուցող բոլոր զգացումները սարսափելի էին, սակայն դրանց մեջ մեկը ամենասարսափելին էր, զգացում, որ Միտյան ոչ մի կերպ չէր կարողանում, չգիտեր ինչպես հասկանար։ Եվ դա հետևյալն էր. կրքի բոլոր այն դրսևորումները, այն ամենը, ինչ քաղցր էր ու երանելի, որից ավելի վսեմ ու գեղեցիկ ոչինչ չկար աշխարհում, երբ դա վերաբերում էր իրենց Միտյային և Կատյային, դառնում էր նողկալի, թվում նույնիսկ անբնական, երբ Միտյան մտածում էր Կատյայի և ուրիշ տղամարդու մասին։ Այդժամ Կատյան նրա մեջ իսկական ատելություն էր հարուցում։ Այն, ինչ անում էր Կատյայի հետ նա ինքը, նրա համար դրախտային զմայլանք էր ու առաքինություն։ Բայց հենց որ իր տեղը պատկերացնում էր մի ուրիշի, ամեն ինչ անմիջապես փոխվում էր, ամեն ինչ դառնում էր անպատկառ մի բան, նրա մեջ ցանկություն էր առաջացնում խեղդելու Կատյային, նախ և առաջ հենց նրան, ոչ թե երևակայական հակառակորդին։ 3 Կատյայի քննությււն օրր, որը վերջապես կայացավ (պասի վեցերորդ շաբթին), ասես հատկապես հաստատվեց Միտյայի տառապանքների իսկությունը։ Այստեղ արդեն Կատյան նրան բնավ չէր տեսնում, չէր նկատում, բոլորովին օտար էր, բոլորովին հրապարակային։ Սա մեծ հաջողություն ունեցավ։ Հագնված էր ոտից գլուխ սպիտակ, հարսի նման և հուզմունքից ուղղակի սքանչելի էր դարձել։ Նրան միահամուռ ու ջերմորեն ծափահարում էին, և դիրեկտորը, անվրդով ու թախծոտ աչքերով ինքնահավան դերասանը, որ նստած էր առաջին կարգում, միայն է լ ավելի գոռոզանալու համար երբեմն-երբեմն դիտողություն էր անում նրան՝ ոչ բարձր, բայց և այնպես, որ լսելի էր ամբողջ դահլիճում ու հնչում էր անտանելի։ Մի արտասանի՛ ր, ասում էր նշանակալի, հանգիստ և այնքան տիրաբար, ասես Կատյան իր լիակատար սեփականությունը լիներ։ Ոչ թե խաղա, այլ ապրիր, ասում էր շեշտված։ Եվ դա անտանելի էր։ Անտանելի էր և հենց արտասանությունը, որ ծափերի էր արժանանում։ Կատյան վառվում էր, շիկնում, շփոթվում, բարալիկ ձայնը երբեմն կտրվում էր, շունչը չէր հերիքում, և գա հուզիչ էր, սքանչելի։ Սակայն արտասանում էր նա անճաշակ երգաձայն, յուրաքանչյուր հնչյունը կեղծ ու անմիտ, և դա համարվում էր ասմունքի բարձրագույն արվեստ Միտյայի համար ատելի այն միջավայրում, որում արդեն ապրում էր Կատյան իր ողջ էությամբ։ Նա ոչ թե խոսում էր, այլ շարունակ բացականչում մի տեսակ ձանձրացնող քնքշանվաղ տենչանքով, անզուսպ, անընդունելի համառ, աղերսանքով, և Միտյան չգիտեր աչքերն ուր թաքցներ նրա համար ամոթից։ Իսկ ամենից սարսափելին հրեշտակային մաքրության ու անբարոյականության այն միախառնումն էր, որ կար նրա մեշ, նրա վառվող դեմքին, նրա սպիտակ զգեստի, որ բեմի վրա ավելի կարճ էր երևում, քանի որ սրահում նստածները նայում էին Կատյային ներքևից, նրա սպիտակ կիսակոշիկների և մետաքսե սպիտակ գուլպաներով ճգված ոտքերի մեջ։ Աղջիկը երգում էր եկեղեցական երգչախմբում» 11, շինծու, չափազանցված անմեղությամբ կարդում էր Կատյան մի ինչ-որ իբր հրեշտակային անմեղ աղջկա մասին։ Եվ Միտյան զգում էր և՛ սաստիկ մոտիկություն Կատյայի հանդեպ, ինչպիսի զգացում ունենում ես բազմության մեջ այն մեկի նկատմամբ, որին սիրում ես, և չար թշնամանք, հպարտանում էր նրանով, այն մտքից, որ նա համենայն դեպս իրեն է պատկանում, և միաժամանակ սիրտը քրքրվում էր ցավից, ոչ, այլևս չի պատկանում։ Քննությունից հետո դարձյալ երջանիկ օրեր էին։ Սակայն Միտյան այլևս դրանց չէր հավատում հեշտությամբ, ինչպես առաջ։ Եվ Կատյան, հիշելով քննությունն, ասում էր։ Ինչ հիմարն ես։ Մի՞թե չէիր զգում, որ այդպես լավ կարդում էի քեզ համար, միայն քեզ համար։ Սակայն նա չէր կարողանում մոռանալ, թե ինչ էր զգացել քննության ժամանակ և չէր կարողանում խոստովանել, որ այդ զգացածը հիմա էլ նրան հանգիստ չի տալիս։ Նրա թաքուն այդ զգացածը զգում էր և Կատյան և մի անգամ, գժտության պահին, պոռթկաց. Չեմ հասկանում, թե ինչի համար ես ինձ սիրում, եթե մտածում ես, որ այդքան վատն եմ ես։ Եվ, վերջապես, ինչ ես ուզում ինձնից։ Սակայն, նա ինքն էլ չէր հասկանում, թե ինչի համար էր նրան սիրում, թեև զգում էր. որ իր սերը ոչ միայն չի պակասում, այլև ավելի սաստկանում է խանդոտ այն պայքարից, որ նա մղում էր ինչ-որ մեկի, ինչ-որ բանի դեմ հանուն Կատյայի, հանուն այդ սիրո, հանուն այդ սիրո շարունակ ահագնացող ուժի, շարունակ սաստկացող տիրականության։ Դու սիրում ես միայն իմ մարմինը, ոչ թե հոգիս, դառնությամբ ասաց մի անգամ Կատյան։ Եվ նորից դա ինչ-որ մեկի դտար, թատերական բառերն էին, ե չնայած իրենց անհեթեթությանն ու տափակությանը, նորից առնչվում էին տառապալից անլուծելի նույն խնդրին։ Նա չգիտեր ինչի համար է սիրում, չէր կարող հաստատ ասել, թե ինչ էր ուզում… Եվ, ընդհանրապես, ի՞նչ է նշանակում սիրել։ Պատասխանել դրան պարզապես անհնարին էր, մանավանդ, որ Միտյան սիրո մասին իր ոչ լսածի, ոչ էլ կարդացածի մեջ չէր գտեք սերը ճիշտ բնորոշող և ոչ մի բառ։ Գրքերի մեջ ե կյանքում բոլորը կարծես մեկընդմիշտ պայ. մանավորվեչ էին խոսել կամ միայն ինչ-որ գրեթե ոչ մարմնական սիրո մասին կամ էլ միայն այն մասինխ ինչը կոչվում է կիրք, ցանկասիրություն։ Իսկ նրա սերը նման չէր ոչ մեկին, ոչ էլ մյուսին։ Ի՞նչ էր զգում նա Կատյայի հանդեպ։ Այն, ինչ կոչվում է սեր, թե այն, որ կոչվում է կիրք։ Կատյայի հոգին և մարմինը նրան հասցնում էին գրեթե ուշաթափության, մի տեսակ մահասկզբի երանության, երբ բացում էր նրա բլուզի կոճակներն ու համբուրում նրա կուրծքը, դրախտային գեղեցիկ ու կուսական, որ նա բացում էր հուզիչ հնազանդությամբ, մաքրադոլյն անմեղության անկաշկանդությամբ։ 4 Կատյան ավելի ու ավելի էր փոխվում։ Քննության հաջողությունը կարևոր նշանակություն ուներ։ Սակայն դրա համար և այլ պատճառներ կային։ Գարունը բացվելուն պես նա կարծես միանգամից դարձավ երիտասարդ բարձրաշխարհիկ տիկին, միշտ զուգված, միշտ չգիտես ուր շտապող։ Միտյան հիմա պարզապես ամաչում էր իր մութ միջանցքի համար, երբ նա դայիս էր կառքով, հիմա նա առաջվա նման ոտքով չէր գալիս, միշտ կառքով էր գալիս, երբ մետաքսը խշխշացնելով քայլում էր այգ միջանցքով, դեմքր քողիկով ծածկած։ Հիմա նա մշտապես քնքուշ էր Միտյայի հետ, բայց և մշտապես ուշանում էր ու կրճատում տեսակցությունները, ասելով, որ նորից պետք է մայրիկի հետ գնա դերձակուհու մոտ։ Հասկանում ես, զուգվում ենք ուզածներիս պես, ասում էր նա, կլորիկ, ուրախ ու զարմանքով փայլփլեցնելով աչքերը, շատ լավ գիտենալով, որ Միտյան չի հավատում իրեն և այնուամենայնիվ խոսելով, քանի որ հիմա արդեն բո որովին խոսելու բան չունեին։ Եվ նորանոր գլխարկներն է։ Նա հիմա գրեթե երբեք չէր հանում ու հովանոցն էլ երբեք ձեռքից ցած չէր գնում, նստում էր Միտյայի մահճակալի ծայրին ու խենթացնում նրան մետաքսե գուլպաների մեջ ձգված սրունքներով։ Իսկ գնալուց առաջ, նախքան կասեր, որ այսօր երեկոյան նորից տանը չի լինելու, նորից չգիտես ուր պիտի գնար մայրիկի հետ, նա միշտ անում էր նույն բանը, բացահայտորեն նպատակ ունենալով հիմարացնել նրան, վարձահատույց լինել նրա բոլոր «հիմարիկ», ինչպես ինքն էր ասում, տառապանքների համար, շինծու ― գողունի հայացքը դռանը, ցած էր սահում մահճակալից ու ազդրերը նրա ոտքերին քսմսելով, ասում շտապկոտ շշուկով. Դե, համբուրիր ինձ։ 5 Եվ ապրիլի վերջին Միտյան վերջապես որոշեց իրեն հանգիստ տալ ու մեկնել գյուղ։ Նա բոլորովին աանջահար էր արել և՛ իրեն, և՛ Կատյային ու տառապանքն այդ առավել անտանելի էր նրանով, որ կարծես ոչ մի պատճառ չկար դրա համար։ Իսկապես ի՞նչ էր պատահել, Կատյան ի՞նչ մեղք էր գործել։ Ու մի անգամ Կատյան հուսահատության վճռականությամբ ասաց նրան. Դե գնա, գնա, ես այլևս չեմ դիմանում։ Մենք պետք է առժամանակ հեռանանք իրարից, պարզենք մեր հարաբերությունները։ Դու այնքան ես նիհարել, որ մայրիկը համոզված է, թե թոքախտ ես ընկել։ Ես այլևս չեմ կարող։ Եվ Միտյայի մեկնումը վճռվեց։ Սակայն Միտյան մեկնում էր, ի մեծ զարմանս յուր, թեև վշտից գլուխը կորցրած։ Բայց և գրեթե երջանիկ։ Չէ որ նա այնուամենայնիվ ոչ մի կերպ չէր ուզում հավատաք սարսափելի այն ամենին, ինչ գրեթե գիշեր-ցերեկ հանգիստ չէր տալիս նրան։ Եվ բավական էր մի փոքրիկ փոփոխություն Կատյայի մեջ, որպեսզի դարձյալ ամեն ինչ փոխվի նրա աչքում։ Իսկ Կատյան նորից դարձել էր քնքուշ ու սիրող և արդեն առանց կեղծելու, նա այդ զգում էր խանդոտ խառնվածքի անսխալ զգայնությամբ, ու նորից նա սկսել էր մինչև գիշերվա երկուսը նստել նրա մոտ, ու նորից կարողանում էին խոսելու բան գտնել, ու որքան մոտենում էր մեկնելու օրը, այնքան անիմաստ էր թվում բաժանումը, «հարաբերություններ պարզելու անհրաժեշտությունը։ Մի անգամ Կատյան նույնիսկ լաց եղավ, իսկ նա երբեք լաց չէր լինում, և այդ արցունքները հանկարծ նրան դարձրին սարսափելի հարազատ Միտյային, նրա սիրտը խոցեցին սաստիկ խղճահարությամբ ու նույնիսկ կարծես Կատյայի հանդեպ մեղավորության զգացումով։ Կատյայի մայրը հունիսի սկզբին ամբողջ ամառը մեկնում էր Ղրիմ և Կատյային տանում էր իր հետ։ Որոշեցին հանդիպել Միսխորում, Միտյան էլ պետք է Միսխոր գար։ Եվ նա հավաքվում էր, մեկնելու պատրաստություններ էր տեսնում, ման էր գալիս Մոսկվայում այն տարօրինակ արբեցման վիճակում, որ լինում է, երբ մարդ դեռ պինդ, կայտառ ոտքի վրա է, սակայն արդեն հիվանդ է ծանր հիվանդ դությամբ։ նա հիվանդագին, արբեցած դժբախտ էր ու միաժամանակ հիվանդագին երջանիկ, սրտաշարժված Կատյայի վերադարձած մոտիկությամբ, իր հանդեպ նրա հոգատարությամբ, նույնիսկ հետը գնաց – ճամփորդական փոկեր գծելու, կարծես նրա հարսնացուն կամ կինը լիներ, և, ընդհանրապես, վերադարձի համար գրեթե այն ամենի, ինչ հիշեցնում էր նրան իրենց սիրո աոաջին շրջանը։ Այդպես էր ընկալում նա և ողջ շրջապատը, տները, փողոցները, այդ փողոցներով անցնող դարձողներին, եղանակը, որ շարունակ գարնանային-խոժոռ էր, փոշու և անձրևի հոտը, նրբանցքներում ցանկապատերի ետև ծաղկած բարդիների թույրը եկեղեցական, ամեն ինչ խոսում էր բաժանման դառնության և քաղցրության մասին հույսի ամռան, Ղրիմում հանդիպման, ուր ոչինչ արդեն չէր խանգարի և ամեն ինչ կիրականանար (թեև նա չգիտեր էլ, թե ամեն ինչն՝ ինչն է)։ Մեկնելու օրը հրաժեշտ տալու եկավ Պրոտաոովը։ Բարձր դասարանի գիմնազիականների, ուսանողների մեջ հաճախ են հանդիպում երիտասարդներ, որ սովորություն են դարձրել պահել իրենց բարեհոգի-խիստ, ծաղրական, այնպես, ասես Բոլորից փորձվածն են աշխարհում։ Այդպիսին էր և Պրոտասովը, Միտյայի ամենամտերիմ ընկերներից մեկը, նրա միակ բարեկամը, որ հակառակ Միտյայի ծածկամտությանն ու լռությանը, գիտեր նրա սիրո բոչոր գաղտնիքները։ Նա նայում էր, թե ինչպես է Միտյան կապում ճամպրուկը, տեսնում էր, ինչպես էին դոզում նրա ձեռքերը, հետո տխուր իմաստնությամբ քմծիծաղեց ու ասաց, Իսկական երեխեք եք, ողորմյա տեր։ Բայց և այնպես, սիրելիդ իմ տամբովցի Վերթեր, արդեն ժամանակն է հասկանալու, որ Կատյան ամենատիպիկ կանացի էություն է և որ ինչ էլ լինես այդտեղ ոչինչ չես կարող փոխել։ Դու, տղամարդկային էություն, կաշվիցդ դուրս ես դալիս, ներկայացնում նրան ցեղի շարունակության բնազդի բարձրագույն պահանջները և, անշուշտ, սույնը միանգամայն օրինական է ու որոշ առումով նույնիսկ սրբազան։ Մարմինդ քո բարձրագույն բանականությունն է, ինչպես իրավացիորեն ասել է հերր նիցշեն։ Սակայն օրինական է և այն, որ դու այդ սրբազան ճամփին կարող ես վիզդ կոտրել։ Չէ՞ որ կան կենդանական աշխարհում այնպիսի արարածներ, որոնք րստ հաստիքի պարտավոր են սեփական գոյությամբ հատուցել իրենց աոաջին և վերջին սիրային գործողության համար։ Բայց քտնի որ քեզ համար այդ հաստիքը, հավանաբար, այնքան էլ պարտադիր չէ, ուրեմն եղիր աչալուրջ, խնայիր քեզ ու պահպանիր։ Ընդհանրապես, մի շտապիր։ Յունկեր Շմիտ, ազնիվ խոսք, ամառը ետ կգա» 12։ Աշխարհը մութ չի, քո Կատյայով չի վերջանում։ ճամպրուկը խեղդելու քո ջանքեըից տեսնում եմ, որ բոլորովին համաձայն չես դրա հետ, որ այդ վերջը քեզ շատ դուր է գալիս։ էհ, ներող եղիր անցանկալի խորհոլրդիս համար, ու սուրբ Նիկոլան քեզ պահապան, իր բոլոր արբանյակների հետ։ Եսկ երբ Պրոտասովը Միտյայի ձեռքը սեղմելով գնաց, Միտյան կաշեփոկերով կապկպելով բարձն ու վերմակը, դեպի բակ բաց իր պատուհանից լսեց, թե ինչպես, ձայնը փորձելով, որոտաց դիմացում ապրող Ուսանողը, որ երգեցողություն էր սովորում և վարժություններ անում առավոտից Իրի՜ կուն, ու երգեց «Ազրան» 13։ Այն ժամանակ Միտյան ավելի շտապով ձգեց փոկերը, մի կերպ կապեց, վերցրեց գլխարկն ու գնաց Կիսլովկա՝ Կատյայի մորը հրաժեշտ տալու։ Ուսանողի երգի մեղեդին ու բառերը այնքան համառորեն էին հնչում ու կրկնվում նրա մեջ, որ նա չէր տեսնում ոչ փողոց ները, ոչ դեմը եկող մարդկանց, քայլում էր ավելի արբեցած, քան վերջին այդ բոլոր օրերին։ Երևում էր իսկապես աշխարհի վերջն էր, իսկապես յունկեր Շմիտն ուզում էր ինքնասպան չիներ ատրճանակով։ Էհ, ինչ արած, վերջն է, թող վերջը լինի, մտածում էր նա ու նորից դառնում երգին այն մասին, ինչպես սուլթանի աղջիկը պարտեզում զբոսնելիս «գեղեցկություն ճառագեչով» տեսնում է սևամորթ գերուն, որ կանգնած էր շատրվանի մոտ «մահից էլ գունատ», ինչպես մի անգամ հարցնում է գերուն, թե ով է նա և որտեղից, ու ինչպես գերին պատասխանում է նրան, սկսելով չարագուշակ, բայց հանդարտ, մռայլ պարզությամբ. Մուհամեդ է անունը իմ… [...] և ավարտելով հոլզավառ ողբերգական աղաղակով. Ես ցեղից եմ խեղճ Ազրերի, Թե սիրենք, մենք մահանում ենք։ Կատյան հագնվում էր, որ գնա կայարան նրան ճանապարհելու, քնքշորեն ձայն տվեց նրան իր սենյակից, այն սենյակից, ուր իրենք շատ անմոռանալի ժամեր էին անցկացրել, որ կայարանում կլինի առաջին զանգի ժամանակ։ Մորեգույն մազերով հաճելի, բարի կինը նստած մենակ ծխում էր և շատ տխուր նայեց նրան, նա, հավանաբար, վաղուց ամեն ինչ հասկանում էր, ամեն ինչ կռահել էր։ Միտյան, ամբողջովին կարմրատակած, ներքին ղողով, համբուրեց կնոջ քնքուշ ու թոշնած ձեռքը, որդու նման գլուխը խոնարհեց, և նա մայրական քնքշանքով մի քանի անգամ համբուրեց նրա քունքն ու խաչակնքեց։ Էհ, սիրելիս, երկչոտ ժպիտով ասաց նա Գրիբոյեդովի խոսքերով, ապրեք կյանքում ծիծաղելով։ Դեհ, Քրիստոս ձեզ հետ, գնացեք, գնացեք… 6 Վերջին անհրաժեշտ գործերն անելով, այն, ինչ պետք էր անել ― սենյակում, իրերը ծառայողի օգնությամբ գնելով ծռված բաց կառքի մեջ, նա վերջապես ինքն էլ մի կերպ տեղավորվեց իրերի կողքին, շարժվեց, ու անմիջապես նրան համակեց առանձնահատուկ այն զգացումը, որ լինում է մեկնելիս, ավարտված է (և ընդմիշտ) կյանքի մի որոշակի. Ժամանակահատված, ու միաժամանակ անսպասելի թեթևություն, հույս մի նորի սկզբի։ Նա մի քիչ հանգստացավ և ավելի կայտառ, ասես նոր աչքերով սկսեց նայել շուրջը։ Վերջ, մնաս բարով Մոսկվա և այն ամենը, որ նա ապրել է այնտեղ։ Անձրև էր կաթկթում, երկինքը մռայլվում էր, նրբանցքները ամայացել էին, գետաքարե սալահատակը մութ փայլփլում էր երկաթի նման, տները մռայլ էին, կեղտոտ։ Կառքը տանում էր նրան տանջալիորեն անշտապ ու շարունակ ստիպում ետ նայել ու շունչը պահել։ Անցան Կրեմլը, հետո Պոկրովկան ու նորից մտան նրբանցքներ, ուր այգիներում խռպոտ կռավում էր ագռավը՝ ի նշան անձրևի, իրիկնանալու, և սակայն գարուն էր, օդը գարնանաբույր։ Ահա վերջապես հասան, Միտյան մարդաշատ կայարանով վազ տվեց կառամատույց բեռնակիր բերելու, հետո անցան երրորդ գիծ, ուր արդեն պատրաստ կանգնած էր Կուրսկ տանող երկար ու ծանր գնացքը։ Եվ գնացքը պաշարած ահռելի ու խառնիխուռն բազմության, բոլոր բեռնակիրների միջից, որ զգուշացնող գոռգոռոցներով գլորում էին բեռներով ձեռնասայլակները, նա անմիջապես անջատեց, տեսավ այն, ինչ «փայլով իր գեղեցկության» միայնակ կանգնած էր հեռվում և թվում էր ուրիշ մի արարած ոչ միայն այդ բազմության մեջ, այլև ողջ աշխարհում։ Առաջին զանգն արդեն խփել էր, այս անգամ ուշացել էր ինքը, ոչ թե Կատյանէնա հուզիչ կերպով եկել էր ավելի վաղ, սպասում է նրան և նետվեց դեպի նա դարձյալ կնոջ կամ հարսնացոլի հոգատարությամբ։ Սիրելիս, շտապ տեղդ զբաղեցրու։ Հիմա երկրորդ զանգը կխփի։ Իսկ երկրորդ զանգից հետո նա է՛ լ ավելի հուզիչ կանգնած էր կառամատույցում, նայելով ցածից Միտյային, որ կանգնած էր արդեն լեփլեցուն ու գարշահոտ երրորդ կարգի վագոնի դռանը։ Նրա ամեն ինչը գեղեցիկ էր. սիրունիկ, հաճելի դեմքը, փոքրիկ մարմինը, նրա թարմությունը, ջահելությունը, երբ կանացիությունը դեռ խառնված է մանկականությանը, նրա վեր հառած փայլփլող աչքերր, երկնագույն համեստ գլխարկր, որի թեքվածքում մի տեսակ գեղեցիկ չարաճճիություն կար, ու նույնիսկ նրա մուգ մոխրագույն կոստյումը, որի մեջ Միտյան խելահեղ սիրով զգում էր նույնիսկ աստառի գործվածքն ու մետաքսը։ Միտյան կանգնած էր նիհար, անշնորհք, ճամփի համար հագել էր շատ բարձր ճիտքերով կոպիտ կոշիկները, հին բաճկոնը, որի կոճակները տրորված էին և պղինձը կարմրին էր տալիս։ Եվ սակայն, Կատյան նայում էր նրան սիրող ու տխուր հայացքով, որ շինծու չէր։ Երրորդ զանգն այնքան հանկարծակի ու սուր խփեց սրտին, որ Միտյան խելագարի պես դուրս թռավ վագոնի հարթակից և նույն խելահեղությամբ, սարսափով դեպի նա նետվեց Կատյան։ Միտյան շրթունքները սեղմեց նրա ձեռնոցին ու, ետ թռչելով վագոն, արցունքների միջից մոլեգին խանդավառությամբ սկսեց թափահարել գլխարկը, ու նա էլ փեշը բռնած կառամատույցի հետ սկսեց ետ սահել, վեր դարձրած հայացքը նրանից չկտրելով» նա ավելի ու ավելի էր ետ սահում, քամին ավելի ու ավելի էր խճճում պատուհանից գլուխը հանած Միտյայի մազերը, իսկ դնացքն ավեչի ուժեղ, ավեչի անողոք էր արագացնում ընթացքը, անպատկառ ոռնոցով ճանապարհ պահանջելով, և՛ մեկ էլ ասես տեղից պոկվեցին և՛ նա, և՛ կառամատույցի ծայրը… 7 Վաղուց իջել էր գարնանային երկար մթնշաղը, անձրևաբեր ամպերից մթնդած, ծանր վագոնը դղրդում էր մերկ ու ցուրտ դաշտում, դաշտերում դեռ վաղ գարուն էր վագոնավարները անցնում էին միջանցքով, տոմսերը ստուգում ու մոմեր դնում լապտերների մեջ, իսկ Միտյան դեռ կանգնած էր դնգդնգացող պատուհանի մոտ, գդալով Կատյայի ձեռնոցի բույրը, որ մնացել էր իր շռւրթերին, դեռ վառվելով անջատման վերջին պահի այրող կրակից։ Եվ մոսկովյան այդ երկար ձմեռը, երջանիկ ու տառապալից, որ վերափոխել էր իր ոզջ կյանքը, ամբողջապես և արդեն մի բոլորովին նոր լույսի տակ էր երևում նրան։ Նոր լույսի տակ, նորից նոր լույսի տակ էր երեում նրա աչքին հիմա Կատյան… Այո, այո, ո՛ վ է նա, ի՞նչ մարդ է նա։ Իսկ սե՞րը, կի՞րքը, հոգի՞ն, մարմի՞նը։ Ի՞նչ են դրանք։ Ոչինչ էլ չեն, կա մի բոլորովին այլ բան, բոլորովին այլ։ Ահա այս ձեռնոցի բույրը, արդյոք Կատյա՞ն չէ սա, սա՞ չէ սերը, մարմինը, հոգին։ Եվ վագոնի այս գյուղացիները, բանվորները, այս կինը, որ զուգարան է տանում իր այլանդակ երեխային, աղոտ լույս սփռող մոմերը դողգողացող լապտերների մեջ, մթնշաղը գարնանային ամայի դաշտերում՝ ամեն ինչ սեր է, ամեն ինչ հոդի, և ամեն ինչ տառապանք է ու անասելի ուրախություն։ Առավոտյան Օրյոլում էր, գնացքը փոխեց, գավառային գնացք կառամատույցի հեռավոր ծայրին։ Եվ Միտյան բոլորովին այլ ղդացում ունեցավ, որպիսի պարզ, խաղաղ ու հարազատ կյանք մոսկովյանը համեմատ, որն արդեն թվում է մնացել էր յոթ սարի ետևում, և որի կենտրոնում էր Կատյան, հիմա կարծես այնքան միայնակ, խղճալի և սիրելի, բայց արդեն մեղմորեն։ Նույնիսկ երկինքը, կարծես բաց կապույտ ներկված անձրևամպերից, նույնիսկ քամին այստեղ ավելի սովորական էին ու հանգիստ… Գնացքը Օրյոլից հեռանում էր դանդաղ, Միտյան դանդաղ ուտում էր Տուլայի դրոշմազարդ անուշահացը գրեթե դատարկ վագոնում նստած։ Հետո գնացքն ընթացքն արագացրեց ու շշմեցրեց, քնեցրեց նրան։ Արթնացավ միայն Վերխովյեոլմ։ Գնացքը կանգնած էր, այստեղ արդեն մարդաշատ էր, իրարանցում, բայց մեկ է՝ խուլ վայրի էր նման։ Ախորժելի հոտ էր տարածվել կայարանի խոհանոցից։ Միտյան հաճույքով մի ափսե կաղամբապուր կերավ և մի շիշ գարեջուր խմեց, հետո նորից ննջեց, ծանրումեծ հոգնություն էր եկել վրան։ Իսկ երբ արթնացավ, գնացքն արդեն սլանում էր գարնանատես կեչու անտառով, որ լավ ծանոթ էր նրան, դրան հաջորդում էր վերջին կայարանը։ Նորից երկինքը գարնանային ամպամած էր, մութ, բաց պատուհանից անձրևի ու կարծես սունկի հոտ էր զգացվում։ Անտառը դեռ բոլորովին մերկ էր, բայց և այնպես գնացքի դղրդոցն այնտեղ ավելի հատու էր արձագանքում, քան դաշտում, իսկ հեռվում արդեն կայծկլտում էին կայարանի գարնանային տխուր լույսերը։ Ահա և լուսազդանշանի բարձր կանաչ լույսը, որ հատկապես գեղեցիկ էր լինում իրիկնամուաին, կեչու մերկ անտառում, ահա գնացքը թխկոցով փոխում է գիծը… Տե՛ ր իմ, որքան գեղջկավարի խղճուկ ու սիրելի է մշակը, որ կառամատույցին կանգնած սպասում է փոքրիկ աղային։ Մթնշաղն ու ամպերը գնալով խտանում էին, մինչ կայարանից գնում էին մեծ գյուղի միջով նույնպես դեռ գարնանային, ցեխոտ։ Ամեն ինչ սուզվում էր այս զարմանահրաշ մեղմ մթնշաղի, հողի, տաք գիշերվա այս ամենախոր լռության մեջ աննշմարելի, ցած կախված անձբևամպերի մթությանը ձուլված, և Միտյան կրկին զարմանում էր ու ուրախանում, թե որքան խաղաղ են, պարզ, խղճուկ գյուղը, այս փայտահոտ անծխնելույզ խրճիթները, վաղուց արդեն քուն մտած, Ավետումից սկսած բարեպաշտ մարդիկ կրակ չեն վառում, և որքան լավ է այս մութ ու տաք տափաստանային աշխարհում։ Սայլակառքը վեր ու վար էր լինում դարուփոսերի վրա, ցեխի մեջ, հարուստ գյուղացու տան ետևի կաղնիները վեր էին խոյանում դեռ բոլորովին մերկ, մռայլ սևին տալիս սերմնագռավների բույներով։ Խրճիթի մոտ կանգնած էր՝ հայացքը մթության մեջ սևեռած, տարօրինակ ասես հնադարյան մի գյուղացի, բոբիկ ոտքեր, գյուղացու պատռտված երկար զգեստ, ոչխարենու գլխարկ երկար ուղիղ մազերին… Ու թափվեց տաք, հաճելի, անուշաբույր անձրևը։ Միտյան մտածեց այս խրճիթներում քնած գյուղացի աղջիկների, ջահել կնիկների մասին, կանացի այն ամենի մասին, ինչին մերձեցել էր այս ձմռան ընթացքում Կատյայի հետ, և այգ ամենը միախառնվել էր մի ամբողջության մեջ՝ Կատյան, աղջիկները, գիշերը, գարունը, անձրևաբույրը, հերկած, բեղմնավորման պատրաստ հողի բույրը, ձիու քրտինքի հոտն ու հիշողությունը լայքայե ձեռնոցի հոտի։ 8 Գյուղում կյանքն սկսվեց խաղաղ, սքանչելի օրերով։ Գիշերը կայարանից գալու ճամփին Կատյան կարծես խամրեց, լուծվեց շրջապատի մեջ։ Սակայն ոչ, դա միայն թվացել էր, և շարունակեց այդպես թվալ ևս մի քանի օր, մինչև Միտյան քունն էր առնում, ուշքի գալիս, ընտելանում մանկուց ծանոթ տպավորությունների նորությանը՝ հարազատ տան, ծառերի, գյուղական գարնան, աշխարհի գարնանային մերկությանն ու ամայությանը, նորից մաքուր ու ջահել պատրաստ նոր ծաղկունքի։ Կալվածքը մեծ չէր, տունը հին էր և անշուք, տնտեսությունը բարդ չէր և շատ ծառաներ չէր պահանջում. Միտյայի համար սկսվեց խաղաղ կյանք։ Քույրը՝ Անյան, երկրորդ դասարանի գիմնազիստուհի և եղբայրը՝ Կոստյան, պատանի կադետ, դեռ Օրյոլում էին, սովորում էին, պետք է գային հուլիսի սկզբներից ոչ շուտ։ Մայրը՝ Օլգա Պետրովնան, ինչպես միշտ զբաղված էր տնտեսությամբ, որում նրան օգնում էր միայն կառավարիչը, տանուտերը, ինչպես կոչում էին նրան ծառաները, դաշտում շատ էր լինում, մութն ընկնելուն պես պառկում էր քնելու։ Երբ Միտյան գալու հաջորդ օրը, տասներկու ժամ քնելուց հետո, լվացված, ոտքից գլուխ մաքուր հագնված դուրս եկավ իր արևոտ սենյակից, սենյակի պատուհանները նայում էին այգուն, դեպի արևելք, և անցավ մյուս բոլոր սենյակներով, միանդամից զգաց ղրանց հարազատությունն իրեն, ղրանց խաղաղ, հոգին ու մարմինը հանգստացնող պարզությունը։ Ամեն տեղ ամեն ինչ գտնվում էր իր տեղում, ինչպես շատ տարիներ առաջ էր, և նորից նույն ծանոթ ու հաճելի բուրմունքն էր. նրա գալու առթիվ ամեն տեղ հավաք էր, մաքրված, բոլոր սենյակների հատակները լվացված էին։ Վերջացնելու վրա էին միայն սրահի հատակը, որ գտնվում Հր նախասրահի կողքին սպասավորների սենյակի, ինչպես մինչև օրս էլ կոչում էին դա։ Պեպենոտ մի աղջիկ, գյուղից եկած օրավարձու ծառայող, կանգնած էր պատշգամբի դռան մոտի պատուհանին, ձգվում էր դեպի վերևի ապակին, ճռճռոցով սրբելով այն ու ներքևի ապակիներում արտացոլվելով կապտին տվող, ասես հեռավոր անդրադարձումով։ Սպասուհի Պարաշան, տաք Հրով դույւից մի հսկայական լաթ հանելով, ոտաբոբիկ, սպիտակաոտ հետ ու առաջ էր անում ջոլր լցված հատակին իր փոքրիկ կրունկներով ու ասաց բարեկամական անկաշկանդ արագախոսությամբ, թևքերը քիշտած արմունկով սրբելով քրտինքը տաքացած դեմքից։ Գնացեք թեյ խմելու, մայրիկը լույսը չբացված գնաց կաչարան տանտերերի հետ, երևի իսկի չեք էլ լսել… Եվ անմիջապես Կատյան տիրաբար հիշեցրեց իրեն. Միտյան զգաց, որ տարփանք է մեջն արթնանում թևքեր քշտած այդ կանացի ձեռքի հանդեպ, պատուհանին վեր ձգված աղջկա կանացի կորագծի, նրա փեշի հանդեպ, որի տակ պինդ քոթակի պես բարձրանում էին մերկ, ոտքերը, և ուրախությամբ զգաց Կատյայի իշխանությունը, իր պատկանելությունը նրան, նրա թաքուն ներկայությունը այդ առավոտվա բոլոր տպավորությունների մեջ։ Եվ այդ ներկայությունն օրեցօր ավելի ու ավելի կենդանի էր զգացվում ու դառնում ավելի ու ավելի գեղեցիկ, քանի Միտյան ուշքի էր գալիս խաղաղվում ու մոռանում էր այն սովորական Կատյային, որը Մոսկվայում այնքան հաճախ ու այնքան տառապալից չէր նույնանում իր տենչանքով ստեղծված Կատյայի հետ։ 9 Առաջին անգամ նա տանն ապրում էր մեծ մարդու նման, որի հետ նույնիսկ մայրն արդեն այլ կերպ էր վարվում, քան առաջ, և, գլխավորր, ապրում էր աոաջին իսկական սերը հոգում, արդեն իրականացնելով այն, ինչին թաքուն սպասում էր ողջ նրա էությոլնր մանկուց, պատանեկությունից։ Դեռ մանուկ ժամանակ նրա մեջ հրաշալի ու խորհրդավոր խլրտաց մի բան, որ դժվար է արտահայտել մարդկային լեզվով։ Ինչ-որ ժամանակ, ինչ-որ տեղ, հավանաբար նույնպես գարնանը, այգում, յասամանի թփի մոտ, հիշողության մեջ մնացել էր խարանաճանճերի սուր հոտը, նա, դեռ շատ փոքրիկ, կանգնած է մի ջահել կնոջ հետ, հավանաբար իր դայակի, ու հանկարծ կարծես նրա առջև մի բան լուսավորվեց երկնային լույսով՝ այդ կնոջ դեմքն էր, թե թեթև զգեստը լիքր կրծքի վրա, մի բան տաք հոսանքի նման անցավ, թրթռաց նրա մեջ, ինչպես մանուկը մոր փորում… Սակայն դա կարծես երազում լիներ։ Կարծես երազում լիներ և այն ամենը, ինչ եղավ հետո՝ մանկության, պատանեկության, գիմնազիայի տարիներին։ Եղել էին մի տեսակ առանձնահատուկ, կարծես ոչ մի բանի չնմանվող հիացմունքներ մեկ այս, մեկ այն աղջկանով, որոնք իրենց մայրերի հետ գալիս էին նրա մանկական տոնախմբություններին, թաքուն անհագ հետաքրքրություն նորից ոչնչի չնմանվող այդ փոքրիկ արարածներով փոքրիկ շրջազգեստներով, փոքրիկ կոշիկներով, գլխիկներին մետաքսե ժապավենից վարդակապ։ Եղել էր (դա արդեն ավելի ուշ, գավառային քաղաքում) գրեթե ամբողջ մի աշուն տևող և արդեն շատ ավելի գիտակցված հիացմունք մի գիմնազիստուհիով, որ հաճախ երեկոները երևում էր հարևան այգում, ծառին ելած, այդ աղջկա ժիրությունը, չարաճճիությունը, դարչնագույն կարճլիկ շրջազգեստը, կլոր սանրը մազերի մեջ, կեղտոտ ձեռքերը, ծիծաղը, հնչեղ ճիչը, ամեն թան այնպես էր, որ Միտյան առավոտից իրիկուն մտածում էր նրա մասին, տխրում, հաճախ նույնիսկ լաց լինում, անհագորեն ինչ-որ բան տենչալով նրանից։ Հետո դա էլ մի տեսակ ինքն իրեն վերջացավ, մոռացվեց, և եզան նոր, քիչ թե շատ տևական և դարձյալ նվիրական հիացումներ, եղան հանկարծահաս ուրախություններ ու տխրություններ գիմնազիական պարահանդեսներում… եղան ինչ-որ տառապանքներ մարմնում, իսկ սրտում անորոշ ն |
ՍԱՆ-ՖՐԱՆՑԻՍԿՈՅԻՑ ԺԱՄԱՆԱԾ ՊԱՐՈՆԸ Սան-Ֆրանցիսկոյից մի պարոն, ոչ Նեապոլում, ոչ Կապրիում ոչ մեկը նրա անունը չհիշեց, մեկնում էր հին աշխարհ, այն էլ երկու տարով, մեկնում էր կնոջ և դստեր հետ, մեկնում էր միայն ու միայն զվարճանալու։ Վստահ էր պարոնը խորապես, որ ունի լիակատար իրավունք հանգստի, զվարճանքի, ամեն տեսակետից գերազանց ճամփորդության։ Այդպես վստահ լինելու համար նա ուներ իր պատճառները, նախ հարուստ էր շատ, և ապա նոր էր սկսել կյանք անել, չնայած լուր հիսուն և ութ տաբուն։ Մինչ այդ, նա ոչ թե ապրում, այլ գոյություն էր պահպանում, ճիշտ է բավական լավ, բայցևայնպես, հույսն ամբողջապես ապագային։ Նա աշխատում, բանում էր անդադրում, չինացիները, որոնց հազարներով բերում էր իր մոտ աշխատելու, լավ գիտեին, դա ինչ էր նշանակում, մինչև վերջապես տեսավ, որ արդեն շատ բան է արված, որ արդեն գրեթե հավասար է դարձել նրանց, ում մի ժամանակ օրինակ և չափանիշ էր ընդունել իր համար, ու վճռեց հանգիստ տալ իրեն, մի քիչ շունչ քաշել։ Նա պատկանում էր այն մարդկանց շրջանակին, որոնց համար կարգ էր կյանքի վայելքն սկսել Եվրոպա, Հնդկաստան և Եգիպտոս ուղևորությունից։ Վճռեց ինքն էլ ա էդպես աներ հարկավ, ուղում էր նախ և առաջ վարձահատույց լինել իրեն՝ այդ բոլոր տարիների աշխատանքի դիմաց, սակայն ուրախ էր նաև կնոջ և դստեր համար։ Նրա կինը երբեք էլ մի առանձին զգայուն և տպավորվողը չէր եղել, սակայն, հայտնի բան է, որ բոլոր տարեց ամերիկուհիները մոլի ճամփորդողներ են։ Իսկ թե դառնանք դստերը, որն արդնն տարիքն առնող և մի քիչ էլ հիվանդոտ աղջիկ էր, նրա համար արդեն ճամփորդությունն անհրաժեշտություն էր. մի կողմ թողնելով, թե դա որքան օգտակար էր առողջության համար, նկատի առնենք, որ հազարումի երջանիկ հանդիպումներ են լինում ճամփորդությունների ժամանակ։ Մեկ էլ տեսար, որմնանկարներ ես ուսումնասիրում սեղանի շուրջը մի միլիարդատերի կողքին նստած։ Սան-Ֆրանցիսկոյից այս պարոնը շատ ընդարձակ ճամփորդություն էր ծրագրել։ Դեկտեմբերին և հունվարին հույս ուներ վայելելու Հարավային Իտալիայի արևը, հնության հուղաբձաններք, տարանտելլայի, շրջիկ երգիչների սերենադների վայելքն ստանալ, ու նաև այն բանի, որ նրա տարիքի մարդիկ հատկապես սուր են զգում ջահել նեապոլիտանունիսերի սիրո, թեկուզև ոչ անշահախնդիր, կառնավալը նա միտք ուներ անցկացնելու Նիցցայում, Մոնտե-Կառլոյում, ուր ոմանք մոլեգնությամբ տրվում են ավտոմոբիլային կամ առագաստանավային մրցարշավի, ուրիշները պտոլտախ ադի, ոմանք մի՝ այլ բանի, որ ընդունված է ֆլիրտ կոչել, իսկ ոմանք էլ բաց թողնված աղավնիներ խփելու մրցման, որ շատ գեղեցիկ վեր են խոյանում զմրուխտյա սիզամարգի գլխին, անմոռուկների գովնի ծովի ֆոնի վրա, և իսկույն էլ սպիտակ գնդիկներ դարձած ընկնում ցած. մարտի սկիզբը նա ուզում էր հատկացնել Ֆլորենցիային, տիրոջ չարչաոանացզրը մեկնել Հռոմ լսելու, նրա ծրագրերի մեջ էին և Վենետիկը, և Փարիզը, և ցլամարտը Սևիլիայում, և լողը անգլիական կղզիներում, և Աթենքը, և Կոստանդնուպոլիսը, և Պաղեստինը, և՛ Եգիպտոսը, նույնիսկ ճսւպոնիան, Նոյեմբերի վերջն էր։ Մինչև Ջիբրալտար ստիպված էին քղալ սառը մառախուղի կամ բաց ձնաբքի մեջ, սակայն լողում էին միանգամայն բարեհաշոզ։ Ուղևորները շատ էին, շոգենավը՝ նշանավոր «Ատլանտիդան», նման էր բոլոր հարմարություններն ունեցող հսկայական հյուրանոցի՝ գիշերային բար, արևելյան բաղնիքներ, սեփական լրագիր, կյանքն այնտեղ ընթանում էր համաչափ. վեր էին կենում վաղ, փողի ձայնով, որ սուր հնչում էր միջանցքներում վաղ աղջամուղջին, երբ լոլյսը ղանղաղ ու սառն դեռ նոր էր բացվում մառախուղի մեջ ծանրորեն ալեկոծվող գորշ ― կանաչավուն ջրային անապատի վրա, ֆլանելե պիժամաները հագներին խմում էին սուրճ, շոկոլադ, կակաո, հետո լոգանք էին ընդունում, մարզանք անում ախորժակի և լավ ինքնազգացողության համար, ցերեկային արդուզարդն անում էին և գնում առաջին նախաճաշի, մինչև ժամը տասնմեկը հարկ էր առույգ քայլել տախտակամածներին, շնչել օվկիանոսի սառն օդը կամ էլ և այլ խաղերով զբաղվել նորից ախորժակ գրգռելու համար, իսկ ժամը տասնմեկին՝ թեթևակի սնվել բուտերբրոդներով և մսաջրով, ուժ առնելով, հաճույքով լրագրեր էին կարդում և հանգիստ սպասում երկրորդ նախաճաշին, որն առաջինից ավելի սննդարար էր և բազմազան, դրան հաջորդող երկու ժամը տրամադրում էին հանգստի, այդ ժամանակ բոլոր տախտակամածներին դրված էին լինում շամբուտե երկարուկ բազկաթոռներ, որոնց վրա ուղևորները պլեդներով ծածկված պառկում էին, նայում ամպոտ երկնքին և նավակողից դուրս երևացող փրփրաբաշ բլրակներին կամ էլ անուշ ննջում, ժամը հինգին նրանց, որ արդեն հանգստացել էին և զվարթացել, անուշաբույր թունդ թեյ էին տալիս թխվածքով, ժամը յոթին փողային ազդանշանով հայտնում էին այն, ինչը սույն կյանքի գերագույն նպատակն է, պսակը նրա… Եվ այդժամ պարոնը Սան-Ֆրանցիսկոյից շտապում էր իր հարուստ խցիկը հագնվելու։ Երեկոները «Ատլանտիդայի» հարկերը մթության մեջ վառվում էին անհամ ար հրե աչքերով, ծառաների մեծ բազմություն էր բանում խոհարարական, ամանալվացարանների և գինու նկուղներում։ Պատերից դուրս օվկիանոսը սարսափելի էր, սակայն դա նրանց հոգը չէր, նրանք լիովին ապավինել էին հրամանատարի իշխանությանը օվկիանոսի վրա, զարմանալի մեծ ու ծանրամարմին այդ շեկ մարդու, միշտ ասես քնատ, ոսկեթել լայն տրեզներով իր համազգեստի մեջ նման հսկա մի կուռքի, որ շատ հազվադեպ էր մարդկանց մեջ դուրս գալիս իր խորհրդավոր սենյակներից, բաքի վրա րոպեն մեկ կատաղի ճչում էր շչակը, սակայն ճաշողներից քչերն էին միայն լսում շչակի ձայնը, այն խլացնում էր հիանալի լարային նվագախումբը, որ անընդհատ բարձրարվեստ նվագում էր լույսերով տոնականորեն հեղեղված երկշարք լուսամուտներով սրահում՝ լեփ-լեցուն դեկոլտեավոր զգեստներով տիկնանցով և ֆրակ ու սմոկինգ հագած տղամարդկանցով, բարեկազմ սպասավորներով և հարգաբարո սեղանապետներով, որոնցից մեկը, նա, որ ընդունում էր միայն գինիների պատվերր, ման էր գալիս նույնիսկ պարանոցից շղթա կախ տված, ինչպես լորդ-քաղաքագլոլխ։ Սմոկինգը և օսլայած սպիտակեղենը շատ ջահելացնում էին Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնին։ Նիհար, ոչ բարձրահասակ, ոչ բարեձև, սակայն պնդակազմ, նստած էր նա այս շքասրահի ոսկյա ― մարգարտե փայլի մեջ՝ առջևը գինու շիշը նրբագույն ապակուց մեծ և փոքր ըմպանակներ, հակինթի փոքրիկ մի փունջ։ Մոնղոլական ինչ-որ մի բան կար արծաթագույնին տվող խուզած բեղերով նրա դեղնավուն դեմքին, խոշոր ատամներին փայլփլում էին ոսկյա ատամնալիցքերը, ողորկ փղոսկրափայլի էր տալիս ճաղատ պինդ գլուխը։ Շքեղ, սակայն տարիքին համապատասխան էր հագնված նրա տիկինը խոշորակազմ, հաստ և անվրդով տիկին, և բարդ, սակայն թեթև ու թափանցիկ, անմեղ բացությամբ դուստրը, բարձրահասակ, նրբակազմ, գեղեցիկ հարդարված շքեղ մազերով, մանոլշակաբլիթներից անուշաբույր շսչով, նրբին վարդագույն բշտիկներով՝ բերանի շուրջ և թիակների միջև, որ թեթևակի քողարկված էին դիմափոշով… ճաշը տևում էր ժամից ավելի, իսկ ճաշից հետո պարահանդեսի սրահում սկսվում էին պարերը, որի ընթացքում տղամարդիկ, այդ թվում, անշուշտ, և պարոնր Սան-Ֆրանցիսկոյից, ոտները վեր տնկած, դեմքները կաս-կարմիր, ծխում էին հավանն ական սիգարներ և լիկյորներ խմում բարում, ուր սպասարկում էին կարմիր բաճկոնավոր նեգրեր աչքի սպիտակուցները նման պինդ եփած կլպած ձվի։ Օվկիանոսը պատի ետև թնդյունով վեր ու վար էր անում սև լեռներ դարձած, բուքը կատաղի շվշվացնում էր ծանրացած պարանասարքի մեջ, շոգենավն ամբողջապես ցնցվում էր, հաղթահարելով և՛ բուքը, և այդ լեռները, ասես գութանով այս ու այն կողմ փռելով նրանց երերուն, շարունակ եփ եկող և փրփրած պոլերով վեր խոյացող հսկայական զանգվածները, մառախուղից խեղդված տխուր, դառնագին հեծեծում էր շչակը, ցրտից հեծեծում և ուժից վեր լարումից խենթանում էին հերթապահողներն իրենց աշտարակում, դժոխքի մռայլ ոլ հրակեզ ընդերքին, նրա իններորդ շրջանին էր նման շոգենավի ստորջրյա որովայնը, այն, որտեղ խուլ գռգռում էին հսկա վառարանները, իրենց շիկացած երախներով կլանելով քարածխի հսկա կույտեր, որ դղրդոցով վառարանների մեջ էին լցնում մինչև գոտկատեղերը մերկ, կրակից կարմրած, կեղտոտ, ծանրահոտ քրտինքի մեջ կորած մարդիկ, իսկ այստեղ, բարում հանգիստ ու անհոգ, ոտները բազկաթոռների թիկնակին գցած, կոնյակ ու լիկյոր էին ըմպում, հաճելի ծխի քուլաներով պարուրված, պարասրահում ամեն ինչ փայլում էր ու լույս, ջերմություն, ուրախություն էր ճառագում, զույգերը մեկ վալս էին պտրտվում, մեկ կոտրատվում տանգո, և երաժշտությունը համառորեն, դյութիչ անամոթ տրտմությամբ աղերսում էր մի բան, միշտ նույնը միայն… Այս շողշողուն բազմության մեջ կար մեծն մի հարուստ, սափրած, բարձրահասակ, հնաձև ֆրակով, կար նշանավոր իսպանական գրող, կար համաշխարհային մի գեղեցկուհի, կար սիրահարված նրբագեղ մի զույգ, որոնց էին նայում բոլորը հետաքրքրությամբ և որոնք չէին թաքցնում իրենց երջանկությունը, տղամարդը պարում էր միայն իր ընտրյալ կնոջ հետ և նրանց ամեն մի շարժումը, ամեն ինչը զարմանալի նուրբ, զարմանալի հոյակապ էր ստացվում, ու հրամանատարը միայն գիտեր, որ այդ զույգին վարձել է լավ վարձատրությամբ սեր խաղալու, և որ նրանք վաղուց է արդեն լողում են մեկ այս, մեկ այն նավում։ Ջիբրալտարում բոլորին ուրախացրեց արևը, ասես վաղ գարուն լիներ. «Ատլանտիգայում» հայտնվեց մի նոր ուղևոր, մեծ հետաքրքրություն առաջացնելով բոլորի մեջ՝ ասիական ինչ-որ պետության թագաժառանգը, որ ճամփորդում էր ծպտյալ, կարճլիկ, չոր-չոր, լայներես, նեղաչք, ոսկեշրջանակ ակնոցով, փոքր-ինչ տհաճ իր մեծ բեղերով, որ նոսր էին. ինչպես մ եռյալի բեղեր, իսկ րնդհ անուր աոմ ամբ սիրալիր, պարզ և համեստ մի մարդ։ Միջերկրական ծովում մեծ-մեծ ալիքներ էին, գունեղ սիրամարգի պոչի նման, որ պայծառ օրվա և մաքուր երկնքի ներքո առաջ էր բերել զվարթ ու կատաղի ուժով ընդառաջ սուրացող տրամոնտանան 1… Հետո, երկրորդ օրվա ընթացքում երկինքն սկսեց գունատվեի հորիզոնը մշուշվեց, մոտենում էր երկիրը, երևացին Իսկիան, Կապրին, հեռադիտակով արդեն երևում էր նեապոլը՝ գորշակապույտ ինչ-որ մի բանի լանջին թափթփած ղսւ քարակտորների նման… Լեդիներից և ջենտլմեններից դատերն արդեն հագել էին թեթև մուշտակներ, լռակյաց, միշտ շշուկով խոսող փոքրավոր չինացիները, ծուռոտն, մինչև կրունկները հասնող ձյոլթասև ծամեբով և աղջկական թավ թարթիչներով, կամաց-կամաց դեպի սանդուղքն էին դուրս բերում պլեդները, ձեռնափայտերը, ճամպրուկները, պիտոլյքատոլփերը… Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնի դոլստրր կանգնել էր տախտակամածին, արքայազնի կողքին, որ բարի պատեհությամբ երեկ ներկայացվել էր նրան, և ձևացնում էր, թե ուշադիր նայում է հեռուն, ուր ցույց էր տալիս արքայազնր՝ ինչ-որ բան բացատրելով, շտապով ու կամ ացուկ ինչ-որ բան պատմելով, նա իր հասակով ուրիշների կողքին փոքրիկ աղեկի էր նման, անբարետես էր, մի քիչ էլ տարօրինակ, ակնոց, կոտելոկ, անգլիական վերարկու, ցանցառ բեղերը նման ձիու մազերի, թուխ, բարակ մաշկը ասես քաշած – ձգած տափակ դեմքին, ու դեռ մի քիչ էլ լաքած, բայց աղջիկը լսում էր նրան և հ՛ ուզմունքից չէր հասկանում, թե ինչ է ասում նա իրեն, սիրտը թպրտում էր անհասկանալի հուզմունքից նրա հանդեպ, ամեն, ամեն բան նրա մեջ ուրիշ էր, ոչ նման մյուսներին՝ նրա չոր-չոր ձեռները, նրա մաքուր մաշկը, որի տակ հնագույն արքայական արյուն էր հոսում, նույնիսկ նրա եվրոպական, շատ պարզ, բայց կարծես առանձնահատուկ կոկիկ հագուստն իր մեջ մի անբացատրելի հմայք էր պարունակում։ Իսկ ինքը՝ պարոնը Սան-Ֆրանցիսկոյից մոխրագույն զանգապանները կոշիկների վրա բերած, նայում, նայում էր կողքին կանգնած նշանավոր գեղեցկուհուն՝ բարձրահասակ, զարմանալի բարեկազմ շիկահեր մի կնոջ փարիզյան վերջին նորաձևությամբ ուրվագծված աչքերով, որը արծաթե շղթայիկով պահում էր փոքրիկ, կորամեջք, մազերը թափած շնիկին ու շարունակ խոսում հետը։ Եվ ղասարը, անհարմարության անորոշ մի զգացումով, աշխատում էր չնկատել նրան։ Պարոնը բավական շռայլ էր եղել ճանապարհին, ուստի միանգամայն վստահ էր հոգատարությանը բոլոր նրանց, ովքեր կերակրում, խնամում էին նրան, առավոտից իրիկուն ծառայում՝ կանխելով նրա ամենաչնչին իսկ ցանկությունները, հետևում նրա մաքրությանը, պահպանում նրա հանգիստը, նրա իրերն էին քարշ տալիս, նրա համար բեռնակիրներ էին կանչում, նրա սնդուկները հյուրանոցներ հասցնում։ Այդպես էր ամեն տեղ, այդպես էր և նավարկության ժամանակ, այդպես պետք է լիներ և Նեապոլում։ Նեապոլը մեծանում էր և մոտենում, երաժիշտները փողային գործիքների պղնձե փայլով արդեն խմբվել էին տախտակամածին և մեկ էլ խէացրին բոլորին քայլերգի հանդիսավոր հնչյուններով, հսկա հրամանատարը տոնական համազգեստով հայտնվել էր կամրջակին և, ինչպես բարեգութ հեթանոսական աստված, ձեռքի շարժումով ողջունեց ուղևորներին։ Իսկ երբ վերջապես «Ատլանտիդան» նավահանգիստ մտավ, մոտեցավ առափին մարդկանցով ծածկված իր բազմահարկ հսկայական զանգվածով, և դղրդացին ևլարաններր՝ ինչքան բարապաններ և նրանց օգնականներ, ոսկեթել տրեզներով և հովարավոր գլխարկներով, ինչքան զանազան առևտրական միջնորդներ, անբան տղաներ և թափառաշրջիկներ գունավոր լուսանկարների կույտ ձեռներին, ընդառաջ նետվեցին պարոնին՝ իրենց ծառայություններն առաջարկելով։ Եվ նա քմծիծաղում էր նայելով այդ թափառաշրջիկներին, քայլելով դեպի ավտոմեքենան այն հյուրանոցի, որտեղ կարող էր իջևվանել և արքայազնր, ու հանգիստ խոսում ատամների արանքից մերթ անգլերեն, մերթ իտալերեն։ Go away! Via Նեապոլում կյանքն անմիջապես ընթացավ իր սովոր կարգով, վաղ առավոտյան նախաճաշ կիսամութ ճաշասրահում, ալք պամ ած, առանձնապես ոչ խոստումնալից երկինք և գիդերի բազմություն նախասրահի մոտ. հետո վարդագույնին տվող տաքուկ արևի առաջին ժպիտները, բարձր կախովի պատշգամբից բացվող տեսարանը մինչև ստորոտը վաղորդյան փայլփլուն գոլորշիներով պարուրված Վեզուվը, ծովածոցի արծաթյա մարգարտե ծածանքը և հորիզոնում Կապրիի նուրբ ուրվագիծը, ներքևում, առափնյակով դեպի ցած վազող փոքրիկ իշուկները, երկանիվ կառքերին լծված, և զինվորիկների ջոկատները, որ քայլում էին չգիտես ուր կայտառ ու մարտական երաժշտությամբ, հետո դեպի ավտոմոբիլ, և դանդաղ շարժում մարդաշատ նեղլիկ ու խոնավ փողոցներով, բարձր, բազմապատոլհան շենքերի միջով, դիտումը անկենդան ― մաքուր և խաղաղ, հաճելի, սակայն անոլրախ, ասես ձյունով լուսավորված թանգարանների կամ ցուրտ, մոմահոտ եկեղեցիների, որ ամեն տեղ նույնն են վեհասքանչ մուտք, ծածկված կաշվե ծանր վարագույրով, իսկ ներսում ահռելի դատարկություն, լռություն, յոթ մոմերով կանթեղի մեղմ կրակները, որ կարմրին էին տալիս խորքում, եկեղեցաբեմի ժանյակներով զարդարված փոքրիկ սեղանին, միայնակ ծեր կին փայտե մուգ նստարաններին, դամբարանային սայթաքուն սալիկներ ոտքերի տակ և ինչ-որ մեկի «Խաշից իջեցումը» անպայման նշանավոր, ժամր մեկին երկրորդ նախաճաշը Սան ― Ֆրանցիսկոյում, ուր կեսօրին մոտ արդեն բավական մարդ է հավաքվում ամենաառաջին տեսակի, և որտեղ մի անգամ Սան Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնի դուստրը քիչ էր մնում ուշաթափվեր, նրան թվաց, թե սրահում նստած է արքայազնը, թեև լրագրերից գիտեր արդեն, որ նա Հռոմում է. ժամը հինգին թեյ հյուրանոցում, շքեղ սրահում, որ տաքտաքուկ էր գորգերից ու վառվող բուխարիներից, իսկ հետո նորից նախապատրաստություն ճաշի համար նորից կոչնազանգի ուժեղ, տիրական թնդյունը բոլոր հարկերում, և շարան ― շարան տիկնայբ՝ սանդուղքներին մետաքսները խշխշացնելով, մերկ ուսերով հայելիների մեջ արտացոլված, նորից ճաշասենյակի հյոլրընկալորեն լայն բացված շքասրահը և երաժիշտների կարմիր բաճկոնները բեմում, սպասավորների սև բազմությունը սեղանապետի շուրջը, որ զարմ անալի վարպետությամբ ափսեներն էր լցնում Վարդագույն ապուրը… ճաշերն այնքան առատ էին և՛ ուտելիքներով, և՛ գինիներով, և՛ հանքային ջրերով, և՛ քաղցրավենիքներով, մրգերով, որ երեկոյան տասնմեկի մոտ սպասուհիներն սկսում էին բոլոր համարները տանել ռետինե պարկիկներ տաք ջրով՝ ստամոքսները տաքացնելու համար։ Սակայն դեկտեմբերն այնքան էլ հաջող «դուրս չեկավ», դռնապանը, երբ հետր խոսում էին եղանակի մասին, մեղավորի նման միայն ուսերն էր թոթվում ու մռթմռթում, թե այսպիսի տարի դեռ չեն հիշում, թեև արդեն առաջին տարին չէին ստիպված այդ նույնը մռթմռթալ, ասելով, որ հիմա ամեն տեղ սարսափելի մի բան է կատարվում. Ռիվերիայամ չլսված հեղեղներ են և փոթորիկներ, Աթենքում ձյուն է, էանան նույնպես ծածկված է ձյունով և գիշերները լույս է արձակում, Պալեբմոյից զբոսաշրջիկները փախչում են՝ ցրտից փրկվելու համար… Առավոտյան արևն ամեն օր խաբում էր. կեսօրից անպայման երկինքը գորշանում էր և սկսում էր անձրևել շարունակ սաստկանալով, գնալով ավելի ու ավելի ցրտելով, և արմավենիները հյուրանոցի մուտքի մոտ դաոնում էին թիթեղավյազ, քաղաքր թվում էր առանձնապես կեղտոտ և անձուկ, թանգարանները չափազանց միապաղաղ, քամուց ծածանվող ռետինե թիկնոցներով գիրուկ կառապանների ծխախոտի, մնացուկները անտանելի գարշահոտ, հալից րնկած վտիտ ձիերին նրանց եռանդուն մտրակելը ակնհայտորեն շինծու, տրամվայի գծերը մաքրող սինյորների կոշիկները սարսափելի, իսկ կանայք, որ սև, բաց գլուխներով անձրևի տակ չլմփացնում էին ցեխի միջով այլանդակ կարճոտանի, խոնավության և ափի մոտ փրփրացող ծովից տարածվող նեխած ձկնահոտի մասին խոսելն արդեն ավելորդ էւ Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնն ու տիկինն սկսել էին աոավոտներր գժտվել, նրանց դուստրր մեկ ման էր գալիս գունատ, գլխացավով, մեկ աշխուժանում էր, սկսում ամեն ինչով հիանալ, և այդ ժամանակ լինում էր հաճելի, գեղեցիկ – գեղեցիկ էին այն քնքուշ, բարդ զգացմունքները, որ նրա մեջ արթնացրել էր հանդիպումը անբարետես մարդու հետ, որի երակներում սակայն ոչ սովորական արյուն էր հոսում, չէ որ, ի վերջո, կարևոր չէ, թե հատկապես ինչն է արթնացնում աղջկական հոգին՝ փո՞ղը, փա՞ռքը, թե տոհմի նշանավորությունը… Բոլորը պնդում էին, որ Սորենտոյում, Կապրիում բոլորովին այլ է. այնտեղ և ավելի տաք է, և ավելի արևոտ, և կիտրոն է աճում, և բարքերն են ավելի ազնիվ, և գինին է ավելի անխառն։ Եվ ահա Սան-Ֆրանցիսկոյից Ժամանած ընտանիքր վճռում է իր սնդուկներով հանդերձ մեկնել Կապրի, նպատակ ունենալով այն դիտելուց, Տիվերիայի պալատների տեղում մնացած քարերի մեջ հրվելուց, Լազուր քարայրի հեքիաթային անձավներում լինելուց և պարկապզուկ նվազողներին լսելուց հետո, որոնք ծննդից մի ամբողջ ամիս առաջ արդեն թափառում էին կղզում ու գովքն էին երգում սուրբ Մարիամի, մնաց Սորենտոյոլմ։ Մեկնելու օրը, հիշարժան օր Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած ընտանիքի համար, առավոտից արդեն արևը դուրս չեկավ։ Թանձր մառախուղը ծածկել էր Վեզոլվր մինչև ստորոտն ու ցածր, գորշ ծածկույթ կապել ծովի արճճե ծփանքի վրա։ Կապրի կղզին չէր երևում բոլորովին, ասես ոչ կար, ոչ էլ երբևէ գոյություն էր ունեցել աշխարհում։ Եվ փոքրիկ շոգեն ավր, որ ուղևորվում էլ։ այնտեղ, այնպես էր տարուբերվում, այս ու այն կողմ նետվում, որ Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած ընտանիքր անշարժ մեկնված պառկել էր այդ փոքրիկ շոգենավի նախասենյակի բազմոցներին, ոտները պլեռներով փաթաթած, աչքերը փակ սրտխառնոցը զսպելու համար։ Տիկինը, ինչպես ինքն էր կարծում, տառապում էր բոլորից ավելի, նրան մի քանի անգամ թվացել էր արդեն, որ վերջ, որ ուժերը սպառվում են, որ ինքը մահանում է, իսկ սպասուհին, որ թասն առած վազ էր տալիս նրա մոտ, արդեն շատ տարիներ ամեն օր տապին և սառնամանիքին այս ալիքների մեջ օրորվող և, այնուամենայնիվ, անխոնջ, դիմացող, ծիծաղում էր միայն։ Օրիորդը չափազանց գունատ էր, ատամների արանքում կիտրոնի մի շերտիկ սեղմած։ Պարոնը լայն վերարկուն ու գլխարկը հագին պառկել էր մեջքին՝ ծնոտներն իրար սեղմած, ու ամբողջ ճանապարհի ընթացքում բերսնը ոչ մի անգամ չբացեց, նրա դեմքը գորշացել էր, բեղերը սպիտակել էին, գլուխը ծանրորեն ցավում էր. վերջին օրերին վատ եղանակի պատճառով նա երեկոները չափազանց շատ էր խմում, չափազանց շատ էր հիանում «կենդանի պատկերներով» որոշ անառականոցներում։ Իսկ անձրևը ծեծում էր զնգզնգացող ապակիները, ապակիներից չուր էր հոսում բազմոցների վրա, քամին ոռնոցով լցվում էր կայմերի մեջ և երբեմն, վրա հասած ալիքի հետ, փոքրիկ շոգենավը ծռում։ Այֆժդ ժամանակ դղրդոցով ինչ-որ բան էր գլորվում ներքևում։ Կանգառներում՝ Կաստելամարայում և Սորենտոյում, մի քիչ ավելի հեշտ էր. բայց այդտեղ էլ սոսկալի ճռճռում էր, ափն իր զառիթափներով, այգիներով, պինիաներով 4, վարդագույն և սպիտակ հյուրանոցներով և մշուշապատ, գանգուր ― կանաչ սարերով պատուհանից դուրս վեր ու վար էր թռչում, ինչպես ճոճանակի մեջ. պատերին էին զարկվում նավակները, խոնավ քամին փչում էր դռներին, ճոճվող բեռնանավի մեջ, հյուրանոցի դրոշակը պահած, ոչ մի րոպե ձայնը չէր կտրում թլվատ փոքրիկ տղան ճամփորդներ կանչելով։ Եվ Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը, զգալով իրեն այնպես, ինչպես և պետք է զգար կատարյալ ծերունի, արդեն ձանձրույթով և չարությամբ էր մտածում իտալացի կուվող բոլոր այս ագահ, սխտորահոտ մարդուկների մասին, մի անգամ կանգառի ժամանակ աչքր բացելով և գլուխը բարձրացնելով բազմոցից, ժայռոտ զառիվայրի տակ տեսավ մի կույտ այնքան խղճուկ, ամբողջապես բորբոսնած քարե տնակներ մեկը մեկին ծեփված հենց ջրի, նավակների մոտ, այլևայլ լաթերի, թիթեղակտորների և դարչնագույն ցանցերի մոտ, որ, հիշելով, թե հենց սա է իսկական Իտալիան, որն ինքը եկել է վայելելու, հուսահատություն զգաց… Վերջապես, արդեն մթնշաղին, սկսեց մոտենալ կղզին իր սևությամբ, ստորոտն ասես ծայրեծայր կարմիր լույսերով ծածկված, քամին մեղմացավ, տաքացավ, դարձավ ավելի անուշաբույր, հանդարտվող ալիքների վրա, որ բարձրանում և թափվում էին սև յուղի նման, ոսկե վիշապներ գծվեցին նավահանզստի լույսերից… Հետո հանկարծ դղրդաց և ջրի մեջ չմփաց խարիսխը, իրար ձայն կտրելով ամեն կողմից լսվեցին նավակավարների կատաղի բղավոցները, և անմիջապես թեթևություն զգացին, ավելի պաւծառ փայլփլեց րնգհ անուր նավասենյակը, ցանկություն առաջացավ խմելու, ծխելու, շարժվելու… Տասը րոպեից Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած ընտանիքն իջավ մեծ նավակի մեջ, տասնհինգ րոպեից ոտք դրեց առափնյակի քարերին, և հետո նստեց լուսավոր վագոնիկն ու գժժոցով բարձրացավ զառիվերով խաղողի այգիների մեջ տնկված ցիցերի, կիսափլված քարե ցանկապատների և թաց, ծուռումուռ, տեղ-տեղ հարդե ծածկոցով փակված նարնջի ծառերի միջով փայլուն նարինջ պտուղներով և հաստ ողորկ տերևներով, որ սահում էին ցած, սարի տակ վագոնիկի բաց պատուհանների աոջևով… Անուշ է բուրում Իտալիայի հողր անձրևից հետո, և իր, յուրահատուկ հոտն ունի ամեն մի կղզի։ Կապրի կղզին խոնավ և մութ էր այդ իրիկուն։ Սակայն ահա մի պահ կենդանացավ, տեղ-տեղ լուսավորվեց։ Սարի կատարին, ֆունիկուլյորի հարթակին արդեն մարդիկ էին հավաքված, որոնց պարտականությունն էր արժանավայել ընդունել Սան ― Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնին։ Կային և ուրիշ եկվորներ, սակայն ուշադրության ոչ արժանի։ Կապրիում բնակություն հաստատած մի քանի ռուսներ թափթփված, մտացրիվ, ակնոցով, մորուքավոր, հնացած վերարկուների օձիքները բարձրացրած, և մի խումբ երկարոտն, կլոր գլխանի գերմանացի ջահելներ տիրոլյան հագուստներով, քաթանե տոպրակներն ուսերին, որոնք ոչ մեկի ծառայության կարիբը չունեին և բոլորովին էլ շռայլ չէին ծախսում։ Սան – Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը, որ իրեն զուսպ հեռու էր պահում և՛ սրանցից, և նրանցից, անմիջապես նկատվեց։ Նրան և նրա տիկնանց շտապով օգնեցին դուրս գալ, նրա առջևից վազեցին առաջ րնկնելով, որ ճանապարհ ցույց տան, նրան նորից շրջապատեցին փոքրիկ տղաներ և կապրիացի հաղթանդամ այն կնիկները, որ գլխի վրա տանում են օրինավոր զբոսաշրջիկների ճամպրուկներն ու սնդուկները։ Փոքրիկ, ասես օպերային հրապարակում, որի գլխին խոնավ քամուց ճոճվում էր էլեկտրական գնդիկը, թխկթխկացին նրանց ոտքի փայտե նալիկները, թռչնավարի սուլեցին և գլուխկոնծի տվեցին հավաքված տղաները, և ինչպես բեմում քայլեց նրանց միջով Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը գեպի ինչ-որ միջնադարյան կամար՝ իրար միաձուլված տների տակ, որի ետևում աղմկոտ փողոցը՝ ձախից տափակ տանիքների վրա փռված արմավենիների սաղարթներով և վերևում՝ սև երկնքում կապույտ աստղերով, թեք իջնում էր դեպի առջևում փայլող հյուրանոցի շքամուտքր։ Եվ թվում էր, Սան ― Ֆրանցիսկոյից ժամանած հյուրերի պատվին էր կենդանացել Միջերկրականի ժայռոտ կղզյակի այս փոքրիկ քարե խոնավ քաղաքը, որ նրանք էն այսպես երջանիկ և հյուրընկալ դարձրել հյուրանոցատիրոջը, որ միայն նրանց էր սպասում չինական կոչնազանգը բոլոր հարկերից կանչելով ճաշի, հենց նրանք ոտք դրին նախասրահ։ Քաղաքավարի և Կիրթ գլխի խոնարհումով նրանց ողջոլնող հյուրանոցատերը, ընտիր, նրբաճաշակ հագնված երիտասարդ, որ դիմավորեց նրանց, մի պահ զարմանք պատճաոեց Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնին, նա հանկարծ հիշեց, որ այս գիշեր, իր խառնակ երազների մեջ տեսել էր հենց այս պարոնին, ճիշտ և ճիշտ սրա նմանին, նույնպիսի այցեզգեստով և նույնպիսի փայլփլուն հարդարված գլխով։ Զարմանքից քիչ մնաց նույնիսկ կանգ առներ։ Սակայն, ինչպես վաղուց, շատ վաղուց արդեն նրա հոգում չէր մնացել այսպես կոչված միստիկական զգացումների չնչին հատիկ իսկ, այնպես էլ տեղնուտեղը մարեց և այդ զարմանքը, երազի և իրականության այդ տարօրինակ զուգադիպության մասին նա կատակով ասաց կնոջն ու դսաերը, հյուրանոցի միջանցքով քայլելիս։ Դուստրը, սակայն, տագնապով նայեց նրան այդ պահին, նրա սիրտը հանկարծ ցավով ճմլվեց՝ այս օտար, մութ կղզում ահավոր միայնության զգացումից… Հենց նոր մեկնել էր կապրիում հյուրընկալվող բարձրաստիճան այրեր։ Եվ Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած հյուրերին հատկացրին նույն նրա զբաղեցրած սենյակները։ Նրանց տրամադրեցին ամենագեղեցիկ և հմուտ սպասուհուն նրբիրան, օսլայած կապադլխարկով, որ նման էր փոքրիկ ատամնավոր պսակի, և ամենաներկայանալ սպասավորին՝ ածխասև, կրակոտ աչքերով սիցիչիտցոլն, և ամենաճարպիկ, միջանցքային սպասավորին՝ կարճահասակ և գիրուկ Լուիջիին, որ շատ այդպիսի տեղեր էր փոխել իր կյանքում։ Իսկ մի րոպե անց Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնի սենյակի դառը բախեց ֆրանսիացի սեղանապետը՝ իմանալու համար ճաշ ելել են արդյոք նոր եկած պարոնայք, և դրական պատասխանի դեպքում, որն, ի դեպ, կասկածի ենթակա չէր։ Հայտնելու, որ այսօր մատուցվում է լանգուստ, ռոստբիֆ, ծնեբեկ, փասիաններ և այլև։ Հատակը դեռ երերում էր Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնի ոտքերի տակ, այնպես որ ճոճել էր այդ գարշելի իտալական շոգենավիկը, բայց նա առանց շտապելու իր ձեռքով, թեև անսովորությունից ոչ շատ հմտորեն, փակեց սեղանապետի ներս մտնելուց կիսաբացված պատուհանը, որից հեռավոր խոհանոցի և այգու թաց ծաղիկների հոտ փչեց, և անշտապ ու հատու պատասխանեց, որ ճաշելու են, որ իրենց սեղանը պետք է դրվի դռնից հեռու, սրահի ամենախորքում, որ խմելու են տեղական գինի, և նրա յուրաքանչյուր խոսքին սեղանապետր հավանություն էր տալիս ամենատարբեր երանգավորումներով, որոնք սակայն մի իմաստ ունեին միայն, որ կասկած չի կարող լինել Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնի ցանկությունների իրավացիությանը, և որ ամեն ինչ ճշտությամբ կկատարվի։ Վերջում նա գլուխը խոնարհեց և հարցրեց քաղաքավարի. Ուրիշ ոչի՞նչ, սըր։ Եվ, պատասխան ստանալով դանդաղ, «yes» ը 5 ավելագրեց, որ այսօր իրենց նախասրահում տարանտելլա է լինելու, պարում են ամբողջ Իտալիային և «զբոսաշրջիկների ողջ աշխարհին» հայտնի Կարմելլան և Ջուզեպպեն։ Ես նրա նկարը տեսել եմ բացիկների վրա, ասաց Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը ոչինչ չարտահայտող ձայնով։ Իսկ այդ Ջուզեպպեն նրա ամուսի նն է։ Հորեղբոր տղան, սըր, պատասխանեց սեղանապետը։ Եվ մի պահ հապաղելով, ինչ-որ բան մտածելով, սակայն ոչինչ չասելով, Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը բաց թողեց նրան գլխի շարժումով։ Հետո նա նորից, ասես պսակի պատրաստվելով, ամեն տեղ վառեց էլեկտրականությունը, բոլոր հայելիները լցրեց լույսի և փայլի, կահույքի և բացած սնդուկների անդրադարձումով, սկսեց սափրվել, լվացվել և րոպեն մեկ զանգը տալ, երբ այդ նույն ժամանակ միջանցքով մեկ իրար հերթ չտալով զրնգում էին մյուս անհամբեր զանգերը՝ նրա կնոջ և դստեր սենյակներից։ Եվ Լուիջին, իր կարմիր գոգնոցով, զարմանալի մի թեթևությամբ, որ հատուկ է գիրուկ մարդկանցից շատերին, սարսափի ծամածռություններով, ծիծաղեցնելով հախճասալե դույլերը ձեռքներին կողքից վազ տվող սպասուհիներին, ասես գլորվելով սլանում էր զանգին, և մատնոսկրերով դուռը բախելով, կեղծ երկչոտությամբ, ապուշության աստիճանի հասցրած ակնածությամբ հարցնում. Ha sanato, signore 5? Եվ դռան ետևից լսվում էր անշտապ ու ճռճռան, տհաճ քաղաքավարի ձայնը. Yes, come in 6… Ի՞նչ էր զգում, ի՞նչ էր մտածում Սան ― Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը իր համար այդքան նշանավոր այդ օրը։ Նա, ինչպես ծովաճոճում տարած ամեն մեկը, շատ ուզում էր միայն ուտել, հաճույքով երազում էր առաջին գդալ արգանակը, առաջին ումպ գինին և իրեն կարգի բերելու սովորական գործն անում էր նույնիսկ մի տեսակ գրգռված, հուզված, ժամանակ չթողնելով զգալու և մտածելու։ Սափրվելով, լվացվելով, հարմար տեղը դնելով մի քանի ատամ, նա, հայելիների առաջ կանգնած, արծաթե շրջանակի մեջ առած խոզանակով թրջեց և հարդարեց մարգարտագույն մազերի մնացորդները թուխ-դեղնագույն գանգի շուրջ, ուժեղ սնունդից գիրացող իրանով ամուր ծերունական մարմնին քաշեց մետաքսե բաց դեղնավուն տրիկոն, իսկ տափակաթաթ չոր ոտներին մետաքսե սև գուլպաները և պարահանդեսային կոշիկները, պպզելով կարգի բերեց մետաքսե տաբատակալներով բարձր ձգած սև տաբատը և ձյունասպիտակ, կրծքին ցցված վերնաշապիկր, փայլուն թևքածալին ամրացրեց ճարմանդները և սկսեց չարչարվել, որ բռնի ու ամրացնի պիսղ օձիքի տակի ճարմանդը։ Հատակը դեռ ճոճվում էր նրա տակ, մատների ծայրերը ուժեղ ցավում էին, ճարմանդը մեկ էլ քերծում էր ադամախնձորի տակի փոսիկի թառամած մաշկը, սակայն պարոնը համառ էր և վերջապես, լարումից փայլող աչքերով, կոկորդը սեղմող չափազանց պինդ օձիքից ամբողջապես գորշացած, այնուամենայնիվ, գործը գլուխ բերեց ու հալից ընկած նստեց զարդասեղանի առջև, ամբողջապես արտացոլվելով նրա մեջ և կրկնվելով մյուս հայելիների մեջ։ Օ, սա սոսկալի է, մռթմռթաց նա, կախ գոելով պինդ ճաղատ գլուխն ու, չփորձելով հասկանալ, չմտածելով, թե ինչն է հատկապես սոսկալի, հետո սովոր և ուշադիր նայեց իր կարճ, հոդացավից կոշտացած հոդերով մատներհն, խոշոր և ուռուցիկ նշագույն եղունգներին, և կրկնեց համոզված։ Սա սոսկալի է… Բայց այդ պահին զիլ, ինչպես հեթանոսական տաճարում, տնով մեկ ղողանջեց երկրորդ կոչնազանգը։ Եվ, շտապով տեղից ելնելով, Սան ― Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը էլ ավելի ձգելով օձիքը փողկապով, իսկ փորը բաց հագավ սմոկինգը, ուղղեց թևքածալերը, մի անգամ էլ նայեց իրեն հայելում… Այդ Կարմելլան, թուխ, խաղացկուն աչքերով, նման մուլատուհու, ծաղկավոր իր զգեստով, որի մեջ գերակշռում է նարնջագույնը, հավանաբար սքանչելի պետք է պարի, մտածեց նա։ Եվ կայտառ դուրս գալով իր սենյակից ու գորգի վրայով մոտենալով կողքի՝ կնոջ սենյակին, բարձր հարցրեց, թե շո ւտ պիտի պատրաստ լինեն։ Հինգ րոպեից, զնգուն և արդեն ուրախ պատասխանեց դռան ետևից աղջկական ձայնը։ Շատ լավ, ասաց Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը։ Եվ կարմիր գորգերով պատած միջանցքներով ու սանդուղքներով առանց շտապելու քայլեց դեպի ներքև, որոնելով ընթերցասրահր։ Դեմից եկող սպասավորները պատին էին սեղմվում նրան տեսնելով, իսկ նա քայլում էր, ասես չնկատելով նրանց։ Ճաշից ուշացած մի ծեր կին, արդեն կոլոս – մեջք, կաթնագույն մազերով, բայց ղեկոլւրեավոր, բաց մոխրագույն մետաքսե զգեստով, նրանից առաջ ընկած շտապում էր որքան ուժ ուներ, սակայն ծիծաղելիորեն, հավանման, և նա հեշտությամբ առաջ անցավ այդ կնոջից։ Սեղանատան ապակե դռան մոտ, ուր բոլորն արդեն հավաքված էին և սկսել էին ուտել, նա կանգ առավ սիգաներով և եգիպտա. կան ծխախոտներով ծանրաբեռնված փոքրիկ սեղանի առջև, վերցրեց մեծ մաննիլլա և երեք լիրա գցեց սեղանին, ձմեռային պատշգամբով անցնելիս հայացք նետեց։ Բաց պատուհանից դուրս, մթությունից նրա վրա փլեց՝ մեղմաշունչ օդը, երևաց հին արմավենու կատարը՝ բարձր տերևները տարածած, որ թվում էին վիթխարի, ականջին հասավ ծովի հեռավոր, հանդարտ աղմուկը… Ընթերցասրահում, որ հարմարավետ էր, խաղաղ, և լուսավորոլթյունը միայն սեղանների գլխին կանգնած լրագրեր էր խշխշացնում ճերմակացիր մի գերմանացի, նման Իբսենին, արծաթյա կլոր ակնոցով և խելահեղ, զարմացած աչքերով։ [...] Նա արագ աչքի անցկացրեց որոշ հոդվածների վերնագրեր, կարդաց մի քանի տող հավերժորեն չդադարող բալկանյան պատերազմի մասին, սովոր շարժումով շրջեց լրագիրը, և մեկ էլ տողերն սկսեցին վառվել նրա առաջ ապակե պարանոցը ձգվեց, աչքերը դուրս պրծան, քթակնոցը թռավ քթից, նա առաջ մղվեց, ուզեց օդ կոպ տալ, և զարհուրեց, խռխռացրեց, ստորին ծնոտը կախ ընկավ, բացելով ոսկե ատամնալիցքերով բերանը, գլուխն ընկավ ուսին և թպրտաց վերնաշապիկի կուրծքը ցցվեց տախտակի պես, և, ամբողջ մարմինը ջղաձգվելով, կրունկներով գորգը տրորելով, սառեց հատակին, հուսահատորեն տրմադրելով չգիտես ում։ Եթե գերմանացին ընթերցասրահում լիներ հյուրանոցում կկարողանային շտապով և ճարպկորեն թաքցնել այդ սարսափելի եղելությունը, վայրկենապես, ետնամուտքերով, ոաքեբից և գլխից բռնած քարշ կտային Սան-Ֆրանցիսկոյի ժամանած պարոն ին աչքից հեռու, և հյութերից ոչ մեկը երբեք չէր իմանա պարոնի արածը։ Բայց գերմանացին բղավելով դուրս թռավ ընթերցասրահից, իրար խառնեց ամբողջ տունը, ամբողջ ճաշասրահը։ Եվ շատերը վեր էին թռչում սեղանի առջևից, շատերը, գույները գցած, վազում էին դեպի ընթերցասրահ, բոլոր լեզուներով լսվում էր. «Ի՞նչ, ի՞նչ է պատահել», և ոչ ոք կարգին պատասխան չէր տալիս, ոչ ոք ոչինչ չէր հասկանում, քանի որ մարդիկ մինչև օրս էլ ամենից ավելի զարմ անում են և ոչ մի կերպ չեն ուզում հավատալ մահին։ Հյուրանոցատերը մի հյուրից մյուսն էր նետվում, ջանալով զսպել վազողներին և հանգստացնել նրանց, հավատացնելով, որ ոչինչ չի պատահել, դատարկ բան է, թեթևակի ուշաթափություն Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած մի պարոնի հետ… Բայց ոչ ոք նրան չէր լսում, շատերը տեսել էին, ինչպես ծառաներն ու սպասավորները այդ պարոնի վրայից քաշելով հանում էին փողկապը, ժիլետը, ճմրթված սմոկինգը և չգիտես ինչու հագած պարահանդեսային կոշիկները տափակաթաթ սև մետաքսե ոտներից։ Իսկ նա դեռ ցնցվում էր։ Նա համառորեն պայքարում էր մահվան դեմ, ոչ մի կերպ չէր ուզում տրվել մահին, որ այդպես անսպասելիորեն և կոպտաբար վրա էր տվել նրան։ Նա թափահարում էր գլուխը, խռխռացնում մորթվող խոզի նման, հարբածի պես աչքերը ճակատը թռցրած… Երբ նրան շտապով տարան ու պառկեցրին քառասուներեք համ արում՝ ամենափոքր, ամենավատ, ամենախոնավ և ցուրտ սենյակում ներքևի միջանցքի ծայրում, վազ տալով եկավ նրա դուստրը, հհրարձակ, կուրծքը բաց սեղմիրանով բարձրացված, հետո կինը խոշոր, ճաշի նստելու համար արդեն Լրիվ զուգված, սարսափից բերանը կլորացրած… Բայց այդ ժամանակ պարոնն այլևս գլուխն էլ չէր թափահարում։ Քառորդ ժամից հյուրանոցում ամեն ինչ մի կերպ կարգի ընկավ։ Սակայն երեկոն անուղղելի կերպով փչացավ։ Ոմանք, ճաշասրահ վերադառնալով, ավարտեցին ճաշը, սակայն լուռ, նեղացած դեմքերով, մինչդեռ հյուրանոցատերը մոտենում էր մեկ մեկին, մեկ մյուսին, անզոր և պատշաճ զայրույթով ուսերը թոթվում, զգալով իրեն անմեղ մեղավոր, հավատացնելով բոլորին, որ ինքը շատ լավ հասկանում է, թե «որքան տհաճ է այդ», խոսք տալիս, որ ձեռք կառնի «իրենից կախված բոլոր միջոցները» անախորժությունը վերացնելու համար։ Տարանտելլան ստիպված էին հետաձգել, ավելորդ էլեկտրականությունը մարեցին, հյուրերի մեծ մասր գնաց քաղաք, գարեջրատուն, և տիրեց այնպիսի լռություն, որ հստակ լսվում էր նախասրահի ժամացոլյցի տկտկոցր, ուր հենց նոր թութակը փայտաձայն ինչ-որ բան էր մռթմռթում, իր վանդակում քնից առաջ դես ու դեն ընկնելով, հաջողացնելով քնել թաթը անհեթեթորեն վերեի ձողիկին տնկած… Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամանած պարոնը պառկած էր էժանագին երկաթե մահճակալին, կոպիտ բրդյա ծածկոցների տակ, որոնց վրա առաստաղից աղոտ լույս էր գցում մի լամպիկ։ Սառույցով փուչիկր կախված էր նրա թաց և սառը ճակատին։ Գորշ, արդեն մեռած դեմքն աստիճանաբար սառում էր, խռպոտ խլթխլթոցը, որ դուրս էր գալիս ոսկյա փայլով լուսավորված բաց բերնից, թուլանում էր։ Դա խռխռացնոիմ էր արդեն ոլ թե պարոնը Սան-Ֆրանցիսկոյից, նա այլևս չկար, այլ ոմն ուրիշը։ Կինը, դուստրը, բժիշկը, սպասավորները կանգնել ու նայում էին նրան։ Հանկարծ այն, ինչի նրանք սպասում էին և ինչից վախենում, կատարվեց խռխռոցը կտրվեց։ Եվ դանդաղ, բոլորի աչքի առջև, գունատություն փռվեց մահացածի դեմքին, և նրա դիմագծերը սկսեցին սրվել, պարզվեի… Ներս մտավ հյուրանոցատերը։ G e morto» 8, շշուկով ասաց նրան բժիշկը։ Հյուրանոցատերն անտարբեր դեմքով ուսերը թոթվեց։ Տիկինր, որի աչքերից լուռ արցունքներ էին գլորվում, մոտեցավ նրան և երկչոտ ասաց, որ հիմա պետք է հանգուցյալին տեղափոխել իր սենյակր։ Օ, ոչ տիկին, շտապով, քաղաքավարի, բայց արդեն առանց մի սիրափ րոլթյան, և ոչ թե անգլերեն, այլ ֆրանսերեն առարկեց հյուրանոցատերր, որին բնավ չէր հետաքրքրում այլևս այն մանրուքը, որ կարող էին նրա դրամարկղում թողնել Սան-Ֆրանցիսկոյից ժամ անածները։ Դա բոլորովին անհնարին է, տիկին, ասաց նա և ավելացրեց ի բացատրություն, որ նրա համար շատ մեծ արժեք ունեն այդ սենյակները, որ եթե ինքը կատարեր տիկնոջ ցանկությունը, ամբողջ Կապրիին հայտնի կդաոնար դա և զբոսաշրջիկները կսկսեին խուսափել այդ տեղից։ Օրիորդր, որ այդ ամբողջ ժամանակ տարօրինակ հայացքով նայում էր նրան, նստեց աթոռին և, բերանը թաշկինակով սեղմած, |
ՇՏԱԲՍ-ԿՍՊԻՏԱՆ ՌԻԲՆԻԿՈՎԸ 1 Այն օրը, երբ Ցուսիմա կղզու մոտ ռուսական նավատորմի սարսափելի ջարդը մոտենում էր ավարտին և երբ ճապոնացիների այդ արյունալի ցնծության լոկ առաջին տագնապալի և մշուշոտ լուրերն էին պտտվում Եվրոպայում, նույն այդ օրը Պեսկիի անանուն նրբանցքում ապրող շտաբս-կապիտան 3 Ռիբնիկովը հետևյալ հեռագիրն ստացավ Իրկուտսկից. Անհապաղ ուղարկեք թերթերը խնամեք հիվանդին վճարեք ծախսերը»։ Շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովն անմիջապես հայտնեց տանտիրուհուն, որ մեկ-երկու օրով պիտի մեկնի Պետերբուրգից, այնպես որ իր բացակայությունը թող չանհանգստացնի։ Ապա հագնվեց, դուրս ելավ տնից ու այլևս երբեք չվերադարձավ։ Եվ միայն հինգ օր անց տանտիրուհուն կանչեցին ոստիկանատուն`անհետացած կենվորի մասին ցուցմունքներ ստանալու։ Ուղղամիտ, գիրուկ, քառասունհինգամյա այդ կինը`եկեղեցական պաշտոնյայի այրին, ազնվորեն պատմեց իրեն հայտնի ամեն ինչ. կենվորը սուսուփուս, չքավոր, հիմարավուն մարդ էր, ուտելու մեջ չափավոր, քաղաքավարի, չէր խմում, չէր ծխում, տնից հազվադեպ էր դուրս գալիս, ոչ ոք էլ նրա մոտ չէր գալիս։ Ավելին ոչինչ չկարողացավ ասել, թեև ակնածալից սարսափ էր տածում ժանդարմ ռոտմիստրի հանդեպ, որը կատաղորեն շարժում էր բեղատակի մազերն ու ատամի տակ անհամար այլանդակ խոսքեր ուներ։ Իսկ այդ հնգօրյա ժամանակահատվածում շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովը ոտքի տակ տվեց ամբողջ Պետերբուրգը։ Ամենուրեք`փողոցներում, ռեստորաններում, թատրոններում, ձիաքարշի վագոններում, կայարաններում երևում էր կարճլիկ, թխադեմ, կաղ, զարմանալի շատախոս, գզգզված ու թեթևակի խմած այդ սպան, կարմիր օձիքով համաբանակային մունդիրը հագին`հոսպիտալային, զինվորական գրասենյակային կամ համբարակային առնետի իսկական մի տիպար։ Մի քանի անգամ նա երևաց նան գլխավոր շտաբում, վիրավորների մասին տեղեկությունների կոմիտեում, ոստիկանատներում, պարետային վարչությունում, կազակական զորքերի վարչությունում և տասնյակ այլ պաշտոնական վայրերում ու վարչություններում, ծառայողներին զայրացնելով իր անկապ բողոքներով ու պահանջներով, իր նվաստացուցիչ մուրացկանությամբ, բանակային կոպտությամբ ու ճղճղան հայրենասիրությամբ։ Բոլորն արդեն անգիր գիտեին, որ նա ծառայել է կորպուսի գումակում, Լյաոյանի տակ կոնտուզիա է ստացել, իսկ Մուկդենյան նահանջի ժամանակ վիրավորվել ոտքից։ Մինչև հիմա ինչու՞ նպաստ չի ստանում, գրողը տանի։ Մինչև հիմա ինչո՞ւ ճանապարհածախս ու օրավարձ չեն տալիս իրեն։ Իսկ անցած երկու ամիսների աշխաաավա՞րձը։ Ինքը լիովին պատրաստ է գրողի բաժին իր վերջին կաթիլ արյունը տալ հանուն ցարի, գահի և հայրենիքի, և վիրավոր ոտքն ապաքինվելուն պես անմիջապես Հեռավոր արևելք կվերադառնա։ Բայց, անտե՛ ր մնա, անիծած ոտքը չի ուզում լավանալ… Պատկերացնում եք`թարախակալե՛ լ է։ Ըհը', ձեր աչքով տեսեք։ Եվ նա հիվանդ ոտքը դնում էր աթոռին ու արդեն հոժարակամ սկսում վեր քշտել շալվարը, բայց ամեն անգամ նրան կանգնեցնում էին զզվանքախառն ու կարեկից ամաչկոտությամբ։ Նրա փութագար և նյարդային լկտիությունը, ամբարտավանության հասնող նրա տարօրինակ ահաբեկվածությունը, հիմարությունն ու պարապ-սարապ, աներես հետաքրքրասիրությունը հավասարակշռությունից հանում էին գրասենյակային կարևոր ու խիստ պատասխանատու գործով զբաղված մարդկանց։ Զուր տեղն ամենայն նրբությամբ բացատրում էին նրան, որ համապատասխան տեղ չի դիմում, որ պետք է գնա այսինչ տեղը, որ հարկ է ներկայացնել այս-այս և այս-այս թղթերը, որ նրան կհայտնեն արդյունքը, սակայն նա ոչինչ, բացարձակապես ոչինչ չէր հասկանում։ Բայց և շատ բարկանալ էլ չէր լինում նրա վրա, այնքան որ անպաշտպան էր, երկչոտ ու միամիտ, և եթե զայրացած կիսատ էին թողնում խոքը, նա սոսկ ժպտում էր, ապուշի նման մերկացնելով լնդերը, շտապ-շտապ ու վրա-վրա գլուխ էր խոնարհում և շփոթված`ձեռքերն էր շփում։ Կամ հանկարծ ասում էր շողոմ ու խռպոտ ձայնով։ Շատ եմ խնդրում… մի պապիրոս չե՞ք տա։ Մեռնում եմ ծխելու համար, բայց ինչո՞վ առնեմ։ Տի՛ պ-տկլոր եմ… Ոնց որ ասում են, չունևորությունը արատ չէ, այլ մեծ ախմախություն։ Դրանով նա զինաթափ էր անում ամենաբծախնդիր ու մռայլ աստիճանավորներին։ Նրան գլանակ էին տալիս և թույլատրում նստել սեղանի ծայրին։ Ակամա և, իհարկե, արհամարհանքով, նույնիսկ պատասխանում էին ռազմական դեպքերի ընթացքի մասին նրա ձանձրացնող հարցերին։ Ի դեպ, հուզիչ, մանկականորեն անկեղծ շատ բան կար հիվանդագին այն հետաքրքրասիրության մեջ, որով այդ տարաբախտ, գջլոտած, աղքատացած վիրավոր զինվորականը հետևում էր պատերազմին։ Պարզապես, ուղղակի մարդկայնորեն ցանկություն էր առաջանում հանգստացնել, տեղեկացնել ու քաջալերել նրան, դրա համար էլ նրա հետ ավելի անկեղծ էին խոսում, քան մյուսների։ Ռուս-ճապոնական իրադարձություններին վերաբերող ամեն ինչի նկատմամբ նրա հետաքրքրությունը հասնում էր այնտեղ, որ երբ նրա համար այս կամ այն խճճված գործնական տեղեկությունն էին հայթայթում, նա թափառում էր սենյակից սենյակ, սեղանից սեղան և հենց որևէ տեղ մի երկու խոսք էր լսում պատերազմի մասին, իսկույն մոտենում ու ականջ էր դնում`լարված ու հիմարավուն ժպիտը դեմքին։ Վերջապես երբ հեռանում էր, իրենից հետո թեթևության զգացման հետ մեկտեղ թողնում էր մի տեսակ տարտամ, ծանր ու խռովահույզ խղճահարություն։ Շտաբային կոկիկ, հղփացած սպաները հաճախ նրա մասին խոսում էին վեհանձն դառնությամբ։ Եվ ահա սրանք ռուս սպաներ են։ Նայեցեք հապա այդ տիպարին։ Մի՞թե պարզ չէ, թե ինչու ենք ճակատամարտ ճակատամարտի վրա տանուլ տալիս։ Բթություն, անճարակություն, սեփական արժանապատվության գիտակցման լիակատար բացակայություն… Խե՛ ղճ Ռուսաստան… Եռուզեռով լի այդ օրերին շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովը սենյակ վարձեց կայարանամերձ մի անմաքուր հյուրանոցում։ Թեև պահեստի սպայի սեփական անձնագիր ուներ, բայց չգիտես ինչու հարկ համարեց հայտնել, որ փաստաթղթերը դեռևս պարետային վարչությունում են։ Հյուրանոց տեղափոխեց նաև իրերը`պորտպլեդը 4 վերմակով ու բարձով, ճամփորդական պայուսակը և նոր ու էժանագին մի ճամպրուկ, որի մեջ սպիտակեղենն էր և մի լրիվ ձեռք քաղաքացիական հագուստ։ Հետագայում սպասուհին ցուցմունք տվեց, որ նա հյուրանոց էր գալիս ուշ ու կարծես խմած, բայց դուռը բացող բարապանին միշտ տասը կոպեկանոց էր տալիս։ Երեք-չորս ժամից ավելի չէր քնում, երբեմն բոլորովին չհանվելով։ Արթնանում էր վաղ և երկար, ժամերով ետուառաջ քայլում սենյակում։ Կեսօրին գնում էր։ Ժամանակ առ ժամանակ շտաբս-կապիտանը փոստային զանազան բաժանմունքներից հեռագրեր էր ուղարկում Իրկուտսկ, և այդ բոլոր հեռագրերը խորունկ հոգածություն էին արտահայտում ինչ-որ մի վիրավոր, ծանր հիվանդ մարդու նկատմամբ, որը հավանաբար շատ էր հարազատ շտաբս-կապիտանի սրտին։ Եվ ահա մի անգամ այդ ծիծաղելի, անհեթեթ, անհանգիստ մարդու հետ հանդիպեց պետերբուրգյան խոշոր մի լրագրի ֆելիետոնիստ Վլադիմիր Իվանովիչ Շչավինսկին։ 2 Նախքան ձիարշավարան գնալը Շչավինսկին ճանապարհը թեքեց ու մտավ «Պետրոգրադի փառքը» փոքր ու խավար ռեստորանը, ուր ցերեկվա ժամը երկուսին մոտ սովորաբար հավաքվում էին թերթերի ռեպորտյորները`մտքեր ու տեղեկություններ փոխանակելու։ Բավականաչափ անտակտ, ուրախ, լկտի, ամենագետ ու քաղցած հասարակություն էր հավաքվում, և Շչավինսկին`որոշ առումով լրագրային աշխարհի արիստոկրատը, իհարկե, նրանց շարքերին չէր պատկանում։ Նրա փայլուն, ու զվարճալի, բայց ոչ խորը կիրակնօրյա ֆելիետոնները որոշակի հաջողություն ունեին հասարակության մեջ։ Խոշոր գումարներ էր վաստակում, հիանալի հագնվում և ծանոթությունների լայն շրջան ուներ։ Բայց նրան լավ էին ընդունում նաև «Պետրոգրադի փառքը» ռեստորանում`սանձարձակ կծու լեզվի համար և հանուն այն սիրալիր առատաձեռնության, որով գրչակից եղբայրներին փոքրիկ գումարներ էր պարտք տալիս։ Այսօր ռեպորտյորները խոսք էին տվել նրա համար ձիարշավի ծրագիր ձեռք բերել`ախոռում կատարված խորհրդավոր նշումներով։ Բարապան Վասիլին, հարգալիր և հոժարակամ ժպտալով, վերցրեց Շչավինսկու վերարկուն։ Համեցեք, Վլադիմիր Իվանովիչ։ Բոլորը հավաքվել են։ Մեծ սենյակում են, Պրոխորի մոտ։ Եվ հաստլիկ, կարճ կտրած մազերով, շիկաբեղ Պրոխորը նույնպես ընտանեվարի, սիրալիր ժպտաց, ըստ սովորության նայելով հարգարժան այցելուի ոչ թե աչքերին, այլ ճակատից վեր։ Վաղուց չէիք բարեհաճում, Վլադիմիր Իվանովիչ։ Համեցեք։ Բոլորը մերոնք են։ Ինչպես միշտ, գրչակիցները նստած էին երկարուկ սեղանի շուրջը և, գրիչները ստեպ-ստեպ միակ թանաքամանի մեջ թաթախելով, արագ-արագ գրում էին թղթի երկար շերտերի վրա։ Այդ ընթացքում, առանց գործն ընդհատելու, հասցնում էին կարկանդակներ, կարտոֆիլի պյուրեով տապակած երշիկ կուլ տալ, օղի և գարեջուր խմել, ծխել ու քաղաքային թարմ նորություններ, հրապարակման ոչ ենթակա խմբագրական ասեկոսեներ փոխանակել։ Ինչ-որ մեկը մեռելի պես քնել էր բազմոցի վրա, թաշկինակը գլխատակին փռած։ Առանձնասենյակի օդը կապույտ էր, թանձր, ծխախոտի ծխից շերտատված։ Ողջունելով ռեպորտյորներին, Շչավինսկին նրանց մեջ նկատեց համաբանակային մունդիր հագած շտաբս-կապիտանին։ Նա նստած էր ոտքերը չռած, ձեռքերն ու ծնոտը հենած հսկայական թրի երախակալին։ Շչավինսկին չզարմացավ նրան տեսնելով, ինչպես և վարժվել էր ռեպորտյորների կյանքում ոչ մի բանից չզարմանալ։ Նա տեսել էր, թե ինչպես այդ խառնիխուռն անհոգ հասարակության մեջ շաբաթներով ընկնում-մնում էին տամբովցի կալվածատերեր, ոսկերիչներ, երաժիշտներ, պարուսույցներ, դերասաններ, գազանանոցի տերեր, ձկան վաճառականներ, կաֆեշանտանների կարգադրիչներ, ակումբային խաղամոլներ և ամենաանսպասելի մասնագիտությունների տեր այլևայլ անձինք։ Երբ հերթը սպային հասավ, սա տեղից ելավ, ուսերը վեր քաշեց, արմունկները կողք տարավ և ներկայացավ խռպոտ, իսկական բանակային հարբեցողի ձայնով. Հէ'մ-մ… Շտաբս-կապիտան Ռիբնիկով։ Շատ հաճելի է։ Դու՞ք էլ եք գրող։ Շատ, շատ հաճելի է։ Հարգում եմ գրող մարդկանց։ Մամուլը վեցերորդ մեծ տերությունն է։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞։ Խոսելիս ատամները բաց էր անում, կրունկներն իրար խփում, պինդ-պինդ թափահարում էր Շչավինսկու ձեռքը և անընդհատ, մի տեսակ ծիծաղելի գլուխ էր տալիս, վրա-վրա ծռելով և ուղղելով մարմնի վերին մասը։ Որտե՞ղ եմ սրան տեսել, անհանգիստ մի միտք անցավ Շչավինսկու գլխով։ Զարմանալի կերպով հիշեցնում է մեկին։ ՈՒ՞մ»։ Այստեղ`առանձնասենյակում էին գտնվում պետերբուրգյան ռեպորտաժի բոլոր մեծանունները։ Երեք հրացանակիրները`Կոլդուբցևը, Ռյաժկինը և Պոպովը։ Միմյանցից անջատ երբեք չէին լինում, նույնիսկ հաջորդաբար արտասանված նրանց ազգանունները քառոտնյա շատ հարմար յամբ էին կազմում։ Դա չէր խանգարում նրանց մշտապես գժտվել ու մեկը մյուսի մասին անհավանական շորթումների, քրեական կեղծիքների, զրպարտության և շանտաժի դեպքեր հորինել։ Ներկա էր նաև Սերգեյ Կոնդրաշովը, որին անզուսպ հեշտասիրության համար կոչում էին «ոչ թե մարդ, այլ պաթոլոգիական դիպված»։ Մեկն էլ կար, ազգանունը ժամանակից մաշվել էր, ինչպես անպետք մետաղադրամի երեսը, և մնացել էր լոկ «Մատանյա» տարածված մականունը, որով նրան ճանաչում էր ողջ Պետերբուրգը։ Մռայլ Սվիշչևի մասին, որը փոքրիկ, «Հաշտարար դատավորների խցերով» ֆելիետոններ էր գրում, ընկերական կատակի ձևով ասում էին. «Ավիշչևը խոշոր շանտաժիստ է, երեք ռուբլուց պակաս չի վերցնում»։ Իսկ բազմոցին քնած երկարամազ բանաստեղծ Պեստրուխինը իր խղճուկ ու հարբած գոյությունն էր քարշ տալիս`ցարական օրերն ու տասներկու տոները 5 քնարական բանաստեղծություններով գովերգելով։ Կային ոչ պակաս խոշոր անուններ ևս, քաղաքային գործերի, հրդեհների, դիակների, զբոսայգիներ բացելու և փակելու մասնագետներ։ Լողլող, գիսախռիվ, պզուկոտ Մատանյան ասաց. Վլադիմիր Իվանովիչ, ծրագիրը հիմա, կբերեն։ Իսկ մինչ այդ ձեր ուշադրությանն եմ ներկայացնում մեր քաջարի շտաբս-կապիտանին։ Հենց նոր է վերադարձել հեռավոր արևելքից, որտեղ, կարելի է ասել, ջարդուփշուր է արել դեղնադեմ, շեղաչ և նենգ թշնամուն։ Դե', գեներալ, շարունակիր տեսնենք։ Սպան հազաց և ուսի վրայով թքեց հատակին։ Բռի մարդ է», մտածեց Շչավինսկին, դեմքը կնճռոտելով։ Ռուս զինվորը, ախպերս, հանաք բան չի, խռպոտ բացականչեց Ռիբնիկովը, շխկշխկացնելով թուրը։ Անմահ Սուվորովի ասած`հրաշք-դյուցազուններ են։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չեմ ասու՞մ։ Մի խոսքով… Բայց մի անկեղծ բան ասեմ ձեզ. մեր ղեկավարությունը բանի պետք չի Արևելքում։ Մեր հայտնի առածը գիտեք, չէ՞, ձուկը գլխից կհոտի։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞։ Գողանում են, թուղթ են խաղում, սիրեկան են պահում… Բայց հայտնի բան է, չէ՞, կնկա քանդածը ոչ ոք չի սարքի։ Գեներալ, գծանկարահանումների մասին էիք սկսել, հիշեցրեց Մատանյան։ Հա', դրանց մասին։ Մերսի։ Գլուխս ոնց որ… Հո չե՛ մ լ-լակել էսօր։ Ռիբնիկովն արագ ու սուր մի հայացք նետեց Շչավինսկու վրա։ Հա', ուրեմն էսպես… Գլխավոր շտաբի մի գնդապետի նշանակեցին, որ ճանապարհի տեղազննում անի։ Սա իր հետ մի դասակ կազակ վերցրեց. քաջ կռվողներ են, գրողը դրանց տանի… Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞… Թարգմանիչ էլ վերցրեց, ու գնում են։ Հասնում են մի գյուղ։ Սա ո՞ր գյուղն է»։ Թարգմանիչը ձեն չի հանում։ Դե մի ձեզ տեսնեմ, տղերք»։ Կազակները տեղնուտեղը սկսում են դրան մտրակով հասցնել։ Թարգմանիչն ասում է. «Բութունդու»։ Չինարեն էլ «բութունդու» նշանակում է «չեմ հասկանում»։ Հը՛, լեզուդ բացվե՞ց, շան որդի»։ [...] Գնում են, գնում, էլի մի գյուղ են հասնում։ Ո՞ր գյուղն է»։ Բութունդու»։ Ո՞նց թե։ Էլի՞ Բութունդու»։ Բութունդու»։ Գնդապետն էլի գրում է. «Բութունդու»։ Էսպես, ուրեմն, սա մի տասը գյուղի «Բութունդու» է ասում, ու ստացվում է ոնց որ Չեխովի մոտ. «Չնայած, ասում է, դու յոթերորդ Իվանովն ես, բայց է'լի հիմար ես»։ Ա-ա՛։ Չեխովին գիտե՞ք, հարցրեց Շչավինսկին։ Ո՞ւմ։ Չեխովի՞ն։ Անտո'շկային։ Էն էլ ոնց, գրողը տանի… Ընկերներ ենք։ Իրար հետ լավ խմել ենք… Չնայած, ասում է, դու յոթերորդն ես, բայց էլի հիմար ես… Նրա հետ այնտեղ`Արևելքու՞մ եք հանդիպել, արագ հարցրեց Շչավինսկին։ Բա ոնց, Արևելքում, ինչ խոսք։ Ախպերս, պատահել է, որ Անտոն Պետրովիչի հետ… Չնայած յոթերորդն ես, բայց… Քանի դեռ նա խոսում էր, Շչավինսկին ուշադիր հետևում էր նրան։ Ամեն ինչը սովորական էր, զուտ բանակային. ձայնը, շարժուձևը, մաշված մունդիրը, աղքատիկ ու կոպիտ լեզուն։ Շչավինսկուն վիճակվել էր նրա նման հարյուրավոր կոնծաբան կապիտաններ տեսներ։ Ճիշտ նույն կերպ նրանք մերկացնում էին ատամները և հայհոյում, կտրիճավարի ուղղում էին բեղերն աջուձախ, ճիշտ նույնպես վեր էին քաշում ուսերը, կողք տարածում արմունկները, պատկերավայել հենվում թրի վրա ու շրխկացնում երևակայական խթանները։ Բայց նրա մեջ խիստ յուրահատուկ, թաքնված մի բան կար, որը Շչավինսկին երբեք չէր տեսել ու չէր կարող բնորոշել`ներքին, մի տեսակ լարված, նյարդային ուժ։ Տպավորությունն այն էր, որ Շչավինսկին ամենևին չէր զարմանա, եթե հանկարծ այդ խռխռացնող ու հարբած դմբոն սկսեր խոսել նուրբ ու խելացի բաների մասին, անկաշկանդ ու պարզ, գեղեցիկ լեզվով, բայց չէր զարմանա նաև շտաբս-կապիտանի մի որևէ խելահեղ, հանկարծակի, տաքգլուխ, անգամ արյունարբու արարմունքին ի տես։ Նրա դեմքը զարմացնում էր Շչավինսկուն այն տարբեր տպավորությամբ, որ թողնում էր կողքից ու դիմացից նայելիս։ Կողքից դա սովորական ռուսական, փոքր-ինչ կալմիկականին խփող դեմք էր. նեղ, ուռած ճակատ, որն անմիջապես գանգ էր դառնում, ռուսական տձև, դամբուլի պես քիթ, ցանցառ, չոր ու սև բեղեր ու պստիկ մորուք, կարճ խուզած, լավ ճերմակած գլուխ, արևահար, մուգ դեղին դեմք… Բայց դեմքով շրջվելով Շչավինսկու կողմը, նա իսկույն սկսում էր ինչ-որ մեկին հիշեցնել։ Չափազանց ծանոթ, սակայն ոչ մի կերպ չընկալվող մի բան էր զգացվում այդ նեղլիկ, սթափ, շեղակի, վառ սրճագույն աչքերի, քթարմատից վեր ձգվող սև հոնքերի անհանգիստ կորագծի, խոշոր այտոսկրերի պիրկ ձգված մաշկի չորության, գլխավորը`այդ քինոտ, ծաղրական, խելոք, անգամ գոռոզ, բայց`ոչ մարդկային, այլ ավելի շուտ գազանային, իսկ ավելի ճիշտ`այլ մոլորակից եկած էակի պատկանող դեմքի ընդհանուր արտահայտության մեջ։ Կարծես երազում տեսած լինեմ», մտածեց Շչավինսկին։ Կապիտանին զննելով, նա ակամա կկոցեց աչքերն ու գլուխը կողք թեքեց։ Ռիբնիկովն իսկույն շրջվեց նրա կողմն ու սկսեց քրքջալ նյարդային ու բարձրաձայն։ Էդ ի՞նչ եք հիանում ինձանով, պարոն գրող։ Հետաքրքի՞ր է։ Ես… նա բարձրացրեց ձայնը և զավեշտական հպարտությամբ բռունցքով հարվածեց կրծքին։ Ես շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովն եմ։ Ռի'բ-նի'կո'վը։ Ուղղափառ ռուս զինվոր, որն անխնա կոտորում է թշնամուն։ Ռուս զինվորներն էսպիսի մի երգ ունեն։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞։ Արագ-արագ գրելով և առանց Ռիբնիկովին նայելու`Կոլդուբցևը անփութորեն նետեց։ Եվ անխնա էլ գերի է հանձնվում։ Ռիբնիկովը մի պահ հայացքը նետեց Կոլդուբցևի վրա, և Շչավինսկին նկատեց, թե ինչպես նրա դարչնագույն աչքերի մեջ տարօրինակ, դեղնականաչ կրակներ պսպղացին։ Բայց միայն մեկ ակնթարթ։ Շտաբս-կապիտանն անմիջապես սկսեց քրքջալ, ձեռքերը տարածեց և շրխկոցով խփեց ազդրերին. Ինչ կարաս անես`աստծու կամքն է։ Լավ առած կա`խոփը քարին դեմ առավ։ Ի՞նչ։ Ճիշտ չի՞։ Նա հանկարծ դիմեց Շչավինսկուն, ձեռքը թեթևակի տարավ նրա ծնկի վրայով ու շրթունքներով անհուսալի մի հնչյուն արձակեց`ֆյուի՛ թ։ Մենք մի գլուխ ասում ենք`վայ թե, ոնց որ թե, կամ`մի կերպ։ Տեղանքին չենք կարենում հարմարվել, ռումբերը զենքերի չափսերին չեն բռնում, դիրքերում մարդիկ չորս օրով սոված են մնում։ Իսկ ճապոնացիները, գրողը դրանց տանի, մեքենայի պես են աշխատում։ Մակակա կապիկներ են, բայց քաղաքակրթությունն իրենց կողմն է, գրողը տանի դրանց։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ բաներ չեմ ասու՞մ։ ՈՒրեմն, ըստ ձեզ, ստացվում է, որ գուցե և մեզ հաղթե՞ն, հարցրեց Շչավինսկին։ Ռիբնիկովի շրթունքները դարձյալ ցնցվեցին։ Այդ սովորությունը Շչավինսկին արդեն նկատել էր։ Խոսակցության ամբողջ ընթացքում, հատկապես երբ շտաբս-կապիտանը հարցեր էր տալիս և ականջները սրած պատասխանի սպասում կամ նյարդայնորեն շրջվում էր մեկնումեկի ակնապիշ հայացքի կողմը, նրա շրթունքներն արագ-արագ ծռմռվում էին մեկ այս, մեկ այն կողմ տարօրինակ ցնցումներով, որոնք նման էին ջղաձիգ, քինախնդիր ժպիտների։ Եվ միաժամանակ նա շտապ-շտապ, լեզվի ծայրով լպստում էր ճաքճքած, չորացած շրթունքները`բարակ, կապտավուն, մի տեսակ կապկային կամ այծային շրթունքները։ Ո՛ վ գիտի, բացականչեց շտաբս-կապիտանը։ Մենակ աստված գիտի։ Ոնց որ ասում են, աստծու տված, աստծու վերցրած։ Ի՞նչ կա։ Էդպես չի՞։ Կռիվը չի պրծել։ Ամեն բան առաջներումս է։ Ռուս զինվորը հաղթելու սովոր է։ Հիշեցեք Պոլտավան, անմոռանալի Սուվորովին… Բա Սևաստոպո՛ լը։ Բա տասներկու թվին ո՛ նց քշեցինք աշխարհի ամենամեծ զորավար Նապոլեոնին։ Մեծ է ռուսական հողի աստվածը։ Ի՞նչ։ Նա սկսեց խոսել, իսկ շրթունքների անկյունները թրթռացին տարօրինակ, չարախինդ, ծաղրական, անմարդկային ժպիտով, և չարագույժ դեղին փայլն էր խաղում նրա աչքերի մեջ, սև ու խոժոռ հոնքերի տակ։ Այդ ժամանակ Շչավինսկուն սուրճ բերեցին։ Մի գավաթ կոնյակ չէի՞ք կամենա, առաջարկեց նա շտաբս-կապիտանին։ Ռիբնիկովը դարձյալ թեթևակի խփեց նրա ծնկին։ Չէ, հոգիս, շնորհակալ եմ։ Էսօր, սատանեն գիտի, թե ինչքան եմ խմել։ Գլուխս ճաքում է։ Գրողը տանի, առավոտից սկսեցի լակել։ Ռուսի ուրախությունը`բաժակի մեծությունը։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞, հանկարծ բացականչեց նա կտրիճ տեսքով ու անսպասելի հարբած ձայնով։ Ձևացնում է», մտածեց Շչավինսկին։ Բայց չգիտես ինչու չէր ուզում ձեռք քաշել և շարունակեց հյուրասիրել շտաբս-կապիտանին։ Գուցե գարեջու՞ր։ Կարմիր գինի՞։ Չէ, հոգաչափ շնորհակալ եմ։ Առանց էդ էլ խմած եմ։ Գրան մերսի 6։ Զելթերյան ջու՞ր։ Շտաբս-կապիտանն աշխուժացավ։ Հա՛, էդ մեկը`հա՛։ Մենակ… մենակ զելթերյան… մի բաժակ կխմեմ։ Սիֆոն բերեցին։ Ռիբնիկովը մի բաժակ խմեց մեծ-մեծ, անհագ կումերով, նույնիսկ ձեռքերն սկսեցին դողալ ագահությունից։ Եվ տեղնուտեղը մի բաժակ էլ լցրեց։ Իսկույն նկատվեց, որ ծարավը վաղուց էր նրան տանջում։ Ձևացնում է, դարձյալ մտածեց Շչավինսկին։ Ի՛ նչ զարմանալի մարդ է։ Նա դժգոհ է, հոգնած, բայց ոչ ամենևին հարբած»։ Շոգ է, գրողը տանի, խռպոտ ձայնով ասաց Ռիբնիկովը։ Պարոնայք, բայց կարծես թե ձեզ խանգարում եմ աշխատել։ Չէ, ոչինչ։ Վարժվել ենք, մռթմռթաց Ռյաժկինը։ Իսկ պատերազմից ոչ մի թարմ լուր չունե՞ք, հարցրեց Ռիբնիկովը։ Է'հ, պարոնայք, բացականչեց հանկարծ ու շրխկշրխկացրեց թուրը։ Պատերազմի մասին էնքան հետաքրքիր նյութ կարող էի տալ ո՛ ր։ ՈՒզում եք, ես ձեզ թելադրեմ, իսկ դուք մենակ գրեք։ Մենակ թե գրեք։ Վերնագիրն էլ կդնեք «Պատերազմից վերադարձած շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովի հուշերը»։ Չէ, ուրիշ բան չկարծեք, ես առանց փող, հենց էնպես, ձրի։ Ո՞նց եք կարծում, պարոնայք գրողներ։ Ինչ կա որ, կարելի է, ծուլորեն արձագանքեց Մատանյան, ինտերվյուի պես մի բան կսարքենք… Վլադիմիր Իվանովիչ, մեր նավատորմի մասին ոչինչ չգիտե՞ք։ Չէ, ոչինչ մի՞թե բան կա։ Անհավատալի բաներ են պատմում։ Կոնդրաշովն է լսել ծովափին շտաբի իր ծանոթից։ Է'յ, Պաթոլոգիական դիպված, պատմի'ր Շչավինսկուն։ Պաթոլոգիական դիպվածը»` սև, ողբերգական մորուքով և ճմռթված դեմքով մի մարդ, քթի մեջ ասաց. Վլադիմիր Իվանովիչ, երաշխավորել չեմ կարող։ Բայց աղբյուրը կարծես թե հավաստի է։ Շտաբում գաղտնի լուրեր են պտտվում, որ մեր էսկադրիլիայի մեծ մասն առանց կռվի գերի է հանձնվել։ Որ իբր թե նավաստիները կապկպել են սպաներին ու սպիտակ դրոշակ բարձրացրել։ Համարյա թե մի քսան նավ։ Դա իսկապես սարսափելի է, կամացուկ ասաց Շչավինսկին։ Գուցե դեռևս ճշմարիտ չէ՞։ Ասենք, հիմա այնպիսի ժամանակներ են, որ ամենաանհնարինը հնարավոր է դարձել։ Ի դեպ, գիտե՞ք, թե ինչ է կատարվում ծովային նավահանգիստներում։ Բոլոր անձնակազմերում խուլ, սարսափելի խմորումներ են գնում։ Ծովային սպաները վախենում են ափի վրա հանդիպել իրենց ստորաբաժանման մարդկանց։ Խոսակցության մեջ մտան բոլորը։ Այդ ճարպիկ, մտնող – ելնող, լկտի մարդիկ յուրօրինակ ընդունիչն էին քաղաքային ամեն կարգի լուրերի և ասեկոսեների, որոնք ավելի շուտ էին հասնում «Պետերբուրգի փառքի» առանձնասենյակը, քան մինիստրական աշխատասենյակները։ Դա այնքան հետաքրքիր էր, որ նույնիսկ երեք հրացանակիրները, որոնց համար, թվում է, թե աշխարհում ոչ մի սուրբ կամ նշանակալից բան չկար, սկսեցին արտակարգ կրքոտությամբ խոսել։ Լուրեր են պտտվում, թե բանակի թիկունքում պահեստայինները հրաժարվում են ենթարկվել։ Որ իբր զինվորները հենց սպաների ատրճանակներից կրակում են սպաների վրա։ Ես լսել եմ, որ գլխավոր հրամանատարը հիսուն գթության քույր է կախել տվել։ Իհարկե, դրանց միայն անունն էր քույր։ Շչավինսկին նայեց Ռիբնիկովին։ Հիմա արդեն շատախոս շտաբս-կապիտանը լուռ էր։ Աչքերը կկոցած, կրծքով ընկած թրի երախակալին, նա լարված, մեկ առ մեկ հետևում էր յուրաքանչյուր խոսողի, և ձգված մաշկի տակ նրա այտոսկրերի վրա արագ – արագ ցնցվում էին ջղերը, իսկ շրթունքները շարժվում էին, ասես ինքն իրեն կրկնում էր լսած ամեն մի բառը։ Տեր աստված, վերջիվերջո ու՞մ է նա հիշեցնում», տասներորդ անգամ անհամբերությամբ մտածեց ֆելիետոնիստը։ Դա այնպես էր տանջում նրան, որ փորձեց դիմել ամենածանոթ միջոցին. ինքն իրեն ձևացնել, իբր ամենևին մոռացել է շտաբս-կապիտանի մասին, իսկ հետո հանկարծ նայել նրան։ Սովորաբար, նման հնարը նրան բավականաչափ արագ օգնում էր վերհիշել ազգանունը կամ հանդիպման վայրը, բայց այժմ դա բոլորովին չօգնեց։ Նրա համառ հայացքի ներքո Ռիբնիկովը վերստին շրջվեց, խորը հոգոց հանեց և տրտմագին օրորեց գլուխը։ Սարսափելի լուր է։ Դուք հավատու՞մ եք։ Ի՞նչ։ Ասենք, եթե ճիշտ էլ է, պետք չի հուսահատվել։ Մենք`ռուսներս`գիտեք ինչ ենք ասում, աստված մեծ է, չի թողնի շուն ու գելի բաժին դառնանք։ Այսինքն, ուզում եմ ասել, որ շուն ու գելը, իհարկե, ճապոնացիներն են։ Հիմա նա համառորեն դիմանում էր Շչավինսկու ակնդետ հայացքին, և նրա շիկավուն, գազանային աչքերի մեջ ֆելիետոնիստը տեսավ անողոք, անմարդկային ատելության կրակներ։ Այդ պահին հանկարծ վեր կացավ բազմոցին քնած բանաստեղծ Պեստրուխինը, շրթունքները ճպճպացրեց և պղտոր հայացքը հառեց սպայի վրա։ Ա՛, ճապոնական մռութ, դեռ էստե՞ղ ես, ասաց նա հարբած ձայնով, բերանը հազիվ շարժելով։ Մի քիչ էլ խոսիր տեսնեմ։ Եվ դարձյալ ընկավ բազմոցին, շրջվելով մյուս կողքին։ Ճապոնացի է, ահավոր հետաքրքրասիրությամբ մտածեց Շչավինսկին։ Ահա թե ում է նման»։ Եվ Շչավինսկին, բազմանշանակ ծանրակշռությամբ, ձիգ տվեց. Բայց համա թե պտու-ու՛ ղն եք, հա՛, պարոն շտաբս-կապիտան։ Ե՞ս, բղավեց սա։ Աչքերի կրակները հանգան, բայց շրթունքները դեռևս ջղաձգվում էին։ Ես շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովն եմ։ Ծիծաղելի գոռոզությամբ նա դարձյալ բռունցքով խփեց կրծքին։ Ռուս մարդու իմ սիրտը ցավում է։ Թույլ տվեք սեղմել ձեր աջ ձեռքը։ Լյաոյանի տակ կոնտուզիա եմ ստացել, իսկ Մուկդենի տակ ոտքից վիրավորվել։ Ի՞նչ։ Չե՞ք հավատում։ Էս է, հիմա ցույց կտամ։ Նա ոտքը դրեց աթոռին ու սկսեց վեր քշտել տաբատը։ Դե լավ, լավ, շտաբս-կապիտան, վերջ տվեք։ Հավատում ենք, կնճռոտվելով ասաց Շչավինսկին։ Բայց և այնպես սովորություն դարձած հետաքրքրասիրությունից հասցրեց արագ նայել Ռիբնիկովի ոտքին ու նկատեց, որ հետևակի այդ շտաբս-կապիտանը հիանալի տրիկոյի սպիտակեղեն է հագնում։ Այդ ժամանակ առանձնասենյակ մտավ թղթատար տղան, մի նամակ բերելով Մատանյային։ Վլադիմիր Իվանովիչ, սա ձեզ համար է, ասաց Մատանյան, պատռելով ծրարը։ Ծրագիրն է, ախոռից։ Խնդրում եմ, իմ փոխարեն Զենիթի վրա կրկնակի մի տոմս դրեք։ Երկուշաբթի փողը կտամ։ Կապիտան, ինձ հետ կգա՞ք ձիարշավի, առաջարկեց Շչավինսկին։ Ո՞ւր։ Ձիարշավի՞։ Մեծ հաճույքով։ Ռիբնիկովն աղմուկով վեր ելավ, աթոռը շրջելով։ Դա էն տեղն է, ուր ձիերով մրցո՞ւմ են։ Շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովի՛ ն ինչ, ուր ասես կգնա։ Կռվի', կրակի', գրողի մոր ծո՛ ցը։ Հա՛ - հա՛ - հա՛։ Էդպե'ս։ Ի՞նչ կա։ Ճիշտ չի՞։ Երբ արդեն կառք էին նստել և գնում էին Կաբինետսկի փողոցով, Շչավինսկին թևանցուկ արեց սպային, թեքվեց ականջին ու հազիվ լսելի ասաց. Մի վախեցեք, ես ձեզ չեմ մատնի։ Դուք նույնքան Ռիբնիկով եք, որքան ես`Վանդերբիլդտ։ Դուք ճապոնական գլխավոր շտաբի սպա եք, կարծում եմ, գնդապետից ոչ պակաս աստիճանով, իսկ հիմա ռազմական լրտես եք Ռուսաստանում… Բայց Ռիբնիկովը չլսեց նրա խոսքերը անիվների աղմուկից կամ չհասկացավ նրան։ Թեթևակի կողքից կողք ճոճվելով, նա խոսում էր խռպոտ ձայնով, մի նոր հարբած զմայլանքով։ Աս – սել է թե իրար հետ քե՛ ֆ-ֆ ենք անում։ Սիրում եմ, էլի, գրողը տանի։ Շտաբս-կապիտան ռուս զինվոր Ռիբնիկովը չլինեմ, թե որ չեմ սիրում ռուս գրողներին։ Շատ լավ ժողովուրդ են։ Լավ խմում են ու կյանքը տակից գլուխ գիտեն։ Ռուսի ուրախությունը`բաժակի մեծությունը։ Իսկ ես, ախպերս, առավոտից կարգին լակել եմ։ 3 Թե զբաղմունքի բերումով, թե բնավորության հակումով Շչավինսկին մարդկային փաստեր հավաքող էր, մարդկային հոգու հազվադեպ ու արտառոց դրսևորումների կոլեկցիոներ։ Հաճախ շաբաթներով, երբեմն նույնիսկ ամիսներով նա զննում էր իրեն հետաքրքրող անձնավորությանը մոլի որսորդի կամ թե կամավոր լրտեսի համառությամբ։ Լինում էին դեպքեր, երբ այդպիսի որս էր դառնում, ըստ նրա արտահայտության, «խավար աստղի տակ ծնված մի որևէ ասպետ»` խաղանենգ, հայտնի գրագող, կավատ, ալֆոնս 7, բոլոր խմբագրությունների սարսափ մի գրամոլ, վատնումների մեջ խրված, ռեստորաններում, ձիարշավարաններում և խաղասրահներում անդունդ գլորվող մարդու խելահեղությամբ պետական դրամը վատնող գանձապահ կամ արտելական։ Բայց նրա սպորտային հափշտակության առարկան էին դառնում նաև տվյալ շրջանի համբավավորներ`դաշնակահարներ, երգիչներ, գրողներ, չափազանց բախտավոր խաղամոլներ, ժոկեյներ, մարզիկներ, հաջողության ալիքի կատարը ելնող պչրուհիներ։ Ինչ գնով էլ լինի ծանոթություն ձեռք բերելով, Շչավինսկին մեղմ ու սիրով, մի տեսակ սարդային, պարուրող եղանակով գրավում էր իր զոհի ուշադրությունը։ Այստեղ արդեն նա պատրաստ էր ամեն ինչի. գիշերներ շարունակ անքուն կնստեր տափակ, սահմանափակ մարդկանց հետ, որոնց մտավոր ողջ պաշարը, ճիշտ ինչպես բուշմեններինը, մի երկու տասնյակ կենդանական հասկացություններ էին ու ծեծված խոսքեր, ռեստորաններում կխմեցներ անհույս հիմարների և սրիկաների, համբերությամբ սպասելով, մինչև որ հարբած վիճակում, փարթամ ու բազմաթերթ ծաղկի պես, նրանք կբացեին իրենց ողջ այլանդակությունը։ Աջուձախ շողոքորթում էր մարդկանց, հստակ աչքերով, ահավոր չափերով, հաստատապես հավատալով, որ շողոքորթությունը բոլոր փականքների բանալին է, շռայլորեն պարտք էր տալիս, նախապես գիտենալով, որ երբեք ետ չի ստանա։ Ի արդարացումն այդ մարզանքների վտանգավորության, նա կարող էր ասել, որ հոգեբանական ներքին հետաքրքրությունն իր մեջ նշանակալի չափով գերազանցում էր այն օգուտներին, որոնք հետագայում նա ձեռք էր բերում որպես կենցաղագիր։ Տարօրինակ, իր իսկ համար շատ տարտամ հաճույք էր պատճառում նրան`թափանցել մարդկային հոգու գաղտնի, անթույլատրելի անկյունները, տեսնել արտաքին գործողությունների ծածուկ, երբեմն մանր-մունր, երբեմն խայտառակ, ավելի հաճախ ծիծաղելի, քան հուզիչ զսպանակները, այսպես ասած ձեռքով բռնել մարդկային կենդանի, տաք սիրտն ու զգալ նրա բաբախումը։ Հաճախ տքնախույզ նման աշխատանքի դեպքում նրան թվում էր, թե բացարձակապես կորցնում էր իր «եսը», այն աստիճան, որ մտածել ու գործել էր սկսում ուրիշ մարդու հոգով, անգամ խոսում նրա լեզվով ու բնորոշ բառերով, վերջապես նույնիսկ տեսնում, որ օգտագործում է ուրիշի շարժումները և ուրիշի ձայնի ելևէջները։ Բայց հագենալով մեկով, թողնում էր նրան։ Ճշմարիտն ասած, երբեմն հափշտակության րոպեի դիմաց ստիպված էր լինում երկար ու ծանր հատուցել։ Բայց արդեն վաղուց ոչ ոք այդքան խորը, անհանգստության աստիճան չէր հետաքրքրել նրան, որքան այդ բզկտված, խռպոտաձայն, կիսահարբած շտաբս-կապիտանը։ Ամբողջ օրը Շչավինսկին բաց չէր թողնում նրան։ Կառքի մեջ կողք-կողքի նստած և աննկատելիորեն զննելով նրան, Շչավինսկին մեկ-մեկ վճռականորեն մտածում էր. Ոչ, չի կարող պատահել, որ ես սխալվեմ`այս դեղին, շեղաչ, այտոսկրերով դեմքը, այդ մշտական, թեթևակի գլուխ տալը և ձեռքերը շփելը և, դրա հետ մեկտեղ, այդ լարված, նյարդային, զարհուրելի լկտիությունը Բայց եթե այս ամենը ճիշտ է, և շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովն իրոք ճապոնական լրտես է, ապա ի՛ նչ աներևակայելի սառնասրտության տեր մարդ պիտի լինի, որ թշնամական ազգի մայրաքաղաքում օրը ցերեկով հոյակապ հանդգնությամբ, գլխից ձեռ քաշված ռուս բանակայինի այդչափ չար ու ճշգրիտ ծաղրանկարը խաղա։ Ի՛ նչ սարսափելի զգացումներ պիտի ապրի նա, ամբողջ օրը, ամեն րոպե`համարյա անխուսափելի մահվան դեմ – հանդիման»։ Սա արդեն Շչավինսկուն համարյա անհասկանալի, հմայիչ, խենթ ու միաժամանակ սառնարյուն քաջագործություն էր, հայրենասիրական հերոսության բոլոր տեսակներից թերևս բարձրագույնը։ Եվ սուր հետաքրքրությունը, գումարված ինչ-որ հարգալից մի երկյուղի, ավելի ու ավելի ուժեղ էր ձգում ֆելիետոնիստի միտքը դեպի այդ արտառոց շտաբս-կապիտանի հոգին։ Բայց երբեմն մտովի սանձում էր իրեն. Իսկ եթե ինքս եմ գլուխս մտցրել ծիծաղելի ու կանխակալ այդ միտքը։ Իսկ եթե ես`փորձառու սրտագետս, պարզապես ինքս ինձ հիմարացրել եմ գոգոլյան քեֆչի կապիտան Կոպեյկինով։ Չէ որ Ուրալում և օրենբուրգցի կազակների մեջ շատ կան հենց այսպիսի մոնղոլական զաֆրանագույն դեմքեր»։ ՈՒ այդ ժամանակ նա ավելի ուշադիր է հետևում շտաբս-կապիտանի յուրաքանչյուր շարժումին ու արտահայտությանը, ականջ սրած ունկնդրում նրա ձայնի հնչյուններին։ Իրեն պատիվ տվող և ոչ մի զինվորի բաց չէր թողնում Ռիբնիկովը, ու ինքը ևս ձեռքը գլխարկի հովարին էր տանում հատկապես երկարատև, բռնազբոսիկ բծախնդրությամբ։ Երբ անցնում էին եկեղեցիների մոտով, անպայման հանում էր գլխարկն ու խաչակնքում երեսը լայն ու հանգամանալից, ընդ որում աչքը թեթևակի ծռած հարևանի կողմը`տեսնու՞մ է, թե ոչ։ Մի անգամ Շչավինսկին չդիմացավ ու ասաց. Բայց հավատացյալ եք, հա՛, կապիտան։ Ռիբնիկովը տարածեց ձեռքերը, ծիծաղելի կերպով գլուխը ներս քաշեց ուսերի մեջ ու ասաց խռպոտ ձայնով. Ինչ արած, ախպերս։ Կռվի մեջ եմ վարժվել։ Ով կռիվ չի գնացել, աստծուն չի աղոթել։ Գիտե՞ք։ Ռուսական հիանալի ասացվածք է։ Այնտեղ ուզած-չուզած կսովորես աղոթել, հոգիս։ Մեկ-մեկ գնում ես դիրքերը`գնդակները վզվզում են, շրապնելներ, նռնակներ… էդ անիծած շիմոզաները 8… Բայց ինչ անես`պարտականություն կա, երդում կա, գնու՛ մ ես։ ՈՒ ինքդ քեզ աղոթում. «Հայր մեր, որ յերկինս ես, սուրբ եղիցի անուն քոյ, եկեսցե արքայութիւն քոյ, եղիցի կամս քոյ, որպես յերկինս և յերկրի…» Եվ նա մինչև վերջ կարդաց ամբողջ աղոթքը, բարեխղճությամբ ընդգծելով յուրաքանչյուր հնչյունը։ Լրտե'ս է», վճռեց Շչավինսկին։ Բայց նա իր կասկածը չէր ուզում կիսատ թողնել։ Մի քանի ժամ շարունակ փորձում ու չարչարում էր շտաբս-կապիտանին։ Ճաշելիս, առանձնասենյակում, սեղանի վրա կռացած, գինու բաժակը ձեռքին և ուղիղ Ռիբնիկովի բիբերին նայելով, ասում էր. Ինձ լսեք, կապիտան, հիմա մեզ ոչ ոք չի լսում և… ես չգիտեմ, թե ինչ ազնիվ խոսք տամ ձեզ, որ աշխարհում ոչ ոք մեր խոսակցության մասին չի իմանա։ Ես միանգամայն անվերադարձ, խորապես համոզված եմ, որ դուք ճապոնացի եք։ Ռիբնիկովը դարձյալ բռունցքով խփեց կրծքին։ Ես շտաբս… Չէ, չէ, չէ, թողնենք այդ օյինները։ Որքան էլ խելոք լինեք, մեկ է, ձեր դեմքը թաքցնել չեք կարող։ Այտոսկրերի գծագրությունը, աչքերի կտրվածքը, այդ բնորոշ գանգը, մաշկի գույնը, դեմքի ցանցառ ու կոշտ մազերը, ամեն, ամեն ինչ անկասկած մատնացույց է անում ձեր պատկանելությունը դեղին ցեղին։ Բայց դուք վտանգից դուրս եք։ Ես ձեզ չեմ մատնի, ինչ էլ խոստանան դրա համար, լռելուս համար ինչով էլ սպառնան։ Լոկ մի պատճառով արդեն ձեզ չարիք չեմ պատճառի, քանի որ սիրտս անսահման հարգանքով է լի ձեր զարմանալի խիզախության հանդեպ, ավելին կասեմ`լի է ակնածանքով, երկյուղով, եթե կուզեք։ Ես նույնիսկ չեմ կարող… իսկ չէ որ ես գրող եմ, նաև երևակայություն ունեմ, չեմ կարող պատկերացնել, թե ինչպես կարելի է սիրտ անել. տասնյակ-հազարավոր վերստեր հեռու հայրենիքից, ատելությամբ լի թշնամիներով լցված քաղաքում, ամեն վայրկյան կյանքը վտանգելով, չէ որ ձեզ կկախեն առանց որևէ դատի, եթե բռնվեք, այդպես չէ՞, ու հանկարծ սպայի մունդիր հագած դեսուդեն եք թափառում, ամեն տեսակ մարդկանց հետ անխտիր շփվում, ամենավտանգավոր խոսակցությունները վարում։ Չէ՞ որ աննշան սխալը, վրիպումը մի վայրկյանում կկործանեն ձեզ։ Այ, օրինակ, կես ժամ առաջ ձեռագրի փոխարեն ասացիք մագաղաթ։ Չնչին բան է, բայց շատ բնորոշ։ Բանակի շտաբս-կապիտանն այդ բառը երբեք չի գործածի ժամանակակից ձեռագրի մասին, այլ միայն արխիվային կամ հատկապես հանդիսավոր փաստաթղթի մասին կասի, այն էլ նույնիսկ ոչ թե ձեռագիր, այլ թուղթ։ Բայց դրանք դատարկ բաներ են։ Գլխավորը, որ չեմ կարող ըմբռնել, մտքի և կամքի այդ մշտական լարումն է, հոգեկան ուժերի այդ դիվական վատնումը։ Ճապոներեն մտածելուց ետ սովորել, լիովին մոռանալ իր անունը, նույնանալ մեկ ուրիշ անձնավորության հետ։ Ոչ, ոչ, դա կատարելապես վեր է ամենայն հերոսությունից, որի մասին մեզ պատմել են դպրոցներում։ Սիրելիս, ինձ հետ խաղ մի արեք։ Երդվում եմ, ձեր թշնամին չեմ։ Շչավինսկին սա ասում էր միանգամայն անկեղծորեն, ամբողջովին բորբոքված ու հուզված հերոսական այն կերպարով, որ իր երևակայությունն էր գծագրել։ Բայց շտաբս-կապիտանը շողոքորթության էլ հակված չէր։ Նա լսում էր դիմացինին, փոքր-ինչ կկոցած աչքերով նայելով գավաթին, որը կամացուկ շարժում էր սփռոցի վրայով, և նրա կապույտ շրթունքների ծայրերը նյարդայնորեն ցնցվում էին։ ՈՒ նրա դեմքին Շչավինսկին տեսավ միևնույն գողունի քմծիծաղը, միևնույն անկոտրում, խորունկ և անմարելի ատելությունը, խելացի, մարդկայնացած, բարեկիրթ գազանի`եվրոպացի մարդու համար գուցեև երբեք չընկալվող մի առանձնահատուկ ատելություն այլացեղ էակի նկատմամբ։ Է՛, վերջ տվեք, անփութորեն առարկեց Ռիբնիկովը։ Գրողը տանի դրանց։ Գնդում էլ էին ինձ ձեռ առնում ճապոնացի կանչելով։ Եղա՞ծն ինչ է։ Ես շտաբս-կապիտան Ռիբնիկովն եմ։ Գիտեք, չէ՞, ռուսական մի առած կա, ասում է`երեսը գեշ, հոգին սիրուն… Բայց մի բան պատմեմ ձեզ. մի անգամ մեր գնդում… Իսկ դուք ո՞ր գնդում էիք ծառայում, հանկարծակի հարցրեց Շչավինսկին։ Բայց շտաբս-կապիտանը կարծես թե չլսեց նրան։ Սկսեց պատմել այն հին, մաշված, լկտի անեկդոտներից, որոնք պատմվում են ճամբարներում զորավարժությունների ժամանակ, զորանոցներում։ Եվ Շչավինսկին ակամա վիրավորանք զգաց։ Եղավ մի պահ, երբ արդեն երեկոյան կառքով գնալիս Շչավինսկին գրկեց կապիտանի իրանը, մոտ քաշեց ու կիսաձայն ասաց. Կապիտան… չէ, ոչ թե կապիտան, այլ հավանորեն, գնդապետ, այլապես նման լուրջ առաջադրանք ձեզ չէին տա։ Ասենք, գնդապե'տ։ Ես խոնարհվում եմ ձեր խիզախության առջև, այսինքն`ուզում եմ ասել`ճապոնական ժողովրդի անսահման արիության առաջ։ Մեկ-մեկ, երբ կարդում կամ մտածում եմ ձեր դիվային քաջության և մահվան նկատմամբ արհամարհանքի առանձին դեպքերի մասին, հրճվանքի սարսուռ եմ զգում։ Օրինակ, ի՛ նչ անսահման գեղեցկություն և աստվածային հանդգնություն կա գնդակոծված նավի այդ նավապետի արարքում, գերի հանձնվելու առաջարկին ի պատասխան նա գլանակ է վառել և գլանակը ատամների արանքում խորտակվել նավի հետ։ Ինչպիսի' անընդգրկելի ուժ և թշնամու նկատմամբ ի՛ նչ ապշեցուցիչ արհամարհանք։ Հապա ծովային կադետները, որոնք հրկիզանավերով անխուսափելի մահվան գնացին այնպիսի ուրախությամբ, ասես պարահանդես լիներ։ Իսկ հիշո՞ւմ եք, թե ինչպես մի լեյտենանտ, մեն-մենակ, նավակով տորպեդոն քաշեց հասցրեց պորտարթուրյան ծովապատնեշի եզրը։ Լուսարձակները գցեցին նրա վրա, նրանից ու տորպեդոյից միայն մի մեծ արնահետք մնաց բետոնե պատի վրա, բայց հաջորդ օրն իսկ ճապոնական նավատորմի բոլոր միչ |
ՊԻԵՍՆԵՐ ԵՐԵՔ ՔՈւՅՐ Դրամա չորս գործողությամբ ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ ՊՐՈԶՈՐՈՎ ԱՆԴՐԵՅ ՍԵՐԳԵԵՎԻՉ։ ՆԱՏԱԼՅԱ ԻՎԱՆՈՎՆԱ, նրա հարսնացուն, հետո`կինը։ ՕԼԳԱ Անդրեյի քույրերը։ ՄԱՇԱ Անդրեյի քույրերը։ ԻՐԻՆԱ Անդրեյի քույրերը։ ԿՈւԼԻԳԻՆ ՖԵՈԴՈՐ ԻԼՅԻՉ, գիմնազիայի ուսուցիչ, Մաշայի ամուսինը։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԻԳՆԱՏԵՎԻՉ, փոխգնդապետ, մարտկոցի հրամանատար ՏՈւԶԵՆԲԱԽ ՆԻԿՈԼԱՅ ԼՎՈՎԻՉ, բարոն, պորուչիկ։ ՍՈԼՅՈՆԻ ՎԱՍԻԼԻ ՎԱՍԻԼԵՎԻՉ, շտաբս կապիտան։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Իվան Ռոմանովիչ, զինվորական բժիշկ։ ՖԵԴՈՏԻԿ ԱԼԵՔՍԵՅ ՊԵՏՐՈՎԻՉ, կրտսեր պորուչիկ։ ՌՈԴԵ ՎԼԱԴԻՄԻՐ ԿԱՐԼՈՎԻՉ, կրտսեր պորուչիկ։ ՖԵՐԱՊՈՆՏ, գեմստվոյական վարչության պահակ, ծերունի։ ԱՆՖԻՍԱ, դայակ, ութսուն տարեկան զառամյալ կին։ Գործողությունը կատարվում է գավառական մի քաղաքում։ ԱՌԱՋԻՆ ԳՈՐԾՈՂՈւԹՅՈւՆ Պրոզորովների տունը։ Հյուրասենյակի սյուներից այն կողմ ընդարձակ դահլիճն է։ Կեսօր է. բակում արև է, ուրախ տրամադրություն։ Դահլիճում նախաճաշի սեղան են բացում։ Օրիորդաց գիմնազիայի ուսուցչուհու կապույտ համազգեստով`Օլգան ստուգում է աշակերտական տետրերը։ Մաշան սև շրջազգեստով է, լայնեզր գլխարկը ծնկներին`գիրք է կարդում։ Սպիտակ հագած Իրինան կանգնել է մտախոհ։ ՕԼԳԱ Հայրիկը մահացավ ուղիղ մեկ տարի առաջ, հենց այս օրը`մայիսի հինգին, քո անվանակոչության օրը, Իրինա։ Սաստիկ ցուրտ էր, ձյուն էր գալիս, և ինձ թվում էր, թե չեմ դիմանա վշտին։ Իսկ դու ուշաթափվել էիր, պառկել մեռածի պես։ Բայց տես, անցել է ընդամենը մեկ տարի, և մենք այս ամենը հիշում ենք ինչպիսի հանգստությամբ։ Դու արդեն սպիտակ ես հագել, դեմքդ էլ փայլում է Ժամացույցը խփում է տասներկու անգամ։ Այն ժամանակ էլ ժամացույցը խփեց Դադար։ Հիշում եմ, հայրիկին տանելիս նվագում էին, իսկ գերեզմանոցում`կրակեցին։ Գեներալ էր, բրիգադի հրամանատար, բայց հուղարկավորները շատ չէին։ Ասենք, անձրև էր գալիս այդ օրը։ Տեղատարափ անձրև ու ձյուն։ ԻՐԻՆԱ Պետք չէ հիշել։ Սյուներից այն կողմ, դահլիճում, սեղանի մոտ հայտնվում են բարոն Տուզենբախը, Չեբուտիկինը և Սոլյոնին։ ՕԼԳԱ Այսօր տաք է, կարելի է պատուհանները բացել, իսկ կեչիները դեռ չեն բողբոջել։ Ստանձնելով բրիգադի հրամանատարությունը, հայրիկը մեզ հետ դուրս եկավ Մոսկվայից տասնմեկ տարի առաջ. ես շատ լավ եմ հիշում, մայիսի սկիզբն էր, ճիշտ այս օրերին, բայց Մոսկվայում տաք էր, արև, ամենուր ծաղկունք։ Տասնմեկ տարի է անցել, իսկ ես հիշում եմ այնպես, կարծես երեկ է եղել։ Աստված իմ, առավոտյան արթնացա, տեսա լույսը, տեսա գարունը, և հրճվանքը թրթռաց հոգումս, ցանկացա թռչել Մոսկվա։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻն Ո՞նց չէ, կթռչես։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Իհարկե, անմտություն է։ Մաշան, գլուխը գրքին հակած, մտքերի մեջ ընկած, սուլում է կամացուկ։ ՕԼԳԱ Մի' սուլիր, Մաշա։ Ինչպե՞ս ես կարողանում։ Դադար։ Մշտապես ցավում է գլուխս, որովհետև ամեն օր գիմնազիա եմ գնում և դաս տալիս մինչև երեկո, և ինձ տանջում է այն միտքը, թե արդեն պառավել եմ։ Եվ, իրոք, գիմնազիայում աշխատելուս այս չորս տարիների ընթացքում, ես զգացել եմ, թե ինչպես է ամեն օր, կաթիլ առ կաթիլ ինձնից դուրս հոսում ուժն ու ջահելությունը։ Եվ միայն երազանքն է աճել ու ամրացել… ԻՐԻՆԱ Մոսկվա մեկնել է պետք։ Վաճառել տունը, ամեն ինչի հետ փակել հաշիվներն ու մեկնել… ՕԼԳԱ Այո։ Մեկնել Մոսկվա։ Եվ շուտ։ Չեբուտիկինը և Տուզենբախը ծիծաղում են։ ԻՐԻՆԱ Մեր եղբայրը, հավանաբար, պրոֆեսոր կդառնա և, ուրեմն, չի կարող ապրել այստեղ։ Միակ կաշկանդողը խեղճ Մաշան է։ ՕԼԳԱ Մաշան ամեն տարի, ամռանը, Մոսկվա կգա։ Մաշան կամացուկ սուլում է։ ԻՐԻՆԱ Տա աստված`ամեն ինչ կարգավորվի։ (Լուսամուտից դուրս է նայում)։ Հրաշալի եղանակ է։ Ես չգիտեմ, թե ինչու է ներսում այսքան լուսավոր։ Առավոտյան հիշեցի, որ անվանակոչությանս օրն է, և իսկույն ուրախություն ապրեցի, հիշեցի մանկությունս, երբ դեռ կար մայրիկը։ Եվ ինչ հրաշալի մտքեր հուզեցին ինձ, ինչ հրաշալի մտքեր։ ՕԼԳԱ Այսօր դու ոտքից գլուխ փայլում ես և գեղեցիկ ես արտակարգ։ Եվ Մաշան է գեղեցիկ։ Անդրեյն էլ լավիկը կլիներ, եթե այդպես չլցվեր։ Նրան չի սազում գիրությունը։ Իսկ ես պառավել եմ, նիհարել, որովհետև գիմնազիայում շատ եմ բարկանում աղջիկների վրա։ Այ, այսօր ազատ եմ, տանն եմ և գլուխս չի ցավում ու ինձ ավելի ջահել եմ զգում, քան երեկ։ Ես ընդամենը քսանութ տարեկան եմ… Ամեն ինչ լավ է, ամեն ինչ աստծո տվածն է, բայց ինձ թվում է, որ եթե ես ամուսնանամ ու ամբողջ օրը նստեմ տանը, ավելի լավ կլինի։ Դադար։ Ես շատ կսիրեմ իմ ամուսնուն։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ – (Սոլյոնիին) Այնպիսի անհեթեթություն եք դուրս տալիս, որ ձեզ լսելը ձանձրալի է։ (Մտնում է հյուրասենյակ)։ Մոռացա հայտնել, որ ձեզ այսօր այցելության պիտի գա մարտկոցի մեր նոր հրամանատար Վերշինինը։ (Նստում է դաշնամուրի առջև)։ ՕԼԳԱ Թող գա։ Շատ ուրախ եմ։ ԻՐԻՆԱ Նա ծե՞ր է։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Չէ, շատ ծեր չէ։ Ամենաշատը քառասուն քառասունհինգ տարեկան։ (Կամացուկ նվագում է)։ Ըստ երևույթին հիանալի մարդ է։ Մի բան անկասկած է, որ հիմար չէ։ Միայն թե շատ է խոսում։ ԻՐԻՆԱ Գրավի՞չ մարդ է։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Կարծես թե, բայց դե կին ունի, զոքանչ և երկու դուստր։ Ըստ որում`երկրորդ ամուսնությունն է։ Նա այցելում է բոլոր տները և ամենուր հայտնում, որ կին ունի, երկու դուստր։ Ձեզ էլ կհայտնի։ Կինը կիսախելագար է`երկար, աղջկական հյուսքով, խոսում է վերամբարձ բառերով, փիլիսոփայում է և հաճախակի ինքնասպանության փորձեր անում։ Հավանորեն ամուսնուն տանջելու համար։ Նման կնոջից ես վաղուց հեռացած կլինեի, իսկ նա համբերում է և միայն բողոքում։ ՍՈԼՅՈՆԻ (Չեբուտեկինի հետ հյուրասենյակ մտնելով) Մի ձեռքով ես բարձրացնում եմ մեկուկես փութ, իսկ երկուսով`հինգ, նույնիսկ, վեց փութ։ Այստեղից էլ եզրակացությունը. երկուսը մեկից ուժեղ են ոչ թե երկու, այլ երեք, նույնիսկ վեց անգամ… ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (քայլելիս լրագիր է կարդում) Եթե թափվում են մազերը… Երկու մսխալ նավթալինը լցնել կես լիտր սպիրտի մեջ, լուծել և օգտագործել ամեն օր… (Գրի է առնում ծոցատետրում)։ Նշենք։ (Սոլյոնիին) Ահա, ես ձեզ ասում եմ, որ խցանը պետք է խցկել շշի բերանը և նրա միջով անցկացնել ապակյա խողովակ… Հետո վերցնում եք մեկ պտղունց ամենահասարակ, ամենասովորական շիբ… ԻՐԻՆԱ Իվան Ռոմանիչ, սիրելի Իվան Ռոմանիչ… ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Ի՞նչ է, աղջիկս, ուրախությունս։ ԻՐԻՆԱ Ասեք ինձ, խնդրում եմ, ինչի՞ց է, որ այսօր ես այսպես երջանիկ եմ։ Կարծես առագաստների վրա լինեմ, իսկ գլխավերևումս ընդարձակ, կապույտ երկինքն է, ուր թևածում են մեծ, ճերմակ թռչունները։ Ինչից է, հը՞։ Ինչի՞ց։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (համբուրելով նրա ձեռքը, քնքշորեն) Ճերմակ իմ թռչուն… ԻՐԻՆԱ Երբ այսօր արթնացա, վեր ելա ու լվացվեցի, հանկարծ ինձ թվաց, թե այս երկնքի տակ ամեն ինչ հասկանալի է, և ես գիտեմ`ինչպես ապրել։ Սիրելի Իվան Ռոմանիչ, թվաց, թե գիտեմ ամեն ամեն ինչ։ Մարդը պետք է աշխատի, աշխատի քրտինք թափելով… Ով ուզում է լինի։ Աշխատանքի մեջ է կյանքի, երջանկության, հիացմունքի իմաստը։ Ի՛ նչ հրաշալի բան է`լինել բանվոր, արթնանալ դեռ լույսը չբացված, կամ հովիվ, կամ ուսուցիչ, որ ուսուցանում է երեխաներին, կամ մեքենավար։ Տեր իմ աստված, ավելի լավ է լինել եզ, քան մարդ, սովորական մի եզ կամ ձի, միայն թե աշխատես… Այո, սովորական ձի և ոչ թե երիտասարդ մի կին, որն արթնանում է ցերեկվա տասներկուսին, հենց անկողնում սուրճ խմում, հետո երկու ժամ վատնում հագնվելու վրա… Օ՛, ինչ սարսափելի է։ Ինչպես շոգ օրերին ես ցանկանում խմել, այ այդպես էլ ես ցանկանում եմ աշխատել։ Եվ եթե առավոտ շուտ չարթնանամ ու չաշխատեմ, հրաժարվեք ինձ հետ բարեկամություն անելուց, Իվան Ռոմանիչ։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (քնքշորեն) Կհրաժարվեմ, անպայման կհրաժարվեմ։ ՕԼԳԱ Հայրիկը սովորեցրել է մեզ արթնանալ ժամը յոթին։ Իրինան արթնանում է յոթին, բայց ամենաքիչը մինչև ժամը ինը մնում է անկողնում պառկած։ Մտածում է։ Տեսեք`ինչպես լրջացավ դեմքը։ Ծիծաղում է)։ ԻՐԻՆԱ Դու վարժվել ես ինձ նայել որպես աղջնակի, և քեզ համար տարօրինակ է թվում իմ լուրջ դեմքը։ Իսկ ես քսան տարեկան եմ։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Աշխատանքի կարոտ… Օ՛, աստված իմ, ինչպես եմ ես դա հասկանում։ Կյանքումս ես ոչ մի օր չեմ աշխատել։ Ծնվել եմ ցուրտ ու դատարկ Պետերբուրգում, մի ընտանիքում, որին անծանոթ է եղել հոգսը, աշխատանքը։ Հիշում եմ, երբ տուն էի դառնում կորպուսից, սպասյակը ոտքերիցս քաշում էր կոշիկները։ Ես կամակորություններ էի անում, իսկ մայրս հիանում էր ինձնով ու զարմանում, որ ուրիշներն այլ կերպ էին վարվում։ Ինձ պահպանում էին աշխատանքից։ Բայց դե պահպանել կլինի՞։ Հասել է ժամը, մեզ բոլորիս վրա գալիս է հեղեղը, ուր որ է պայթելու է առողջ, ուժեղ փոթորիկը, որն արդեն մոտ է, և շուտով մեր հասարակությունից կքշի կտանի ծուլությունը, անտարբերությունը, արհամարհանքը աշխատանքի նկատմամբ, թարախակալած ձանձրույթը։ Ես պիտի աշխատեմ, իսկ մի քսանհինգ երեսուն տարի անց արդեն կաշխատի ամեն ոք։ Ամեն ոք։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Ես չեմ աշխատի։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Դուք հաշվի մեջ չեք։ ՍՈԼՅՈՆԻ Քսանհինգ տարի անց, բարեբախտաբար, դուք այլևս չեք լինի։ Երկու-երեք տարի հետո դուք կմեռնեք կաթվածից, և կամ ես կկատաղեմ ու կկրակեմ ուղիղ ձեր ճակատին։ Գրպանից հանում է օծանելիքի սրվակը և ցանում է կրծքին, ձեռքերին)։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (ծիծաղում է) Ես, իրոք, երբեք ոչինչ չեմ արել։ Համալսարանն ավարտելուց հետո մատը մատիս չեմ խփել, նույնիսկ գիրք չեմ կարդացել… Միայն լրագրեր… (Գրպանից մի ուրիշ լրագիր է հանում)։ Լրագրերից, ահա, իմանում եմ, որ եղել է, ասենք, ոմն Դոբրոլյուբով, իսկ թե ինչ է նա գրել, չգիտեմ։ Աստված գիտե… Լսվում է, ինչպես են թակում հատակը ներքևի հարկից։ Ահա ինձ ներքև են կանչում, այցելու ունեմ, երևի։ Հիմա կգամ… սպասեք… (Հապշտապ հեռանում է`սանրելով մորուքը)։ ԻՐԻՆԱ Նրա մտքինն ուրիշ բան է։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Այո։ Հանդիսավոր արտահայտությամբ հեռացավ։ Ակնհայտ է, որ ձեզ համար նվեր է բերելու։ ԻՐԻՆԱ Ինչ տհաճ է։ ՕԼԳԱ Այո, սարսափելի է։ Նա միշտ էլ հիմարություններ է անում։ ՄԱՇԱ Ծովախորշի մոտ կանաչ կաղնի կա, ոսկե շղթա է այդ կաղնուց կախ… Ոսկե շղթա է այդ կաղնուց կախ… (Ոտքի է ելնում ու քթի տակ կամացուկ երգում)։ ՕԼԳԱ Այսօր տխուր ես, Մաշա։ Քթի տակ երգելով`Մաշան հագնում է գլխարկը։ Ու՞ր։ ՄԱՇԱ Տուն։ ԻՐԻՆԱ Տարօինակ է… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Անվանակոչության օր չէ՞… ՄԱՇԱ Միևնույն է… Երեկոյան կգամ։ Ցտեսություն, քաղցրիկս։ (Համբուրում է Իրինային)։ Կրկին ցանկանում եմ քեզ առողջություն։ Երջանիկ եղիր։ Մի ժամանակ, երբ դեռ ողջ էր հայրիկը, անվանակոչության օրերին մեր տուն էին գալիս երեսուն-քառասուն սպա, աղմուկ էր լինում, եռուզեռ… Իսկ այսօր եկել են մեկուկես մարդ, և լռություն է, ինչպես անապատում։ Ես գնում եմ… Մռայլ տրամադրություն ունեմ, տխուր եմ, դու ինձ մի լսիր։ (Արցունքների միջից ծիծաղում է)։ Հետո կզրուցենք, քաղցրիկս, իսկ հիմա ուզում եմ գնալ։ ԻՐԻՆԱ (դժգոհ) Ինչ վատն ես… ՕԼԳԱ (արտասվելով) Ես հասկանում եմ քեզ, Մաշա։ ՍՈԼՅՈՆԻ Երբ փիլիսոփայում է տղամարդը`երևույթը կոչվում է փիլիսոփայություն կամ պարզապես`սոփեստություն, իսկ երբ կինն է փիլիսոփայում կամ, որ ավելի վատ է, երբ երկու կին են փիլիսոփայում, երևույթը կոչվում է`քարշ տուր ինձ`մատիցս բռնած։ ՄԱՇԱ Ի՞նչ եք ուզում ասել, սարսափելի մարդ։ ՍՈԼՅՈՆԻ Ոչինչ։ Նա չհասցրեց ախ ասել, արջը վրան պինդ նստեց։ Դադար։ ՄԱՇԱ (Օլգային, բարկացած) Կտրիր լացդ… Ներս են գալիս Անֆիսան և Ֆերապոնտը`տորթը ձեռքին։ ԱՆՖԻՍԱ Այստեղ բեր, հերս։ Ներս եկ, ոտքերդ մաքուր են։ (Իրինային)։ Վարչությունից է, Միխայիլ Իվանիչ Պրոտոպոպովից։ ԻՐԻՆԱ Շնորհակալ եմ։ Շնորհակալություն հայտնեք նրան։ (Վերցնում է տորթը)։ ՖԵՐԱՊՈՆՏ Ի՞նչ։ ԻՐԻՆԱ (բարձր) Շնորհակալություն հայտնեք։ ՕԼԳԱ Դայակ, հյուրասիրիր նրան։ Գնա, Ֆերապոնտ, քեզ թխվածք կտան։ ՖԵՐԱՊՈՆՏ Ի՞նչ։ ԱՆՖԻՍԱ Գնանք, հերս, գնանք, Ֆերապոնտ Սպիրիդոնիչ։ (Գնում է Ֆերապոնտի հետ)։ ՄԱՇԱ Չեմ սիրում Պրոտոպոպովին, այդ Միխայիլ Պոտապիչին կամ Իվանիչին։ Պետք չէ նրան հրավիրել։ ԻՐԻՆԱ Ես չեմ հրավիրել։ ՄԱՇԱ Եվ ճիշտ ես վարվել։ Ներս է գալիս Չեբուտիկինը. նրան հետևում է մի զինվոր`արծաթյա ինքնաեռը գրկած։ Զարմանքի և դժգոհության ձայներ։ ՕԼԳԱ (դեմքը ծածկում է ձեռքերով) Ինքնաեռ… Սոսկալի է։ (Մտնում է դահլիճ)։ [...] ԻՐԻՆԱ Սիրելի Իվան Ռոմանիչ, այս ի՞նչ եք անում։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ (ծիծաղում է) Ես ասում էի, չէ՞։ ՄԱՇԱ Իվան Ռոմանիչ, դուք պարզապես ամոթ չունեք։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Թանկագիններս, սիրունիկներս, դուք իմ միակն եք, դուք ինձ համար ամենաթանկն եք այս աշխարհում։ Շուտով ես վաթսուն տարեկան կդառնամ… Ծեր եմ, միայնակ, անպետք… Իմ մեջ ոչ մի լավ բան չկա, բացի ձեր նկատմամբ ունեցածս սիրուց, և եթե դուք չլինեիք, ես վաղուց հրաժեշտ տված կլինեի կյանքիս։ (Իրինային) Սիրելիս, դստրիկս, ես ձեզ գիտեի ձեր ծննդյան օրից… Այնքան եմ ձեզ գրկած ման ածել։ Ես սիրում էի ձեր հանգուցյալ մորը։ ԻՐԻՆԱ Բայց ինչու՞ համար են այսպիսի թանկարժեք նվերները։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (արցունքների միջից, բարկացած) Թանկարժեք նվերներ… Դե դուք էլ… (սպասյակին) Տար ինքնաեռը… (Տնազ է անում)։ Թանկարժեք նվերներ… Սպասյակը ինքնաեռը տանում է դահլիճ։ ԱՆՖԻՍԱ (հյուրասենյակով անցնելիս) Մի անծանոթ գնդապետ է եկել։ Արդեն հանել է վերարկուն, ներս է գալիս։ Արինուշկա, քնքուշ եղիր, բարեհամբույր… (հեռանում է)։ Եվ նախաճաշելու ժամն է արդեն։ Տեր աստված… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Երևի Վերշինինն է։ Ներս է գալիս Վերշինինը։ Փոխգնդապե՛ տ Վերջինին։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (Մաշային և Իրինային) Պատիվ ունեմ ներկայանալու. Վերշինին։ Շատ-շատ ուրախ եմ, որ վերջապես այցելեցի ձեզ։ Ինչքա՛ ն եք մեծացել… Այ-այ-այ… ԻՐԻՆԱ Նստեցեք, խնդրեմ։ Շատ հաճելի է։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (ուրախ) Շատ ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ։ Բայց դուք երեքն եք, չէ՞։ Հիշում եմ`երեք քույր էիք։ Դեմքներդ չեմ հիշում արդեն, բայց որ ձեր հայրը գնդապետ Պրոզորովը երեք աղջիկ ուներ, գերազանց եմ հիշում։ Ինչպես է անցնում ժամանակը, օ՛ յ, օ՛ յ, օ՛ յ, ինչպես է անցնում… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Ալեքսանդր Իգնատևիչը Մոսկվայից է։ ԻՐԻՆԱ Մոսկվայի՞ց։ Դուք Մոսկվայի՞ց եք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Այո, այնտեղից։ Ձեր հանգուցյալ հայրն այնտեղ մարտկոցի հրամանատար էր, իսկ ես նույն բրիգադում`սպա։ (Մաշային)։ Ահա, ձեր դեմքը փոքր-ինչ հիշեցի։ ՄԱՇԱ Իսկ ես ձեզ չեմ հիշում։ ԻՐԻՆԱ Օլյա, Օլյա… (Բղավում է դահլիճի կողմը)։ Օլյա, շուտ արի… (Օլգան հյուրասենյակ է մտնում)։ Պարզվում է, որ փոխգնդապետ Վերշինինը Մոսկվայից է։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ուրեմն, դուք Օլգա Սերգեևնան եք`ավագը, իսկ դուք`Մարիան։ Դուք էլ Իրինան`կրտսերը… ՕԼԳԱ Դուք Մոսկվայի՞ց եք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Այո։ Սովորել եմ Մոսկվայում, ծառայությունս սկսել այնտեղ… Երկար եմ ծառայել Մոսկվայում։ Վերջապես մարտկոց ստացա և, ահա, ինչպես տեսնում եք, այստեղ եմ։ Ես ձեզ չեմ հիշում, միայն հիշում եմ, որ երեք քույր էիք։ Ձեր հայրն է մնացել հիշողությանս մեջ. եթե փակեմ աչքերս, իսկույն կտեսնեմ նրան։ Ես Մոսկվայում եղել եմ ձեր տանը… ՕԼԳԱ Ինձ թվում էր, թե հիշում եմ բոլորին և հանկարծ… ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ինձ կոչում են Ալեքսանդր Իգնատևիչ… ԻՐԻՆԱ Ալեքսանդր Իգնատևիչ, դուք Մոսկվայից եք… Այ քեզ անակնկալ… ՕԼԳԱ Մենք տեղափոխվում ենք Մոսկվա։ ԻՐԻՆԱ Կարծում ենք`աշնանը այնտեղ կլինենք։ Մեր հարազատ քաղաքում։ Մենք այնտեղ ենք ծնվել։ Ստարայա Բասմաննայա փողոցում։ Երկուսով ծիծաղում են ուրախությունից։ ՄԱՇԱ (աշխույժով) Հիմա հիշեցի… Հիշու՞մ ես, Օլգա, մեր տանը մեկին «սիրահարված մայոր» էին կոչում։ Դուք այն ժամանակ պորուչիկ էիք, և չեմ հիշում, թե ում վրա սիրահարված։ Եվ ձեզ բոլորը ձեռք էին առնում, չգիտես ինչու «մայոր» էին կոչում։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (ծիծաղում է) Այո, այո, «սիրահարված մայոր», ճիշտ այդպես… ՄԱՇԱ Այն ժամանակ դուք միայն բեղ ունեիք… Օ, ինչպես եք ծերացել։ Արցունքների միջից)։ Ինչպե՛ ս եք ծերացել։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Այո, երբ ինձ կոչում էին սիրահարված մայոր, ես ջահել էի ու սիրահարված։ Հիմա այն չեմ։ ՕԼԳԱ Դուք ոչ մի ճերմակ մազ չունեք։ Դուք ծերացել եք, բայց դեռ ծեր չեք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Արդեն քառասուներեք տարեկան եմ։ Վաղու՞ց եք դուրս եկել Մոսկվայից։ ԻՐԻՆԱ Տասնմեկ տարի առաջ։ Ինչու՞ ես լալիս, Մաշա, գժուկ… (Արցունքների միջից)։ Ես էլ լաց կլինեմ… ՄԱՇԱ Ոչինչ, ոչինչ… Իսկ դուք ո՞ր փողոցում էիք ապրում։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ստարայա Բասմաննայա։ ՕԼԳԱ Մենք էլ`այնտեղ… ՎԵՐՇԻՆԻՆ Մի Ժամանակ ապրում էի Նեմեցկայա փողոցում։ Այնտեղից էի գնում Կարմիր զորանոցներ։ Ճանապարհին մռայլ մի կամուրջ կար, կամրջի տակ աղմկում էր ջուրը։ Միայնակ մարդու համար շատ տխուր էր։ Դադար։ Իսկ այստեղ ինչ լայն, ինչ շռայլ գետ է։ Հրաշալի գետ է։ ՕԼԳԱ Այո, միայն թե ցուրտ է։ Ցուրտ է և շատ մոծակներ կան։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ի՞նչ եք ասում… Այնքան առողջ, գեղեցիկ, սլավոնական բնություն է այստեղ։ Անտառ, գետ… Կեչիներ կան… Քնքուշ, համեստ կեչիներ… Ծառերից ամենաշատը ես կեչին եմ սիրում։ Այստեղ հրաշալի կարելի է ապրել։ Միայն տարօրինակ է, որ երկաթուղային կայարանը քսան կիլոմետրի վրա է։ Եվ ոչ ոք չգիտե, թե ինչու է այդպես։ ՍՈԼՅՈՆԻ Իսկ ես գիտեմ։ Բոլորը նրան են նայում։ Որովհետև`եթե կայարանը մոտիկ լիներ, ապա չէր լինի հեռու։ Բայց քանի որ հեռու է, նշանակում է մոտիկ չէ։ Անհամար լռություն։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Կատակում ես, Վասիլի Վասիլիչ։ ՕԼԳԱ Հիմա ես ձեզ հիշեցի, հիշեցի։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ես ձեր մորը գիտեի։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻն Լավ կին էր, աստված հոգին լուսավորի։ ԻՐԻՆԱ Մայրիկը Մոսկվայում է թաղված։ ՕԼԳԱ Նովոդեվիչյե գերեզմանատանը։ ՄԱՇԱ Պատկերացնու՞մ եք, ես արդեն սկսում եմ մոռանալ նրա դեմքը։ Ճիշտ այդպես էլ մեզ չեն հիշի։ Կմոռանան։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Այո, կմոռանան։ Այդպիսին է մեր ճակատագիրը։ Եվ ոչինչ չես կարող փոխել։ Այն, ինչ մեզ թվում է լուրջ, կարևոր, երբ ժամանակը գա, կմոռացվի կամ կդառնա անկարևոր։ Դադար։ Եվ հետաքրքիր է, չէ՞. հիմա մենք բոլորովին չենք կարող գուշակել, թե ինչն է համարվելու վեհ, կարևոր, ինչը`խղճուկ, անհեթեթ։ Կոպեռնիկոսի և կամ, ասենք, Կոլումբոսի հայտնագործությունները մի՞թե Ժամանակին անօգտակար և ծիծաղելի չէին։ Իսկ ինչ-որ մի խելառի գրած դատարկաբանությունը ճշմարտության համարում ուներ։ Եվ հնարավոր է, որ այսօրվա մեր կյանքը, ինչին մենք հաշտվել ենք, ժամանակի ընթացքում թվա տարօրինակ, անհարմար, անգիտակից, ոչ բավարար մաքուր, գուցեև մեղսալի… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Ո՞վ գիտե։ Գուցեև մեր կյանքը կոչեն բարձր, վեհ և հիշեն մեզ հարգանքով։ Հիմա չկան մարմնական պատիժներ, մահապատիժներ, ավերիչ արշավանքներ, բայց և այնպես, որքան շատ է տառապանքը։ ՍՈԼՅՈՆԻ (բարակ ձայնով) Ջու', ջու', ջու', ջու'… Բարոնին շիլա մի տուր, թույլ տուր միայն փիլիսոփայել։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Վասիլի Վասիլիչ, խնդրում եմ ինձ հանգիստ թողնեք։ (Նստում է մի այլ աթոռի)։ Վերջապես ձանձրալի է այս ամենը։ ՍՈԼՅՈՆԻ (բարակ ձայնով) Ջու', ջու', ջու', ջու'… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ (Վերշինինին)։ Տառապանքը, որ նկատելի է այսօր, այնուամենայնիվ մատնանշում է բարոյական այն մակարդակը, ինչին հասել է հասարակությունը։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Այո', այո', իհարկե'։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Դուք քիչ առաջ ասացիք, բարոն, թե մեր կյանքը կհամարեն բարձր, վեհ, բայց մարդիկ, առայժմ ցածր են։ (Ոտքի է կանգնում)։ Տեսեք, թե ինչ ցածրահասակն եմ ես։ Ինձ մխիթարելու համար է պետք ասել, թե կյանքս բարձր է, վեհ։ Բեմից այն կողմ ջութակի նվագ է լսվում։ ՄԱՇԱ Անդրեյն է նվագում, մեր եղբայրը։ ԻՐԻՆԱ Նա գիտության մարդ է։ Հավանաբար, պրոֆեսոր կդառնա։ Հայրը զինվորական էր, իսկ որդին ընտրեց գիտության ուղին։ ՄԱՇԱ Հայրիկի ցանկությամբ։ ՕԼԳԱ Այսօր մենք փոքր-ինչ խաղացել ենք նրա հոգու հետ։ Նա կարծես թե սիրահարված է։ ԻՐԻՆԱ Տեղացի մի օրիորդի։ Ամենայն հավանականությամբ նա այսօր մեր հյուրը կլինի։ ՄԱՇԱ Ախ, ինչպես է նա հագնվում։ Ոչ թե տգեղ, անճաշակ, այլ, պարզապես`խղճուկ։ Վառ, դեղնավուն, գռեհիկ ծոպերով մի տարօրինակ փեշ է հագնում և կարմիր կոֆտա։ Իսկ այտերն այնպես մաքուր են, այնպես մաքուր… Անդրեյը սիրահարված չէ, անհնար է երևակայել, չէ, նա ճաշակ ունի, նա մեզ պարզապես ձեռ է առնում։ Ես երեկ լսեցի, որ մեր հարսնացուն ամուսնանալու է նախագահ Պրոտոպոպովի հետ։ Եվ հրաշալի կլինի… (Կողքի դռան կողմը)։ Անդրեյ, մեզ մոտ արի։ Մի րոպեով, սիրելիս… Գալիս է Անդրեյը։ ՕԼԳԱ Իմ եղբայրն է, Անդրեյ Սերգեևիչը։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Վերշինին։ ԱՆԴՐԵՅ Պրոզորով։ Մաքրում է քրտնած դեմքը)։ Դուք մեր մարտկոցի հրամանատա՞րն եք։ ՕԼԳԱ Պատկերացնու՞մ ես. Ալեքսանդր Իգնատևիչը Մոսկվայից է։ ԱՆԴՐԵՅ Այո՞։ Դեհ, շնորհավորում եմ։ Հիմա քույրերս ձեզ հանգիստ չեն տա։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ես արդեն հասցրեցի ձանձրացնել նրանց։ ԻՐԻՆԱ Տեսեք, թե այսօր նկարի ինչպիսի շրջանակ է նվիրել ինձ Անդրեյը։ (Ցույց է տալիս շրջանակը)։ Ինքն է պատրաստել։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (պահելով շրջանակը և չիմանալով ինչ ասի) Այո, լավ գործ է… ԻՐԻՆԱ Եվ, այ, այն շրջանակը, որ դաշնամուրի տակ է, էլի ինքն է պատրաստել։ Անդրեյը թափ է տալիս ձեռքը, հեռանում է։ ՕԼԳԱ Նա և' գիտնական է, և' ջութակ է նվագում, և' հազար ու մի տեսակ բաներ է պատրաստում, մի խոսքով, ոսկի ձեռքեր ունի։ Անդրեյ, մի գնա։ Անվերջ փախչում է։ Մո'տ արի։ Մաշան և Իրինան բռնում են եղբոր ձեռքերից, հետ են բերում։ ՄԱՇԱ Արի, արի։ ԱՆԴՐԵՅ Թողեք, խնդրում եմ։ ՄԱՇԱ Ինչ ծիծաղելին ես։ Ալեքսանդր Իգնատևիչին մի ժամանակ անվանում էին սիրահարված մայոր, և նա բոլորովին չէր բարկանում։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Բոլորովին։ ՄԱՇԱ Իսկ քեզ ես ուզում եմ կոչել սիրահարված ջութակահար։ ԻՐԻՆԱ Կամ`սիրահարված պրոֆեսոր։ ՕԼԳԱ Նա սիրահարված է։ Անդրյուշան սիրահարված է։ ԻՐԻՆԱ Բրա՛ վո, բրա՛ վո, բի՛ ս։ Անդրյուշան սիրահարված է։ (Ծափահարում է)։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (հետևից մոտենում է Անդրեյին ու բռնում նրա կոնքից)։ Սիրո համար է միայն մայր բնությունը մեզ աշխարհ բերել։ (Քրքջում է։ Նա անբաժան է լրագրից)։ ԱՆԴՐԵՅ Դե, բավական է, բավական է։ (Մաքրում է դեմքի քրտինքը)։ Ես ողջ գիշերը չեմ քնել և հիմա լավ չեմ զգում ինձ։ Մինչև չորսը կարդում էի, հետո պառկեցի, բայց չկարողացա քնել։ Մտածում էի հազար ու մի հարցի շուրջ, իսկ այս կողմերում լույսը շուտ է բացվում, արևը պարզապես ննջարանդ է խցկվում։ Ամառվա ընթացքում, քանի դեռ այստեղ եմ, ցանկանում եմ թարգմանել անգլիական մի գիրք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Դուք կարդու՞մ եք անգլերեն։ ԱՆԴՐԵՅ Այո։ Հայրս, աստված հոգին լուսավորի, նեղում էր մեզ դաստիարակությամբ։ Ասածս երևի ծիծաղելի է և հիմարություն, բայց պետք է խոստովանեմ, որ նրա մահից հետո ես սկսեցի լցվել, գիրացա մեկ տարվա ընթացքում, կարծես թե մարմինս ազատագրվել էր ճնշումից։ Հորս շնորհիվ ես և քույրերս գիտենք ֆրանսերեն, գերմաներեն և անգլերեն, իսկ Իրինան նաև`իտալերեն։ Բայց ի՞նչ գնով… ՄԱՇԱ Այս քաղաքում երեք լեզու իմանալն ավելորդ շռայլություն է։ Նույնիսկ, ոչ թե շռայլություն, այլ մի տեսակ անպետք հավելուկ։ Վեցերորդ մատի պես մի բան։ Մենք ավելորդ շատ բան գիտենք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ա՛ յ քեզ բան։ (Ծիծաղում է)։ Ավելորդ շա՞տ բան գիտեք։ Ես կարծում եմ, որ չկա մի այնպիսի ձանձրալի ու խուլ քաղաք, որտեղ պետք չլինի խելոք, կրթված մարդը։ Ասենք թե իսկապես հետամնաց ու կոպիտ այս քաղաքի հարյուր հազար բնակիչներից միայն դուք եք ձեզ նման։ Ինքնըստինքյան հասկանալի է, որ դուք չեք հաղթի շրջապատի խավարի դեմ պայքարում։ Ձեր կյանքի ընթացքում դուք աստիճանաբար պետք է զիջեք և լուծվեք հարյուրհազարանոց ամբոխի մեջ։ Կյանքը ձեզ կխլացնի։ Բայց և այնպես դուք չեք անհետանա, կթողնեք ձեր ազդեցությունը։ Ձեզանից հետո ձեր նմանները կլինեն գուցե վեց հոգի, հետո`տասներկուսը և այդպես շարունակ, մինչև որ թվով կսկսեք գերակշռել։ Երկու, երեք հարյուր տարի անց կյանքը երկրի վրա կլինի աներևակայելիորեն գեղեցիկ, հրաշալի։ Մարդուն այդպիսի կյանք է պետք, բայց քանի դեռ չկա, պիտի նախազգալ այդ կյանքը, պիտի սպասել, երազել, պատրաստվել։ Ահա թե ինչու մարդը պիտի տեսնի ու իմանա ավելին, քան տեսել և իմացել են նրա պապն ու հայրը։ (Ծիծաղում է)։ Իսկ դուք բողոքում եք, թե ավելորդ շատ բաներ գիտեք։ ՄԱՇԱ (հանում է գլխիկը) Ես մնում եմ նախաճաշին։ ԻՐԻՆԱ (խոր շունչ քաշելով) – Այս խոսքերը պետք էր գրի առնել։ Անդրեյը չկա, նա աննկատ հեռացել է։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Շատ տարիներ հետո, ասում եք, կյանքը երկրի վրա կլինի գեղեցիկ, հրաշալի։ Ճիշտ է։ Բայց որպեսզի մասնակցես այդ կյանքին, հիմա, թեկուզև հեռվից, հարկավոր է նախապատրաստվել, հարկավոր է աշխատել… ՎԵՐՇԻՆԻՆ (ոտքի է ելնում) Այո, Որքա՛ ն ծաղիկներ ունեք։ (Շուրջն է նայում)։ Եվ բնակարանն է հարմարավետ։ Նախանձում եմ։ Իմ ողջ կյանքում ես բնակարանից բնակարան եմ տեղափոխվել երկու աթոռով, մեկ բազմոցով և անվերջ ծխացող վառարանով։ Իմ ամբողջ կյանքում ես միշտ այ հենց այս ծաղիկների պակասն եմ զգացել։ Էհ, ինչ արած… ՏՈԻԶԵՆԲԱԽ Այո, հարկավոր է աշխատել։ Դուք, հավանաբար, մտածում եք, թե հուզվեց գերմանացին։ Բայց ես, ազնիվ խոսք, ռուս եմ և գերմաներեն չգիտեմ էլ։ Հայրս ուղղափառ էր… Դադար։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (քայլում է բեմում) Ես հաճախ եմ մտածում. ի՞նչ կլիներ, եթե մենք նորից սկսեինք կյանքը`այս անգամ գիտակցորեն։ Եթե մի կյանքը, այն, որ արդեն ապրված է, լիներ, ինչպես ասում են, սևագիր, իսկ մյուսը`մաքրագիր։ Կարծում եմ, մեզանից յուրաքանչյուրը կջանար նախ և առաջ չկրկնել իրեն, կստեղծեր կյանքի այլ պայմաններ, կկահավորեր մի այսպիսի լուսավոր բնակարան`ծաղիկներով… Ես կին ունեմ, երկու դուստր, ըստ որում, կինս վատառողջ է և այլն, և այլն, բայց այ, եթե կյանքս սկսեի նորից, ապա չէի ամուսնանա… Ոչ… Ոչ… Ներս է գալիս Կուլիգինը`ֆրակը հագին։ ԿՈւԼԻԳԻՆ (մոտենում է Իրինային)։ Թանկագին քույրս, թույլ տուր շնորհավորել քեզ, իմ հրեշտակին, և անկեղծ, սրտանց ցանկանալ առողջություն ու այն ամենը, ինչ կարելի է մաղթել քո տարիքի աղջկան։ Եվ հետո թույլ տուր նվիրել քեզ ահա այս գրքույկը։ (Տալիս է գիրքը)։ Ձեր գիմնազիայի հիսնամյա տարեգրությունն է`իմ հեղինակությամբ։ Դատարկ գիրք է, գրված պարապությունից, բայց դու, այդուհանդերձ, կարդա։ Բարև, պարոնայք։ (Վերշինինին)։ Կուլիգին, տեղիս գիմնազիայի ուսուցիչ։ Արքունի խորհրդական։ (Իրինային)։ Այդ գրքում դու կգտնես հիսուն տարում գիմնազիան ավարտածների ցուցակը։ Feci, guod potui, faciant meliora potentes 1։ (Համբուրում է Մաշային)։ ԻՐԻՆԱ Բայց անցած զատիկին դու արդեն նվիրել ես ինձ այս գրքից։ ԿՈւԼԻԳԻՆ (ծիծաղում է) Չի կարող պատահել։ Այդ դեպքում հետ տուր կամ, ավելի լավ է, նվիրիր գնդապետին։ Վերցրեք, գնդապետ։ Օրերից մի օր ձանձրույթից կկարդաք։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Շնորհակալ եմ։ (Պատրաստվում է գնալ)։ Ես արտակարգ ուրախ եմ ծանոթության համար… ՕԼԳԱ Գնու՞մ եք։ Ոչ, ոչ։ ԻՐԻՆԱ Դուք կնախաճաշե՞ք մեզ հետ։ Խնդրում եմ։ ՕԼԳԱ Խնդրում եմ։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ (Գլուխ է տալիս) Ես, ինչպես երևում է, անվանակոչության եմ եկել։ Ներեցեք, չգիտեի ու չշնորհավորեցի ձեզ… (Օլգայի հետ մտնում է դահլիճ)։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Այսօր, պարոնայք, կիրակի է, հանգստյան օր, եկեք, ուրեմն, հանգստանանք ու զվարճանանք յուրաքանչյուրս մեր տարիքին ու դիրքին համապատասխան։ Գորգերն ամռանը պետք է հավաքել ու պահել մինչև ձմեռ։ Պարսկական փոշի կամ նավթալին ցանել վրան… Հռոմեացիներն առողջ էին, որովհետև թե աշխատել գիտեին և թե`հանգստանալ։ Նրանք ունեին mens sana in corpore sano 2։ Նրանց կյանքը հոսում էր ծանոթ հունով։ Մեր դիրեկտորն ասում է. գլխավորը կյանքի ձևն է։ Ամեն բան ավարտվում է, երբ կորցնում է իր ձևը։ Մեր առօրյա կյանքում էլ նույնն է։ (Ծիծաղելով բռնում է Մաշայի կոնքից)։ Մաշան ինձ սիրում է։ Իմ կինը սիրում է ինձ։ Լուսամուտի վարագույրները նույնպես պետք է գորգերի հետ պահել մինչև ձմեռ… Այսօր ես ուրախ եմ, գերազանց տրամադրությամբ։ Մաշա, ժամը չորսին հավաքվում ենք դիրեկտորի մոտ։ Մանկավարժների և նրանց ընտանիքների զբոսանք է նախատեսված։ ՄԱՇԱ Ես չեմ գա։ ԿՈւԼԻԳԻն (վշտացած) Թանկագինս… Ինչու՞… ՄԱՇԱ Բացատրությունը հետո… (բարկացած)։ Լավ, կգամ, միայն թե, խնդրում եմ, հանգիստ թող ինձ։ Հեռանում է)։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Երեկոն շարունակելու ենք դիրեկտորի տանը։ Չնայած իր տկար վիճակին, այդ մարդը ջանում է առաջին հերթին պիտանի լինել հասարակությանը։ Հրաշալի, լուսավոր անձնավորություն է։ Հոյակապ մարդ։ Երեկ, խորհրդից հետո նա ինձ ասաց. «Հոգնել եմ, Ֆյոդոր Իլյիչ հոգնել եմ»։ Նայում է պատի ժամացույցին, հետո իր թևի կապածին)։ Ձեր Ժամացույցը շտապում է ուղիղ յոթ րոպեով։ Հա, ասաց, հոգնել եմ։ Բեմի հետևում ջութակ են նվագում։ ՕԼԳԱ Պարոնայք, հրամեցեք նախաճաշի։ Կարկանդակ է մատուցվելու։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Ախ, թանկագին իմ Օլգա։ Երեկ ես աշխատել եմ առավոտից մինչև երեկոյան տասնմեկը, հոգնել եմ, իսկ այսօր ինձ երջանիկ եմ զգում։ Մտնում է դահլիճ, ուր սեղանն է)։ Թանկագինս… ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (լրագիրը գրպանն է խցկում, սանրում է մորուքը) Կարկանդա՞կ։ Հրաշալի է։ ՄԱՇԱ (Չեբուտիկինին, խիստ) Տեսեք, հա՛, այսօր ոչինչ չխմեք։ Լսու՞մ եք։ Ձեզ չի կարելի։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Էվա… Ամեն ինչ անցել է, Երկու տարի է գինարբուքի մեջ չեմ ընկել։ (Անհամբեր)։ Էհ, քույրս, մի՞թե միևնույն չէ։ ՄԱՇԱ Ինչ որ է, չհամարձակվեք խմել։ Չփորձեք։ (Բարկացած, բայց այնպես, որ ամուսինը չլսի)։ Սատանան տանի, էլի ամբողջ մի երեկո պիտի ձանձրանամ դիրեկտորի տանը։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Ես ձեր փոխարեն լինեի`չէի գնա։ Չէի գնա ու վերջ։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Մի գնացեք, անուշիկս։ ՄԱՇԱ Հա, մի գնացեք… Այս անիծած, անտանելի կյանքը (Մտնում է դահլիճ)։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ (գնում է նրա հետևից) Նու՛… ու՛… ՍՈԼՅՈՆԻ (դահլիճ մտնելով) Ջու-ջու-ջու… ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Բավական է, Վասիլի Վասիլիչ։ Վե'րջ տվեք։ ՍՈԼՅՈՆԻ Ջու-ջու-ջու… ԿՈւԼԻԳԻՆ (ուրախ) Ձեր կենացը, գնդապետ։ Ես մանկավարժ եմ և այս տանը`յուրային։ Մաշայի ամուսինն եմ Նա բարի, շատ բարի կին է… ՎԵՐՇԻՆԻՆ Ես կխմեմ այ այս մուգ օղին… (խմում է) Ձեր կենացը։ Օլյային) Ձեր տանը շատ հաճելի է։ Հյուրասենյակում մնում են Իրինան և Տուզենբախը։ ԻՐԻՆԱ Մաշան այսօր մռայլ է։ Նա ամուսնացավ տասնյոթ տարեկանում, և այն ժամանակ Կուլիգինը ամենախելացի տղամարդն էր թվում նրան։ Իսկ հիմա ուրիշ է։ Կուլիգինը ամենաբարին է, բայց ամենախելացին չէ… ՕԼԳԱ (անհամբեր) Անդրեյ, դե արի վերջապես… ԱՆԴՐԵՅ (բեմից դուրս) Հիմա։ Մտնում է ներս և մոտենում սեղանին)։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Ի՞նչ եք մտածում։ ԻՐԻՆԱ Հենց այնպես։ Ես չեմ սիրում ձեր այդ Սոլյոնիին. և վախենում եմ նրանից։ Նա միայն հիմարություններ է դուրս տալիս։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ Տարօրինակ մարդ է։ Ես և խղճում եմ նրան և ցավում նրա համար, բայց ամենից շատ ափսոսում եմ։ Ինձ թվում է`նա ամաչկոտ է։ Երբ երկուսով ենք լինում, շատ խելոքն է ու քնքուշ, իսկ հասարակության մեջ կոպիտ է գռեհիկ, կռվազան։ Մի գնացեք, քանի դեռ սեղան չեն նստել։ Թույլ տվեք մնալ ձեզ մոտ։ Ի՞նչ եք մտածում։ Դադար։ Դուք քսան տարեկան եք, իմ երեսունը դեռ չի լրացել։ Քանի՞ տարի է մնացել առջևում, ձեր նկատմամբ իմ սիրով լեցուն քանի՛ – քանի՛ օրերի երկար շարան։ ԻՐԻՆԱ Նիկոլայ Լվովիչ, ինձ հետ մի խոսեք սիրուց։ ՏՈւԶԵՆԲԱԽ (չլսելով) Ես ապրելու, պայքարելու, աշխատելու կրքոտ ծարավ ունեմ և այդ ծարավը հիմա խառնված է ձեր նկատմամբ ունեցածս սիրո հետ, Իրինա, իսկ դուք, հակառակի պես, շատ եք գեղեցիկ, և կյանքն էլ հիասքանչ է թվում։ Ի՞նչ եք մտածում։ ԻՐԻՆԱ Դուք ասում եք`հիասքանչ է կյանքը։ Այո, բայց եթե թվում է թե այդպիսին է։ Մեր երեք քրոջ համար կյանքը դեռ չի եղել հիասքանչ, կյանքը, մոլախոտի պես, խեղդել է մեզ… (Արագորեն սրբում է դեմքը, ժպտում) Աշխատել է պետք, աշխատել։ Տխուր ենք և կյանքին նայում ենք մռայլորեն, որովհետև չգիտենք, թե ինչ բան է աշխատանքը։ Մենք ծնվել ենք աշխատանքն արհամարհող մարդկանցից… Ներս է գալիս Նատալյա Իվանովնան։ Նա վարդագույն զգեստով է և կանաչ գոտիով։ ՆԱՏԱՇԱ Արդեն սեղան են նստել… Ուշացա… (Նայում է հայելուն, շտկում է մազերը, գգեստը) Կարծես վատ չեմ սանրված։ Տեսնելով Իրինային) Թանկագին Իրինա Սերգեևնա, շնորհավորում եմ ձեզ։ Համբուրում է ամուր և երկար) Դուք շատ հյուրեր ունեք, ես անհարմար եմ զգում… Բարև ձեզ, բարոն… ՕԼԳԱ (հյուրասենյակ մտնելով) Ահա և Նատալյա Իվանովնան։ Բարև, սիրելիս։ Համբուրվում են։ ՆԱՏԱԼՅԱ Շնորհավորում եմ։ Այնքան մեծ հասարակություն է հավաքվել, որ ես շփոթվում եմ… ՕԼԳԱ Հանգստացիր, բոլորն էլ մերոնք են։ Կիսաձայն, վախեցած) Կանաչ գոտի՞ եք կապել։ Լավ չէ, սիրելիս։ ՆԱՏԱՇԱ Ինչ է, վա՞տ նշան է։ ՕԼԳԱ Չէ, պարզապես, չի սազում։ Եվ մի տեսակ տարօրինակ է։ ՆԱՏԱՇԱ (լալկան ձայնով) Այո՞։ Բայց այնքան էլ կանաչ չի։ Ավելի ճիշտ`փայլատ է։ (Օլգայի հետևից դահլիճ է մտնում)։ Դահլիճում սեղան են նստում։ Հյուրասենյակում ոչ ոք չկա։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Քեզ, Իրինա, ցանկանում եմ մի լավ փեսացու։ Ժամանակն է քեզ պսակելու։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Նատալյա Իվանովնա, ձեզ էլ ենք փեսացու ցանկանում։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Նատալյա Իվանովնան արդեն ունի փեսացու։ ՄԱՇԱ (պատառաքաղով խփում է ափսեին) Մի գավաթ գինի եմ խմելու։ Ի՞նչ ունենք կորցնելու։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Վարքիդ համար ես քեզ երեքից հանած եմ նշանակում։ ՎԵՐՇԻՆԻՆ Թրմօղին համեղ էր։ Ինչի՞ թուրմ է։ ՍՈԼՅՈՆԻ Փայտաճճվի։ ԻՐԻՆԱ (լալկան ձայնով) Թու-թու… ի՛ նչ զզվելի բան… ՕԼԳԱ Ընթրիքին կհյուրասիրեմ տապակած հնդուհավով և խնձորի քաղցր կարկանդակով։ Փառք աստծո, այսօր տանն եմ, երեկոյան էլ… Պարոնայք, երեկոյան համեցեք… ՎԵՐՇԻՆԻՆ Եթե թույլ տաք`ես էլ կգամ։ ԻՐԻՆԱ Խնդրեմ։ ՆԱՏԱՇԱ Նրանց դուռը միշտ բաց է։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Սիրո համար է մեզ մայր բնությունը լույս աշխարհ բերել։ (Ծիծաղում է)։ ԱՆԴՐԵՅ (բարկացած) Վե'րջ տվեք, պարոնայք։ Չձանձրացա՞ք։ Ֆեդոտիկն ու Ռոդեն ներս են բերում մի մեծ ծաղկեզամբյուղ։ ՖԵԴՈՏԻԿ Արդեն նախաճաշում են։ ՌՈԴԵ (բարձրաձայն և թլվատ) Նախաճաշու՞մ են։ Այո, արդեն ուտում են։ ՖԵԴՈՏԻԿ Մի րոպե սպասիր։ (Հանում է լուսանկարչական սարքը) Մե'կ։ Մի քիչ էլ սպասիր։ (Մի անգամ էլ է նկարում) Երկու'… և… պատրաստ է… Վերցնում են զամբյուղը, մտնում դահլիճ։ Նրանց դիմավորում են աղմուկով։ ՌՈԴԵ (բարձրաձայն) Շնորհավորում եմ, ցանկանում ամենայն, ամենայն… Եղանակն այսօր հրաշալի է, հոյակապ… Առավոտյան զբոսնել եմ գիմնազիստների հետ։ Ես գիմնազիայում մարմնամարզություն եմ դասավանդում։ ՖԵԴՈՏԻԿ Կարող եք շարժվել, Իրինա Սերգեևնա, կարող եք։ (Նկարում է) Այսօր դուք շատ գրավիչ եք։ (Գրպանից հոլ է հանում) Ահա, ձեզ հոլ եմ բերել… Զարմանալի ձայն է արձակում։ ԻՐԻՆԱ Ինչ լավն է։ ՄԱՇԱ Ծովախորշի մոտ կանաչ կաղնի կար, ոսկե շղթա էր այդ կաղնուց կախ… Ոսկե շղթա էր այդ կաղնուց կախ… (Լալկան)։ Ախր, ինչու՞ եմ ես սա ասում… Առավոտից կպել է լեզվիս, պոկ չի գալիս… ԿՈւԼԻԳԻՆ Սեղանի շուրջ տասներեք հոգի ենք։ ՌՈԴԵ (բարձրաձայն) Պարոնայք, մի՞թե դուք կարևորություն եք տալիս նախապաշարմունքներին։ Ծիծաղ։ ԿՈւԼԻԳԻՆ Եթե տասներեք հոգի ենք, նշանակում է մեր մեջ սիրահարներ կան։ Արդյոք դուք չե՞ք, Իվան Ռոմանիչ։ Ծիծաղ։ ՉԵԲՈւՏԻԿԻՆ Ես հին մեղսագործ եմ, իսկ, այ, թե ինչու է Նատալյա Իվանովնան հուզված, գլխի չեմ ընկնում։ Բարձր ծիծաղ. Նատալյան փախչում է դահլիճից հյուրասենյակ, նրա հետևից`Անդրեյը։ ԱՆԴՐԵՅ Հանգստացեք, ուշադրություն մի դարձրեք։ Սպասեք, սպասեք, խնդրում եմ… ՆԱՏԱՇԱ Ես ամաչում եմ… Ես չգիտեմ, թե ինչ է կատարվում ինձ հետ, իսկ նրանք ծիծաղում են վրաս։ ճիշտ է, լավ չստացվեց, որ վեր կացա սեղանից, փախա, բայց ես չեմ կարող, չեմ կարող։ (Ձեռքերով ծածկում է դեմքը)։ ԱՆԴՐԵՅ Թանկագինս, խնդրում եմ, աղաչում եմ, մի' հուզվեք։ Հավատացնում եմ`նրանք կատակում են բարեհոգաբար։ Թանկագինս, լավս, նրանք բոլորը բարի, սրտաբաց մարդիկ են և սիրում են ինձ ու ձեզ։ Եկեք այստեղ, լուսամուտի մոտ, այստեղից չենք նկատվի։ Շուրջն է նայում)։ ՆԱՏԱՇԱ Ես սովոր չեմ հասարակության մեջ լինել։ ԱՆԴՐԵՅ Ջահելություն, հրաշալի, գեղեցիկ ջահելություն։ Թանկագինս, լավս, մի' հուզվեք այդպես… Հավատացեք ինձ, հավատացեք… Ես այնպես լավ եմ ինձ զգում, հոգիս այնպես լիքն է սիրով, հիացմունքով… Մեզ չեն տեսնում… Չեն տեսնում… Ինչու՞ ձեզ սիրեցի… Ե՞րբ սիրեցի, ոչինչ չեմ հասկանում։ Թանկագինս, լավս, մաքուրս, դարձիր իմ կինը։ Ես ձեզ սիրում եմ, սիրում եմ… Երբեք չեմ սիրել այսպես… Համբուրվում են։ Երկու սպա են ներս մտնում և, նկատելով համբուրվողներին, ապշած կանգ են առնում։ Վարագույր ԵՐԿՐՈՐԴ ԳՈՐԾՈՂՈւԹՅՈւՆ Առաջին գործողության կահավորանքը։ Երեկոյան ժամը ութն է։ Բեմից դուրս, փողոցում հարմոն են նվագում։ Լույս չկա։ Մոմը ձեռքին, տնային շորերով հայտնվում է Նատալիա Իվանովնան։ Նա կանգնում է Անդրեյի սենյակի դռան մոտ։ ՆԱՏԱՇԱ Ինչո՞վ ես զբաղված, Անդրյուշա։ Կարդու՞մ ես։ Ոչինչ, ոչինչ, ես հենց այնպես… (Քայլում է, բաց է անում մյուս դուռը, ներսը նայելով, կրկին փակում)։ Կրակ չկա՞… ԱՆԴՐԵՅ (գիրքը ձեռքին դուրս է գալիս) ի՞նչ է պատահել, Նատաշա։ ՆԱՏԱՇԱ Հետևում եմ`կրակ չկա՞, արդյոք… Բարեկենդան է, սպասուհու խելքը գլխին չէ, պետք է չորս աչքերով հետևես, որ փորձանք չպատահի։ Երեկ, կեսգիշերին անցնում էի ճաշասենյակով, իսկ այնտեղ մոմ էր վառվում։ Թե ով էր վառել, այդպես էլ չիմացա։ (Ամրացնում է մոմը)։ ժամը քանի՞սն է։ ԱՆԴՐԵՅ (ժամացույցին նայելով) Ութ անց տասնհինգ րոպե։ ՆԱՏԱՇԱ Իսկ Օլգան և Իրինան դեռ չկան։ Չեն վերադարձել։ Առավոտից աշխատում են խեղճերը։ Օլգան մանկավարժկան խորհրդում է, Իրինան`հեռագրատանը։ (Հառաչում է)։ Առավոտյան ասում եմ քրոջդ. «Պահպանիր քեզ, Իրինա, աղավնյակս»։ Չի էլ լսում։ Ութ անց է տասնհի՞նգ, ասում ես։ Մեր Բոբիկը ոնց որ հիվանդ լինի։ Ինչու՞ է նա այդպես պաղ։ Երեկ ջերմություն ուներ, իսկ այսօր պաղ է։ Շատ եմ վախենում… ԱՆԴՐԵՅ Մի մտահոգվիր, Նատաշա։ Տղան առողջ է։ ՆԱՏԱՇԱ Այնուամենայնիվ նա խնամքի կարոտ է։ Ես վախենում եմ։ ժամը տասին էլ, ասում են, ծաղրաթափորն է գալու։ Լավ կլիներ չգային այդ դիմակավորները, Անդրյուշա։ ԱՆԴՐԵՅ ճիշտն ասած, չգիտեմ… Նրանք, ախր, հրավիրված են։ ՆԱՏԱՇԱ Այսօր երեխան զարթնեց, նայեց վրաս և հանկարծ ժպտաց։ Նշանակում է`ճանաչեց։ Բոբիկ, ասում եմ, Բա'րև։ Բա'րև, թանկագինս»։ Իսկ նա ծիծաղում է։ Երեխաներն ամեն ինչ էլ հասկանում են։ Այսպես, ուրեմն, Անդրյուշա, ես կասեմ, որ դիմակավորներին չընդունեն։ ԱՆԴՐԵՅ (անվճռական) Դա քույրերիս գործն է։ Նրանք են այստեղ տիրուհիները։ ՆԱՏԱՇԱ Նրանք էլ են, այո։ Ես նրանց էլ կասեմ։ Նրանք բարի են (Գնում է)։ Ըն |
ԿԵՆԴԱՆԻ ԴԻԱԿ Դրամա 6 գործողությամբ) Լև Ն. Տոլստոյից) ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ ՖԵՈԴՐ ՎԱՍԻԼԵՎԻՉ ՊՐՈՏԱՍՈՎ (Ֆեդյա)։ ԵԼԻԶԱՎԵՏԱ ԱնԴՐԵԵՎՆԱ ՊՐՈՏԱՍՈՎԱ (Լիզա). Նրա կինը։ ՄԻԿԱ. Նրանց որդին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ Լիզայի մայրը։ ՍԱՇԱ. Լիզայի քույրը։ ՎԻԿՏՈՐ ՄԻԽԱՅԼՈՎԻՉ ԿԱՐԵՆԻՆ։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ ԿԱՐԵՆԻՆԱ. Նրա մայրը։ [...] ՍԵՐԳԵՅ ԴՄԻՏՐԻԵՎԻՉ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Իշխան։ ՍԱՇԱ. Գնչուհի։ ԻՎԱՆ ՄԱԿԱՐՈՎԻՉ. Ծեր գնչու, Մաշայի հայրը։ ՆԱՍՏՅԱ ԻՎԱՆՈՎՆԱ. Պառավ գնչուհի, Մաշայի մայրը։ [...] ՄԻԽԱՅԻԼ ԱՆԴԵԵՎԻՉ ԱՖՐԵՄՈՎ. ՍՏԱԽՈՎԻՉ. ԲՈԻՏԿԵՎԻՉ. ֆեդյայի բարեկամները։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. ԻՎԱՆ ՊԵՏՐՈՎԻՉ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐՈՎ. ՊԵՏՈԻՇԿՈՎ. Նկարիչ։ ԱՐՏԵՄԻԵՎ. ՎՈԶՆԵՍԵՆՍԿԻ. Կարենինի քարտուղարը։ ԴԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆԻՉ։ ԴԱՏԱԿԱՆ ՔՆՆԻՉԻ ԳՈՐԾԱՎԱՐԸ։ ՄԵԼՆԻԿՈՎ։ ՊԵՏՐՈԻՇԻն. Փաստաբան։ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ ՓԱՍՏԱԲԱՆ։ ԲԺԻՇԿ։ ՕՖԻՑԵՐ. Ցիգանների մոտ։ ԵՐԱԺԻՇՏՆԵՐ։ [...] ԿԱՏՅԱ. Գնչուհիներ։ ԳԱՇԱ. [...] ՏԻԿԻՆ. Դատարանում։ ՕՖԻՑԵՐ. Դատարանում։ ԴԱՏԱԿԱՆ ՊԱՇՏՈՆՅԱ։ ՊՐՈՏԱՍՈՎՆԵՐԻ ԴԱՅԱԿԸ։ ԴՈԻՆՅԱՇԱ. Պրոտասովների սպասուհին։ ՊՐՈՏԱՍՈՎՆԵՐԻ ԼԱԿԵՅԸ։ ԿԱՐԵՆԻՆՆԵՐԻ ԼԱԿԵՅԸ։ [...] ՍՊԱՍԱՎՈՐ ՊԱՆԴՈԿՈԻՄ։ ՔԱՂԱՔԱՊԱՀ ՈՍՏԻԿԱՆ։ ՍՈՒՐՀԱՆԴԱԿ։ [...] ԴԱՏԱՎՈՐՆԵՐ, ՄԵՂԱԴՐՅԱԼՆԵՐ, ՎԿԱՆԵՐ։ ԳՆՉՈՒՆԵՐ ԵՎ ԳՆՉՈԻՀԻՆԵՐ. (երգեցիկ խումբ)։ ԳՈՐԾՈՂՈԻԹՅՈԻՆ I Պատկեր 1-ին ՏԵՍԻԼ 1 ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Լիքը, սպիտակահեր կին, կորսեթով, նստած է մենակ թեյի սեղանի մոտ։ ՏԵՍԻԼ 2 ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ ԵՎ ԴԱՅԱԿ. (Թեյնոցը ձեռքին)։ ԴԱՅԱԿ. Կարելի՞ է մի քիչ ջուր վերցնել։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Կարելի է, Ի՞նչպես է Միշեչկան։ ԴԱՅԱԿ. Անհանգիստ է։ Դրանից վատ բան չկա, երբ տիրուհին ինքն է ծիծ տալիս։ Այնտեղ նա իր դարդերն ունի, իսկ երեխան տանջվում է։ Էլ ի՞նչ կաթ պիտի ունենա, երբ ողջ գիշերները չի քնում, լալիս է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Բայց կարծեմ, հիմա հանգստացել է։ ԴԱՅԱԿ. Լա՜վ հանգստություն է։ Մարդ խղճահարվում է նայի։ Ինչ որ գրում էր ու լալիս։ ՏԵՍԻԼ 3 Նույնք և Սաշա (ներս է մտնում) ՍԱՇԱ (դայակին). Լիզան ձեզ է որոնում։ ԴԱՅԱԿ. Գնում եմ, գնում եմ։ Դուրս է գնում)։ ՏեՍԻԼ 4 Աննա Պավլովնա և Սաշա ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Դայակն ասում է, որ նա շարունակ լալիս է, Այդ ի՞նչպես է, որ չի կարողանում հանգրստանալ։ ՍԱՇԱ. Զարմանալի կին եք, մամա։ Թողնել ամուսնուն, իր զավակի հորը, և դուք ուզում եք, որ հանգիստ լինի։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Հանգիստ չէ։ Ինչ որ եղել է, եղել է։ Եթե ես, որ մայրն եմ, ոչ միայն թույլ եմ տվել, այլ և ուրախանում եմ, որ աղջիկս ձգում է ամուսնուն, նշանակում է, որ ամուսինը արժանի է այդ բանին։ Պետք է ուրախանալ, և ոչ թե տխրել, որ կարողանում ես ազատվել այդպիսի վատ մարդուց, ազատվել այդպիսի բարի պտուղից։ ՍԱՇԱ. Մամա՛, ինչո՞ւ եք խոսում այդպես։ Դուք հո գիտեք, որ այդ ճիշտ չէ։ Նա վատ չէ, այլ, ընդհակառակը, զարմանալի, զարմանալի մարդ է, չնայելով իր թուլություններին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Հա՛, հենց զարմանալի մարդ։ Հենց որ ձեռքին փող կա, իրենը, թե ուրիշինը… ՍԱՇԱ. Մամա, նա երբեք ուրիշի փողերը չի վերցրել։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԷՈՎՆԱ. Միևնույն է, կնոջ փողերը։ ՍԱՇԱ. Բայց չէ որ նա իր ամբողջ կարողությունը կնոջն է տվել։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Չէ մի, չտար, երբ գիտե, որ բոլորը պիտի փչացնի։ ՍԱՇԱ. Կփչացնի, թե չի փչացնի, չգիտեմ, ես միայն գիտեմ, որ չի կարելի բաժանվել ամուսնուց և մանավանդ այնպիսի ամուսնուց, որպիսին Ֆեդյան է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Քեզ որ նայենք, պետք է սպասենք, որ նա ունեցած-չունեցածը ուտի վերջացնի և իր գընչուհի-սիրուհիներին տուն բերի։ ՍԱՇԱ. Նա սիրուհիներ չունի։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Հենց ցավն էլ այդ է, որ նա ձեզ ամենքիդ էլ խելքահան է արել։ Բայց ոչ ինձ, ոչ, ներողություն կանես։ Ես նրան ճանաչում եմ, և նա գիտե այդ։ Լիզայի տեղը որ լինեի, ոչ թե այժմ, այլ մի տարի առաջ արդեն կթողնեի նրան։ ՍԱՇԱ. Ի՜նչպես դուք այդ հեշտ եք ասում։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ո՛ չ, հեշտ չեմ ասում, Հեշտ չէ, որ մայրն իր աղջկան ամուսնուց բաժանված տեսնի։ Հավատա, ամենևին էլ հեշտ չէ։ Բայց այդ ավելի լավ է, քան թե մի ջահել կյանք կործանվի։ Չէ, շնորհակալ եմ աստծուց, որ Լիզան այժմ վճռել է, և ամեն ինչ վերջացած է։ ՍԱՇԱ. Գուցե և վերջացած չէ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Հա՛։ Թող մի ապահարզան տա։ ՍԱՇԱ. Հետո այդ լա՞վ կլինի։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Այն կլինի, որ Լիզան ջահել է և դեռևս կարող է բախտավոր լինել։ ՍԱՇԱ. Ախ, մամա՛, այդ սարսափելի է, ինչ որ ասում եք։ Լիզան չի կարող ուրիշի սիրել։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ինչո՞ւ չի կարող։ Եթե նա ազատ լինի։ Կգտնվեն ձեր Ֆեդյայից էլ հազարապատիկ ավելի լավ մարդիկ և բախտավոր կլինեն, որ ամուսնանան Լիզայի հետ։ ՍԱՇԱ. Մամա՛, այդ լավ չէ։ Դուք, հո ես գիտեմ, մտածում եք Վիկտոր Կարենինի մասին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ինչո՞ւ չպիտի մտածեմ նրա մասին։ Տասը տարի է, որ սիրում է Լիզային, և Լիզան էլ սիրում է նրան։ ՍԱՇԱ. Սիրում է, բայց ոչ այնպես, ինչպես ամուսնուն։ Դա մանկական հասակից ի վեր շարունակվող բարեկամություն է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Գիտե՜նք մենք այդ բարեկամությունները։ Դու ասա միայն, որ արգելքներ չլինեն։ ՏԵՍԻԼ 5 Նույնք։ Մտնում է սպասուհին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ ես ուզում։ ՍՊԱՍՈՒՀԻ. Տիրուհին դռնապանի ձեռքով նամակ էր ուղարկել Վիկտոր Միխայլովիչին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ տիրուհի։ ՍՊԱՍՈՒՀԻ. Ելիզավետա Անդրեևնան, տիրուհի։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Է, հետո՞։ ՍՊԱՍՈՒՀԻ. Վիկտոր Միխայլովիչը հրամայել է ասել, որ այս րոպեիս կգա ինքը։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (զարմացած). Հենց նոր նրա մասին էինք խոսում։ Միայն թե չեմ հասկանում ինչու։ Սաշային)։ Դու չգիտե՞ս։ ՍԱՇԱ. Գուցե գիտեմ, գուցե և չգիտեմ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Միշտ գաղտնիքներ։ ՍԱՇԱ. Լիզան կգա, նա կասի ձեզ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (գլուխը շարժելով, սպասուհուն). իսկ հեշտաեռը պետք է տաքացնել։ Առ տար, Դունյաշա։ Սպասուհին վերցնում է հեշտաեռը և գնում է) ՏԵՍԻԼ 6 Աննա Պավլովնա և Սաշա ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (Սաշային, որ վեր է կացել և ուզում է գնալ). Հենց այնպես էլ դուրս եկավ, ինչպես որ ասում էի. իսկույն ուղարկել է նրա ետևից։ ՍԱՇԱ. Ուղարկել է, գուցե բոլորովին ոչ այն նպատակով։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Հապա ինչո՞ւ է ուղարկել։ ՍԱՇԱ. Այժմ, այս րոպեին, Կարենինը նրա համար նույնն է, ինչ որ Տրիֆոնովնան։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ա՛ յ, կտեսնես, Չե՞մ ճանաչում նրան, ինչ է։ Նա կանչում է Կարենինին, ուզում է, որ մխիթարի իրեն։ ՍԱՇԱ. Ախ, մամա՛, ինչքան քիչ եք ճանաչում նրան, որ կարողանում եք կարծել, թե… ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ա՛ յ, կտեսնես։ Եվ ես, շատ, շատ՝ ուրախ եմ։ ՍԱՇԱ. Կտեսնենք։ Երգում է և գնում)։ ՏԵՍԻԼ 7 ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (մենակ շարժում է գլուխը և փընթփընթում)։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Շատ լավ։ Թող այդպես լինի… Շատ լավ, թող այդպես լինի… Այո… ՏԵՍԻԼ 8 Աննա Պավլովնա և սպասունի։ ՍՊԱՍՈՒՀԻ (մտնում է) Վիկտոր Միխայլովիչն եկավ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Դե էլ ի՞նչ։ Ներս հրավիրիր և իմաց տուր տիրուհուն։ Սպասուհին դուրս է գնում խորքի դռնից)։ ՏԵՍԻԼ 9 Աննա Պավլովնա և Վիկտոր Կարենին։ ԿԱՐԵՆԻՆ (մտնում է և բարևում Աննա Պավլովնային). Ելիզավետա Անդրեևնան նամակ էր ուղարկել ինձ, որ գամ։ Իսկ ես առանց այդ էլ ուզում էի գալ ձեզ մոտ այս երեկո, այնպես որ շատ ուրախ եմ… Ելիզավետա Անդրեևնան առո՞ղջ է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Առողջ է։ Երեխան մի քիչ անհանգըստացնում է։ Այս րոպեիս կգա։ Տխուր)։ Այո, այո, ծանր օրերի ենք հասել։ Դուք հո ամեն բան գիտեք։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Գիտեմ։ Չէ՞ որ ես այստեղ էի երեկ չէ մյուս օրը, երբ նրանից նամակ էր ստացվել։ Բայց մի՞թե այդ այդպես վճռված է անդարձ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Անշո՛ ւշտ։ Իհարկե։ Նորից քաշել այս բոլորը սարսափելի բան կլիներ։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Այո, ահա որտեղ է ասված`տասն անգամ չափիր, մի անգամ կտրիր։ Կտրել կենդանվույն շատ դժվար է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Իհարկե, դժվար է։ Բայց չէ՞ որ նրանց ամուսնությունը վաղուց խախտված էր։ Այնպես որ քանդելն այնքան էլ դժվար չէր, որքան թվում էր։ Նա ինքն էլ հասկանում է, որ այն բոլորից հետո, ինչ որ պատահել է, ինքն արդեն չի կարող վերադառնալ։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Բայց ինչո՞ւ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչպես թե ինչու։ Իր այն բոլոր զզվելի արարքներից հետո, այն բանից հետո, երբ նա երդվում էր, թե այլևս չի անի, և եթե անի, ինքն իսկ կզրկի իրեն ամուսնու բոլոր իրավունքներից և կնոջը կատարյալ ազատություն կտա։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Այո՛, բայց ինչ ազատություն կարող է լինել մի կնոջ համար, որ կապված է ամուսնությամբ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ապահարզան։ Նա խոստացել է ապահարզան տալ, և մենք կպնդենք։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Այո, բայց Ելիզավետա Անդրեևնան այնպես սիրում էր նրան ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ախ, նրա սերն այնպիսի փորձությունների է ենթարկվել, որ հազիվ թե այդ սիրուց որևէ բան լինի մնացած։ Է՛ լ հարբեցողություն, է՛ լ խաբեբայություններ, է՛ լ անհավատարմություններ։ Կարելի՞ է միթե սիրել այդպիսի ամուսնու։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Սիրո համար ամեն բան կարելի է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Դուք ասում եք`սիրել, բայց ի՞նչպես կարելի Է սիրել մի այդպիսի փալաս-մարդու, որի վրա ո՛ չ մի վստահություն չի կարելի ունենալ։ Գիտե՞ք բանն ինչումն է (Ետ է նայում դեպի դուռը և շտապում է պատմել)։ Գործերը խանգարվել են, ամեն բան գրավ է դրված, վճարելու փող չկա։ Վերջապես, հորեղբայրն ուղարկում է երկու հազար, տոկոսներր վճարելու։ Նա տանում է այդ փողերը և կորչում։ Կինը նստած է հիվանդ երեխան ձեռքին, սպասում է, և, վերջապես, նամակ է ստացվում, որ սպիտակեղենն ու իրերն ուղարկենք իրեն։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Այո՛, այո՛ գիտեմ։ ՏԵՍԻԼ 10 Նույնք։ Մտնում են Սաշան և Լիզան։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ահա, կանչել էիր և Վիկտոր Միխայլովիչն եկել է։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Ինձ մի փոքր ուշացրին։ Բարևում է քույրերին)։ ԼԻԶԱ. Շնորհակալ եմ։ Մի մեծ բան պիտի խնդրեմ ձեզնից։ [...] ԿԱՐԵՆԻՆ. Կանեմ ամեն բան, ինչ որ կարող եմ։ ԼԻԶԱ. Դուք հո ամեն բան գիտեք… ԿԱՐԵՆԻ. Այո՛, գիտեմ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ուրեմն ես կհեռանամ, (Սաշային)։ Եկ գնանք, թողնենք սրանց մենակ։ Դուրս է դնում Սաշայի հետ)։ ՏԵՍԻԼ 11 Լիզա և Կարենին։ ԼԻԶԱ. Այո, նա ինձ նամակ է գրել, որ ամեն բան վերջացած է համարում։ Ես (զսպում է արտասուքը) այնպես էի վիրավորված, այնպես… մի խոսքով, ես համաձայնվեցի բաժանվել… և պատասխանեցի, որ րնդունում եմ իր մերժումը։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Իսկ այժմ զղջո՞ւմ եք։ ԼԻԶԱ. Այո ևս զղջացի, որ վատ բան եմ անում, որ ես չեմ կարող։ Էլի այնպես լավ է, քան թե բաժանվեմ նրանից։ Մի խոսքով տվեք նրան այս նամակը։ Խնդրում եմ, Վիկտոր… տվեք նրան այս նամակը և ասացեք… և բերեք նրան։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Լավ։ Զարմացած)։ Բայց ի՞նչպես։ ԼԻԶԱ. Ասացեք, որ ես խնդրում եմ ամեն բան մոռանալ և վերադառնալ։ Ես կարող էի նամակն ուղղակի ուղարկել նրան։ Բայց ես ճանաչում եմ նրան, նրա հոգու առաջին շարժումը, ինչպես միշտ լավ կլինի, բայց հետո որևէ մեկի ազդեցության տակ միտքը կփոխի և այն չի անի, ինչ որ ուզում է… ԿԱՐԵՆԻՆ. Կանեմ, ինչ որ կարող եմ։ ԼԻԶԱ. Դուք զարմանում եք, որ ես հենց ձե՞զ եմ խնդրում։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Ոչ… ասենք, պետք է ճիշտն ասեմ, այո, զարմանում եմ… ԼԻԶԱ. Բայց չե՞ք նեղանում։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Մի՞թե ես կարող եմ նեղանալ ձեզնից։ ԼԻԶԱ. Ես խնդրեցի ձեզ նրա համար, որ գիտեմ՝ սիրում եք նրան։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Նրան էլ, ձեզ էլ։ Դուք գիտեք այդ։ Եվ ինձ համար չէ, որ սիրում եմ, այլ ձեզ համար։ Եվ ես շնորհակալ եմ ձեզնից, որ դուք հավատում եք ինձ։ Կանեմ, ինչ որ կարող եմ։ ԼԻԶԱ. Գիտեմ։ Ես ձեզ ամեն բան կասեմ, այսօր գնացել էի Աֆրեմովի մոտ, որ իմանամ որտեղ է նա։ Ասացին, որ գնացել է գնչուների մոտ։ Այս բանից է ահա, որ վախենում եմ։ Գիտեմ, որ եթե ժամանակին ետ չկանգնեցնեն, կտարվի։ Ահա հենց այս էլ պետք է անել։ Ուրեմն կգնա՞ք։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Իհարկե, իսկույն։ ԼԻԶԱ. Գնացեք, գտեք նրան և ասացեք, որ ամեն բան մոռացված է, որ ես սպասում եմ նրան։ ԿԱՐԵՆԻՆ (վեր է կենում). Բայց որտեղ որոնեմ նրան։ ԼԻԶԱ. Նա գնչուների մոտ է։ Ես ինքս այնտեղ էի։ Դռան մոտ էի, ուզում էի նամակն ուղարկել, հետո թողի մտադրությունս և վճռեցի, որ ձեզ խնդրեմ… Ահա հասցեն։ Այսպես, ուրեմն, ասացեք նրան, որ վերադառնա, որ ոչինչ չի եղել, որ ամեն բան մոռացված է։ Արեք այդ ի սեր այն բանի, որ սիրում եք նրան և բարեկամ եք մեզ։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Կանեմ ամեն բան, ինչ որ կարող եմ, (Սպասում է, հետո գլուխ է տալիս և գնում)։ ՏԵՍԻԼ 12 Լիզան մենակ։ ԼԻԶԱ. Չեմ կարող, չեմ կարող։ Էլի այնպես լավ է քան թե… չեմ կարող։ ՏԵՍԻԼ 13 Լիզա, մտնում է Սաշան։ ՍԱՇԱ. Հը, ուղարկեցի՞ր։ ԼԻԶԱ. (Գլխով դրական շարժում է անում)։ ՍԱՇԱ. Եվ նա համաձայնե՞ց։ ԼԻԶԱ. Իհարկե։ ՍԱՇԱ. Ինչո՞ւ նրան։ Չեմ հասկանում։ ԼԻԶԱ. Հապա ո՞ւմ։ ՍԱՇԱ. Բայց դու գիտես, որ նա սիրահարված է քեզ վրա։ ԼԻԶԱ. Այդ ամենը կար և անցավ։ Բայց ո՞ւմ ես ուզում, որ ես խնդրեի։ Ի՞նչ ես կարծում, նա կվերադառնա՞։ ՍԱՇԱ. Ես հավատացած եմ, որովհետև… ՏԵՍԻԼ 14 Նույնը և Աննա Պավլովնա։ Մտնում է Աննա Պավլովնան։ Սաշան լռում է)։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Իսկ Վիկտոր Միխայլովիչը ո՞րտեղ է։ ԼԻԶԱ. Գնաց։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչպես թե գնաց։ ԼԻԶԱ. Ես խնդրեցի նրան, որ խնդիրքս կատարի։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ խնդիրք։ Դարձյա՞լ գաղտնիք։ ԼԻԶԱ. Գաղտնիք չէ, այլ պարզապես խնդրեցի, որ իր ձեռքով հանձնի նամակը Ֆեդյային։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ֆե՞դյային, Ֆեոդը Վասի՞լևիչին։ ԼԻԶԱ. Այո՛, Ֆեդյային… ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ես կարծում էի, թե ձեր միջև բոլոր հարաբերությունները վերջացած են։ ԼԻԶԱ. Ես չեմ կարող բաժանվել նրանից։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչպես, ամեն բան ուզում ես սկսել նորի՞ց։ ԼԻԶԱ. Ուզում էի, աշխատում էի, բայց չեմ կարող։ Ինչ ուզում եք, կանեմ, միայն թե չբաժանվեմ նրանից։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎնԱ. Ուրեմն ի՞նչ, ուզում ես վերադարձնե՞լ նրան։ ԼԻԶԱ. Այո։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Նորից տուն թողնել այդ գարշելի՞ մարդուն։ ԼԻԶԱ. Մամա, ես խնդրում եմ ձեզ, որ չխոսեք այդպես իմ ամուսնու մասին։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Նա ամուսինդ է՛ ր։ ԼԻՋԱ. Ոչ, այժմ էլ իմ ամուսինն է։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Փող վատնող, հարբեցող, անբարոյական, և դու չես կարող նրանից բաժանվե՞լ։ ԼԻԶԱ. Ինչո՞ւ եք ինձ տանջում։ Առանց այն էլ տանջվում եմ, իսկ դուք կարծես դիտմամբ ուզում եք ավելի տանջել։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ե՞ս եմ տանջում։ Ուրեմն ես կգընամ։ Չեմ կարող տեսնել այս։ Լիզան լռում է) ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ես տեսնում եմ, որ դուք այդ եք ուզում, որ ես ձեզ խանգարում եմ։ Չեմ կարող ես ապրել։ Ոչինչ չեմ հասկանում ձեզնից։ Այս բոլորը նոր բան է։ Մեկ վճռում ես բաժանվել, հետո հանկարծ ապսպրում ես մի մարդու, որը սիրահարված է քեզ վրա։ ԼԻԶԱ. Այդպիսի բան չկա… ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Կարենինը քեզ առաջարկ է արել… և դու նրան ուղարկում ես մարդուդ ետևից։ Այս ի՞նչ է. որ խա՞նդ հարուցանես։ ԼԻԶԱ. Մամա, այդ սարսափելի է, ինչ որ ասում եք։ Թողե՛ ք ինձ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Այդպես, մորդ դուրս արա տնից, իսկ անբարոյական մարդուդ ներս թող։ Ես չեմ սպասի։ Մնաք բարով, աստված ձեզ հետ, ինչ ուզում եք`արեք։ Գնում է դուռը շրխկացնելով)։ ՏԵՍԻԼ 15 Լիզան և Սաշան։ ԼԻԶԱ (ընկնում է աթոռի վրա). Այս էր պակաս։ ԱԱՇԱ. Վնաս չունի։ Ամեն բան լավ կլինի։ Մամային մենք կհանգստացնենք։ ՏԵՍԻԼ 16 Նույնք և Աննա Պավլովնա։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (լուռ անցնումէ). Դունյաշա, իմ չեմոդանը։ ՍԱՇԱ. Մամա, լսեցեք։ Գնում է նրա ետևից, աչքով է անում քրոջը)։ ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ Պատկեր 2-րդ ՏԵՍԻԼ 1 Սենյակ գնչուների մոտ։ Երգեցիկ խումբը երգում է «Կանավելա»։ Ֆեդյան պառկած է գահավորակի վրա երեսն ի վայր առանց սերթուկի։ Աֆրեմովը հեծած է աթոռին՝ երգը սկսողի դիմաց։ Մի օֆիցեր սեղանի մոտ, որի վրա շամպայն և բաժակներ են դրված։ Նույն տեղը մի երաժիշտ գրում է։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Ֆեդյա, քնա՞ծ ես։ ՖԵԴՅԱ (վեր է կենում). Մի խոսեք։ Սա տափաստան է, սա տասներորդ դարն է, սա ազատություն չէ, այլ կամք Այժմ «He вечерняя»։ ԳԻՉՈՒ. Չի կարելի, Ֆեոդոր Վասիլևիչ։ Թող այժմ Մաշան մենակ երգի։ ՖԵԴՅԱ. Դե, լավ։ Իսկ հետո «He Вечерняя»։ Նորից պառկում է)։ ՕՖԻՑԵՐ. «Час роковой». (Աֆրեմովին)։ Համաձա՞յն եք։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Թող երգեն։ ՕՖԻՑԵՐ (երաժշտին). Հը, գրեցի՞ք։ ԵՐԱԺԻՇՏ. Անհնար է։ Ամեն անգամ նոր բան։ Եվ ինչ որ սկա՛ լա է ուրիշ տեսակ։ Այ, այստեղ։ (Մոտ է կանչում մի գնչուհու, n րը նայում է)։ Այս ի՞նչպես պիտի երգել։ (Երգում է)։ ԳՆՉՈԻՀԻ. Հենց այդպես։ Այդպես հրաշալի է։ ՖԵԴՅԱ (վեր կենալով). Չի կարող գրել։ Բայց որ գրի և օպերայի մեջ խոթի, ամեն բան կփչացնի կթողնի։ Դե, Մաշա, երգիր գոնե «Чась»։ Առ կիթառդ։ (Վեր է կենում, նստում նրա առաջ և նայում նրա աչքերին)։ ՄԱՇԱ (երգում է)։ ՖԵԴՅԱ. Այդ էլ լավ է։ Հայդա, Մաշա։ Դե այժմ «He вечерняя»։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Չէ, սպասի՛ ր։ Նախ իմը, թաղման երգը։ ՕՖԻՑԵՐ. Ինչո՞ւ թաղման։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Որովհետև երբ որ կմեռնեմ… հասկանում ես, երբ որ կմեռնեմ, դագաղի մեջ կլինեմ պառկած, կգան գնչուները… հասկանո՞ւմ ես։ Այսպես կկտակեմ կնոջս։ Ու հենց որ երգեն «Шель мэ верста», իսկույն դուրս կթռչեմ դագաղիցս, հասկանում ես։ (Երաժշտին)։ Ա՛ յ, ինչ գրիր։ Դ՛ ե, երգեցեք։ (Գնչաները երգում են)։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Հ՛ ը, ո՞նց էր։ Դե, «Размолодчики мои»։ (Երգում են) ԱՖՐԵՄՈՎ (անպաշտպան բան է անում)։ Գնչուները ժպտում են ե շարունակում երգել, ծափ են տալիս։ ԱՖՐԵՄՈՎ Նստում է։ Երգը վերջանում է։ ԳՆՉՈԻՆԵՐ. Ай да, Միխայիլ Անդրեևիչ, իսկական գնչու։ ՖԵԴՅԱ. Դե այժմ «Не вечерняя»։ ՏԵՍԻԼ 2 Նույնք։ Մտնում է մի գնչու։ ԳՆՉՈԻ (Ֆեդյային) Մի պարոն ձեզ է ուզում։ ՖԵԴՅԱ. Ի՞նչ պարոն։ ԳՆՉՈԻ. Չգիտեմ։ Լավ է հագնված։ Սամույրի մուշտակով։ ՖԵԴՅԱ. Բարորա՞։ Դե ինչ, կանչիր։ ՏԵՍԻԼ 3 Նույնք, առանց գնչուի։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Այդ ո՞վ է եկել քեզ մոտ այստեղ։ ՖԵԴՅԱ. Սատանան գիտե։ Ով ինչ գործ ունի ինձ հետ։ [...] [...] ՏԵՍԻԼ 4 Նույնք։ Մտնում է Կարենինը, նայում է շուրջը։ ՖԵԴՅԱ. Ա՜, Վիկտո՛ ր։ Ահա թե ում չէի սպասում։ Վերարկուդ հանիր։ Ո՞ր քամին է քշել քեզ այստեղ։ Դե նըստիր։ Լսիր, ա՛ յ, «Не вечерняя»։ Գնչուները երգում են ՖԵԴՅԱ. Ա՛ յ երգ։ Ա՛ յ երգ։ Զարմանալի՜ է։ Եվ որտե՞ղ է լինում այն, ինչ որ արտահայտված է այստեղ։ Ահ, լա՜վ է։ Եվ ինչո՞ւ մարդ կարող է հասնել այսպիսի խանդավառության, իսկ շարունակել այդ խանդավառությունը չի կարելի։ ԵՐԱԺԻՇՏ (գրում է). Այո, շատ ինքնուրույն երգ է։ ՖԵԴՅԱ. Ոչ թե ինքնուրույն, այլ ա՛ յն է իսկականը… ԱՖՐԵՄՈՎ. Դե… դուք հանգիստ առեք։ (Վերցնում է կիթառը և նստում Կատյայի մոտ)։ ԵՐԱԺԻՇՏ. Իսկապես հասարակ բան է, միայն չափըն է։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Je voudrais vous parler sans temoins. [Я хотел бы говорить с тобой без свидетелей.] ՖԵԴՅԱ. Ի՞նչի մասին։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Je viens de chez vous. Votre femme m a charge de cette lettre, et puis [Я сейчас от вас. Твоя жена поручила мне это письмо и потом…] ՖԵԴՅԱ (առնում է նամակը, կարդում է, հոնքերը կիտում, հետո սիրալիր ժպտում). Լսի՛ ր։ Կարենին. դու հո գիտես ինչ է գրած այն նամակի մեջ… ԿԱՐԵՆԻն. Գիտեմ։ Եվ ուզում եմ ասել։ ՖԵԴՅԱ. Սպասի՛ ր, սպասի՛ ր։ Դու, խնդրում եմ մի կարծիր, թե ես հարբած եմ, և խոսքերիս, այսինքն ինձ ուշադրություն չպետք է դարձնել։ Ես հարբած եմ, բայց այս գործում ամեն բան պարզ տեսնում եմ։ Դե, ի՞նչ է հանձնարարված քեզ ինձ ասելու։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Ինձ հանձնարարված է գտնեմ քեզ և ասեմ, որ նա… սպասում է քեզ։ Խնդրում է, որ ամեն բան մոռանաս և վերադառնաս։ ՖԵԴՅԱ (լսում է լուռ, նայելով նրա աչքերին). Այնուամենայնիվ ես չեմ հասկանում, ի՞նչու դու… ԿԱՐԵՆԻն. Ելիզավետա Անդրեևնան մարդ էր ուղարկել իմ ետևից և խնդրեց ինձ… ՖԵԴՅԱ. Այդպես… ԿԱՐԵՆԻՆ. Բայց ես ոչ այնքան քո կնոջ կողմից, որքան իմ կողմից խնդրում եմ քեզ`գնանք տուն։ ՖԵԴՅԱ. Դու լավ ես ինձնից։ Ի՜նչ հիմարություն։ Ինձնից լավ լինել դժվար չէ։ Ես անպիտան եմ, իսկ դու լավ, լավ մարդ ես։ Եվ հենց այս պատճառով էլ ես չեմ փոխի վճիռս։ Եվ ոչ այդ պատճառով։ Այլ պարզապես չեմ կարող և չեմ ուզում։ Դե, ի՞նչպես գամ։ ԿԱՐԵՆԻն. Գնանք այժմ ինձ մոտ։ Կասեմ, որ կվերադառնաս, իսկ վաղը… ՖԵԴՅԱ. Իսկ վա՞ղն ինչ։ Ես միշտ ես կլինեմ, իսկ նա նա։ [...] (Մոտենում է սեղանին և խփում)։ Լավ է ատամդ միանգամից հանես։ Ես հո ասել եմ, որ եթե նորից խոսքիս տերը չլինեմ, թողնի ինձ։ Ես խոսքիս տերը չեղա ու վերջացավ։ ԿԱՐԵնԻՆ. Քեզ համար, բայց ոչ նրա համար։ ՖԵԴՅԱ. Զարմանալի է, որ դու հոգում ես այն բանի համար, որ մեր ամուսնությունը չխախտվի։ ԿԱՐԵՆԻՆ (ուզում է ինչ որ բան ասել)։ (Մոտենում է Մ ш շան)։ ՏԵՍԻԼ 5 Նույնք ե Մաշա։ Հետո գնչուներ։ ՖԵԴՅԱ (Կարենինի խոսքը կտրում է) Մեկ լսիր, մեկ լսիր, Մաշա, երգիր։ (Գնչուները հավաքվում են) ՄԱՇԱ (շշնջամ է). Ի՞նչպես մեծարել։ ՖԵԴՅԱ (ծիծաղում է). Մեծարել այսպես. Վիկտոր, պարոն Միխայլովիչ։ (Գնչուները երգում են)։ ԿԱՐԵՆԻն (լսում է ամոթահար, հետո հարցնում է). Ի՞նչքան տամ։ Ֆս ՐՕԱ. Դե տուր քսանհինգ։ ԿԱՐԵՆԻՆ (տալիս է)։ ՏԵՍԻԼ 6 Նույնք, առանց Կարենինի։ ՖԵԴՅԱ. Հրաշալի՜ է։ Այժմ «Лен». (ետ է նայում)։ Փախավ Կարենինը։ Էհ, սատանան նրա հետ։ (Գնչուները ցրվում են) ՖԵԴՅԱ (թափահարում է ձեռքը, մոտենում է Մաշային և նստում է գահավորակի վրա՝ նրա կողքին). Ախ, Մա՛ շա, Մա՛ շա, ի՜նչպես դու ամբողջ ներքինս տակնուվրա ես անում։ ՄԱՇԱ. Իսկ ես ի՞նչ էի խնդրել ձեզնից։ ՖԵԴՅԱ. Ի՞նչ։ Փո՞ղ։ Հանում է անդրավարտիքի գըրպանից)։ Դե ի՛ նչ, առ։ ՄԱՇԱ. (ծիծաղում է, առնում է փողը և պահում ծոցում)։ ՖԵԴՅԱ (գնչուներին). Դե արի ու բան հասկացիր այստեղ։ Ինձ համար երկինք է բաց անում, իսկ ինքը փող է խնդրում։ Ախր դու ոչինչ չես հասկանում, թե ինչ ես անում։ ՄԱՇԱ. Ի՞նչպես չեմ հասկանում։ Ես հասկանում եմ, որ ում սիրում եմ, նրա համար էլ աշխատում եմ և լավ եմ երգում ՖԵԴՅԱ. Իսկ ինձ սիրո՞ւմ ես։ ՄԱՇԱ. Երևի թե սիրում եմ։ ՖԵԴՅԱ. Զարմանալի է։ (Համբուրում է նրան)։ Գնչուները և գնչուհիները դուրս են գնում։ Մնում են զույգերը`Ֆեդյան Մաշայի հետ, Աֆրեմովը Կատյայի հետ, օֆիցերը Գաշայի նետ։ Երաժիշտը գրում Է։ Մի գնչու կիթառի վրա վալս է նվագում) ՖԵԴՅԱ. Չէ որ ես ամուսնացած եմ, իսկ խումբը քեզ թույլ չի տալիս։ Ուրա՞խ ես։ ՄԱՇԱ. Իհարկե, ուրախ եմ։ Լավ հյուրեր որ լինում են, մենք էլ ուրախ ենք լինում։ ՖԵԴՅԱ. Դու գիտե՞ս թե ով էր։ ՄԱՇԱ. Լսել եմ ազգանունը։ ՖԵԴՅԱ. Պատվական մարդ է։ Եկել էր ինձ տուն տանելու, կնոջս մոտ։ Կինս ինձ, հիմարիս, սիրում է, իսկ ես ահա թե ինչ եմ անում։ ՄԱՇԱ. Ինչ, այդ լավ չէ։ Պետք է գնաք նրա մոտ։ Պետք է խղճաք նրան։ ՖԵԴՅԱ. Կարծո՞ւմ ես, որ պետք է։ Իսկ ես կարծում եմ, որ պետք չէ։ ՄԱՇԱ. Հայտնի բան է, որ չես սիրում, պետք էլ չի։ [...] ՖԵԴՅԱ. Իսկ դու ո՞րտեղից գիտես։ ՄԱՇԱ. Երևի թե գիտեմ։ ՖԵԴՅԱ. Դե, համբուրիր ինձ։ Чавалы մի անգամ էլ «Лен» ու շաբաշ։ Սկսում ես երգել)։ ՖԵԴՅԱ. Ախ, լավ է։ Միայն թե չզարթնես։ Հայտնի բան է, որ չես սիրում, պետք էլ չի։ ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ ԳՈՐԾՈՂՈԻԹՅՈՒՆ II Պատկեր 1-ին Առաջին գործողությունից հետո անցել է երկու շարաթ։ Լիզայի Մոտ։ Կարենինը և Աննա Պավլովնան նստած են սեղանատանը։ Սաշան ներս է մտնում։ ՏեՍԻԼ 1 ԿԱՐԵՆԻՆ. Հ՛ ը։ ՍԱՇԱ. Բժիշկն ասաց, որ այժմ արդեն վտանգ չկա։ Միայն թե չմրսեցնենք։ ԱՆնԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Փառք աստծու, էդ էլ մի բան է։ ԿԱՐԵՆԻն. Իսկ Լիզան բոլորովին հալից ընկել է։ ՍԱՇԱ. Ն ш ասում է, որ խաբուսիկ կրուպ է, թեթև տեսակի։ Ի՞նչ է այս (ցույց է տալիս կողովը)։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Վիկտորն է բերել, խաղող է։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Չէի՞ք ցանկանա։ ՍԱՇԱ. Հա. Լիզան սիրում է։ Նա շատ ջղային է դարձել։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Երկու գիշեր չքնել, չուտել։ ՍԱՇԱ (ժպտալով) Ասենք դու էլ… ԿԱՐԵՆԻՆ. Իմ բանն ուրիշ է։ ՏԵՍԻԼ 2 Նույնք։ Դուրս են դալիս բիշկը և Լիզան։ ԲԺԻՇԿ (ազդու կերպով). Այդպես, այդպես։ Ամեն մի կես ժամից հետո փոխեցեք, եթե չի քնում։ Եթե քնած է մի անհանգստացնեք։ Շնչափողին քսել հարկավոր չէ։ Սենյակի մեջ ջերմաստիճանը պահեցեք… ԼԻԶԱ. Իսկ եթե նորից խեղդվելիս լինի՞։ ԲԺԻՇԿ. Չպետք է որ խեղդվի։ Եթե խեղդվելիս լինի, պոլվերիզացիա։ Եվ, բացի դրանից, փոշի, առավոտյան մեկը և երեկոյան մյուսը։ Ես իսկույն կգրեմ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Թեյ չէի՞ք կամենա, բժիշկ։ ԲԺԻՇԿ. Ո՛ չ, շնորհակալ եմ, հիվանդներս սպասում են։ Նստում է սեղանի մոտ)։ Սաշան թուղթ ու թանաք է բերում) ԼԻԶԱ. Ուրեմն, հաստատ, կրուպ չէ՞ ԲԺԻՇԿ (ժպտալով). Ամենևին, (Գրում է)։ Աննա Պավլովնան կանգնած է բժշկի մոտ) ԿԱՐԵՆԻՆ (Լիզային). Դե այժմ թեյ խմեցեք, կամ թե, ավելի լավ է, գնացեք հանգստացեք, թե չէ մեկ նայեցեք ինչ եք դառել։ ԼԻ 9 Ա. Այժմ ես վերակենդանացա։ Շնորհակալ եմ ձեզանից։ Ա՛ յ, ճշմարիտ բարեկամ։ (Սեղմում է նրա ձեռքը)։ (Սաշան զայրացած գնում է բժշկի մոտ)։ ԼԻԶԱ. Շնորհակալ եմ, բարեկամս։ Ահա թե որտեղ է թանկ օգնությունը։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Ի՞նչ եմ արել որ։ Շնորհակալություն հայտնելու բան չկա։ ԼԻԶԱ. Հապա ո՞վ էր, որ գիշերները չէր քնում, ո՞վ բերեց այս հռչակավոր բժշկին։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Ես արդեն վարձատրված եմ նրանով, որ Միկային այլևս վտանգ չի սպառնում, և, գլխավորապես ձեր բարությամբ։ Լիզան նորից սեղմում է նրա ձեռքը ե ծիծաղում, ցույց տալով ձեռքին մնացած դրամը)։ ԼԻԶԱ (ժպտում է). Այս բժշկի համար է։ Միայն չգիտեմ ինչպես տամ։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Դե, ես էլ չեմ կարող։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ չես կարող։ ԼԻԶԱ. Փողը բժշկին տալ։ Նա ինձ համար ավելի քան մի կյանք է ազատել, իսկ ես փող եմ տալիս։ Մի տեսակ անհաճո բան կա այստեղ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Տուր ես կտամ։ Ես գիտեմ ինչպես։ Վերցրու և տուր էլի՛։ ԲԺԻՇԿ (վեր է կենամ և տալիս Լ ղեղատոմսը)։ Այսպես այս փոշիները, պետք է ճաշի մի գդալ եփած ջրի մեջ լավ խառնել և (շարունակում է)… Կարենինը սեղանի մոտ թեյ է խմում։ (Առաջ են Աննա Պավլովնան և Սաշան)։ ՍԱՇԱ. Տեսնել չեմ կարող դրանց հարաբերությունները։ Լիզան կարծես թե սիրահարված է Կարենինի վրա։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ կա այդտեղ զարմանալու։ ՍԱՇԱ. Զզվելի՜ է։ Բժիշկը գնում է, ուսանելով ամենքին։ Աննա Պավլովնան գնում է նրան ճանապարհ դնելու) ՏԵՍԻԼ 3 Լիզա, Կարենին և Սաշա։ ԼԻԶԱ (Կարենինին). Նա այնպե՜ս սիրե՜լի է այժմ։ Հենց որ լավ զգաց իրեն, իսկույն սկսեց ժպտալ և խոսել։ Ես կգնամ նրա մոտ։ [...] ԿԱՐԵՆԻՆ. Բայց թեյ խմեցեք, մի քիչ բան կերեք։ ԼԻԶԱ. Այժմ ինձ ոչինչ հարկավոր չէ։ Այնպե՜ս լավ եմ զգում ինձ այսքան վախերից հետո (հեծկլտում է)։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Այ, տեսնո՞ւմ եք, որքան թույլ եք։ ԼԻԶԱ. Ես երջանիկ եմ։ Ուզո՞ւմ եք տեսնել նրան։ ԿԱՐԵՆԻՆ. Իհարկե։ ԼԻԶԱ. Եկեք ինձ հետ։ Գնում են)։ ՏԵՍԻԼ 4 Սաշա և Աննա Պավլովնա ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ (վերադառնում է). Ի՞նչ ես քիթ ու մռութդ հավաքել։ Այնպես փառավոր կերպով տվեցի, և նա էլ առավ։ ՍԱՇԱ. Զզվելի՜ է։ Լիզան Կարենինին ներս տարավ իր հետ մանկանոց։ Կարծես փեսացուն է կամ ամուսինը։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Քո ի՞նչ գործն է։ Ինչո՞ւ ես պռիկ-պռիկ գալիս։ Կամ գուցե ինքդ էիր ուզում նրա հետ ամուսնանալ։ ՍԱՇԱ. Ե՞ս։ Այդ դագանակի հե՞տ։ Դե, ես ում հետ ուզում եք կամուսնանամ, բայց ոչ դրա հետ։ Ամենևին մըտքովս էլ չի անցել։ Ես միայն զզվում եմ, որ Լիզան Ֆեդյայից հետո կարող է այդպես մտերմանալ մի օտար մարդու հետ։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ո՞րտեղից է օտար մանկական ընկերն է։ ՍԱՇԱ. Բայց հո ես տեսնում եմ ժպիտներից, աչքերից, որ սիրահարված են։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Ի՞նչ կա այդտեղ զարմանալ։ Մարդը կարեկցություն է ցույց տվել երեխայի հիվանդ ժամանակ, համակրել է, օգնել, և Լիզան էլ երախտագետ է։ Եվ բացի սրանից, ինչո՞ւ Լիզան չպիտի սիրի և ամուսնանա Վիկտորի հետ։ ՍԱՇԱ. Այդ սարսափելի բան կլիներ։ Զզվելի՜։ Զըզվելի։ ՏԵՍԻԼ 5 Կարենին և Լիզա մտնում են։ ԿԱՐԵՆԻՆ (ողջունում է լուռ և գնում)։ ՍԱՇԱ (զայրացած դուրս է գնում)։ ՏԵՍԻԼ 6 Աննա Պավլովնա և Լիզա։ ԼԻԶԱ (մորը). Ի՞նչ է պատահել սրան։ ԱՆՆԱ ՊԱՎԼՈՎՆԱ. Չգիտեմ, ճշմարիտ։ ԼԻԶԱ (լուռ հոգոց է հանում)։ ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ Պատկեր 2-րդ Աֆրեմովի տունը, առանձնասենյակում։ Գինի՝ բաժակների մեջ ածած։ Հյուրեր։ ՏԵՍԻԼ 1 Աֆրեմով, Ֆեդյա, Ստախովիչ (մազակալած), Բատկեվիչ (սափորված), Կորստկով (պոչ) ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Իսկ ես ձեզ ասում եմ, որ ետ կմնա։ Լա-Բել-Բուան առաջինն է Եվրոպայում։ Գրազ գանք։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Դե լավ, հա՜։ Դու հո գիտես, որ ոչ ոք չի հավատում քեզ և գրազ չի գա։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Ես քեզ ասում եմ՝ քո կարտուշը ետ կմնա։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Դե հերիք է կռվեք։ Ես ձեզ կհաշտեցնեմ։ Հարցրեք Ֆեդիային։ Նա ճշմարիտը կասի։ ՖԵԴՅԱ. Երկու ձին էլ լավ են։ Բանը նստողի վրա է։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ Գուսևը սրիկա է։ Պետք է միայն սանձած պահել նրան։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ (բղավում է) Ո՛ չ։ Ֆեդյա Դե, սպասեցեք, ես ձեզ կհաշտեցնեմ։ Դերբին ո՞վ վերցրեց։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Ես վերցրի, բայց ոչինչ չարժե, Դա պատահմունք էր։ Թե որ Կրակուսը չէր հիվանդանա։ Տես… (Մտնում է լակեյը) ՏԵՍԻԼ 2 Նույնք և լակեյ։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Ի՞նչ ես ուզում։ ԼԱԿԵՅ. Մի կին է եկել, հարցնում է Ֆեոդոր Վասիլևիչին։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Ի՞նչպիսի կին է, Դամա՞ է։ ԼԱԿԵՅ. Չգիտեմ։ Միայն իսկական դամա է։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Ֆե՛ դյա, քեզ մոտ դամա է եկել։ ՖԵԴՅԱ (վախեցած). Ո՞վ է։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Չի իմանում, ով է, (Լակեյին) հրավիրիր դահլիճ։ ՖԵԴՅԱ. Սպասիր, ես կգնամ կտեսնեմ։ (Դուրս է գնում)։ ՏԵՍԻԼ 3 Նույնք առանց Ֆեդյայի և լակեյի։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Աչդ ո՞վ է եկել նրա մոտ։ Անշուշտ, Մաշկան։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Ի՞նչ Մաշկա։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ Գնլուհի Մաշան։ Սիրահարվել է Ֆեդյայի վրա։ Կատվի պես սիրահարված է։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ Ինչ սիրելի աղջիկ է։ Եվ ինչպես է երգում։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Հրաշալի է։ Մեկ Տանյուշան, մեկ էլ նա։ Երեկ նրանք Պյոտրի հետ էին երգում։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Ա՛ յ բախտավոր մարդ է… ԱՖՐԵՄՈՎ. Որ նրան սիրո՞ւմ են կնանիքը աստված նրանց հետ։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Տանել չեմ կարող գնչուհիներին, ոչ մի նրբագեղություն չկա մեջները։ ԲՈԻՏԿԵՎԻՉ. Չէ, մի ասի։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ Ես նրանց բոլորին էլ մի հատիկ ֆրանսուհու հետ չեմ փոխի։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Դե, ասենք, դու հայտնի էստետ ես։ Գնա տես ով է եկողը։ Դուրս է գնում)։ ՏԵՍԻԼ 4 Նույնք, առանց Աֆրեմովի։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Եթե Մաշան է, բեր նրան այստեղ, թող երգի։ [...] [...] [...] ԲՈԻՏԿԵՎԻՉ. Իսկ ես կարծում եմ, որ ամեն բան նույնն է։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Ի՞նչպես թե նույնն է, երբ հիմար ռոմանսներ են երգում երգերի փոխարեն։ ԲՈԻՏԿԵՎԻՉ. Լավ ռոմանսներ էլ կան։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Ուզո՞ւմ ես գրազ գանք, ես երգել կտամ, և դու չես իմանա ե՞րգ է, թե ռոմանս։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Կորոտկովը միշտ գրազ է գալիս։ ՏԵՍԻԼ 5 Նույնք և Աֆրեմով։ ԱՖՐԵՄՈՎ (մտնում է). Պարոններ, Մաշան չէ։ Իսկ նրան ընդունելու տեղ չկա, բացի այստեղից։ Գնանք բիլյարդ խաղալու սենյակը։ Պարոններ, գնանք բիլիարդանոց, թե չէ քարշ ենք գալիս այստեղ։ Դուրս են գնում)։ [...] ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Գրազ գանք, որ վախեցար։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Լավ, լավ։ ԿՈՐՈՏԿՈՎ. Այ թե ծախսի տակ կընկնես։ ՍՏԱԽՈՎԻՉ. Դե լավ։ Գինի վերցրու հետդ։ Խոսելով դուրս են գալիս)։ ՏԵՍԻԼ 6 Մտնում են Ֆեդյան և Սաշան ՖԵԴՅԱ. Գնանք այստեղ։ Ախ, ախ, այդ ինչպես էր, որ դու… Այո, այո… ՍԱՇԱ (շփոթվելով). Ֆե՛ դյա, ներիր ինձ, եթե քեզ դուր չի գալիս, բայց, ի սեր աստծո, լսիր ինձ։ (նրա ձայնը դողում է)։ ՖԵԴՅԱ (անցուդարձ է անում սենյակում։ (Սաշան նստել է, նայում է նրան). Լսում եմ։ ՍԱՇԱ. Ֆե՛ դյա, տուն վերադարձիր։ ՖԵԴՅԱ. Լսի՛ ր, Սաշա, ես քեզ շատ լավ եմ հասկանում։ Սաշա՛, սիրելիս, քո տեղը որ լինեի, ես էլ նույնը կանեի, կաշխատեի մի կերպ վերադարձնել անցյալը, բայց իմ տեղը որ լինեիր, եթե դու, զգայուն, սիրելի աղջիկ, որքան էլ տարօրինակ լինի այս ասել, իմ տեղը լինեիր, անշուշտ նույնը կանեիր, ինչ որ ես, այսինքն՝ կհեռանայիր, կդադարեիր խանգարել ուրիշի կյանքը… ՍԱՇԱ. Ի՞նչպես թե խանգարել։ Միթե Լիզան կարող է ապրել առանց քեզ։ ՖԵՒՅԱ. Ախ, սիրելի Սաշա, աղավնյակս, կարող է, կարող է և դեռևս բախտավոր կլինի, ավելի բախտավոր, քան ինձ հետ։ ՍԱՇԱ. Երբե՛ ք։ ՖԵԴՅԱ. Այդ քեզ թվում է, (Պահում է իր ձեռքում նամակը և սեղմում է)։ Բայց բանն այդ չէ։ Գլխավորն այն է, որ ես չեմ կարող։ Գիտես, հաստ թուղթը դես ծալի, դեն ծալի հարյուր անգամ ծալծլի, չի կտրվի. բայց ծալի հարյուրմեկերորդ անգամ, մեկ էլ տեսար կտրվեց։ Այդպես էլ ես ու Լիզան։ Ես չափազանց ցավում եմ, որ նայում եմ նրա աչքերին։ Նույնը և նա, հավատա՛։ ՍԱՇԱ. Ոչ, ոչ… ՖԵԴՅԱ. Ասում ես ոչ, իսկ ինքդ էլ գիտես, որ այո։ ՍԱՇԱ. Ես կարող եմ միայն ինձնով դատել։ Ես որ նրա տեղը լինեի, և դու այն պատասխանը տայիր, ինչ որ այժմ, այդ սարսափելի կլիներ ինձ համար։ ՖԵԴՅԱ. Այո, քեզ համար։ Լռություն։ Երկուսն էլ շփոթված են)։ ՍԱՇԱ (վեր է կենում) Մի՞թե այս այսպես էլ պիտի մնա։ ՖԵԴՅԱ. Երևի։ ՍԱՇԱ. Ֆեդյա։ Վերադարձիր։ ՖԵԴՅԱ. Շնորհակալ եմ, սիրելի Սաշա։ Դու ինձ համար կմնաս միշտ իբրև մի թանկագին հիշողություն… Բայց մնաս բարով, աղավնյակս։ Թույլ տուր համբուրեմ քեզ (համբուրում է նրա ճակատը)։ ՍԱՇԱ (հուզված). Ո՛ չ, ես հրաժեշտ չեմ տալիս, և չեմ հավատում, չեմ էլ ուզում հավատալ… Ֆեդյա… ՖԵԴՅԱ. Դ՛ ե, որ այդպես է, լսիր։ Միայն խոսք տուր, որ ինչ կասեմ քեզ, ոչ ոքի չես ասի։ Խո՞սք ես տալիս։ ՍԱՇԱ. Իհարկե։ ՖԵԴՅԱ. Ուրեմն լսիր, Սաշա։ Ճշմարիտ է, ես նրա ամուսինն եմ, նրա զավակի հայրը, բայց ես ավելորդ եմ։ Սպասի՛ ր, մի առարկիր։ Դու կարծում ես, ես խանդո՞ւմ եմ։ Ամենևին։ Նախ՝ իրավունք չունեմ, երկրորդ՝ առիթ չունեմ։ Վիկտոր Կարենինը նրա հին բարեկամն է և իմը նույնպես։ Եվ նա սիրում է Լիզային, Լիզան էլ նրան է սիրում։ ՍԱՇԱ. Ո՛ չ։ ՖԵԴՅԱ. Սիրում է, ինչպես կարող է սիրել մի ազնիվ, բարոյական կին, որ իրեն թույլ չի տա սիրել ոչ ոքի, բացի ամուսնուց։ Բայց նա սիրում է և կսիրի, երբ այս արգելքը (մատնանշում է իրեն) հեռացվի և ես կհեռացնեմ այս արգելքը, և նրանք բախտավոր կլինեն (ձայնը դողում է)։ ՍԱՇԱ. Ֆեդյա, մի խոսիր այդպես։ ՖԵ ՒՅԱ. Դու հո գիտես, որ այս ճիշտ է, և ես ուրախ կլինեմ, որ նրանք բախտավոր լինեն, և սրանից ավելի լավ ոչինչ չեմ կարող անել, ու չեմ վերադառնա և ազատություն կտամ նրանց և այդպես էլ ասա։ Էլ մի խոսի, էլ մի խոսի, և մնաս բարով։ (Համբուրում է նրա գլուխը և դուռը բաց է անում նրա առաջ)։ ՍԱՇԱ. Ֆեդյա, ես հիացած եմ քեզանով։ Ֆեդյա. Մնաս բարով, մնաս բարով… (Սաշան դուրս է գնում)։ ՏԵՍԻԼ 7 Ֆեդյա, մենակ։ ՖԵԴՅԱ. Այո, այո, հրաշալի է, գեղեցիկ։ (զանգահարում է)։ ՏԵՍԻԼ 8 Ֆեդյան և լակեյը։ ՖԵԴՅԱ. Կանչեցեք պարոնին։ [...] ՏԵՍԻԼ 9 Ֆեդյա, մենակ։ ՖԵԴՅԱ. Ճշմարիտ է, ճշմարիտ է։ ՏԵՍԻԼ 10 Մտնում է Աֆրեմովը։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Ի՞նչպես վերջացրիր։ ՖԵԴՅԱ. Հրաշալի՜ կերպով, «И божилась, клялась». Հրաշալի՜։ Ո՞ւր են մյուսները։ ԱՖՐԵՄՈՎ. Խաղում են այնտեղ։ ՖԵԴՅԱ. Շատ լավ, գնա՜նք մենք էլ մի ժամով։ ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ ԳՈՐԾՂՈԻԹՑՈԻՆ III Պատկեր 1-ին Իշխան Աբրեզկով, 60-ամյա, էլեգանտ, ամուրի։ Սափրած դեմքով, բեղերով։ Հին զինվորական, պահում է իրեն մեծ արժանապատվությամբ և տխուր։ Աննա Դմիտրիևնա Կարենինա (Վիկտորի մայրը), ջահելացող 50-ամյա grande dame. խոսելիս խաոնում է ֆրանսերեն բառեր։ Լիզա, Վիկտոր, լակեյ։ Աննա Դմիտրիևնայի առանձնասենյակը, nr ը համեստ է ու գեղեցիկ, լի սուվենիրներով։ ՏԵՍԻԼ 1 Աննա Դմիտրիևնան նամակ է գրում։ ՏԵՍԻԼ 2 Աննա Դմիտրիևնա և լակեյ։ ԼԱԿԵՅ. Իշխան Սերգեյ Դմիտրիևիչ։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Դե, իհարկե, ներս հրավիրեցեք, (Ետ է դառնում և ուղղվում է հայելու առաջ)։ [...] ՏԵՍԻԼ 3 Աննա Դմիտրիևնա և իշխան Աբրեզկով։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ (մտնելով. J espere que je ne torce pas la consigne 3. (համբուրում է ձեռքը)։ [...] [...] ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Դուք գիտեք, որ vous etes toiljours le bienvenu 4. իսկ այժմ, այսօր մանավանդ։ Դուք ստացա՞ք նամակս։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Ստացա և ահավասիկ իմ պատասխանը։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Ախ, բարեկամս, ես սկսում եմ բոլորովին հուսահատվել։ Il est ensorcele, positivement cnsorcele. Ես երբեք չեմ տեսել նրա մեջ այդպիսի հաստատամտություն, այդպիսի անխղճություն, սառնասրտություն դեպի ինձ։ Նա բոլորովին փոխվել է այն օրից, երբ այդ կինը թողեց ամուսնուն։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Բայց ի՞նչ է պատահել իսկապես, ի՞նչ դրության մեջ է գործը։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Այն դրության մեջ, որ անպատճառ ուզում է ամուսնանալ։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Իսկ ամուսի՞նը։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Ապահարզան է տալիս։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Ահա թե ի՜նչ։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Եվ նա, Վիկտորը, ճակատը դեմ է արել, և այդ բոլոր ցեխը փաստաբաններ, հանցանքի ապացուցում։ Tout ca est degoutant։ Եվ այս բանը ետ չի մղում նրան։ Ես նրան չեմ հասկանում։ Նա որ այնքան զգայուն է, այնքան քաշվող… ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Սիրում է։ Ա՛ խ, եթե մարդ իսկապես սիրում է, այն ժամանակ [...] [...] [...] ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Այո, բայց ինչո՞ւ մեր ժամանակ սերը կարող էր մաքուր սեր լինել, կյանքի ամբողջ ընթացքում տևող սեր-բարեկամություն։ Այդպիսի սերը ես հասկանում եմ, գնահատում եմ։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Այժմ նոր սերունդն արդեն չի կարող գոհանալ իդեալական հարաբերություններով։ La possession de l'ame n е leur suffit plus ի՞նչ արած։ Բայց ի՞նչպես պիտի վարվել նրա հետ։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Ո՛ չ, նրա մասին մի խոսեք։ Բայց այս մի ինչ որ կախարդություն Է։ Նրան կարծես փոխել են։ Դուք հո գիտեք ես այն կնոջ մոտ էի։ [...] Գնացի, տանը չէր, այցետոմս թողի։ Elle m'a foit demander quand je pourrai la recevoir։ Եվ այժմ (նայում է ժամացույցին), ժամը 2-ին, ուրեմն իսկույն, պետք է գա։ Ես խոստացա Վիկտորին, որ կընդունեմ, բայց հասկանո՞ւմ եք դրությունս։ Ինքս ինձ կորցրել եմ։ Եվ ըստ հին սովորության խնդրեցի ձեզ, որ գաք։ Ինձ հարկավոր է ձեր օգնությունը։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Շնորհակալ եմ։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Լավ հասկացեք ինձ. այդ կնոջ այս այցելությունը վճռում է ամբողջ գործը, Վիկտորի վիճակը։ Ես պետք է կամ չհամաձայնեմ, բայց… ինչպես կարող եմ։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Դուք ամենևի՞ն չեք ճանաչում այդ կնոջը։ ԱՆՆԱ ԴՄԻՏՐԻԵՎՆԱ. Երբեք չեմ տեսել։ Բայց վախենում եմ նրանից։ Լավ կինը չի համաձայնի թողնել ամուսնուն և լավ մարդուն։ Չէ որ Ֆեոդրը Վիկտորի ընկերն է և եղել է մեր տանը։ Նա շատ սիրելի էր։ Ասենք ի՛ նչ տեսակ էլ որ լինի։ Quels que soient les torts qu'il a eus vis-a vis d'elle չի կարելի թողնել ամուսնուն։ Պետք է տանել սեփական խաչը։ Ես մի բան չեմ հասկանում, ինչպես կարող է Վիկտորն իր համոզումներով համաձայնել ամուսնանալ բաժանված կնոջ հետ։ [...] Քանի՜ անգամ վերջերս ինձ մոտ տաք-տաք վիճաբանել է Սպիցինի հետ, ապացուցելով, որ ապահարզանը չի համապատասխանում իսկական քրիստոնեությանը, և այժմ ինքն է այդ բանն անում. Si elle a pu le charmer a un tel point…։ Ես վախենում եմ այդ կնոջից։ Սակայն ես ձեզ կանչել եմ, որ լսեմ ձեզ, իսկ ամբողջ միայն ես եմ խոսում։ Ի՞նչ եք կարծում դուք։ Ասացեք։ Ձեր կարծիքով ի՞նչ պիտի անենք։ Դուք խոսե՞լ եք Վիկտորի հետ։ ԻՇԽԱՆ ԱԲՐԵԶԿՈՎ. Ես խոսել եմ նրա հետ։ Եվ կարծո |
ԱՆՎԵՐՆԱԳԻՐ 1 Մի քանի տարի առաջ ամռան ամիսները ես անցկացնում էի ամառանոցում, փոշեկոլոլ, հեղձուկ, իրարանցումով ու դղրդյունով լի քաղաքից հեռու, սոճու խիտ անտառի խորքերում ընկած մի գյուղակում, երկաթուղու կայարանից ութ վերստի վրա։ Այն ժամանակ նոր-նոր էին սկսել այդ կողմերում հայտնվել անդրանիկ պիոներները ամառանոցային ապագա գաղութի, որր հիմա այդ հաճելի, հարմար վայրը ծայրեծայր ողողել է ամառանոցային պճնամոլական կոստյումներով, բամբասանքով, սիրողական ներկայացումներով, արևածաղկի կեղևով, դաշնամուրային վարժություններով ու սիրախաղով։ Հիմա արդեն այնտեղ ոչ առաջվա էժանությունը կա, ոչ առաջվա լռությունը, ոչ էլ բարքերի գերիչ պարզությունը։ Առաջ մեկ-մեկ առավոտ ծեգին կարթնանայի արեգակի հետ, երբ դեռ ճերմակին է տալիս շաղոտ խոտը, իսկ անտառից, ծառերի բարձր, մերկ ու կարմիր բներից հատկապես ուժեղ է փչում խեժի թունդ բույրը։ Առանց լվացվելու, սպիտակեղենի վրայից ուսերիս գցելով հին վերարկուն, կվազեի գետափ, արագ-արագ կհանվեի ու թափով կնետվեի սառը, արշալույսից վարդագույն, դեռևս թեթևակի գոլորշիով պատված, հայելու պես ողորկ ջուրը, ի մեծ սարսափ բադերի ամբողջ մի ընտանիքի, որը տագնապալի կռնչյունով ու շլմփոցով խուճապահար դեսուդեն կլողար առափնյա եղեգնուտից։ Լողալուց, հետո, ցրտից դողալով, ամբողջ մարմնով առողջություն ու թարմություն զգալով, կշտապեի թեյելու։ Սեղանը գցված կլիներ խիտ թփուտներով պատած նախապարտեզում, եղրևանու թփերի ստվերում`բուրավետ ու կանաչ մի ծածկ սեղանի վրա։ Փայլուն ինքնաեռի շուրջ սեղանի վրա դրբված կլիներ թանձր ու դեղին սերուցքով լի կաթնամանը, գյուղական թարմ հացի խոշոր կողը, տաք, հենց նոր կտրած մեղրահացը կռատուկի տերևի վրա, տռուզ, կապտավուն փառով գետեամորու մի ափսե։ Ինքնաեռի մոտ կլիներ տանտիրուհու աղջիկ Գաննասյան`սևակն, ամրակազմ, կրակոտ ու չարաճճի մի գեղջկուհի։ Եվ ի՛ նչ բերկրալից, ի՛ նչ ջահելավարի կհնչեր նրա զվարթ ողջույնը վաղորգյան թարմ օղի մեջ. «Բարև, բարի լույս, պարոնին»։ Ամբողջ օրը հրացանն ուսիս, շան հետ կթափառեի շրջակա անտառներում ու ճահիճներում, շիկահեր երեխաների հետ խեցգետին կբռնեի գետափին, ուռկան կքաշեի ձկնորսների հետ և ուշ զիշերով ձկնապուր կեփեի նրանց հետ կամ կարթը ձեռքիս, կես արշինանոց եզրեր ունեցող ծղոտե գլխարկով գլուխս արևից պաշտպանելով կնստեի և ուշադիր կհետևեի լողանին, որը հազիվ կերևար գետի հալած ու դողդոջուն արծաթի մեջ։ Տուն կդառնայի հոգնած, ոտից գլուխ ցեխոտված, սակայն առույգ ու զվարթ, գազանի ախորժակով։ Իսկ ուշ երեկոյան, այն բանից հետո, երբ փոշի բարձրացնելով ու խռնվելով, նոր կթած կաթի և խոտի բույրերով օդը լեցնելով, գյուղ կգար նախիրը, ինչպիսի հաճույք էր նստել դռան մոտ և լսել ու նայել, թե աստիճանաբար ինչպես է խաղաղվում գյուղական անխռով կյանքը… Ավելի ու ավելի սակավ, մեղմ ու հեռավոր են հնչում մեկ անիվների ճռռոցը, մեկ մալոռուսական քնքուշ երգը, մեկ ձիու հնչեղ վրնջոցը, մեկ թռչունների իրարանցումն ու վերջին ճռվողյունը, ի վերջո, գիշերային հարմոնիայի այն անծանոթ, հանելուկային, սքանչելի ակորդները, որոնք մեզնից յուրաքանչյուրը լսել է և որոնք ոչ ոք չի կարողացել ոչ հասկանալ, ոչ նկարագրել… Հանգչում են լույսերը, մթնակապույտ երկնքում վառվում ու ցոլցլում են արծաթյա ջինջ աստղերը… Անուշ, բայց և տարտամ, թանկ հիշողություններ են պաշարում գլուխդ։ Քեզ զգում ես ջահել, լավ ու բարի, զգում ես, թե ինչպես ես թոթափում ձմռան ընթացքում կուտակված քաղաքային ձանձրույթը, քաղաքային չարացածությունը, քաղաքային բոլոր տկարությունները… Հիմա արդեն իմ խաղաղ հանգրվանում չկա ոչ անխառն կաթ, ոչ առանց մարգարինի կարագ, ոչ հովվերգական զմայլելի պատկերներ։ Անտառում վճռական ցուցանակներ են մեխված, որոնք արգելում են որսը, սունկ և հատապտուղ հավաքել, ճանապարհներով սուրում են երկուտակված, երկարոտն հեծավորդներ, գետափին վխտում են կրծքաբաց մարզիկներ`զոլավոր ֆուֆայկաներով, իսկ տանտիրուհու աղջիկներր գործած ձեռնոցներ են քաշում և համբարակային գրագիրներից վաղուց արդեն ընդօրինակել են «հավատարիմ իմ շնիկ ֆինգալայի» մասին հանրահայտ անգութ ռոմանսը։ 2 Երբ հաջորդ ամռանը գյուղ եկա, և Գաննուսյայի օգնությամբ սենյակս էի կարգի բերում, ի թիվս բազմաթիվ այլ նորությունների, Գաննուսյան հայտնեց, որ իրենց տան դիմաց, Կոմարիխայի խրճիթում սենյակ ես վարձել «երկու հատ կենվոր» կին և ամուսին։ Օսիպովնան ասում է, որ տասը տարի կլինի, պսակված են։ Մարդն էնքան էլ սիրուն չի, համա կինն էնքան սիրուն է, էնքան սիրուն, ոնց որ արևի լուս… էս է, կտեսնենք Օսիպովնան ասում է, որ պարոնը վարդապետ է քաղաքում։ Օրական քաղաք է գնում երկաթգծով։ Երկու ժամ անց, պատուհանից դուրս նայելիս, տեսա հարևանուհուս։ Քառապատուհան փոքրիկ տնակը, որն իր սպիտակ, զվարթատես պատերով թաղված էր բալի, սալորի, խնձորի ու տանձի խիտ կանաչի մեջ, մեր տան դիմաց էր։ Բաց, մարմաշե թեթև վարագույրները կիսով քաշած պատուհանի մոտ նստած էր նա, սպիտակ կոֆտայով`ցանցկեն զարդակարերը թևքերին ու կրծքին, և արմունկները լուսամուտագոգին հենած, գիրք էր կարդում։ Դեմքը նուրբ ու հասարակ այն դեմքերից էր, որոնց կողքով սկզբից անտարբեր ես անցնում, բայց ավելի ուշադիր նայելով ու հասկանալով, ակամա հմայվում ես նրանց բնորոշ քնքշանքի, երազկոտության, գուցեև թաքնված կրքոտության խառն արտահայտությամբ։ Դեմքի բոլոր մանրամասները հեռվից և առաջին անգամից, իհարկե, չկարողացա զննել, բայց հասցրեցի նկատել նրա փարթամ շեկ մազերը, որոնք գանգրացված չէին, այլ ետ էին գցած, այնպես որ նրա ոչ մեծ, կողքերից շիկավուն փայլող աղվամազով պատած ճակատը բաց էր, հոնքերը շատ էին բարակ, մազերից ավելի մուգ, մեջտեղից բեկված ծաղրական, միաժամանակ միամիտ արտահայտությամբ, ականջները փոքր էին ու վարդագույն։ Հետագայում ավելի մոտիկից զննեցի նրան. ամենագեղեցիկը աչքերն էին`երկարավուն, մուգ մոխրագույն և շատ փայլուն։ Հինգն անց էր, որ եկավ շիկահեր կնոջ ամուսինը, քառասունին մոտ պարոն էր, ուսուցչի տիպական արտաքինով`գզգզված մորաք, սև մազեր, ոսկյա ակնոց, հոգնած ու հաճելի դեմք և նիհար մարմին։ Եկավ գեղջկական հասարակ սայլով, փոշուց պաշտպանված պարուսինե սպիտակ բալախոնով, կնգուղը քաշած գլխին։ Դեռ չէր հասցրել իջնել իր անհարմար կառքից, կինը, ընդառաջ վազեց, վազելիս գլխին գցելով մետաքսե ճերմակ գլխանոցը։ Այստեղ նրա`կազմվածքն էլ զննեցի. բարձրահասակ էր, բարեկազմ ու ճապուկ, ճիշտ մեկեն աճած դեռահասի պես, թեև դեմքից կարելի էր ասել, որ քսանյոթ, քսանութ տարեկան է։ Այն ժամանակ, երբ ամուսինն անվարժ շարժումով ընդարմացած ոտքերը սայլի բարձր կողից կախած զգուշորեն ցած էր սահում, կինն աշխույժով ինչ-որ բաներ էր ասում, ծիծաղում ու սայլի միջից զանազան ծրարներ ու փաթեթներ իջեցնում։ Շիկահեր կնոջ ետևից, պարտեզի դռնակից սրընթաց դուրս թռավ յոթնամյա մի տղա, որը շատ էր նման մորը, ու նիհար էր, գունատ, հավանորեն վատառողջ էր։ Ծղրտալով նետվեց դեպի հայրը և կախվեց վզից, մինչև ծնկները բաց ոտքերը թափահարելով օդի մեջ։ Երեքն էլ խրճիթ մտան։ Երեկոյան նորից տեսա նրանց։ Ամուսինը, որի հագին երկար, կապույտ բլուզ կար, առանց գոտու, որպիսին նկարիչներն են աշխատելիս հագնում, պպզել էր տան դիմացի նախապարտեզում տնկած պստլիկ ծաղկաթմբերից մեկի վրա և կենտրոնացած համբերատարությամբ ինչ-որ բան էր անում։ Կռահեցի, որ ծաղկի սերմեր է ցանում։ Տղան կանգնած էր կողքին, ձեռքերը ետևը դրած և ուշադրությամբ հետևում էր հոր արածին։ Սպիտակազգեստ շիկահերի սլացիկ կերպարանքը մեկ տանն էր երևում, մեկ`այգում, և ես ակամա հիացա նրա նազելի, ճկուն շարժումներով։ Մի անգամ նա մոտեցավ ամուսնուն, և սա պպզած տեղից բարձրացրեց իր քրտնած ու ժպտուն դեմքը և մի քանի բառ ասաց, մատնացույց, անելով իր աշխատանքը։ Կինը կռացավ, հանեց նրա լայնեզր գլխարկը և թաշկինակով սրբեց քրտնած ճակատր։ Ամուսինն արագ բռնեց նրա ձեռքն ու համբուրեց։ Չէ, մտածեցի ես, այդ քնքուշ ու պարզ տեսարանին ի տես, թեև ամառանոցային հարևանությունն անկաշկանդ ծանոթության որոշ իրավունքներ տալիս է, բայց ես ծանոթություն չեմ փնտրի։ Մի՞թե կհամարձակվեմ այդ համակրելի, տեսքից դատելով`բարի մարդուց նրա տնական ուրախությունների թեկուզ նվազագույն մասնիկը խլել անկոչ ներխուժմամբ։ Իր ծաղկաթմբերը հանգիստ փորփրելու փոխարեն ստիպված պիտի լինի ինձ զբաղեցնել խոսակցությամբ`վինտի մասին, եղանակի, թերթերի, առողջության մասին, այն ամենի մասին, ինչ, հավանորեն, շատ վաղուց արդեն նրան ձանձրացրել է քաղաքում։ Եվ, բացի դրանից, ո՞վ իմանա, գուցե մոտիկից ծանոթանալուց հետո այդ համակրելի մարդը փոխակերպվի մանրախնդիր ու չարացած ձախողակի, իսկ երազկոտ շիկահերը պարզվի, որ բամբասասեր է կամ գեներալի դուստր`իր արիստոկրատական ազգուտակով ու սեթևեթ շարժուձևով… Այդպիսի կերպարանափոխություններ հաճախ են լինում»։ Այսպիսով, մտքիս մեջ որոշելով չօգտվել հարևանության արտոնություններից, անցա իմ սովորական գործերին`որս, ձկնորսության, լող, ընթերցանություն, արանքներում էլ`հայեցողական պարապություն։ Հարևանները նույնպես անձիս հետ ծանոթանալու առանձնապես ուժեղ ցանկության նշաններ ոչնչով չդրսևորեցին, գուցեև իմ ունեցած նույն նկատառումներով։ Այդուհանդերձ, նրանց կյանքի բոլոր մանրուքների ակամա վկան էի ես, ու պիտի խոստովանեմ, այդ կյանքը երբեմն-երբեմն սեփական խաղաղ անկյուն և ջերմ, կանացի անփոփոխ քնքշության տարտամ ցանկություններ էր առաջացնում իմ գրի խում։ Եթե ինձ ընտրություն առաջարկեին այդ տեսակետից, ավելի լավ կին, քան հարևանուհիս էր, չէի ցանկանա այնքան կանացիություն կար նրա մեջ, նազանք, չարաճճիություն և հոգատարություն`ամուսնու նկատմամբ։ ճիշտ է, իմ կնոջ պարագային ես գոհ կլինեի բնավորության մի գծի բացակայությամբ, որը շիկահերի դեպքում աչքի զարնեց առաջին իսկ օրերից պարզապես չափից դուրս էր կարդում։ Յուրաքանչյուր ազատ րոպեն, գործը վերջացնելուն պես, նա նվիրում էր գրքերին, և մինչև հիմա, երբ հիշում եմ նրան, աչքերիս առաջ պատկերվում է ոչ այլ կերպ, քան նստած մարմաշե վարագույրներով բաց լուսամուտի մոտ, կամ պառկած ցանցաճոճի մեջ, ծեր խնձորենիների ստվերում, անպայման`գիրքը ձեռքին։ Նրա ընթերցման եղանակից և գրքերի թեթևամիտ կազմերից համոզված էի, որ թարգմանական վեպեր է կարդում։ Ուշ գիշերին, տուն վերադառնալիս, միշտ լույս էի տեսնում նրա պատուհանում։ Նա ուշ էր արթնանում, այն ժամանակ, երբ ամուսինը, թեյ խմելով մենակ, արդեն քաղաք էր գնում, ու կնոջ գունատ, փոքր-ինչ հոգնատանջ դեմքից տեսնում էի, որ քիչ է քնել ու վատ։ 3 Շուրջ մեկ ամիս անցավ։ Քաղաքում վերջացան քննությունները, և շիկահերի ամուսինը միշտ ամառանոցում էր մնում։ Օրնիբուն բնբնում էր իր պարտեզում, ջրում էր, փոցխում, բահով հավասարեցնում մարգերը, փայտիկներ էր տաշում և խրում հողի մեջ։ Համարյա յուրաքանչյուր ոք, որտեղ էլ նա աշխատի, ինչով էլ զբաղվի, միշտ մի փոքրիկ կողմնակի թուլություն ունենում է, որը շատ ավելի է սիրում իր «իսկական» գործից, մեկի համար դա որսն է, մյուսի համար`ստվարաթղթի ֆիգուրներ սոսնձելը, երրորդինը`ծխափողերի հավաքածոն, չորրորդինը`ձեռքի որևիցե գործ։ Երևում էր, որ ուսուցչի մոլությունը ծաղիկներն են, այնպես քնքշորեն էր նա խնամում։ Նրա սենյակում նույնպես մեծ քանակությամբ ծաղկամաններ նկատեցի`հազվագյուտ բույսերով, որոնք հաճախ հոգածությամբ մաքրում էր սպունգով, ծխահարում, կտրատում էր մկրատով ու ջրում։ Շաբաթ օրերը քաղաքից հարևաններիս էին այցելում ծանոթները, մի հինգ տղամարդ, տեսքից դատելով`նույնպես ուսուցիչներ, կանանց և երեխաների հետ։ Երևում էր, որ հյուրերը և տանտերերը միմյանց վաղուց ընտելացած, միասնական հասարակություն են. այնքան որ պարզ ու անբռնազբոս էին միմյանց նկատմամբ։ Տանտերը սովորական երկու սայլ էր վարձում, բոլորն աղմուկով ու քրքջոցով նստոտում էին ու գնում անտառ, սունկ ու հատապտուղ հավաքելու։ Երեկոյան վինտ էին խաղում, երգում, ծիծաղում և ի վերջո, մնում ամառանոցում գիշերելու, ընդ որում բոլոր տղամարդիկ ելնում էին խոտանից։ Դա երջանիկ կյանք էր, հասարակ, հարկավ, ոչ հարուստ, սակայն բերկրալից, թարմ, ազնիվ, ոչնչով չխռովվող։ Եվ ինչքան շատ էի հետևում այդ կյանքին, այնքան ավելի էի համոզվում, որ իրավացի էի`հարևաններիս հետ ծանոթությունից խուսափելով։ Ասենք, ամուսինն ու ես արդեն միմյանց ողջունում էինք հեռվից։ Դրա առիթը հանդիսացավ մեր երկուստեք միջամտությունը զինված մի ընդհարման, որ տեղի ունեցավ փողոցում նրա տղայի և Գաննուսյայի փոքր եղբոր միջև։ Սակայն մեր փոխհարաբերությունները սոսկ ողջույններով էլ սահմանափակվեցին, չխորացան։ Արդեն բավական ժամանակ էր անցել իմ ամառանոց տեղափոխվելուց։ Մեկը մյուսի ետևից ծաղկեցին նախ խնձորենիներն ու բալենիները, հետո`թխենին, ապա`եղրևանին։ Սոխակները սկսեցին դադարեցնել իրենց գիշերային համերգները։ Շիկահեր կինն առաջվա նման կարդում էր ու տան գործերն անում, ամուսինն ամբողջ օրը բնբնում էր պարտեզում, ես աքերին ու պերկես էի բռնում։ Հարևաններիս հետ ծանոթությունը չէր կայանում։ Մի առավոտ ուսուցչի պարտեզի դռնակին մի սայլ մոտեցավ։ Սայլի մեջ ամրակազմ, բարձրահասակ մի պարոն էր նստած, ես նրան երբեք չէի տեսել հարևանիս հյուրերի թվում, արտաքինից դատելով դերասան էր կամ երգիչ`սափրված էր, գանգուր մազերի խուրձը գլխին, քառակուսի մեծ ճակատ ուներ, բերանը եզերող խոշոր կնճիռներ, ներքևի շրթունքը բարձրամտոր են դուրս էր ցցված, Ռուբինշտեյնի նման վերևի առիշեղ կոպերի տակ արհամարհալից աչքեր։ Շուրջը ոչ ոքի չտեսնելով, եկվորը որոշ ժամանակ լուռ նստած էր սայլի մեջ ու չորս կողմն էր նայում։ Տանը մոտեցած սայլի թխկթխկոցի վրա պարտեզից ելավ ուսուցիչս իր կապույտ բլուզով, բահը ձեռքին։ Արևից ձեռքով պաշտպանվելով, երկար ժամանակ զննում էր եկվորին։ Հետո նրանք, հավանորեն ճանաչեցին միմյանց։ Եկվորը ճկուն, ընդոստ շարժումով ցած թռավ սայլից, ուսուցիչը նետվեց նրան ընդառաջ, ու նրանք պաչպչվեցին։ Այդ դեպքից առանձնապես հուզված էր ուսուցիչը։ Նա իրար էր անցել, ընկերոջ մոտից նետվում էր դեպի մուժիկը, որր սայլից եկվորի ճամպրուկն ու այլևայլ իրերն էր իջեցնում և մուժիկից նորից ընկերոջ մոտ էր նետվում։ Ի վերջո երկուսն էլ իրերն ուզած մուժիկի ուղեկցությամբ, տուն գնացին, ըստ որում ուսուցիչը տանում էր իր ընկերոջը, մեջքը գրկած, ու սիրով նրա աչքերին էր նայում։ Եկվորը մի ամբողջ գլխով բարձր էր ընկերոջից, քայլում էր ձիգ ու թեթև, որ հատուկ է պարկետին կամ բեմին վարժված մարդկանց։ Մուտքի մոտ նրանց դիմավորեց կինը։ Ուսուցչի շարժուձևից եկվորի հանդիսավոր խոնարհումից և փոքր-ինչ ամաչկոտ շարժումից, որով շիկահերը պարզեց ձեռքը, տեսա, որ ուսուցիչը կնոջը ծանոթացնում է իր ընկերոջ հետ։ Ուրեմն, մտածեցի ես, դերասանը և ուսուցիչը առնվազն տասը տասներկու տարի չեն հանդիպել։ Եթե մեկը որոշում է անակնկալ հյուր գնալ ընտանիքին, նա պետք է որ շատ մոտ հարաբերություններ ունենա ընտանիքից մեկնումեկի հետ։ Մի խոսքով, սա հարևանիս պատանեկության կամ մանկության ընկերն է, այնքան մոտ ու հավատարիմ, որ նրանց մտերմությունը չի սառեցրել անգամ նրանցից մեկի ամուսնությունը։ Միայն թե մինչ այդ որտե՞ղ եմ տեսել նրան այս դերասանին։ Շատ ծանոթ է արտաքինը։ Ասենք, գուցեև ամենևին էլ դերասան չէ»։ Սակայն հաջորդ օրն իսկ համոզվեցի, որ առաջին ենթադրությունս հիմնավոր է եղել։ Իրիկնադեմին երեքն էլ`թե տանտերերը, թե հյուրը պարտեզում թեյ էին խմում։ Եկվորն ինչ-որ բան էր պատմում շատ ոգևորված, գեղեցիկ, նրբագեղ շարժուձևով։ Հանկարծ պատմության կեսին վեր կացավ, ձեռքերը դանդաղ խաչեց կրծքին և գլուխը ցած իջեցրեց, ըստ որում նրա դեմքը`մտախոհ-ողբերգական արտահայտություն ստացավ։ Հավանորեն, նա արտասանում էր, և շարժումների բնույթից դատելով, համլետյան «լինել, թե՞ չլինելու» պես մի բան էր։ Ուսուցիչը և կինը նրան էին նայում լարված ուշադրությամբ։ Երբ նա ավարտեց և շինծու գեղեցիկ ուժասպառությամբ ընկավ նստարանին, ուսուցիչը մի քանի անգամ ափն ափին զարկեց, ասես ծափահարելով։ Շիկահերը չէր շարժվում։ Դժվար էր ասել, թե ինչ տպավորություն էր թողել նրա վրա մենախոսությունը, սակայն նրա դեմքը, առավել քան երբևէ, երազկոտ արտահայտություն ստացավ, թեև գուցե միայն ինձ այդպես թվաց հեռվից։ Դերասանը բնակություն հաստատեց հարևաններիս մոտ, ըստ երևույթին, երկար ժամանակով, որովհետև իր հետ էր բերել ամառային մի քանի կոստյում և ամենաբազմազան ու ամենա մոդայիկ սպիտակեղենի մի ամբողջ պահեստ`թե նրա, թե նրա մտերիմների ազգանուններն ինձ անհայտ մնացին։ Պարոն են, էլի»` իմ հարցումներին միամտորեն պատասխանում էին տեղացիները։ Սակայն մինչև հիմա էլ համոզված եմ, որ դերասանին մինչ այդ տեսել եմ բեմի վրա և որ նա ռուսական արիստոկրատական երկնակամարի խոշորագույն լուսատուների թվին է պատկանում։ 4 Երկու օր ուսուցիչը չէր կարողանում լիուլի ուրախանալ ընկերոջ գալստյամբ, ոչ մի քայլ չէր հեռանում նրանից, զբաղեցնում էր զրույցով, նախապարտեզում ցույց էր տալիս իր ծաղիկները։ Եվ իսկապես, հոյակապ ծաղիկներ էին աճել, երևում էր, որ ուսուցիչն իր գործի վարպետն է։ Բայց մի քանի օր անց, երբ ընկերոջ գալստյան առիթով ծայր առած ուրախությունը կորցրեց իր նախասկզբնական սրությունը և նրա ներկայությունը տան մեջ սովորական երևույթ դարձավ, ուսուցչի կյանքն իր սովորական հունի մեջ մտավ։ ճիշտ այնպես, ինչպես և առաջ, արթնանում էր արևածագին, մոտակա ջրհորից ցնցուղով ջուր էր բերում ու մինչև, ճաշ իր ամենօրյա լայն բլուզը հագած, ծաղկաթմբերն էր փորփրում։ Փոխարենը`դերասանի գալստյամբ նկատելիորեն փոխվեց նրա կնոջ կյանքը։ Նախկին ճերմակ, զարդակար, կարճ կոֆտայի փոխարեն հիմա մշտապես տեսնում էի գունավոր շքեղ, բոլորածալ ու ժանեկազարդ լիֆեր, որոնք նա հագնում էր սեղմիրանի վրայից։ Շեկ ու փարթամ մազերը, որ առաջ սիրուն ետ էր սանրում, հիմա ունելիների հետ գործ ունեցան ու վերածվեցին գանգուր մազախրձի։ Հիմա նույնիսկ օրական ոչ ավել, քան մեկ ժամ էր կարդում, որովհետև մնացած ամբողջ ժամանակն անցկացնում էր հյուրի հետ։ Կամ քայլում էին նախապարտեզի ոլոր-մոլոր նեղ ծառուղիներով, աշխույժ զրուցելով, կամ նա պառկում էր ցանցաճոճի մեջ, մեղմ օրորվելով ու գլուխը ետ դցած երկնքին նայելով, իսկ դերասանը, կողքին նստած, գիրքը ձեռքին, բարձրաձայն կարդում էր նրա համար, կամ էլ կարթերն առած գետափ էին գնում, և ես նրանց հաճախ էի տեսնում իրար մոտ նստած, խոսակցությամբ տարված, ոչ մի ուշադրություն չդարձնելով լողաններին… Դերասանի պատմածները և զրույցները պիտի որ հետաքրքրեին երիտասարդ կնոջը։ Ոչինչ այնպես չի հափշտակում հեռվից անիրազեկ մարդկանց, ինչպես դերասանների պատմածները բեմի անդրկուլիսային գաղտնիքների մասին։ Ես հաճախ էի տեսնում, թե ինչպես կնոջ կողքով քայլելով և գեղեցիկ ու ոգեվորված շարժուձևով ինչ-որ բաներ ասելով, նա հանկարծ կանգ էր առնում, ստիպելով կնոջը ևս կանգ առնել ու դեմքով իր կողմը թրջվել, ու սկսում էր որևէ մենախոսություն արտասանել, հավանաբար իր ասածը բացատրելու համար։ Ու նման դեպքերում ամեն անգամ, նայելով նրա գեղեցիկ, հուժկու կազմվածքին, նրա շարժուձևի տպավորիչ պլաստիկությանը, ավելի ու ավելի էի համոզվում, որ նա ամենևին էլ սովորական դերասան չէ։ Մի անգամ իրիկնամուտին կարևոր հայտնագործություն արեցի. դերասանը կնոջը բեմական արվեստ էր սովորեցնում։ Նա նստած էր այգում, նստարանի վրա, փայտյա կլոր սեղանի մոտ, որի վրա սովորաբար թեյ էին խմում։ Կինը կանգնած էր նրա առաջ, ճիշտ ինչպես աշակերուհին ուսուցչի առաջ, շփոթված, հուզված, և ինչ-որ բան էր արտասանում։ Դերասանը լսում էր գլուխը կախած, մարմնով թեթևակի ճոճվելով ու աջ ափի կողով հավասարաչափ խփելով սեղանին։ Երբ շիկահերը վերջացրեց արտասանությունը, նա արագ նետվեց դեպի կինը, բռնեց ձեռքերը և, ջերմագին սեղմելով, ինչ-որ բան սկսեց ասել։ Հավանորեն, իր հիացմունքն էր արտահայտում։ Կինը խույս էր տալիս ու ետ քաշում ձեռքերը, բայց դերասանը բաց չէր թողնում և շարունակում էր խոսել, ջանալով նայել նրա դեմքին։ Ըստ երևույթին, շիկահերը ճաշակել էր դերասանի հիացական գովեստների քաղցր թույնը, որովհետև այդ օրվանից ամեն երեկո ես ականատես էի պարտեզում կայացող դրամատիկ արտասանության դասերին։ Անկեղծ էր դերասանը, թե ոչ, չգիտեմ, բայց նա ամենավճռական եղանակով էր ձեռնամուխ եղել շիկահերի հետ պարապմունքներին։ Ամուսինը չէր խանգարում նրանց։ Մեկ-մեկ դասի ժամանակ նա մոտենում էր աշակերտուհուն և ուսուցչին, մի հինգ րոպե լսում, ձեռքերը գրպանները դրած, ապա բարեհոգի տեսքով թփթփացնում էր դերասանի մեջքին ու գնում իր ծաղիկների մոտ։ Ամսվա վերջին մեկ այլ հայտնագործություն արեցի, որը սակայն ավելի կարևոր էր, քան առաջինը։ Դա կատարվեց նույնպես երեկոյան, երբ թափանցիկ օդն արդեն նկատելիորեն մթնել էր, և թավ բզզոցով պտտվում էխն հունիս լան բզեզները։ Շիկահերը պառկած էր ցանցաճոճի մեջ։ Սովորության համաձայն վեր նայելով, այնքան էր կլանված մտքերով, որ չլսեց զգուշորեն իրեն մոտեցող դերասանի քայլերը։ Դերասանն ընդհուպ մոտեցավ իր աշակերտուհուն, չորս կողմը նայեց, ցանկանալով համոզվեց, որ իրեն որևէ մեկը չի հետևում, ապա, արագ կռանալով, համբուրեց կնոջ մազերը։ Վերջինս ցնցվեց, մի քիչ բարձրացավ տեղից և հանկարծ, ի զարմանս իմ, փոխանակ բարկանալու կամ դերասանի վրա բղավելու, քնքուշ շարժումով ձեռքերը գցեց նրա վզով, նրա դեմքը մոտեցրեց իրեն և… երեք րոպե դադար Ես շտապ շրջվեցի։ Թեև իմ տեսածն ինձ չէր վերաբերում, բայց ես տարօրինակ խանդոտ նախանձ զգացի`դերասանի նկատմամբ։ Այդ երեկո ուսուցիչը քաղաք էր մեկնում։ Շիկահերն ու դերասանն ուղեկցում էին նրան։ Ձեռքն էին`սեղմում հրաժեշտ տալով, համբուրում ու ծիծաղում էին ամենամտերիմ ու անհոգ տեսքով։ Ուսացիչը ժպտում էր նրանց և դեռ երկար ժամանակ, հեռացող սայլի վրա նստած, գլխով էր անում դռնակի մոտ կանգնած կնոջն ու մանկության ընկերոջը։ Հաջորդ օրը վաղ առավոտյան արթնանալով և պատուհանից դուրս նայելով, այն աստիճան զարմացա, որ սկզբում չհավատացի աչքերիս։ Հարևանիս դռնակի մոտ իրերով բեռնված մի սայլ էր կանգնած, որոնց մեջ տեսա դերասանի բերած բոլոր ճամպրուկներն ու կապոցները։ Շուտով նա դուրս եկավ տնից շիկահերի հետ միասին։ Երկուսն էլ ճամփորդական զգեստներով էին։ Շիկահերը հոգնած էր երևում, դեմքը դալկացել էր, կոպերը կարմրել էին, երևում էր, որ գիշերը չի քնել, դրա հետ մեկտեղ ինչ-որ ճակատագրական, անդառնալի քայլի դիմող մարդու տեսք ունեի։ Դերասանը, նրա արմունկից բռնած, օգնեց նստել սայլի մեջ։ Նրանից հետո սայլ բարձրացավ նաև դերասանն ու ինչ-որ բան ասաց նստիքին նստած սայլապանին։ Սայլապանը մտրակեց ձիերին, սայլը դղրդաց ճանապարհի վրա և… հանկարծ կանգ առավ… Ոսկե ակնոցով փոքրամարմին ուսացիչը, որ աստված գիտե, թե որտեղից էր հայտնվել, կանգնած էր ճանապարհի մեջտեղում, ձիերի սանձերից բռնած։ Գզգզված, փոքր-ինչ ծիծաղելի, բայց չափազանց վճռական տեսք ուներ։ Նա ինչ-որ բաներ էր բղավում, լսել չկարողացա։ Եվ հանկարծ գնդակի պես նետվեց դեպի սայլը, բռնեց դերասանի օձիքից ու ցած շպրտեց նրան։ Խոստովանում եմ`ապշեցուցիչ տեսարան էր։ Բայց հետո ավելի տարօրինակ էր։ Ես սպասում էի, որ դերասանը`այդ խոշոր, թիկնեղ, վեհապանծ ու հպարտ մարդը կռիվ կանի, կդիմադրի, կամ ծայրահեղ դեպքում թեկուզ բացատրվել կսկսի։ Չէ։ Նա առաջ վազեց ապշեցուցիչ արագությամբ, ճանապարհին գցելով կլոր շլյապան և ես նկատեցի դա, շարունակ վեր էր քաշում շալվարը։ Աստված վկա, ես ամեն ինչ սպասում էի, նույնիսկ արյունահեղություն, Բայց ոչ թատերական այդ էֆեկտը։ Սակայն այս ամբողջ պատմության ավարտն ինձ ոչ միայն զարմացրեց, այլև հուզեց, ցնցեց ու համարյա սարսափեցրեց։ Երկուսով`շիկահերը և ուսուցիշը, անցան իմ պատուհանների մոտով, ինձնից հինգ թե վեց քայլ տարածության վրա։ Եվ ես համարյա տեսա, թե ինչպիսի երջանկությամբ էին փայլում կնոջ աչքերը, ես տեսա ու լսեցի, թե կինն ինչպես էր համբուրում նրա ուսուցչական, գզգզված մորուքը, լսեցի նաև, թե ինչպես էր նա ասում շնչակտուր. Չէ, չէ, չէ։ Իմ կյանքում երբեք նման ոչ մի բան չի կարող կրկնվել։ Նա միայն ձևացնում էր, թե տղամարդ է, իսկ դու իսկական, համարձակ ու սիրող տղամարդ ես։ Այդ ժամանակ ես փակեցի պատուհանը և այլևս չէի հետևում հարևաններիս։ 1895 |
ՊԱՌԱՎ ԻԶԵՐԳԻԼԸ I Ես այս պատմությունները լսել եմ Ակկերմանի մերձակայքում, Բեսարաբիայում, ծովի ափին։ Մի երեկո, վերկացնելով օրվա այգեկութը, մի խումբ մոլդավացիներ, որոնց հետ ես աշխատում էի, գնացին ծովի ափը, իսկ ես ու պառավ Իզերգիլը մնացինք խաղողի վազերի խիտ ստվերի տակ ու, գետնի վրա պառկած, լռում էինք, նայելով, թե գիշերվա խոր մթության մեջ ինչպես են անհետանում դեպի ծովը գնացող մարդկանց սիլուետները։ Նրանք գնում էին, երգում ու ծիծաղում, տղամարդիկ բրոնզադեմ էին, փարթամ ու սև բեղերով և ուսերին հասնող խիտ գանգուրներով, կարճ բաճկոններով ու լայն շալվարներով, կանայք և աղջիկները ուրախ էին, ճկուն, մուգ կապույտ աչքերով, նույնպես բրոնզադեմ։ Նրանց մետաքսե ու սև մազերն արձակված էին, գոլ ու թեթև զեփյուռը խաղում էր դրանց հետ, զրնգացնում մազահյուսերի դրամները։ Քամին սուրում էր լայն, համաչափ ալիքներով, բայց երբեմն ասես ցատկում էր ինչ-որ անտեսանելի առարկայի վրայից, և ուժեղ թափ առնելով, ծածանում էր կանանց մազերը, որոնք ասես նրանց գլուխների շուրջը փռփռացող ֆանտաստիկ բաշեր լինեին։ Դա կանանց դարձնում էր տարօրինակ ու հեքիաթային։ Նրանք ավելի ու ավելի էին հեռանում մեզանից, իսկ գիշերն ու ֆանտազիան էլ ավելի սքանչելիորեն էին պաճուճում նրանց։ Մեկը ջութակ էր նվագում… մի աղջիկ երգում էր մեղմ կոնտրալտոյով, ծիծաղ էր լսվում… Օդը հագեցած էր ծովի սուր բուրմունքով ու իրիկվանից քիչ առաջ անձրևով առատորեն ողողված գետնի ուժեղ գոլորշիացողներով։ Դեռ հիմա էլ երկնքով մեկ թափառում էին ծվեն-ծվեն, փարթամ, տարօրինակ ուրվագծեր ու գույներ ունեցող ամպերը, որ տեղ-տեղ նոսր էին ինչպես ծխի քուլաները, մթնակապույտ և գորշ երկնագույն էին, տեղ-տեղ էլ խիտ, կոշտ էին ժայռերի փլվածքների նման, փայլատսև էին կամ կինամոնագույն։ Նրանք արանքում փաղաքուշ շողում էին երկնքի լուրթ պատառները, որոնք գեղազարդված էին աստղերի ոսկե կայլակներով։ Այդ ւսմենը, հնչյուններն ու բույրերը, ամպերն ու մարդիկ, տարօրեն գեղեցիկ էր ու տրտում, հիասքանչ մի հեքիաթի սկիզբ էր թվում։ Ու ամեն ինչ կարծես դադարեցրել էր իր աճը, մեռնում էր, ձայների աղմուկը մարում էր, ու հեռանալով, տխուր հառաչանքների էր վերածվում։ Ինչո՞ւ դու չգնացիր նրանց հետ, գլխի շարժումով հարցրեց պառավ Իզերգիլը։ Ժամանակը բոլորովին կորացրել էր նրան, երբեմնի սևորակ աչքերը անփայլ էին ու արտասվակալում էին։ Նրա չոր ձայնը տարօրինակ էր հնչում, ճթճթում էր, կարծես պառավը ոսկորներով էր խոսում։ Չե՛ մ ուզում, պատասխանեցի նրան։ Ի-ի՜հ… դուք, ռուսներդ, ալևոր եք ծնվում։ Շարունակ մռայլ եք, ոնց որ դևերը… մեր աղջիկները վախենում են քեզնից… Բայց չէ՞ որ դու ջահել և ուժեղ ես… Լուսինը ծագեց։ Նրա սկավառակը մեծ էր, արյունամած – կարմիր, թվում էի, թե նա դուրս է եկել այս տափաստանի խորքերից, որը իր կյանքում անքա՛ ն շատ մարդկային միս էր կլանել ու արյուն խմել, ու երևի հենց դրանից էլ պարարտացել էր և առատաձեռն էր դարձել։ Սաղարթի ժանյականման ստվերները ընկան մեզ վրա, ցանցի նման ծածկեցին ինձ ու պառավին։ Մեզնից դեպի ձախ տափաստանով սահեցին ամպերի ստվերները, լուսնի կապտավուն ցոլքով ողողված, նրանք դարձան ավելի թափանցիկ ու պայծառ։ Տե՛ ս, հրե՛ ն, Լարրան է գալիս։ Ես նայեցի այյնտեղ, ուր ցույց տվեց պառավն իր դողդոջուն, մատները ծուռտիկ ձեռքով, ու տեսա հետևյալը, այնտեղ ստվերներ էին շարժվում, դրանք շատ էին, ու դրանցից մեկը, որ մյուսներից ավելի սև էր ու աչքի ընկնող, իր քույրերից ավելի արագ էր սահում և ավելի ցածր էր. նա ընկել էր մի կտոր ամպից, որը երկրին ավելի մոտիկ և ավելի արագ էր սահում, քան մյուսները։ Այնտեղ ոչ ոք չկա, ասացի ես։ Դու ավելի կույր ես, քան ես, պառավս։ Նայիր, հրե՛ ն, մթին է տալի, վազում է տափաստանով։ Ես էլի՛ նայեցի ու դարձյալ ոչինչ չտեսա, բացի ստվերից։ Դա ստվեր է։ Ինչո՞ւ դու նրան Լարրա ես անվանում։ Որովհետև այդ նա է։ Հիմի նա արդեն ուրու է դարձել, դեհ, ժամանակն է։ Նա հազարավոր տարիներ է ապրում, արևը չորացրել է նրա մարմինը, արյունն ու ոսկորները, ու քամին դրանք փոշիացրել է։ Ա՜յ թե աստված ինչ է անում մարդուն նրա հպարտության համար։ Պատմիր ինձ, թե այդ ինչպես է եղել, խնդրեցի պառավին, զգալով, որ լսելու եմ տափաստաններում հյուսված սքանչելի հեքիաթներից մեկը։ Ու պառավն ինձ պատմեց այդ հեքիաթը։ Հազարավոր տարիներ են անցել այն ժամանակից, երբ պատահեց այս բանը։ Հեռո՜ւ-հեռո՜ւ, ծովից դենը, արևածագի տեղում, կա մեծ գետով մի երկիր, այն երկրում ծառի ամեն մի տերև ու բույսի ամեն մի ցողուն այնքան ստվեր են տալի, որքան հարկավոր է մարդուն արևից պաշտպանվելու համար, որն այնտեղ շատ և շատ կիզիչ է։ Ա՛ յ թե ինչպես առատաձեռն է այն երկրի հողը։ Այնտեղ մարդկանց մի հզոր ցեղ էր ապրում, նրանք հոտեր էին արածացնում և իրենց ուժն ու արիությանը վատնում գազաններ որսալու վրա, որսից հետո քեֆ էին անում, երգում ու խաղում էին աղջիկների հետ։ Մի անգամ, քեֆի ժամանակ, արծիվը երկնքից իջնելով փախցրեց այդ աղջիկներից մեկին, որ սև-սև մազեր ուներ, քնքուշ էր գիշերվա նման։ Տղամարդիկ նետեր արձակեցին արծվի վրա, բայց այդ խղճուկ նետերը ընկան գետին։ Տղամարդիկ գնացին աղջկան փնտրելու, բայց չգտան։ Ու մոռացան նրան, ինչպես ամեն բան էլ մոռացվում է աշխարհում». Պառավը հոգոց հանեց ու լռեց։ Նրա ճռճռան ձայնն այնպես էր հնչում, որ կարծես թե բոլոր մոռացված դարերն էին տրտնջում, որոնք նրա կրծքում մարմնավորվել էին իբրև հուշերի ուրուներ։ Ծովը մեղմիվ արձագանքում էր թերևս իր ափերին ստեղծված հնադարյան առասպելներից մեկի սկզբնավորությանը։ Բայց քսան տարուց հետո աղջիկն ինքը եկավ, նա հալումաշ էր եղել ու հյուծվել, իսկ նրա հետ կար մի երիտասարդ, որ գեղեցիկ և ուժեղ էր, ինչպես ինքը քսան տարի առաջ։ Ու երբ աղջկան հարցրին, թե որտեղ էր եղել, նա պատմեց, որ արծիվը նրան տարել էր լեռները ու այնտեղ ապրում էր իր հետ, որպես իր կնոջ հետ։ Ահա արծվի որդին, իսկ հայրն արդեն չկա. երբ նա սկսեց թուլանալ, վերջին անգամ թռավ, երկինք բարձրացավ ու, թևերը ծալած, այնտեղից ընկավ սարի սուր քերծերին, ջարդուփշուր եղավ… Բոլորը էլ զարմանքով նայում էին արծվի որդուն ու տեսնում էին, որ սա իրենցից ոչնչով էլ լավ չի, միայն թե աչքերը սառն ու հպարտ են, ինչպես թռչունների թագավորի աչքերը։ Ու խոսում էին նրա հետ, իսկ նա, եթե ուզում էր, պատասխանում էր, կամ լռում, իսկ երբ եկան ցեղի ավագները, նա դրանց հետ խոսեց ինչպես իրեն հավասարների հետ։ Այս բանը վիրավորեց նրանց, ու ավագները նրան անվանելով անպետք ու բութ մի նետ, ասացին, որ իրենց հարգում, հնազանդվում են նրա պես հազարները, նրանից երկու անգամ մեծ մարդիկ։ Իսկ նա, համարձակորեն նայելով նրանց, պատասխանեց, որ չկան այնպիսիները, ինչպես ինքն է. ու եթե բոլորն էլ հարգում են այդ ավագներին, ապա ինքը չի ուզում այդ անել։ 0 այն ժամանակ արդեն բոլորովին բարկացան ավագները։ Բարկացան ու ասացին. Նա տեղ չունի մեր մեջ։ Ուր ուզում է, թող գնա։ Նա ծիծաղեց ու գնաց, ուր որ ուզում էր, մի գեղեցիկ աղջկա մոտ, որը ակնապիշ նայում էր նրան, գնաց նրա մոտ, մոտեցավ ու գրկեց նրան։ Աղջիկը նրան դատապարտող ավագներից մեկի դուստրն էր։ Ու թեև տղան գեղեցիկ էր, աղջիկը նրան դեն հրեց, որովհետև վախենում էր հորից։ Աղջիկը դեն հրեց նրան և ուզեց հեռանալ, իսկ տղան խփեց նրան, ու երբ աղջիկն ընկավ, ոտը դրեց նրա կրծքին, այնպես, որ աղջկա շուրթերից արյունը ցայտեց դեպի երկինք, աղջիկը հեծկլտաց, օձի պես գալարվեց ու մեռավ։ Երկյուղը բռնեց բոլոր նրանց, ովքեր տեսան այդ. առաջին անգամն էր, որ նրանց ներկայությամբ այդպես սպանում էին կնոջը։ Ու երկար լռում էին բոլորը, նայելով աղջկան, որ ընկած էր բաց աչքերով ու արյունաշաղախ բերանով ու տղային, որ կանգնած էր աղջկա կողքին, բոլորի դեմ մենակ, ու հպարտ էր, չէր ծռում գլուխը, ասես պատիժ էր սպասում։ Հետո, երբ խելքի եկան, բռնեցին նրան, կապռտեցին ու այդպես էլ թողին, գտնելով, որ անմիջապես սպանելը քիչ է և իրենց չի բավարարի»։ Գիշերն աճում էր ու ամրապնդվում, լցվում տարօրինակ, հուշիկ հնչյուններով։ Տափաստանում տխուր սվսվում էին գետնասկյուռները, խաղողի վազերի սաղարթում անդադար բզզում էին բզեզները, սաղարթը հառաչում էր ու շրջում, լուսնի լրիվ սկավառակը, որ սկզբում արյունամած-կարմիր էր, այժմ, հետըզհետե հեռանալով երկրից, դալկանում էր ու տափաստանի վրա ավելի ու ավելի առատորեն սփռում իր կապտավուն լույսը… Եվ ահա նրանք հավաքվեցին, որ միտք անեն, թե ինչ պատիժ տան, որ արժանի լինի հանցագործությանը… Ուզում էին ձիերով պատառոտել նրան, այդ է՛ լ նրանց քիչ էր թվում, մտածում էին միանգամից մեկական նետ արձակել նրա վրա, բայց դրանից էլ հրաժարվեցին, առաջարկում էին վառել նրան, բայց խարույկի ծուխը չէր թողնի, որ տեսնեին նրա տանջանքները, շատ բան էին առաջարկում, բայց չէին գտնում մի այնպիսի պատիժ, որ դուր գար բոլորին։ Իսկ տղայի մայրը ծունկ էր չոքել նրանց առաջ և լռում էր, ոչ արցունքներ և ոչ էլ խոսքեր էր գտնում գութ աղերսելու համար։ Երկար խոսում էին նրանք, և ահա մի իմաստուն երկար մտածելուց հետո ասաց. Հարցնենք նրան, թե ինչո՞ւ արեց այդ։ Այդ մասին հարցրին տղային։ Նա ասաց. Արձակեցեք իմ կապանքները։ Ես կապված չեմ խոսի։ Իսկ երբ նրա կապանքներն արձակեցին, նա հարցրեց. Ի՞նչ եք ուզում, այնպես հարցրեց, որ կարծես թե նրանք ստրուկներ լինեին… Դու լսեցիր… ասաց իմաստունը։ Ինչո՞ւ պետք է ես ձեզ բացատրեմ իմ արարքները։ Որ մեզ համար հասկանալի լինես։ Դո՛ ւ, հպա՛ րտ տղա, լսի՛ ր։ Միևնույն է, դու հո մեռնելու ես… Ուրեմն թո՛ ղ որ մենք հասկանանք այն, ինչ որ դու արել ես։ Մենք կենդանի ենք մնալու, մեզ համար օգտակար է ավելի շատ բան գիտենալ, քան գիտենք Լավ, կասեմ, թեև ինքս էլ գուցե սխալ եմ հասկանում այն, ինչ որ պատահել է։ Ինձ թվում է, որ ես աղջկան սպանեցի այն պատճառով, որ նա ինձ վռնդեց… Իսկ նա ինձ հարկավոր էր։ Բայց սա քոնը չէ, ասացին ավագները։ Մի՞թե դուք օգտվում եք միայն նրանից, ինչ որ ձերն է։ Ես տեսնում եմ, որ ամեն մարդ ունի միայն լեզու, ձեռներ ու ոտներ… Բայց նա տիրում է կենդանիներին, կանանց, հողին… և ուրիշ շատ բաների։ Նրան ասացին, որ այն ամենի համար, ինչ որ մարդը վերցնում է, հատուցում է իր ունեցածով, իր խելքով և ուժով, երբեմն էլ կյանքով։ Իսկ տղան պատասխանեց, թե ուզում է պահպանել իրեն ամբողջովին։ Երկար խոսեցին նրա հետ ու վերջապես տեսան, որ նա իրեն առաջինն է համարում աշխարհում, իրենից բացի ոչինչ չի տեսնում։ Բոլորն էլ նույնիսկ սարսափեցին, երբ հասկացան, թե նա ինքն իրեն ինչպիսի մենակության է դատապարտել։ Նա ոչ ազգ ու տակ ուներ, ոչ մայր, ոչ անասուններ, ոչ կին, ու չէր էլ ուզում այդ բոլորը։ երբ մարդիկ տեսան այդ, նորից սկսեցին դատողություններ անել, թե ինչպես պատժեն նրան։ Բայց այս անգամ նրանք երկար չխոսեցին, իմաստունը, որ մյուսներին չէր խանգարում դատողություններ անելու, ասաց. Սպասեցե՛ ք, կա՛ արժանի պատիժ։ Դա մի սարսափելի պատիժ է, որ հազար տարի է՛ լ ձեր մտքովը չի անցնի։ Դրա պատիժը հենց իր մեջ է։ Թողեք դրանք, թող ազատ լինի։ Ահա դրա պատիժը։ Եվ այստեղ մեծ բան կատարվեց։ Երկնքից պայթեց որոտը, թեպետ այնտեղ ամպեր չկային։ Երկնային ուժերը հաստատեցին իմաստունի խոսքը։ Բոլորն էլ երկրպագեցին ու ցրվեցին։ Իսկ երիտասարդը, որը հիմա ստացել էր Լարրա անունը, որ նշանակում է մերժված, վռնդված, այդ երիտասարդը բարձր ծիծաղում էր իրեն լքած մարդկանց հետևից, ծիծաղում էր մնալով մենակ, ազատ, ինչպես իր հայրը։ Բայց նրա հայրը մարդ չէր իսկ սա մարդ էր։ [...] Եվ ահա սկսեց ապրել ազատ, ինչպես թռչուն։ Նա գալիս էր մարդկանց մոտ ու փախցնում էր անասուններ, աղջիկներ, ինչ որ ուզենար։ Նրա վրա նետեր էին արձակում, բայց նետերը չէին կարող խոցել նրա մարմինը, որ պատած էր բարձրագույն պատժի աներևույթ ծածկոցով։ Նա ճարպիկ էր, գիշատիչ, ուժեղ, դաժան ու մարդկանց դեմ առ դեմ չէր հանդիպում։ Միայն հեռվից էին նրան տեսնում։ եվ նա, միայնակ, երկար ժամանակ այդպես պտույտ էր գալիս մարդկանց մոտ, շա՛ տ երկար ժամանակ, տասնյակ ու տասնյակ տարիներ։ Բայց ահա մի անգամ նա մոտեցավ մարդկանց, ու երբ վերջիններս հարձակվեցին նրա վրա, տեղից չշարժվեց ու բոլորովին էլ ցույց չտվեց, թե պաշտպանվելու է։ Այն ժամանակ մարդկանցից մեկը գլխի ընկավ և բարձրաձայն գոչեց. Ձեռք չտա՛ ք դրան։ Ուզում է մեռնել։ Ու բոլորն էլ կանգ առան, չցանկանալով թեթևացնել այն մարդու վիճակը, որը նրանց չարիք էր պատճառել, չուզեցին սպանել նրան։ Կանգ առան ու ծիծաղեցին նրա վրա։ Իսկ նա, լսելով այդ ծիծաղը, ղողում էր ու ձեռները տանելով կրծքին, դրա վրա ինչ-որ բան էր փնտրում։ Ու հանկարծ նա մի քար վերցնելով, հարձակվեց մարդկանց վրա։ Բայց մարդիկ խույս տալով նրա հարվածներից, իրենք ոչ մի հարված չհասցրին, ու երբ նա հոգնեց, թախծալի ճիչով ընկավ գետնին, նրանք հեռացան ու նայեցին տղային։ Ահա նա վեր կացավ ու վերցնելով իր հետ մղած կռվում մեկի կորցրած դանակը, դրանով խփեց իր կրծքին։ Բայց դանակը կոտրվեց, կարծես թե քարի էր խփվել։ Ու նորից նա ընկավ գետնին, գլուխը երկար խփում էր դրան։ Բայց գետինը խույս էր տալիս նրանից, նրա գլխի հարվածների տակ փոսեր էին առաջանում։ Նա չի կարող մեռնել, ուրախացած ասացին մարդիկ։ Ու թողնելով նրան, հեռացան։ Նա պառկեց մեջքի վրա ու տեսավ, որ վերևում, երկնքում սև կետերի նման սուրում էին արծիվները։ Նրա աչքերում այնքան թախիծ կար, որ դրանով կարելի էր թունավորել աշխարհիս բոլոր մարդկանց։ Այսպես, այն ժամանակից նա մնաց մենակ, ազատ, սպասելով մահվան։ Եվ ահա նա շրջում է, շրջում ամենուրեք… Տեսնո՞ւմ ես, նա արդեն ուրու է դարձել ու միշտ էլ այդպես կմնա։ Նա ոչինչ չի հասկանում, ոչ մարդկանց խոսքերը, ոչ էլ նրանց արարքները։ Ու շարունակ փնտրում է մի բան, շրջում է ու շրջում Նրա համար կյանք չկա, մահն էլ չի ժպտում նրան։ Նրա համար տեղ չկա մարդկանց մեջ… Այ թե ինչպես է մարդը տուժել իր հպարտության համար»։ Պառավը հոգոց հանեց, լռեց, ու նրա գլուխը իջնելով կրծքին, մի քանի անգամ տարօրինակ կերպով օրորվեց։ Ես նայեցի նրան։ Ինձ թվաց, որ քունը հաղթահարում է պառավին։ Ու չգիտեմ ինչու ես սաստիկ խղճացի նրան։ Իր պատմածի վերջավորությունը նա տալիս էր վերամբարձ, սպառնական տոնով, բայց և այնպես նրա ձայնի մեջ ինչ-որ երկչոտ, ստրկական նոտա էր հնչում։ Ծովափում սկսեցին երգել, տարօրինակ էր այդ երգը։ Սկզբում հնչեց մի կոնտրալտո, երգեց երկու-երեք նոտա, ու հնչեց մի ուրիշ ձայն, որ երգը նորից էր սկսում, իսկ առաջին ձայնը շարունակ հեղվում էր ու հեղվում… երկրորդը, չորրորդը, հինգերորդը երգել էին սկսում նույն կարգով։ Ու հանկարծ տղամարդկանց մի շարք ձայներ էլի սկզբից երգեցին նույն երգը։ Կանանց յուրաքանչյուր ձայնը բոլորովին առանձին էր հնչում, դրանք բոլորն էլ գույնզգույն առվակներ էին թվում, ու կարծես իջնելով վերևից, դար ու փոսերից, թռչկոտելով ու զրնգալով, լցվելով տղամարդկանց ձայների թավ, դեպի վեր հեղվող ալիքի մեջ, ընկղմվում էին դրանում, դուրս պրծնում դրանից, խլացնում դրան, ու կրկին մաքուր և ուժեղ հնչելով, մեկը մյուսի ետևից դեպի վեր էին թռչում։ Ձայների միջից չէր լսվում ալիքների աղմուկը II Դու լսե՞լ ես, որ մի որևէ տեղ այդպես երգեն, հարցրեց Իզերգիլը՝ բարձրացնելով գլուխը, նա ժպտաց անատամ բերանով։ Չեմ լսել։ Երբեք չեմ լսել… Ու չես է՛ լ լսի։ Մենք սիրում ենք երգել։ Միայն գեղեցիկները կարող են լավ երգել, գեղեցիկները, որոնք սիրում են ապրել։ Մենք սիրում ենք ապրել։ Տե՛ ս, է, մի՞թե օրվա ընթացքում չեն հոգնել այն մարդիկ, որոնք երգում են այնտեղ։ Արևածագից մինչև մայրամուտը աշխատել են, լուսինը ծագեց, ու արդեն երգում են։ Այն մարդիկ, որոնք ապրել չգիտեն, արդեն կպառկեին քնելու։ Այն մարդիկ, որոնց համար սիրելի է կյանքը, ահա երգում են։ Բայց առողջությունը… փորձեցի առարկել ես։ Առողջությունը միշտ էլ կհերիքի ապրելու համար։ Առողջությո՜ւնը։ Մի՞թե դու, փող ունենալով, չէիր ծախսի այն։ Առողջությունը նույն ոսկին է։ Գիտե՞ս ես ինչ էի անում, երբ ջահել էի։ Արևածագից մինչև մայրամուտը, համարյա վեր չկենալով, գորգեր էի գործում։ Ես արևի ճառագայթի պես աշխույժ էի, և ահա պետք է նստեի անշարժ, ոնց որ քար։ Ու այնքան էի նստում, որ հետո շարժվելիս բոլոր ոսկորներս ճռճռում էին։ Իսկ երբ գալիս էր գիշերը, վազ էի տալի սիրածս մարդու մոտ, համբուրվում էի նրա հետ։ Ու այսպես երեք ամիս գնում էի, քանի դեռ սեր կար. այդ ժամանակվա բոլոր գիշերները նրա մոտ էի լինում։ Եվ ահա թե ինչ օրի եմ հասել, ցամաքել է արյունս։ Բայց որքա՛ ն սիրեցի, որքա՛ ն համբույրներ առա ու տվի… Ես նայեցի պառավի դեմքին։ Նրա սև աչքերն այնուամենայնիվ անփայլ էին, հիշողությունը նրանց չէր աշխուժացնում։ Լուսինը լուսավորում էր նրա չոր, ճաքճքված շուրթերը, սուր կզակը, ճերմակած մազերը ու կնճռոտ քիթը, որ ծռված էր բվի քթի պես։ Այտերի փոխարեն կային սև փոսեր և դրանցից մեկի վրա ընկել էր գլխին փաթաթած կարմիր լաթի տակից թափվող մոխրագույն-ալեզարդ մազերի մի փունջ։ Դեմքի, պարանոցի ու ձեռների մաշկն ամբողջովին կնճռոտված էր, ու պառավ Իզերգիլի յուրաքանչյուր շարժումից կարելի էր սպասել, որ այդ չոր մաշկը ամբողջովին կպատառոտվի, ծվեն-ծվեն կլինի ու իմ առջև կմնա մի մերկ կմախք մարած, սև աչքերով։ Նա վերստին սկսեց պատմել իր ճռճռան ձայնով. Ես մորս հետ ապրում էի Ֆայլմիի մերձակայքում, Բիրլատի 1 ափին, տասնհինգ տարեկան էի, երբ այն երիտասարդը եկավ մեր գյուղը։ Նա բարձրահասակ էր, ճկուն, սև բեղերով, ուրախ։ Նստել է նավակին ու զի՛ լ ձայնով գոչում է դեպի մեր պատուհանը. «Հե՛ յ, գինի չե՞ք ունենա… ուտելու բան»։ Ես նայեցի պատուհանից, հացենիների ճյուղերի արանքից, ու ի՞նչ եմ տեսնում, գետն ամբողջովին կապուտկել է լուսնից, իսկ նա սպիտակ շապկով ու լայն լաթագոտիով, որի ծայրերը կախվել էին կողքից, կանգնել է մի ոտը նավակի, մյուսը ափի վրա։ Օրորվում է, ինչ-որ երգ է երգում։ Տեսնելով ինձ, ասում է` «Ա՛ յ թե ինչպիսի գեղեցկուհի է ապրում այստեղ… Ես այդ չգիտե»։ Կարծես թե մինչև ինձ տեսնելը նա ճանաչում էր բոլոր գեղեցկուհիներին։ Ես նրան գինի տվի ու խոզի եփած միս… Չորս օրից հետո էլ ինքս ամբողջովին հանձնվեցի… Գիշերները ես ու նա շարունակ զբոսնում էինք նավակով։ Նա գալիս էր նավակով ու կամացուկ սուլում գետնասկյուռի պես, իսկ ես պատուհանից գետն էի ընկնում ձկան պես։ Ու գնում էինք… Նա Պրուտ գետից ձուկ որսող էր ու հետո, երբ մայրս ամեն բան իմացավ ու ծեծեց ինձ, համոզում էր իր հետ գնալ Դոբրուջա ու ավելի հեռու, Դանուբի կողմերը։ Բայց այն ժամանակ նա ինձ այլևս դուր չէր գալիս, միայն երգում էր ու համբուրվում, ուրիշ ոչինչ։ Այդ արդեն ձանձրալի էր։ Այն ժամանակ գուցուլները 2 խմբով ման էին գալի այն վայրերում, ու այստեղ սիրածներ ունեին… Նրանք ուրախ էին ապրում։ Մի որևէ աղջիկ սպասում ու սպասում է իր կարպատյան կտրիճին, կարծում է, թե նա արդեն բանտումն է կամ սպանվել է տուրուդմբոցում, ու հանկարծ նա մենակ կամ թե երկու-երեք ընկերով գալիս է սիրածի մոտ, ասես երկնքից է ընկնում։ Թանկ-թանկ նվերներ է բերում, չէ՞ որ ամեն ինչ հեշտությամբ էր ընկնում նրանց ձեռքը։ Ու քեֆ է անում սիրածի մոտ, նրանով պարծենում իր ընկերների առաջ։ Իսկ սիրածին այդ դուր է գալիս։ Ես էլ գուցուլ ունեցող մի ընկերուհուս խնդրեցի նրանց ցույց տալ ինձ… Ո՞նց էր ընկերուհուս անունը։ Մոռացել եմ… Է՛ հ, հիմի սկսել եմ ամեն ինչ մոռանալ։ Շա՛ տ ժամանակ է անցել այն օրերից, էլ ո՞նց հիշես։ Հա՛, ընկերուհիս ինձ ծանոթացրեց մի երիտասարդի հետ։ Սա գեղեցիկ էր… Շեկլիկ էր, բեղերն էլ, մազերն էլ շեկ էին։ Հրաշեկ գլուխ։ Ու տխուր էր նա, երբեմն սիրալիր, երբեմն էլ գազանի պես մռնչում էր ու կռվում։ Մի անգամ խփեց երեսիս… Իսկ ես կատվի նման թռա նրա կրծքին ու կծեցի թուշը Այն ժամանակից նրա թշի վրա փոս մնաց, ու նա սիրում էր, երբ ես համբուրում էի այդ փոսը…»։ Բա ձկնորսը ի՞նչ եղավ, հարցրի ես։ Ջկնո՞րսը։ Նա… Նա միացավ գուցոլլներին։ Սկզբում շարունակ հորդորանքներ էր կարդում գլխիս և սպառնում էր ջուրը գցել, իսկ հետո՝ ոչինչ, միացավ նրանց և ուրիշ սիրած գտավ… Նրանց երկուսին էլ, ձկնորսին և այն գուցուլին, կախաղան բարձրացրին։ Ես գնացի տեսնելու, թե ինչպես էին նրանց կախում։ Դա Դոբրուջայում էր։ Ձկնորսը դեպի կախաղան էր գնում լալով և գույնը գցած, իսկ գուցուլը ծխում էր։ Քայլում է ու ծխում, ձեռները գրպանները դրած, մի բեղը ընկել է ուսին, մյուսը կախվել կրծքին։ Տեսավ ինձ, հանեց ծխամորճը ու գոչեց՝ «Մնաս բարով»… Ես մի ամբողջ տարի խղճում էի նրան։ Էհ, դա ա՛ յն ժամանակ պատահեց, երբ նրանք ուզում էին հեռանալ դեպի Կարպատյան լեռները, իրենց տեղերը։ Հրաժեշտ տալու համար հյուր գնացին մի ռումինի մոտ, այնտեղ էլ բռնեցին նրանց։ Բռնեցին երկու հոգու, մի քանիսին սպանեցին, մնացածները փախան… Այնուամենայնիվ հետո ռումինացուն հատուցում տվին… ագարակը, աղացն ու ամբողջ հացը վառեցին։ Նա մուրացիկ դարձավ։ Այդ դո՞ւ արեցիր, հետաքրքրվելով հարցրի ես։ Գուցուլները շատ բարեկամներ ունեին, միայն ես չէի… Ով որ նրանց լավագույն բարեկամն էր, նա էլ կատարեց նրանց մեռելոցը… Ծովի ափին արդեն լռեց երգը, ու հիմա պառավին արձագանքում էր միայն ծովի ալիքների աղմուկը, համաչափ, խռովահույզ աղմուկը խռովահույզ կյանքի պատմության պանծալի արձագանքն էր։ Գիշերն ավելի ու ավելի էր մեղմանում, ու հետզհետե է՛ լ ավելի էր պայծառանում լուսնի կապտավուն փայլը, իսկ գիշերվա անտեսանելի բնակիչների անհանգիստ կյանքի անորոշ ձայները հանդարտվում էին, չքանում ալիքների սաստկացող աղմուկում… որովհետև ուժեղանում էր քամին։ Ես մի թուրքի է՛ լ էի սիրում։ Եղա նրա հարեմում, Սկյութարիում։ Մի ամբողջ շաբաթ ապրեցի, ոչինչ… Բայց ձանձրացա… միշտ կանայք ու կանայք… Ութ կին ուներ նա… ամբողջ օրը ուտում են, քնում ու հիմար խոսքեր ասում… Կամ հայհոյում են, կչկչում հավերի նման… Նա, այդ թուրքը, արդեն հասակով էր։ Համարյա սպիտակել էր, ծանրաբարո էր ու հարուստ։ Իշխանավարի էր խոսում… Աչքերը սև էին… Շիտակ աչքերը… Հենց հոգու մեջ էին նայում։ Նա շատ էր սիրում աղոթել։ Ես նրան Բուքուրեշտում տեսա… Ման է գալի շուկայում ոնց որ արքա, ու նայում այնպե՛ ս լուրջ, լուրջ։ Ես ժպտացի նրան։ Նույն օրվա երեկոյան փողոցում ինձ բռնեցին ու տարան նրա մոտ։ Նա սանդալներ ու արմավենի էր ծախել ու եկել Բուքուրեշտ ինչ-որ բան գնելու։ Գալի՞ս ես ինձ մոտ», – ասում է։ Այո, այո, գալիս եմ»։ Լավ»։ Ու ես մեկնեցի։ Հարուստ էր նա, այդ թուրքը։ Մի որդի ուներ, սև, ճարպիկ մի տղա… Տասնվեց տարեկան էր։ Նրա հետ էլ ես փախա թուրքից… Փախա Բուլղարիա, Լոմ-Պալանկա… Այնտեղ մի բուլղարուհի դանակով խփեց կրծքիս իր փեսացուի թե ամուսնու համար չեմ հիշում։ Երկար ժամանակ հիվանդ էի մի վանքում։ Կուսանոց էր։ Ինձ խնամում էր մի աղջիկ, լեհուհի. հիշում եմ, Արցեր-Պալանկայի մոտ գտնվող մի ուրիշ վանքից նրա մոտ էր գալի եղբայրը, աբեղա էր նա… Ոնց որ ճիճու լիներ… շարունակ սողում էր իմ առաջ… Ու երբ առողջացա, նրա հետ փախա… իրենց Լեհաստանը։ Կա՛ ց Բա ո՞ւր մնաց փոքրիկ թուրքը։ Տղա՞ն։ Մեռավ նա, այն տղան։ Տան կարոտից էր, թե սիրուց միայն թե սկսեց հյուծվել, ոնց որ չամրապնդված ծառ, որի վրա չափազանց շատ արև է ընկնում… այնպես էլ տկարանում էր, հյուծվում… Հիշում եմ, պառկել է, ամբողջովին սփրթնել ու կապուտկել, ոնց որ սառույցը, բայց իր մեջ դեռ վառվում է սերը… Ու շարունակ խնդրում է կռանալ ու համբուրել իրեն… Ես սիրում էի նրան, հիշում եմ, շատ էի համբուրում… Հետո նա արդեն բոլորովին տկարացավ, համարյա չէր շարժվում։ Պառկած է, ու ոնց որ աղքատը ողորմություն ուզի, ինձ խնդրում է պառկել իր կողքին ու տաքացնել իրեն։ Ես պառկում էի։ Արի ու պառկի նրա հետ… Նա իսկույն բռնկվում է ամբողջովին։ Մի անգամ, երբ ես արթնացա, նա արդեն սառն էր… մեռած… Ես լացի նրա վրա։ Ո՞վ գիտե, գուցե թե ե՛ ս սպանեցի նրան։ Այդ ժամանակ ես արդեն երկու անգամ մեծ էի նրանից։ Ու այնպես ուժե՛ ղ էի, լիքը Իսկ նա ի՛ նչ էր որ. երեխա էր… Պառավը հառաչեց և, ես այդ առաջին անգամ տեսա, երեք անգամ խաչակնքեց, չոր շուրթերով ինչ-որ շշնջաց։ Է՛, դու մեկնեցիր Լեհաստան, հետո՞, թելադրեցի նրան։ Հա՛… Այն փոքրիկ լեհի հետ։ Նա ծիծաղելի և ստոր մարդ էր։ Երբ նրան կին էր հարկավոր, նա որձ կատվի նման քսվում էր ինձ, և լեզվիցն ուղղակի մեղր էր հոսում, իսկ երբ ինձ չէր ուզում, ձաղկում էր ինձ խոսքերով, ոնց որ մտրակով։ Մի անգամ մենք գնում էինք գետի ափով, և ահա նա ինձ մի հպարտ, վիրավորական խոսք ասաց։ Օ-օ՛, ես ո՛ նց բարկացա։ Տաքացա կպրի նման։ Ձեռքերիս մեջ առա նրան ու ոնց որ երեխայի, նա փոքրամարմին էր, վեր բարձրացրի ու այնպես սեղմեցի կողերը, որ նա ամբողջովին կապուտկեց։ Ես թափ առա ու նրան ափից շպրտեցի գետը։ Նա գոռում էր։ Ծիծաղելի էր գոռում։ Ես վերևից նայում էի նրան, իսկ նա թպրտում էր այնտեղ, ջրի մեջ։ Ես թողի ու հեռացա։ Ու էլ չհանդիպեցի նրան։ Ես դրանով երջանիկ էի. հետո երբեք չէի հանդիպում նրանց, որոնց մի ժամանակ սիրել էի։ Դրանք վատ հանդիպումներ են. միևնույն է, թե մեռածի հետ հանդիպես։ Պառավը հոգոց հանեց ու լռեց։ Ես պատկերացնում էի այն մարդկանց, որոնց մասին պատմում էր նա։ Ահա հրավարս, երկարաբեղ գուցուլը գնում է մեռնելու հանգիստ ծխելով ծխամորճը։ Նա հավանորեն սառն, լուրթ աչքեր ուներ, որոնք ամեն ինչի վրա էլ խորազնին ու շեշտակիորեն էին նայում։ Ահա նրա կողքին Պրուտ գետի սև-բեղավոր ձկնորսը, լալիս է նա, չի ցանկանում մեռնել, ու մահացու տխրությունից գունատված նրա դեմքի վրա մարել են ուրախ աչքերը, և արցունքներով թրջված բեղերը տխուր կախվել են ծռված բերանի անկյուններից։ Ահա նա, ծերուկ, ծանրաբարո թուրքը, հավանորեն ֆատալիստ ու բռնակալ, ու նրա կողքին իր որդին, Արևելքի գունատ ու թույլ ծաղիկը՝ համբույրներով թունավորված։ Ահա և սնափառ լեհը, նրբաբարո ու դաժան, պերճախոս ու սառնասիրտ… Ու նրանք բոլորը լոկ դժգույն ուրուներ են, իսկ այն կինը, որին նրանք համբուրում էին, կողքիս նստել է կենդանի, բայց ժամանակի ընթացքում չորացած, անմարմին, անարյուն, անիղձ սրտով, անկրակ աչքերով, նույնպես համարյա ուրու։ Պառավը շարունակեց, Լեհաստանում ծանրացավ իմ դրությունը։ Այնտեղ սառն ու կեղծավոր մարդիկ են ապրում։ Ես չգիտեի նրանց օձի լեզուն։ Շարունակ ֆշշում են… Ի՞նչ են ֆշշում։ Այդ օձի լեզուն աստված է տվել նրանց, որովհետև նրանք կեղծավոր են։ Այն ժամանակ ես գնում էի, չգիտենալով թե ուր, ու տեսնում էի, թե ինչպես նրանք պատրաստվում էին բունտ բարձրացնելու ձեր, ռուսների դեմ։ Հասա Բոխնյա քաղաքը։ Մի ջհուդ գնեց ինձ. ոչ թե իր համար գնեց, այլ ինձ ծախելու համար։ Ես համաձայնեցի։ Ապրելու համար պետք է կարողանալ որևէ բան անել։ Ես ոչինչ չէի կարողանում անել և դրա համար էլ ծախում էի ինքս ինձ։ Բայց ես այն ժամանակ մտածեցի, որ եթե մի քիչ փող ճարեմ Բիրլադ վերադառնալու համար, կփշրեմ շղթաները, որքան էլ դրանք ամուր լինեն։ Ու ապրում էի այնտեղ։ Հարուստ պաներ էին գալի ու քեֆ էին անում ինձ մոտ։ Այդ նրանց վրա թանկ էր նստում։ Նրանք ինձ համար կռվում էին, կատաղության հասնում։ Մեկը երկար ժամանակ աշխատում էր ինձ իր ձեռքը գցել և մի անգամ ահա թե ինչ արեց, եկավ, ծառան էլ հետևից, ձեռքին մի պարկ։ Պանը վերցրեց այդ պարկը ու շուռ տվեց գլխիս վերևից։ Ոսկե դրամները խփվեցին գլխիս, ու ես հրճվանքով լսեցի դրանց գնգոցը, երբ դրանք ընկան հատակի վրա։ Բայց ես այնուամենայնիվ վռնդեցի պանին։ Նա հաստ, պլպլան դեմք ուներ, փորն էլ ոնց որ մի մեծ բարձ լիներ։ Նա կուշտ խոզի պես էր նայում։ Այո։ ես նրան վռնդեցի, թեպետև նա ասում էր, որ ծախել է իր բոլոր հողերը, տները և ձիերը, որ ոսկի թափի ինձ վրա։ Ես այն ժամանակ սիրում էի մի արժանավոր պանի, որի երեսը կտրատված էր։ Ամբողջ երեսը խաչաձև թրատված էր թուրքերի թրերով, թուրքերի դեմ նա դրանից կարճ ժամանակ առաջ կռվել էր հույների համար։ Ա՛ յ թե մարդ… Հույները նրա ինչի՞ն էին պետք, երբ ինքը լեհ էր։ Իսկ նա գնացել, նրանց հետ միասին կռվել էր նրանց թշնամիների դեմ։ Նրան թրատել էին, հարվածներից դուրս էր ընկել մի աչքը ու ձախ ձեռքի երկու մատները կտրվել էին… Հույները նրա ինչի՞ն էին պետք, երբ նա լեհ էր։ Ա յ թե ինչ, նա սխրագործություններ էր սիրում։ Իսկ երբ մարդը սխրագործություններ է սիրում, միշտ էլ կարողանում է դրանք կատարել ու դրա համար տեղ կգտնի։ Կյանքում, գիտե՞ս, միշտ էլ տեղ կա սխրագործությունների համար։ Այն մարդիկ, որոնք չեն գտնում այդ տեղը, սոսկ ծույլեր կամ վախկոտներ են, կամ չեն հասկանում կյանքը, որովհետև եթե մարդիկ հասկանային կյանքը, ամեն մեկը կուզենար իր մահից հետո հիշատակ թողնել կյանքում։ Այդ դեպքում կյանքը մարդկանց չէր կլանի առանց հետքի 0 այդ թրատվածը լավ մարդ էր։ Որևէ բան անելու համար նա պատրաստ էր գնալու մինչև աշխարհի ծայրը։ Հավանորեն ձերոնք նրան սպանեցին բունտի ժամանակ։ Իսկ դուք ինչո՞ւ էիք գալիս մաջարներին ջարդելու։ Դեհ, դեհ, սուս արա Հրամայելով, որ ես լռեմ, պառավ Իզերգիլը հանկարծ ինքը լռեց, մտածմունքի մեջ ընկավ։ Ես ճանաչում էի նաև մի մաջարի։ Մի անգամ նա հեռացավ ինձանից, դա ձմռանն էր, ու միայն գարնանը, երբ ձյունը հալվեց, նրան գտան դաշտում, գլուխը գնդակով ծակված։ Ահա թե ինչ։ Տեսնո՞ւմ ես, սերը ավելի շատ մարդ է կործանում, քան ժանտախտը, եթե հաշվես, պակաս չի լինի Ի՞նչ էի ասում, հա՛, Լեհաստանի մասին… Այո, այնտեղ ես խաղացի իմ վերջին խաղը։ Հանդիպեցի մի շլյախտիչի… Ա՛ յ թե գեղեցիկ էր, հա՛ - ա։ Գեղեցիկ էր այդ սատանան։ Իսկ ես արդեն պառավ էի, ա՛ խ, պառավ էի։ Քառասուն տարեկան կլինեի՞։ Անշուշտ կլինեի։ Իսկ նա և՛ հպարտ էր, և՛ մենք, կանայք, երես էինք տալի նրան։ Ինձ համար թանկ էր նա… Այո։ Նա ուզում էր միանգամից, հենց այնպես, նվաճել ինձ, բայց ես անձնատուր չեղա։ Ես երբեք և ոչ ոքի ստրկուհին չեմ եղել։ Ջհուդի հետ արդեն հաշիվս վերջացրել էի, շատ փող էի տվել նրան… Արդեն Կրակովում էի ապրում։ Այն ժամանակ ես ամեն ինչ ունեի թե՛ կառք, թե՛ ոսկի և թե՛ ծառաներ… նա, այն հպարտ դևը, գալիս էր ինձ մոտ ու միշտ ուզում էր, որ ես ինքս ընկնեմ իր գիրկը։ Մենք վեճի բռնվեցինք… Հիշում եմ, ես նույնիսկ հալումաշ էի լինում դրանից։ Դա երկար տևեց… Ես իմ ուզածն արեցի, նա ծնկաչոք խնդրում էր ինձ… Հենց որ իր ուզածն արեց, իսկույն թողեց ինձ։ Այն ժամանակ ես հասկացա, որ պառավել էի… Օ՜, այդ դառն էր ինձ համար։ Որքա՛ ն դառն էր… Ախր ես սիրում էի նրան, այդ սատանային… Իսկ նա, հանդիպելով ինձ, ծիծաղում էր ստոր մարդ էր նա։ Ուրիշների մոտ է՛ լ էր ծիծաղում ինձ վրա։ Ես այդ գիտեի։ Է՛ հ, ծանր էր վիճակս։ Բայց նա հանդիպում էր ինձ հետ, ու ես այնուամենայնիվ հաճույքով էի նայում նրան։ Ու երբ նա գնաց ձեր, ռուսների դեմ կռվելու, իմ վիճակը վատացավ։ Զսպում էի ինձ, բայց չէի կարողանում ինքս ինձ հաղթահարել… Ու որոշեցի գնալ նրա ետևից։ Նա Վարշավայի մոտ էր, անտառում։ Երբ տեղ հասա, իմացա, որ ձերոնք արդեն ջարդել են նրանց և նա գերության մեջ է մոտիկ մի գյուղում։ Ուրեմն էլ չեմ տեսնի նրան», մտածեցի ես։ Բայց ուզում էի տեսնել։ Սկսեցի ջանք թափել, որ տեսնեմ… Մուրացիկ կնոջ շոր հագա, կաղ ձևացա, երեսս կապեցի ու գնացի այն գյուղը, ուր գտնվում էր նա։ Ամենուրեք կազակներ ու զինվորներ Այնտեղ գտնվելը թանկ նստեց ինձ վրա։ Իմացա, թե լեհերը որտեղ են նստած, ու տեսնում եմ, որ դժվար է աւնտեղ ընկնել։ Իսկ այդ հարկավոր էր ինձ։ Եվ ահա գիշերը սողալով մոտեցա այն տեղին, ուր գտնվում էին նրանք։ Սողում եմ բանջարանոցով, ածուների արանքով, ու տեսնում եմ, որ այնտեղ ժամապահ է կանգնած… Լսում եմ, թե ինչպես լեհերը երգում են ու բարձրաձայն խոսում։ Երգում են մի երգ աստվածամորն ուղղված… Ու նա էլ, իմ Արկադին, երգում է այնտեղ… Սիրտս դառնացավ, երբ մտածեցի, որ առաջ ուրիշներն էին իմ ետևից սողում… Բայց ահա և հասավ ժամանակը, երբ ինքս օձի պես գետնի վրա սողում եմ այն մարդուն տեսնելու համար, և գուցե դեպի իմ մահն եմ սողում։ Իսկ այդ ժամապահն արդեն ականջ է դնում, կռացել է դեպի առաջ։ Դեհ, ես ի՞նչ անեի։ Վեր կացա գետնից ու քայլեցի դեպի ժամապահը։ Դանակ-մանակ չունեի, բացի ձեռներիցս ու լեզվիցս, ոչինչ չունեի։ Ցավում եմ, որ դանակ չէի վերցրել։ Շշնջում եմ՝ «Սպասիր» իսկ նա, այդ զինվորը, արդեն սվինը դեմ արեց բկիս։ Ես նրան շշնջալով ասում եմ՝ «Մի՛ խոցիր, կաց, լսիր, եթե դու հոգի ունես։ Ոչինչ չեմ կարող քեզ տալ, այլ խնդրում եմ քեզ»։ Նա իջեցրեց հրացանը ու նույնպես շշնջալով ասաց ինձ. «Կորիր հեռացիր, այ կնիկ, ի՞նչ ես ուզում»։ Ես նրան ասացի, թե որդիս բռնված է այստեղ… «Դու հասկանո՞ւմ ես, զինվոր, որդիս է։ Ախր դու էլ մեկի որդին ես, չէ՞։ Մտիկ արա ինձ, ես քեղ պես որդի ունեմ, ու նա հրե՛ ն այնտեղ է։ Թո՛ ղ նայեմ նրան, գուցե թե շուտով մեռնի… գուցե թե քեզ վաղը սպանեն… մայրդ հո լաց կլինի՞ քո վրա։ Չէ՞ որ քեզ համար ծանր կլինի մեկնել առանց նրան՝ մորդ տեսնելու։ Իմ որդու համար էլ հո ծանր է։ Դեհ ուրեմն խղճա քեզ, նրան ու ինձ`մորը»։ Օֆ, ինչքա՛ ն երկար խոսեցի նրա մոտ։ Անձրև էր գալի, թրջում մեզ։ Քամին ոռնում էր, սուլում, խփում մեջքիս, կրծքիս։ Ես կանգնել ու դողում էի այդ քարե զինվորի առաջ։ Իսկ նա շարունակ ասում էր՝ «Ոչ»։ Ու ամեն անգամ, երբ ես լսում էի նրա սառը խոսքը, է՛ լ ավելի էր բռնկվում Արկադիկին տեսնելու ցանկությունս… Ես խոսում էի ու աչքկրով չափում զինվորին. նա կարճահասակ էր, լղար, ու հազում էր, և ահա նրա առաջ ես ընկա գետնին ու, գրկելով նրա ծնկները, թեժ խոսքերով նրանից գութ աղերսելով, նրան գցեցի գետնին։ Նա ընկավ ցեխի մեջ։ Ես նրան արագությամբ շուղ տվի երեսի վրա ու գլուխը խոթեցի լճակի մեջ, որ չգոռա։ Նա չէր գոռում, այլ միայն թպրտում էր, աշխատելով ինձ դեն գցել իր մեջքից։ Ես երկու ձեռներովս նրա գլուխը ավելի խորն էի խոթում ցեխի մեջ։ Ու նա խեղդվեց… Ես վազ տվի դեպի ամբարը, որտեղ երգում էին լեհերը։ Արկադիկ…», շշնջացի պատի ճեղքից։ Նրանք, այդ լեհերը, գլխի ընկնող մարդիկ են, լսելով ձայնս, դադարեցին երգը։ Ահա իմ դիմաց նրա աչքերը։ Կարո՞ղ ես այստեղից դուրս գալ»։ Այո, հատակի միջով», ասաց նա։ Դեհ, արի»։ Եվ ահա նրանցից չորսը դուրս եկան այդ ամբարի տակից. իմ Արկադիկը և ուրիշ երեք հոգի. «Որտե՞ղ են ժամապահները», հարցրեց Արկադիկը։ Հրե՛ ն, պառկած է…»։ Ու նրանք քայլեցին կամացուկ, գետնին կռացած։ Անձրևը գալիս էր, բարձր ոռնում էր քամին։ Մենք հեռացանք գյուղից ու լուռ, երկար գնում էինք անտառի միջով։ Արագ էինք գնում։ Արկադիկը բռնել էր ձեռքիցս, նրա ձեռքը տաք էր ու դողում էր։ Օ՜ ես ինձ այնքա՛ ն լավ էի զգում նրա հետ, քանի դեռ նա լուռ էր։ Վերջին րոպեներն էին դրանք, իմ ագահ կյանքի լավ րոպեները։ Բայց ահա մենք հասանք մի մարգագետին ու կանգ առանք։ Նրանք, չորս հոգին էլ ինձ շնորհակալություն հայտնեցին։ Երկա՛ ր ու երկար ինչ-որ բան էին ասում ինձ։ Ես լսում էի ու նայում իմ պանին։ Ի՞նչ պետք է անի նա ինձ։ Եվ ահա նա գրկեց ինձ ու լրջորեն ասաց… Չեմ հիշում ինչ ասաց, բայց այնպես էր դուրս գալիս, որ նա, իբրև շնորհակալություն իրեն ազատելու համար, սիրելու է ինձ… Ու նա ժպտալով ծունկ չոքեց իմ առաջ և ասաց. «Ի՛ մ թագուհի»։ Ա՛ յ թե ինչպիսի կեղծավոր շուն էր… Էհ, ես նրան ոտովս աքացի տվի ու կխփեի դեմքին, բայց նա դեն թռավ։ Զայրացկոտ ու սփրթնած կանգնել է իմ առաջ… Կանգնած են մյուս երեքն էլ, մռայլվել են։ Բոլորն էլ լուռ են։ Ես նայեցի նրանց։ Հիշում եմ, այդ պահին խիստ ձանձրացա ու մի տեսակ ծուլություն տիրեց ինձ… Ես նրանց ասացի՝ «Գնացեք»։ Նրանք, այն շները, հարցրին ինձ՝ «Դու կվերադառնաս այնտեղ ու ցույց կտաս մեր ճամփան, հա՞»։ Ա՛ յ քեզ ստոր մարդիկ։ Նրանք այնուամենայնիվ հեռացան։ Ես էլ գնացի… Մյուս օրը ձերոնք բռնեցին ինձ, բայց շուտով բաց թողին։ Այն ժամանակ ես տեսա, որ ժամանակն է տուն ու տեղ լինել, հերիք է ապրել կկվի նման։ Արդեն ծանրաշարժ էի, թուլացել էին թևերս, ու խամրել փետուրներս ժամանակն էր, այո։ Ես մեկնեցի Գալիցիա, այնտեղից էլ Դոբրուջա։ Եվ ահա արդեն մոտ երեք տասնյակ տարի է, որ ապրում եմ այստեղ։ Ամուսին ունեի, մոլդավացի էր. մեռավ մի տարի առաջ։ Ահա և ապրում եմ ես։ Մենակ եմ ապրում ո՛ չ, մենակ չեմ, ահա նրանց հետ եմ։ Պառավը ձեռքը թափ տվեց դեպի ծովը։ Այնտեղ ամեն ինչ հանդարտ էր։ Երբեմն լսվում էր ինչ-որ կարճ, խաբուսիկ ձայն և իսկույն մեռնում։ Նրանք սիրում են ինձ։ Ես նրանց շատ եմ պատմում այլևայլ դեպքեր։ Դա հարկավոր է նրանց։ Բոլորն էլ դեռ ջահել են… Ես էլ նրանց հետ ինձ լավ եմ զգում։ Նայում եմ ու մտածում, «Կար ժամանակ, որ ես էլ նրանց պես էի… Միայն թե այն ժամանակ շատ ուժ և կրակ կար իմ մեջ, դրա համար էլ ավելի ուրախ ու ավելի լավ էի ապրում… Այո»։ Նա լռեց։ Ես տխրում էի նրա կողքին։ Նա գլուխն օրորելով ննջում էր և կամացուկ ինչ-որ շշնջում… Գուցե աղոթում էր։ Ծովից բարձրացավ մի ամպ, որ սև էր, ծանր, մռայլ ուրվագծերով, լեռնաշղթայի էր նման։ Ամպը սողում էր դեպի տափաստանը։ Նրա գագաթից կտոր-կտոր ամպեր էին պոկվում, առաջ էին անցնում ու մեկը մյուսի հետևից հանգցնում աստղերը։ Ծովն աղմկում էր։ Մեզնից ոչ հեռու, խաղողի վազերի մեջ ոմանք համբուրվում էին, փսփսում ու հառաչում։ Հեռո՜ւ հեռվում, տափաստանում մի շուն էր ոռնում… Օդը գրգռում էր ներվերս տարօրինակ մի բույրով, որը խտղտում էր քթածակերս։ Ամպերից երկրի վրա ստվերների խիտ երամակներ էին ընկնում ու սողում, չքանում էին ու նորից երևում… Լուսնի տեղ մնացել էր միայն պղտոր, դժգույն մի բիծ, երբեմն այն բոլորովին ծածկվում էր մի կտոր մուգ կապտավուն ամպով։ Ու տափաստանային հեռաստանում, որ հիմա արդեն սև ու ահավոր էր, ասես դարանակալած, իր մեջ ինչ-որ բան թաքցնող, փոքրիկ, կապույտ լույսեր էին բռնկվում։ Մերթ այստեղ, մերթ այնտեղ մի ակնթարթ երևում էին նրանք ու մարում, ասես մի քանի մարդ տափաստանում ցրված, միմյանցից հեռու, այնտեղ ինչ-որ բան էին փնտրում, լուցկիներ վառում, որոնք իսկույն հանգչում էին քամուց։ Դրանք կ |
ՀԵՏԱՔՆՆՈՒԹՅՈՒՆ Փոխպորուչիկ Կոզլովսկին մտազբաղ`սեղանի սպիտակ մոմլաթի վրա կանացի նուրբ կիսադեմ էր նկարում, վեր սանրած փարթամ մազերով և a la Մարի Ստյուարտ օձիքով։ Ղեկավարության դիմացը դրված հրամանը կարճ ու կտրուկ կարգադրում էր նրան անհապաղ հետաքֆնություն կատարել մի զույգ ճտքերի և երեսունյոթ կոպեկ դրամի գողության մասին, կատարված շարքային Մուհամեդ Բայգուզինի կողմից, երիտասարդ զինվոր Վենեդիկտ Եսիպակին պատկանող փակ սնդուկի միջից։ Գործով կանչված վկաները ֆելդֆեբել Օստապչուկը և եֆրեյտոր Պիսկունը, նրանց հետ նաև շարքային Կուչերբաևը որպես թարգմանիչ, նստած էին տանտիրոջ խոհանոցում, որտեղից մեկ-մեկ նրանց սենյակ էր թողնում փոխպորուչիկի սպասյակը, հավուր պատշաճի պատկառելի, նույնիսկ մի քիչ ամբարտավան արտահայտությունը դեմքին։ Առաջինը ներս եկավ ֆելդֆեբել Տարաս Գավրիլովիչ Օստապչուկը և իսկույն զգացնել տվեց իր ներկայությունը քաղաքավարի հազով, ընդ որում գլխարկը մոտեցնելով բերանին։ Տարաս Գավրիլովիչը`կանոնադրության գծով մի «քոթուկ», անդրդվելի հեղինակություն տրեզավոր ողջ ղեկավարության համար, բավական մեծ համբավ ուներ գնդում։ Նրա փորձառու ղեկավարության ներքո վաշտի համար բարեհաջող էին ավարտվում ստուգատեսերը, շքերթներն ու տեսչական ամեն կարգի ստուգումները, մինչդեռ վաշտի հրամանատարը գիշեր-ցերեկ ֆինանսական միջոցներ էր հորինում կատարողական այն թերթիկների դեմ, որ նրա անունով անընդհատ գնդի գրասենյակ էին ներկայացնում գնդի վաշխառուների թվին պատկանող անթիվ-անհամար պարտապանները։ Արտաքինից ֆելդֆեբելը կարճլիկ, ուժեղ, պնդակազմ, կուշտ, գիրության հակված մարդու տպավորություն էր թողնում, քառակուսի, կարմիր դեմքով, ուշադիր և զգուշորեն նայող նեղ-նեղ աչքերով։ Տարաս Գավրիլովիչն ամուսնացած էր և ճամբարային շրջանում, երեկոյան ներկա-բացակայից հետո, կաթով թեյ էր խմում ու տաք-տաք բուլկի ուտում, շերտավոր խալաթը հագին, իր վրանի առքև նստած։ Իր վաշտի հոժարականների հետ սիրում էր խոսել քաղաքականությունից, ընդ որում միշտ մնում էր առանձնահատուկ կարծիքի, իսկ չհամաձայնողին երբեմն լրացուցիչ հերթապահության կանգնեցնում։ Քո… անունը… ի՞նչ է, անվճռական հարցրեց Կոզլովսկին։ Դեռևս մի տարի էլ չկար, որ ծառայում էր գնդում ու միշտ կմկմում էր, երբ հարկ էր լինում «դու» ասել վաստակավոր այնպիսի մի մարդու, ինչպիսին Տարաս Գավրիլովիչն էր, որի կրծքին կախված. էր «ջանասիրության համար» արծաթյա մեծ մեդալը, իսկ ձախ թևքին ոսկյա և արծաթյա անկյուններ էին զարդակարված։ Փորձված ֆելդֆեբելը շատ նրբորեն ու ճիշտ գնահատեց երիտասարդ սպայի շփոթմունքը և, փոքր-ինչ շոյված դրանից, իրեն ներկայացրեց ամենայն մանրամասնությամբ։ Պատմեք… պատմեք… ո՞վ է այդ գողությունը կատարել։ Սապոգ է, ինչ է, չգիտեմ։ Գրողը տանի, սա՞ ինչ բան է։ Գրողը տանի» ն ավելացրեց, որպեսզի մի քիչ վստահություն հաղորդի իր տոնին։ Ֆելդֆեբելը նրան լսեց ծայր ուշադրություն ձևացնելով, վիզն առաջ ձգած։ Իր ցուցմունքը նա սկսեց անխուսափելի «էնպես որ» ով։ Էնպես որ, ձերդ ազնվություն, նստած կարգագիր եմ. արտագրում։ Հանկարծ վազեվազ գալիս է հերթապահը, ուրեմն, էդ Պիսկունն ու զեկուցում. «Էսպես, էսպես, պարոն ֆելդֆեբել, վաշտում գործերը կարգին չեն»։ Ո՞նց թե կարգին չեն»։ ճիշտ էդպես, ասում է, ջահել զինվորի սապոգներն են գողացել ու երեսուն կոպեկ փողը»։ Իսկ նա, հարց եմ տալիս, սնդուկն ինչի՞ Չի փակել»։ Որովհետև, ձերդ ազնվություն, նրանց ամեն մեկի սնդուկի վրա փակ պիտի լինի։ ճիշտ էդպես, ասում է, նա փակել է, մենակ թե նրա փակը կոտրել են»։ Ո՞վ է կոտրել։ Ո՞նց են համարձակվել։ Սա ի՞նչ այլանդակություն է»։ Ինչ իմանամք պարոն ֆելդֆեբել»։ Էդ ժամանակ ես գնացի հրամանատարի մոտ ու զեկուցեցի. «Էսպես, էսպես, ձերդ գերազանցություն, էսպիսի մի բան է պատահել, մենակ թե էդ ժամանակ ես վաշտում չեմ եղել, որովհետև գնացել էի զինագործի մոտ»։ Այդքա՞նն է քեզ հայտնի։ ճիշտ էդպես։ Լավ, իսկ այդ զինվորը, Բայգուզինը, լա՞վ զինվոր է։ Մինչ այդ դեպքը ուրիշ բան նկատվե՞լ է։ Տարաս Գավրիլովիչը ձգեց`կզակը, ասես օձիքը կտրում էր նրա վիզը։ ճիշտ էդպես, անցած տարի երեք շաբաթ փախած մնաց։ Ես կարծում եմ, որ էդ թաթարները ամենաանհասկացող ազգն են։ Որովհետև աղոթում են լուսնին ու մեր լեզվով բան չեն հասկանում։ Ես կարծում եմ, ձերդ ազնվություն, որ նրանցից, այսինքն`էդ թաթարներից, ոչ մի պետության մեջ էլ չկան… Տարաս Գավրիլովիչը սիրում էր զրուցել կրթված մարդու հետ։ Կոզլովսկին լուռ լսում էր ու կրծոտում գրչակոթը։ Ծառայության անբավարար փորձի պատճառով նա չէր կարողանում ոչ տիրապետել իրեն, ոչ էլ գտնել հարկավոր, հաստատ տոնը խորագետ ֆելդֆեբելին տեղը նստեցնելու համար։ Վերջապես, կմկմալով, որևէ բան ասած լինելու համար ու միաժամանակ զգալով, որ Տարաս Գավրիլովիչը հասկանում է իր ասածի անտեղի լինելը, հարցրեց. Լավ, հիմա ի՞նչ պիտի անեն Բայգուզինին։ Տարաս Գավրիլովիչը պատասխանեց ամենաբարյացակամ տեսքով. Կարծում, եմ, որ Բայգուզինին, ձերդ ազնվություն, հիմա պիտի որ ճիպտեն։ Որովհետև, եթե անցյալ տարի փախած չլիներ, է, ուրիշ բան, իսկ հիմա էնպես եմ կարծում, որ անպայման պիտի ճիպտեն։ Որովհետև նա մի անգամ արդեն պատժվել է։ Կոզլովսկին կարդաց հարցաքննությունն ու տվեց նրան ստորագրելու։ Տարաս Գավրիլովիչը ճարպկորեն ու խնամքով գրեց իր կոչումը, անունը, հայրանունն ու ազգանունը, ապա կարդաց գրվածը, մտածեց և ստորագրության տակ անսպասելիորեն մի ոլորազարդ գնելով, խորամանկորեն ու բարեկամաբար նայեց սպային։ Ապա ներս եկավ եֆրեյտոր Պիսկունը։ Նա դեռևս չէր հասել ղեկավարության հեղինակության աստիճանները զանազանելուն, դրա համար էլ միատեսակ լռում էր աչքերը բոլորի վրա, ջանալով խոսել «բարձրաձայն, համարձակ, ընդ որում միշտ ճշմարիտն ասելով»։ Այդ պատճառով էլ պետի հարցի մեջ դրական պատասխանի ակնարկ որսալով`բղավում էր «ճիշտ էդպես», հակառակ դեպքում «ոչ»։ Ուրեմն դու չդիտե՞ս, թե ով է գողացել երիտասարդ զինվոր Եսիպակի ճտքերը։ Պիսկունը բղավեց, որ չի իմանում։ Իսկ գուցե Բայգուզի՞նն է արել։ ճիշտ էդպես, ձերդ ազնվություն, բղավեց Պիսկունը ուրախ ու վստահ ձայնով։ Իսկ ինչու ես այդպես կարծում։ Չեմ իմանում, ձերդ ազնվություն։ Ուրեմն, գուցե դու բոլորովին էլ չե՞ս տեսել, թե նա ինչպես է գողացել։ Չէ, չեմ տեսել։ Զինվորները որ գնացին ընթրիքի, նա մի գլուխ նառերի շուրջն էր պտույտ տալիս։ Հարցրի, թե` «ի՞նչ ես թրև գալիս էստեղարենք»։ Նա էլ թե` «Իմ հացն եմ ման գալիս»։ Ուրեմն, դու բուն գողությունը չե՞ս տեսել։ Չեմ տեսեք, ձերդ ազնվություն։ Իսկ գուցե Բայգուզինից բացի մեկ ուրի՞շն էլ կար այնտեղ։ Գուցե ամենևին էլ նա չի գողացեք։ Ճիշտ էդպես, ձերդ ազնվություն։ Եֆրեյտորի նկատմամբ Կոզլովսկին իրեն անհամեմատ սանձարձակ էր զգաք, դրա համար էլ նրան ավանակ անվանելով հարցաքննությունը տվեց ստորագրելու։ Պիսկունը երկար ժամանակ հարմարվում էր, աղմուկով ֆսֆսացնելով, լարվածությունից լեզվի ծայրը հանած, ու վերջապես ահավոր դժվարությամբ ճանկռոտեց`յեփրե Սպիրյիդոյնէ Պեսկունոու։ Այժմ Կոզլովսկին հասկացավ, որ ամբողջ գործն ի վերջո հանգում է վաշտի հերթապահ Պիսկունի մեկ հատիկ խախուտ ցուցմունքին, որը Բայդուզինին ընթրիքի ժամանակ տեսել է զորանոցում թափառելիս։ Ինչ վերաբերում է երիտասարդ զինվոր Եսիպակին, ապա նրան մինչ այդ ուղարկել էին հոսպիտալ, որովհետև տրախոմայով հիվանդ, էր։ Վերջապես սպասյակը ներս թողեց երկու թաթարներին։ Նրանք սենյակ մտան վախվորած, չափազանցված զգուշությամբ հատակին դնելով սապոգները, որոնցից կտոր-կտոր թափվում էր աշնանային ցեխը, և կանգ առան հենց դռան մոտ։ Կոզկովսկին հրամայեց նրանց մոտ գալ, նրանք երեք քայլ ևս արեցին, բարձրբարձր գցելով ոտքները։ Ազգանուննե րդ, նրանց դիմեց սպան։ Կուչերբաևը շատ ժիր ու հստակ արտասանեց իր ազգանունը, որի մեջ և «օղլի» կար, և «գիրեյ» ու «միրզա»։ Բայդուզինը լուռ էր, հայացքը գետնին հառած։ Թաթարերեն ասա նրան, որ ազգանունն ասի, հրամայեց Կոզքովսկին թարգմանչին։ Կուչերբաևը շրջվեց մեղադրյալի կողմն ու թաթարերեն ինչ-որ բան ասաց քաջալերող տոնով։ Բայգուզինն աչքերը վեր բարձրացրեց, թարգմանչին նայեց անթարթ և տխուր այն հայացքով, որով իր տիրոջն է նայում փոքրիկ կապիկը, և արագ, խռպոտ ու անտարբեր ձայնով ասաց. Մուհամեդ Բայգուզին։ ճիշտ այդպես, ձերդ ազնվություն, Մուհամեդ Բայզուզին, զեկուցեց թարգմանիչը։ Հարցրու նրան, Եսիպակի մոտից վերցրե՞լ է ճտքերը։ Փոխպորուչիկը կրկին համոզվեց իր անփորձության և փոքրոգության մեջ, որովհետև, ամաչկոտ ու նրբավար ինչ-որ զգացումից դրդված, չկարողացավ իսկական, «գողանալ» բառն արտասանել։ Կուչերբաևը`կրկին շրջվեց ու սկսեց խոսել, այս անգամ հարցական ու կարծես թե խստության երանգով։ Բայգուզինը նրա վրա հառեց աչքերն ու դարձյալ լուռ մնաց։ Բոլոր հարցերին պատասխանում էր միևնույն տրտում լռությամբ։ Չի ուզում խոսել, բացատրեց թարգմանիչը։ Սպան վեր կացավ, մտազբաղ ետուառաջ քայլեց սենյակում ու հարցրեց. Իսկ ռուսերեն ոչի՞նչ չի հասկանում։ Հասկանում է, ձերդ ազնվություն։ Նա նույնիսկ խոսում էլ է։ Է յ, խարանդաշ, կորա լի մինգա 1, դարձյալ դիմեց Բայգուզինին և երկար-բարակ խոսեց թաթարերեն, որին ի պատասխան Բայգուզինը նրա վրա հառեց իր կապկային հայացքը։ Ոչ, ձերդ ազնվություն, չի ուզում։ Լռություն տիրեց։ Փոխպորուշիկը մի անգամ ևս անկյունից անկյուն քայլեց ու հանկարծ զայրացած բղավեց թարգմանչի վրա։ Գնա։ Այլևս պետք չես ինձ… Գնա, գնա։ Երբ Կուչերբաևը գնաց, Կոզլովսկին դեռ երկար ժամանակ անկյունից անկյուն էր քայլում իր միակ սենյակում։ Կյանքի դժվար րոպեներին նա միշտ դիմում էր այդ փորձված միջոցին։ Ու ամեն անգամ, Բայգուզինի մոտով անցնելիս, նա կողքանց, այնպես, որ աննկատ լինի, զննում էր զինվորին։ Հայրենիքի այդ պաշտպանը նիհար էր ու փոքր`տասներկուամյա տղայի նման։ Նրա մանկական, դարչնագույն, ցցված այտոսկրերով բոլորովին անմազ դեմքը ծիծաղելի ու խղճալի դուրս էր ցցված չափազանց լայն, ծնկներին հասնող թևքերով մոխրագույն շինելից, որի մեջ Բայդուզինը լողում էր, ինչպես ոլոռը պատիճի մեջ։ Աչքերը չէին երևում, որովհետև միշտ ցած էին նայում։ Ինչու՞ չես ուզում պատասխանել, հարցրեց փոխպորուչիկը, կանգ առնելով զինվորի դիմաց։ Թաթարը լուռ էր, աչքերը չէր բարձրացնում։ Հը՞, ինչի՞ ես լռում, ախպերս։ Ահա, քո մասին ասում են, որ ճտքեր ես վերցրել։ Գուցե բոլորովին էլ դու չես եղել։ Հը՞… Դե, խոսիր, վերցրե՞լ ես, թե`ոչ։ Հը՞… Պատասխան չստանալով, Կոզլովսկին դարձյալ սկսեց քայլել։ Աշնան երեկոն արագորեն մթնում էր, և սենյակում ամեն ինչ մոխրագույն ու թախծալի երանգ էր ընդունում։ Անկյունները լիովին ընկղմվեցին խավարի մեջ, և Կոզլովսկին դժվարությամբ էր զանազանում գլխիկոր ու անշարժ մարմինր, որի կողքով ամեն անգամ անցնում-դառնում էր։ Փոխպորուչիկը հասկանում էր, որ եթե շարունակեր այդպես քայլել ամբողջ երեկոն ու ամբողջ գիշերը, մինչև լուսաբաց, ապա գլխիկոր մարմինը նույնպես կշարունակեր այդպես անշարժ ու լուռ կանգնել`տեղում։ Այդ միտքը հատկապես ծանր ու տհաճ էր նրա համար։ Պատի ժամացույցը արագ ու խուլ զարկեց տասնմեկ անգամ, ապա խշշաց – թշշաց ու կարծես մտորելով, ավելացրեց երեք զարկ ևս։ Կոզլովսկին ավելի ու ավելի էր խղճում զինվորական մեծ շինել հագած այդ երեխային։ Իմիջիայլոց, Կոզլովսկու համար դա գրեթե անորսալի, տարօրինակ ու բոլորովին նոր զգացում էր, որից գլուխ հանել չէր կարողանում։ Կարծես թև Բայգուզինի ողորմելի ընկճվածության և անպաշտպանության մեջ մեղավոր էր ոչ այլ ոք, քան ինքը`փոխպորուչիկ Կոզլովսկին։ Թե որն էր այդ մեղքը, նա չէր կարող պատասխանել, բայց ամոթահար կլիներ, եթե հիմա մեկնումեկը հիշեցներ նրան, որ ինքը տգեղ չէ և լավ պարում է, որ իրեն խելացի են համարում, որ հաստափոր ամսագիր է ստանում ու կապված է մի սիրունիկ տիկնոջ հետ։ Այնպես մթնեց, որ Կոզլովսկին արդեն չէր զանազանում թաթարին։ Վառարանի վրա փայլփլեցին դուրս եկող նորալուսնի երկար ու աղոտ ցոլքերը։ Ինձ լսիր, Բայգուզին, սկսեց Կոզլովսկին անկեղծ, բարեկամական տոնով, չէ որ մեր բոլորի աստվածն էլ մեկ է։ Ձերով որ լինի, ալլահ է, չէ՞։ Ախր պետք է ճշմարիտն ասել-հը՞։ Եթե հիմա չասես, մեկ է, հետո կիմանան, ու ավելի վատ կլինի։ Իսկ եթե խոստովանես, այնքան էլ վատ չի լինի։ Ես էլ քեզ համար կխնդրեմ։ Ազնիվ խոսք, քեզ ասում եմ, որ կխնդրեմ հօգուտ քեզ։ Հասկանում ես, մի խոսք է`ալլահ։ Սենյակում կրկին լռություն տիրեց, միայն ժամացույցն էր չխկչխկում համառ ու տխուր միապաղաղությամբ։ Դե՞, Բայգուզին, որպես մարդ եմ քեզ խնդրում։ Դե՞, պարզապես որպես մարդ, ոչ թե որպես պետ։ Պետ`յոկ։ Հասկացա՞ր։ Հայր ունե՞ս։ Հը՞։ Գուցե, ինա՞յ էլ ունես, ավելացրեց նա, պատահաբար չհիշելով, որ թաթարերեն մորը ինայ են ասում։ Թաթարը լուռ էր։ Կոզլովսկին քայլեց սենյակով ժամացույցի շղթան վեր քաշեց և հետո, մոտենալով պատուհանին, տրտմած սրտով դուրս նայեց`աշնանային գիշերվա ցուրտ խավարին։ Ու հանկարծ ցնցվեց, իր ետևում խռպոտ ու բարակ մի ձայն լսելով. Ինայ ունեմ։ Կոզլովսկին արագ շրջվեց։ Նա հենց այդ ժամանակ մտածում էր, որ ինքն էլ ինայ ունի, մի անուշիկ, պառավ ինայ, որից ինքը բաժանված է մեկուկես հազար վերստ տարածությամբ։ Հիշեց, որ, ըստ էության, առանց մոր ինքը մեն – մենակ է այստեղ, ուր խոսում են կոտրտված ռուսերենով, և որտեղ միշտ օտարի պես է զգացել իրեն։ Հիշեց նրա ջերմ, փառաքուշ և նուրբ հոգատարությունը, հիշեց, որ երբեմն, տարված աղմկոտ, հաճախ անփույթ կյանքով, ամիսներով մոռանում է պատասխանել մոր երկար, հանգամանալից ու քնքուշ`նամակներին, որոնց մեջ նա մշտապես որդուն վստահում է երկնային տիրուհու հովանավորությանը։ Փոխպորուչիկի և լռակյաց թաթարի միջև հանկարծ նուրբ ու քնքուշ կապ առաջացավ։ Կոզլովսկին վճռականորեն մոտեցավ զինվորին ու երկու ձեռքը դրեց նրա ուսերին։ Դե, լսիր, աղավնյակս, ճիշտն ասա, գողացե՞լ, թե չես գողացել այդ ճտքերը։ Բայգուզինը քիթը քաշեց ու կրկնեց արձագանքի պես. Գողացել եմ ճտքերը։ Երեսունյոթ կոպե՞կն էլ ես գողացել։ Երեսունյոթ կոպեկն էլ եմ գողացել։ Փոխպորուչիկը հոգոց հանեց ու դարձյալ քայլեց սենյակով։ Հիմա արդեն զղջում էր, որ խոսք բացեց «ինայի» մասին ու Բայգուզինին հասցրեց խոստովանության։ Մինչ այդ գոնե ուղղակի ոչ մի հանցանշան չկար։ Լա՛ վ, թրև է եկել զորանոցում, հետո՞ ինչ, որ թրև է եկել։ Ոչ ոք ոչ մի բան չէր կարող ապացուցել։ Իսկ հիմա սոսկ պարտականության գիտակցումից ստիպված ես արձանագրել նրա խոստովանությունը։ Դե լա վ, պարտականություն է դա արդյոք։ Իսկ գուցե հիմա իմ պարտականությունը հենց այն է, որ չարձանագրեմ այդ խոստովանությունը։ Չէ՞ որ նրա հոգու մեջ մի լավ զգացում արթնացավ, գուցե նաև զղջում։ Իսկ նրան հանցագործի նման անպայման, անպայման կճիպոտահարեն։ Մի՞թե դա կօգնի։ Ահա, «ինայ» էլ ունի։ Եվ, բացի դրանից, պարտականությունը չէ որ «առաձգական հասկացություն» է, ինչպես ասում է կապիտան Գրեբբերը։ Լավ, իսկ եթե նրան մեկ անգամ էլ հարցաքննե՞ն։ Հո չե՞մ կարող նրա հետ խոսքս մեկ անել, նրան սովորեցնել խաբել ղեկավարությանը։ [...] Ա խ, խեղճ տղա, խեղճ տղա։ Իմ կարեկցանքով գլխիդ փորձանք բերեցի»։ Կոզլովսկին թաթարին հրամայեց զորանոց գնալ և իր մոտ գալ վաղն առավոտյան շուտ։ Մինչ այդ հույս ուներ լավ կշռադատել եղած-չեղածն ու կանգ առնել որևէ խելացի որոշման վրա։ Համենայն դեպս, լավագույն ելքը թվում էր հատկապես համակրելի պետերից մեկնումեկին դիմեն ու բոլոր մանրամասնությունները նրան բացատրելը։ Ուշ գիշերով, անկողին մտնելիս, նա հարցրեց իր սպասյակին է թե, նրա կարծիքով, Բայգուզինին ի՞նչ կանեն։ Անպայման կճիպտեն, ձերդ ազնվություն, համոզված պատասխանեց սպասյակը։ Ախր ո՞նց չճիպտես նրան, երբ որ զինվորի վերջին ճտքերն է քաշում տանում։ Զինվորը աստծուն պահ տված մարդ է… էդ որտե՞ղ է տեսնված, որ քո ախպորիցը նրա վերջին ճտքերը գողանաս։ Աս-սացե՛ ք, խնդրեմ… Աշնանային պարզ ու մի քիչ ցուրտ առավոտ էր։ Խոտերը, գետինը, տների տանիքները ամեն ինչ ծածկված էր եղյամի բարակ ու ճերմակ փառով։ Թվում էր, թե ծառերին ջանասիրությամբ դիմափոշի են ցանել։ Զորանոցային ընդարձակ բակը, չորս կողմից պատնեշված փայտյա երկարուկ շինություններով, մրջնանոցի պես լեփլեցուն էր զինվորների մոխրագույն շինելներով։ Սկզբում թվում էր, թե մրջնային այդ իրարանցման մեջ որևիցե կարգ չկար, բայց փորձված աչքը կարող էր արդեն նկատել, թե ինչպես դրան ցից յուրաքանչյուրն աստիճանաբար ծավալվում էր, կազմելով երկար և ուղիղ դարք։ Վերջին ուշացածները վազեվազ գալիս էին, ոտքի վրա ծամելով հայցի կտորը, կոճկելով պայուսակների գոտին։ Մի քանի րոպե անց վաշտերը մեկը մյուսի ետևից փայլեցրին ու զրնգզրնգացրին զենքերը և մեկը մյուսի ետևից քայլեցին դեպի բակի կենտրոն, որտեղ կանգ առան դեմքները դեպի ներս, ուղղանկյուն քառանկյան ձևով, որի մեջտեղում մի փոքր հրապարակ մնաց շուրջ քառասուն քայլ լայնությամբ, այդքան էլ երկարությամբ։ Սպաների մի փոքր խումբ կանգնած էր հեռվում, գումարտակի հրամանատարի շուրջը։ Խոսակցության առարկան շարքային Բայգուզինն էր, որի նկատմամբ այսօր ի կատար պիտի ածվեր գնդի դատարանի դատավճիռը։ Բոլորից շատ խոսողը մի վիթխարի, շիկահեր սպա էր, զինվորական մահուդից կարված, ոչխարենու օձիքով հաստ շինելը հագին։ Այդ շինելն իր պատմությունն ուներ և գնդում հայտնի էր երկու անունով պահակի քուրք և տատիկի խալաթ։ Ի դեպ, տիրոջ ներկայությամբ ոչ ոք այդ անունները չէր տալիս շինելին, որովհետև բոլորը վախենում էինհ նրա երկար ու կեղտոտ լեզվից։ Ինչպես միշտ, նա խոսում էր կոպիտ, մալոռուսական առոգանությամբ, լայն-լայն շարժումներ անելով, որոնք երբեք չէին համապատասխանում խոսակցության իմաստին, նախադասության այն անհեթեթ կառուցմամբ, որը մատնում է նախկին սեմինարիստին։ Այ, մեր բուրսայում`իսկական էին ծեծում։ Ուզած չուզաձ`պատահում էր, բայց շաբաթ օրը շալվարդ հանիր։ Այդպես էլ ասում էին. «ճիշտ ես ասում, սիրունս, ճիշտ, դե մի պառկիր…» Թե մեղավոր ես`պատիժ կլինի, մեղավոր չես`պարգև կքինի։ Է, ոնց որ թե սրան լավ կհասցնեն, մեջ գցեց գումարտակի հրամանատարը, զինվորները գողությունը չեն ներում։ Շիկահեր սպան արագ շրջվեց նրա կողմը պատրաստի առարկությամբ, բայց միտքը փոխեց ու չխոսեց։ Գումարտակի հրամանատարին մոտեցավ ֆելդֆեբելը և կիսաձայն զեկուցեց. Տերդ գերազանցություն, բերում են այդ թաթարին։ Բոլորը ետ շրջվեցին։ Կենդանի քառանկյունին հանկարծ իրար անցավ առանց որևէ հրամանի և սսկվեց։ Սպաները կամաց-կամաց մոտեցան իրենց վաշտերին, քայլելիս կոճկելով ձեռնոցները։ Վրահաս լռության մեջ հատ-հատ լսվում էր երեք մարդու ծանր ոտնաձայն։ Բայգուզինը քայլում էր երկու պահակների մեջտեղից։ Նրա հագին նույն լենուբոլ շինելն էր, մեջքի վրա բազմագույն կարկատաններով, թևքերն առաջվա պես ծնկներին էին հասնում։ Գլխին թխմած գլխարկի եզրերն առջևից իջել էին գդականիշի վրա, իսկ ետևից վեր էր ցցվեի ավելի ողորմելի տեսք տալով թաթարին։ Տարօրինակ տպավորություն թողեց այդ փոքրիկ, կորացած հանցագործը, երբ կանգ առավ երկու պահակների միջև, չորս հարյուր զինված մարդկանց կենտոոնում։ Այն պահից ի վեր, երբ Կոզլովսկին հրամանի մեջ կարդաց Բայգուզինին մարմնական պատիժ նշանակելու մասին, օտարոտի և խառնիխուռն տպավորություններ պաշարեցին նրան։ Կոզլսվսկուն չհաջողվեց ոչինչ անել Բայգուզինի համար, որովհետև հաջորդ օրն իսկ ղեկավարությունը շտապեցրեց նրան`հետաքննությունն ավարտել։ ճիշտ է, թաթարին տված խոստումը հիշելով, դիմեց իր վաշտի հրամանատարին`խորհրդի համար, բայց լիակատար անհաջողություն կրեց։ Վաշտի հրամանատարը նախ զարմացավ, ապա քրքջաց և, ի վերջո, տեսնելով երիտասարդ սպայի ուժգնացող հուզմունքը, սկսեց կողմնակի բաներից խոսել և շեղեց նրա ուշադրությունը։ Կոզլովսկին այժմ իրեն զգում էլ ոչ որպես դավաճան, բայց նրան թվում էր, թե ինքը խաբեությամբ է Բայգուզինից կորզել գողության խոստովանությունը։ Բայց ախր սա ավելի վատ է, մտածում էր նա, մարդու սիրտը հուզել`տունը, մորը հիշեցնելով, հետո էլ իսկույն խմել»։ Հիմա, լսելով շիկահեր սպային, նա ավելի խիստ ատեց նրա տհաճ, կեղտոտ մորուքը, նրա ծանր, կոպիտ մարմինը, գլխարկի տակից դուրս պրծած ճարպոտ մազափնջերը։ Ըստ երևույթին, այդ մարդը հաճույքով էր եկել դիտելու այդ տեսարանը, որի մեղքը, այնուամենայնիվ, Կոզլովսկին իր վրա էր վերցնում։ Գումարտակի հրամանատարը դուրս եկավ կենտրոն և, հետևն արած Բայգուզինի կողմը, ձգելով և հատու բղավեց։ Պատ-վի – վի՛… Կոզլովսկին կիսով չափ թուրը պատյանից հանեց, ցնցվե՛ ց, ասես ցրտից, և հետո ամբողջ ժամանակ անդադար դողացնում էր նյարդային մանր դողով։ Հրամանատարը աչքերը սահեցրեց շարքի վրայով և, ընդոստ բղավեց. ա ռ… Քառանկյունին շարժվեց, երկու անգամ կտրուկ շրըխկ-շըրխկացրեց զենքերն ու քարացավ։ Համհարզ, կարդացեք գնդի դատարանի դատավճիռը, ասաց հրամանատարն իր կոշտ ու հստակ ձայնով։ Համհարզը մեջտեղ եկավ։ Նա բոլորովին չէր կարողանում ձի քշել, բայց ջանում էր նմանեցնել հեծելակի սպաների քայլքին, ճոճվելով և ամեն քայլափոխի իրանն առաջ տալով։ Կարդում էր սխալ շեշտադրությամբ, անհասկանալի, անհարկի ձգելով բառերը։ N հետևակային գնդի դատարանը հետևյալ կազմով. նախագահ`փոխգնդապետ N, անդամներ`այսինչ և այնինչ… Բայգուզինն առաջվա պես գլխիկոր կանգնած էր երկու պահակների միջև և սոսկ հազվադեպ անտարբեր հայացքը սահեցնում էր զինվորների շարքերի վրայով։ Երևում էր, ոչ մի բառ չի լսում կարդացածից, և հազիվ թե կարգին գիտակցում է, հանուն ինչի են պատրաստվում իրեն պատժել։ Միայն մեկ անգամ նա շարժվեց, քիթը վեր քաշեց ու սրբեց շինելի թևքով։ Կոզլովսկին նույնպես չէր հետևում դատավճռի իմաստին և հանկարծ ցնցվեց, լսելով իր ազգանունն այնտեղ, ուր խոսք էր գնում հետաքննության մասին։ Անմիջապես այնպիսի զգացում ապրեց, ասես բոլորը վայրկենապես գլուխները շրջեցին իր կողմը և տեղնուտեղը երեսները թեքեցին։ Սիրտն սկսեց վախեցած խփել։ Բայց այդ բոլորը թվաց միայն, որովհետև իրենից բացի, ոչ ոք ազգանունը չլսեց, և բոլորը միևնույն անտարբերությամբ էին լսում, թե ինչպես է համհարզն արագ ու միապաղաղ բռբռացնում դատավճիռը։ Համհարզն ավարտեց նրանով, որ Բայգուզինը դատապարտվում է ճիպոտահարության հարյուր հարվածի չափով։ Գումարտակի հրամանատարը հրամայեց «ոտքի առ» և գլխով նշան արեց բժշկին, որը վախվխելով ու հարցական նայում էր շարքերի ետևից։ Երիտասարդ, լուրջ մարդ էր բժիշկը և կյանքում առաջին անգամ էր ներկա էկզեկուցիայի 2։ Շփոթվելով ու իրեն ասես կապկպված զգալով`վրան հառաձ հարյուրավոր աչքերի հայացքից, մի կերպ եկավ կանգնեց գումարտակի կենտրոնում`գունատ կզակը դողդողացնելով։ Երբ Բայգուզինին հրամայեցին հանվել, թաթարը միանգամից չհասկացավ, և երբ արդեն մեկ անգամ էլ կրկնեցին ու նշաններով ցույց տվեցին, թե ինչ պիտի անել, նա դանդաղորեն, անվարժ շարժումներով արձակեց շինելի և մունդիրի կոճակները։ Խուսափելով նրա աչքերին նայելուց, խորշագին սարսափի արտահայտությունը դեմքին, բժիշկը լսեց սիրտն ու զարկերակը և տարակուսած ցնցեց ուսերը։ Նման դեպքերում սովորական հուզմունքի նվազագույն հետք անգամ չնկատեց նա։ Ակներև էր, որ Բայգուզինը կամ չէր հասկանում, թե ինչ են կամենում իր հետ անել, կամ նրա խավար ուղեղն ու ամուր նյարդերը չէին կարողանում համակվել ոչ ամոթով, ոչ էլ վախով։ Բժիշկը մի քանի բառ ասաց գումարտակի հրամանատարի ականջին և արագ-արագ, միևնույն շփոթ քայլքով գնաց շարքերի կողմը։ Ինչ-որ տեղից դուրս պրծան մի հինգ զինվոր ու շրջապատեցին Բայգուզինին։ Նրանցից մեկը`թմբկահարը, մի կողմ կանգնեց և աջ ձեռքն ու փայտիկը վեր ցցած, սպասողական նայում էր գումարտակի հրամանատարին։ Թաթարն սկսեց հանել շինելը, բայց այնքան դանդաղ, որ նրան շրջապատող մարդիկ ստիպված էին օգնել։ Որոշ ժամանակ նա տատանվում էր, չիմանալով ուր դնել շինելը, վերջապես խնամքով փռեց գետնին ու սկսեց հանվել։ Նրա մարմինը սև էր ու զարմանալի նիհար։ Կոզլովսկու մտքով անցավ, որ թաթարը, հավանորեն, շատ է մրսում, և այդ մտքից սպան ավելի ուժեղ դողացրեց։ Թաթարը կանգնած էր անշարժ։ Նրա շուրջն իրար անցած զինվորները սկսեցին նրան ցույց տալ, որ պետք է պառկել։ Նա դանդաղորեն մի կերպ ծնկի եկավ ձեռքերը գետնին կպցնելով, ապա պառկեց փռած շինելին։ Զինվորներից մեկը, պպզելով, բռնեց նրա գլուխը, մյուսը նստեց ոտքերին։ Երրորդը`ենթասպան, մի կողմ քաշվեց, հարվածներր հաշվելու համար, և միայն այդ ժամանակ Կոզլովսկին նկատեց, որ գետնին Բայգուզինի աջ ու ձախ կողմը կանգնած մյուս երկուսի ոտքերի մոտ կարմիր ու դալար ճիպոտների խրձեր են ընկած։ Գումարտակի հրամանատարը գլխով արեց, և թմբկահարը արագ ու ուժգին թմբկազարկ սկսեց։ Բայգուզինի երկու կողքերից կանգնած զինվորներն անվճռական միմյանց էին նայում, նրանցից ոչ մեկը չէր ուզում առաջինը հարված հասցնել։ Ենթասպան մոտեցավ նրանց ու ինչ-որ բան ասաց… Այդ ժամանակ աջ կողմում կանգնածը, ատամները սեղմելով, դեմքին անողոք արտահայտություն տալով, ճիպոտն արագ վեր բարձրացրեց ու արագ էլ շրմփացրեց, ամբողջ մարմնով առաջ թեքված։ Կոզլովսկին լսեց ճիպոտի հատու շվվոցը, խուլ հարվածր և ենթասպայի ձայնը, որը բղավեց` «մե'կ»։ Թաթարը թույլ, ասես զարմացած, ճչաց։ Ենթասպան հրամայեց` «երկու'»։ Ձախ կողմը կանգնած զինվորը նույնպես արագ թափ առավ ու առաջ կռացավ։ Թաթարը դարձյալ ճչաց, այս անգամ ավելի բարձր, ու նրա ձայնի մեջ արձագանք տվեց խոշտանգվող ջահել մարմնի տառապանքը։ Կոզլովսկին նայեց նրա շուրջը կանգնած զինվորներին։ Նրանց միօրինակ գորշ դեմքերը նույնքան անշարժ էին և անտարբեր, ինչպես միշտ լինում են շարքի մեջ։ Ոչ կարեկցանք, ոչ հետաքրքրություն, ոչ մի միտք հնարավոր չէր տեսնել այդ արձանացած դեմքերի վրա։ Փոխպորուչիկը ամբողջ ժամանակ գոզում էր ցրտից և հուզմունքից։ Նրա համար ամենատանջալին ոչ Բայգուզինի բղավոցներն էին, ոչ իր մասնակցությունն այդ պատժին, այլ այն, որ թաթարն, ըստ երևույթին, իր մեղքը չի հասկացել, և թե ինչի համար են իրեն ծեծում`կարգին չի պատկերացնում։ Նա եկել է ծառայության, դեռևս տանը հազար ու մի բան լսած այստեղի սարսափների մասին, արդեն վաղօրոք պատրաստ խստության և անարդարության։ Վաշտի, զորանոցի հրամանատարների կոպիտ ընդունելությունից հետո նրա առաջին մղումն է եղել փախչել գնալ բելեբեևյան իր հայրենի արտերը։ Նրան բռնել ու մենախուց են նստեցրել։ Հետո նա վերցրել է այդ ճտքերը։ Թե ինչն է նրան դրդել, ինչի համար է վերցրել, չէր կարող նույնիսկ ամենամոտ մարդուն պատմել, ոչ հորը, ոչ մորը։ Եվ Կոզովսկին ինքն էլ չէր տանջվի այդպես, եթե պատժեին գիտակցված, հաշվենկատ գողի կամ թեկուզ նույնիսկ բոլորովին մի անմեղ մարդու, որր միայն թե ընդունակ լիներ հասկանալ հասարակական ծեծի ողջ խայտառակությանը։ Հարյուր հարված համրեցին, թմբկահարը դադարեցրեց զարկը, և Բայգուզինի շուրջը դարձյալ իրար անցան միևնույն զինվորները։ Երբ թաթարր ոտքի կանգնեց ու սկսեց անշնորհք ու անվարժ կոճկվել, նրա աչքերն ու Կոզլովսկու աքերը հանդիպեցռին, և նորից, ինչպես հարցաքննության ժամանակ, փոխպորուչիկը իր ու զինվորի միջև հոգեկան տարօրինակ կապ զգաց։ Քառանկյունին ցնցվեց, գորշ պատերը սկսեցին ցրիվ, գալ։ Բոլոր սպաները միասին գնում էին զորանոցային դարպասիկողմը։ Է, ի՞նչ, ասում էր շիկահեր սպան, ձեռքերով լայն-լայն ու անհեթեթ շարժումներ անելով, բա սրան ճիպտե՞լ կասեն։ Մեր բուրսայում, երբ որ ճիպտում էին, առաջուց ճիպոտները քացախի մեջ լավ թրջում էին… Այ թե ձեռս կտային այդ թաթարին, ես նրան ճտքեր ցույց կտայի։ Թե չէ հո չեն ծեծում, հենց էնպես, խուտուտ են տալիս։ Կոզլովսկու գլխի մեջ հանկարծ ինչ-որ բան աղմկեց։ Իսկ աչքերի առջև կարմիր մշուշ լողաց։ Նա կտրեց շիկահեր սպայի ճանապարհը և դողացող ձայնով, այդ րոպեին ինքն իրեն ծիծաղելի զգալով ու էլ ավելի բորբոքվելով նման գիտակցումից, բղավեց բարակ ձայնով. Դուք մի անգամ արդեն ասել եք այդ նողկանքը և… և… նեղություն մի կրեք կրկնել… Այն ամենը, ինչ դուք ասում եք, անմարդկային է ու գարշելի։ Շիկահեր սպան, վերից վար նայելով իր անսպասելի հակառակորդին, ուսերը ցնցեց. Երիտասարդ, դուք հավանաբար հիվա՞նդեք։ Ինչի՞ եք կպել ինձնից։ Ինչու՞, նույն ձայնով ճչաց Կոզլովսկին։ Ինչու Նրա համար, որ դուք… որ եթե դուք անմիջապես չլռեք… Անսպասելի վեճից անհանգստացած սպաներն արդեն ետ էին քաշում նրան`թևերից բռնած, և Կոզլովսկին, հանկարծ ափերով ծածկելով դեմքը, բարձրաձայն հեկեկաց, արտասվող կնոջ նման ամբողջ մարմնով ցնցվելով, ամաչելով իր արցունքներից չարաչար ու ցավագին… 1894 |
ԱՐՁԱԿ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ [...] ԳՅՈՒՂԸ Հուլիս ամսվա վերջին օրն է։ Շուրջս հազարավոր վերստերով Ռուսաստանն է, հայրենի երկիրը։ Հավասար կապույտով ծածկված է ամբողջ երկինքը, միայն մի ամպիկ կա այնտեղ, որ չգիտես լողում է, թե հալվում։ Քամի չկա։ Տապ է Օդը`նոր կթած կաթ։ Արտույտները զնգում են, մեծախպիպ աղավնիները ղունղունում, ծիծեռնակները լուռ ճախրում են, ձիերը փնչացնում են ու ծամում, շները չեն հաչում և, հանդարտ կանգնած, պոչերն են խաղացնում։ Թե ծխի, թե խոտի հոտ է գալիս, մի քիչ էլ կպրաձյութի, քիչ էլ կաշվի։ Կանեփի արտերն արդեն ուժ են առել և արձակում են իրենց ծանր, բայց դուրեկան բույրը։ Խորահատակ, բայց զառիվայր ձորակ։ Ձորակի կողքերով մի քանի շարք ձգվում են լայնագլուխ, դեպի վար շերտավորված ուռիներ։ Ձորամիջով վազում է առվակը, նրա հատակին փոքրիկ քարերը փայլփլուն ծփանքի միջից ասես դողում են։ Հեռվում, երկրի ու երկնքի ծայրավերջում, մեծ գետի կապտավուն գիծն է։ Ձորակի երկարությամբ`մի կողմում մաքուր ամբարներ, ամուր փակված դռներով վանդակներ, մյուս կողմում`եղևնափայտից շինված նրբատաշ կտուրներով հինգ-վեց խրճիթներ։ Յուրաքանչյուր տանիքի վրա`սարյակի բույնի բարձր ձող. յուրաքանչյուր մուտքի վերև`թիթեղյա թավաբաշ ձիուկ։ Լուսամուտների անհարթ ապակիները ցոլցլում են ծիածանի գույներով։ Փեղկերի վրա ծաղկեփնջերով սափորներ են նկարված։ Ամեն մի խրճիթի առաջ կանոնավոր դրված է մի կոկ նստարան, հողաթախտերի վրա կծկվել են թափանցիկ ականջները սրած կատուները։ Բարձր շեմքերի ետևում մթին են տալիս զով նախասենյակները։ Ես պառկած եմ հենց ձորակի եզրին փռված տապճակի վրա. շուրջս նոր հնձած, թմրեցնելու չափ բուրավետ խոտի կույտեր։ Հեռատես տերերը խոտը փռել են խրճիթների առաջ. թող մի քիչ էլ չորանա արևի տակ. իսկ հետո կլցնեն խոտանոցը։ Ա՛ յ թե հիանալի կլինի դրա վրա քնելը։ Յուրաքանչյուր շեղջի միջից դուրս են ցցվել մանկական գանգրահեր գլուխներ։ Փուփուլավոր հավերը միջատներ ու մժեղներ են որոնում խոտի մեջ. սպիտակադունչ քոթոթը թավալվում է խճճված խոտերում։ Մաքուր ու ցած գոտկած վերնաշապիկներով ու երկարավիզ ծանր կոշիկներով շիկագանգուր տղաները, կրծքով հենված չլծված սայլակին, աշխուժորեն խոսակցում են, սրտանց քրքջում։ Լուսամուտից նայում է կլորադեմ նորահարսը. ծիծաղում է`չգիտես ջահելների խոսք ու զրույցի, թե՞ խոտակույտերում վխտացող մանուկների վրա։ Մի ուրիշ նորահարս, ուժեղ ձեռներով, ջրհորից քաշում է մեծ, ջրով լիքը դույլը փոկի ծայրին դողդողում և օրորվում է դույլը, թափելով երկայն, հրափայլ, կաթիլներ։ Իմ առաջ կանգնած է պառավ տանտիկինը`նոր, նախշուն բաճկոնակով, նոր հողաթափերով։ Խոշոր, ուռուցիկ ուլունքները երեք շարք պատել են նրա թխամորթ և նիհար վիզը. ճերմակած գլխին, մինչև մարած աչքերը վար թողած, կապել է կարմիր պուտերով դեղին գլխաշոր։ Բայց սիրալիր են ժպտում պառավական աչքերը. ժպտում է ամբողջովին կնճռոտ դեմքը։ Երևի յոթերորդ տասնամյակն է ապրում պառավը… Բայց հիմա էլ դեռ երևում է, որ ժամանակին գեղեցկուհի է եղել։ Լայն բաց արած աջ ձեռքի արևառ մատները, նա պահում է սառը, մառանից հենց նոր հանած, դեռ սերը չքաշած կաթով լիքը կճուճը. կճուճի կողերը ծածկված են ցողի կաթիլներով, ասես ուլունքներով։ Ձախ ձեռքի ափով պառավը հրամցնում է ինձ դեռ տաք հացի մի մեծ կտոր։ Կե'ր, քեզ անուշ, ճամփորդ հյուր»։ Հանկարծ կանչեց աքաղաղը և փութկոտ թափահարեց թևերը. նրան ի պատասխան, առանց շտապելու, բառաչեց գոմում փակված հորթուկը։ Ա'յ թե վարսակ է, հա՛», լսվում է իմ կառապանի ձայնը։ Օ ռուսական ազատ գյուղի հանգիստ, բարիք ու առատություն։ Օ՛, անդորր ու բարեբեր կյանք։ Եվ մտածում եմ ես. ինչների՞ս է պետք Սուրբ Սոֆիայի գմբեթի խաչը Ցարգրադում և այն ամենն, ինչին այսպես հետամուտ ենք մենք, քաղաքի մարդիկս։ Փետրվար, 1878 ԶՐՈՒՅՑ Ոչ Յունգֆրաուին, ոչ էլ Ֆինստերարհորնին դեռ մարդու ոտք չի դիպել։ Ալպյան լեռների գագաթները… Սեպեզը քարափների մի ամբողջ շղթա լեռների հենց սիրտը։ Լեռների վրա`բաց-կանաչ, պայծառ ու համր երկինքը։ ՈՒժեղ, խիստ սառնամանիք, կարծրացած, շողշողուն ձյուն. ձյունի տակից դուրս են ցցվել սառցապատ, հողմահար ժայռերի մռայլ գագաթները։ Երկու զանգվածներ, երկու հսկաներ բարձրանում են հորիզոնի երկու կողմերում`Յունգֆրաուն և Ֆինստերարհորնը։ Եվ ասում է Յունգֆրաուն հարևանին. Ի՞նչ նոր բան կասես։ Դու ավելի լավ ես տեսնում։ Ի՞նչ կա ներքևում։ Անցնում է մի քանի հազար տարի. մի րոպե։ Եվ ի պատասխան`որոտում է Ֆինստերարհորնը. Համատարած ամպերը ծածկել են երկիրը… Սպասի'ր։ Անցնում են նորից հազարամյակներ. մի րոպե։ Դե', իսկ ա՞յժմ, հարցնում է Յունգֆրաուն։ Այժմ տեսնում եմ. այնտեղ, ներքևում էլի նույնն է`խայտաբղետ, մանր։ Ջրերը կապույտին են տալիս, անտառները`սևին, քարաշեղջերը գորշագունում են։ Նրանց մոտերքը դեռևս վխտում են նույն մժղուկները, գիտե՞ս, այն երկոտանիները, որոնք դեռ ոչ մի անգամ չկարողացան ապականել ոչ քեզ, ոչ ինձ։ Մարդի՞կ։ Այո', մարդիկ։ Անցնում են հազարավոր տարիներ. մի րոպե։ Դե', իսկ ա՞յժմ, հարցնում է Յունգֆրաուն։ Կարծես մժղուկները պակասել են, դղրդում է Ֆինստերարհորնը, ներքևն ավելի է պարզվել, ջրերը սեղմվել են, անտառները նոսրացել։ Անցնում են կրկին հազարավոր տարիներ, մի րոպե։ Ի՞նչ ես տեսնում դու, ասում է Յունգֆրաուն։ Մեր շուրջը`մոտերքը ասես մաքրվեց, պատասխանում է Ֆինստերարհորնը, դեհ, իսկ այնտեղ, հեռվում, հովիտների մեջ դեռ բծեր կան և մի բան էլ շարժվում է։ Իսկ հիմա՞, հարցնում է Յունգֆրաուն, ուրիշ հազարամյակներ, մի րոպե անց։ Հիմա լավ է, պատասխանում է Ֆինստերարհորնը, ամեն տեղ հաճելի է, ուր էլ նայում ես`բոլորովին սպիտակ… ամենուր մեր ձյունն է, հավասար ձյունը և սառույցը։ Ամեն ինչ սառել է։ Այժմ լավ է, հանգիստ։ Լա'վ, ասում է Յունգֆրաուն։ Սակայն բավականին շաղակրատեցինք մենք, ծերու'կ։ Ննջելու ժամանակն է։ Ժամանակն է։ Քնած են վիթխարի լեռները. հավետ լռած երկրի վրա քնած է կանաչ, լուսափայլ երկինքը։ Փետրվար, 1878 ՊԱՌԱՎԸ Ես մենակ անցնում էի լայնարձակ դաշտով։ Եվ հանկարծ ինձ թվաց, թե ետևիցս թեթև ու զգույշ քայլերի ձայն եմ լսում։ Ինչ-որ մեկը քայլում էր իմ հետքերով։ Ես ետ նայեցի և տեսա մի փոքրիկ, կորամեջք պառավ`ամբողջովին փաթաթված գորշ ցնցոտիներում։ Նրանց միջից պառավի միայն երեսն էր երևում, դեղին, կնճռոտ, սրաքիթ ու անատամ երեսը։ Ես մոտեցա նրան… նա կանգ առավ։ Ո՞վ ես դու, ի՞նչ ես ուզում։ Մուրացկա՞ն ես։ Ողորմությա՞ն ես սպասում։ Պառավը չպատասխանեց։ Ես թեքվեցի դեպի նա և նկատեցի, որ նրա երկու աչքն էլ սքողված են կիսաթափանցիկ, սպիտակավուն թաղանթով կամ փառով, ինչպես մի քանի թռչունների մոտ է լինում. դրանով նրանք պաշտպանում են իրենց աչքերը չափազանց վառ լույսից։ Բայց պառավի աչքի այդ թաղանթը չէր շարժվում և բիբերն էլ չէին երեում… որից եզրակացրի, որ նա կույր է։ Ողորմությու՞ն ես ուզում, կրկնեցի ես իմ հարցը, ինչու՞ ես գալիս իմ ետևից։ Սակայն պառավը առաջվա պես չպատասխանեց, այլ միայն մի քիչ կուչ եկավ։ Ես երեսս շուռ տվի նրանից և գնացի իմ ճանապարհով։ Եվ ահա իմ ետևից դարձյալ լսում եմ նույն թեթև, նույն համաչափ, ասես գողունի, քայլերի ձայնը։ Դարձյալ նույն կինը, անցավ մտքովս, ի՞նչ է կպել նա ինձ, բայց իսկույն մտքումս ավելացրի, երևի կուրության պատճառով ճանապարհը կորցրել է, այժմ քայլերիս ձայնին ականջ դրած`գալիս է իմ ետևից, որ ինձ հետ միասին մի մարդաբնակ տեղ դուրս գա։ Այո', այո', այդպես է, որ կա»։ Բայց տարօրինակ անհանգստությունը հետզհետե տիրեց իմ մտքին։ Ինձ թվաց, որ պառավը ոչ միայն ինձ հետևում է, այլ ուղղություն է տալիս ինձ, որ նա ինձ հրում է մերթ աջ, մերթ ձախ, և որ ես ակամա հնազանդվում եմ նրան։ Այնուամենայնիվ, ես շարունակում եմ քայլել… Բայց ահա իմ առաջ, հենց ճանապարհի վրա մի բան սևին է տալիս և լայնանում… ինչ-որ փոս… «Գերեզմա՞ն, անցավ մտքովս, ահա ու'ր է հրում նա ինձ»։ Ես իսկույն շուռ եմ գալիս։ Պառավն էլի կանգնած է իմ առաջ բայց նա տեսնում է։ Նա նայում է վրաս մեծ-մեծ, կատաղի, չարագուշակ աչքերով… գիշատիչ թռչունի աչքերով։ Ես մոտենում եմ նրա դեմքին, նրա աչքերին… դարձյալ նույն մթագնած թաղանթը, նույն կույր ու բութ դեմքը։ Ա՛ խ, մտածում եմ ես, այս պառավն իմ ճակատագիրն է, այն ճակատագիրը, որից մարդ չի ազատվի»։ Չի ազատվի, չի ազատվի։ Ի՛ նչ խելագարություն… պետք է փորձել»։ Եվ ես նետվում եմ մի կողմ, ուրիշ ուղղությամբ։ Ես գնում եմ շտապ բայց թեթև քայլերը, առաջվա նման շրշում են ետևս, մոտիկ, մոտիկ… Եվ առաջս էլի սևվին է տալիս փոսը։ Ես դարձյալ ճանապարհս ծռում եմ մի այլ կողմ… Եվ էլի շրշյունն իմ ետևից, և նույն ահեղ բիծն իմ առաջ։ Եվ ուր էլ որ նետվում եմ, հալածված նապաստակի պես`դարձյալ նույնն է, նույնը։ Սպասիր, մտածում եմ ես, արի խաբեմ նրան, ոչ մի կողմ չգնամ», և ես մի ակնթարթում նստում եմ գետնին։ Պառավը կանգնած է իմ ետևը, երկու քայլ հեռու։ Էլ ձայն չի գալիս, բայց զգում եմ, որ նա այստեղ է։ Եվ հանկարծ տեսնում եմ այն բիծը, որ հեռվից սևին էր տալիս, ինքն է լողում, սողում դեպի ինձ։ Աստվա՛ ծ իմ։ Ես ետ եմ դառնում։ Պառավը ուղիղ նայում է ինձ, և անատամ բերանը ծամածռված է հեգնանքով… Չե'ս ազատվի։ Փետրվար, 1878 ՇՈՒՆԸ Սենյակում երկուսս ենք իմ շունը և ես Դուրսը ոռնում է սոսկալի, կատաղի փոթորիկը։ Շունը նստած է իմ առաջ և ուղիղ աչքերիս է նայում։ Ես նույնպես նրա աչքերին եմ նայում։ Նա ինձ կարծես մի բան է ուզում ասել։ Նա համր է, անխոս, նա ինքն իրեն չի հասկանում, բայց ես հասկանում եմ նրան։ Ես հասկանում եմ, որ այս վայրկյանին թե նրա և թե իմ մեջ ապրում է նույն զգացումը, որ մեր միջև ոչ մի տարբերություն չկա։ Մենք համանման ենք։ Ամեն մեկիս մեջ վառվում ու փայլում է միևնույն դողդոջուն կրակը։ Վրա կհասնի մահը, թափ կտա նրա վրա յուր սառն ու լայն թևը… Եվ վե'րջ։ Ո՞վ կիմանա հետո, թե մեզանից որի մեջ ի՞նչ տեսակ կրակ էր վառվում։ Ո'չ, սա մարդը և կենդանին չեն հայացքներ փոխանակում… Սրանք միմյանց հառած երկու զույգ միանման աչքեր են։ Եվ այդ զույգերից ամեն մեկում, թե կենդանու և թե մարդու, միևնույն կյանքն է, որ այդպես վախվխելով հպվում է մյուսին։ Փետրվար, 1878 ԱԽՈՅԱՆԸ Ես մի ընկեր-ախոյան ունեի. ոչ աշխատանքի, ոչ պաշտոնի կամ սիրո մեջ, բայց մեր հայացքները երբեք չէին համընկնում, և ամեն անգամ, երբ մենք հանդիպում էինք, մեր միջև անվերջանալի վեճեր էին ծագում։ Մենք վիճում էինք ամեն բանի մասին, գեղարվեստի, կրոնի, գիտության, երկրային ու հանդերձյալ, մանավանդ հանդերձյալ կյանքի մասին։ Նա հավատացյալ և խանդավառ մարդ էր։ Մի անգամ նա ինձ ասաց. Դու ամեն բանի վրա ծիծաղում ես, բայց եթե ես քեզանից առաջ մեռնեմ, կգամ, կհայտնվեմ քեզ այն աշխարհից… Տեսնենք դու այն ժամանա՞կ էլ կծիծաղես։ Եվ իրավ, նա ինձանից առաջ մեռավ, մեռավ երիտասարդ հասակում, սակայն անցան տարիներ, և ես մոռացա նրա խոստումը, նրա սպառնալիքը։ Մի անգամ, գիշերը, անկողնումս պառկած, չէի կարողանում, ասենք, չէի էլ ուզում քնել։ Սենյակում մի տեսակ ոչ մութ էր, ոչ լույս։ Ես անթարթ նայում էի դեպի գորշ կիսախավարը։ Եվ հանկարծ ինձ թվաց, թե երկու լուսամուտների մեջտեղում կանգնած է իմ ախոյանը և լուռ ու տխուր վեր ու վար է շարժում գլուխը։ Ես չվախեցա, նույնիսկ չզարմացա սակայն, տեղիցս մի քիչ վեր բարձրանալով և արմունկիս հենվելով, սկսեցի սևեռուն նայել անակնկալ հայտնված կերպարանքին Նա շարունակում էր գլուխն օրորել։ Հը, ի՞նչ է, – վերջապես ձայն հանեցի ես, դու ցնծու՞մ ես, թե՞ ցավակցում։ Ի՞նչ է այդ, նախազգուշացու՞մ, թե՞ նախատինք թե՞ ուզում ես հասկացնել ինձ, որ անիրավացի էիր, կամ երկուսս էլ անիրավացի էինք։ Ի՞նչ ես զգում դու։ Դժոխային տանջա՞նք, թե՞ դրախտային երջանկություն։ Ասա գո'նե մի խոսք։ Բայց իմ ախոյանը ոչ մի ձայն չհանեց, և միայն առաջվա պես տխուր ու հնազանդ վեր ու վար էր շարժում գլուխը։ Ես ծիծաղեցի նա չքացավ։ Փետրվար, 1878 ՄՈԻՐԱՑԿԱՆԸ Ես անցնում էի փողոցով Ինձ կանգնեցրեց մուրացիկ, զառամյալ մի ծերուկ։ Արտասվալից, բորբոքված աչքեր, կապտած շրթունքներ, գզգզված լաթեր, անմաքուր վերքեր Օ՛, ինչ այլանդակ կերպով էր կլանել այդ դժբախտ արարածին աղքատությունը։ Նա պարզեց ինձ յուր կարմրած, ուռած, կեղտոտ ձեռքը Նա հառաչում էր, նա խեղդված ձայնով օգնություն էր աղերսում։ Ես սկսեցի պրպտել բոլոր գրպաններս Ոչ քսակ, ոչ ժամացույց, ոչ նույնիսկ թաշկինակ ես հետս ոչինչ չէի վերցրել Իսկ մուրացկանն սպասում էր… Եվ նրա կարկառած ձեռքը թույլ դողում էր ու ցնցվում։ Ինձ կորցրած, շփոթված, ես ամուր սեղմեցի այդ կեղտոտ, դողդոջուն ձեռքը «Ներողամի'տ եղիր, եղբա'յր, ես ոչինչ չունեմ»։ Մուրացկանն իր բորբոքված աչքերը հառեց վրաս։ Նրա կապտած շրթունքները քմծիծաղ տվին, և նա էլ իր հերթին պինդ սեղմեց իմ սառած մատները։ Ի՞նչ արած, եղբայր, ծամծմեց նա, դրա համար էլ շնորհակալ եմ։ Այդ էլ ողորմություն է, եղբայր»։ Ես հասկացա, որ ինքս էլ ողորմություն ստացա իմ եղբորից։ Փետրվար, 1878 ԴՈԻ ԿԼՍԵՍ ԴԱՏԱՍՏԱՆԸ ՀԻՄԱՐԻ…» Պուշկին Դու միշտ ճշմարտությունն էիր ասում, ո՛ վ մեր մեծ երգիչ, նույնն ասացիր և այս անգամ։ Դատաստանը հիմարի և ծաղրանքն ամբոխի»… Ո՞վ չի ճաշակել և' մեկը, և' մյուսը։ Այդ ամենը կարելի է և պետք է տանել, իսկ ով ուժ ունի, թող արհամարհի։ Բայց կան հարվածներ, որոնք ցավագնորեն ուղղակի հենց սրտին են դիպչում… Մարդն արել է այն ամենը, ինչ կարող էր անել, աշխատել է սրտեռանդ, սիրով, ազնվությամբ։ Եվ ազնիվ հոգիները զզվանքով երես են դարձնում նրանից. ազնիվ երեսները բարկությունից կրակ են կտրում`նրա անունը լսելիս։ Հեռացի'ր, կորի'ր», գոռում են նրան ազնիվ, երիտասարդ ձայներ։ Ոչ դու ես մեզ պետք, ոչ քո վաստակը, դու պղծում ես մեր օթևանը։ Դու մեզ չես ճանաչում և չես հասկանում… Դու մեր թշնամին ես»։ Ի՞նչ անի այն ժամանակ այդ մարդը։ Շարունակի աշխատե՞լ, չփորձի՞ իրեն արդարացնել մինչև անգամ չսպասի՞ ավելի արդարացի գնահատության։ Մի ժամանակ երկրագործներն անիծում էին այն ճանապարհորդին, որ գետնախնձոր էր բերել իրենց`հացի փոխարեն, աղքատի ամենօրյա սննդի փոխարեն Նրանք դեպի իրենց պարզած ձեռքից դուրս էին գջլում այդ թանկագին պարգևը, ցեխն էին գցում և ոտներով տրորում։ Այժմ նրանք կերակրվում են այդ պարգևով և նույնիսկ չեն իմանում իրենց բարերարի անունը։ Էհ, ի՞նչ արած։ Նրանց ինչին է պետք նրա անունը։ Նա առանց անունի էլ իրենց փրկում է սովից։ Աշխատենք միայն, որ մեր տվածն էլ հիրավի օգտակար կերակուր լինի։ Դառն է անիրավացի նախատինքն այն մարդկանց շրթունքներում, որոնց սիրում ես Բայց կարելի է տանել և այդ… Խփի'ր ինձ, միայն թե լսի'ր», ասում էր աթենացիների առաջնորդը սպարտացիների առաջնորդին։ Խփի'ր ինձ, միայն առողջ ու կուշտ եղիր», պետք է ասենք մենք։ Փետրվար, 1878 ԳՈՀ ՄԱՐԴԸ Մայրաքաղաքի փողոցով թռչկոտելով սլանում է մի մարդ`դեռևս երիտասարդ։ Նրա շարժումներն ուրախ են, աշխույժ. աչքերը շողշողում են, շրթունքներին խաղում է ժպիտը, դուրեկան կարմրին է տալիս ինքնագոհ դեմքը Նա ամբողջովին բավականություն է և ուրախություն։ Ի՞նչ է պատահել նրան։ Արդյոք ժառանգությու՞ն է ստացել։ Աստիճա՞նն են բարձրացրել։ Արդյոք նա շտապում է սիրային տեսակցությա՞ն։ Թե՞ պարզապես լավ նախաճաշել է և լիառատ ուժի, առողջության զգացումն է, որ այդպես խաղում է նրա մարմնի բոլոր մասերում։ Կամ չլինի՞ թե նրա վզից կախել են քո գեղեցիկ ութանկյունի խաչը, ո՛ վ լեհական Ստանիսլավ արքա։ Ո'չ։ Նա մի զրպարտություն է հնարել իր ծանոթի մասին. եռանդագին այն տարածել է, լսել է նույն այդ զրպարտությունը մի ուրիշ ծանոթից և ինքն էլ հավատացել դրան։ Օ՛, որքան գոհ և մինչև անգամ որքան բարի է այս րոպեին այդ պատվական, շատ բան խոստացող երիտասարդը։ Փետրվար, 1878 ԿԵՆՑԱՂԻ ԿԱՆՈՆ Եթե դուք ուզում եք տհաճություն պատճառել և մինչև անգամ վնասել ձեր հակառակորդին, ասում էր ինձ մի ծեր ստահակ, ապա հանդիմանեցեք նրան հենց այն պակասության կամ արատի համար, որ դուք ձեր մեջն եք զգում։ Դժգոհեցե'ք Եվ հանդիմանեցե'ք։ Նախ և առաջ դա ուրիշներին կստիպե կարծել, որ դուք այդ արատը չունիք։ Երկրորդ`ձեր դժգոհությունը կարող է մինչև անգամ անկեղծ լինել… Դուք կարող եք օգտվել սեփական խղճի խայթոցներից։ Եթե դուք, օրինակ, ռենեգատ եք. Հանդիմանեցե'ք ձեր հակառակորդին, որ նա համոզմունք չունի։ Եթե դուք ինքներդ հոգով լակեյ եք, հանդիմանելով ասացեք նրան, որ նա լակեյ է լակեյ քաղաքակրթության, Եվրոպայի լակեյ, սոցիալիզմի լակեյ։ Կարելի է մինչև անգամ ասել`լակեյ անլակեյության, նկատեցի ես։ Ա'յդ էլ կարելի է, վրա բերեց ստահակը։ Փետրվար, 1878 ԱՇԽԱՐՀԻ ՎԵՐՋԸ Երազ Ինձ թվում էր, թե գտնվում եմ Ռուսաստանի խուլ անկյուններից մեկում, մի հասարակ գյուղական տան մեջ։ Սենյակը մեծ է, ցածր առաստաղով, երեք լուսամատով։ Պատերը ներկված են սպիտակ. կահ-կարասի չկա։ Տան առաջ մեծ հարթավայր է, որ, աստիճանաբար ցածրանալով, տարածվում է հեռուն. գորշ, միագույն երկինքը կախված է նրա վրա, որպես վարագույր։ Ես մենակ չեմ։ Ինձ հետ սենյակում մոտ տասը մարդ կա։ Նրանք բոլորն էլ հասարակ մարդիկ են, պարզ հագնված։ Նրանք քայլում են սենյակի երկայնությամբ ու լայնությամբ, լուռ, ասես գաղտագողի քայլերով։ Նրանք խույս են տալիս իրարից և, սակայն, անդադար, տագնապալից հայացքներ են փոխանակում։ Նրանցից ոչ մեկը չգիտի, թե ինչու՞ է ինքն ընկել այս տունը և ի՞նչ մարդիկ են նրան շրջապատողները։ Բոլոր դեմքերի վրա անհանգստություն ու վհատություն է նկատվում Ամենքն էլ հերթով մոտենում են լուսամուտին և ուշի-ուշով նայում դուրս, կարծես դրսից մի բան են սպասում։ Հետո էլի սկսում են սենյակում շրջել աջ ու ձախ, ետ ու աոաջ։ Մեր մեջ պտտվում է ոչ բարձրահասակ մի տղա։ Ժամանակ առ ժամանակ նա ճչում է բարակ ու միահնչուն ձայնով. «Հայրի՛ կ, վախենու'մ եմ»։ Այդ ճիչից սիրտս տակնուվրա է լինում, և ես էլ եմ սկսում վախենալ Ինչի՞ց. ինքս էլ չգիտեմ։ Միայն զգում եմ, որ գալիս ու մոտենում է մեծ, մի մեծ աղետ։ Իսկ երեխան ճչում է, հա ճչում։ Ա՛ խ, ինչպես հեռանալ այստեղից։ Ի՛ նչ հեղձուցիչ է, ի՛ նչ հոգնեցուցիչ, ի՛ նչ ծանր է Սակայն հեռանալու հնար չկա։ Այդ երկինքն է`ինչպես պատանք։ Քամի էլ չկա Օդը մահացե՞լ է, ինչ է Հանկարծ երեխան ցատկեց դեպի լուսամուտը և գոռաց նույն աղեկտուր ձայնով. Նայեցե'ք, նայեցե'ք, երկիրը խորտակվեց… Ինչպե՞ս, խորտակվե՞ց։ Իսկապես. սկզբում տան առաջ հարթավայր էր, իսկ այժմ այն կանգնած է զարհուրելի լեռան գագաթին, հորիզոնն ընկել, ներքև է գնացել, իսկ տան հենց մոտից, համարյա ուղղահայաց, ցած է իջնում կարծես փորփրած մի սև գահավանդ։ Մենք բոլորս խռնվում ենք լուսամուտի առաջ… Սարսափը սառեցնում է մեր սրտերը։ Ահա' նա, ահա' նա, շշնջում է հարևանս։ Եվ ահա երկրի հեռավոր եզերքի ամբողջ երկայնքով շարժվեց ինչ-որ բան։ Սկսեցին բարձրանալ ու ընկնել ինչ-որ փոքր, կլորավուն թմբիկներ։ Դա ծովն է, նույն ակնթարթում անցնում է բոլորիս մտքով, նա այժմ մեզ բոլորիս տակով կանի Միայն ինչպես կարող է նա մեծանալ ու վեր բարձրանալ Այս գահավանդի վրա»։ Եվ սակայն նա մեծանում է, վիթխարի կերպով մեծանում… Այդ արդեն հեռվում գլորվող հատ ու կենտ թմբիկներ չեն… Մի համատարած հրեշային ալիք գրկում է հորիզոնի ամբողջ շրջագիծը։ Նա թռչում, թռչում է դեպի մեզ։ Բուք ու բորանի պես է սլանում նա. գալարվում է, որպես դժոխային խավար։ Ամեն ինչ դողդողում է շուրջը։ իսկ այնտեղ, այն կատաղասլաց, հսկա զանգվածի մեջ և' ճայթյուն է, և' որոտ, և' հազարաբերան երկաթե հաչոց Ա'հ, ինչ մռնչյուն ու ոռնոց։ Այդ երկիրն է ոռնում երկյուղից Վե'րջ երկրին, վե'րջ ամեն ինչին։ Երեխան մի անգամ էլ ճչաց Ես ուզեցի բռնել ընկերոջիցս, բայց մենք բոլորս էլ արդեն տապալված էինք, տակովն արված, խեղդված. մեզ սրբել-տարել էր այն թանաքի պես սև, սառցալի, որոտագոչ ալիքը։ Խավար է… Հավիտենական խավար։ Հազիվ շունչ քաշելով, ես արթնացա։ Մարտ, 1878 ՄԱՇԱ Շատ տարիներ առաջ, Պետերբուրգում ապրածս ժամանակ, ամեն անգամ, երբ պատահում էր, որ կառք էի վարձում, զրույցի էի բռնվում կառապանի հետ։ Սիրում էի զրույց անել մանավանդ գիշերաշրջիկ կառապանների հետ, մերձքաղաքային գյուղերից եկած աղքատ գյուղացիների հետ, որոնք մայրաքաղաք էին գալիս մի-մի դեղնագույն, հասարակ սահնակով ու քոսոտ ձիով, հույս ունենալով, որ իրենց կկերակրեն և իրենց տերերին տալիք հողատուրքը կվաստակեն։ Եվ ահա մի անգամ ես այդպիսի մի կառապան վարձեցի Նա մոտ քսան տարեկան, բարձրահասակ, վայելչակազմ ու քաջառողջ երիտասարդ էր. աչքերը կապույտ էին, այտերը կարմիր, շեկ մազերը օղակ – օղակ գանգուրներով կարկատած գլխարկի տակից դուրս էին թափվում մինչև հոնքերը։ Եվ ինչպե՛ ս էին նրա հսկայի ուսերը մտել այդ պատառոտված արմյակի մեջ։ Սակայն կառապանի գեղեցիկ, անմորուս դեմքը տխուր ու մռայլ էր երևում։ Սկսեցի հետը խոսել։ Ձայնի մեջ էլ տխրություն կար։ Ի՞նչ է, եղբայր, հարցրի ես նրան, ինչու՞ ես տխուր, չլինի՞ մի դարդ ունես։ Երիտասարդը ոչ իսկույն, պատասխանեց ինձ։ ՈՒնիմ, տեր իմ, ունիմ վերջապես մրմնջաց նա, էն էլ էնպիսին, որից մեծը չկա։ Կնիկս մեռավ։ Սիրու՞մ էիր դու նրան քո կնկանը… Երիտասարդը ետ չնայեց ինձ, միայն գլուխը մի քիչ կախեց։ Սիրում էի, տեր։ Ութերորդ ամիսն է անցել… Բայց մտքիցս չի գնում։ Սիրտս կտոր-կտոր է լինում… Եվ էլի… ախր նրա ինչ մեռնելու ժամանակն էր։ Ջահել էր, առողջ։ Մի օրվա մեջ խոլերան բանը պրծացրեց։ Եվ բարի՞ կին էր նա։ Ա՛ խ, տե'ր, ծանր հառաչեց խեղճը, էն էլ ինչպես հա՛ շտ էինք ապրում։ Ես տանը չէի, երբ նա մեռավ։ Այստեղ, երբ իմացա, որ նրան, ուրեմն, արդեն թաղել են, իսկույն գյուղ, տուն մեկնեցի։ Կեսգիշեր էր արդեն, որ գյուղ հասա։ Մտա մեր խրճիթը, կանգնեցի տան մեջտեղը և սկսեցի կամաց-կամաց ձեն տալ. «Մաշա', ա՛ յ Մաշա'»։ Միայն ծղրիդն էր ճռճռում։ Լացս բռնեց, նստեցի գետնին, ձեռքս`շրխկ, գետնին տվի. «Անկուշտ փոր, ասացի, լափեցիր նրան… Ինձ էլ լափիր, է'լի։ Ա՛ խ, Մա'շա»։ Մաշա, ավելացրեց նա հանկարծ խլացած ձայնով։ Եվ պարանե երասանները ձեռքից բաց չթողնելով, թաթպանով սրբեց աչքից արտասուքը, թափ տվեց, գցեց մի կողմ, շարժեց ուսերը և այլևս ոչ մի բառ չարտասանեց։ Սահնակից իջնելիս ես նրան տասնհինգ կոպեկ ավելի տվի։ Երկու ձեռքով գլխարկից բռնած, նա ինձ խոնարհ – խոնարհ գլուխ տվեց և ապա քշեց իր ձին ձյունե սփռոցով ծածկված ամայի փողոցով, որ լցված էր հունվարյան սառնամանիքի գորշ մշուշով։ Ապրիլ, 1878 ՀԻՄԱՐԸ Լինում է, չի լինում, մի հիմար է լինում։ Երկար ժամանակ նա ապրում է անհոգ և ուրախ։ Բայց կամաց-կամաց նրան լուրեր են հասնում, որ իրեն ամեն տեղ անմիտ ու գռեհիկ մարդու տեղ են դնում։ Հիմարը շփոթվում է և սկսում տխուր մտածել, թե ի՞նչպես անի, որ այդ անախորժ լուրերին վերջ տա։ Մի անակնկալ միտք վերջապես լուսավորում է նրա մթին ու պստիկ ուղեղը… Եվ նա`առանց դանդաղելու, միտքը եկածը կատարում է։ Մի ծանոթ է պատահում նրան փողոցում և սկսում գովել մի հայտնի նկարչի Ներեցե'ք, բացականչում է հիմարը, այդ նկարիչը վաղուց արխիվ է նետված… Դուք այդ չգիտե՞ք։ Ես այդ չէի սպասում ձեզանից… Դուք հետամնաց մարդ եք։ Ծանոթը վախենում է և իսկույն համաձայնում հիմարի հետ։ Ի՞նչ հիանալի գիրք կարդացի ես այսօր, ասում է նրան մի ուրիշ ծանոթ։ Ներեցե'ք, բացականչում է հիմարը, ի'նչպես չեք ամաչում։ Այդ գիրքը գրոշ չարժե։ Վաղուց այդ ոչ ոք ձեռքը չի առնում։ Դուք այդ չգիտե՞ք Դուք հետամնաց մարդ եք։ Այս ծանոթն էլ է վախենում և համաձայնում հիմարի հետ։ Ինչ հրաշալի մարդ է իմ բարեկամ Ն. Ն. ը, ասում է հիմարին երրորդ ծանոթը, ա՛ յ, իսկ և իսկ ազնիվ մարդ։ Ներեցե'ք, բացականչում է հիմարը, Ն. Ն. ը հայտնի սրիկա է։ Բոլոր ազգականներին կողոպտեց։ Ո՞վ ասես այդ չի իմանում… Դուք հետամնաց մարդ եք։ Երրորդ ծանոթը նույնպես վախենում է և համաձայնում հիմարի հետ, երես դարձնում յուր բարեկամից։ Եվ ում էլ, ինչ էլ որ գովում են հիմարի առաջ, նա միշտ միևնույն առարկությունն է անում։ Երբեմն էլ ավելացնում է նախատելով. Իսկ դուք դեռ հավատու՞մ եք հեղինակություններին։ Չար է, մաղձոտ, սկսում են կարծիքներ հայտնել հիմարի մասին նրա ծանոթները։ Բայց ի՛ նչ գլուխ ունի։ Եվ ի՛ նչ լեզու, ավելացնում են մյուսները։ Օ՛, այո', նա տաղանդ է։ Վերջանում է նրանով, որ մի տարածված հանդեսի հրատարակիչ առաջարկում է հիմարին վարելու հանդեսի քննադատական բաժինը։ Եվ հիմարն սկսում է ամենքին ու ամեն բան քննադատել`առանց փոխելու ո'չ իր խոսելու ձևը, ո'չ իր բացականչությունները։ Այժմ նա, որ մի ժամանակ գոռում էր հեղինակությունների դեմ, ինքն է հեղինակություն, իսկ պատանիները երկրպագում են նրան և նրանից վախենում։ Եվ ի՞նչ անեն խեղճ պատանիները։ Թեպետ վայել չէ, առհասարակ, երկրպագել մեկին… բայց դե արի ու մի երկրպագիր հետամնացների կարգը կընկնես։ Վախկոտների մեջ կյանքը հիմարինն է։ Ապրիլ, 1878 ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԼԵԳԵՆԴ Բաղդաղում ո՞վ չի ճանաչում մեծ Ջաֆարին, տիեզերքի արեգակին։ Մի անգամ, շատ տարիներ առաջ, նա դեռ պատանի էր, Ջաֆարն զբոսնում էր Բաղդադի շրջակայքում։ Հանկարծ նրա ականջին մի խռպոտ ճիչ հասավ. Ինչ-որ մեկը հուսահատորեն օգնության էր կանչում։ Ջաֆարն իր հասակակիցների մեջ աչքի էր ընկնում խոհականությամբ ու կշռադատ խելքով. նա գթասիրտ էր և իր ուժերին վստահ։ Նա վազեց կանչի ուղղությամբ և տեսավ մի խեղճ, զառամյալ ծերունի, որին երկու ավազակ պինդ սեղմել էին քաղաքի պարսպին ու կողոպտում էին։ Ջաֆարը մերկացրեց սուրը և հարձակվեց ավազակների վրա, մեկին սպանեց, մյուսին փախուստի մատնեց։ Ազատված ծերունին ընկավ իր փրկարարի ոտքերը և, նրա հանդերձի քղանցքները համբուրելով, բացականչեց. Ո՛ վ քաջ պատանի, քո մեծահոգությունն առանց հատուցման չի մնա։ Տեսքով ես մի թշվառ մուրացկան եմ, բայց միայն արտաքուստ։ Ես հասարակ մարդ չեմ։ Վաղը, առավոտյան կանուխ, արի գլխավոր շուկան, ես քեզ կսպասեմ շատրվանի մոտ և դու կհամոզվես, որ իմ ասածը ճշմարիտ է։ Ջաֆարը մտածեց. «Այս մարդը տեսքով իրավ մուրացկան է, սակայն ամեն բան պատահում է։ Ինչու՞ չփորձեմ», և պատասխանեց. Լավ, հայրիկ, կգամ։ Ծերուկը նայեց նրա աչքերին ու հեռացավ։ Մյուս առավոտ, հենց որ լույսը բացվեց, Ջաֆարը գնաց շուկա։ Հենված շատրվանի մարմարյա ավազանին`ծերուկն արդեն սպասում էր նրան։ Նա լուռ բռնեց Ջաֆարի ձեռքը և տարավ նրան մի փոքրիկ այգի, որ չորս կողմից շրջապատված էր բարձր պարիսպներով։ Այդ այգու ճիշտ մեջտեղում, կանաչ բացատում բուսել էր մի արտասովոր ծառ։ Նա նոճու նման էր, միայն տերևները երկնագույն էին։ Երեք պտուղ, երեք խնձոր, կախվել էին բարակ, դեպի վեր ոլորած ճյուղերից. մեկը`միջակ մեծության, երկարավուն, կաթնասպիտակ, մյուսը`մեծ, կլոր, վառ կարմիր, երրորդը`փոքրիկ, թորշոմած, դեղնավուն։ Ամբողջ ծառը թույլ շրշում էր, թեև քամի չկար։ Ծառը զնգում էր մեղմ ու տխուր, ասես ապակուց լիներ, կարծես զգում էր Ջաֆարի մոտենալը։ Պատանի', ասաց նրան ծերուկը, պոկի'ր այս պտուղներից որն ուզում ես, և իմացիր, որ եթե պոկես և ուտես սպիտակը, բոլոր մարդկանցից ամենախելոքը կլինես, եթե պոկես և ուտես կարմիրը, կլինես հարուստ`ինչպես հրեա Ռոտշիլդը։ Եթե պոկես և ուտես դեղինը դուր կգաս պառավ կանանց։ Վճռիր… Եվ մի' հապաղիր։ Մի ժամ հետո և' պտուղները կթորշոմեն, և' ինքը ծառը կանցնի երկրի խուլ խորքը։ Ջաֆարը կախեց գլուխը և մտածեց։ Ի՞նչ անել, արտասանեց նա կիսաձայն, կարծես ինքն իր հետ խորհրդակցելով։ Չափից դուրս խելոք դառնաս, էլ ապրել չես ուզի, դառնաս մարդկանցից ամենահարուստը ամենքը քեզ կնախանձեն. լավն այն է, որ ես պոկեմ և ուտեմ երրորդը, թորշոմած խնձորը։ Նա այդպես էլ վարվեց, իսկ ծերուկը ծիծաղեց անատամ ծիծաղով և ասաց. Ո՛ վ ամենաիմաստուն պատանի, դու բարի վիճակ հանեցիր։ Ինչի՞դ է հարկավոր սպիտակ խնձորը։ Դու առանց այն էլ Սողոմոնից խելոք ես։ Կարմիր խնձորը նույնպես քեզ պետք չէ… դու առանց այն էլ հարուստ կլինես։ Միայն քո հարստությանը ոչ ոք չի նախանձի։ Հայտնիր ինձ, ծերունի, ուշքի գալով ասաց Ջաֆարը, որտե՞ղ է ապրում մեր տիրապահ խալիֆի պատկառելի մայրը։ Ծերուկը մինչև գետին խոնարհվեց և պատանուն ցույց տվեց ճամփան։ Բաղղաղում ո՞վ չի ճանաչում տիեզերքի արեգակին. մեծ և հռչակավոր Ջաֆարին։ Ապրիլ, 1878 ԵՐԿՈԻ ՔԱՌՅԱԿ Մի ժամանակ կար մի քաղաք, որի բնակիչներն այնքան սաստիկ էին սիրում պոեզիան, որ եթե մի քանի շաբաթ էր անցնում և լույս չէին տեսնում նորանոր գեղեցիկ բանաստեղծություններ, նրանք բանաստեղծական այդպիսի անպտղաբերությունր հասարակական աղետ էին համարում։ Նրանք այն ժամանակ հագնում էին իրենց ամենահին հագուստները, գլխներին մոխիր էին ցանում և, խմբվելով հրապարակներում, արցունք էին թափում, դառն տրտնջամ իրենց լքող մուսայից։ Այդպիսի չարաբաստիկ մի օր երիտասարդ բանաստեղծ Հունիոսը հայտնվեց հրապարակում, ուր խռնված էր սգացող ժողովուրդը։ Նա արագ քայլերով բարձրացավ հատկապես պատրաստված ամբիոնը և նշան արեց, որ ցանկանում է բանաստեղծություն արտասանել։ Լիկտորներն իսկույն գավազանները շարժեցին. Լռությու՛ ն, ուշադրությու՛ ն, բարձրաձայն գոռացին նրանք, և ամբոխը լռեց, սպասելով։ Բարեկամնե'ր, ընկերնե'ր, սկսեց Հունիոսը բարձր, բայց ոչ այնքան հաստատուն ձայնով։ Բարեկամներ, ընկերներ, որ սիրում եք երգ ու տաղ, Երկրպագու ամենին, ինչ գեղեցիկ է և դաշն. Թող երբեք չխռովե ձեզ վայրկյանը մութ վշտի, Կգա ժամը բաղձալի… լույսը մութը կվանի։ Հունիոսը լռեց Եվ ի պատասխան նրան, հրապարակի ամեն կողմերից բարձրացավ գոռում-գոչյուն, սուլոց, քրքիջ։ Դեպի նա ուղղված բոլոր դեմքերը վառվում էին բարկությունից, բոլոր աչքերը շողում էին չարությամբ, բոլոր ձեռները վեր բարձրանում, սպառնում, բռունցքներ էին ցույք տալիս։ Ինչո՛ վ ուզեց զարմացնել, մռնչում էին կատաղի ձայներ, Թո'ղ կորչի ամբիոնից անշնորհք հանգաստեղծը, հեռացրե'ք հիմարին։ Հոտած խնձորներ, լակ ձու թափեցեք այդ խեղկատակի գլխին։ Քարեր, քարեր տեղացեք վրան։ Հունիոսն ամբիոնից թավալգլոր ընկավ… Բայց նա դեռ տուն չէր հասել, երբ ականջին դիպան խանդավառ ծափահարությունների, գովասանական աղաղակների ու բացականչությունների որոտներ։ Տարակուսանքի մեջ ընկած, և սակայն աշխատելով աննկատ մնալ (վասնզի վտանգավոր է ամեհի գազանին կատաղեցնելը), Հունիոսը վերադարձավ հրապարակ։ Եվ ի՞նչ տեսավ։ Ամբոխի գլխավերևը, նրա ուսերին, ոսկյա հարթ վահանի վրա, ծիրանի քղամիդը հագին, դափնյա պսակը գանգրահեր գլխին`կանգնած էր Հունիոսի ախոյան, երիտասարդ բանաստեղծ Հուլիոսը Իսկ ժողովուրդը չորս կողմից գոռում էր. Փա՛ ռք, փա՛ ռք, փա՛ ռք անմահ Հուլիոսին։ Նա սփոփեց մեզ վշտի, մեր մեծ վշտի պահին։ Նա մեզ մի երգ պարգևեց, որ քաղցր է մեղրից, հնչուն է բամբիռից, բուրավետ է վարդից, մաքուր է երկնային կապույտից։ Տարեք նրան փառավոր հանդեսով. նրա ներշնչված գլուխը հանձնեցեք խնկաբույրի մեղմ ալիքներին, զովացրեք նրա ճակատը դափնյա ոստերի հանդարտ հովհարումով, շռայլեցեք նրա ոտների տակ արաբական զմուռսի բոլոր անուշահոտությունները։ Փա՛ ռք նրան։ Հունիոսը մոտեցավ փառաբանողներից մեկին։ Ասա' ինձ, ո՛ վ համաքաղաքացի, ի՞նչ բանաստեղծությամբ երջանկացրեց ձեզ Հուլիոսը։ Ավա՛ ղ, ես հրապարակում չէի, երբ նա արտասանեց բանաստեղծությունը։ Այդպիսի բանաստեղծություն`և միտը չպահե՞լ, եռանդուն ձայնով պատասխանեց համաքաղաքացին, ու՞մ տեղն ես դնում դու ինձ։ Լսի'ր ու ցնծա, ցնծա' մեզ հետ միասին։ Որ սիրում եք երգ ու տաղ», այսպես սկսեց աստվածային Հուլիոսը… Որ սիրում եք երգ ու տաղ, բարեկամներ, ընկերներ. Երկրպագու ամենին, ինչ դաշն է, մեղմ ու հնչուն, Թող երբեք չխռովի ձեզ վայրկյանը մեծ ցավի, Ժամը կգա բաղձալի… տիվը կվանե գիշերը։ Հը, ի՞նչպես է։ Ի՞նչ ես ասում, գոչեց Հունիոսը, այդ հո իմ բանաստեղծությունն է։ Հուլիոսը երևի ամբոխի մեջ է եղել, երբ ես արտասանեցի այն։ Նա լսել ու միևնույնը կրկնել է, հազիվ մի քանի արտահայտություններ փոփոխած, այն էլ, իհարկե, անհաջող կերպով։ Ա՛, այժմ իմացա քո ով լինելը… Դու Հունիոսն ես, առարկեց համաքաղաքացին, հոնքերը կիտելով։ Դու նախանձոտ ես կամ հիմար… Մի բան պատկերացրու, ա՛ յ թշվառական, որքան վսեմություն կա Հուլիոսի ասածի մեջ. «Տիվը կվանե գիշերը». իսկ քոնն ինչ-որ անմիտ բան է. «Լույսը մութը կվանե»։ Ի՞նչ լույս, ի՞նչ մութ։ Մի՞թե այդ միևնույնը չէ… ուզեց սկսել Հունիոսը։ Թե մի խոսք ես ավելացրել, ընդհատեց նրան համաքաղաքացին, իսկույն ձայն կտամ ժողովրդին… Եվ նա քեզ պատառ-պատառ կանի։ Հունիոսը խելամտորեն լռեց։ Իսկ մի ալեզարդ ծերունի, որ լսել էր նրա խոսակցությունը համաքաղաքացու հետ, մոտեցավ խեղճ բանաստեղծին և, ձեռքը դնելով նրա ուսին, ասաց. Հունիոս, դու ասացիր քո սեփականը, բայց անժամանակ, իսկ նա ասաց ոչ իր սեփականը, բայց ժամանակին, հետևապես նա իրավացի է, իսկ քեզ մնում է քո խղճի մխիթարանքը։ Բայց մինչև որ խիղճը, ինչպես կարող էր և ընդունակ էր, իրավն ասած, բավականին վատ, մխիթարում էր մի կողմ քաշված Հունիոսին, հեռվում, ցնծության որոտալից աղաղակների և ամենահաղթ արեգակի ոսկեվառ փոշու միջով, մերթ կարմրին տալով ծիրանաշող քղամիդից, մերթ մթին տալով ստվերասփյուռ դափնիների տակ, առատաբույր խնկի ամպանման ալիքները ճեղքելով, կուրծքը խրոխտ դուրս գցած, մեծապանծ ու համրաքայլ առաջ էր ընթանում Հուլիոսը, որպես գահ բարձրացող արքա… Եվ արմավենու երկայն ոստերը հերթով խոնարհվում էին նրա առաջ, կարծես իրենց հանդարտ ու հնազանդ սոսափյունով արտահայտելիս լինեին նրան հետզհետե նորոգվող երկրպագության այն զգացմունքը, որ այդ ժամին լցվում էր նրանով կախարդված համաքաղաքացիների սրտերը։ Ապրիլ, 1878 ՃՆՃՂՈՒԿԸ Ես վերադառնում էի որսից և անցնում էի այգու ծառուղով։ Իմ առջևից վազում էր շունը։ Հանկարծ նա դանդաղեցրեց իր քայլերը և սկսեց առաջ գնալ գաղտագողի, կարծես որսի հոտ էր առել։ Ես նայեցի ծառուղու երկարությամբ և տեսա մի ճնճղուկի ձագ, որի կտցի բոլորը դեղնավուն էր և գլուխը ծածկված աղվամազով։ Նա վայր էր ընկել բնից (քամին ուժեղ օրորում էր ծառուղու կեչիները) և նստած էր անշարժ, նորաբույս թևիկներն անօգնական փռած։ Իմ շունը դանդաղորեն մոտենում էր նրան, երբ հանկարծ, մոտիկ ծառից պոկվելով, մեծ, սևակուրծք ճնճղուկը, քարի պես ընկավ շան հենց դնչի առաջ և բոլորովին գզգզված, այլանդակված, հուսահատ և աղիողորմ ճիչ արձակելով, մի երկու անգամ թռիչք գործեց դեպի շան բաց ու սրատամ երախը։ Նա նետվեց ազատելու, իրենով պատսպարելու իր ձագուկը Բայց նրա ամբողջ փոքրիկ մարմինը դողում էր սարսափից, նրա ձայնը բիրտացել, խզվել էր, նա շնչասպառված էր, նա իրեն զոհում էր։ Ի՛ նչ ահագին հրեշ պիտի երևար նրան շունը և, այնուամենայնիվ, նա չկարողացավ նստած մնալ իր բարձր, անվտանգ ճյուղի վրա… Մի ուժ, նրա կամքից ավելի զորավոր մի ուժ, վայր նետեց նրան այնտեղից։ Տրեզորս կանգ առավ, ետ-ետ քաշվեց… Երևի նա էլ զգաց այդ ուժը։ Ես շտապեցի ետ կանչել շփոթված շանս և հեռացա ակնածությամբ։ Այո', մի ծիծաղեք։ Ես ակնածեցի այն փոքրիկ, հերոսական թռչունի առաջ, նրա սիրո պոռթկումի առաջ։ Սերը, մտածում էի ես, ավելի զորեղ է, քան մահն ու մահվան երկյուղը։ Միայն նրանով, միայն սիրով է պահվում ու շարժվում կյանքը։ Ապրիլ, 1878 ԳԱՆԳԵՐԸ Շքեղ, ուժեղ լուսավորված դահլիճ, բազմաթիվ տղամարդիկ և կանայք։ Բոլոր դեմքերն ուրախ են, զրույցներն աշխույժ Աղմկալի խոսակցություն է սկսվել հայտնի մի երգչուհու մասին։ Նրան մեծարում են`անվանելով աստվածային, անմահ։ Օ՛, ինչ լավ արձակեց նա երեկ յուր վերջին դայլայլիկը։ Եվ հանկարծ, ասես կախարդական գավազանի զորությամբ, բոլոր գլուխների ու բոլոր դեմքերի բարակ մաշկը պոկվեց, թռավ, և մի ակնթարթում երևան եկավ գանգերի մեռելային սպիտակությունը, կապտավուն անագի գույն տվին մերկացած լնդերքն ու այտոսկրերը։ Սարսափած նայում էի ես, թե ինչպես երերում էին ու շարժվում այդ լնդերքն ու այտոսկրերը, ինչպես մոմերի ու լապտերների լույսի տակ շողշողալով, շուռումուռ էին գալիս այդ ցցված ոսկրե գնդերը և ինչպես նրանց մեջ պտտվում էին ուրիշ, ավելի փոքրիկ գնդեր անիմաստ աչքերի գնդերը։ Ես չէի համարձակվում ձեռքս երեսիս տանել, չէի համարձակվում ինձ նայել հայելու մեջ։ Իսկ գանգերը առաջվա պես պտտվում էին… Եվ արագաշարժ լեզուները, սուր-սուր ատամների ետևից, չթի փոքրիկ կտորների նման կարմրին տալով, առաջվա ճիչ ու աղմուկով թոթովում էին, թե ի՛ նչ զարմանալի, ի՛ նչ աննման կերպով այն անմահ… այո', անմահ երգչուհին արձակեց յուր վերջին դայլայլիկը։ Ապրիլ, 1878 ՍԵՎԱԳՈՐԾՆ ՈԻ ՓԱՓԿԱՍՈՒՆԸ Զրույց Սևագործ Ի՞նչ ես մեջ խցկվում։ Ի՞նչ ես ուզում։ Դու մերը չես… Հեռացի'ր։ Փափկասուն Ես ձերն եմ եղբայրներ։ Սևագործ Ո՛ նց չէ, մերն ես։ Ի՛ նչ հնարեց։ Հենց ձեռներիս մտիկ արա, տեսնու՞մ ես ինչքան կեղտոտ են։ Համ աղբի, համ կպրի հոտ է գալիս նրանցից։ Իսկ քո ձեռները, տե'ս, ինչպես սպիտակ են և ինչ հոտ է գալիս նրանցից։ Փափկասուն (պարզելով ձեռները) Հոտ առ։ Սևագործ (հոտ առնելով) Այս ի՞նչ հանելուկ է, ասես երկաթի հոտ է գալիս։ Փափկասուն Այո, հենց երկաթի։ Ամբողջ վեց տարի շղթաներ եմ կրել։ Սևագործ Իսկ ի՞նչի համար։ Փափկասուն Նրա համար, որ ձեզ բարիք էի ցանկանում, ուզում էի ազատել ձեզ, խեղճ, խավար մարդկանցդ, ծառացա ձեզ ճնշողների դեմ, ըմբոստացա Դե, և ինձ նստեցրին։ Սևագործ Նստեցրի՞ն։ Քեզ ո՞վ էր ասում, որ հակառակվես։ Երկու տարի հետո Նույն սևագործը (մի ուրիշի) Լսիր, Պետրա'… Հիշու՞մ ես նախանցյալ տարի մի փափկասուն էր քեզ հետ խոսում։ Մյուս սևագործը Հա, միտս է… ի՞նչ կա։ Առաջին սևագործ Լսի'ր, նրան էսօր կախելու են, էդպես հրաման է արձակվել։ Երկրորդ սևագործ Էլի ըմբոստացե՞լ է։ Առաջին սևագործ Էլի ըմբոստացել է։ Երկրորդ սևագործ Հա… ահա թե ինչ, եղբայր Միտրի, չի՞ կարելի, որ մի հնարքով ձեռք գցենք էն թոկը, որից նրան կախ են տալու. ասում են տան համար դա շատ մեծ բախտավորություն է։ Առաջին սևագործ Դու էդ ճիշտ ես ասում։ Պետք է փորձել, եղբայր Պետրա'։ Ապրիլ, 1878 ՎԱՐԴԸ Օգոստոսի վերջին օրերն էին Աշունն արդեն վրա էր հասնում։ Արևը մայր էր մտնում։ Անակնկալ հորդ տեղատարափն, առանց |
Խենթը մի քար գլորեց փոսը, հարյուր խելոքներ հավաքվեցան, չկարողացան դուրս հանել։ Մինչև խելացին կմտածե, խենթը գետից անց կկենա։ Խենթից ուղիղ պատասխան։ Ազգ. առածներ Ա Բայազեդը պաշարված էր։ Թուրք, քուրդ, բոշա, ջուլո և ավելի քան քսան հազար խառնիճաղանճ բաշիբոզուկներ, խառն տաճկաց կանոնավոր զորքերի հետ, շրջապատել էին կիսավեր քաղաքը։ Նա ծխում էր կրակի մեջ, որպես մի ընդարձակ խարույկի տարածություն։ Քրիստոնյա հայերի տները դատարկվել էին բնակիչներից։ Բարբարոսի սուրը և գերությունը սպառել էր նրանց։ Հայերից մի փոքրիկ մաս միայն ազատվել էր, կանխապես փախչելով սահմանակից Մագու քաղաքի կողմերը, որ պարսից հողի վրա է գտնվում։ Բայազեդի միջնաբերդը դեռ մնացել էր անառիկ։ Փոքրաթիվ ռուս զինվորներ, հայ և թուրք կամավոր միլիցիայի հետ, ամրացել էին այնտեղ, և օրհասական հուսահատությամբ, սպասում էին մի սարսափելի վախճանի։ Բերդը չորեք կողմից սեղմված էր, կարծես, մի երկաթի օղակի մեջ, որը հետզհետե նեղանալով, կամենում էր միանգամից խեղդել և մահացնել հուսաբեկ պաշարվածներին։ Հարաբերությունը դրսի հետ բոլորովին կտրված էր։ Պաշարումը պատահեց 1877 թվի հունիսի 6-ին և տևեց ամբողջ 23 օր։ Դա այն ժամանակն էր, երբ ռուսաց հաջողակ սրի բախտը Հայաստանում հանկարծ փոխվեցավ։ Տեղային մահմեդականությունը, որ սկզբում այնքան հոժարությամբ ընդունեց ռուսաց տիրապետությունը, կրկին ապստամբվեցավ և միացավ Սմայիլ Փաշայի զորքերի հետ։ Գեներալ Տեր-Ղուկասովը, երևանյան զորաբաժնի հրամանատարը, այդ միջոցում գտնվում էր Զեյդեգանի և Դալի-Բաբայի մեջ, և իր փոքրաթիվ գունդերով քաջությամբ պատերազմում էր Մուխթար փաշայի հինգ անգամ ավելի ուժի դեմ։ Նա, երևի, տեղեկություն չուներ, թե ինչ էր պատահել դժբախտ Բայազեդի հետ, որին թողել էր բերդապահ (կոմենդանտ) Շտոկվիչի պահպանության ներքո։ Գիշեր էր։ Կիսալուսնի եղջյուրը դեռ նոր չքացել էր հորիզոնից, թողնելով իր ետևից մթին խավար։ Կարծես, այդ խավարը, այդ մութը ավելի ախորժ լիներ պաշարվածների համար։ Կարծես, լուսինը, տիեզերքի սիրելին, իր արծաթափայլ ճառագայթներով մատնում լիներ նրանց։ Բայց գիշերի մթությունը դարձյալ չկարողացավ արգելք լինել բարբարոսների կատաղի հարձակմանը։ Բայազեդի միջնաբերդը, որպես մի մռայլ կետ, անորոշ կերպով նկարված էր բլուրների բարձրավանդակի վրա։ Եվ ամեն կողմից կրակը մաղվում էր այդ կետի վրա, և ամեն կողմից թնդանոթների ռումբերը և հրազենների գնդակները կարկտի նման թափվում էին այնտեղ։ Բերդը մռնչում էր, որպես մի վիթխարի գազան, որին ամեն կողմից հարվածում էին։ Նա դեռևս համառությամբ մաքառում էր օրհասի և մահվան դեմ։ Նա վճռել էր մեռնել, բայց փառքով մեռնել։ Մոտ 1000 ռուս զինվորներ, նույն չափով հայ և թուրք կամավորների հետ, կռվում էին Սմայիլ փաշայի քսան հազարի դեմ։ Բերդից խիստ սակավ էին պատասխանում, որովհետև հրազենների պաշարը խնայում էին, որը սպառվելու մոտ էր։ Միայն երբեմն արձակում էին մի կամ երկու թնդանոթ, որոնց բերանը դարձնում էին այն կողմը, ուսկից հայտնվում էր թշնամու կրակը։ Նույն գիշերը, բերդի խարխուլ շինվածքներից մեկի մեջ, որ մի ժամանակ ծառայում էր որպես զինվորանոց, և ռուսների տիրելուց հետո, օսմանցիները թողել էին կիսավեր և հեռացել, նույն գիշերը այստեղ գետնի վրա տարածված էր մի բազմություն, մի ուժաթավփ, և ուշակորույս բազմություն, որ սարսափելի տագնապի մեջ ներկայացնում էր կատաղության բոլոր զարհուրանքը։ Մի կաթիլ ջո՜ւր… նվաղեցա ծարավից… լսվում էին զանազան դառն հառաչանքներ։ Մի պատառ հա՜ց… մեռնում եմ սովից… աղաղակում էին զանազան խուլ ձայներ։ Այդ ողորմելիները մի ամբողջ շաբաթ համարյա ոչինչ չէին կերել, ոչինչ չէին խմել։ Պաշարումը այն աստիճան շուտափույթ և անակնկալ կերպով կատարվեցավ, որ բերդի մեջ բավական պաշար վեր առնելու ժամանակ չգտան։ Այժմ պաշարվածները ստիպված էին պատերազմել երեք հզոր ոսոխների դեմ. ներսից՝ սովի և ծարավի դեմ, իսկ դրսից՝ թշնամու կրակի դեմ։ Ամսի 8-ից զինվորները զրկվեցան տաք կերակրից։ Բերդապահի ձին և արտիլերիայի ձիաները բոլորը մորթել և կերել էին։ Ձիաների գարին մնաց զինվորների համար, որը նույնպես սպառվեցավ։ Վերջապես ուտեստը այն աստիճան նվազեցավ, որ յուրաքանչյուր զինվորին տալիս էին օրեկան 1 8 ֆունտ կամ 4 լոտ պաքսիմաթ և մի-մի գդալ ջուր։ Իսկ հունիսի տոթը այդ ժամանակ անտանելի էր։ Հիվանդանոցում հիվանդների վիճակը, ուտելու և խմելու կողմից, շատ չէր զանազանվում առողջներից։ Բերդի մեջ ջուր չկար։ Բերդից դուրս, 300 քայլ հեռավորության վրա գտնվում էր մի աղբյուր, որը փակել էին թուրքերը։ Ամեն գիշեր փորձում էին ցած իջնել բերդից ջուր բերելու համար, բայց 20-30 գնացողներից շատ անգամ մեկն էլ չէր վերադառնում։ Հա՜ց… ջո՜ւր… կրկին լսելի եղան օրհասական հառաչանքները։ Ահա կրկին և կրկին որոտաց թնդանոթի բոմբյունը և խլացրեց թշվառականների ձայները… Այդ այն րոպեներից մեկն էր, որ մարդը կորցնում է իր կարեկցությունը դեպի ընկերը, կորցնում է, որովհետև ոչինչով օգնելու հնար չունի։ Այդ պատճառով, ոչ ոք ուշադրություն չէր դարձնում սովյալների վրա, ոչ ոք հոգ չէր տանում ծարավիներին։ Ամեն մարդ, ընդհանուր խռովության մեջ, սպասում էր մի վճռական րոպեի, երբ թշնամին հեղեղի նման ներս կթափվեր, և սուրը ձեռքում կհանդիպեին իրանց պատվավոր վախճանին։ Միջնաբերդի ներսից, պատսպարված վերնապարսպի ետևում, շուրջանակի շարված էին պահապան զինվորներ, և հրացանների համար բացված ծակերից դիտում էին թշնամու շարժումը։ Նրանք չէին համարձակվում գլուխները վեր բարձրացնել պարսպից։ Բերդի չորս կողմի բարձրավանդակներից անխնա նետում էին, և գնդակները շվշվալով սլանում էին աջ ու ձախ, զարկելով պահապանների երեսին մի անախորժ տաք օդ։ Այստեղից տեսնվում էր քաղաքը, որ ներկայացնում էր մի սոսկալի տեսարան։ Նա լուսավորված էր, կարծես, մի մեծ տոնախմբության համար։ Լուսավորված էին և քաղաքի շրջակա բարձրությունները։ Կատարվում էր մարդկային անգթության եղեռնական տոնը։ Դա գազանների մի տոն էր, որ հանդիսացնում էին մուսուլմանները։ Տարտարո՛ սը, միայն տարտարոսը, իր կրակի բոցերով, իր չար ոգիներով և իր բոլոր զարհուրանքով կարող էր պարծենալ մի այսպիսի անգթության առջև։ Այրվում էին հայերի տները։ Յուրաքանչյուր տան լուսամուտներից և դռներից հոսում էին, կարծես, հրեղեն գետեր, և խառն ծխային թանձրության հետ, բարձրանում էին օդի մեջ, սփռելով դեպի ամեն կողմ կայծերի հորդ և առատ հեղեղ։ Հրդեհը հետզհետե սաստկանում էր, ճարակելով հայերի ամբողջ թաղը։ Այժմ տների կտուրներից դուրս էին ցայտում հրեղեն լեզուներ։ Վառված գերանները խորտակվում էին, և ամբողջ կտուրը դղրդալով, գոռգոռալով փուլ էր գալիս, և հրակեզ վերմակով ծածկում էր բնակիչներին, որոնք ամեն կողմից կրակով փակված լինելով, դուրս գալու հնար չունեին։ Թշվառ զոհերի աղաղակների և հառաչանքների ձայները խառնվում էին բոցերի որոտմունքի հետ, որոնք վիթխարի վիշապների նման գալարվում էին և պտտվում էին օդի մեջ, տարածելով դեպի ամեն կողմ մի սարսափելի լուսավորություն։ Այդ լուսավորության մեջ, որպես մի հսկա պանորամայի մեջ, մինը մյուսի ետևից հանդիսանում էին ավելի և ավելի զարհուրելի պատկերներ։ Մուսուլմանները կոտորում էին հայերին… կոտորում էին կրակից դուրս փախչողներին, չխնայելով ոչ սեռի և ոչ հասակի… Մանկահասակ աղջիկներին, ծամերից բռնած քարշ էին տալիս տներից… Ամեն կողմից լսելի էին լինում ցավալի աղաղակներ… Բայց թշվառների լացը և արտասուքը չէր կարողանում ամոքել գազանների սիրտը… Այս բարբարոսությունների մեջ մասնակցում էին ոչ միայն քրդերը, այլև տաճկաց կանոնավոր զորքը, և որ ավելի սարսափելին է՝ քրդերի կանայքը… Այդ վերջինները, կատաղի ֆուրիաների նման, մոռացած կնոջ գութը և սերը, խլում էին երեխաներին մոր գրկից և ձգում էին կրակի մեջ… մի փոքրիկ ընդդիմադրությունն անգամ պատժվում էր սրով… Մի քանի հայ կամավոր զինվորներ, բերդից նայելով այդ դժոխային տեսարանին, լաց էին լինում… Կոտորածը շարունակվում էր ամբողջ երեք օր և երեք գիշեր։ Ա՜խ, ինչպես մորթում ե՜ն… ասում էին նրանք հառաչելով։ Դրանց մոտ կանգնած էր մի ուրիշ հայ երիտասարդ, որ նույնպես նայում էր քաղաքում կատարվող բարբարոսությունների վրա։ Նրա աչքերում արտասուք չէր երևում։ Տխրության մի նշույլ անգամ չէր կարելի տեսնել նրա զայրացած դեմքի վրա։ Նրա սիրտը նույն րոպեում լցված էր մի դառն ատելությամբ՝ ոչ դեպի այն գազանները, որ այրում էին, որ մորթում էին, այլ դեպի այն վախկոտները, որ ոչխարի նման թույլ էին տալիս իրանց մորթել։ Նայեցե՛ ք, նայեցե՛ ք, ասաց նա, այսքան բազմության մեջ մի մարդ էլ չեք տեսնի, որ ձեռք բարձրացներ իր սպանողի վրա… էլ դրանից ավելի ինչ կարող է լինել, որ շարժեր մարդու կատաղությունը, որ բորբոքեր մարդու վրեժխնդրությունը։ Տունը աչքի առջև այրում են, զավակները կրակի մեջ խորովում են, կինը, աղջիկը քաշում տանում են… Տղամարդը տեսնում է այդ բոլորը և ինքը ամենայն խոնարհությամբ պարանոցը դեմ է անում թշնամու սրին… Տո, անիծյա՛ լ, դու էլ մարդ ես, դու էլ սպանիր, հետո մեռիր… Վարդան, դու միշտ այսպես անգութ ես… նկատեց նրան ընկերներից մեկը։ Վարդանը ոչինչ չպատասխանեց և հեռացավ։ Կարծես, նրան խիստ ծանր էր նայել այն տեսարանին, որի մեջ տեսնում էր հայի ամոթալի պատկերը… «Այդ ազգը պատվով մեռնել չգիտե»… մտածում էր նա։ Դրանցից փոքր ինչ հեռու, բերդի մի խուլ անկյունում, մի ուրիշ խումբ հայ կամավորների մեջ, անց էր կենում հետևյալ խոսակցությունը. Եթե Պետրոսն էլ ետ չդառնա, այս գիշեր հինգ հոգի կկորցնենք… Շատ ուշացավ, երևի, խեղճ տղան… Չէ՛, ականջ դրեք, այդ նրա սիգնալն է, լսում ե՞ք ագռավի կռնչյունը… Նա է, իջեցնենք թոկե սանդուղքը։ Սանդուղքը ցած թողեցին և քանի րոպեից հետո բերդի վերնապարսպի վրա հայտնվեցավ մի երիտասարդ, բեռնավորված մի ահագին տիկ ջրով։ Ընկերները օգնեցին ջրբերին, և նա վեր եկավ բերդի մեջ։ Բոլորը գրկեցին և նրա երեսը սփռեցին համբույրներով։ Մեկը զարհուրելով հոտ քաշեց և ասաց. Այդ ի՞նչու է երեսդ թաց, Պետրոս։ Այդ միջոցին հրդեհի բոցերը ավելի բարձրանալով, լուսավորեցին Պետրոսի ներկված դեմքը։ Արյուն է հոսում… գոչեցին բոլորը։ Վնաս չունի… պատասխանեց Պետրոսը ծիծաղելով, քանի օր էր, որ երեսս չէի լվացել. այս գիշեր մի լավ լվացվեցա… Պետրոսը կարճ կերպով պատմեց, թե հասնելով ջրի աղբյուրի մոտ, գտավ այնտեղ մի քանի քուրդ պահապաններ, որոնք հսկում էին, չիցե թե պաշարվածները, բերդից իջնելով, ջուր տանեին։ Նրանք հարձակվեցան իր վրա, և մինչև կարողացավ բոլորի «ձայնը կտրել», ինքը գլխից վերք ստացավ։ Ի՞նչ եղան Հանեսը, Թոմասը, Ադամը, Ներսոն, հարցրին նրանից։ Գրո՜ղը տանե նրանց, պատասխանեց Պետրոսը իր սովորական հեգնական եղանակով։ Կարծես, այդ անիծյալները մեկ մեկու խոսք էին տվել, որ հենց այս գիշեր շնորհք տանեին իրանց հանգուցյալ պապերի մոտ։ Մեկը պարսպի ներքև ընկած էր, երևի, հենց ցած իջնելու միջոցին գնդակ էր կերել… մյուսը կես ճանապարհի վրա թավալվում էր, խեղճը դեռ չէր հանգստացել… մեկը աղբյուրի մոտ գերանի նման անշարժ պառկած էր… բայց խեղճ Թոմասը, նրանցից մի փոքր հեռու, կողքի վերքը բռնած, անիծում էր քրդերին. իսկ ես նրանց ջիգրը առեցի… Այս չորս հայ երիտասարդները, որոնց մասին խոսում էր Պետրոսը, մինը մյուսի ետևից ուղարկված էին ջուր բերելու, բայց և ոչ մեկը չվերադարձավ։ Այսպիսի դեպքեր այնքան հաճախ էին կրկնվում, որ մահը, սպանությունը դարձել էր նրանց համար մի սովորական բան։ Այս պատճառով Պետրոսի պատմությունը մի առանձին տպավորություն չգործեց ընկերների վրա։ Նրանք մինչև անգամ չէին մտածում շուտով փաթաթել Պետրոսի գլխի վերքը, որից արյունը անդադար հոսում էր։ Ինքը Պետրոսն էլ չէր մտածում այդ մասին։ Սատանան տանե այդ քրդերին, շարունակեց նա, կարծես, այդ անիրավների աչքերը գայլի նման մթնումն էլ տեսնելիս լինեն։ Որ կողմից որ մի շշնջոց են լսում, իսկույն գնդակը հասցնում են. տեսար, զոհը դողղողաց և գլորվեցավ գետին… Այսպես խոսում էին խավարի մեջ, հետո մտաբերեցին փաթաթել Պետրոսի գլխի վերքը, և ապա վեր առնելով ջրի տիկը, որ պարունակում էր իր մեջ հազարավոր անձինքների կյանքը, նրանք սկսեցին դիմել դեպի բերդի բակը։ Տղերք, ասաց նրանցից մեկը, թուրքերին մի կաթիլ անգամ պետք չէ տալ. հանաք բան չէ. այս գիշեր մենք չորս հոգի կորցրինք այս մի տիկ ջրի համար, բայց նրանցից ոչ մեկը չուզեց բերդից դուրս գալ։ Չէ՛, լավ բան չէ, ասաց Պետրոսը, պետք է նրանց էլ տալ։ Ի՞նչ վատ բան է, պատասխանեց առաջինը, մի քանի օր առաջ նրանք էլ ջուր բերեցին, բայց գողի նման թաքցրին և իրանք միայն խմեցին։ Նրանք վատ վարվեցան, բայց մենք պետք է ցույց տանք, թե ինչ բան է զինվորական եղբայրությունը։ Նրանք մտան զինվորանոցի բակը։ Ջո՜ւր… ջո՜ւր… լսելի եղան ամեն կողմից ուրախության աղաղակներ, և բազմությունը հավաքվեցավ մեր երիտասարդների շուրջը։ Անկարելի է նկարագրել այն հոգեկան բերկրանքը, այն կատաղի ուրախությունը, որով այդ ծարավի բազմությունը դիմեց դեպի ջրի տիկը։ Բոլորը իրար խառնվեցան, և մինը մյուսի գլխովն էր ուզում թռչել, որ առաջ ինքը խմե։ Մի ճրագ վառեցեք և մեզ մի խանգարեք, ամենքիդ բաժին կհասնի, ասաց ջուր շալակող երիտասարդը և տիկը դրեց գետին։ Վառեցին մի ջահ, որի գունատ-կապտագույն լույսը տարածվեցավ խռովված, և ուրախությունից իրան կորցրած, բազմության վրա։ Հայ երիտասարդը առեց իր ձեռքը արաղի մի ամենափոքրիկ բաժակ և սկսեց նրանով բաժանել ջուրը։ Նա խիստ սաստիկ զզվելի հոտ ուներ, իսկ համը չափազանց անախորժ էր։ Մի քանիսը խմեցին և ոչինչ չնկատեցին։ Մեկը բացականչեց. Այդ ի՞նչ գույն ունի ջուրը։ Խմի՛ ր, խոսեց Պետրոսը, որ այնտեղ կանգնած էր. քրդերը հիմա ջուրը այսպես ներկած են տալիս մեզ… Ի՞նչպես ներկած… ձայն տվեցին ամեն կողմից։ Ներկում են մեր արյունով… դուք մի տեսնեիք, թե քանի դիակներ էին ընկած այն աղբյուրի մեջ, որտեղից ես գողացա այդ ջուրը։ Բազմությունը սոսկաց, բայց դարձյալ ուշադրություն չդարձնելով, խմեց պղտոր կարմրագույն հեղուկը, որի մեջ թափված էր այնքան մարդկային արյուն… որի մեջ լուծված էին այնքան մարդկային մարմիններ… Մեկը մինչև անգամ իրան թույլ տվեց ասել մի այսպիսի բարբարոսական սրախոսություն. Դա շա՜տ լավ է… ջուրը կպարարտանա և ավելի ուժ կտա։ Ուրախացած զինվորների կատակները շուտով ընդհատվեցան։ Թնդանոթների խուլ որոտը կրկին լսելի եղավ հեռվից, և կրկին ռումբերը սկսեցին մռնչելով սլանալ բերդի վրայից։ Նրանցից մեկը ընկավ զինվորներից մի փոքր հեռու, և պայթելով տարածեց դեպի ամեն կողմ իր մահաբեր հարվածները… Այդ միջոցին ամրոցի սենյակներից մեկի մեջ, ուր մի ժամանակ կենում էր օսմանցի բերդապահը, այժմ ռուս բերդապահը, Շտոկվիչը, մի քանի օֆիցերների հետ կազմել էին զինվորական խորհուրդ։ Խորհրդին մասնակցում էին հայ և թուրք միլիցիայի գլխավորները։ Փոքրիկ սեղանի վրա վառվում էր լամպա և աղոտ կերպով լուսավորում էր նրանց տխուր և բազմահոգ դեմքերը։ Վերջին օրերում անդադար նամակներ էին ստացվում թշնամի բանակից, որոնցմով հայտնում էին անձնատուր լինել։ Նամակները գրում էր ռուսաց հին ոխերիմ, երևելի Շամիլի որդի գեներալ-լեյտենանտ Շամիլը, որ այժմ թշնամու բանակի մեջն էր գտնվում և նորին մեծության սուլթանի սվիտայի համհարզ էր։ Վերջին նամակը լի էր սպառնալիքներով և խոստումներով։ Զինվորական խորհրդի առարկան այդ նամակն էր. մտածում էին, թե ինչ պետք է պատասխանել։ Անձնատուր չենք լինի, խոսեց բերդապահը, քանի որ դեռ կենդանի ենք։ Եթե մի քանի օր ևս կտևե պաշարումը, մեզ անհնարին կլինի դիմանալ, խոսեց մի օֆիցեր։ Մեր դրությունը հենց այս օրից անտանելի է, խոսեց մի ուրիշը, ոչ ուտելու հաց ունենք և ոչ կռվելու պատրաստություն։ Չգիտեմ ինչո՞ւ այդ հիմար քրդերը միանգամով վրա չեն տալիս, ի՞նչով կարող ենք պաշտպանվել, ավելացրեց նա մի փոքր վրդովված ձայնով։ Այո՛. շատ անխոհեմ վարվեցանք… ասաց մի այլ օֆիցեր։ Անցյալը ուղղել չենք կարող, խոսենք ներկայի վրա, նկատեց բերդապահը, որ նախագահում էր խորհրդին, և զինվորական օրենքի համեմատ, պաշարման ժամանակ էր բոլորի բարձրագույն հրամանատարը, խիստ ընդարձակ իրավունքներով։ Աձնատուր չենք լինի, քանի դեռ կենդանի ենք, կրկնեց նա իր առաջին խոսքը։ Եթե դրսից մեզ օգնություն չհասնե, կորած ենք, պա՛ տասխանեց մի խան, որ թուրք կամավորների գլխավորն էր։ Օգնություն սպասելու զորություն չէ մնացել, խոսեց մի բեկ, իմ կարծիքով պետք է բաց անել բերդի դռները, պատառել մեզ շրջապատող թշնամու շղթան և անցկենալ, կա՛ մ կհաջողվի ազատվել, կա՛ մ կընկնենք թշնամու ձեռքը։ Վերջինն ավելի հավանական է, պատասխանեց հայ կամավորների գլխավորը, բայց հետևանքը սարսափելի կլինի։ Այս բերդը այժմ, գոնե որպես պատնեշ, պահում է օսմանցի զորքերի առաջ գնալը, երբ սրան կորցնենք, այն ժամանակ բաց կանենք Սմայիլ փաշայի բաշիբոզուկների ճանապարհը, և նրանք մի քանի օրվա մեջ անարգել կերպով կտիրեն Երևանը, Նախիջևանը և գուցե շատ հեռու կգնան։ Տեղային մահմեդականությունը, որքան ինձ հայտնի է, անհամբեր սպասում է այդ ինքնակոչ հյուրերին, իսկ քրիստոնյա հայերի ձեռքում զենք չկա։ Մեր երկիրը պահպանելու համար խիստ աննշան թվով զորք է թողած, որովհետև մեր գլխավոր ուժերը այժմ կենտրոնացած են Ղարսի մոտակայքում։ Մինչև նրանց հասնելը, օսմանցիք ամեն ինչ ոչնչացրած կլինեն։ Հայ աստիճանավորի խոսքերը գրգռեցին թուրք խանի բարկությունը, և նա խոսեց խռովված կերպով. Դուք մահմեդականների մասին կասկած եք հայտնում։ Իմ կասկածը անտեղի չէ, որովհետև ինձ հայտնի են փաստեր, որ հաստատում են ասածս։ Հենց այս րոպեիս մեզ պաշարող քրդերի թվում գտնվում են շատ զիլանցիներ, որոնք պատերազմից առաջ ռուսաց հպատակներ էին։ Իսկ Նախիջևանի կողմերում մի ցնորված մոլլա ամեն գիշեր երազներ է տեսնում, թե շուտով իսլամը կտիրե այդ երկրին։ Նախագահը դադարեցրեց վիճաբանությունը ասելով. Պետք է սպասել և մինչև վերջին շունչը դիմադրել։ Ես հուսով եմ, որ շուտով օգնություն կստանանք։ Գեներալ Տեր-Ղուկասովը շատ հեռու չէ մեզանից։ Նա հենց որ իմացավ մեր դրությունը, կշտապե Բայազեդը ազատելու։ Միայն պետք է շուտով նրան իմացում տալ։ Ի՞նչ միջոցով, հարցրին նրանից։ Նամակո՛ վ, պատասխանեց նա։ Ո՞վ կտանե։ Կարծեմ, մեր այսքան բազմության մեջ կգտնվի մի սիրտ ունեցող տղամարդ։ Դիցուք թե գտնվեցավ, բայց ի՞նչպես կարող է անց կենալ, թշնամին մեր բոլոր կողմերը բռնել է։ Կփորձենք։ Խորհուրդը վճռեց նամակ գրել Տեր-Ղուկասովին, և քառորդ ժամից հետո բերդապահը, պատրաստ նամակը ձեռին, մյուսների հետ դուրս եկան խորհրդարանից։ Թմբուկի թեթև ձայնը հավաքեց զինվորներին բերդի հրապարակի վրա։ Բերդապահը բարձր ձայնով խոսեց. Տղե՛ րք, ձեզ հայտնի է մեր դրությունը, այդ մասին խոսալը ավելորդ է։ Այժմ մեր հույսը մնացել է աստուծո վրա և նրա հաջողությամբ դրսից գալու օգնության վրա։ Եթե օգնությունը ուշացավ, մենք կորած ենք։ Ուրեմն պետք է շտապենք մեր վիճակի մասին շուտով իմացում տալ, ուր որ հարկն է։ Ահա այդ նամակը պետք է հասցնել գեներալ Տեր-Ղուկասովին, որը մեզանից շատ հեռու չէ գտնվում։ Նա այդ նամակը ստացածին պես, կշտապե մեզ ազատելու։ Հիմա ո՞վ կլինի ձեզանից այն քաջը, որ հանձն կառնե կատարել այդ մեծ ծառայությունը, թո՛ ղ մոտենա և ընդունե նամակը։ Ես խոստանում եմ, որ նա կստանա մի այնպիսի պարգև, որը վայել է մի անձնազոհ տղամարդի, որ այսքան բազմության ազատության պատճառ է լինելու։ Թո՛ ղ ձայն տա, ով որ ցանկանում է տանել նամակը։ Տիրեց ընդհանուր լռություն և բազմության միջից ոչ մի ձայն լսելի չեղավ։ Կրկնում եմ, շարունակեց բերդապահը ավելի զգալի ձայնով, որ այս նամակի հետ կապված է մեր ամեն փրկությունը. ո՞վ է ցանկանում վայելել այդ փառքը և մեր բոլորի ազատիչը լինել։ Դարձյալ ոչ մի ձայն լսելի չեղավ։ Մի՛ թե ձեր մեջ չկա՞ սիրտ ունեցող մի տղամարդ, կոչեց նա դողդոջուն ձայնով, ո՞վ է հանձն առնում տանել նամակը։ Ես, լսելի եղավ բազմության միջից մի ձայն և մի հայ երիտասարդ մոտեցավ, ընդունեց նամակը։ Այս երիտասարդը Վարդանն էր 1։ Բ Հետևյալ ավուր առավոտյան պահուն, երբ արեգակի առաջին ճառագայթները տարածվեցան երկրի վրա, Բայազեդի մեջ և նրա շրջակայքում բացվեցավ մի սարսափելի տեսարան։ Այժմ պարզ տեսնվում էր հետևանքը այն կոտորածի, որ ամբողջ երեք օր և երեք գիշեր կատարվել էր բարբարոսի ձեռքով։ Քաղաքում տիրում էր գերեզմանական լռություն, որ երբեմն ընդհատվում էր ագռավների կռնչյունով, որոնք խումբերով սավառնում էին այստեղ և այնտեղ`մեռելոտիք ուտելու համար։ Փողոցները այդ դժբախտ քաղաքի ներկայացնում էին խիստ տխուր և սրտաշարժ պատկեր, տները դարձել էին մոխրի կույտ… տեղ-տեղ ծխրտում էին դեռ չվառված նյութերը, համարյա ամեն մեկ տան մոտ ընկած էին ծերերի, երիտասարդների, կնիկների և երեխաների դիակներ… սոված շները ագահությամբ քարշ էին տալիս դիակները, և մրթմրթալով, գռմռալով աշխատում էին վանել խումբերով ցած իջնող ագռավներին… Ամեն կողմից, ամեն տնից, ամեն բակից և շուկայից փչում էր լուծվող դիակների խեղդիչ գարշահոտությունը… Այսպիսի մեռյալ քաղաքի մեջ կանգնած էր Բայազեդի միջնաբերդը և սպասում էր իր ցավալի օրհասին… Պաշարումը հետզհետե սաստկանում էր։ Սար, ձոր, բլուր, դաշտ և տափարակ պատած էին բաշիբոզուկների բազմաթիվ, միևնույն ժամանակ խառնափնթոր հրոսակներով։ Բանակները զետեղված էին առանձին խումբերով, և յուրաքանչյուր խումբի մեջ տեսնվում էր շարժում, իրարանցում և աղմուկ։ Կրոնական մոլեռանդությունը, խառնված զինվորական անգթության հետ, անցնում էր բարբարոսության ամեն չափից և սահմանից։ Մարդը, գազան դարձած, կեղեքում էր, մահացնում էր իր նմաններին։ Արյունից կշտանալուց հետո, նրանք սկսել էին այժմ հագեցնել իրանց ընչասիրության ծարավը։ Մի տեղ գետնի վրա տարածել էին քաղաքումը հարուստ համարված հայերին և զանազան տանջանքներով չարչարում էին, որ նրանք հայտնեն, թե որտեղ են թաքցրել իրանց փողերը։ Թշվառները լացում էին, աղաղակում էին, ասելով, թե ինչ որ ունեին՝ տվեցին, այլևս ոչինչ չէ մնացել։ Նրանց չէին հավատում, և հոր առջև երեխաներին մորթում էին, որ ստիպեցնեն հայտնել իրանց պահեստը։ Մի այլ տեղ քրդերը բաժանում էին դիզված ավարը. նրանց կնիկները ուրախ-ուրախ բառնում էին ձիաների վրա, որ տանեն իրանց տները։ Մի փոքր հեռու բաժանում էին հայ գերիներին, բայց մի գեղեցիկ կնոջ կամ աղջկա վրա չէին համաձայնում, վիճում էին և սպառնում էին միմյանց սրերով։ Մի ուրիշ տեղում գայլերը, վայրենի կատուները, գիշակեր թռչունների հետ, հավաքված անթաղ դիակների վրա, իրանց առավոտյան նախաճաշիկն էին անում։ Դրանցից ոչ այնքան հեռու, կրոնասեր մահմեդական զինվորը, խորին ջերմեռանդությամբ իր վաղորդյան նամազն էր անում, և արյունոտ ձեռքերը դեպի երկինք բարձրացնելով, փառաբանում էր իսլամի ալլահին… Այդ բոլորը կատարվում էր վառոդից և խարույկներից բարձրացած ծխի ու մխի մեջ, որ թանձր մառախուղի նման պատել էին հորիզոնը, և արգելում էին արեգակի ճառագայթների թափանցելուն։ Թնդանոթները որոտում էին, վիթխարի բերդի կողքերը ռմբակոծում էին, բայց նա անշարժ, բլուրների բարձրության վրա նստած, տակավին արհամարհում էր թշնամու անդադար հարվածները։ Բայց մի տեղ ամբողջ բանակի ուշադրությունը գրավել էր մի մարդ։ Նա երբեմն թռչկոտելով, երբեմն ծափ տալով, անցնում էր բանակի միջից, և միևնույն ժամանակ եղանակում էր մի այսպիսի հիմար քրդերեն երգ. Պառավ տատը գորտ դարձավ, Գորտ դարձավ, ծովը մտավ, Ծովից ավազ դուրս հանեց, Ավազը ոսկի դարձավ, Ոսկին տվեց մի այծ առեց, Կաղլիկ, քոսոտ այծ առեց. Այծի՛ կ, այծի՛ կ, ջան այծիկ, Ջանս քեզ ղուրբան, այծիկ, Ասա՛, ի՞նչու դու եղար Այսպես քոսոտ ու կաղլիկ…» Խե՜նթը… ձայն էին տալիս ամեն կողմից քրդերը, և հավաքվելով նրա շուրջը ստիպում էին կրկնել իր երգը։ Եվ իրավք այդ մարդը խենթ էր, կամ գոնե այսպես ձևացնում էր իրան։ Նա հագնված էր այն կերպով, որպես հագնվում են մեզ մոտ լարախաղացների օգնականները, որոնց կոչում են «տակի մասխարա» և որոնք լարի ներքևում զանազան տեսակ խեղկատակություններով ծիծաղեցնում են հանդիսականներին։ Նույնը անում էր և այդ խենթը։ Նա մի բարձրահասակ երիտասարդ էր վայրենի դեմքով. գլխին դրած ուներ հին թաղիքի կտորից անշնորհք կերպով կարած մի երկայն գդակ, որ վերջանում էր քառանկյունի ձևով, և յուրաքանչյուր անկյունից քարշ էին ընկած մի-մի փոքրիկ զանգակներ, որոնք նրա ամեն մի շարժմունքից զընգզընգում էին և աններդաշնակ ձայներ էին հանում։ Երեսը մրոտած էր կոշկաներկով, որի վրա զանազան ուղղությամբ քաշված էին զանազան գույներով գծեր, կարմիր, դեղին, կապույտ և այլն։ Բացի գդակից, ամբողջ հագուստը մի կտորից էր բաղկացած. դա զինվորի քրքրված մի վերարկու էր, որի մեջ փաթաթված էր նա բոլորովին մերկ մարմնով։ Մեջքը պնդած էր մի թոկի կտորով, որ գոտիի տեղ էր ծառայում։ Ոտքերը բոբիկ էին, ոտնամաններ չուներ։ Ապա էշի նման մեկ զռա՛, ասում էին նրան։ Խենթը մատերը կոխում էր ականջների մեջ, կռանում էր, բերանը լայն բաց էր անում և որքան ձայն ուներ, սկսում էր էշի նման զռալ։ Բազմությունը ծիծաղում էր և ամեն կողմից ձգում էին նրան պղնձե դրամներ։ Նա վեր էր առնում դրամները, զարմացած նայում էր նրանց վրա, և մի կողմ էր ձգում, ասելով, թե ինձ հաց տվեցեք։ Նրան տալիս էին հաց, առնում էր, և ահագին պատառներով բերանը դնելով, առանց ծամելու կուլ էր տալիս։ Դու, երևի, արջի նման պարել ևս գիտես, ասում էին նրան, ապա՛ տեսնենք քո հունարը։ Խենթը սկսում էր զանազան անճոռնի շարժմունքներ անել, չորս թաթիկների վրա սողալ, ոտները բարձրացնել, ձեռքերի վրա կանգնել, և ուրիշ տեսակ-տեսակ հիմարություններ անել։ Մի ամբողջ օր խենթը մնաց քրդերի բանակի մեջ. զվարճացնում էր բոլորին, խոսում էր քրդերեն, որպես մի քուրդ, հայհոյում էր, անիծում էր ռուսներին. գոռում և գոչում էր, թե բոլոր «գյավուրներին» պետք է կոտորել։ Մինչև կես գիշեր նրա ձայնը ամեն կողմից լսելի էր լինում։ Բայց մյուս առավոտյան խենթին բանակի մեջ էլ ոչ ոք չտեսավ… Գ Միջօրեի արեգակը սաստիկ այրում էր, տոթը խեղդելու չափ անտանելի էր։ Օրվա այն ժամն էր, երբ ճանապարհները դատարկվում են ուղևորներից, և ամեն մարդ քաշվում է մի հովանավոր տեղ զովանալու և մի փոքր ազատ շունչ առնելու համար։ Նույն ժամում Բայազեդից դեպի Ալաշկերտի կողմերը տանող ճանապարհով միայնակ գնում էր մի մարդ։ Ճանապարհը ոլոր-մոլոր պտույտներով անցնում էր լեռների միջով, և բարձրությունների անդադար ելևէջները սաստիկ դժվարացնում էին նրան։ Բայց ուղևորը, երևի, հոգնություն չէր զգում, թեև առանց երիվարի էր, թեև հետի էր գնում և հագին ոտնամաններ անգամ չուներ։ Նա գնում էր շտապ քայլերով, առանց կանգ առնելու, առանց իր շուրջը նայելու, կարծես թե մի սաստիկ պահանջ մղում էր նրան դեպի առաջ, կարծես թե ամեն մի կորցրած րոպեն նրա համար շատ թանկ լիներ։ Ուղևորը մի երիտասարդ էր, համարյա միևնույն կերպարանքով, որպես հագնված էր նախընթաց գիշերում խենթը։ Միևնույն քրքրված զինվորի վերարկուն ծածկում էր նրա բոլորովին մերկ անդամները, միևնույն թոկի կտորով պնդած ուներ իր մեջքը։ Միայն պակաս էր բոժոժներով զարդարած թաղկյա գդակը, և կոշկաներկով սևացրած դեմքը, որի վրա այժմ գույնզգույն գծեր չէին երևում։ Նրա գլուխը, արեգակի կիզող ճառագայթներից պահպանվելու համար, այժմ ծածկված էր բոլորովին թարմ, և դեռ տերևները չթառամած պրտուներից հյուսած գլխարկով, որի նմանը իրանց ձեռքով հյուսելով, կրում են մշակները ամառը խոտ հնձելու ժամանակ։ Այդ նահապետական պարզ գլխարկը հովանավորում էր նրա այրական, բայց նույն ժամուն տխուր դեմքը, որի վրա նկարված էր խորին հուսահատություն, խառնված ներքին վրդովմունքի հետ… թեև իր օտարոտի հագուստի մեջ անգամ նա երևում էր խիստ տարապայման մի բնավորություն։ Նրա ականջներին զարկեց մի ձայն, որ ավելի նման էր ձիու խրխնջալու ձայնին։ Նա կանգնեց և ուշադրությամբ սկսեց նայել իր շուրջը։ Ձայնը կրկնվեցավ։ Նա ստուգեց, որ ձայնը լսվում էր մերձակա ձորից, և րոպեական մտածությունից հետո իր քայլերը ուղղեց դեպի այն կողմը, որ շեղվում էր ուղիղ ճանապարհից։ Փոքր ինչ առաջ գնալուց հետո, նա բարձրացավ մի բլուրի վրա, և արծվի սրատեսությամբ սկսեց դիտել ձորի խորքը։ Այնտեղ շռայլաբար աճել էին զանազան տեսակ խոտաբույսեր, որոնց մեջ արածում էր մի թամքած ձի. երևում էին մի խումբ թուփեր, և ուրիշ ոչինչ։ Ուղևորն ավելի ուշադրությամբ նայելով, նկատեց, որ թուփերի մոտ ցցված էր մի երկայն նիզակ, որի ծայրը փայլում էր արեգակի ճառագայթներից։ Ուրեմն այստեղ մարդ կա, մտածեց նա, և այդ մարդը մենակ պիտի լինի, որովհետև արածող միակ ձին նրան է պատկանում և այդ մարդը պետք է քուրդ լինի, որովհետև նիզակը քրդի է, բացի դրանից, ձիու ասպազենքը նույնպես քրդական են, և այդ քուրդը պետք է քնած լինի, որովհետև ձիու ոտները շղթայած են, որ հեռու չգնա»։ Իսկույն նրա գլխում ծագեց մի միտք և նա իջավ բլուրի գագաթից ձորի մեջ։ Ձորի միջով վազում էր մի փոքրիկ վտակ, որի եզերքը հովանավորված էին խիտ եղեգնաբույսերով։ Նա թաքնվեց եղեգների մեջ։ Այժմ նա սկսեց աննկատելի կերպով սողալ դեպի այն թուփերը, որոնց մոտ ցցված էր նիզակը։ Օձը իր բոլոր առաձգական դյուրաթեքությամբ չէր կարող այնպես սողալ որպես այդ համարձակ և ճապուկ մարմինը գալարում էր խիտ եղեգնաբույսերի մեջ։ Մեղմիկ քամին նույն ժամուն օրորում էր բույսերի գլխիկները, և նրանցից առաջ եկած սոսափյունը խլացնում էր թաքնված դարանակալի սողալուց պատճառված խշշոցը, երբ նա անում էր մի անզգույշ շարժում։ Ամեն ինչ հաջողություն էր խոստանում… Նա արդեն մոտեցավ թուփերին, որոնց մոտ ցցված էր նիզակը։ Այստեղ նա մի քանի քայլ հեռավորության վրա կանգ առեց, և պահպանելով իր առաջին դիրքը, սկսեց եղեգների միջից նայել։ Եվ իրավ, թուփերի հովանու տակ պառկած էր մի մարդ, որ կիսով չափ երևում էր։ Նրա հագուստը ցույց էր տալիս, որ քուրդ է։ Միջօրեի տոթը քշել էր նրան այստեղ հանգստանալու համար։ Արդյո՞ք քնած էր նա, թե արթուն, դժվար էր գիտենալ, որովհետև քրդի երեսը դարձած էր դեպի հակառակ կողմը, իսկ թիկունքը դեպի ուղևորի կողմը։ Նա ամբողջ մարմնով տարածվել էր խոտերի վրա, որոնք ծավալվելով նրա ծանրության ներքո, կազմել էին խիստ փափուկ օթոց։ Ուղևորը դեռ իր դարանից դիտում էր։ Քրդի արթուն, թե քնած լինելը սաստիկ հետաքրքրում էր նրան։ Եթե պառկած մարդու երեսը դեպի իր կողմը դարձած լիներ, նա կարող էր տեսնել, արդյոք աչքերը փակած էին, թե ոչ։ Ներքին վրդովմունքը սկսեց խռովել նրան և աչքերի մեջ հայտնվեցավ կատաղի բարկություն։ Մտատանջությունը ալեկոծում էր նրան, չգիտեր, թե ինչ պետք էր վճռել։ Ինքը անզեն և մերկ գործ պիտի ունենար մի ոտքից ցգլուխ զինված գազանի հետ։ Բայց պետք էր վերջացնել… Ժամանակը թռչում էր… Ամեն րոպե թանկ էր նրա համար… Բայց ինչո՞վ և ի՞նչպես վերջացնել… Մինչ նա այդ մտատանջության մեջ էր, նկատեց, որ քուրդը գլուխը վեր բարձրացրեց, նայեց իր շուրջը, նայեց իր ձիու վրա, և երբ տեսավ, որ նա շատ հեռու չէր գնացել, կրկին գլուխը դրեց իր խուրջինի վրա, որ բարձի տեղ էր ծառայում, և պառկեց։ Ուրեմն նա քնած չէր և եթե քնած էր, այժմ զարթեցավ։ Խռովության նման մի բան կրկին ցնցեց ուղևորի դեմքը. նրա պնչերը սկսեցին լայնանալ և շրթունքը դողդողալ։ Բայց երբ նրա աչքը ընկավ նիզակի վրա, տեսավ, որ նիզակը բավական հեռու ցցած էր գետնի մեջ, և ուղիղ դեպի այն կողմի վրա, որտեղ թաքնված էր ինքը։ Այդ առիթը, կարծես, նրան մի փոքր հանգստացրեց, նրա դեմքը այժմ խաղաղ կերպարանք ընդունեց և աչքերի մեջ փայլեց ուրախության նման մի բան։ Զե՛ նք, այդ էր հարկավոր նրան իր դիտավորությունը կատարելու համար…։ Հանկարծ, որպես մի դարանակալ վագր, նա դուրս թռավ եղեգնաբույսերի միջից, խլեց նիզակը և արձանացավ պառկած քրդի առջևը։ Տուր զենքերդ, եղավ նրա առաջին խոսքը։ Քուրդը տեսնելով այդ այլանդակ կերպարանքը, զինվորի քրքրված վերարկուի մեջ և իր ծաղրական գլխարկով, մի արհամարհական հայացք ձգեց նրա երեսին, և առանց փոխելու իր պառկած դիրքը, ձեռքը տարավ ատրճանակին, և ուղղելով դեպի խենթը, ասաց, Ա՛ ռ, ահա՛… Ատրճանակը որոտաց և գնդակը անցավ խենթի կողքի մոտից։ Անիրա՛ վ, դու ընդդիմանում ե՞ս, գոչեց նա և նիզակի ծայրը ուղիղ խրեց քրդի կոկորդի մեջ։ Տաք արյունը դուրս ցայտեց վերքից, նրա գլուխը դողդողաց և ընկավ գետին։ Կրկին բարձրացավ քուրդը և մի երկրորդ անօգուտ փորձ փորձեց, ձեռքը տարավ դեպի իր սուրը, կիսով չափ դուրս քաշեց պատենից, բայց ձեռքը թուլացավ և սուրը մնաց իր տեղում։ Շո՛ ւն, ինչո՞ւ ես սպանում ինձ… հարցրեց նա մահվան տագնապի մեջ։ Դու շատ ես սպանել իմ ազգից… դու շատ ես հափշտակել… ես ձեզանից սովրեցա սպանելը… ձեզանից սովրեցա հափշտակելը… ես հեռու ճանապարհ պիտի գնամ… տեսնո՞ւմ ես, ո՛ չ հագուստ ունեմ, ո՛ չ զենքեր և ո՛ չ ձի։ Քո հագուստը, քո զենքերը և այդ գեղեցիկ ձին, որ արածում է խոտերի մեջ, ինձ պետք էին… Ես գիտեի, որ քանի շունչդ բերանումդ է, ոչինչ չես տա ինձ, դրա համար էլ քեզ հանգստացրի… Գուցե դու զրկվեցար Բայազեդի կողոպուտից, բայց փույթ չէ, քո եղբայրները այնտեղ եռանդով գործում են… Քուրդը ոչինչ չլսեց. նրա աչքերը արդեն փակվել էին… և անշունչ դիակը տարածվել էր գետնի վրա։ Այդ բոլորը կատարվեցավ մի քանի րոպեի մեջ։ Ուղևորը մերկացրեց իր զոհին. նրա դիակը քաշեց տարավ և թաքցրեց եղեգների մեջ. ծածկեց իր քրքրված վերարկուով և ինքը հագնելով նրա զգեստը, կրելով նրա զենքերը, թռավ գեղեցիկ ձիու վրա և շարունակեց իր ճանապարհը… Դ Այդ անցքից մի օր հետո, մի ձիավոր, քրդի ձևով հագնված ծտի նման սլանալով մտավ Տեր-Ղուկասովի բանակը։ Նա հայտնեց, թե գեներալի անունով շատ կարևոր նամակ ունի բերած։ Նրան տարան դեպի գեներալի վրանը։ Մի օֆիցերի ձեռքով նամակը ներս ուղարկեց նա, իսկ ինքը վրանի դրսումը սպասում էր, հոգ տանելով իր ձիուն, որ շատ քրտնած էր։ Մի քանի րոպեից հետո նրան ներս կանչեցին։ Վրանի մեջ նստած էր միջահասակ մի զինվորական, լիքը կազմվածքով և առյուծի խրոխտ դեմքով։ Դա ինքը՝ Տեր-Ղուկասովն էր։ Նա ալևոր գլուխը թեքած ուներ գրասեղանի վրա, ուր ածած էին շատ նամակներ, որ նոր էին բացված։ Նա կրկին վեր առեց նրանցից մեկը, կարդում էր և անդադար ծխում էր։ Նրա անհանգիստ դեմքը արտահայտում էր ներքին խռովություն և խորին ցավակցություն։ Նա դարձավ դեպի նամակաբերը, հարցնելով. Դու հա՞յ ես։ Բացի հայ լինելս, տերտերի տղա եմ, պատասխանեց երիտասարդը։ Գեներալը մի սուր հայացք ձգեց նրա համարձակ դեմքի վրա և շարունակեց իր հարցուփորձը։ Բերդում հա՞ց կար։ Մի քանի օրից հետո կսկսեն մեկմեկու միս ուտել, եթե չէին ցանկանա քաղցած մեռնել։ Ջուրը ինչպե՞ս։ Չկա։ Պետք է դրսից բերել տալ. ցերեկով դուրս գալու հնար չկա. իսկ գիշերը երբ մթնում է հերթով տասը քսան մարդ իջեցնում են պարիսպներից, որ գնան ջուր բերեն. քրդերը այդ լավ են իմանում, հեռվից հրացանի են բռնում, և գնացողներից շատ անգամ մեկն էլ չի վերադառնում։ Հրազենների պաշարը ի՞նչպես է, վառոդ, գնդակ ունի՞ն։ Սպառվել էր։ Բայց մի հայ էլի մեր հայերի երեսը թող սպիտակ լինի գտավ բերդի մեջ թուրքերից թաքցրած բավական զենքեր, վառոդ և գնդակ. հիմա նրանցով յոլա են գնում։ Դու ի՞նչպես կարողացար դուրս գալ բերդից։ Առավոտյան, դեռ արևը չծագած, պարսպից ցած իջա և ուղիղ մտա քրդերի բանակի մեջ։ Մի ամբողջ օր նրանց ծիծաղացրի, ուրախացրի, երգեցի, պար եկա և հազար տեսակ օյիններ հանեցի, և այսպես ամեն տեղ մտա, ամեն բան իմացա, հետո մնաք բարով ասելով հեռացա։ Գեներալը զարմացած նայեց երիտասարդի երեսին, հարցնելով. Դու խե՞նթ ես, ինչ, ա՞, այդ ինչե՞ր ես խոսում։ Այո՛, տեր, պատասխանեց երիտասարդը հանգիստ կերպով. ինձ վիճակված է իմ ամբողջ կյանքում խենթի դեր կատարել… Վատ չէ, դա ազատում է շատ փորձանքներից… Ես հենց ինձ խենթի տեղ էի դրել և այնպես մտա քրդերի բանակը։ Եվ նա սկսեց նկարագրել իր հագուստը և այն բոլոր ծաղրական ձևերը, որով հայտնվեցավ քրդերի բանակի մեջ։ Գեներալի սառն դեմքի վրա անցավ մի թեթև ժպիտ, և նա ընկերաբար հարցրեց. Իսկ այդ հագուստը դու ո՞րտեղից գտար։ Աստված հասցրուց։ Ճանապարհին մի քուրդ գտա, այդ հագուստը, այդ զենքերը և այն սիրուն ձին, որ դրսումը կանգնած է, նրանից խլեցի, պատասխանեց երիտասարդը, իր սովորական եղանակով պատմելով, թե ինչ հնարքով կարողացավ սպանել քրդին։ Դու քաջ տղա ես երևում, ասաց գեներալը, և կրկին ընդունելով իր առաջվա մտախոհ կերպարանքը, շարունակեց հարցուփորձը։ Շա՞տ են քրդերը։ Ասում են, քսան հազարից ավել են, բայց բոլորը քրդեր չեն, նրանց մեջ խառն են ամեն տեսակ մահմեդական ցեղեր, ով որ մի քանի կտոր զենք է ունեցել և մի ձի, վազ է տվել դեպի Բայազեդ, և այսպես կազմվել է մի ահագին բազմություն։ Ես ճանապարհին տեսնում էի, թե ինչպես դիմում են այնտեղ միշտ նոր և նոր խումբեր։ Թնդանոթներ ունե՞ն։ Ունեն։ Ի՞նչ դիտավորություն ունեն։ Շտապում են Բայազեդի բերդը առնել, հետո անցնել Երևան և մի շաբաթից հետո Թիֆլիսում լինել, որովհետև սիրուն վրացուհիները և հայոց աղջիկ-պարոնները սաստիկ հետաքրքրում են նրանց։ Գեներալի դեմքի վրա դարձյալ երևաց ժպտի նման մի բան. և նա արհամարհական կերպով հարցրեց. Քսան հազարո՞վ պիտի Թիֆլիս գնան։ Այդ լինել չէ կարող… Քսան հազարը քիչ չէ, տեր, երբ առջևում հազար հատ սալդաթ չկա. բացի դրանից, շուտով կմիանան նրանց հետ Սմայիլ փաշայի բոլոր զորքերը։ Իսկ մեր կողմերի մահմեդականները գրկերը բացած, անհամբերությամբ սպասում են իրանց կրոնակից հյուրերին։ Կրկին մռայլ տխրությունը սև ամպի նման անցավ գեներալի դեմքի վրա, և նրա սիրտը, որ բախտի ձախողակի փոփոխությունից երբեք խռովել չգիտեր, այժմ սկսեց ալեկոծվել։ Նա ձեռքը տարավ դեպի ճակատը, սկսեց անգիտակցաբար շփել նրան, կարծես աշխատում էր վանել նրա վրա դիզված թախծությունը։ Եվ րոպեական մտածությունից հետո, ալևոր գլուխը վեր բարձրացրեց, հարցրուց. Բայազեդի քաղաքը մտա՞ր։ Մտա։ Հայ-քրիստոնյայի մի շունչ անգամ չէ մնացել. ծերերին, պառավներին և երեխաներին |
ՊԱՐՈՆԱՅՔ ԳՈԼՈՎԼՅՈՎՆԵՐԸ ԸՆՏԱՆԵԿԱՆ ԴԱՏԱՍՏԱՆ Մեկ անգամ հեռավոր կալվածքի բուրմիստր Անտոն Վասիլևը, վերջացնելով զեկուցումը տիրուհի Արինա Պետրովնա Գոլովլյովային`անձնագրերով ապրող գյուղացիներից տուրքեր գանձելու համար Մոսկվա կատարած ուղևորության մասին և արդեն թույլտվություն ստանալով սպասավորների սենյակը գնալու, կանգնած տեղը հանկարծ մի տեսակ խորհրդավոր վարանեց, ասես նա դեռ մի խոսք էլ, մի գործ էլ ուներ, որի մասին և ուզում էր, և չէր ուզում զեկուցել։ Արինա Պետրովնան, որ լիովին հասկանում էր իր մերձավոր մարդկանց ոչ միայն ամենափոքր շարժումը, այլև նրանց գաղտնի մտածմունքները, իսկույն անհանգստացավ։ Ուրիշ ի՞նչ կա, հարցրեց նա, ակնդետ նայելով բուրմիստրին։ Ուրիշ ոչինչ փորձեց խույս տալ Անտոն Վասիլևը։ Սուտ մի ասա։ Էլի կա։ Աչքերի ց դեմ տեսնում։ Անտոն Վասիլևը, սակայն, չէր վճռում պատասխանել և շարունակում էր ոտքից ոտք փոխվել։ Ասա, ուրիշ էլ ի՞նչ գործ ունես, կտրուկ ձայնով բղավեց նրա վրա Արինա Պետրովնան։ Ասա, պոչ թափ մի տուր… բացբերան։ Արինա Պետրովնան սիրում էր մականուններ կպցնել իր վարչական և ընտանեկան անձնակազմը հանդիսացող մարդկանց։ Անտոն Վասիլևին նա «բացբերան» էր անվանել ո չ այն պատճառով, որ նա իրոք երբևիցե նկատվել էր դավաճանության մեջ, այլ այն պատճառով, որ նա լեզվից թույլ էր։ Նրա կառավարած կալվածքի կենտրոնը մի աչքի ընկնող առևտրական գյուղ էր, ուր շատ պանդոկներ կային։ Անտոն Վասիլեը սիրում էր պանդոկում թեյ խմել, պարծենալ, որ իր տիրուհին ամենազոր է և այդ պարծենկոտության ժամանակ աննկատելի կերպով բերանից խոսքեր էր թռցնում։ Բայց որովհետև Արինա Պետրովնան մշտապես զանազան դատական գործեր ուներ, ուստի հաճախ այնպես էր պատահում, որ հավատարիմ մարդու շաղակրատանքը տիրուհու ռազմական խորամանկությունները հրապարակ էր հանում նախքան նրանց իրագործվելը։ Կա… իսկապես… վերջապես փնթփնթաց Անտոն Վասիլևը։ Ի՞նչ։ Ի՞նչ է, հուզվեց Արինա Պետրովնան։ Որպես տիրակալ կին և միաժամանակ մեծագույն չափով օժտված լինելով տեղծագործական շնորհքով, նա մի ակնթարթում ամեն տեսակ հակասությունների ու հակազդեցությունների մի ամբողջ պատկեր նկարեց իր մտքում և անմիջապես այնպես տարվեց դրանով, որ նույնիսկ գունատվեց ու վեր թռավ բազկաթոռից։ Ստեպան Վլադիմիրիչը Մոսկվայի տունը ծախել է… – զեկուցեց բուրմիստրը, ծոր տալով։ Ինչպե՛ ս։ Ծախել է։ Ինչո՞ւ, ինչպե՞ս։ Մի ծամծմիր, ասա։ Պարտքի տեղ… Այդպես պետք է ենթադրել։ Հայտնի բան է, լավ գործերի պատճառով չեն ծախում։ Նշանակում է, ոստիկանությո՞ւնն է ծախել։ Դատարա՞նը։ Նշանակում է, այդպես է։ Ասում են, տունը աճուրդով ութ հազարով է գնացել։ Արինա Պետրովնան ծանրորեն ընկավ բազկաթոռին և աչքերը հառեց լուսամուտին։ Առաջին րոպեներին այդ հայտնությունն, ըստ երևույթին, մթագնեց նրա գիտակցությունը։ Եթե նրան ասեին, որ Ստեպան Վլադիմիրիչը մեկնումեկին սպանել է, որ գոլովլյովյան գյուղացիներն ապստամբել են և կոռի դուրս չեն գալիս, կամ որ ճորտատիրական իրավունքը վերացել է, անգամ այդ դեպքում նա այդ աստիճան ապուշ չէր կտրի։ Նրա շրթունքները շարժվում էին, աչքերը նայում էին հեռուն, սակայն ոչինչ չէին տեսնում։ Նա նույնիսկ չնկատեց, որ նույն այդ ժամանակ սպասավորուհի Դունյաշկան գոգնոցով մի բան ծածկելով, թափով ուզեց սլանալ լուսամուտի տակով, բայց հանկարծ տեսնելով տիրուհուն, մի պահ պտույտ-պտույտ եկավ նույն տեղում և հուշիկ քայլերով ետ դարձավ (ուրիշ դեպքում այդ արարքը մի ամբողջ հետաքննության առիթ կհանդիսանար)։ Վերջապես, սակայն, Արինա Պետրովնան ուշքի եկավ և ասաց. Ի՞նչ մասխարություն։ Որին կրկին հաջորդեց ահեղ լռության մի քանի րոպե։ Այդպես ուրեմն, ասում ես, որ տունը ոստիկանությունը ութ հազարո՞վ է ծախել, նորից հարցրեց նա։ Ճիշտ այդպես։ Ծնողական օրհնությունը, հա՛։ Լա՛ վ է… սրիկա՛ ն։ Արինա Պետրովնան զգում էր, որ ստացած տեղեկության պատճառով նա անհապաղ պետք է որոշում ընդունի, բայց ոչ մի բան մտածել չէր կարողանում, որովհետև նրա մտքերը խճճվում էին միանգամայն հակառակ ուղղություններով։ Մի կողմից մտածում էր՝ «Ոստիկանությունն է ծախել։ Չէ՞ որ մի րոպեում չի ծախել։ Չէ՞ որ վերգիր է կազմել, գնահատություն է եղել, աճուրդի հայտարարություններ են արվել։ Ծախել է ութ հազարով, երբ ինքը նույն այդ տան համար երկու տարի առաջ սեփական ձեռներով տասներկու հազար է համրել մի կոպեկի պես։ Թե որ իմանար ու տեղյակ լիներ, ինքը կարող էր ութ հազարով առնել՝ աճուրդով»։ Մյուս կողմից մտքին գալիս էր և այն, որ Ոստիկանությունը ութ հազարով է ծախել… Ծնողական օրհնությո՛ ւնը։ Սրիկա՛։ Ութ հազարով ծնողական օրհնությո՛ ւնն է քոռ ու փուչ արել»։ Ումի՞ց լսեցիր, – վերջապես հարցրեց նա, վերջնականապես կանգ առնելով այն մտքի վրա, որ տունն արդեն ծախվել է և որ, հետևապես, էժան գնով ձեռք բերելու հույսն իր համար կորել է ընդմիշտ։ Իվան Միխայլիչը, պանդոկապետն ասաց Իսկ ինչո՞ւ նա ինձ ժամանակին չ, զգուշացրել։ Երկյուղ է կրել, նշանակում է։ Երկյո՛ ւղ է կրել։ Այ ես նրան «երկյուղ կրել» ցույց կտամ։ Կանչել նրան Մոսկվայից, և հենց որ գա, իսկույն զինվորական վարչությո ւն ուղարկել և ճակատը սափրել։ Եր՛ կյո՛ ւղ է կրել։ Թեպետ ճորտատիրական իրավունքը վերանալու վրա էր, բայց դեռ գոյություն ուներ։ Շաա էր պատահել Անտոն Վասիլևին տիրուհուց շատ տեսակ յուրահատուկ հրամաններ լսել, բայց Արինա Պետրովնայի այս որոշումն այն աստիճան անսպասելի էր, որ նույնիսկ Անտոն Վասիլևը բավական անհարմար զգաց իրեն։ Ըստ որում ակամայից հիշեց իր «բացբերան» մականունը։ Իվան Միխայլիչը շրջահայաց մարդ էր, և ոչ ոքի մտքով անգամ չէր անցնի, որ նրա գլխին որևէ փորձանք կգա։ Բացի այդ, նա իր մտերիմ բարեկամն էր ու քավորը և հանկարծ նրան զինվոր ուղարկել այն բանի համար միայն, որ ինքը, Անտոն Վասիլևը, բացբերանի նման չկարողացավ լեզուն իրեն պահել։ Ներեցեք… Իվան Միխայլիչին, փորձեց պաշտպանել նրան։ Գնա… միջնո րդ, բղավեց նրա վրա Արինա Պետրովնան, բայց այնպիսի ձայնով, որ Անտոն Վասիլևը մտքով անգամ չանցկացրեց այնուհետև ևս պաշտպանել Իվան Միխայլիչին։ Սակայն, նախքան իմ պատմությունը շարունակելը, ես կխնդրեմ ընթերցողին մոտիկից ծանոթանալ Արինա Պետրովնա Գոլովլյովայի և նրա ընտանեկան դրության հետ։ Արինա Պետրովնան վաթսուն տարեկանին մոտ կին է, բայց դեռևս առույգ է և սովոր է իր ուզածի պես ապրել։ Պահում է նա իրեն ահեղ, միանձնյա և ինքնիշխան կառավարում է գոլովլյովյան ընդարձակ կալվածքը, ապրում է առանձնացած, խնայողաբար, համարյա ժլատ, հարևանների հետ բարեկամություն չի անում, տեղական իշխանություններին բարյացակամ վերաբերմունք է ցույց տալիս, իսկ երեխաներից պահանջում է, որպեսզի նրանք այնպես հնազանդ լինեն իրեն, որ մի բան անելիս հարց տան իրենց՝ իսկ ի՞նչ կասի այդ մասին մամենկան։ Ընդհանրապես ինքնուրույն բնավորություն ունի, անդրդվելի և մասամբ ըմբոստ, ինչին, ըստ որում, քիչ չէր նպաստում և այն հանգամանքը, որ ամբողջ գոլովլյովյան ընտանիքում չկար մի մարդ, որի կողմից նա հակառակության հանդիպեր։ Նրա ամուսինը թեթևամիտ և հարբեցող մարդ է (Արինա Պետրովնան հոժարությամբ ասում է իր մասին, որ ինքը ոչ այրի է, ոչ ամուսնացած կին). երեխաներից ոմանք ծառայում են Պետերբուրգում, ոմանք քաշել են հորը Խորպես «ատելիներ», թույլ չեն տրվում մասնակցելու որևէ ընտանեկան գործի։ Այդ պայմաններում Արինա Պետրովնան իրեն վաղ զգաց միայնակ, այնպես որ, ճշմարիտն ասած, նույնիսկ ընտանեկան կյանքից բոլորովին խորթացավ, թեպետ «ընտանիք» բառը շարունակ նրա լեզվին է, և արտաքնապես նրա բոլոր գործողությունները բացառապես ընտանեկան գործերը կարգավորելու անխոնջ հոգսերն են ղեկավարում։ Ընտանիքի գլխավորը՝ Վլադիմիր Միխայլիչ Գոլովլյովը, դեռևս երիտասարդ հասակում հայտնի էր իր անկարգ և անզգամ բնավորությամբ և Արինա Պետրովնայի մեջ, որը մշտապես աչքի էր ընկնում իր լրջությամբ ու գործնականությամբ, երբեք ոչ մի համակրանք չէր հարուցում։ Վլադիմիր Միխայլիչը դատարկ ու անգործ կյանք էր վարում, շատ հաճախ փակվում էր իր առանձնասենյակում, երգում էր՝ սարյակներին, աքաղաղներին ու այլ թռչուններին նմանեցնելով և զբաղվում էր այսպես կոչված «ազատ բանաստեղծություններ» հորինելով։ Անկեղծության զեղումների րոպեներին հպարտանում էր նրանով, որ եղել է Բարկովի ընկերը, և որ վերջինս, իբրև թե, նույնիսկ իր մահվան անկողնում օրհնել է իրեն։ Արինա Պետրովնան հենց սկզբից չսիրեց ամուսնու բանաստեղծությունները, գարշելիություն և խեղկատակություն էր համարում դրանք, բայց, որովհետև Վլադիմիր Միխայլիչն, իսկապես ասած, ամուսնացավ հենց նրա համար, որպեսզի միշտ իր բանաստեղծությունները լսող մեկը ունենա ձեռքի տակ, ապա հասկանալի է, որ գժտությունները երկար սպասեցնել չտվեցին իրենց։ Աստիճանաբար աճելով և անողոք բնույթ ստանալով, այդ գժտությունները վերջացան կնոջ կողմից կատարյալ և արհամարհական անտարբերությամբ դեպի ծաղրածու-ամուսինը, ամուսնու կողմից՝ դեպի կինը սրտանց ատելությամբ, որի մեջ, սակայն, նշանակալից չափով վախ կար։ Ամուսինը կնոջն անվանում էր «վհուկ» և «սատանա», կինը ամուսնուն անվանում էր «քամու ջրաղաց» և «անլար բալալայկա»։ Այդպիսի հարաբերության մեջ գտնվելով, նրանք ավելի քան քառասուն տարի համատեղ կյանք էին վարում և երբե ք ոչ մեկի, ոչ մյուսի մտքով չէր անցնում, որ այդպիսի կյանքն իր մեջ ինչ-որ հակաբնական բան է պարունակում։ Ժամանակի ընթացքում Վլադիմիր Միխայլիչի ամբարշտությունը ոչ միայն չէր անցնում, այլև նույնիսկ առավել նենգամիտ բնույթ էր ստանում։ Բարկովյան ոգով բանաստեղծական վարժություններից անկախ, նա սկսեց խմել և միջանցքում դարանակալում էր աղախիններին։ Արինա Պետրովնան սկզբում իր ամուսնու այդ նոր զբաղմունքին վերաբերում էր զզվանքով և նույնիսկ հուզմունքով (որի մեջ, սակայն, ավելի դեր էր խաղում իշխանատենչությունը, քան ուղղակի խանդը), բայց հետո ձեռք քաշեց և միայն հետևում էր, որպեսզի անամոթ աղջիկները բարինին երոֆեիչ չտանեն։ Այն ժամանակվանից սկսած, երբ Արինա Պետրովնան ասաց իրեն, որ ամուսինն իր ընկերը չի, նա իր ամբողջ ուշադրությունը դարձրեց բացառապես մի առարկայի՝ գոլովլյովյան կալվածքն ամբողջացնելու վրա. և իրոք, քառասնամյա ամուսնական կյանքում նա կարողացավ տասնապատկել իր կարողությունը։ Զարմանալի համբերատարությամբ և աչալրջությամբ նա հետամտում էր հեռավոր և մոտակա գյուղերին, գաղտնաբար տեղեկանում էր Խնամակալական խորհրդի հետ նրանց տերերի ունեցած հարաբերության մասին և միշտ, ինչպես մարդու գլխին ձյուն մաղվի, հայտնվում էր աճուրդներում։ Սեփական միջոցներով հողեր գնելու այդ մոլեռանդ հետապնդումների շրջապտույտի մեջ Վլադիմիր Միխայլիչն ավելի ու ավելի էր ետին պլան մղվում, իսկ վերջապես՝ բոլորովին վայրիացավ։ Այն րոպեին, երբ սկսվում է այս պատմությունը, նա արդեն զառամյալ ծերունի է, որը համարյա անկողնուց դուրս չի գալիս, իսկ եթե հազվադեպ անգամներ էլ դուրս էր գալիս ննջարանից, ապա միայն այն բանի համար, որպեսզի կնոջ սենյակի կիսաբաց դռնից գլուխը ներս տանի, բղավի` «սատանա» ու նորից անհայտանա։ Շատ էլ բախտավոր չէր Արինա Պետրովնան նաև զավակների կողմից։ Նա չափից ավելի անկախ, այսպես ասած, ամուրի բնավորություն ուներ, որպեսզի երեխաների մեջ որևէ այլ բան տեսներ, քան ավելորդ բեռ լինելը։ Նա այն ժամանակ էր միայն ազատ շնչում, երբ միայնակ էր մնում իր հաշիվների ու տնտեսական ձեռնարկումների հետ, երբ ոչ ոք չէր խանգարում նրա գործնական խոսակցություններին բուրմիստրների, գյուղապետների, մատակարարուհիների և ուրիշների հետ։ Նրա աչքին երեխաները մեկն էին այն ճակատագրական կենսական հանգամանքներից, որոնց ամբողջականության դեմ նա իրեն իրավազոր չէր համարում բողոքելու, բայց որոնք, այնուամենայնիվ, չէին շոշափում նրա ներքին էության ոչ մի լարը, որն ամբողջովին անձնատուր էր եղել կենսակառուցման անթիվ մանրամասնություններին։ Երեխաները չորսն էին`երեք տղա և մեկ աղջիկ։ Մեծ որդու և աղջկա մասին նա նույնիսկ չէր սիրում խոսել, դեպի կրտսեր որդին ավել կամ պակաս անտարբեր էր և միայն միջնեկին՝ Պորֆիշային ոչ թե սիրում էր, այլ, ասես թե, վախենում էր նրանից։ Ստեպան Վլադիմիրիչը, ավագ որդին, որի մասին առավելապես խոսվում է այս պատմվածքում, ընտանիքում Ստյոպկա-տխմար և Ստյոպկա-կռվարար անունով էր հռչակված։ Նա շատ վաղ ընկավ «ատելիների» շարքը և մանուկ հասակից ոչ այն է պարիայի, ոչ այն է ծաղրածուի դեր էր կատարում տանը։ Դժբախտաբար, դա շատ շնորհալի տղա էր, որ մեծ հաճույքով և արագ յուրացնում էր այն տպավորությունները, որոնք մշակում էր իրեն շրջապատող միջավայրը։ Հորից նա ընկալել էր անսպառ ստահակություններ, մորից՝ մարդկանց թույլ կողմերն արագորեն գուշակելու ընդունակություն։ Շնորհիվ առաջին հատկության, նա շուտով հոր սիրելին դարձավ, որը է լ ավելի սաստկացրեց մոր ատելությունը դեպի նա։ Հաճախ, երբ Արինա Պետրովնան բացակայում էր տնտեսական գործերով, հայրը և պատանի որդին մեկուսանում էին Բարկովի նկարով զարդարված առանձնասենյակում, անպարկեշտ բանաստեղծություններ էին կարդում և բամբասում էին, ըստ որում ամենից շատ հասնում էր «վհուկին», այսինքն՝ Արինա Պետրովնային։ Բայց «վհուկը» կարծես հոտառությամբ կռահում էր նրանց զբաղմունքը, կառքով անշշուկ հասնում էր մուտքին, ոտների մատների վրա մոտենում էր առանձնասենյակի դռանը և ծածուկ լսում էր նրանց ուրախ զրույցները։ Եվ Ստյոպկա-տխմարը ենթարկվում էր անհապաղ ու սաստիկ ծեծի։ Բայց Ստյոպկան չէր զսպվում. նա անզգա էր թե դեպի ծեծը, թե դեպի հորդորանքները և կես ժամ անց կրկին սկսում էր չարություններ անել։ Մեկ Անյուտկա աղախնի գլխաշորն էր կտրատում, մեկ քնած Վասյուտկայի բերանն էր ճանճեր լցնում, մեկ գաղտագողի խոհանոց էր մտնում և կարկանդակ թռցնում (Արինա Պետրովնան խնայողության համար՝ երեխաներին կիսաքաղց էր պահում), որը, սակայն, անմիջապես բաժանում էր եղբայրների հետ։ Սպանե լ է քեզ հարկավոր, շարունակ կրկնում էր նրան Արինա Պետրովնան։ Կսպանեմ և պատասխանատու էլ չեմ լինի։ Թագավորն էլ դրա համար ինձ չի պատժի։ Այսպիսի մշտական ստորացումը, հանդիպելով փափուկ, հեշտությամբ մոռացության տվող հողի, ապարդյուն չանցավ։ Դրա արդյունքը եղավ ոչ թե գազազում, ոչ թե բողոք, այլ կազմակերպումը ճորտական, խեղկատակության հասնող բնավորության, որը չի ճանաչում չափի զգացում և զուրկ է ամեն մի հեռատեսությունից։ Այդպիսի անձնավորությունները հաճույքով ենթարկվում են ամեն մի ազդեցության և կարող են դառնալ ինչ որ ուզեք`հարբեցող, մուրացկան, խեղկատակ և նույնիսկ հանցագործ… Քսան տարեկան հասակում Ստեպան Գոլովլյովն ավարտեց Մոսկվայի գիմնազիաներից մեկի դասընթացը և համալսարան մտավ։ Բայց դառն էր նրա ուսանողությունը։ Նախ և առաջ մայրը նրան ճիշտ այնքան փող էր տալիս, որքան որ հարկավոր էր քաղցից չմեռնելու համար. երկրորդ, նրա մեջ աշխատանքի ոչ մի ձգտում չկար, այլ դրա փոխարեն բուն էր դրել անիծյալ տաղանդավորությունը, որն արտահայտվում էր առավելապես տնազ անելու ընդունակությամբ. երրորդ, նա շարունակ հասարակության մեջ գտնվելու պահանջ էր զգում և ոչ մի րոպե չէր կարողանում մնալ մենակ, ինքն իր հետ։ Ուստի՝ նա կանգ առավ ձրիակերի և pique-assiette'i 1 թեթև դերի վրա և շնորհիվ ամեն տեսակի կատակ տանելու, հանդուրժելու հատկության, շուտով դարձավ հարուստ ուսանողների ֆավորիտը։ Բայց հարուստ ուսանողները, թողնելով նրան իրենց միջավայրը, այնուամենայնիվ, գլխի ընկան, որ նա իրենց ընկերը չի, որ նա միայն ծաղրածու է, և հենց այդ իմաստով էլ հաստատվեց նրա համբավը։ Մեկ անգամ արդեն կանգնելով այդ հողի վրա, նա բնականորեն ավելի ու ավելի ցած ընկավ, այնպես որ 4-րդ կուրսի վերջում վերջնականապես դարձավ խեղկատակ։ Այնուամենայնիվ, շնորհիվ արագ ըմբռնելու և լսածը հիշելու ընդունակության, նա հաջող քննություն տվեց և թեկնածուի աստիճան ստացավ։ Երբ նա մոր մոտ եկավ դիպլոմը ծոցում, Արինա Պետրովնան միայն ուսերը վեր քաշեց և ասաց. «Զարմանո ւմ եմ»։ Ապա, մի ամսի չափ գյուղում պահելուց հետո, ուղարկեց նրան Պետերբուրգ, ապրուստի համար ամսեկան նշանակելով հարյուր ռուբլի ասիգնացիայով։ Սկսվեցին թափառումները դեպարտամենտներում և գրասենյակներում. չուներ նա հովանավորներ, չուներ ոչ մի ցանկություն անձնական աշխատանքով իր համար ճանապարհ հարթելու։ Երիտասարդի պարապ միտքն այն աստիճան ետ էր սովորել կենտրոնանալ, որ նույնիսկ բյուրոկրատական փորձարկումները, ինչպես զեկուցագրեր և գործերի համառոտագրություններ կազմելը, նրա ուժերից վեր էին։ Չորս տարի Գոլովլյովը չարչարվեց Պետերբուրգում և վերջապես ստիպված էր ասել ինքն իրեն, որ գրասենյակային չինովնիկի պաշտոնից բարձր պաշտոն ստանալու հույսը նրա համար երբևիցե գոյություն չունի։ Ի պատասխան նրա գանգատների, Արինա Պետրովնան սպառնալի նամակ գրեց, որն սկսվում էր հետևյալ խոսքերով. Ես սկզբից դրանում համոզված էի» և վերջանում էր Մոսկվա ներկայանալու հրամանով։ Այնստեղ, սիրեցյալ գյուղացիների խորհրդում որոշվեց՝ Ստյոպկա – տխմարին նշանակել նադվորնի դատարանում, նրա հսկողությանը հանձնելով դատաստանական գրագրին, որը հնուց ի վեր միջնորդում էր գոլովլյովան գործերի մասին։ Ինչ էր անում և ինչպես էր պահում իրեն Ստեպան Վլադիմիրիչը նադվորնի դատարանում, անհայտ է, բայց երեք տարի անց նա այլևս այնտեղ չէր։ Այն ժամանակ Արինա Պետրովնան դիմեց ծայրահեղ միջոցի՝ նա որդուն «նետեց մի պատառ», որը, սակայն, միաժամանակ պետք է իրենից ներկայացներ նաև «ծնողական օրհնությունը»։ Այդ պատառը մի տուն էր Մոսկվայում, որի համար Արինա Պետրովնան տասներկու հազար ռուբլի վճարեց։ Առաջին անգամ Ստեպան Գոլովլյովն ազատ շունչ քաշեց։ Տունը խոստանում էր տարեկան հազար ռուբլի արծաթով եկամուտ տալ և նախկինի համեմատությամբ այդ գումարը իսկական բարեկեցություն էր թվում նրան։ Նա ոգևորությամբ համբուրեց մոր ձեռքը (Տես հա՛, տխմար, ավելին մի սպասիր», ասաց ըստ որում Արինա Պետրովնան) և խոստացավ արդարացնել իրեն ցույց տված ողորմածությունը։ Բայց, ավա՛ ղ, նա այնքան քիչ գիտեր վարվել փողի հետ, այնքան անհեթեթ հասկացողություն ուներ կյանքի իրական չափերի մասին, որ տարեկան հեքիաթային հազար ռուբլին շատ կարճ ժամանակ բավականացրեց։ Չորս-հինգ տարուց նա վերջնականապես սնանկացավ և չափազանց ուրախ էր, երբ հաջողվեց գնալ որպես փոխարինող զինվոր այդ ժամանակ կազմակերպվող աշխարհազորում։ Աշխարհազորը, սակայն, մինչև Խարկով հասավ միայն, երբ հաշտություն կնքվեց, և Գոլովլյովը կրկին վերադարձավ Մոսկվա։ Նրա տունն այդ ժամանակ արդեն ծախված էր։ Նա հագած ուներ աշխարհազորի համազգեստ, բայց բավական մաշված։ ոտներին`կոշիկներ, ճտքերը անդրավարտիքի տակ դրած և գրպանում`հարյուր մանեթ փող։ Այդ կապիտալով նա ուզեց սպեկուլյացիայով զբաղվել, այսինքն՝ սկսեց թուղթ խաղալ և կարճ ժամանակից հետո բոլորը տարվեց։ Այն ժամանակ նա սկսեց հաճախել մոր ունևոր գյուղացիների տները, որոնք ապրում էին Մոսկվայում իրենց տնտեսությամբ, որի մոտ ճաշում էր, որից մի քառորդ ֆունտ ծխախոտի փող էր խնդրում, ոմանցից մանր փող էր փոխ առնում։ Բայց, վերջապես, հասավ մի րոպե, երբ նա, այսպես ասած, երես առ երես հանդիպեց խուլ պարսպի։ Նա արդեն քառասուն տարեկան էր և հարկադրված էր խոստովանել, որ իր ուժերից վեր է այլևս հետագա թափառական կյանքը։ Մի ճանապարհ էր մնում՝ դեպի Գոլովլյովը… Ստեպան Վլադիմիրիչից հետո գոլովլյովյան ընտանիքում մեծը Աննա Վլադիմիրովնա դուստրն էր, որի մասին ևս Արինա Պետրովնան չէր սիրում խոսել։ Բանն այն է, որ Աննուշկայի նկատմամբ Արինա Պետրովնան հաշիվներ ուներ, սակայն Աննուշկան ոչ միայն չարդարացրեց նրա հույսերը, այլև ամբողջ գավառով մեկ սկանդալ սարքեց։ Երբ դուստրն ավարտեց ինստիտուտը, Արինա Պետրովնան նրան գյուղ փոխադրեց, ակնկալելով ձրի տնային քարտուղար և հաշվապահ դարձնել նրան, բայց դրա փոխարեն Աննուշկան մի գեղեցիկ գիշեր Գոլովլյովոյից փախավ կոռնետ Ուլանովի հետ և ամուսնացավ։ Այդպես էլ, առանց ծնողական օրհնության, շների նման ամուսնացան, գանգատվում էր այդ առիթով Արինա Պետրովնան։ Լավ է դեռ, որ ամուսինը գրքակալի չորս բոլորքը պտտեց։ Ուրիշը որ լիներ, կօգտվեր ու կգնար իր բանին։ Հետո արի ու գտիր նրան։ Դստեր հետ էլ Արինա Պետրովնան նույն չափ վճռական վարվեց, որչափ ատելի որդու հետ, վերցրեց ու «պատառ նետեց» նրան։ Նա նրան հինգ հազար դրամագլուխ տվեց և երեսուն հոգիանոց մի փոքրիկ գյուղ, լքված դաստակերտով, ուր բոլոր լուսամուտներից փչում էր և հատակին ոչ մի ողջ տախտակ չկար։ Երկու տարուց նորապսակները դրամագլուխը կերան, և կոռնետը հայտնի չէ, թե ուր փախավ, Աննա Վլադիմիրովնային թողնելով երկու երկվորյակ աղջիկների՝ Աննինկայի և Լյուբինկայի հետ։ Հետո ինքը՝ Աննա Վլադիմիրովնան, երեք ամիս անց մեռավ, և Արինա Պետրովնան կամա-ակամա պետք է անհայր ու անմայր որբերին ապաստան տար իր մոտ, ինչ և արեց նա, մանկիկներին տեղավորելով կողաշենքում և մի աչքը կույր պառավ Պալաշկային նրանց խնամող նշանակեց։ Աստծու ողորմությունը շատ է, – ասում էր նա ընդսմին, որբերի կերած հացը մի բան չի, բայց ինձ համար ծերությանս օրերին մխիթարություն է։ Ասաված մի աղջիկս առավ, երկուսը տվեց։ Եվ միևնույն ժամանակ գրեց որդուն՝ Պորֆիրի Վլադիմիրիչին՝ Քույրդ ինչպես անառակ ապրեց, այդպես էլ մեռավ, իր երկու լակոտին իմ վզին թողնելով… Ընդհանրապես, որչափ էլ ցինիկ կարող է թվալ այս դիտողությունը, բայց արդարությունը պահանջում է խոստովանել, որ այդ երկու դեպքերը, որոնց պատճառով «պատառներ նետվեցին, Արինա Պետրովնայի ֆինանսներին ոչ միայն վնաս չպատճառեցին, այլև զարտուղի միջոցով նույնիսկ օժանդակեցին գոլովլյովյան կալվածքի կլորանալուն, կրճատելով նրա փայատերերի թիվը։ Որովհետև Արինա Պետրովնան խիստ կանոնների տեր կին էր և, մի անգամ պատառ նետելուց» հետո, ատելի երեխաների նկատմամբ այլևս իր պարտականությունները վերջացած էր համարում։ Նույնիսկ որբ-թոռնիկների մասին անգամ մտածելիս երբեք նա չէր պատկերացնում, որ ժամանակին հարկ կլինի նրանց որևէ բաժին հանել։ Նա աշխատում էր միայն հնարավորին չափ շատ քամել հանգուցյալ Աննա Վլադիմիրովնային բաժին հանած փոքրիկ կալվածքից և ստացածը ետ դնել Խնամակալական խորհրդում։ Ըստ որում ասում էր. Որբերի համար ահա փող եմ հավաքում, իսկ որ նրանց ապրուստն ու խնամքը ծախս է նստում, նրանցից ես արդեն ոչինչ չեմ վերցնում։ Իմ աղուհացի համար, երևում է, աստված ինձ կհատուցի։ Վերջապես կրտսեր երեխաները՝ Պորֆիրի և Պավել Վլադիմիրիչները ծառայում էին Պետերբուրգում. Առաջինը`քաղաքացիական գծով, իսկ երկրորդը՝ զինվորական։ Պորֆիրին ամուսնացած էր, Պավելն՝ ամուրի։ Պորֆիրի Վլադիմիրիչն ընտանիքում հայտնի էր երէք անունով՝ Իուդուշկա, արյունարբու և խաբարբզիկ երեխա, որպիսի մականունները դեռևս երեխա հասակում տվել էր նրան Ստյոպկա-տխմարը։ Մանուկ հասակից սիրում էր նա փաղաքշել սիրելի բարեկամ մամենկային, գաղտագողի համբուրել նրա ուսը, իսկ երբեմն և հարևանցի չարախոսել։ Պատահում էր, անշշուկ բաց էր անում մամենկայի սենյակի դուռը, անաղմուկ սպրդում էր մի անկյուն, նստում էր և, կարծես դյութված, աչք չէր հեռացնում մամենկայից, մինչ նա գրում կամ հաշիվներ էր անում։ Բայց Արինա Պետրովնան այն ժամանակ արդեն մի տեսակ կասկածանքով էր վերաբերում որդիական այդ քծնանքներին. Այն ժամանակ էլ իրեն ուղղված այդ ակնդետ հայացքը նրան խորհրդավոր էր թվում, և այն ժամանակ էլ չէր կարողանում որոշել, ինչ էր արդյոք թափվում այդ հայացքից՝ թույն, թե որդիական պատկառանք։ Ինքս էլ հասկանալ չեմ կարողանում, թե ինչ աչքեր ունի նա, խորհրդածում էր Արինա Պետրովնան երբեմն ինքն իրեն. երբ նայում է, թվում է, թե ահա օղ է գցում վիզդ։ Թույն է թափում, հրապուրում է։ Եվ վերհիշում էր այդ դեպքում այն ժամանակվա բազմանշանակալից մանրամասնությունները, երբ ինքը դեռ «ծանրացած էր» Պորֆիշայով։ Այն ժամանակ իրենց տանը ապրում էր մի ինչ-որ բարեպաշտ և կանխատես ծերունի, որին Պորֆիշա-երանելի էին կանչում և որին Արինա Պետրովնան դիմում էր մշտապես, երբ ուզում էր որևէ բան կանխորոշել ապագայում։ Եվ ահա, նույն այդ ալևորը, երբ Արինա Պետրովնան հարցրեց նրանից, արդյոք շուտ է լինելու ծննդաբերությունը և աստված ինչ է տալու, տղա, թե աղջիկ, ուղղակի ոչինչ չպատասխանեց, բայց երեք անգամ աքաղաղի պես կանչեց և ապա փնթփնթաց. Աքաղա ղ, աքաղաղ, սուր-սուր եղունգ, աքաղաղը կանչում է, թխսին սպառնում է, թուխսը կչկչում է, բայց ուշ կլինի։ Եվ ուրիշ ոչինչ։ Բայց երեք օրից (ահա թե ինչու երեք անգամ կանչեց) նա որդի ծնեց (ահա ինչու՝ աքաղաղ, աքաղաղ), որի անունը, ալևոր-կանխատեսի պատվին, Պորֆիրի դրեցին։ Գուշակության առաջին մասը կատարվեց, բայց ինչ կարող էին նշանակել «թուխսը կչկչում է, բայց ուշ կլինի» խոսքերը, ահա այդ մասին էր մտածում Արինա Պետրովնան, ձեռքի տակով նայելով Պորֆիշային, մինչ նա նստել էր իր անկյունում և իր խորհրդավոր հայացքով իրեն էր նայում։ Իսկ Պորֆիշան շարունակում էր իր համար նստել հեզ ու անաղմուկ և շարունակ նայում էր նրան, նայում էր այն աստիճան սևեռուն, որ նրա լայն բացված և անշարժ աչքերն արցունքով էին շղարշվում։ Նա կարծես զգում էր մոր հոգում շարժվող կասկածանքները և իրեն այն հաշվով էր պահում, որ ամենաբծախնդիր կասկածամտությունն անգամ պետք է զինաթափ լիներ իր հնազանդության առաջ։ Նույնիսկ մորը ձանձրացնելու վտանգին ենթարկելով իրեն, նա մշտապես պտույտ էր գալիս նրա աչքի առաջ, կարծես ասում էր`նայիր ինձ, ես ոչինչ չեմ թաքցնում, ես ամբողջապես հնազանդություն եմ և անձնվիրություն, ըստ որում հնազանդություն եմ ոչ միայն ահից, այլև խղճի մտոք։ Եվ որ չափ էլ մոր մեջ խոսում էր այն վստահությունը, որ Պորֆիշկա-սրիկան միայն պոչով է ստորաքարշություն անում, իսկ աչքերով, այնուամենայնիվ, օղ է գցում, բայց այդպիսի անսահման անձնվիրության հանդեպ նրա սիրտն էլ չդիմացավ։ Եվ ակամայից նրա ձեռքը ափսեում լավ պատառ էր որոնում՝ սիրալիր որդուն տալու համար, չնայած այն բանին, որ այդ որդու տեսքը միայն նրա հոգում ինչ-որ խորհրդավոր, վատ, չար բանի անորոշ անհանգստություն էր առաջացնում։ Պորֆիրի Վլադիմիրիչի կատարյալ հակապատկերն էր նրա եղբայրը, Պավել Վլադիմիրիչը։ Դա որևէ արարմունքից միանգամայն զուրկ մարդու կատարյալ մարմնացումն էր։ Դեռ մանուկ հասակում նա ամենաչնչին հակում իսկ չէր ցույց տալիս ոչ ուսման, ոչ խաղերի, ոչ սրտաբացության, բայց սիրում էր ապրել մեկուսի, խուսափելով մարդկանցից։ Երբեմն քաշվում է մի անկյուն, նստում է խռոված ու սկսում է երևակայել։ Պատկերանում է նրան, որ ինքը վարսակալյուր է կերել և որ դրանից նրա ոտները բարակել են ու նա չի սովորում։ Կամ՝ որ ինքը ոչ թե ազնվականի որդի Պավելն է, այլ հովիվ Դավիդկան է, որ նրա ճակատին խուլ է դուրս եկել, ինչպես Դավիդկայի ճակատին, որ նա մտրակ է շրխկացնում ու չի սովորում։ Պատահում էր, Արինա Պետրովնան նայում էր, նայում նրա վրա ու նրա մայրական սիրտը զայրանում էր։ Դու ի՞նչ ես մկան նման վարսակալյուրից խռովել, չի համբերում, բղավում է նրա վրա։ Թե՞ այդ հասակից արդեն ներսդ թույնով է լցված։ Չի՛ լինի, որ մոտենաս մորդ, թե՝ մամենկա, փաղաքշեցեք ինձ, հոգյա՛ կս։ Պավլուշան դուրս էր գալիս իր անկյունից ու դանդաղ քայլերով, ասես հրում էին նրան մեջքից, մոտենում էր մորը։ Մամենկա, կրկնում էր նա երեխայի համար մի տեսակ անբնական բամբ ձայնով, փաղաքշեցեք ինձ, հոգյակս։ Կորի ր աչքիցս, սուսիկ-փուսիկ։ Դու կարծում ես, որ անկյուն քաշվեցիր, նշանակում է ես բան չե՞մ հասկանում։ Ամբողջովին հասկանում եմ քեզ, սիրելիս։ Քո բոլոր ծրագիր – պլանները տեսնում եմ, ինչպես ափիս մեջ։ Եվ Պավելը նույն դանդաղ քայլերով ետ էր գնում ու նորից քաշվում էր իր անկյունը։ Անցնում էին տարիներ, և աստիճանաբար Պավել Վլադիմիրիչից կազմակերպվեց այն անտարբեր ու խորհրդավոր – մռայլ անձնավորությունը, որից, վերջին հաշվով, ստացվում է արարմունքներից զուրկ մարդը։ Գուցեև նա բարի էր, բայց ոչ ոքի բարիք չէր արել, գուցեև հիմար չէր, բայց իր ամբողջ կյանքում ոչ մի խելացի բան չէր արել։ Նա հյուրասեր էր, սակայն ոչ ոք չէր հրապուրվում նրա հյուրասիրությամբ. նա սիրով էր փող ծախսում, բայց այդ ծախսումներից ոչ ոքի համար երբեք ոչ օգտակար, ոչ հաճելի արդյունք չէր եղել. նա ոչ ոքի երբեք չէր վիրավորել, բայց ոչ ոք նրա համար դա արժանիք չէր համարում. նա ազնիվ էր, բայց ոչ ոք չէր լսել, որ մեկնումեկն ասեր՝ որ չա՛ փ ազնիվ վարվեց այսինչ գործում Պավել Գոլովլյովը։ Այդ բոլորին ավելանում էր և այն, որ նա շատ անգամ էր գազազում մոր դեմ և միաժամանակ վախենում էր նրանից, ինչպես կրակից։ Կրկնում եմ՝ դա մռայլ մարդ էր, սակայն նրա մռայլության տակ թաքնված էր արարմունքների բացակայություն ուրիշ ոչինչ։ Հասուն տարիքում երկու եղբոր բնավորությունների զանազանությունն առավել խիստ արտահայտվեց դեպի մայրն ունեցած վերաբերմունքի մեջ։ Իուդուշկան ամեն շաբաթ ճշտապահորեն ընդարձակ նամակ էր գրում մորը, որի մեջ մեկիկ – մեկիկ հաղորդում էր պետերբուրգյան կյանքի բոլոր մանրամասնությունները և ամենանրբին արտահայտություններով հավաստիացնում էր իր անշահասեր որդիական նվիրվածությունր։ Պավելը սակավ էր գրում և համառոտ, իսկ երբեմն նույնիսկ խորհրդավոր`կարծես աքցանով էր դուրս քաշում իրենից ամեն մի բառը։ Փողը՝ այսքան ու այսինչ ժամանակի համար, սիրելի բարեկամ մամենկա, ձեր հավատարմատար գյուղացի Երոֆեևից ստացա, հաղորդում էր, օրինակ, Պորֆիրի Վլադիմիրիչը, իսկ փողն ուղարկելու համար՝ համաձայն ձեր, սիրելի մամենկա, բարեհաճության իմ ապրուստի վրա գործադրելու նպատակով զգայացունց շնորհակալությունս եմ հայտնում և անկեղծ որդիական նվիրվածությամբ համբուրում եմ ձեր ձեռքը։ Մի բանի համար եմ միայն տրտմում և կասկածանքներով տանջվում`շատ չե՞ք վտանգում արդյոք դուք ձեր թանկագին առողջությունը անընդհատ հոգսերով մեր ոչ միայն կարիքները, այլև քմահաճույքները բավարարելու համար։ Չգիտեմ, եղբայրս ինչպես, իսկ ես…» և այլն, և այլն։ Իսկ Պավելը նույն առիթով արտահայտվում էր. «Փողը՝ այսքան և այսինչ ժամանակամիջոցի համար, թանկագին ծնողս, ստացա և իմ հաշվով ես դեռ պետք է վեց ու կես նույնպես ստանամ, որի համար և խոնարհաբար խնդրում եմ ձեզ ներել ինձ»։ Երբ Արինա Պետրովնան նախատում էր երեխաներին շռայլության համար (դա հաճախ էր պատահում, թեպետև լուրջ պատճառներ չկային), ապա Պորֆիշան միշտ հնազանդ հպատակվում էր այդ նկատողություններին և գրում էր. «Գիտեմ, սիրելի բարեկամ մամենկա, որ դուք ուժերից վեր տանջանքներ եք կրում մեզ, ձեր անարժան որդիների համար, գիտեմ, որ մենք շատ հաճախ մեր վարքով չենք արդարացնում մեր մասին ձեր ունեցած մայրական հոգացողությունները և, որն ամենից վատն է, մարդկանց հատուկ մոլորությամբ, նույնիսկ մոռանում ենք այս մասին, որի համար և որդիական անկեղծ ներողություններս եմ հայտնում ձեզ, հույս ունենալով ժամանակի ընթացքում ազատվել այդ մոլությունից և ապրուստի ու այլ ծախսերի համար ձեր, սիրելի բարեկամ մամենկա, ուղարկած փողերը ծախսելու մեջ լինել զգույշ»։ Իսկ Պավելն այսպես էր պատասխանում. «Թանկագին ծնողս, թեպետև դուք ինձ համար պարտքեր դեռ չեք վճարել, բայց ինձ շռայլող անվանելու ձեր նկատողությունն ընդունում եմ առանց առարկության, որի համար և խնդրում եմ ընդունեք իմ սրտագին հավաստիացումները»։ Նույնիսկ Արինա Պետրովնայի այն նամակին, որով քրոջ, Աննա Վլադիմիրովնայի մահվան լուրն էր հաղորդում, եղբայրները տարբեր արձագանքեցին։ Պորֆիրի Վլադիմիրիչը գրում Էր. «Սիրասուն քույրիկ և մանկությանս լավ ընկերուհի Աննա Վլադիմիրովնայի մահվան լուրը տրտմությամբ լցրեց իմ սիրտը, որպիսի վիշտն է լ առավել սաստկացավ այն մտքից, որ ձեզ, սիրելի բարեկամ մամենկա, նոր խաչ բաժին ընկավ հանձինս երկու որբ մանկիկների։ Մի՞թե բավական չէր, որ դուք, մեր ընդհանուր բարերար, ամեն բանից զրկում եք ձեզ և, չխնայելով ձեր առողջությունը, բոլոր ուժերը տրամադրում եք, որպեսզի ապահովեք ձեր ընտանիքը ոչ միայն անհրաժեշտով, այլև հավելյալով։ Ճշմարիտ, թեպետև մեղք է, բայց երբեմն մարդ ակամայից տրտնջում է։ Եվ, իմ կարծիքով, ձեզ համար, հարազատս իմ, այս դեպքում միակ մխիթարությունն է հնարավորին չափ հաճախ հիշել, թե ինչե՛ ր կրեց ինքը՝ Քրիստոսը»։ Իսկ Պավելը գրում էր. «Լուրը՝ զոհ եղած քրոջս մասին ստացա։ Սակայն, հույս ունեմ, որ ամենաբարձրյալը հանգիստ կտա նրան իր հովանիում, թեպետ սույնը և անհայտ է»։ Շատ անգամ էր կարդում Արինա Պետրովնան որդիների այդ նամակները և աշխատում էր գուշակել, արդյոք ո՞րն է նրանցից իր չարակամը դառնալու։ Կարդում Է Պորֆիրի Վլադիմիրիչի նամակը և թվում է, թե ահա, ահա նա է չարագործը, որ կա։ Տեսե՛ ք ինչպես է գրում, ի՛ նչ լեզու է թափում, բացականչում էր նա։ Զուր չէ Ստյոպկա – տխմարը նրան Իուդուշկա անվանել։ Ո չ մի ճիշտ խոսք չկա, բոլորը ստում է։ Ե վ «սիրելի բարեկամ մամենկա», և իմ տանջանքների մասին, և իմ խաչի մասին… ոչ մի այդպիսի բան նա չի զգում։ Հետո սկսում է կարդալ Պավել Վլադիմիրիչի նամակը ու կրկին թվում է, թե ահա, ահա նա է որ կա իր ապագա չարակամը։ Հիմարը՝ հիմար է, բայց տես ինչպե՛ ս է աննկատելի կերպով սիրաշոյում մորը։ Որի համար և խնդրում եմ ընդունեք իմ սրտագին հավաստիացումը»… Շնո՛ րհ արեք, խնդրեմ։ Ա՛ յ, ես քեզ «ընդունեք իմ սրտագին հավաստիացումը» ցույց կտամ։ Մի պատառ կնետեմ քեզ, ինչպես Ստյոպկա-տխմարին, այն ժամանակ կիմանաս դու, թե ինչպես եմ հասկանում ես քո «հավաստիացումները»։ Եվ ի վերջո նրա մայրական կրծքից հիրավի ողբերգական հառաչանք պոռթկաց. Եվ ո՛ ւմ համար եմ ես այսքանը կուտակում։ Ո՛ ւմ համար եմ մթերում։ Գիշերները չեմ քնում, պատառը խնայում եմ… ո՛ ւմ համար։ Այսպես էր Գոլովլյովների ընտանեկան դրությունն այն պահին, երբ բուրմիստր Անտոն Վասիլևը զեկուցեց Արինա Պետրովնային Ստյոպկա – տխմարի կողմից իրեն «նետված պատառը» վատնելու մասին, որը, էժան ծախված լինելու պատճառով, «ծնողական օրհնության» է լ առավել մեծ նշանակություն էր ստացել արդեն։ Արինա Պետրովնան նստել էր ննջարանում և չէր կարողանում ուշքի գալ։ Ինչ-որ մի բան շարժվեց նրա ներսը, որի մասին նա իրեն պարզ հաշիվ տալ չէր կարողանում։ Մասնակի՞ց էր արդյոք դրան ինչ-որ հրաշքով հրապարակ եկած խղճահարությունը դեպի ատելի, բայց և այնպես հարազատ որդին, թե՞ միայն վիրավորված ինքնիշխանության մերկ զգացմունքն էր խոսում, այդ բանը չէր կարող որոշել ամենահմուտ հոգեբանն անգամ, այն աստիճան խճճվում և արագորեն փոփոխում էին մեկը մյուսին նրա մեջ բոլոր զգացմունքներն ու զգացողությունները։ Վերջապես կուտակված պատկերացումների բազմության մեջ ամենից ավելի որոշակի առանձնադավ այն վախը, որ «ատելին» նորից իր վզին է նստելու։ Անյուտկան իր լակոտներին վզիս փաթաթեց, հիմա էլ ահա տխմարը»… հաշիվ արեց նա մտքում։ Երկար նստեց նա այդպես, առանց որևէ խոսք ասելու և ակնդետ նայելով լուսամուտին, մի կետի։ Ճաշը բերեցին, որին հա համարյա ձեռք չտվեց. եկան ասելու (աղային օղի բարեհաճեցեք տալ»։ Նա, առանց նայելու, նետեց նկուղի բանալին։ Ճաշից հետո գնաց սրբապատկերների սենյակը, կարգադրեց լուսավորել բոլոր կանթեղները և փակվեց, նախապես պատվիրելով բաղնիքը տաքացնել։ Այդ բոլորը նշաններ էին, որոնք անկասկած ապացուցում էին, որ տիրուհին «զայրանում է», և այդ պատճառով տանը ամեն ինչ հանկարծ լռեց, ասես մեռավ։ Աղախինները ոտների մատների վրա էին քայլում, մառանապետուհի Ակուլինան ցնորվածի պես այս ու այն կողմ էր ընկնում, ճաշից հետո որոշված էր մուրաբա եփել, և ահա հասել է ժամանակը, պտուղները մաքրված պատրաստ են, բայց տիրուհուց ոչ մի կարգադրություն չկա. այգեպան Մատվեյը եկավ հարցնելու, ժամանակը չէ՞ արդյոք դեղձերը հավաքելու, բայց աղախինների սենյակում այնպես բղավեցին վրան, որ նա անմիջապես ետ քաշվեց։ Աղոթելով աստծուն և լողանալով բաղնիքում, Արինա Պետրովնան մասամբ խաղաղված զգաց իրեն ու կրկին պահանջեց Անտոն Վասիլևին՝ բացատրության։ Իսկ ի՞նչ է անում տխմարը, հարցրեց նա։ Սոսկվան մեծ է, մի ամբողջ տարի էլ ման գաս, վերջացնել չես կարող։ Բայց չէ՞ որ ուտել-խմել է հարկավոր։ Իր գյուղացիների մոտ է կերակրվում։ Մեկի մոտ ճաշում է, մյուսից տասը կոպեկ է խնդրում թութունի համար։ Իսկ ո՞վ է թույլ տվել, որ տան։ Ներեցեք, տիրուհի, գյուղացիները մի՛ թե վիրավորվում են։ Օտար չունևորներին են տալիս, իսկ իրենց տերերին կմերժե՞ն Այ հիմա ես այդ… ողորմացողների՛ ն… Տխմարին կքշեմ քո կալվածքը, դե պահեք նրան ողջ հասարակությամբ ձեր հաշվին։ Ձեր կամքն է, տիրուհի։ Ի՞նչ, ինչ ասացի՞ր։ Որ ձեր կամքն է, տիրուհի։ Թե որ հրամայեք, կկերակրենք։ Կկերակրե՛ նք… Դու խոսք ասա, ոչ թե գլխիցդ դուրս տուր։ Լռություն։ Բայց Անտոն Վասիլևը զուր չէր տիրուհուց բացբերան մականունը ստացել։ Նա չի կարողանում համբերել ու կրկին սկսում է կուչուձիգ անել, մի ինչ-որ բան ևս զեկուցելու ցանկությունից այրվելով։ Եվ դեռ ինչ խենթն է, վերջապես ասում է նա։ Ասում են, արշավանքից դառնալիս հետը հարյուր մանեթ փող է բերած լինում։ Մեծ փող չի հարյուր մանեթը, բայց դրանով էլ մի կերպ ապրել կարելի է… Հետո՞։ Ենթադրել է, թե գործերը կուղղի, աֆյորա է ուզեցել անել… Ասա, մի ծամծմիր։ Տարել է գերմանական ժողովարան։ Մտածել է հիմար մարդ գտնի, թղթախաղում տանի, բայց դրա փոխարեն խելոքի է հանդիպել։ Ուզեցել է փախուստ տա, բայց միջանցքում, ասում են, բռնել են։ Ինչքան փող որ ունեցել է, բոլորը առել են։ Կողերին էլ, երևի, հասցրե՞լ են։ Ամեն բան եղել է։ Մյուս օրը գալիս է Իվան Միխայլի չի մոտ, ինքն էլ հենց պատմում է։ [...] Եվ նույնիսկ զարմանալի է՝ ծիծաղում է… ուրախ է։ Ասես թե գլուխը շոյել են։ Նրան տե ղն է, միայն թե իմ աչքին չերևա։ Բայց պետք է ենթադրել, որ այդպես է լինելու։ Ի՛ նչ ես ասում, ես նրան շեմքից ներս չեմ թողնի։ Կա-չկա, այդպես է լինելու, կրկնում է Անտոն Վասիլևը։ Իվան Միխայլիչն էլ ասում էր, թե նա ասել է. |
[...] ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ I 1806 թվի սկզբներին Նիկոլայ Ռոստովն արձակուրդով վերադարձավ տուն։ Դենիսովը նույնպես տուն էր գնում՝ Վորոնեժ։ Ռոստովը համոզեց նրան գնալ միասին մինչև Մոսկվա և իջևանել իրենց տանը։ Նախավերջին կայարանում, ընկերոջը հանդիպելով, Դենիսովը նրա հետ երեք շիշ գինի խմեց և, մինչև Մոսկվա, չնայած խորդուբորդ ճանապարհին, չզարթնեց, մնալով պառկած սահնակի մեջ, Ռոստովի կողքին, որը, քանի մոտենում էին Մոսկվային, այնքան ավելի անհամբեր էր դառնում։ Շ n՞ ւտ՝ կհասնենք արդյոք։ Հը՞… Օ՛, այդ անտանելի փողոցները, խանութները, կալաչները, լապտերները», մտածում էր Ռոստովը, երբ գրանցել տվին իրենց արձակուրդի վկայականները ուղեկալի մոտ ու մտան Մոսկվա։ Դենիսո՜վ, հասանք։ Քնած է, ասում էր Նիկոլայն ամբողջ մարմնով առաջ ընկնելով, կարծես այդ դիրքով հույս ուներ արագացնել սահնակի ընթացքը։ Դենիսովը չպատասխանեց։ Ահա ճամփաբաժանի անկյունը, ուր կառապան Զախարն է կանգ առնում, ահա և ինքը Զախարը, ու դարձյալ նույն ձին։ Ահա և խանութը, ուր շաքարահաց էինք գնում։ Երբ պիտի հասնենք մի։ Դե՜հ… Դեպի ո՞ր տունը քշեմ, հարցրեց կառապանը։ Այ, ծայրի այն տունը, մի թե չես տեսնում։ Դա մեր տունն է, ասում էր Ռոստովը, չէ որ դա մեր տունն է։ Դենիսո՜վ, Դենիսո՜վ։ Հիմա կհասնենք։ Դենիսովը գլուխը բարձրացրեց, հազաց ու ոչինչ չպատասխանեց։ Դմիտրի, դիմեց Ռոստովը սահնակի առաջամասում նստած լաքեյին։ Այդ մեր տանն է լույս վառվում, չէ՞։ Այո։ Հայրիկի կաբինետում էլ լույս է երևում։ Ուրեմն դեռ չե՞ն պառկել։ Ի՞նչ ես կարծում։ Տե՜ս, Դմիտրի, չմոռանաս, իսկույն մի նոր բաճկոն գտնես ինձ համար, ավելացրեց Ռոստովը, նորածիլ բեղերը շոշափելով։ Դե, քշի՜ր, ձայն տվեց նա կառապանին։ Իսկ դու, Վասյա, զարթնիր, ասավ նա Դենիսովին, որ զլուխն իջեցրեց կրկին։ Դե, քշիր, երեք ռուբլի քեզ նվեր, քշիր, գոչեց Ռոստովը, երբ արդեն երեք տուն էր մնացել, որ սահնակը հասներ իրենց շքամուտքին։ Նրան թվում էր, թե ձիերը չեն շարժվում։ Վերջապես սահնակը ծռվեց աջ՝ դեպի շքադուռը։ Ռոստովն իր գլխավերև տեսավ ծանոթ կարնիզը`թափված ծեփերով, սանդուղքը, մայթի սյունը։ Դեռ սահնակը շարժվում էր, երբ նա դուրս թռավ նրա միջից ու վազեվազ նախասրահը մտավ։ Տունն առաջվա պես անշարժ էր, անտարբեր, կարծես բնավ չէր էլ հետաքրքրվում, թե ով է եկել ներս։ Նախասրահում ոչ ոք չկար։ Տեր աստված, տեսնես ամեն ինչ կարգի՞ն է», մտածեց Ռոստովը, նվաղուն սրտով մի րոպե կանգ առնելով և իսկույն առաջ վազելով նախասրահի միջով ու ծանոթ ծռված աստիճաններով։ Դարձյալ դռան նույն բռնակը, որի անմաքրության համար բարկանում էր կոմսուհին, նույնպես թույլ է բացվում։ Նախասենյակում վառվում էր մի ճարպամոմ։ Ծերունի Միխայլոն քնած էր սնդուկի վրա։ Պրոկոֆին, որ լաքեյություն էր անում ճանապարհորդության, քաղաքից դուրս գալու միջոցին, նա, որ այնքան ուժեղ էր, որ կառքը բարձրացնում էր ետևի կողմից, նստել և մահուդի կտորտանքից տրեխներ էր շինում։ Նա նայեց բացվող դռանը և նրա անտարբեր, քնատ տեսքը հանկարծ փոխվեց խանդավառ ու երկչոտ արտահայտության։ Տեր աստված, այս ումն եմ տեսնո՛ ւմ, երիտասարդ կոմսը, բացականչեց նա, ճանաչելով ջահել պարոնին։ Այդ ի՛ նչպես, հոգիս։ Եվ Պրոկոֆին հուզմունքից դողալով նետվեց դեպի հյուրասրահի դուռը, նրա համար երևի, որ երիտասարդ պարոնի գալուստը հայտնի, բայց, ըստ երևույթին, միտքը փոխեց, ետ դարձավ ու փարվեց ջահել պարոնին։ Առո՞ղջ եք, հարցրեց Ռոստովը, ձեռն ազատելով նրանից Փառք աստծո։ Առողջ ենք, փառք աստծո։ Հենց նոր հաց կերանք։ Թող մի մտիկ անեմ քեզ, ձերդ պայծառափայլություն։ Բոլորը առողջ-առո՞ղջ են։ Փա՜ռք աստծո, փառք աստծո։ Ռոստովը, միանգամայն մոռանալով Դենիսովին, չկամենալով անգամ որևէ մեկին նախազգուշացնել իր մասին, մուշտակը գցեց վրայից ու ոտքերի ծայրերի վրա վազեց մտավ մութ, ընդարձակ դահլիճը։ Ամեն ինչ նույնն էր. նույն թղթախաղի սեղանները, նույն ծածկոցով ջահը։ Բայց մեկն արդեն նկատել էր երիտասարդ պարոնին, և հազիվ սա հասել էր հյուրասրահին, երբ ինչ-որ մի բան, փոթորկի պես սրընթաց, դուրս վազեց դռնից և, նրան գրկելով, սկսեց համբուրել։ Դարձյալ մի ուրիշը, երրորդ այդպիսի մի էակ դուրս թռավ մի ուրիշ, երրորդ դռնից, կրկին գրկախառնություն, կրկին համբույրներ, դարձյալ բացականչություններ և ուրախության արցունքներ։ Նիկոլայը չէր կարողանում ջոկել ուր է և ո՜րն է հայրը, ո՜րն է Նատաշան, որը Պետյան։ Բոլորն էլ աղմկում էին, խոսում և միևնույն ժամանակ համբուրում նրան։ Դրանց մեջ չկար միայն մայրը այդ նկատում էր Նիկոլայը։ Իսկ ես չգիտեի… Նիկոլուշկա… սիրելիս։ Ահա… մեր Կոլյան։ Փոխվել է։ Մոմ չկա, ի՛ նչ է։ Թեյ բերե՜ք։ Դե, ինձ էլ համբուրիր։ Հոգյակս, ինձ էլ։ Սոնյան, Նատաշան, Պետյան, Աննա Միխայլովնան, Վերան, ծեր կոմսը գրկում էին նրան, իսկ սպասավորներն ու սպասուհիները, սենյակներում հավաքված, խոսում էին ու հառաչում։ Պետ յան կախվել էր Նիկոլայի ոտքերից։ Բա ինձ չես համբուրո՛ ւմ, ճչում էր նա։ Նատաշան, նրանից հետո, երբ Նիկոլային թեքեց դեպի իրեն ու համբուրեց նրա ամբողջ երեսը, քիչ ետ քաշվեց ու նրա բաճկոնի փեշը բռնած՝ այծի նման ծուլծուլ էր լինում միևնույն տեղը և ուրախությունից ճչում ականջ ծակող ձայնով։ Ամեն կողմ փայլում էին ուրախության արցունքով լի սիրող աչքեր, ամեն կողմ շրթունքներ էին, որ համբույր էին որոնում։ Սոնյան, կակաչի պես կարմրած, նույնպես կախ էր ընկել Նիկոլայի ձեռիը և ամբողջովին ցնծում էր՝ իր երջանիկ հայացքը հառած Նիկոլայի աչքերին, որոնց նայվածքին սպասում էր նա։ Սոնյայի 16 տարին լրացել էր արդեն, և նա շատ գեղեցիկ էր, առանձնապես այդ երջանիկ, խանդավառ րոպեին։ Նա Նիկոլային նայում էր ակնապիշ, ժպտուն ու շունչը պահած։ Նիկոլայը շնորհապարտ հայացքը նետեց Սոնյայի վրա. բայց տակավին սպասում ու որնում էր մեկին։ Պառավ կոմսուհին դեռ դուրս չէր եկել։ Դռան մոտ քայքերի ձայն լսվեց, այդ քայլերն այնքան արագ էին, որ եկողը չէր կարող մայրը լինել։ Բայց դա նա էր մայրը, Նիկոլային անծանոթ զգեստ հագած։ Բոլորը թողին Նիկոլային, հեռացան, և նա վազեց դեպի մայրը։ Երբ նրանք իրար մոտեցան՝ կոմսուհին հեկեկալով ընկավ որդու կրծքին։ Կոմսուհին չէր կարողանում երեսը բարձրացնել և սեղմում էր այն Նիկոլայի հունգարական բաճկոնի սառը կապերին։ Դենիսովը, աննկատ մտնելով սենյակ, կանգնել էր հենց այդտեղ և, նրանց նայելով, տրորում էր աչքերը։ Վասիլի Դենիսով, ձեր որդու բարեկամը, ասավ նա, ներկայանալով կոմսին, որն այդ րոպեին հարցական հայացքով դիտում էր նրան։ Համեցեք, խնդրեմ։ Գիտեմ, գիտեմ, ասավ կոմսը, համբուրելով ու գրկելով Դենիսովին։ Նիկոլուշկան գրել էր Նատաշա, Վե րա, ահա Դենիսովը։ Նույն երջանիկ ու խանդավառ դեմքերը դարձան դեպի Դենիսովի մազոտ կերպարանքն ու շրջապատեցին նրան։ Հոգյակս, Դենիսով, ծղրտաց Նատաշան, ուրախությունից իրեն կորցրած, ցատկեց դեպի նա, գրկեր ու համբուրեց նրան։ Նատաշայի այդ վարմունքից բոլորը շփոթվցին։ Դենիսովը նույնպես կարմրեց, բայց ժպտալով բռնեց Նատաշայի ձեռքը և համբուրեց։ Դենիսովին տարան նրա համար պատրաստած սենյակը, իսկ Ռոստովները բոլորը միասին հավաքվեցին բազմոցարանում՝ Նիկոլայի շուրջը։ Պառավ կոմսուհին, որ բաց չէր թողնում որդու ձեռը և համբուրում էր ամեն րոպե, նստեց որդու կողքին, մյուսները նրանց շուրջը խմբվելով հետևում էին նրա յուրաքանչյուր խոսքին, հայացքին և Նիկոլայից չէին հեռացնում իրենց սիրառատ խանդավառ հայացքները։ Եղբայրն ու քույրերը վիճում և իրար տեղ էին խլում, որ Նիկոլային մոտիկ լինեն, և կռվում էին, թե ով թեյ, թաշկինակ ու ծխամորճ բերի նրա համար Ռոստովը շատ երջանիկ էր այն սիրով, որ ցույց էին տալիս իրեն, բայց հանդիպման առաջին րոպեն այնքան երանելի էր, որ իր այժմյան երջանկությունն իրեն քիչ էր թվում, և նա էլի ու էլի ինչ-որ նոր բանի էր սպասում։ Հետևյալ առավոտ եկվորները քնեցին մինչև ժամը 10-ը։ Նրանց ննջարանի առջևի սենյակում թափթփված էին սրեր, պայուսակներ, զինվորական մախաղներ, բաց ճամպրուկներ և կեղտոտ կոշիկներ։ Դրանցից խթանավոր երկու զույգ հենց նոր մաքրված էին և պատի տակ գրված։ Սպասվորներր բերում էին լվացվելու պարագաներ, տաք ջուր`սափրվելու համար, և մաքրած հագուստներ։ Ծխախոտի և տղամարդկանց հոտ էր գալիս։ Էյ, Գղ'իշկա, ծխամորճ, գոչեց Վասյա Դենիսովը խռպոտ ձայնով, Ղ'ոստով, վեղ'կաց։ Ռոստովը կպչող աչքերը տրորելով, խճճված գլուխը բարձրացրեց տաք բարձից։ Ի նչ է, ո՞ւշ է։ Ուշ է, ինն անց է։ պատասխանեց Նատաշայի ձայնը, և հարևան սենյակից լսվեց օսլայած հագուստների շրշյուն, աղջկանց ձայների շշուկ ու ծիծաղ, ու հազիվ բացված դռան արանքում արևային ինչ-որ երկնագույն մի բան, ժապավեններ, սև մաղեր և ուրախ դեմքեր։ Դա Նատաշան էր՝ Սոնյայի ու Պետյայի հետ, որ միասին եկել էին իմանալու՝ զարթնե՞լ են արդյոք Նիկոլենկա, վեր կաց, կրկին լսվեց Ն ատաշայի ձայնը դռան մոտից։ Իսկույն։ Այդ ժամանակ Պետյան կից սենյակում սրեր տեսնելով՝ վրա պրծավ, վերցրեց նրանցից մեկը և մի այնպիսի հրճվանք զգաց, որպիսին զգում են երեխաներն իրենց ռազմասեր մեծ եղբոր հանդեպ, ու մոռանալով, որ քույրերի համար անհարմար է տեսնել շորերը հանած տղամարդկանց, բացեց ննջարանի դուռը։ Այս քո un՞ ւրն է, հարցրեց նա։ Աղջիկները ետ քաշվեցին։ Դենիսովը վախեցած աչքերով իր բրդոտ ոտները թաքցրեց վերմակի տակ։ Պետյայի ներս մտնելուց հետո դուռը կրկին ծածկվեց։ Դռան ետևից ծիծաղ լսվեց։ Նիկոլենկա, խալաթով դուրս արի, ասավ Նատաշայի ձայնը։ Այս թուրը քո՞նն է, հարցրեց Պետյան։ Գուցե ձե՞րն է, խոնարհ հարգանքով դիմեց նա բեղավոր սև Դենիսովին։ Ռոստովն շտապ հագավ ոտնամանները, հագավ խալաթը և դուրս եկավ։ Նատաշան հագել էր խթանավոր կոշիկներից մեկը և ձեռ էր մեկնում մյուսին։ Սոնյան պտտվում էր և հենց այն է ուզում էր ուռցնել շրջազգեստն ու նստել, երբ Նիկոլայը դուրս եկավ։ Աղջիկները՝ երկուսն էլ միատեսակ նոր երկնագույն զգեստներով թարմ էրն երևում, կարմիր ու զվարթ։ Նիկոլային տեսնելով Սոնյան փախավ, իսկ Նատաշան բռնեց եղբոր թևը, տարավ նրան բազմոցարան, և սկսեցին զրուցել։ Նրանք ժամանակ չէին գտնում կարգին հարցուփորձել միմյանց և պատասխանել այն հազարավոր մանր-մունր բաներին վերաբերող հարցերին, որ միայն նրանց կարող էին հետաքրքրել։ Նատաշան ծիծաղում էր ամեն մի խոսքի վրա, որ ասում էր Նիկոլայը կամ ինքը, ծիծաղում էր ոչ թե նրա համար, որ ծիծաղելի էր այն, ինչ ասում էին, այլ ծիծաղում էր նրա համար, որ ուրախ էր և անկարող էր զսպել իր ուրախությունը, որն արտահայտվում էր ծիծաղով։ Ա՛ խ, ինչ լավ է, հիանալի, ասում էր նա, ամեն մի խոսքի վրա։ Ռոստովն զգաց, թե ինչպես սիրո ջերմ կրակի ազդեցության ներքո, տարի ու կես անցնելուց հետո, առաջին անգամ իր հոգում և իր դեմքին ծաղկեց այն մանկական ժպիտը, որով երբեք չէր ժպտացել`սկսած այն օրից, երբ հեռացել էր տնից։ Ո՜չ, լսիր։ ասավ Նատաշան, դու հիմա բոլորովի՞ն տղամարդ ես դարձել։ Ես շատ ուրախ եմ, որ դու իմ եղբայրն ես։ Նատաշան ձեռը քսեց նրա բեղերին։ Ես ուզում եմ իմանալ, թե ի՞նչ բան եք դուք, տղամարդիկդ։ Այնպե՞ս եք արդյոք, ինչպես մենք։ Ո՞չ։ Սոնյան ինչո՞ւ փախավ, հարցրեց Ռոստովը։ Հա՜, դա մի ամբողջ պատմություն է։ Դու ինչպե՞ս պետք է խոսես Սոնյայի հետ. դու-ով թե դուք-ով։ Ինչպես պատահի, ասավ Ռոստովը։ Նրան դուք ասա, խնդրում եմ, ես հետո քեզ կասեմ բանն ինչումն է։ Բայց ոչինչ, հիմա կասեմ։ Դու գիտես, որ Սոնյան իմ բարեկամն է, այնպիսի բարեկամ, որի համար ես ձեռս կայրեմ։ Այ, տե՜ս։ Նա թևքը ետ քշտեց և իր երկար, նիհարիկ ու քնքուշ թևի վրա, ուսից ցած, արմունկից շատ վեր (այն տեղը, որ ծածկվում է և պարահանդեսի զգեստով) ցույց տվեց մի կարմիր նշան։ Սա ես այրել եմ, որ ցույց տամ նրան իմ սերը։ Ոլղղակի քանոնը տաքացրել եմ կրակի վրա ու դաղել։ Նստած իր նախկին դասարանական սենյակում`բազմոցի վրա և նայելով Նատաշայի աշխույժ աչքերին, Ռոստովն իրեն զգաց կրկին այն հարազատ մանկական աշխարհում, որը, բացի իրենից, ոչ ոքի համար որևէ իմաստ չուներ, բայց որը նրան պատճառում էր կյանքի լավագույն բավականություններից մեկը։ Եվ այն, որ Նատաշան իր սերն ապացուցելու համար, քանոնով դաղել էր թևը նրան անօգուտ չթվաց։ Նա հասկանում էր այդ ու զարմանում այդ բանի վրա։ Ուրեմն միայն ա՞յդ, հարցրեց Նիկոլայը։ Այո. այնպե՛ ս լավ ենք իրար հետ, այնպես լավ։ Դա ոչինչ հիմարություն է քանոնով։ Բայց մենք միշտ բարեկամ ենք։ Նա որ մեկին սիրեց, կսիրի ընդմիշտ. իսկ ես այդ չեմ հասկանում, ես կմոռանամ իսկույն։ Էհ, հետո ի՞նչ։ Այո, այդպես, սիրում է ինձ և քեզ։ Նատաշան կարմրեց հանկարծ։ Դու հիշում ես քո գնալուց առաջ… Ասում է՝ դու այդ բոլորը մոռացիր… Նա ասում էր՝ ես նրան միշտ պետք է սիրեմ, իսկ նա թող ազատ լինի։ ճիշտ է, չէ՞ որ դա շատ լավ և ազնիվ վարմունք է։ Այո՞, այո՞։ Շա՞տ ազնիվ։ Այո՞, հարցնում էր Նատաշան այնպես լուրջ և հուզված, որ երևում էր, թե այն, ինչ ասում է այժմ, առաջ այդ նույնը նա ասում էր արցունքներով։ Ռոստովը մտածմունքի մեջ ընկավ։ Ես իմ խոսքը երբեք ետ չեմ վերցնում, ասավ նա։ Եվ հետո Սոնյան մի այնպիսի սքանչելիք է, որ ամենամեծ հիմարն էլ չէր հրաժարվի այդպիսի երջանկությունից։ Ոչ, ոչ, գոչեց Նատաշան։ Մենք դրա մասին արդեն խոսել ենք։ Մենք գիտեինք, որ դու այդ կասես։ Բայց դա չի կարելի, որովհետև, գիտես, քանի որ դու այդպես ես ասում, քեզ խոսքով կաշկանդած ես համարում. բանից դուրս է գալիս, որ նա կարծես թե դիտմամբ է այդ ասել։ Դուրս է գալիս, որ դու այնուամենայնիվ զոռով ես ամուսնանում նրա հետ, և բոլորովին այն չէ։ Ռոստովը տեսնում էր, որ այս ամենը նրանց կողմից լավ է մտածված։ Սոնյան դեռ երեկ հիացրեց նրան իր գեզեցկությամբ։ Այժմ էլ, թռուցիկ կերպով նրան տեսնելով, նա Նիկոլային թվաց ավելի գեղեցիկ։ Սոնյան 16 տարեկան հիասքանչ մի աղջիկ էր, որ, ըստ երևույթին, բուռն կերպով սիրում էր Նիկոլային (այդ մասին Նիկոլայը ոչ մի կասկած չուներ)։ Ռոստովը մտածում էր ինչո՞ւ հենց հիմա չսիրի նրան և չամուսնանա հետը, բայց այժմ այնքան ուրախություններ ու զբաղմունքներ կային։ Այո, այդ բանը նրանք շատ լավ են մտածել, կրկնեց Ռոստովը մտքում, «պետք է ազատ լինել»։ Շատ գեղեցիկ, ասավ նա, հետո կխոսենք։ Ա՛ խ, որքան ուրախ եմ քեզնով, Նատաշա, ավելացրեց նա։ Հը իսկ դու Բորիսին հո չե՞ս դավաճանել, հարցրեց եղբայրը։ Այ քեզ հիմարություն, գոչեց Նատաշան ծիծաղելով։ Ոչ նրա, ոչ էլ ուրիշ որևէ մեկի մասին ես չեմ մտածում և չեմ էլ ուզում լսել։ Այ թե ի՛ նչ։ Ուրեմն դո՞ւ… Ե՞ս, հարցրեց Նատաշան, և երջանիկ ժպիտը լուսավորեց նրա դեմքը։ Դու տեսել ես Duport-ին։ Ոչ։ Նշանավոր Դյուպորին, պարող Դյուպորին, չես տեսե՞լ։ Ուրեմն դու չես հասկանա։ Ահա թե ես ինչ եմ։ Նատաշան, ձեռները կորացնելով, շրջազգեստը բռնեց այնպիսի ձևով, ինչպես անում են պարողները, ու մի քանի քայլ առաջ վազեց, շրջվեց, վեր ցատկեց, ոտքը խփեց ոտքին, և կոշկի քթի ծայրերի վրա կանգնելով՝ մի քանի քայլ արավ։ Կանգնո՞ւմ եմ, չէ։ Մի տես, ասավ Նատաշան, բայց չկարողացավ մնալ ոտքի ծայրերի վրա։ Այ թե ինչ եմ ես։ Երբեք ոչ ոքին չեմ առնի, կդառնամ պարուհի։ Միայն մարդու բան չասես։ Ռոստովն այնպես բարձր և ուրախ ծիծաղեց, որ Դենիսովն իր սենյակում նախանձեց նրան. Նատաշան նույնպես չկարողացավ զսպել իրեն ու ծիծաղեց նրա հետ միասին։ Հա՜, լավ է, չէ՞, կրկնում էր նա։ Լավ, ուրեմն էլ չե՞ս ուզում ամուսնանալ Բորիսի հետ։ Նատաշան բռնկեց. Ես ոչ ոքի հետ չեմ կամենում ամուսնանալ։ Ես նրան էլ նույնը կասեմ, երբ տեսնեմ։ Այ թե ինչ, ասավ Ռոստովը։ Դե, դրանք բոլորը դատարկ բաներ են, շարունակեց շաղակրատել Նատաշան։ Իսկ Դենիսովն ինչպե՞ս մարդ է։ Լա՞վն է, հարցրեց նա։ Լավն է։ Դե, մնաս բարով, հագնվիր։ Սարսափելի՞ է այդ Դենիսովը։ Ինչո՞ւ է սարսափելի, հարցրեց Նիկոլայր։ Չէ, Վասկան սքանչելի տղա է։ Դու նրան Վասկա ես ասո՞ւմ… տարօրինակ է։ Իսկ նա ինչ է, շատ լա՞վն է։ Շատ։ Դե շուտ եկ թեյ խմելու։ Բոլորս միասին։ Ու Նատաշան ոտքի ծայրերի վրա դուրս եկավ սենյակից այնպես, ինչպես անում են պարուհիները, բայց այնպես ժպտալով, որպես ժպտում են միայն 15 տարեկան երջանիկ աղջիկները։ Հյուրասրահում Սոնյային հանդիպելով՝ Ռոստովը կարմրեց։ Չէր իմանում՝ ինչպես վարվի հետը։ Երեկ, հանդիպումի ուրախության առաջին րոպեին, նրանք համբուրվեցին, բայց այժմ երկուսն էլ զգում էին, որ այդ անել չի կարելի։ Նիկոլայն զդում էր, որ բոլորը՝ թե մայրը, թե քույրերը իրեն էին նայում հարցական և սպասում, թե նա ինչպես կվերաբերվի Սոնյային։ Նիկոլայը համբուրեց Սոնյայի ձեռը և դիմեց նրան դուք Սոնյա։ Բայց նրանց հայացքները, իրար հանդիպելով, իրարու «դու» ասին և քնքշորեն համբուրվեցին։ Սոնյան իր հայացքով ներողութվուն խնդրեց Նիկոլայից նրա համար, որ ինքը`Նատաշայի դեսպանությամբ՝ համարձակվել էր հիշեցնել նրան իր խոստոսմը., ու շնորհակալություն հայտնեց նրա սիրո համար։ Նիկոլայն իր հայացքով շնորհակալություն էր հայտնում ազատության առաջարկի համար ու ասում էր, որ ինքը, այսպես թե այնպես, երբեք չի դադարի նրան սիրել, քանի որ նրան չսիրել չի կարելի։ Որքան տարօրինակ է, սակայն, խոսեց Վերան, ընտրելով ընդհանուր լռության րոպե, որ Սոնյան ու Նիկոլայն այժմ հանդիպում են դուք-ով և իբրև օտարներ։ Վերայի դիտողությունն իրավացի էր, ինչպես և նրա բոլոր դիտողությունները, բայց ինչպես միշտ, այս անգամ էլ նրա դիտողությունից բոլորն անհարմարություն զգացին, ոչ միայն Սոնյան, Նիկոլայը, Նատաշան, այլև պառավ կոմսուհին, որ երկյուղ էր կրում որդու սիրուց՝ դեպի Սոնյան, մի անձնավորություն, որր Նիկոլային կարող էր զրկել փայլուն զույգից, նույնպես կարմրեց ջահել աղջկա պես։ Դենիսովը, ի զարմանս Ռոստովի, հյուրասրահ եկավ նոր մունդիրը հագին, պոմադ քսած և անուշահոտ յուղով օծված, պճնված այնպես, ինչպես կռիվներում, և այնքան սիրալիր դամաների ու կավալեռների հետ, որ Ռոստովը երբեք չէր սպասում։ II Բանակից վերադառնալով Մոսկվա, Նիկոլայ Ռոստովը տնեցիներից ընդունվեց իբրև լավագույն որդի, հերոս և աչքի լույս Նիկոլուշկա. հարազատներից՝ իբրև սիրելի, հաճելի և հարգելի երիտասարդ, ծանոթներից իրրև գեղեցիկ հուսար-տեղակալ, լավ պարող և մեկը Մոսկվայի լավագույն փեսացուներից։ Ամբողջ Մոսկվան Ռոստովների ծանոթն էր, այս տարի ծեր կոմսը բավականաչափ դրամ ուներ, որովհետև բոլոր կալվածքները կրկին գրավ էին դրված, ուստի և Նիկոլայը, ձեռք բերելով սեփական արագավազ մի նժույգ և ձիավարության համար նորագույն հատուկ ձևի մի կաշեպատ վարտիք, որից դեռ ոչ ոք չուներ Մոսկվայում, և նորագույն ձևի ճտքավոր կոշիկներ ամենասուր քթերով ու փոքրիկ արծաթե խթաններով, ժամանակն անց էր կացնում շատ ուրախ։ Տուն վերադառնալով, Ռոստովը կարճ ժամանակից հետո ներքին գոհունակություն զգաց, հարմարվելով իր կյանքի հին պայմաններին։ Նրան թվում էր, որ ինքը շատ մեծացել, առնական է դարձել։ Կրոնի անհաջող քննությունը, որ վհատություն էր առաջ բերել նրա մեջ, Գավրիլից կառքի փող վերցնելը, գաղտնի համբույրները Սոնյայի հետ այս ամենը նա հիշում էր իբրև տղայամտություն, որից ինքն այժմ անչափ հեռու էր. նա հիմա հուսարական գնդի տեղակալ է արծաթագույն մենտիկրվ, զինվորի Գեորգի, շքանշանով, իր ձին պատրաստում է ձիարշավի, որը պետք է տեղի ունենա հայտնի, հասակավոր ու պատվավոր ձիարշավասերների մասնակցությամբ։ Նա։ բուլվարում ունի ծանոթ մի կին, որի մոտ գնում է երեկոները։ Նա ղեկավարեց մազուրկան Արխարովների պարահանդեսին։ Պատերազմի մասին զրույց ունեցավ ֆելդմարշալ Կամենսկու հետ, եղավ Անգլիական ակումբում, դու-ով խոսեց քառասուն տարեկան մի գնդապետի հետ, որին ծանոթացավ Դենիսովի միջոցով։ Նրա սերը դեպի թագավորր փոքր-ինչ թուլացավ Մոսկվայում։ Բայց որովհետև նա չէր տեսել և առիթ չուներ տեսնելու նրան, ուստի հաճախ պատմում էր թագավորի և նրա վերաբերմամբ ունեցած իր սիրո մասին, զգացնել տալով, որ ինքը դեռ բոլորը չի պատմում, որ թագավորի վերաբերմամբ ունեցած իր զգացմունքի մեջ կա էլի մի ինչ-որ բան, որը չի կարող հասկանալի լինել ամենքին։ Նա ամբողջ հոգով համակրում էր պաշտամունքի այն ընդհանուր զգացումը, որ տիրում էր այն Ժամանակ Մոսկվայում՝ կայսր Ալեքսանդր Պավլովիչի նկատմամբ, որին Մոսկվայում անվանում էին «մարմնացրել հրեշտակ»։ Մոսկվայում եղած կարճ միջոցին, մինչև բանակ մեկնելը, Ռոստովը ոչ թե մոտեցավ, այլ, ընդհակառակը, հեռացավ Սոնյայից։ Սոնյան շատ գեղեցիկ էր, դուրեկան, և ըստ երևույթին, սաստիկ սիրահարված՝ Ռոստովի վրա. բայց Ռոստովը երիտասարդական հասակի այն շրջանումն էր, երբ թվում է, թե շատ գործ կա, բայց ժամանակ չկա դրանով զբաղվելու, ու երիտասարդ մարդը վախենում է կապվել թանկ է գնահատում իր ազատությունը, որը հարկավոր է իրեն ուրիշ շատ բաների համար։ Երբ նա մտածում էր Սոնյայի մասին, այս վերջին անգամ Մոսկվա եղած միջոցին, նա ինքն իրեն ասում էր. «Է՛, դեռ շատ-շատ կլինեն այդպիսիները և կան այնտեղ՝ դեռ ինձ անհայտ ինչ-որ տեղերում։ Երբ ցանկություն լինի, դեռ ժամանակ կունենամ սիրով էլ զբաղվեւու, իսկ այժմ ժամանակ չկա»։ Բացի դրանից, կանանց հասարակության մեջ գտնվելը մի տեսակ ստորացուցիչ էր թվում իր տղամարդության համար։ Նա գնում էր պարահանդեսներ, լինում էր կանանց շրջանում, ու ձևացնում էր, թե այդ անում է հակառակ իր կամքի։ Ձիարշավը, Անգլիական ակումբը, քեֆերը Դենիսովի հետ, այնտեղ գնալը, սրանք ուրիշ բաներ էին. սրանք պատշաճում էին ջահել-հուսարին։ Մարտի սկզբներին ծեր կոմս Իլյա Անդրեյիչ Ռոստովը մտահոգված էր իշխան Բագրատիոնի ընդունելության համար Անգլիական ակումբում ճաշ կազմակերպելու գործով։ Կոմսը խալաթով շրջում էր դահլիճում, հրամաններ էր տալիս ակումբի տնտեսին ու հռչակավոր Ֆեոկտիստին՝ Անգլիական ակումբի ավագ խոհարարին, ծնեփակի, կանաչ վարունգի, մորու, հորթի մսի և ձկան վերաբերյալ, որ անհրաժեշտ էին իշխան Բագրատիոնի ճաշի համար։ Կոմսն ակումբի հիմնադրության օրից նրա անդամն էր և ավագներից մեկը։ Ակումբը նրան էր հանձնարարել Բագրատիոնի համար հանդես կազմակերպելու գործը, որովհետև հազիվ թե մեկը կարողանար նրա պես ճոխ, լիառատ խնջույք սարքել, մանավանդ այն պատճառով, որ հազիվ թե մեկը կարողանար և ցանկանար իր դրամը ծախսել, եթե դա հարկավոր լիներ խնջույք սարքելու համար։ Ակումբի խոհարարն ու տնտեսն ուրախ դեմքերով լսում էին կոմսի կարգադրությունները, որովհետև գիտեին, որ միայն նրա մոտ կարելի է լավ շահվել ճաշից, որը սովորաբար նստում էր մի քանի հազար։ Տես ուրեմն, արգանակի մեջ սունկ կգցեք։ Կնշանակի երեք հատ սա՞ռը, հարցնում էր խոհարարը։ Կոմսը մտածմունքի մեջ ընկավ։ Երեք, պակաս չի կարելի… մայոնեզ 1, մեկ, ասավ նա մատը ծալելով։ Ուրեմն կհրամայեք ստերլետ ձկից խոշորնե՞րը վերցնեք, հարցրեց տնտեսը։ Ի՜նչ արած, վերցրու, քանի որ չեմ զիջում։ Հա, քիչ մնաց մոռանայի։ Չէ որ հարկավոր է մի ուրիշ անտրե 2 էլ սեղանի համար։ Ա՛ խ, աստված իմ։ Նա բռնեց գլուխը։ Իսկ ո՞վ պետք է ծաղիկներ բերի։ Միտենկա, այ Միտենկա, մի վազիր քաղաքամերձ կալվածքը, դիմեց նա իր ձայնի վրա ներս մտնող կառավարչին, վազիր այնտեղ և այգեպան Մաքսիմկային պատվիրիր, որ ճորտերին իսկույն գործի դնի։ Ասա, որ ջերմոցի բոլոր ծաղիկներն այստեղ բերեն, և թող թաղիքներով ծածկեն, որ ցուրտը չտանի։ Այնպես, որ ուրբաթ օրը այստեղ երկու հարյուր ծաղկաման լինի։ Կրկին ու կրկին զանազան հրամաններ տալով, նա ուզում էր գնալ հանգստանալու իր սիրելի կոմսուհու մոտ, բայց էլի ինչ-որ կարևոր բան հիշեց, վերադարձավ, նորից կանչեց խոհարարին ու տնտեսին և դարձյալ սկսեց հրամաններ տալ։ Դռների մոտ լսվեց տղամարդու թեթև քայլվածք, խթանների շխկոց, և ներս մտավ գեղեցկատես, կարմրադեմ, սևին տվող բեղերով ջահել կոմսը, ըստ երևույթին, հանգստացած ու թարմացած Մոսկվայում՝ անդորրության պայմաններում։ Ախ, եղբայր պատվական, շշմել եմ գործի մեջ, ասավ ծերունին ժպտալով, կարծես որդուց ամաչելով։ Գոնե դու օգնեիր։ Հարկավոր են էլի երգիչներ։ Երաժշտախումբ ունեմ, հիմա գնչուներ կանչե՞նք, թե ի՞նչ։ Դուք՝ զինվորականներդ, սիրում եք այդ։ ճիշտն ասած, հայրիկ, ես կարծում եմ, որ իշխան Բագրատիոնը, երբ պատրաստվում էր Շենգրաբենի ճակատամարտի համար, ավելի քիչ էր անհանգստանում, քան դուք այժմ, ասավ որդին ժպտալով։ Ծեր կոմսը բարկացած ձևացավ։ Խոսում ես, ապա մի փորձիր։ Եվ կոմսը դիմեց մոտը կանգնած խոհարարին, որ խելացի ու պատկառելի դեմքով, զննողաբար ու քնքշությամբ դիտում էր հորն ու որդուն։ Տեսնո՞ւմ ես, Ֆեոկտիստ, ի՛ նչ ջահելներ են, ասավ նա, ծիծաղում են մեզ`ծերերիս վրա։ Ինչ արած, ձերդ պայծառափայլություն. նրանցն այն է, որ լավ ուտեն միայն, իսկ երբ բանը գա պատրաստելուն և սեղան սարքելուն`դա նրանց գործը չի։ Այդպես է, այդպես, գոչեց կոմսը և ուրախ-ուրախ որդու ձեռները բռնելով, բացականչեց. Այ, լավ ձեռս ընկար Այս րոպեիս սահնակ նստիր, գնա Բեզուխովի մոտ ու ասա, թե ահա կոմսը, Իլյա Անդրեյիչն ուղարկել է մորի և թարմ անանաս խնդրելու ձեզնից։ Ուրիշ ոչ ոքի մոտ չի լինի։ Ինքը Բեզուխովն այստեղ չի, ուրեմն գնա իշխանադուստրերին ասա. այնտեղից էլ այ ինչ, գնա դու Ռազգուլյայ, կառապան Իպատկան գիտի, գտիր այնտեղ գնչու Իլյուշկային, որը հիշում ես, այն օրը պարում էր կոմս Սոլովի տանը, սպիտակ կազակին հագած, և նրան քաշ տուր այստեղ, ինձ մոտ Գնչուհիների՞ հետ բերեմ նրան, հարցրեց Նիկոլայը ծիծաղելով։ Դե, դե։ Այդ միջոցին անձայն քայլերով, մտազբաղ, մտահոգ և միաժամանակ քրիստոնեական հեզ տեսքով, որ երբեք չէր հեռանում նրա դեմքից, ներս մտավ Աննա Միխայլովնան։ Չնայած որ նա ամեն օր կոմսին տեսնում էր խալաթով, բայց և այնպես կոմսը միշտ շփոթվում էր նրա առաջ և ներողություն խնդրում հագուստի համար։ Ոչինչ, կոմս, հոգիս, ոչինչ, ասավ Աննա Միխայլովնան, աչքերը հեզաբար գոցելով։ Ես կերևամ Բեզուխովի մոտ, ասավ նա։ Պիեռը եկել է մենք հիմա ամեն ինչ կճարենք նրա մոտ, կոմս, նրա ջերմոցներից։ Ես հենց ուզում էի նրան տեսնել։ Նա ինձ ուղարկել է Բորիսի նամակը։ Փառք աստծու, Բորյան հիմա շտաբումն է։ Կոմսն ուրախացավ, որ Աննա Միխայլովնան հանձնարարությունների մի մասը վերցրեց իր վրա, և հրամայեց փոքրիկ կառեթը լծել։ Դուք Բեզուխովին կասեք, որ գա։ Եu նրան կմտցնեմ հրավիրյալների ցուցակի մեջ։ Նա կնոջ հետ միասի՞ն է, հարցրեց նա։ Աննա Միխայլովնան աչքերը ոլորեց և նրա դեմքին երևաց մի խորին թախիծ։ Է՛ հ, բարեկամս, նա շատ դժբախտ է, ասավ Աննա Միխայլովնան։ Եթե ճիշտ է, ինչ որ լսել ենք, դա սարսափելի է։ Սկի մտքներովս ա՞նց էր կենում, երբ ուրախանում էինք նրա բախտավորության վրա։ Եվ այնքան բարձր, մաքուր հոգու տեր է այդ երիտասարդ Բեզուխովը։ Այո, սրտանց խղճում եմ և կաշխատեմ մխիթարել նրան, որքան կարող եմ։ Ի՞նչ է պատահել որ, հարցրին հայր և որդի Ռոստովները։ Աննա Միխայլովնան խոր հառաչեց։ Դոլոխովը, Մարյա Իվանովնայի որդին, ասավ նա խորհրդավոր շշուկով, ասում են բոլորովին խայտառակել է Պիեռի կնոջը։ Պիեռը նրան մարդամեջ դուրս բերեց, հրավիրեց իր տունը՝ Պետերբուրգ, և ահա Կինը եկավ այստեղ, այդ թոկից փախածն էլ ետևից, ասավ Աննա Միխայլովնան, կամենալով իր համակրանքը հայտնել Պիեռին, բայց ձայնի ակամա շեշտով ու կիսաժպիտներով համակրանք ցույց տալով թոկից փախածին, ինչպես անվանում էր նա Դոլոխովին։ Ասում են Պիեռը վշտից մեռած է ու թաղած չի։ Դե, այնուամենայնիվ, ասացեք նրան, որ գա. ամեն ինչ կմոռանա։ Մեծ խնջույք է լինելու։ Հետևյալ օրը, մարտի երեքին, ցերեկվա ժամը 2-ին, Անգլիական ակումբի 250 անդամները և 50 հոգի հյուրեր ճաշի հրավիրված սպասում էին ավստրիական արշավանքի հերոս, այժմ թանկագին հյուր իշխան Բագրատիոնին։ Սկզբում, երբ տեղեկություն ստացվեց Աուստերլիցի ճակատամարտի մասին, Մոսկվան տարակուսանքի մեջ ընկավ։ Այդ ժամանակ հաղթություններն այնպես սովորական էին դարձել ռուսների համար, որ պարտության լուրն ստանալով, մի շարք մարդիկ ուղղակի չէին հավատում, իսկ ոմանք այդ տարօրինակ անցքի համար բացատրություններ էին որոնում ինչ-որ անսովոր պատճառների մեջ։ Անգլիական ակումբում, ուր հավաքվում էին ճիշտ տեղեկություններ և կշիռ ունեցող բոլոր նշանավոր մարդիկ, դեկտեմբեր ամսին, երբ սկսվեցին լուրեր ստացվել, ոչինչ չէին խոսում պատերազմի և վերջին ճակատամարտի վերաբերյալ, կարծես բոլորն էլ խոսքերը մեկ էին արել`լռել այդ ճակատամարտի մասին։ Այն մարդիկ, որ ուղղություն էին տալիս խոսակցություններին, այն է՝ կոմս Ռոստոպչինը, իշխան Յուրի Վլադիմիրովիչ Դոլգորուկին, Վալույևը, կոմս Մարկովը, իշխան Վյազեմսկին, չէին երևում ակումբում, այլ հավաքվում էին տներում, իրենց նեղ շրջանակների մեջ, և մոսկվացիք, որ սովոր էին ուրիշի բերանից խոսելու (որոնց թվին պատկանում էր և Իլյա Անդրեյիչ Ռոստովը), կարճ ժամանակով մնացին առանց որոշակի կարծիքի պատերազմի մասին, և առանց առաջնորդների։ Մոսկվացիք զգում էին, որ ինչ-որ վատ բան կա, և որ այդ վատ լուրերի մասին դատողություններ անելը դժվար է, ուստի և գերադասում էին լռել։ Բայց մի թանի ժամանակից հետո, ինչպես երդվյալները դուրս են գալիս խորհրդակցական սրահից, երևացին և ջոջերը, որոնք կարծիք էին ստեղծում ակումբում, և նորից ամեն ինչ ասվեց պարդ ու որոշակի։ Գտնվեցին այդ անօրինակ, չլսված ու անհնարին անցքի պատճառները, այն, որ ռուսները ջարդվել են, և ամեն ինչ պարզվեց, ու Մոսկվայի բոլոր անկյուններում խոսեցին միևնույն բանը։ Այդ պատճառներն էին. ավստրիացիների դավաճանությունը, զորքի վատ պարենավորումը, լեհ Պրժեբիշևսկու և ֆրանսացի Լանժերոնի դավաճանությունը, Կուտուզովի անընդունակությունը և (ավելացնում էին կամացուկ) թագավորի ջահելությունն ու անփորձությունը, որ հույսը դրել էր չնչին ու վատ մարդկանց վրա։ Սակայն զորքը, ռուսական զորքը, ասում էին ամենքը, աննման էր և քաջության հրաշքներ էր գործում։ Զինվորները, սպաները, գեներալները հերոս էին։ Բայց հերոսների հերոսը՝ իշխան Բագրատիոնն էր, որ հռչակվել էր իր՝ Շենգրաբենի ճակատամարտով և Աուստերլիցի նահանջով, ուր նա մենակ իր զորասյունը պահեց կազմ ու կանոնավոր և ամբողջ օրը ետ էր մղում կրկնակի ուժեղ թշնամուն։ Որ Բագրատիոնը Մոսկվայում ընդունվե g իբրև հերոս, դրան նպաստեց և այն, որ նա կապեր չուներ Մոսկվայում և դրսեցի էր։ Հանձին Բագրատիոնի արժանի պատիվ էր տրվում քաջարի, պարզ, կապերից ու բանսարկություններից ազատ մի ռուս ռազմիկի, որի անունն իտալական արշավանքի հիշողություններով կապված էր Սուվորովի անվան հետ։ Բացի դրանից, Բագրատիոնին մատուցվող այդ հարգանքը պերճախոս կերպով վկայում էր այն անբարյացակամության և անվստահության մասին, որ կար Կուտուզովի նկատմամբ։ Եթե չլիներ էլ Բագրատիոնը, il faudrait l'inventer 3, ասավ հանաքչի Շինշինը, ծաղրական կերպով ձևափոխելով Վոլտերի խոսքերը։ Կուտուզովի մասին ոչ ոք չէր խոսում, մի քանիսը միայն քրթմնջալով անարգում էին նրան, անվանելով պալատական խաղալիք և ծեր սատիր։ Ամբողջ Մոսկվայում բերնից-բերան էր անցնում իշխան Դոլգորուկովի խոսքերը, թե «ծեփելով, ծեփելով, մի օր էլ ինքդ կծեփվես, որ մեր այսօրվա պարտության հանդեպ իրեն մխիթարում էր նախկին հաղթությունների հիշատակներով, կրկնվում էին և Ռաստոպչինի խոսքերն այն մասին, թե ֆրանսական զինվորին կռվի համար պետք է ոգևորել ճոռոմ խոսքերով, թե գերմանացիների հետ պետք է խոսել տրամաբանորեն, համոզելով նրանց, որ փախչելը վտանգավոր է, քան առաջ գնալը, իսկ ռուս զինվորին պետք է միայն զսպել և խնդրել կամաց։ Ամեն կողմից լսվում էին նորանոր պատմություններ արիության առանձին դեպքերի մասին, որ ցույց էին տվել մեր զինվորներն ու սպաներն Աուստերլիցի մոտ։ Այնինչը փրկեց դրոշակը, այսինչը սպանեց հինգ ֆրանսացի, երրորդը մեն-մենակ լցրեց հինգ թնդանոթ։ Խոսում էին և Բերգի մասին, ովքեր չէին ճանաչում, թե նա աջ ձեռքից վիրավորվելով, սուրն առել է ձախ ձեռքը և առաջ գնացել։ Բալկոնսկու մասին ոչինչ չէին խոսում, և միայն նրան մոտիկ ճանաչող մարդիկ ցավում էին, որ նա շուտ մեռավ, հղի կինը թողնելով խենթ հոր խնամքին։ III Մարտի երեքին Անգլիական ակումբի բոլոր սենյակներում կանգնել էր խոսակցոզ ձայների մի խուլ շշունջ, և ինչպես մեղուները գարնան օդում, այնպես էլ ակումբի անդամներն ու հյուրերը՝ նշանազգեստներով ու ֆրակներով, մի քանիսը նույնիսկ շպարված ու կաֆտան հագած, ետ, ու առաջ էին անում, մոտենում էին իրար ու բաժանվում, նրանցից ոմանք նստած էին, ոմանք կանգնած։ Երկարաճիտ գուլպաներով, կոշիկներ հագած ու շպարված լաքեյները կանգնեք էին դռների մոտ և լարված ուշադրությամբ քանում էին աչքաթող չանել հյուրերի և ակումբի անդամների ամեն մի շարժումը, որպեսզի իրենց ծառայությունն առաջարկեին։ Ներկաների մեծամասնությունը ծեր, պատկառելի մարդիկ էին լայն, ինքնավստահ դեմքերով, հաստ մատներով, հաստատ շարժվածքով ու ձայնով։ Այս կարգի հյուրերն ու անդամները նստել էին հայտնի, սովորական տեղերում և կազմել էին որոշ, սովորական խմբեր։ Իսկ փոքրամասնությունը կազմված էր պատահական հյուրերից, առավելապես երիտասարդներից, որոնց թվում էին Դենիսովը, Ռոստովն ու Դոլոխովը, որը դարձյալ Սեմյոնովյան գնդի սպա էր։ Երիտասարդների դեմքին, առանձնապես զինվորականների, նկատվում էր արհամարհական պատկառանքի զգացումի մի արտահայտություն դեպի ծերերը, որ կարծես թե ասում էր հին սերնդին. հարգել և պատվել ձեզ՝ պատրաստ ենք, բայց լավ հիշեցեք, որ այնուամենայնիվ ապագան մերն է։ Նեսվիցկին էլ այդտեղ էր, իբրև ակումբի հին անդամ։ Պիեռը, որ կնոջ կարգադրությամբ մազերը թողել էր, ակնոցը վերցրել, նորաձև հագնված, բայց տրտում ու ընկճված տեսքով պտտվում էր դահլիճներում։ Նրան, ինչպես ամեն տեղ, շրջապատել էր այնպիսի մարդկանց մթնոլորտ, որոնք խոնարհվում էին նրա հարստության առաջ, և նա իշխելու սովորույթով, նրանց վերաբերվում էր անտարբեր արհամարհանքով։ Ըստ տարիքի՝ նա պետք է որ երիտասարդների հետ լիներ, բայց հարստությամբ ու կապերով՝ նա ծեր, պատկառելի հյուրերի շրջանի անդամ էր, ուստի մի խմբից անցնում էր մյուսը։ Ամենանշանավոր ծերերը կազմում էին այդ շրջանի կենտրոնը, որին պատկառանքով մոտենում էին մինչև անգամ անծանոթները, որպեսզի լսեն հայտնի մարդկանց։ Մեծ շրջանակներ էին կազմվել կոմս Ռաստոպչինի, Վալույևի և Նարիշկինի շուրջը։ Ռաստոպչինը պատմում էր, թե ինչպես փախչող ավստրիացիները կոխկոտել են ռուսներին և ռուսները հարկադրված են եղել սվիններով իրենց համար ճանապարհ բանալ փախչողների միջով։ Վալույևը գաղտնի պատմում էր, թե Ուվարովը Պետերբուրգից ուղարկված է նրա համար, որ մոսկովցիների կարծիքն իմանա Աուստերլիցի մասին։ Երրորդ խմբի մեջ Նարիշկինը խոսում էր ավստրիական զինվորական խորհրդի նիստի մասին, ուր Սուվորովն աքաղաղի նման կանչել էր ի պատասխան ավստրիական գեներալների հիմարության։ Շինշինը, որ կանգնած էր հենց այդտեղ, կամենում էր հանաքով ասել, թե Կուտուզովը, ինչպես երևում է, անգամ այդ հեշտ արվեստը աքաղաղի նման կանչելը չի կարողացել սովորել Սուվորովից, բայց ծերերը խստությամբ նայեցին կատակաբանին, դրանով զգացնել տալով, որ այդտեղ և այդ օրը անվայել է այդպես խոսել Կուտոլզովի մասին։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչ Ռոստովը մտահոգ, շտապ-շտապ, իր փափուկ կոշիկներով, գնում-գալիս էր սեղանատնից հյուրանոց, շտապով և միակերպ գլուխ տալով նշանավոր ու աննշան անձանց, որոնց բոլորին նա ճանաչում էր, և երբեմն աչքերով որոնում էր իր բարեկազմ որդուն, հայացքը հրճվանքով ուզվում էր նրան ու աչքով անում։ Երիտասարդ Ռոստովը կանգնած էր լուսամուտի մոտ, Դոլոխովի կողքին, որի հետ նա նոր էր ծանոթացել և որի ծանոթությունը բարձր էր գնահատում։ Ծեր կոմսը մոտեցավ նրանց և սեղմեց Դոլոխովի ձեռը։ Խնդրեմ շնորհ բերեք մեզ մոտ, ուրեմն դուք ծանոթ եք իմ կտրիճին այնտեղ միասին հերոսություններ եք արել… Ա՛, Վասիլի Իգնատիչ… ողջույն ծերուկ, դիմեց նա մոտից անցնող ծերունուն, բայց իր ողջույնը դեռ չէր ասել վերջացրել, երբ բոլորն իրարով անցան և վազեվազ մոտեցող լաքեյը վախեցած դեմքով զեկուցեց. «Շնորհ բերին։ Զանգակները հնչեցին, ավագներն առաջ անցան, զանազան սենյակներում ցրված հյուրերը, ինչպես թափ տված հաճարը թիու վրա, ի մի խմբվեցին և կանգ առան մեծ հյուրասրահում, դահլիճի մուտքի առաջ։ Նախասենյակի դռան մոտ երևաց Բագրատիոնը, առանց գլխարկի և թրի, որոնք նա, ակումբի սովորության համաձայն, թողել էր բարապանի մոտ։ Նա գառան մորթու գլխարկով չէր, ոչ էլ մտրակն ուսովը գցած, ինչպես տեսել էր նրան Ռոստովը Աուստերլիցի ճակատամարտի նախօրյակի գիշերը, այլ հագել էր նոր նեղ պաշտոնազգեստ ռուսաբան ու օտարերկրյա շքանշաններով և Գեորգի աստղը կրծքի ձախ կողմը։ Նա, ըստ երևույթին, հենց այժմ, ճաշից առաջ, խուզել էր մազերն ու բակերը, որը և տգեղացնում էր նրա դեմքը։ Նրա դեմքին կար ինչ-որ միամիտ տոնական մի բան, որը միացած նրա հաստատուն, առնական գծերի հետ, դեմքին տալիս էր փոքր-ինչ կոմիկական արտահայտություն։ Բեկլեշովը և Ֆեոդոր Պետրովիչ Ուվարովը, որ եկել էին նրա հետ միասին կանգնեցին դռան մոտ, որպեսզի նա, որպես ավագ հյուր, իրենցից առաջ անցնի։ Բագրատիոնը շփոթվեց, չուզելով օդ տրվել նրանց ցույց տված քաղաքավարությունից մի վայրկյան ամենքը կանգ առան դռան մոտ, և, վերջապես, Բագրատիոնը, այնուամենայնիվ, առաջ անցավ։ Նա, չիմանալով ուր թաքցնել ձեռները, ընդունարանի պարկետի վրա քայլում էր ամոթխած ու անհամարձակ քայլերով, նրա համար սովորական ու հեշտ էր քայլել հերկած դաշտում, գնդակների տակ, ինչպես անցել էր Շենգրաբենում, Կուրսկյան գնդի առջևից։ Ավագները դիմավորեցին նրան առաջին դռան մոտ, ասելով մի քանի խոսք, թե ուրախ են տեսնելու այդչափ մի թանկագին հյուրի ու չսպասելով նրա պատասխանին, կարծես նրան տիրելով, շրջապատեցին ու տարան հյուրասրահ։ Հյուրասրահի դռնով անհնար էր անցնել, շնորհիվ ակումբի խմբված անդամների ու հյուրերի, որոնք իրար սեղմելով և իրար ուսի վրայից, ջանք էին թափում, իբրև մի հազվագյուտ գազանի, լավ տեսնել Բագրատիոնին։ Կոմս Իլյա Անդրեյիչն ամենի g եռանդով ծիծաղելով «և թո՜ղ, mon cher, թո՜ղ, թող» ասելով, հրեց ամբոխը և հյուրերին առաջնորդեց |
ԱՄՊՐՈՊ Դրամա հինգ գործողությամբ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՋԻՆ ՍԱՎԵԼ ՊՐՈԿՈՖԵՎԻՉ ԴԻԿՈՅ Վաճառական, քաղաքի նշանավոր դեմքերից մեկը։ ԲՈՐԻՍ ԳՐԻԳՈՐԵՎԻՉ Դիկոյի եղբորորդին, երիտասարդ, բավականին կրթված։ ՄԱՐՖԱ ԻԳՆԱՏԵՎՆԱ ԿԱԲԱՆՈՎԱ (ԿԱԲԱՆԻԽԱ) հարուստ վաճառականի կին, այրի։ ՏԻԽՈՆ ԻՎԱՆՈՎԻՉ ԿԱԲԱՆՈՎ Նրա որդին։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Տիխոնի կինը։ ՎԱՐՎԱՌԱ Տիխոնի քույրը։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Քաղքենի, ինքնուս-ժամագործ, որ հետամուտ է «պերպետուում-մոբիլեն» գտնելու։ ՎԱՆՅԱ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Երիտասարդ, Դիկոյի գործակատարը։ ՇԱՊԿԻՆ Քաղքենի։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Ուխտավոր կին։ ԳԼԱՇԱ Կաբանովայի տանը ծառայող աղջիկ։ ՏԻԿԻՆ՝ երկու սպասավորով 70 տարեկան, կիսախելագար մի կին։ Այր և կին քաղաքացիներ։ Գործողությունը տեղի է ունենում Վոլգայի ափին, Կալինով քաղաքում, ամռանը։ 3-րդ և 4-րդ գործողությունների միջև անցնում է 10 о ր։ հասարակական այգի Վոլգայի բարձր ափին։ Վոլգայից այն կողմ՝ գյուղական պատկեր։ Բեմի վրա երկու նստարան և թփեր։ Տեսարան առաջին Կուլիգինը նստած է նստարանին և նայում է գռտից այն կողմ։ Կուդրյաշն ու Շապկինը զբոսնում են։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ (Երգում է)։ Անհուն ու լուռ դաշտում ահա, բարձրում այս հարթավայր…»։ Դադարում է երգելուց)։ հրաշք է, ուղղակի պետք է ասել հրաշք։ Կուդրյաշ, եղբայր իմ սիրելի, հիսուն տարի ես ամեն օր նայում եմ Վոլգայի հեռուն և աչքս ոչ մի կերպ չի կշտանում։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Ի՞նչ է որ։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Արտասովոր տեսարան է։ Զմայլելի։ Մարդու սիրտ է փառավորվում։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Լա՛ վ դու էլ։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ հրաշալի՜ ք է։ Իսկ դու ասում ես «լավ»… Կամ ձանձրացել եք նայելուց, կամ չեք հասկանում՝ ինչ գեղեցկություն է սփռված բնության մեջ։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, լավ, կարելի՞ է քեզ հետ վիճել։ Դու մեր անտիկն ես, քիմիկոսն ես… ԿՈՒԼԻԳԻՆ Մեխանիկը, ինքնուս մեխանիկը։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Միևնույն բանն է։ Լռություն։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ (Մի կողմ ցույց տալով)։ Մի նայի՜ր, Կուդրյաշ եղբայր, այն ո՞վ է ձեռքերն այնպես թափահարում։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դա՞։ Դիկոյն է եղբորորդուն հայհոյում։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Տեղ է գտել։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Նրա համար ամեն տեղ էլ տեղ է։ Ումի՞ց պետք է վախենա… Բորիս Գրիգորիչն է ընկել նրա ճանկը, նրան էլ թամբել ու քշում է… ՇԱՊԿԻՆ Սավել Պրոկոֆիչի նման հայհոյախոս մեկն էլ կճարվի՞, տեսնես… Մարդու անմեղ տեղը կնախշի՝ կթողնի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Պինդ մարդ է։ ՇԱՊԿԻՆ Կաբանիխան էլ պակասը չի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, նա գոնե ինչ որ անում է, բարեպաշտության դիմակով է անում… Իսկ սա՝ ուղղակի ոնց որ կատաղած շուն լինի։ ՇԱՊԿԻՆ հախիցը եկող չկա, դրա համար էլ հուր ու կայծակ է թափում։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Ափսոս, ինձ նման տղաներ քիչ կան մեզանում, թե չէ նրան ձեռաց խելքի կբերեինք։ ՇԱՊԿԻՆ Ի՞նչ պիտի անեիք։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Աչքը մի լավ կվախեցնեինք։ ՇԱՊԿԻՆ Այսինքն ինչպե՞ս։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Այսպես, մի չորս-հինգ հոգով մութ փողոցում նրա հետ մի քիչ սրտանց կխոսեինք, կկակղեր։ Մեր տված դասի համար ոչ ոքի խոսք էլ չէր ասի… Միայն ման կգար ու չորս կողմը կնայեր։ ՇԱՊԿԻՆ Զուր չէ, որ նա քեզ ուզում էր զինվոր տալ։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Ուզում էր, բայց հո չտվե՞ց… Դե, նույնն է, թե բան դուրս չեկավ։ Չի տա նա ինձ զինվոր… Զգում է, որ ես իմ գլուխն էժան չեմ ծախի… նա ձեզ համար է սարսափելի, իսկ ես հետը խոսելու ձևը գիտե՛ մ… ՇԱՊԿԻՆ հավատա՞մ։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Էլ ի՞նչ «հավատամ»… Ես այստեղ կոպիտ մարդու համբավ ունեմ, էլ ինչի՞ համար է ինձ պահում։ Նշանակում է, ես նրան հարկավոր եմ։ Դե՜, ուրեմն, ես նրանից չեմ էլ վախենում, թող ի՜ նքն ինձանից վախենա։ ՇԱՊԿԻՆ հիմա կասես, որ նա քեզ չի էլ հայհոյում։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Ինչպե՞ս չի հայհոյում։ Առանց դրան նա շնչել չի կարող։ Միայն թե ես էլ պարտք չեմ մնում։ Նա ինձ մի խոսք, ես նրան՝ տասը… Կթքի, վերջ ի վերջո, ու կգնա… Չէ, ես նրա առջև վիզս չեմ ծռի։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Ուրեմն ի՞նչ, նրանի՞ց օրինակ վերցնենք։ Ավելի լավ է դիմանալ։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, որ դու այդքան խելոքն ես, այդ դեպքում գնա, առաջ նրան քաղաքավարություն սովորեցրու, հետո նոր մեր գլխին քարոզ կարդա։ Ափսոս, որ նրա աղջիկները դեռ երեխա են, ոչ մեկը մեծ չի։ ՇԱՊԿԻՆ Թե չէ ի՞նչ պիտի անեիր։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Խաթրը չէի կոտրի… Աղջիկների նկատմամբ ես շատ անաստվածն եմ… Անցնում են Դիկոյը և Բորիսը։ Կուլիգինը գլխարկը հանում է։ ՇԱՊԿԻՆ (Կուդրյաշին)։ Քաշվենք մի կողմ, թե չէ ո՞վ է իմանում, մեկ էլ տեսար կպավ։ Անցնում են մի կողմ։ Տեսարան երկրորդ Նրանք, Դիկոյը և Բորիսը։ ԴԻԿՈՅ Ի՞նչ է, ջուր ծեծելո՞ւ ես եկել այստեղ, ձրիակեր։ Գրողի տարած։ ԲՈՐԻՍ Տոներ են։ Տանը նստեմ ի՞նչ անեմ։ ԴԻԿՈՅ Որ ուզենաս, գործ կգտնվի։ Մեկ ասացի քեզ, երկու ասացի՝ չհամարձակվես աչքիս առաջը տնկվել։ հնար չկա։ Էլ ուրիշ տեղ չկա ի՞նչ է։ Ուր որ գնամ, դու արդեն այնտեղ ես։ Թո՜ւհ, անիծված։ Դե, ի՞նչ ես սյան պես ցցվել, ո՞ւմ են ասում։ ԲՈՐԻՍ Ես էլ լսում եմ, ուրիշ էլ ի՞նչ պիտի անեմ։ ԴԻԿՈՅ (Նայելով Բորիսին)։ Կորի՜ր։ Ես քեզ նման ճիզվիտի հետ խոսել անգամ չեմ ուզում։ Գնալով)։ Պատիժ է, էլի, թո՜ւհ, (Թքում և գնում է)։ Տեսարան երրորդ Կուլիգին, Բորիս, Կուդրյաշ, Շապկին։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Եվ ի՞նչ գործեր ունեք նրա հետ, պարոն, ուղղակի չենք հասկանում։ Գլո՞ւխ ունեք մոտն ապրելու և հայհոյանքը տանելու… ԲՈՐԻՍ Ի՞նչ գլուխ, Կուլիգին, ակամայի՜ց է։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Բայց ինչո՞ւ ակամայից, թույլ տվեք հարցնել։ Եթե կարելի է, պարոն, ասացեք, խնդրում եմ։ ԲՈՐԻՍ Ինչո՞ւ չէ, կարելի է և ասել։ Մեր տատին՝ Անֆիսա Միխայլովնային, ճանաչո՞ւմ էիք։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Դեհ, ինչպե՞ս չէ, իհա՜րկե։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Ինչպես չէ։ ԲՈՐԻՍ հորս աչքով աչք չուներ տեսնելու, որովհետև նա ամուսնացել էր ազնվատոհմ օրիորդի հետ։ հենց այդ պատճառով էլ հայրս ու մայրս ապրում էին Մոսկվայում. Մայրս պատմում էր, որ ինքը երեք օր անգամ չէր կարողանում ապրել ազգականների հետ, շատ արտասովոր էր թվում նրան այս կյանքը։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Դե, իհարկե, ի՞նչ խոսք։ Մեծ սովորություն պետք է ունենալ դրա համար, պարոն։ ԲՈՐԻՍ Մեր ծնողները Մոսկվայում մեզ լավ էին դաստիարակում, ոչինչ չէին խնայում։ Ինձ տվին առևտրական ճեմարան, իսկ քրոջս՝ գիշերօթիկ դպրոց, բայց երկուսն էլ հանկարծ խոլերայից մեռան, ես և քույրս մնացինք որբ։ հետո լուր առանք, որ մեր տատն էլ այստեղ է վախճանվել և կտակ արել, որ հորեղբայրս երբ մենք չափահաս դառնանք, հատկացնի մեզ հասանելիք բաժինը, միայն մի պայմանով։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Ի՞նչ պայմանով, պարոն։ ԲՈՐԻՍ Եթե մենք հարգանքով վերաբերվենք նրան։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Դա նշանակում է, պարոն, որ դուք ձեր ժառանգությունը երբեք չեք տեսնի։ ԲՈՐԻՍ Ահ, ո՛ չ, դա դեռ քիչ է, Կուլիգին։ Նա սկզբից դեռ հոգիներս կհանի, կստորացնի քեֆը տվածին չափ, վերջն էլ, այնուամենայնիվ, այն կլինի, որ կամ ոչինչ չի տա, կամ մի ողորմելի բաժին կհանի և դեռ ամեն տեղ էլ կպատմի, որ խղճացել տվել է, թե չէ մենք դրան էլ արժանի չէինք։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, դա արդեն մեր վաճառական դասի սովորությունն է։ Այնպես որ, եթե դուք հարգանքով էլ վերաբերվեք նրան, ո՞վ կարող է արգելել, որ նա չասի, թե դուք անպատկառ եք։ ԲՈՐԻՍ Դե, իհարկե, նա հիմա էլ արդեն ասում է երբեմն. «Ես ինքս երեխաներ ունեմ, ինչո՞ւ պիտի օտարներին տամ… Դրանով ես հարազատներիս եմ զրկելու…»։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Վատ են, ուրեմն, ձեր գործերը, պարոն։ ԲՈՐԻՍ Եթե մենակ ես լինեի, ոչինչ։ Կթողնեի ամեն ինչ ու կհեռանայի։ Բայց քույրս մեղք է։ հորեղբայրս նրան էլ էր բերել տալիս, մորս ազգականները չթողին։ Գրեցին, թե հիվանդ է։ Ի՛ նչ օրեր պիտի քաշեր այստեղ, երևակայել դժվար է։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, իհարկե։ Նրանք մի՞թե մարդու հետ վարվել գիտեն։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Բայց ինչպե՞ս եք ապրում նրա տանը, պարոն, իբրև ի՞նչ եք ապրում։ ԲՈՐԻՍ Իբրև ի՞նչ պիտի լինեմ… Ոչինչ։ Ապրիր, ասում է, ինձ մոտ, արա ինչ որ կհրամայեն, իսկ ռոճիկ ինչքան որ կտամ»։ Այսինքն՝ մի տարուց հետո քեֆն ինչ ուզենա, կանի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Դե, դա նրա սովորությունն է։ Մեզանում ոչ ոք չպիտի համարձակվի խոսել ռոճիկի մասին, այնպես կհայհոյի, որ աշխարհն իրարով կանի։ Դու, ասում է, որտեղից գիտես, թե մտքումս ինչ կա… Մի՞թե դու կարող ես իմ սրտում եղածն իմանալ։ Գուցե մտքովս անցնում է՝ քեզ հինգ հազար եմ տալիս…»։ Դե արի ու հետը խոսիր։ Միայն թե՝ մինչև այսօր նրա մտքով դեռ այդպիսի բան չի անցել… ԿՈՒԼԻԳԻՆ Դե, ի՞նչ արած, պարոն։ Այնուամենայնիվ, անհրաժեշտ է մի կերպ հաճոյանալ նրան։ ԲՈՐԻՍ Բանն էլ հենց այն է, Կուլիգին, որ դա ոչ մի կերպ հնարավոր չէ։ Նրան իր հարազատներն էլ հաճոյանալ չեն կարողանում, ուր մնաց, որ ես։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Եվ ո՞վ կարող է նրան հաճոյանալ, երբ նրա ամբողջ կյանքը հենց հայհոյանքի վրա է հիմնված։ հիմնականում փողի պատճառով։ Ոչ մի հաշիվ չի կարող տեսնել առանց հայհոյանքի։ Ոմանք համաձայնում են հրաժարվել սեփական փողից, միայն թե նա ձեռք քաշի։ Վայ է, թե մեկը հենց առավոտից նրան զայրացնի, ամբողջ օրն արդեն բոլորի հոգին կհանի։ ԲՈՐԻՍ հորեղբորս կինը ամեն առավոտ լալով աղաչում է բոլորին. «Տեր աստված, չբարկացնե՜ք, հոգյակներս, չբարկացնե՜ք… ԿՈՒԴՐՅԱՇ Բայց կարելի՞ բան է Շուկա որ ընկավ, իմացիր, որ վերջացավ։ Բոլորին կնախշի։ Թեկուզ վնասով ծախիր ապրանքդ, միևնույն է, առանց հայհոյելու չի հեռանա։ Եվ այդպես էլ կշարունակի ամբողջ օրը։ ՇԱՊԿԻՆ Մի խոսքով՝ մարտիկ ասա ու պրծի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Եվ այն էլ ինչպիսի՛ մարտիկ… ԲՈՐԻՍ Իսկ վայն եկել է, թե նրան այնպիսի մի մարդ վիրավորեց, որին ինքը չի համարձակվում հայհոյել Այստեղ արդեն տնեցիների հոգին կհանի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Մի՜ ասեք։ Մի օր կոտորվեցինք ծիծաղից։ Այնպես պատահեց, որ հուսարի մեկը Վոլգայի վրա սրան հայհոյեց։ Ա՜յ թե հրաշքներ էր գործում։ ԲՈՐԻՍ Ասո՛ ւմ ես։ Իսկ ի՞նչ հալի էին տնեցիները։ Դրանից հետո բոլորն էլ մոտ երկու շաբաթ թաքնվում էին տանիքներում և նկուղներում։ ԿՔԻԼԻԳԻՆ Այս ի՞նչ է։ Ոնց որ թե ժողովուրդը ժամերգությունից դուրս եկավ։ Բեմի խորքից անցնում են մի քանի հոգի։ ԿՈՒԴՐՅԱՇ Գնանք զբոսնելու, Շապկին։ Այստեղ ինչո՞ւ ենք կանգնել։ Գլուխ են տալիս և գնում են։ ԲՈՐԻՍ Էհ, Կուլիգին, շատ դժվար է այստեղ ինձ համար սովոր չեմ։ Բոլորն այնպես են նայում ինձ, կարծես ավելորդ եմ, խանգարում եմ իրենց։ Այստեղի սովորություններին անծանոթ եմ։ հասկանում եմ, որ այս բոլորը մեր հարազատ ռուսականն է, և, այնուամենայնիվ, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում ընտելանալ։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Եվ երբեք էլ չեք ընտելանա, պարոն։ ԲՈՐԻՍ Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Դաժան բարքեր են մեր քաղաքում, տեր իմ, դաժան։ Քաղքենիների շրջանում դուք ոչինչ չեք տեսնի, պարոն, բացի կոպտությունից և մերկամարմին աղքատությունից։ Ու մենք երբեք չենք կարող դուրս պրծնել այդ կեղևից։ Որովհետև ազնիվ աշխատանքով երբեք հանապազօրյա հացից ավելի չեք կարող վաստակել։ Իսկ ով փող ունի, տեր իմ, նա աշխատում է ստրկացնել աղքատին, որպեսզի նրա անվարձ աշխատանքով ավելացնի իր հարստությունը։ Դուք գիտե՞ք, թե ձեր հորեղբայր Սավել Պրոկոֆիչը ի՞նչ էր պատասխանել քաղաքապետին։ Գյուղացիները գանգատի էին գնացել քաղաքապետի մոտ, թե՝ Սավել Պրոկոֆիչը ոչ մեկի հետ կանոնավոր հաշիվ չի տեսնում։ Դե, քաղաքապետն էլ ասում է նրան. «Լսի՜ր, Սավել Պրոկոֆիչ, դու կանոնավոր հաշիվ տես գյուղացիների հետ։ Ամեն օր գանգատի են գալիս ինձ մոտ»։ Իսկ ձեր հորեղբայրն այսպես ձեռքը խփել է քաղաքապետի ուսին և ասել, «Էհ, արժե՞ արդյոք, որ մենք, ձերդ ազնվություն, այդպիսի դատարկ բաների մասին խոսենք։ Տարվա մեջ ինձ մոտ այնքան մարդ է ծառայում… Դուք, ասել է, այսքանը միայն հասկացեք, դեհ, ամեն մեկին ես շատ-շատ մի երկու կոպեկ պակաս պիտի վճարեմ, իսկ այդ կոպեկներից իմ գրպանում հազարներ են գոյանում։ Նրանց համար դա ոչինչ չարժե, իսկ ինձ մեծ օգուտ է»։ Ահա թե ինչ, պարոն։ Իսկ իրար հետ ինչպե՞ս են։ Մեկը մյուսի առևտուրն է վտանգում, և այն էլ՝ ոչ այնքան շահախնդրությունից, որքան նախանձից։ Թշնամանում են իրար հետ։ Խաբելով, իրենց ապարանքներն են բերում հարբեցող գրագիրներին, այնպիսի գրագիրների, տեր իմ, որոնք մարդկային կերպարանքը կորցրել են։ Եվ սրանք մի չնչին ողորմության համար չարամիտ ու զրպարտիչ մատնություններ են գրում մերձավորների հասցեին։ Եվ սկսվում է, տեր իմ, երկար ու խայտառակ դատ ու դատաստանը, ու դրան վերջ չկա։ Դատվում են, դատվում են այստեղ, հետո էլ նահանգ են գնում, իսկ այնտեղ արդեն նրանց սպասում են և ուրախությունից ձեռքներն են շփում… հեքիաթը շուտ է ասվում, բայց գործը շուտ չի արվում… Դե, և քաշքշում են նրանց, քաշքշում են այստեղ ու այնտեղ, իսկ նրանք դեռ ուրախ են այդ քաշքշոցին, նրանց ուզածն էլ հենց այդ է։ Ես ասում է, ծախսի տակ կընկնեմ, բայց նրա հոգին էլ քթածակերից դուրս կգա»… Նույնիսկ ուզում էի այս ամենր ոտանավորով նկարագրել… ԲՈՐԻՍ Իսկ դուք ոտանավոր գրել կարողանո՞ւմ եք։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ հների ձևով, տեր իմ։ Կարդացել եմ ժամանակին Լոմոնոսովի, Դերժավինի գործերը… Իմաստուն մարդ էր Լոմոնոսովը, բնագետ էր… Բայց, տեսեք, էլի մեզնից էր, հասարակ դասից։ ԲՈՐԻՍ Դե, գրեք, էլի։ Դա շատ հետաքրքրական կլինի։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Ինչպե՞ս կարելի է, տեր իմ։ Կուտեն, ողջ-ողջ կուլ կտան։ Ես առանց այդ էլ տուժում եմ իմ երկար լեզվի համար։ Բայց, ի՞նչ արած, չեմ կարողանում, սիրում եմ լեզուս թրջել։ Ուզում էի մի քիչ էլ ընտանեկան կյանքի մասին պատմել ձեզ, պարոն, բայց մնա մի ուրիշ անգամ… Իսկ լսելու բան շատ կա… Մտնում են Ֆեկլուշան և մի ուրիշ կին։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Վեհություն է, սիրելիս, վեհությո՛ ւն… Շքեզություն աստվածային… էլ ի՞նչ կարելի է ասել։ Երանելի երկրում եք ապրում… Եվ վաճառականությունն էլ ամբողջը բարեպաշտ ժողովուրդ է բազում բարեմասնություններով զարդարյալ… Առատաձեռնությամբ և անթիվ նվիրաբերություններով… Ես այնքան գոհ եմ, սիրելիս, այնքա՛ ն գոհ եմ, որ էլ չափ չկա… Մեզ անտեր չթողնելու համար առավել կբազմանա տիրոջ առատաձեռնությունը, մանավանդ Կաբանովների տանը։ Գնում են։ ԲՈՐԻՍ Կաբանովների ԿՈՒԼԻԳԻՆ Սուտ բարեպաշտի մեկն է, տե՛ ր իմ։ Աղքատներին բաժին է հանում, իսկ յուրայինների կյանքը կերել է։ Լռություն։ Ա՜յ թե ես այդ պերպետու-մոբիլը կգտնեի։ ԲՈՐԻՍ Ի՞նչ կանեիք այն ժամանակ։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Ի՞նչ եք ասում, պարոն. Անգլիացիները, չէ՞ որ, դրա համար միլիոն են տալիս։ Ես ամբողջ այդ գումարը հասարակության օգտին կգործադրեի, նրան օգնելու համար։ Քաղքենությանն աշխատանք պիտի տալ։ Թե չէ, աշխատող ձեռքեր կան, իսկ գործ չկա։ ԲՈՐԻՍ Իսկ դուք հույս ունե՞ք այդ պերպետուում-մոբիլեն գտնելու։ ԿՈՒԼԻԳԻՆ Անպայման, տեր իմ։ Միայն թե կարողանամ հիմա մոդելի համար փող գտնել։ Մնաք բարով, տեր իմ։ Գնում է)։ Տեսարան չորրորդ ԲՈՐԻՍ (Մենակ)։ Մեղք է, որ հիասթափեցնեմ, Ինչքան լավ մարդ է։ Ինքն իրեն երազում է ու երջանիկ է։ Իսկ ինձ, ըստ երևույթին, վիճակված է հենց այսպես էլ կործանել իմ երիտասարդությունն այս խուլ անկյունում։ Արդեն բոլորովին սպանվածի նման եմ ման գալիս, բայց, տես, որ հազար ու մի հիմարություն է խելքիս փչում… Եվ ի՞նչ տեղն է, ախր… Ես կարո ղ եմ, միթե, սիրաբանություններ անել… Քշված եմ ու հալածված, և, համեցեք հիմարաբար էլ սիրահարվել եմ։ Եվ այն էլ ո՞ւմ։ Մի կնոջ, որի հետ ինձ երբեք խոսել անգամ չի հաջողվի։ Լռություն։ Բայց և այնպես մտքիցս երբեք չի հեռանում։ Ահա նա։ Գալիս է ամուսնու հետ, դե, սկեսուրն էլ հետն է։ Ահ, մի թե հիմար չեմ ես։ Նայիր մի անկյունից և գնա տուն։ Գնում է)։ հակառակ կողմից գալիս են Կաբանովան Կաբանովը, Կատերինան և Վարվառան։ Տեսարան հինգերորդ Կաբանովա, Կաբանով, Կատերինա և Վարվառա։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Եթե ուզում ես մորդ խոսքը լսել, ապա հենց որ տեղ հասար՝ արա այնպես, ինչպես որ քեզ հրամայել եմ։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ես կարո՞ղ եմ ձեր խոսքը չլսել, մայրիկ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Դե, հիմա մեծերին այնքան էլ չեն հարգում։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Ինքն իրեն)։ Ապա մի փորձիր քեզ չհարգել, ինչպե՞ս չէ։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ես, կարծեմ, ձեր կամքից երբեք էլ դուրս չեմ եկել, մայրիկ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Կհավատայի ես քեզ, սիրելիս, եթե միայն աչքովս տեսած և ականջովս լսած չլինեի, թե զավակներն այժմ ինչպես են հարգում ծնողներին։ Գոնե այնքանը միայն հիշեին, թե ինչքա՛ ն, ինչքա՛ ն հիվանդություններ են քաշում մայրերն իրենց երեխաների ձեռքից։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ես, մայրիկ… ԿԱԲԱՆՈՎԱ Եթե ծնողը մեկ-մեկ էլ ձեր հպարտությունը վիրավորող մի խոսք ասի, ապա, ես կարծում եմ, կարելի է և դիմանալ։ հը՞, ինչպե՞ս ես կարծում։ ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց, ախր, մայրիկ, այդ ե՞րբ է եղել, որ ես չեմ համբերել ու դիմացել։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Մայրդ ծեր է, հիմար է, իսկ դուք, ջահելներդ, խելոքներդ, մեր՝ հիմարներիս հանդեպ չպիտի պահանջկոտ լինեք։ ԿԱԲԱՆՈՎ (հառաչելով, մի կողմի վրա)։ Ահ, տեր աստված։ Մորը)։ Բայց մի՞թե մենք կհամարձակվենք մտածել անգամ, մայրիկ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ծնողներն, ախր, եթե խստապահանջ են լինում, չէ՞ որ ձեզ սիրելուց է, ձեզ սիրելուց են երբեմն և նախատում, ուզում են ձեզ լավն ու բարին սովորեցնել։ Դե, իսկ հիմա այդ բանը շատերին դուր չի գալիս։ Եվ ահա, գնում են զավակները այստեղ ու այնտեղ բամբասելու, թե մայրիկս շատախոս է, փնթփնթացող է, թե նա մեզ օր ու արև լի տալիս։ Իսկ, տեր մի՜ արասցե, հհրսիդ մի թարս բան ասես, կսկսվի իսկույն խոսք ու զրույցը, թե կեսուրս հոգիս հանել է և այլն. ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց մի՞թե, մայրիկ, մենք բան ենք խոսել ձեր մասին։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Չեմ լսել, սիրելիս, չեմ լսել, չեմ ուզում սուտ խոսել։ Եթե լսած լինեի, ես քեզ հետ, սիրելիս, այն ժամանակ այսպես չէի խոսի… (հառաչում է)։ Ահ, ծանր մեղք է, ծանր… Եվ դժվա՞ր է, մի՛ թե, մեղանչել… Սրտին մոտիկ զրույց կբացվի, և կմեղանչես, կզայրանաս։ Ոչ, սիրելիս, ասա իմ մասին ինչ որ ուզում ես։ Ով կարող է, ախր, արգելել, որ չխոսեն, երեսիդ եթե սիրտ չանեն հետևիցդ հո կխոսեն։ ԿԱԲԱՆՈՎ Թող չորանա լեզուս, եթե… ԿԱԲԱՆՈՎԱ Բավակա՛ ն է, լավ, մի՜ երդվիր։ Մեղք է, Ես արդեն վաղուց եմ տեսնում, որ կինդ քեզ համար մորիցդ ավելի սիրելի է։ Այն օրից, ինչ ամուսնացել ես, ես այլևս առաջվա սերը չեմ տեսնում քեզնից։ ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց, ախր, դա ինչի՞ց է երևում, մայրիկ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ամեն բանից, սիրելիս, ամեն բանից։ Մայրը եթե շատ բան աչքով չտեսնի էլ, նրա սիրտը հո իմաստուն է, սրտով կարող է զգալ։ Թե միգուցե կի՞նդ է քեզ ինձնից հետ քաշում, չգիտեմ։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ահ, ոչ, մայրիկ, ինչե՞ր եք ասում։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ինձ համար, մայրի՜կ, թե՜ դու, թե՜ հարազատ մայրս՝ նույնն եք, և Տիխոնն էլ քեզ սիրում է նույնպես։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Դու կարող էիր և լռել, երբ որ քեզ չեն հարցնում։ Մի՜ պաշտպանիր, սիրելիս, չեմ վիրավորի։ Չէ՞ որ նա նաև ի՜մ որդին է, դու այս երբեք մի մոռանա։ Ի՞նչ պատահեց, որ ձեռաց դուրս պրծար, աչքիս առաջ տնկվեցիր։ Որ ցույց տաս, թե ինչպես ես սիրում մարդուդ։ Դե, գիտենք, գիտենք, երեսանց դու այդ բոլորին էլ ցույց ես տալիս։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Ինքն իրեն)։ Տեղ գտավ խրատներ կարդալու։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Իմ մասին, մայրիկ, դու այդ իզուր ես ասում։ Ի՜նչ մարդկանց առջև, ի՜նչ մեն-մենակ, ես միշտ էլ նույնն եմ և ոչ մի բան էլ չեմ ուզում ցույց տալ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Դե, ես քո մասին խոսել էլ չէի ուզում։ Այնպես, տեղն եկավ ասացի։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Հենց տեղն էլ գար, ինչո՞ւ ես ինձ վիրավորում։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ի՞նչ մի մեծ բան ես։ Ու ձեռաց էլ վիրավորվում ես։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ո՞վ կուզենա, ախր, զրպարտության զոհ դառնալ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Գիտեմ, գիտեմ, որ իմ խոսքերը ձեզ դուր չեն գալիս, բայց, դե, ի՞նչ արած, ես ձեզ համար օտար չեմ և իմ սիրտը ցավում է ձեզ համար։ Ես վաղուց եմ տեսնում, որ դուք ազատություն եք ուզում։ Դեհ, թող այդպես լինի, դրան էլ կարժանանաք, ազատ էլ կապրեք, երբ որ ես այլևս չեմ լինի։ Այն ժամանակ արեք, ինչ որ ուզում եք, էլ ձեզ վրա մեծ չի լինի։ Եվ ո՞վ գիտե, գուցեև հիշեք ինձ ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց մենք, մայրիկ, ախր, օր ու գիշեր աղոթում ենք աստծուն, որ առողջություն և ամեն տեսակ բարիք տա ձեզ և ձեր գործերին ամենայն հաջողություն։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Դե, լավ, վերջ տուր, խնդրում եմ։ Շատ հնարավոր է, որ սիրում էիր մորդ, քանի դեռ ամուրի էիր։ Հիմա դու գլո՞ւխ ունես ինձ հետ, ջահել կնոջ տեր ես։ ԿԱԲԱՆՈՎ Մեկը մյուսին չի խանգարում… Կինն իր հերթին, իսկ դեպի ծնողս ես, իհարկե, հարգանք և սեր ունեմ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ուրեմն, կինդ կփոխանակե՞ս մորովդ։ Որ սպանես էլ, ես դրան չե՜մ հավատա։ ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց, ախր, ինչո՞ւ պիտի փոխանակեմ։ Ես երկուսիդ էլ սիրում եմ։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Դե, իհա՛ րկե, հեքիաթներ պատմիր… Ես տեսնում եմ արդեն, որ խանգարում եմ բոլորիդ։ ԿԱԲԱՆՈՎ Մտածեք ինչպես որ ուզում եք, կամքը ձերն է։ Ես չգիտեմ միայն, թե ինչո՞ւ եմ այսքան դժբախտ մարդ ծնվել, որ ոչ մի բանով չեմ կարողանում ձեզ գոհացնել։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ի՞նչ ես դու էլ որբ ձևանում։ Ի՞նչ ես պռոշներդ կախ գցել… Դու ի՞նչ ամուսին ես։ Ապա մի նայիր ինքդ քեզ։ Սրանից հետո կինդ քեզնից երկյուղ կունենա՞։ ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց, ախր, ինչո՞ւ պիտի երկյուղ ունենա։ Ինձ համար բավական է և այն, որ նա ինձ սիրում է։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ինչպե՞ս թե, ինչպե՞ս թե երկյուղ չունենա։ Դու, ի՞նչ է, ցնդե՞լ ես… Քեզնից որ երկյուղ չունենա, ինձնից հո չի ունենա ու չի ունենա… Էլ ի՞նչ կարգ կլինի տան մեջ այդ դեպքում։ Չէ՞ որ դու նրա հետ օրինավոր ամուսնությամբ ես ապրում։ Թե՞ ձեզ համար օրենքն էլ ոչ մի նշանակություն չունի։ Դե, եթե գլխումդ այդպիսի ապուշ մտքեր ունես, գոնե զգուշանայիր և կնոջդ մոտ դուրս չտաիր։ Եվ մեկ էլ քրոջդ մոտ, նա էլ, չէ՞ որ մարդու պիտի գնա… Լավ ես անում. թո՜ղ լսի խոսքերդ, և հետո ամուսինն էլ մեզ շնորհակալություն կասի լավ խրատներիդ համար… Տեսնո՞ւմ ես ինչ խելքի տեր ես և դեռ ուզում ես քո կամքով ապրել։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ահ, մայրիկ, ես իմ կամքով չեմ էլ ուզում ապրել… Ես ինչպե՞ս կարող եմ ապրել իմ կամքով։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ուրեմն, քո ասելով, միայն սիրով ու փաղաքշանքո՞վ պիտի վերաբերվել կնոջ հետ։ Ուրեմն ձա՞յն էլ չի կարելի բարձրացնել նրա վրա, սպառնա՞լ էլ չի կարելի… ԿԱԲԱՆՈՎ Բայց, ախր, ես… ԿԱԲԱՆՈՎԱ (Տաքացած)։ Թեկուզ սիրեկան էլ ունենա, Այո՞։ Այս էլ ոչինչ քո կարծիքով։ Հը՞։ Դե, խոսիր… ԿԱԲԱՆՈՎ Ախր, աստված վկա, մայրիկ… ԿԱԲԱՆՈՎԱ (Բոլորովին սառնարյուն)։ Հիմար։ Հառաչում է)։ Կարելի՞ է խոսել հիմարի հետ։ Միայն մեղքի տակ կընկնես… Լռություն։ Ես գնում եմ տուն։ ԿԱԲԱՆՈՎ Մենք էլ շուտով կգանք, միայն մի երկու անգամ բուլվարով անցնենք։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Ինչպես ուզում եք։ Միայն թե տես, որ ձեզ շատ չսպասեմ։ Գիտես, որ ես այդ չեմ սիրում։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ոչ, մայրիկ, աստված մի արասցե։ ԿԱԲԱՆՈՎԱ Այ, այդպես… (Գնում է)։ Տեսարան վեցերորդ Նրանք, առանց Կաբանովայի։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ահա, տեսնում ես, քո պատճառով մայրս շարունակ ինձ նախատում է։ Այսպես էլ կյա՞նք կլինի։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Բայց, ախր, ես ինչո՞վ եմ մեղավոր։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ես գիտե՞մ, թե ո՜վ է մեղավոր։ ՎԱՐՎԱՌԱ Դու ի՞նչ գիտես որ… ԿԱԲԱՆՈՎ Մի Ժամանակ գլուխս տանում էր. «Ամուսնացիր, հա ամուսնացիր, գոնե, ասում էր, պսակված տեսնեմ քեզ»։ Իսկ հիմա օր ու արև չի տալիս, հոգիս հանել է և բոլորը քո պատճառով։ ՎԱՐՎԱՌԱ Բայց մի՞թե նա մեղավոր է։ Մայրիկը վրան հարձակվում է, և դու էլ նույնպես։ Եվ դեռ ասում ես, թե սիրում ես կնոջդ։ Սիրտս տխրում է քեզ նայելիս։ Երեսը դարձնում է)։ ԿԱԲԱՆՈՎ Դե, ասում ես դու էլ։ Ես ի՞նչ կարող եմ անել։ ՎԱՐՎԱՌԱ Դիացիր քո գործը, լռի՜ր, եթե ավելի լավ ոչինչ չես կարող անել։ Ի՞նչ ես կանգնել, ասես փշերի վրա լինես։ Աչքերիցդ էլ տեսնում եմ, թե ուզածդ ինչ է։ ԿԱԲԱՆՈՎ Իսկ ի՞նչ է որ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Հայտնի է ինչ է, Սավել Պրոկոֆիչի մոտ ես ուզում գնալ, խմել ես ուզում նրա հետ։ Ի՞նչ է, այդպես չէ՞։ ԿԱԲԱՆՈՎ Կռահեցիր… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Միայն թե, Տի՜շա, շուտ վերադարձիր, թե չէ մայրիկն էլի կսկսի նախատել։ ՎԱՐՎԱՌԱ Իսկապես, շուտ արա, թե չէ հո գիտե՞ս… ԿԱԲԱՆՈՎ Ինչպես չգիտեմ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Մենք էլ գլուխ չունենք քո պատճառով նախատինք ընդունելու։ ԿԱԲԱՆՈՎ Ես իսկույն կգամ, Սպասեցեք ինձ, (Գնում է)։ Տեսարան յոթերորդ Կատերինա և Վարառա։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ուրեմն դու, Վարյա, խղճո՞ւմ ես ինձ։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Մի կողմ նայելով)։ Դե, իհարկե, մեղք ես։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ուրեմն դու ինձ սիրո՞ւմ ես, հա՞, (Ջերմագին համբուրում է նրան)։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ախր, ինչու պիտի չսիրեմ, որ… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ախ, շնորհակալ եմ քեզնից… Դու այնքան լավն ես, ես ինքս էլ քեզ անչափ սիրում եմ։ Լռություն։ Գիտե՞ս ինչ անցավ մտքովս, Վարյա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՞նչ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ինչո՞ւ մարդիկ չեն թռչում։ ՎԱՐՎԱՌԱ Չեմ հասկանում, թե ի՜նչ ես ասում։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ասում եմ՝ ինչո՞ւ մարդիկ թռչունների նման չեն թռչում։ Գիտե՞ս, ինձ երբեմն այնպես է թվում, թե ես թռչում եմ։ Երբ կանգնած ես լեռան գագաթին, ուղղակի ուզում ես թռչել, հազիվ ես զսպում քեզ։ Հնար լիներ կվազեի այսպես, ձեռքերս կբարձրացնեի և կթռչեի։ Չփորձե՞մ հիմա։ Ուզում է վազել)։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչե՞ր ես հնարում։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ (Հառաչում է)։ Ինչ ուրախ ու կայտառ էի, Վարյա։ Ձեր տանը ես բոլորովին թառամել եմ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Դու կարծում ես, ես չե՞մ տեսնում։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Մի՞թե այսպիսին էի ես։ Ապրում էի՝ ոչ մի հոգս չունեի, ինչպես թռչունը, ազատ ու անկախ։ Մայրս իր կյանքը չէր խնայում ինձ համար, զուգում, զարդարում էր ինձ տիկնիկի նման, չէր ստիպում, որ գործ անեմ Ինչ որ սիրտս ուզում էր, այն էլ անում էի։ Գիտե՞ս ինչպես էի ապրում ես աղջիկ ժամանակս։ Այ, հիմա կպատմեմ քեզ։ Առավոտները վաղ վեր կկենայի։ Եթե ամառ էր՝ կգնայի պաղ աղբյուրի մոտ, կլվացվեի, ջուր կբերեի հետս և տան բոլոր, բոլոր ծաղիկները կջրեի։ Ես շա՛ տ-շա՛ տ ծաղիկներ ունեի։ Հետո մայրիկիս հետ կգնայի եկեղեցի։ Բոլորս՝ ուխտավոր կանայք էլ. մեր տունը միշտ լիքն էր ուխտավոր կանանցով։ Իսկ եկեղեցուց վերադառնալուց հետո կնստեինք որևէ գործի, ավելի հաճախ՝ ոսկեթելով թավիշ ասեղնագործելու, իսկ ուխտավոր կանայք էլ կսկսերն պատմել, թե որտեղ են եղել, ինչեր են տեսել, կամ սրբերի կյանքից, և կամ թե սաղմոսներ կերգեին։ Այսպես էր անցնում Ժամանակը մինչև ճաշ։ Հետո պառավները կպառկեին հանգստանալու, իսկ ես կզբոսնեի պարտեզում։ Այնուհետև կգնայինք ժամերգության, իսկ երեկոյան՝ նորից պատմություններ ու երգեր… Այնքա՜ն, այնքան լավ էր։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ախր, նույնն էլ մեզ մոտ է… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Հա, բայց այստեղ ամեն ինչ կարծես բռնությամբ է կատարվում։ Ես անչափ սիրում էի եկեղեցի գնալ։ Կարծես, դրախտ էի մտնում, և ոչ ոքի չէի տեսնում և չէի էլ իմանում, թե երբ է վերջանում արարողությունը։ Կարծես ամեն ինչ կատարվում ու անցնում էր մի վայրկյանում։ Մայրիկը միշտ ասում էր, թե երբեմն բոլորը ինձ էին նայում զարմացած։ Գիտե՞ս, արև օրերին գմբեթի կատարից լուսեղեն մի սյուն է իջնում դեպի ցած, և այդ սյան մեջ ծուխն է գալարվում ամպերի նման, ինձ թվում էր, թե հրեշտակներ եմ տեսնում այդ սյան մեջ, հրեշտակներ, որոնք թռչում էին ու երգում։ Կամ թե պատահում էր, աղջիկ ժամանակս, արթնանում եմ գիշերը, մեր տանն էլ գիշերները ամեն տեղ կանթեղներ էին վառվում, և մի որևէ անկյունում աղոթում, աղոթում եմ մինչև լույս… Կամ թե վաղ առավոտյան կիջնեի պարտեզ, արևը դեռ նոր էր սկսում ծագել, կընկնեի ծնկաչոք և կաղոթեի ու լաց կլինեի և ինքս էլ չէի իմանա, թե ինչո՞ւ եմ աղոթում, ինչո՞ւ եմ լալիս… Գիտեի միայն, որ ոչինչ չեմ ուզում և գոհ եմ ամեն բանից… Իսկ ի՛ նչ երազներ էի տեսնում, Վարենկա, ի՛ նչ երազներ… Կամ տաճարներ ոսկեկառույց, կամ ինչ-որ արտասովոր այգիներ, և ամեն տեղ անտեսանելի ձայներ են երգում և բուրում են մշտադալար նոճիները, և սարերն ու ծառերը, կարծես այնպես չեն, ինչպես որ իրականում, այլ`ինչպես որ նկարում են սրբապատկերների վրա։ Կամ թե՝ մեկ էլ տեսնում էի, իբր թռչում եմ, թռչում եմ օդում։ Հիմա էլ երբեմն տեսնում եմ երազներ, բայց այլևս այն չէ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՞նչ է ապա։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ (Դադարից հետո)։ Ես կմեռնեմ շուտով։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչե՛ ր ես խոսում, Բավական է։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Չէ, Վարյա, ես գիտեմ, որ մեռնելու եմ։ Ահ, սիրելիս, զգում եմ, որ ինչ-որ վատ բաներ են կատարվելու… Ինչ-որ հրաշք։ Երբեք այսպես չէր եղել։ Ինչ-որ արտասովոր բան կա իմ մեջ… Կարծես նորից եմ սկսում ապրել, կամ… ինքս էլ չգիտեմ… ՎԱՐՎԱՌԱ Բայց ի՞նչ է պատահել քեզ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ (Բռնելով նրա ձեռքը)։ Ահա թե ինչ, Վարյա, ինչ-որ մեղք է կատարվելու… Այնպիսի ահ ու երկյուղ է պատել սիրտս, այնպիսի երկյուղ… Կարծես կանգնած եմ անդունդի եզրին և ինչ-որ մեկը հրում է ինձ այնտեղ, իսկ ոչ մի հենարան ես չունեմ… (Բռնում է գլուխը)։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՞նչ է պատահել քեզ… Առո՛ ղջ ես։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Առողջ եմ… Երանի հիվանդ լինեի, թե չէ վատ է։ Ինչ-որ ցնորք է պաշարել ինձ։ Եվ ոչ մի տեղ չեմ կարող փախչել նրանից։ Սկսում եմ մտածել և ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հավաքել մտքերս։ Աղոթել եմ սկսում՝ չի գոհացնում և աղոթքը։ Լեզվով ինչ-որ խոսքեր եմ շշնջում, իսկ մտքերս բոլորովին ուրիշ տեղ են։ Կարծես սատանան ականջիս շարունակ հանցավոր մտքեր է շշնջում։ Եվ այնպիսի բաներ են պատկերանում աչքիս, որ ինքս ինձնից ամաչում եմ։ Ի՞նչ է սա, Վարյա։ Դժբախտություն է գալու գլխիս, դժբախտություն։ Գիշերները չեմ կարողանում քնել, շարունակ ինչ-որ շշունջներ եմ լսում, ինչ-որ մեկը կարծես քնքշորեն խոսում է հետս, կարծես շոյում է ինձ, մնչում է աղավնյակի նման։ Այլևս չեն գալիս, Վարյա, առաջավա երազները, այն ծառերը դրախտային, սարերը այլ կարծես, գրկում է ինձ մեկը ջերմագին և տանում է հեռո՛ ւ, հեռո՛ ւ, և ես հետևում եմ նրան, գնում եմ… ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչ ես ասո՛ ւմ… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Բայց ինչո՞ւ եմ ասում քեզ այս ամենը, դու չէ՞ որ աղջիկ ես դեռ։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Շուրջը նայելով)։ Խոսիր, ես քեզնից վատն եմ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ահ, ինչ ասեմ ես քեզ։ Ամաչում եմ, Վարյա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ասա, ոչինչ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ահ, Վարյա, այնքա՛ ն վատ եմ լինում, այնքա՛ ն… Շունչս ուղղակի կտրվում է տան մեջ, քիչ է մնում փախչեմ գնամ… Եվ այնպիսի մտքեր են գալիս, որ եթե իմ կամքը լիներ, ես հիմա սուրալիս կլինեի նավակով Վոլգայի վրա երգով ու խաղով, կամ թե մի լավ տրոյկայով, գրկված… ՎԱՐՎԱՌԱ Միայն թե ոչ մարդուդ հետ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Իսկ դո՞ւ որտեղից գիտես։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ա՞յդ էլ չիմանամ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ահ, Վարյա, հանցավոր են իմ մտքերը։ Որքան եմ լացել ու ողբացել ինքս ինձ, ինչե՛ ր ասես, որ չեմ արել, հնար չկա, կատարվելու է այդ մեղքը, ոչ մի տեղ չեմ կարող փախչել… Չէ՞ որ դա լավ չէ, Վարյա, չէ որ դա մահացու մեղք է, որ ես ուրիշին եմ սիրում։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչպե՞ս դատապարտեմ ես քեզ։ Ես ինքս էլ մեղքեր ունեմ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Բայց ի՞նչ անեմ ես։ Այլևս դիմադրելու ուժ չունեմ։ Գլուխս ուր առնեմ կորչեմ։ Մի վատ բան կանեմ ես կարոտից, Վարյա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՛ նչ ես ասում։ Ի՞նչ եղավ քեզ։ Ահա, սպասիր, եղբայրս վաղը կգնա, մի բան կմտածենք, գուցեև հնարավոր կլինի տեսնվել… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ոչ, ոչ… Պետք չէ։ Ինչե՞ր ես ասում։ Ցնորվե՞լ ես, աստված իմ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչո՞ւ այդպես վախեցար։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Եթե գոնե մեկ անգամ տեսնվեմ նրա հետ, կփախչեմ տնից, այլևս ոչ մի գնով տուն չեմ վերադառնա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Դեռ սպասիր՝ հետո կտեսնենք։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ոչ, ոչ, էլ չասես այդ խոսքը, լսել անգամ չեմ ուզում։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ապա ինչո՞ւ ես այդպես հալումաշ լինում։ Թեկուզ կարոտից էլ մեռնես, կխղճա՞ն քեզ։ Ինչպե՛ ս չէ, սպասիր։ Այնպես որ՝ իզուր ես քեզ այդպես տանջում։ Գալիս է գավազանով հարուստ տիկինը և ետևից`եռանկյուն գլխարկներով երկու սպասավոր։ Տեսարան ութերորդ Նրանք և տիկինը ծառայողներով։ ՏԻԿԻՆ Ի՞նչ է, սիրունիկներս։ Ի՞նչ եք անում այստեղ։ Ջահելների՞ եք սպասում, կավալերների՞։ Ուրա՞խ եք։ Այո՞։ Ուրախացնո՞ւմ է ձեզ ձեր գեղեցկությունը։ Բայց ահա, ահա թե ուր է հասցնում գեղեցկությունը։ Ցույց է տալիս Վոլգան)։ Ահա, ահա, ուղիղ այս անատակը։ Վարվառան ժպտում է։ ՏԻԿԻՆ Ի՞նչ եք ծիծաղում։ Մի՜ խնդացեք։ Գավազանը զարկելով գետնին)։ Բոլորդ էլ այրվելու եք անմար կրակներում, բոլորդ էլ եռալու եք անկուշտ ու անհագ ձյութի մեջ… (Գնալով)։ Ահա, ահա թե ուր է տանում գեղեցկությունը։ Գնում է)։ Տեսարան իններորդ Կատերինա և Վարվառա։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ահ, ինչպես վախեցրեց։ Ամբողջ մարմնով դողում եմ։ Կարծես իմ բախտն էր գուշակում։ ՎԱՐՎԱՌԱ Գլխիդ գա ասածդ, անիծված քաֆթառ։ ԿՍՏԵՐԻՆԱ Այդ ի՞նչ ասաց, Վարյա, այդ ի՞նչ ասաց։ ՎԱՐՎԱՌԱ Դատարկ բաներ։ Շատ պետքս էր լսել, թե ինչ էր դուրս տալիս։ Նա բոլորին էլ նույնն է գուշակում։ Ողջ կյանքը`ջահելությունից սկսած, մեղանչել է։ Ապա մի հարցուփորձ արա, տես ինչե՛ ր կպատմեն։ Եվ ահա մահից վախենում է։ Ինչից որ ինքը վախենում է, դրանով էլ ուրիշներին է վախեցնում։ Քաղաքում երեխաներն անգամ թաքնվում են նրանից, փայտով է սպառնում նրանց և գոռում է (նմանեցնելով նրան). «Բոլորդ էլ այրվելու եք կրակներո՛ ւմ»։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ (Աչքերը փակելով)։ Ա՛ հ, ա՛ հ, մի ասա այդպես… Սիրտս մարում է։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՞նչ կա վախենալու։ Հիմար պառավ է… ԿԱՏԵՐԻՆԱ Վախենում եմ, մահու չափ վախենում եմ… Շարունակ աչքիս առաջ է գալիս։ Լռություն։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Շուրջը նայելով)։ Այս ի՞նչ է, եղբայրս չի գալիս… Ահա, կարծես փոթորիկ է սկսվելու։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ (Սարսափով)։ Փոթորի՞կ։ Տուն վազենք, շո՜ւտ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ի՞նչ ես ասում, ցնորվե՞լ ես, ի՞նչ է։ Առանց եղբորս դու ինչպե՞ս կարող ես տուն վերադառնալ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ո՜չ, ո՜չ, տուն… տուն գնանք… Աստված նրա հետ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Լավ, ինչո՞ւ ես այդպես վախենում, փոթորիկը դեռ հեռու է։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Դե, եթե հեռու է, այդ դեպքում մի քիչ էլ սպասենք։ Բայց լավ է, գնանք տուն։ Գնա՜նք, Վարյա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ախր եթե մի բան լինելու է, տանն էլ չես կարող թաքնվել։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Այնուամենայնիվ տանը լավ է, ավելի հանգիստ է… Տանը ես կչոքեմ սրբապատկերների առջև ու կաղոթեմ։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ես չգիտեի էլ, որ դու այդքան վախենում ես ամպ ու որոտից։ Իսկ ես չեմ վախենում։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ինչպե՞ս չվախենամ, սիրելիս։ Ամեն մարդ էլ պիտի վախենա։ Սարսափելին այն չէ, որ կարող է խփել և սպանել քեզ, այլ այն, որ մահը կարող է վրա հասնել հենց այն պահին, երբ դու մերկ ես քո բոլոր մեղքերով և խարդախ մտքերով… Ես մահից չեմ վախենում, բայց երբ մտածում եմ, որ ներկայանում եմ աստծուն այնպես, ինչպես որ կանգնած եմ ահա այստեղ, քեզ հետ, այս խոսակցությունից հետո, ահա թե ի՜նչն է սարսափելին։ Ախր ինչե՞ր են մտքումս։ Ինչպիսի՛ մեղք, ասելն անգամ սոսկալի է… Ահ… Որոտ։ Մտնում է Կաբանովը։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ահա, եղբայրս եկավ։ Կաբանովին)։ Վազիր, շուտ վազիր Որոտ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ահ, շո՜ւտ, շո՜ւտ։ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ԵՐԿՐՈՐԴ Սենյակ Կաբանովների տանը։ Տեսարան առաջին Գլաշան կապկպում է հագուստները։ Մտնում է Ֆեկլուշան ՖԵԿԼՈՒՇԱ Անուշիկ աղջիկ, անվերջ գործի վրա ես։ Ի՞նչ ես անում, անուշիկս։ ԳԼԱՇԱ Պարոնիս ճանապարհի իրերն եմ պատրաստում։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Չլինի՞ տեղ է գնում մեր աչքի լույսը։ ԳԼԱՇԱ Գնում է։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Եվ երկա՞ր ժամանակով է գնում, սիրելիս։ ԳԼԱՇԱ Չէ, կարճ ժամանակով։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Դեհ, բարի լինի նրա բարի ճանապարհը, իսկ տիրուհիդ ողբալո՞ւ է, թե՞ ոչ։ ԳԼԱՇԱ Չգիտեմ, ի՞նչ ասեմ քեզ։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Իսկ նա երբևէ ողբո՞ւմ է։ ԳԼԱՇԱ Չեմ տեսել դեռ։ ՖեԿԼՈՒՇԱ Շատ եմ սիրում, սիրուն աղջիկ, երբ որևէ մեկը կարողանում է լավ ողբալ… Լռություն։ Իսկ դու, աղջիկս, այն աղքատ կնոջը հետևիր մի քիչ, բան չթռցնի հանկարծ։ ԳԼԱՇԱ Ձեզնից ո՞վ բան կհասկանա, դուք բոլորդ էլ իրար վրա խոսելու սովոր եք։ Ինչ է, վա՞տ եք ապրում… Այնպես, ինչպես որ մեր տանն եք ապրում, սրանի՞ց էլ լավ պիտի ապրեք… Մինչդեռ շարունակ կռվում եք իրար հետ և բամբասում իրար… մեղքից չեք վախենում։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Անկարելի է, սիրելիս, առանց մեղքի ապրել, աշխարհում ենք ապրում։ Ահա թե ինչ կասեմ ես քեզ, սիրուն, աղջիկս, ձեզ հասարակ մահկանացուներիդ, ամեն մեկիդ մի հատիկ թշնամի է գայթակղում, իսկ մեզ`ուխտավոր մարդկանցս, որիս վեց, որիս էլ տասներկու չար ոգիներ են ուղեկցում եվ ահա, հարկավոր է դրանց բոլորին էլ հաղթահարել։ Դժվար է, աղջիկս։ ԳԼԱՇԱ Բայց ինչո՞ւ է ձեզ այդքան շատ բաժին ընկել։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Այդ, աղջիկս, սատանան է անում, նախանձում է, որ մենք արդար կյանք ենք վարում։ Իսկ ես, սիրունիկս, ցնդածի մեկը չեմ, ես այդ մեղքից ազատ եմ Մի հատիկ մեղք ես էլ ունեմ, դա ճիշտ է, ինքս էլ գիտեմ, որ ունեմ։ Սիրում եմ կուշտ ուտել։ Բայց դե՝ ի՞նչ կա որ Թուլությանս պատճառով է աստված տվել ինձ այդ ախորժակը։ ԳԼԱՇԱ Իսկ դու, Ֆեկլուշա, շա՞տ տեղեր ես շրջել։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Չէ, սիրելիս։ Ես թուլությանս պատճառով հեռու տեղեր չեմ եղել, բայց լսել եմ, շա՛ տ տեղերի ու շա՛ տ բաների մասին եմ լսել։ Ասում են, այնպիսի երկրներ կան, սիրունիկս, որտեղ մեր թագավորի նման ուղղափառ թագավորներ էլ չկան, այլ սուլթաններ են երկիրը կառավարում։ Մի երկրում գահի վրա բազմել է տաճկական սուլթան Մահնուդը, մյուս երկրում էլ՝ պարսկական սուլթան Մահնուդը։ Եվ դատ են անում նրանք, սիրունիկ աղջիկս, բոլոր մարդկանց գլխին, և ինչ որ որոշում են, բոլորն էլ անիրավ է։ Ու չեն կարողանում նրանք, աղջիկս, ոչ մի գործ կանոնավոր դատել, այդ էլ նրանց ճակատին է գրված։ Մեր օրենքն արդար է, իսկ նրանցը, աղջիկս, անարդար է։ Ինչ որ մեր օրենքով այսպես է դուրս գալիս, նրանցով ուղղակի հակառակը։ Եվ նրանց բոլոր դատավորներն էլ այդ երկրներում նույնպես անիրավ ու անարդար են, և մարդիկ նրանց հենց այդպես էլ դիմում են. «Դատիր ինձ, ով անիրավ դատավոր…»։ Իսկ կա և մի ուրիշ երկիր, որտեղ բոլոր մարդիկ շան գլուխներով են… ԳԼԱՇԱ Բայց ինչո՞ւ են շան գլուխներով։ ՖԵԿԼՈՒՇԱ Անհավատության պատճառով։ Էհ, գնամ ես, աղջիկս, շրջեմ առևտրականների մեջ, գուցե մի բան էլ ինձ բաժին հասնի աղքատությանս համար։ Մնաս բարով… ԳԼԱՇԱ Գնաս բարով։ Ֆեկլուշան գնում է։ Ի՛ նչ տեսակ երկրներ են եղել։ Եվ ի՛ նչ հրաշքներ ասես, որ աշխարհում չկան։ Իսկ մենք այստեղ նստել ենք ու ոչինչ չգիտենք։ Դեռ լավ է, որ բարի մարդիկ կան, դայիս են մեկ-մեկ և պատմում են, թե ինչ է կատարվում աշխարհիս երեսին, թե չէ հենց այսպես հիմար էլ պիտի մեռնեինք։ Ներս են գալիս Կատերինան և Վարվառան։ Տեսարան երկրորդ Կատերինա և Վարվառա։ ՎԱՐՎԱՌԱ (Գլաշային)։ Տար կապոցները, Գլա՜շա։ Ձիերը պատրաստ են։ (Կատերինային)։ Ջահել են քեզ մարդու տվել, չեն թողել, որ մի քիչ երկար աղջիկ մնաս ու զվարճանաս… հենց դրանից էլ սիրտդ չի կշտացել։ Գլաշան գնում է։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Ու երբեք էլ չի՜ կշտանա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Ինչո՞ւ։ ԿԱՏԵՐԻՆԱ Այդպես եմ ծնվել, տաքարյուն։ Ես դեռ հազիվ վեց տարեկան էի, և տես, թե մի օր ինչ էի արել։ Չգիտեմ ինչպես՝ վիրավորել էին ինձ տանը, իսկ դա պատահեց երեկոյան, մութ էր արդեն, ես փախել էի տանից դեպի Վոլգան, նստել էի նավակ և հրել նավակը ափից։ Գտել էին ինձ մյուս առավոտյան միայն՝ տանից տասը վերստ հեռավորության վրա։ ՎԱՐՎԱՌԱ Իսկ տղաները քեզ վրա |
ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ I Գորոխովայա փողոցում, մեծ տներից մեկում, որի բնակչությունը կբավարարեր մի ամբողջ գավառական քաղաքի, առավոտյան իր բնակարանում անկողնում պառկած էր Իլյայ Իլյիչ Օբլոմովը։ Դա երեսուներկու-երեսուներեք տարեկան մի մարդ էր, միջահասակ, հաճելի արտաքինով, մուգ գորշ աչքերով, բայց որի դիմագծերում բացակայում էր որևէ որոշակի գաղափար, որևէ կենտրոնացվածություն։ Միտքն ազատ թռչունի պես շրջում էր նրա դեմքին, ճախրում աչքերում, նստում կիսաբաց շրթունքներին, թաքնվում ճակատի ծալքերում, ապա բոլորովին կորչում, և ամբողջ դեմքի վրա ջերմորեն սփռվում էր անհոգության հավասար լույսը։ Անհոգությունը դեմքից անցնում էր մարմնի ողջ կեցվածքին, մինչև անգամ՝ խալաթի ծալքերին։ Երբեմն նրա հայացքը մթնում էր կարծես հոգնածության կամ ձանձրույթի արտահայտությունից, բայց ոչ հոգնածությունը, ոչ էլ ձանձրույթը չէին կարող թեկուզ մի րոպեով նրա դեմքից քշել մեղմությունը, որը ոչ միայն դեմքի, այլև ամբողջ հոգու տիրապետող և հիմնական արտահայտությունն էր. իսկ հոգին այնպես բացահայտ ու պարզ փայլում էր աչքերում, ժպիտի մեջ, գլխի, ձեռքի ամեն մի շարժումի մեջ։ Եվ մակերեսայնորեն դիտող, սառը մարդը, հարևանցի նայելով Օբլոմովին, կասեր. «Պետք է որ բարեհոգի լինի սա, պա՛ րզ»։ Մի քիչ ավելի խոր և ավելի համակրելի մարդը, երկար դիտելով նրա դեմքը, կհեռանար հաճելի մտորումներով, ժպտալով։ Իլյա Իլյիչի դեմքի գայնը ոչ կարմիր էր, ոչ թուխ, ոչ էլ դժգույն, այլ միապաղաղ էր, կամ այդպես թվում էր գուցե այն պատճառով, որ Օբլոմովը իր տարիքին անհամապատասխան մի տեսակ ուռել էր՝ շարժման կամ օդի պակասությունից, գուցե թե մեկից և մյուսից միաժամանակ։ Իսկ ընդհանրապես նրա մարմինը՝ դատելով պարանոցի փայլատ, ծայրահեղորեն սպիտակ գույնից, մանրիկ թմբլիկ ձեռքերից, փափուկ ուսերից, չափազանց քնքշացած էր թվում տղամարդու համար։ Շարժումները, մինչև անգամ, երբ նա հուզված էր լինում, նույնպես զսպվում էին մեղմությամբ և յուրատեսակ նազանիությունից ոչ զուրկ ծուլությամբ։ Եթե դեմքի վրա սփռվում էր հոգուց եկած հոգսի ամպը, հայացքը մշուշապատվում էր, ճակատի վրա ծալքեր էին երևում, սկսվում էր կասկածների, թախծի, երկյուղի խաղը. բայց այդ հուզմունքը հազվադեպ էր որոշակի գաղափարի մեջ քարանում, էլ ավելի հազվադեպ էր դիտավորության փոխվում։ Ամբողջ տագնապը ավարտվում էր հառաչանքով և մարում էր ապատիայի կամ նիրհի մեջ։ Ինչպե՛ ս սազում էր Օբլոմովի տնային զգեստը դեմքի անդորր գծերին և քնքշացած մարմնին։ Հագին ուներ պարսկական կտորից մի խալաթ, իսկական արևելյան խալաթ, առանց Եվրոպայի ամենաչնչին ակնարկի, առանց ծոպերի, առանց թավշի, առանց գոտկատեղի, խիստ լայնատարած, այնպես որ նույնիսկ Օբլոմովը կարող էր երկու անգամ փաթաթվել դրանով։ Թևքերը ասիական անփոփոխ մոդայի համաձայն, մատներից դեպի ուսը գնալով, ավելի ու ավելի լայնանում էին։ Թեև այդ խալաթը կորցրել էր իր սկզբնական թարմությունը և տեղ-տեղ իր նախնական բնական փայլը փոխարինել այլ, ձեռքբերովի փայլով, բայց այնուամենայնիվ դեռ պահպանում էր արևելյան գույների պայծառությունն ու գործվածքի ամրությունը։ Օբլոմովի աչքին խալաթն անհամար անգնահատելի արժանիքներ ուներ. փափուկ էր, ճկուն, մարմինն այն չէր զգում իր վրա, իբրև մի հնազանդ ստրուկ, ենթարկվում էր մարմնի ամենափոքրիկ շարժումին։ Օբլոմովը տանը միշտ առանց փողկապի և առանց բաճկոնի էր, որովհետև սիրում էր լայնարձակություն ու լիառատություն։ [...] Նրա մաշիկները երկար էին, փափուկ ու լայն. երբ նա, առանց նայելու, ոտքերն անկողնից հատակին էր դնում, ապա անպատճառ միանգամից ընկնում էր դրանց մեջ։ Պառկելը Իլյա Իլյիչի համար ոչ անհրաժեշտություն էր, ինչպես հիվանդի կամ այն մարդու համար, որ քնել է ուզում, ոչ պատահականություն, ինչպես հոգնածի համար, ոչ հաճույք, ինչպես ծույլի համար, դա նորմալ վիճակ էր։ Երբ նա տանն էր, իսկ նա գրեթե միշտ տանն էր լինում, միշտ պառկած էր, և միշտ միևնույն սենյակում, որտեղ մենք գտանք նրան, և որը նրան ննջարան ու ընդունարան էր ծառայում։ Նա երեք սենյակ էլ ուներ, բայց հազվադեպ էր այդ սենյակները մտնում, գուցե առավոտները, այն էլ ոչ ամեն օր՝ երբ սպասավորն ավլում էր նրա առանձնասենյակը, մի բան, որ ամեն օր չէր արվում։ Այդ սենյակներում կահ կարասին ծածկված էր ծածկոցներով, վարագույրները ցած էին թողած։ Սենյակը, որտեղ պառկած էր Իլյա Իլյիչը, առաջին հայացքից հիանալի զարդարված էր թվում։ Այնտեղ դրված էր կարմիր փայտից պատրաստված բյուրոն, մետաքսե կտոր քաշած երկու բազմոց, գեղեցիկ առաջակալներ, որոնց վրա գործված էին բնության մեջ գոյություն չունեցող թռչուններ ու պտուղներ։ Այնտեղ կային մետաքսե վարագույրներ, գորգեր, մի քանի նկար, բրոնզ, հախճապակի և բաղմաթիվ գեղեցիկ մանրուք։ Բայց ազնիվ ճաշակ ունեցող մարդու փորձված աչքը, այստեղ եղած բոլոր բաների վրա մի թռուցիկ հայացք նետելով, կկարդար միայն անխուսափելի պատշաճավորությունների decorum-ը 1 մի կերպ պահպանելու ցանկության՝ միայն թե կարողանար դրանցից գլուխն ազատել։ Օբլոմովն, իհարկե, միմիայն այդ մասին էր հոգում, երբ կարգի էր բերում իր առանձնասենյակը։ Նուրբ ճաշակը չէր բավարարվի կարմիր փայտից շինած այդ ծանր, անշնորհք աթոռներով, երերուն գրադարակներով։ Բազմոցներից մեկի թիկնակը կախ էր ընկել, սոսնձած տախտակը տեղ-տեղ պոկվել էր։ Ճիշտ նո ւյն բնույթն ունեին և նկարները, և սկահակները, և մանրուքը։ Սակայն տերն ինքն իր առանձնասենյակի կահավորությանը այնպես սառը և ցրված էր նայում, կարծես աչքերով հարցնում էր. «Ո՞վ է այս ամենը քարշ տվել ու տեղավորել այստեղ»։ Իր սեփականության վերաբերյալ Օբլոմովի ունեցած այդպիսի սառը հայացքից, գուցե նաև նույն առարկայի մասին նրա սպասավոր Զախարի ունեցած էլ ավելի սառը հայացքից առանձնասենյակի տեսքը, եթե ամեն բան մի փոքր ավելի ուշադիր դիտեինք, ապշեցնում էր այստեղ տիրող թափթփվածությամբ ու անփութությամբ։ Պատերին, նկարների շուրջ մանեկաձև քանդակվել էր վուշով լցված սարդոստայնը. հայելիները առարկաներն արտացոլելու փոխարեն, ավելի շուտ կարող էին ծառայել իբրև տախտակներ՝ փոշու մեջ հիշելու համար որևէ նշում անելու։ Գորգերի վրա բծեր կային։ Բազմոցին ընկած էր մի մոռացված սրբիչ. հազվագյուտ առավոտ էր լինում, որ սեղանին երեկվա ընթրիքից աղամանով ու կրծած ոսկորով ափսե կամ հացի կտորներ մնացած չլինեին։ Եթե չլիներ այդ ափսեն կամ հենց նոր ծխած ծխամորճը անկողնին հենած, կամ էլ նրա վրա պառկած տերն ինքը, ապա կարելի էր կարծել, որ այստեղ ոչ ոք չի ապրում, այնպես էր ամեն ինչ փոշոտվել, խունացել և առհասարակ զուրկ դարձել մարդու ներկայության կենդանի հետքերից։ Ճիշտ է, գրադարակների վրա երկու-երեք բացած լրագիր էր ընկած, բյուրոյի վրա նաև փետրագրիչներով թանաքամաններ կային, բայց գրքերի բաց երեսները ծածկվել էին փոշով ու դեղնել. երևում էր, որ վաղուց էին դեն դրել այդ գրքերը. լրագրի համարը անցյալ տարվա էր, իսկ թանաքամանից, եթե նրա մեջ փետրագրիչը թաթախեիք, թերևս միայն վախեցած ճանճ տզզածով դուրս պրծներ։ Իլյա Իլյիչը, հակառակ սովորության, զարթնեց շատ վաղ, ժամը ութին։ Նա ինչ-որ բանով սաստիկ մտահոգված էր։ Դեմքի վրա փոփոխակի երևան էր գալիս ոչ այն է երկյուղ, ոչ այն է թախիծ ու սրտնեղություն։ Երևում էր, որ նրան հաղթահարում էր ներքին պայքարը, իսկ միտքը դեռ օգնության չէր հասնում։ Բանն այն էր, որ Օբլոմովը նախորդ օրը գյուղից, իր ստարոստայից անախորժ բովանդակությամբ նամակ էր ստացել։ Հայտնի է, թե ինչ անախորժությունների մասին կարող է գրել ստարոստան. անբերություն, ապառիկներ, եկամտի նվազում և այլն։ Թեև ստարոստան անցյալ տարի էլ, նախանցյալ տարի էլ իր բարինին ճիշտ նույն նամակներն էր գրել, բայց այս վերջին նամակը այնպիսի ուժեղ ազդեցություն գործեց, ինչպես ամեն մի անախորժ անակնկալ։ Հե՞շտ բան է։ Պետք էր մտածել ձեռք առնելիք միջոցների մասին։ Սակայն, պետք է արդարացի լինել Իլյա Իլյիչի`իր գործերի մասին ունեցած հոգացողության վերաբերյալ։ Հենց, նա մի քանի տարի առաջ ստարոստայից ստացավ առաջին անախորժ նամակը, արդեն սկսեց մտքում իր կալվածքը կառավարելու կարգի մեջ զանազան փոփոխություններ ու բարելավումներ մտցնելու պլան ստեղծել։ Այդ պլանի համաձայն ենթադրվում էր զանազան նոր տնտեսական, ոստիկանական և այլ միջոցառումներ մտցնել. բայց պլանը դեռ հեռու էր ամբողջությամբ կշռադատված լինելուց, իսկ ստարոստայի անախորժ նամակներն ամեն տարի կրկնվում էին, նրան գործունեության էին դրդում և, հետևաբար, խանգարում էին հանգիստը։ Օբլոմովը գիտակցում էր պլանը վերջացնելուց առաջ որևէ վճռական բանի ձեռնարկելու անհրաժեշտությունը։ Զարթնելուն պես նա մտադրվեց վեր կենալ, լվացվել և թեյ խմելուց հետո մի լավ մտածել, որոշ բաներ կշռադատել գրի առնել և ընդհանրապես այս գործով զբաղվել ինչպես հարկն է։ Կես ժամի չափ նա պառկած էր դեռևս տանջվելով այդ մտադրությունից, բայց հետո մտածեց, որ կկարողանա դա անել նաև թեյից հետո, իսկ թեյը կարելի է խմել ըստ սովորության, անկողնում, մանավանդ որ ոչինչ չի խանգարոււմ նաև պառկած մտածել։ Այդպես էլ արեց։ Թեյից հետո նա արդեն մի քիչ բարձրացավ իր անկողնից և քիչ էր մնում վեր կենար. նայելով մաշիկներին, նա նույնիսկ սկսեց մի ոտքն անկողնից մեկնել դեպի դրանք, բայց իսկույնևեթ նորից ետ քաշեց։ Խփեց ժամը ինն անց կեսը, Իլյա Իլյիչը ցնցվեց։ Այս ի՞նչ եմ անում իսկապես, ասաց նա սրտնեղությամբ, բարձրաձայն։ Հարկավոր է խիղճ ունենալ. ժամանակն է գործի անցնել։ Միայն ազատություն տուր քեզ և… Զախա՛ ր, գոչեց նա։ Այն սենյակից, որը միայն մի փոքրիկ միջանցքով էր բաժանվում Իլյա Իլյիչի առանձնասենյակից, սկզբում լսվեց կարծես շղթայված շան գռմռոց, ապա ինչ-որ տեղից ցած թռչող ոտքերի ձայն։ Այդ Զախարն էր, որ ցած թռավ իր պառկելատեղից, որտեղ նա սովորաբար անց էր կացնում ժամանակը`նստած դիրքով նինջի մեջ ընկղմված։ Սենյակ մտավ տարիքով մի մարդ, հագին գորշ սերթուկ, թևի տակը պատռած, որտեղից դուրս էր ցցվել շապկի կտորը, նույնիսկ գորշ բաճկոն՝ պղնձե կոճակներով, ծնկի նման լերկ գանգով և անծայրածիր լայն ու խիտ, չալ ընկած շեկ այտամորուսներով, որոնցից յուրաքանչյուրը բավական կլիներ երեք մորուսի։ Զախարը չէր աշխատում փոխել ոչ միայն աստծուց իրեն տրված կերպարանքը, այլև իր զգեստը, որով ման էր գալիս գյուղում։ Նրա շորերը կարվում էին գյուղից բերված օրինակի համեմատ։ Գորշ սերթուկն ու բաճկոնը նրան դուր էին գալիս նաև այն պատճառով, որ այդ կիսահամազգեստային շորը իրեն հիշեցնում էր այն շքազգեստը, որ նա երբեմն կրում էր իր հանգուցյալ տերերին՝ եկեղեցի կամ հյուր գնալիս ուղեկցելու ժամանակ, իսկ շքազգեստը նրա հիշողություններում Օբլոմովների տան արժանիքի միակ վկան էր։ Էլ ուրիշ ոչ մի բան ծերունուն չէր հիշեցնում խորն ընկած գյուղի աղայական լայն ու հանգիստ կենցաղը։ Հին տերերը մեռել էին, ընտանեկան նկարները մնացել էին տանը և, երևի, հիմա ընկած են ձեղնահարկում. ընտանիքի հին կենցաղի և կարևորության ավանդույթներն ավելի ու ավելի մարում կամ ապրում են միմիայն սակավաթիվ, հենց գյուղում էլ մնացած ծերունիների հիշողության մեջ։ Այդ պատճառով էլ Զախարի համար թանկ էր գորշ սերթուկը, դրա մեջ, մեկ էլ բարինի դեմքի ու շարժուձևերի մեջ պահպանված մի քանի հատկանիշներում, որ նրա ծնողներին էին հիշեցնում, և նրա քմահաճույքների մեջ, որոնց առթիվ նա և ինքն իրեն, և բարձրաձայն թեև գռմռում էր, բայց որոնք նա, այնուամենայնիվ, ներքուստ հարգում էր որպես աղայական կամքի, տիրական իրավունքի արտահայտություն, նա տեսնում էր անցած-գնացած վեհության թույլ ակնարկները։ Առանց այդ քմահաճույքների նա կարծես չէր զգում, որ իր գլխին բարին կա, առանց դրանց ոչ մի բան չէր վերակենդանացնում նրա երիտասարդությունը, գյուղը, որը նրանք թողել էին վաղուց, և ավանդույթներն այդ վաղեմի տան մասին, այն միակ ժամանակագրությունը, որ վարում էին հին ծառաները, ծծմայրերը, դայակները և որը սերնդից սերունդ էր ավանդվում։ Օբլոմովների տունը մի ժամանակ հարուստ և հռչակավոր էր իր կողմերում, բայց հետո, աստված գիտե թե ինչ պատճառով, ավելի ու ավելի աղքատացել, մանրացել էր և, վերջապես, աննկատելի կորել ազնվականական ոչ հնամենի տների մեջ։ Միմիայն տան սպիտակահեր ծառաներն էին պահպանում և միմյանց ավանդում անցյալի անձնվիրական հիշողությունը, թանկ գնահատելով այն որպես մի սրբություն։ Ահա ինչու Զախարն այնպես սիրում էր իր գորշ սերթուկը։ Գուցե իր այտամորուսներն էլ էր նա այն պատճառով թանկ գնահատում, որ իր մանկության ժամանակ այդ վաղեմի, արիստոկրատական զարդարանքով շատ հին սպասավորներ էր տեսել։ Իլյա Իլյիչը մտքերի մեջ ընկղմված, երկար ժամանակ Զախարին չէր նկատում։ Զախարը լուռ կանգնած էր նրա առաջ։ Վերջապես նա հազաց։ Ի՞նչ կա, հարցրեց Իլյա Իլյիչը։ Չէ՞ որ դուք կանչեցիք։ Կանչեցի՞։ Այդ ինչու եմ կանչել՝ չեմ հիշում, պատասխանեց նա, ձգվելով։ Գնա առայժմ քո սենյակը, իսկ ես կհիշեմ։ Զախարը գնաց, իսկ Իլյա Իլյիչը շարունակում էր պառկած մնալ և մտածել անիծյալ նամակի մասին։ Անցավ մի քառորդ ժամ։ Դեհ, բավական է պառկել, ասաց նա։ Չէ՞ որ պետք է վեր կենալ… բայց արի մի անգամ էլ ուշադրությամբ կարդամ ստարոստայի նամակը, իսկ հետո արդեն վեր կկենամ։ Զախա՛ ր։ Դարձյալ նույն թռիչքը և ավելի ուժգին գռմռոց, Զախարը ներս մտավ, իսկ Օբլոմովը նորից ընկղմվեց մտքերի մեջ։ Զախարը կանգնեց մեկ-երկու րոպե, անբարեհաճ, մի քիչ ծուռ նայելով բարինին և վերջապես դիմեց դեպի դուռը։ Այդ ո՞ւր ես գնում, հանկարծ հարցրեց Օբլոմովը։ Դուք ոչինչ չեք ասում, էլ ինչի՞ զուր տեղը կանգնեմ այստեղ, – խռպոտ ձայնով ասաց Զախարը, ուրիշ ձայն չունենալու պատճառով, իր ասելով նա ձայնը կորցրել էր շներով որս անելու ժամանակ, երբ գնացել էր ծեր բարինի հետ և երբ ուժեղ քամին իբր փչել էր հենց նրա կոկորդին։ Նա կանգնած, էր սենյակի մեջտեղը, կիսաշրջված և շարունակում էր ծուռ նայել Օբլոմովին։ Իսկ քո ոտքերը չորացե՞լ են, ինչ է, որ չես կարող կանգնել։ Տեսնում ես, մտահոգված եմ, դու էլ սպասիր։ Այնտեղ պառկելուց չե՞ս կշտացել։ Գտիր այն նամակը, որ ես երեկ ստացա ստարոստայից: Որտե՞ղ ես պահել։ Ի՞նչ նամակ։ Ես ոչ մի նամակ չեմ տեսել, ասաց Զախարը։ ընդունեցիր այն. Դու ինքդ նամակաբերից: մի կեղտոտ նամակ էր։ Որտե՞ղ եք դրել, ես ի՞նչ իմանամ, ասում էր Զախարը՝ ձեռքով շոշափելով թղթերն ու սեղանի վրա թափված զանազան իրերը։ Դու երբեք ոչինչ չես իմանում։ Նայիր այնտեղ, զամբուղի մեջ։ Կամ բազմոցի ետև ընկած չլինի՞։ Այ, բազմոցի թիկնակը մինչև այժմ նորոգված չէ. ի՞նչ է գնում քեզնից հյուսն կանչել և նորոգել տալ։ Չէ՞ որ դու ես կոտրել։ Ոչ մի բանի մասին չես մտածում։ Ես չեմ կոտրել, պատասխանում է Զախաբը։ Ինքն իրեն է կոտրվել, հո դարերով չի մնալու, պետք է մի օր կոտրվի։ Իլյա Իլյիչը հարկ չհամարեց հակառակն ապացուցել։ Գտա՞ր թե չէ, հարցրեց նա միայն։ Ահա ինչ-որ նամակներ։ Դրանք չեն։ Դե, էլ ուրիշը չկա, ասում էր Զախարը, Լավ, գնա, անհամբերությամբ ասաց Իլյա Իլյիչը։ Ես վեր կկենամ, ինքս կգտնեմ։ Զախարը գնաց իր սենյակը, բայց այն է, ուզում էր հենվել պառկելատեղին՝ վրան թռչելու համար, որ նորից լսվեց շտապ կանչը. Զախար, Զախա՛ ր։ Տեր աստված, փնթփնթում էր Զախարը, նորից ուղևորվելով դեպի առանձնասենյակ, Այս ի՞նչ տանջանք է։ Չեմ էլ մեռնում պրծնեմ։ Ի՞նչ եք ուզում, ասաց նա, մի ձեռքով բռնելով առանձնասենյակի դուռը և իբրև անբարեհաճության նշան՝ այնպես ծուռ նայելով Օբլոմովին, որ կես աչքով էր տեսնում նրան, իսկ բարինին երևում էր միայն մի անծայրածիր այտամորուսը, որից ուր-որ Է, թվում է, երկու-երեք թռչուն դուրս կթռչի։ Թաշկինակ տուր, շո՛ ւտ։ Ինքդ պետք է կռահեիր, չե՛ ս տեսնում, խիստ կերպով նկատեց Իլյա Իլյիչը։ Զախարը ոչ մի առանձին տհաճություն կամ զարմանք չարտահայտեց բարինի այդ հրամանի կամ կշտամբանքի առթիվ, իր կողմից գտնելով, երևի, որ թե մեկը և թե մյուսը շատ բնական է։ Է՛, ո՞վ գիտե, թե որտեղ է թաշկինակը, փնթփնթում էր նա՝ շրջան կատարելով սենյակում և շոշափելով յուրաքանչյուր աթոռ, թեև այնպես էլ կարելի էր տեսնել, որ աթոռների վրա ոչինչ չկա։ Ամեն ինչ կորցնում եք, – նկատեց նա, բաց անելով հյուրասենյակի դուռը, որպեսզի տեսնի, թե այնտեղ չի՞ արդյոք։ Ո՞ւր ես գնում, այնտեղ փնտրիր։ Երեկ չէ առաջին օրվանից այնտեղ չեմ եղել։ Դե շուտ արա, ասում էր Իլյա Իլյիչը։ Որտեղ է թաշկինակը։ Թաշկինակը չկա, ասում էր Զախարը, թափահարելով ձեռքերը և բոլոր անկյունների նայելով։ Ահա, հանկարծ խռպոտ ձայնով բարկացած ասաց նա, ձեր տակն է։ Այ, ծայրը դուրս է ցցվել։ Ինքներդ պառկել եք վրան և թաշկինակ եք պահանջում։ Եվ, պատասխանի չսպասելով, Զախարն ուզում էր դուրս գալ։ Օբլոմովն իրեն մի քիչ անհարմար զգաց սեփական սխալի պատճառով։ Նա արագ մի ուրիշ առիթ գտավ՝ Զախարին մեղավոր դուրս բերելու։ Ինչ մաքրություն է այստեղ, փոշի, կեղտ, տեր իմ աստված։ Այ, այ, անկյունները նայիր, ոչինչ չես անում։ Թե որ ե՛ ս բան չեմ անում խոսեց Զախարը վիրավորված ձայնով։ Ջանք եմ թափում, կյանքս չեմ խնայում։ Թե փոշին եմ սրբում, թե համարյա ամեն օր ավլում եմ… Նա ցույց տվեց հատակի մեջտեղը և այն սեղանը, որի շուրջ Օբլոմովը ճաշում էր։ Ահա, ահա՛, ասում էր նա, ամեն ինչ ավլած է, հավաքած, կարծես հարսանիքի համար էլ ի՞՛ նչ եք ուզում։ Իսկ սա ի՞նչ է, – ընդհատեց Իլյա Իլյիչը, ցույց տալով պատերը և առաստաղը։ Իսկ սա՞։ Իսկ սա՞։ Նա ցույց տվեց թե՛ երեկվանից վեր գցած սրբիչը, թե սեղանի վրա մոռացված ափսեն հացի կտորով։ Դե լավ. դա կվերցնեմ, ասաց Զախարը, զիջողաբար վերցնելով ափսեն։ Մի՞միայն դա։ Իսկ պատերի փոշի՞ն, իսկ սարդոստա՞յնը… ասում էր Օբլոմովը, ցույց տալով պատերը։ Դա ես ավագ շաբթին եմ կարգի բերելու, այդ ժամանակ մաքրում եմ սրբապատկերները, սարդոստայններն էլ սրբում։ Իսկ գրքերը, պատկերները մաքրե՞լը Գրքերն ու պատկերները ծննդից առաջ, այն ժամանակ Անիսյայի հետ բոլոր պահարանները կարգի կբերենք։ Իսկ հիմա ե՞րբ հավաքենք։ Դուք շարունակ տանն եք նստած։ Ես երբեմն թատրոն եմ գնում կամ հյուր, ա՛ յ այն ժամանակ Դա ի՞նչ մաքրել կլինի, գիշերով… Օբլոմովը կշտամբանքով նայեց նրան, գլուխը թափահարեց ու հառաչեց, Զախարը անտարբեր կերպով նայեց լուսամուտից դուրս և նույնպես հառաչեց։ Բարինը, կարծես, մտածում էր, «էհ, եղբայր, դու ավելի Օբլոմով ես, քան ես ինքս», իսկ Զախարը քիչ էր մնում մտածեր, «Սուտ ես ասում։ Դու վարպետ ես միայն խորիմաստ ու խղճալի խոսքեր ասելու, իսկ փոշու և սարդոստայնի հետ գործ չունես։ Հասկանո՞ւմ ես արդյոք, ասաց Իլյա Իլչիչը, որ փոշուց ցեց է առաջ գալիս։ Ես երբեմն նույնիսկ փայտոջիլ եմ տեսնում պատի վրա։ Ինձ մոտ լվեր էլ կան, անտարբեր պատասխանեց Զախարը։ Մի՞թե լավ է։ Չէ՞ որ դա զզվելի է, նկատեց Օբլոմովը։ Զախարը քմծիծաղեց դեմքով մեկ, այնպես որ քմծիծաղը բռնեց նույնիսկ հոնքերն ու այտամորուսները, որոնք դրանից լայնացան, և ամբողջ դեմքով մինչև ճակատը տարածվեց կարմիր բիծը։ Իսկ ես ինչո՞վ եմ մեղավոր, որ աշխարհում փայտոջիլ կա, ասաց նա միամիտ զարմանքով։ Մի՞թե ես եմ նրանց հնարել։ Այդ բոլորը կեղտոտությունից է, ընդհատեց Օբլոմովը։ Ի՞նչ ես շարանակ փչում։ Կեղտոտությունն էլ ես չեմ հնարել։ Քեզ մոտ, ա՛ յ այնտեղ, գիշերները մկներ են վազվըզում, ես լսում եմ։ Մկներն էլ ես չեմ հնարել։ Այդ անասուններից, մկներ լինեն թե կատուներ, թե փայտոջիլներ, ամեն տեղ էլշատ կա։ Հապա ինչպե՞ս է, որ ուրիշների մոտ ոչ ցեց է լինում, ոչ էլ փայտոջիլ։ Զախարի դեմքին փայլեց անվստահությունը, կամ ավելի լավ է ասել, անդորր վստահությունը, որ այդպիսի բան չի լինում։ Ինձ մոտ ամեն բանից էլ շատ կա, ասաց նա համաոորեն, ամեն մի փայտոջիլի հսկել չես կարող, նրա ետևից ճեղքը չես մտնի։ Իսկ ինքը, կարծես, մտածում էր. «է՛ հ, առանց փայտոջիլի էլ քնե՞լ կլինի»։ Դու ավլի՛ ր, աղբն անկյունները հավաքիր և ոչինչ էլ չի լինի, սովորեցնում էր Օբլոմովը։ Կհավաքես, իսկ վաղն էլի կգոյանա, ասում էր Զախարը։ Չի գոյանա, ընդհատեց բարինը, չպետք է գոյանա։ Կգոյանա, ես գիտեմ, պնդում էր ծառան։ Կգոյանա, դու էլ նորից մաքրիր։ Ո՞նց թե։ Ամեն օր բոլոր անկյունները մաքրե՞մ, հարցրեց Զախարը։ Այդ Ի՞նչ Կյանք կլինի որ։ Ավելի լավ է աստված հոգիս առնի։ Ինչո՞ւ ուրիշների մոտ մաքուր է, վրա բերեց Օբլոմովը։ Նայիր դիմացդ, Լարիչի մոտ. քեֆդ գալիս է, երբ նայում ես, և ընդամենը մի աղախին ունի… Գերմանացիները որտեղի՞ց աղբ կունենան, հանկարծ վրա բերեց Զախարը։ Հապա մի նայեք, թե նրանք ինչ պես են ապրում։ Ողջ ընտանիքը ամբողջ շաբաթ ոսկոր է կրծում։ Սերթուկը հոր ուսերից անցնում է որդուն, իսկ որդուց՝ դարձյալ հորը։ Կնոջ և աղջիկների զգեստները կարճլիկ են. բոլորը ոտքները տակն են ծալում էգ սագերի նման… որտեղի՞ց նրանք աղբ կունենան։ Նրանց մոտ չկա այն, ինչ մեզ մոտ է, որ պահարաններում տարիներով ընկած լինի հին մաշված շորերի կույտը կամ ձմեռվա ընթացքում անկյունը հացի կտորներով լցվի… Նրանց մոտ հացի կտորն էլ զուր տեղը ընկած չի մնում, պաքսիմատ են շինում և գործ են ածում գարեջրի հետ։ Զախարը նույնիսկ ատամների արանքից թքեց, դատելով այդպիսի ժլատ կյանքի մասին։ Հերիք խոսես, վրա բերեց Իլյա Իլյիչը։ Ավելի լավ է մաքրիր։ Մեկ-մեկ կմաքրեի էլ, բայց դուք ինքներդ չեք թողնում, ասաց Զախարը։ Սկսե՛ ց։ Տեսնո՛ ւմ եք, ես եմ շարունակ խանգարում։ Իհարկե, դուք, շարունակ նստած եք տանը, ձեր ներկայությամբ ինչպե՞ս մաքրեմ։ Ամբողջ օրով գնացեք, այն ժամանակ կմաքրեմ։ Էլի՞ ինչ հնտրեցիր՝ գնալ։ Ավելի լավ է՝ դու գնա քո սենյակը։ Այո, ճիշտ եմ ասում, պնդում էր Զախարը։ Ա՛ յ, թեկուզ հենց այսօր գնայիք տնից, մենք Անիսյայի հետ ամեն ինչ կմաքրեինք, կարգի կբերեինք։ Հլա երկուսով էլ չենք կարող տակից դուրս գալ, պետք է էլի կանայք վարձել, ամեն ինչ լվանալ։ Է, ի՞նչ օյիններ են՝ կանա՛ յք, Գնա՛ քո սենյակը, ասում էր Իլյա Իլյիչը։ Նա արդեն փոշմանել էր, որ Զախարին դրդել էր այդ խոսակցությանը։ Նա շարունակ մոռանում էր, որ հենց այդ նուրբ առարկային ձեռք տաս, էլ հոգսերից գլուխդ չես ազատի։ Օբլոմովը կուզենար, որ մաքրություն լիներ, բայց նա կուզենար, որ դա արվեր մի կերպ, այնպես, աննկատելի, ինքն իրեն. իսկ Զախարը միշտ վեճ էր սկսում, հենց նրանից սկսում էին պահանջել փոշին սրբել, հատակները լվանալ և այլն։ Այդ դեպքում նա սկսում էր ապացուցել ահագին գլխացավանքի անհրաժեշտությունը տան մեջ, շատ լավ իմանալով, որ այդ բանի միտքը միայն սարսափի մեջ էր գցում իր բարինին։ Զախարը դուրս եկավ, իսկ Օբլոմովն ընկղմվեց մտորմունքի մեջ։ Մի քանի րոպեից էլի կես ժամը խփեց։ Սա ի՞նչ է, համարյա սարսափով ասաց Իլյա Իլյիչը։ Շուտով ժամը տասնմեկը կլինի, իսկ ես դեռ չեմ վեր կացել, մինչև հիմա չեմ լվացվել։ Զախա՛ ր, Զախա՛ ր։ Ա՛ խ, տեր աստված։ Հը՛, լսվեց նախասենյակից, և ապա հայտնի թռիչքը։ Լվացվելու պարագաները պատրա՞ստ են, հարցրեց Օբլոմովը։ Վաղուց պատրաստ են, պատասխանեց Զախարը։ Ինչո՞ւ չեք վեր կենում։ Ինչո՞ւ չես ասում, թե պատրաստ է։ Ես արդեն վաղուց վեր կացած կլինեի։ Դե գնա, ես իսկույն քո ետևից կգամ։ Ես պետք է պարապեմ, ես պիտի նստեմ գրեմ։ Զախարը գնաց, բայց մի րոպեից վերադարձավ գրոտած ու յուղոտ տետրակով և թղթի կտորներով։ Ահա, քանի որ գրելու եքէ, հաճեցեք հաշիվներն էլ ստուգել, հարկավոր է փող վճարել։ Ի՞նչ հաշիվներ։ Ի՞նչ փող, տհաճությամբ հարցրեց Իլյա Իլյիչը։ Մսավաճառից, կանաչեղեն վաճառողից, լվացարարուհուց, հացավաճառից. բոլորը փող են խնդրում։ Հոգսը հենց միայն փողն է, քրթմնջում էր Իլյա Իլյիչը։ Իսկ դու ինչո՞ւ քիչ-քիչ չես տալիս հաշիվները, այլ բոլորը միանգամից։ Չէ՞ որ դուք էիք ինձ շարունակ դուրս անում. Վաղը հա վաղը… Է՛, իսկ հիմա էլ չի՞ կարելի մինչև վաղը։ Ո՛ չ։ Շատ են նեղում արդեն, այլևս պարտքով չեն տալիս։ Այսօր ամսի մեկն է։ Ա՛ խ, թախիծով ասաց Օբլոմովը։ Նո՛ ր հոգս։ Դե՛, ի՞նչ ես կանգնել։ Դի՛ ր սեղանի վրա։ Ես իսկույն վեր կկենամ, կլվացվեմ և կնայեմ, ասաց Իլյա Իլչիչը։ Ուրեմն, լվացվելու պարագաները պատրա՞ստ են։ Պատրա՛ ստ են, ասաց Զախարը։ Դե՛ հ, հիմա… Նա հենց այն է՝ ուզում էր տնքալով բարձրանալ անկողնում, որ վեր կենա Ես մոռացա ձեզ ասել, սկսեց Զախարը։ Քիչ առաջ, երբ դուք դեռ հանգստանում էիք, կառավարիչն ուղարկել էր դռնապանին, ասում է`անպայման պետք է դուրս գաք… բնակարանը հարկավոր է։ Դե՛ հ, ի՞նչ արած։ Եթե հարկավոր է, ապա, իհարկե, դուրս կգանք։ Ի՞նչ ես օձիքիցս պինդ բռնել։ Արդեն երրորդ անգամ է, որ ասում ես ինձ այդ մասին։ Իմ օձիքից էլ են բռնում։ Ասա որ դուրս կգանք։ Նրանք ասում են՝ մի ամիս կլինի, ասում են, խոստացել եք, բայց դեռ դուրս չեք գալիս. մենք, ասում են, ոստիկանությանն իմաց կտանք։ Թո՛ ղ իմաց տան, վճռականորեն ասաց Օբլոմովը։ Մենք հենց ինքներս էլ կտեղափոխվենք, երբ մի քիչ տաքերն ընկնենք մի երեք շաբաթից։ Ի՛ նչ երեք շաթաթից։ Կառավարիչն ասում է, որ երկու շաբաթից հետո բանվորները գալու են. ամեն ինչ քանդելու են «Դուրս եկեք, ասում է, վաղը կամ վաղը չէ մյուս օրը…» Է-է-է՛։ Չափազա՛ նց շտապ է։ Հլա տե՛ ս, ի՛ նչ է ասում։ Չե՞ք հրամայի արդյոք հենց այժմ։ Իսկ դու չհամարձակվես նույնիսկ հիշեցնել ինձ բնակարանի մասին։ Ես արդեն մի անգամ արգելել եմ քեզ, իսկ դու դարձյալ։ Տես հա՛։ Բայց ես ի՞նչ կարող եմ անել, պատասխան տվեց Զախարը։ Ի՞նչ կարող ես անե՞լ։ Ահա թե ինչո՛ վ է ուզում գլուխն ազատել ինձանից։ պատասխանեց Իլյա Իլյիչը։ Նա ինձ է հարցնում։ Իմ ի՞նչ գործն է։ Ինձ մի՛ անհանգստացրու, իսկ ինքդ ինչպես ուզում ես՝ այնպես էլ կարգադրիր, միայն թե չտեղափոխվենք։ Չի՛ կարող մի քիչ ջանք թափել բարինի համար։ Ախր ես ինչպե՞ս կարող եմ կարգադրել, պարոն Իլյա Իլյիչ, մեղմաձայն խռպոտաց Աախարը։ Տունն իմը չէ. ուրիշի տնից ինչպե՞ս չփոխադրվես, երբ դուրս են անում։ Եթե տունն իմը լիներ, ապա ես մեծ հաճույքով… Չի՞ կարելի արդյոք նրանց որևէ կերպ համոզել, «որ`մենք ախր ապրում ենք վաղուց, կանոնավոր վճարում ենք»։ Ասել եմ, ասաց Զախարը։ Դե, իսկ նրանք ի՞նչ ասացին։ Ի՞նչ։ Նրանք էլի իրենցն են կրկնում. «Դուրս եկեք, ասում են, մենք պետք է բնակարանը ձևափոխենք». Ուզում են բժշկի և այս բնակարանից մի մեծ բնակարան սարքել տանտիրոջ որդու հարսանիքի առթիվ։ Ա՛ խ, տե՛ ր իմ աստված, սրտնեղությամբ ասաց Աբլոմովը։ Կան չէ՞ այնպիսի էշեր, որոնք ամուսնանում են։ Նա շուռ եկավ մեջքի վրա։ Դուք մի նամակ գրեիք, տեր իմ, տանտիրոջը, ասաց Զախարը, գուցե նա ձեզ ձեռք չտար, այլ հրամայեր նախ այն բնակարանը քանդել։ Զախարն այս ասելիս ձեռքով ցույց տվեց դեպի աջ ինչ-որ տեղ։ Դե լավ, հենց որ վեր կացա, կգրեմ դու գնա քո սենյակը, իսկ ես կմտածեմ։ Դու ոչ մի բան անել չգիտես, ավելացրեց նա, նույնիսկ այս դատարկ բանը ես ինքս պետք է հոգամ։ Զախարը գնաց, իսկ Օբլոմովը սկսեց մտածել։ Բայց նա դժվարանում էր, թե ինչի մասին մտածի. արդյոք ստարոստայի նամակի՞ մասին, նոր բնակարան փոխադրվելո՞ւ մասին, թե սկսի հաշիվները տեսնել։ Նա իրեն կորցրել էր կենցաղային հոգսերի հորձանքի մեջ և շարոլնակում էր պառկած մնալ, մի կողքից մյուս կողքին շուռ գալով։ Միայն երբեմնակի լսվում էին կցկտուր բացականչություններ. – Ա՛ խ, աստված իմ։ Կյանքը հանգիստ չի տալիս, ամեն տեղ էլ հասնում է։ Հայտնի չէ, թե նա արդյոք դեռ երկար կմնար այս անվճռականության մեջ, բայց նախասենյակում հնչեց զանգը։ Արդեն մա՛ րդ եկավ, ասաց Օբլոմովը, փաթաթվելով խալաթի մեջ։ Իսկ ես դեռ չեմ վեր կացել, խայտառակություն, ուրիշ ոչինչ։ Տեսնես ո՞վ կլինի այսպես վաղ։ Եվ նա, պառկած, հետաքրքրությամբ դռանն էր նայում։ Ներս մտավ քսանհինգ տարեկան մի երիտասարդ, փայլուն առողջությամբ, ծիծաղկոտ այտերով, շուրթերով և աչքերով։ Մարդու նախանձը շարժվում էր նրան նայելիս։ Նա սանրված և հագնված էր անթերի, շլացնում էր դեմքի, սպիտակեղենի, ձեռնոցների և ֆրակի թարմությամբ։ Բաճկոնի վրա կախ էր արված մի գեղեցիկ փոքրիկ շղթա՝ բազամաթիվ մանրագույն զարդերով։ Նա գրպանից հանեց ամենանուրբ բատիստե թաշկինակը, ներշնչեց Արևելքի բուրմունքները, ապա անփույթ կերպով այն քսեց երեսին, փայլուն գլխարկին և թափ տվեց լաքած կոշիկները։ Ա՛, Վոլկով, բարև ձեզ, ասաց Իլյա Իլյիչը։ Բարև ձեզ, Օբլոմով, խոսեց փայլուն պարոնը, մոտենալով նրան։ Մի՛ մոտեցեք, մի՛ մոտեցեք, դուք ցրտի՛ ց եք գալիս, ասաց նա։ Օ՛, փափկակյաց գրգամոլ, ասում էր Վոլկովը, շուրջը նայելով, թե ուր դնի գլխարկը, և, ամենուր փոշի տեսնելով, ոչ մի տեղ չդրեց, ֆրակի երկու – փեշն էլ ետ քաշեց, որ նստի, բայց ուշադրությամբ նայելով բազկաթոռին, մնաց ոտքի վրա կանգնած։ Դուք դեռ վեր չե՛ ք կացել։ Այդ ի՞նչ շլաֆրոկ է ձեր հագին։ Վաղուց դադարել են դրանք հագնել, ամաչեցնում էր նա Օբլոմովին։ Սա շլաֆբոկ չէ, այլ խալաթ է, ասաց Օբլոմովը, հաճույքով փաթաթվելով խալաթի լայն փեշերի մեջ։ Դուք առո՞ղջ եք, հարցրեց Վոլկովը։ Ի՛ նչ առողջ, հորանջելով ասաց Օբլոմովը։ Վա՛ տ եմ։ Արյան խռնումները հոգիս հանեցին։ Իսկ դո՞ւք ինչպես եք։ Ես։ ոչինչ, առողջ եմ և ուրախ, շա՜տ ուրախ, զգացմունքով ավելացրեց երիտասարդը։ Որտեղի՞ց եք գալիս այդպես վաղ, հարցրեց Օբլոմովը։ Դերձակի մոտից։ Նայե՛ ք, ֆրակս լա՞վն է, ասաց նա, պտույտ գալով Օբլոմովի առաջ։ Հիանալի՛ է։ Կարված է մեծ ճաշակով, ասաց Իլյա Իլյիչը։ Բայց ինչո՞ւ է ետևից այդքան լայն։ Սա ռեյտ-ֆրակ է, ձի հեծնելու համար։ Ա՛, ահա թե ինչ։ Մի՞թե դուք ձի եք հեծնում։ Ինչպե՞ս չէ։ Հենց այսօրվա համար էլ դիտմամբ պատվիրել եմ ֆրակը։ Չէ՞ որ այսօր մայիսի մեկն է. Գորյունովի հետ գնում ենք Եկատերինհոֆ։ Ա՛ խ։ Դուք չգիտե՞ք։ Գորյունով Միշայի աստիճանը բարձրացրել են, դրա համար էլ մենք այսօր աչքի ենք ընկնում, հրճվանքով ավելացրեց Վոլկովը։ Ա՛ յ թե ինչ, ասաց Օբլոմովը։ Նրա ձին աշխետ է, շարունակում էր Վոլկովը։ Նրանց գնդում աշխետ են, իսկ իմ ձին սևաթույր է։ Դուք ինչպես եք գալու, ոտքո՞վ թե կառքով։ Ես… ոչ մի կերպ,։ ասաց Օբլոմովը։ Մայիսի մեկին Եկատերինհոֆոլմ չլինե՛ լ: ի՞նչ եք ասում, Իլյա Իլյիչ, զարմանքով ասում էր Վոլկովը։ Այնտեղ կլինեն բոլո՛ րը։ Ինչպե՛ ս բոլորը! Ո՛ չ, ո՛ չ բոլորը, ծուլությամբ նկատեց Օբլոմովը։ Եկե՛ ք, Իլյա Իլյիչ, հոգյա՛ կս։ Սոֆիա Նիկոլաևնան Լիդիայի հետ կառքում երկուսով կլինեն, դիմացը կառքի մեջ տեղ կա. ա՛ յ դուք նրանց հետ կլինեք… Ո՛ չ, ես նստարանի վրա չեմ տեղավորվի։ Բացի այդ, ի՞նչ պիտի անեմ ես այնտեղ։ Է, ուզո՞ւմ եք, Միշան ձեզ ուրիշ ձի կտա։ Աստված գիտե, թե ինչ կհնարի, համարյա ինքն իրեն ասաց Օբլոմովը։ Ի՞նչ եք կպել Գորյունովներից։ Ա՛ խ, կարմրատակելով արտասանեց Վոլկովը։ Ասե՞մ, Ասացե՞ ք։ Դուք ոչ ոքի չե՞ք ասի, ազնիվ խո՞սք, – շարունակում էր Վոլկովը, նստելով նրա մոտ բազմոցին։ Չեմ ասի. Ես… սիրահարված եմ Լիդիային, – շշնջաց նա, Բրա՛ վո, Վաղո՞ւց է։ Նա, կարծեմ շատ սիրունիկն է։ Ահա արդեն երե՛ ք շաբաթ է, – խոր հառաչանքով ասաց Վոլկովը։ Իսկ Միշան սիրահարված է Դաշենկային։ Ո՞ր Դաշենկային, Որտեղի՞ց եք, Օբլո՛ մով։ Չի՛ ճանաչում Դաշենկային։ Ամբողջ քաղաքը գժված է նրա պարից։ Այսօր Միշայի հետ բալետ ենք գնալու, նա ծաղկեփունջ է նետելու։ Հարկավոր է նրան առաջնորդել. նա երկչոտ է, դեռ նորելուկ է… Ա՛ խ, հարկավոր է գնալ քամելիաներ ճարել… Էլ ո՞ւր։ Բավական է, եկեք միասին ճաշենք, կզրուցեինք։ Ինձ երկու դժբախտություն է պատահել… Չեմ կարող, ես ճաշում եմ իշխան Տյումենևի մոտ. այնտեղ են Լինելու բոլոր Գորյունովները և նա, նա… Լիդինկան, – ավելացրեց շշնջալով։ Ինչո՛ ւ դուք այդպես լքեցիք իշխանին։ Ինչպիսի՛ ուրախ տուն է։ Ի՛ նչ մեծավարի ապրուստ ունի։ Իսկ ամառանո՛ ցը։ Կորա՛ ծ ծաղիկների մեջ։ Կողքին սրահ են շինել, Gothique։ Ասում են՝ ամռանը պարեր, կենդանի պատկերներ են լինելու։ Դուք հաճախելո՞ւ եք Ո՛ չ, ես կարծում եմ, չեմ հաճախի։ Ա՛ խ, ինչպիսի՛ տուն է։ Այս ձմեռ չորեքշաբթի օրերը հիսունից պակաս մարդ չէր լինում, երբեմն էլ հավաքվում էին մինչև հարյուր հոգի։ Տեր իմ աստված։ Երևի, դժոխայի՛ ն ձանձրույթ կլիներ։ Ինչպե՞ս կարելի է։ Ձանձրո՛ ւյթ։ Քանի շատ են, այնքան ավելի ուրախ է, Լիդիան լինում էր այնտեղ, ես նրան չէի նկատում, և հանկարծ… Напрасно я забыть ее стараюсь И страсть хочу рассудком победить երգեց նա և, մոռացության մեջ ընկնելով, նստեց բազկաթոռին, բայց հանկարծ վեր թռավ և սկսեց իր զգեստի փոշին: մաքրեր Ի՛ նչ փոշի է ձեզ մոտ, ասաց սա։ Զախարի արածն է, գանգատվեց Օբլոմովր։ Դե, իմ գնալու ժամանակն է, ասաց Վոլկովը։ Միշայի ծաղկեՓնջի համար քամելիաներ ճարելու։ Au revoir. Երեկոյան բալետից եկեք թեյ խմելու, կպատմեք, թե այնտեղ ինչը ինչոց էր, հրավիրում էր Օբլոմովր։ Չեմ կարող, խոսք եմ տվել Մուսինսկիների մոտ գնալ այսօր նրանց օրն է։ Դուք էլ եկեք գնանք։ Ուզում եք, ես ձեզ կներկայացնեմ։ Ոչ, ի՞նչ անեմ այնտեղ։ Մասինսկիների մո՞տ։ Ի՞նչ եք ասում, քաղաքի կեսն այնտեղ է լինում։ Ինչպե՞ս թե ինչ անեմ։ Դա այնպիսի մի տուն է, որտեղ ամեն բանի մասին խոսում են… Այ հենց դա է ձանձրալի, որ ամեն բանի մասին, ասաց Օբլոմովը։ Դե, այցելեցեք Մեզդրովներին, ընդհատեց Վոլկովը, այնտեղ արդեն միայն մի բանի մասին են խոսում`արվեստների վենետիկյան դպրոց, Բեթհովեն ու Բախ, Լեոնարդո դա Վինչի… Ամբողջ ժամանակ միևնույն բանի մասին, ինչպիսի՛ ձանձրույթ։ Երևի պեդանտ մարդիկ են, հորանջելով ասացՕբլոմովը։ Զեզ գոհացնելը դժվար է։ Լավ, քի՞չ տներ կան։ Հիմա բոլորն օրեր ունեն. Սավինովների մոտ ճաշում են հինգշաբթի օրերը, Մակլաշինների մոտ՝ ուրբաթ օրերը, Վյազնիկովների մոտ՝ կիրակի, իշխան Տյումենևի մոտ՝ չորեքշաբթի օրերը։ Իմ բոլոր օրերը զբաղված են, փայլող աչքերով եզրափակեց Վոլկովը։ Եվ դուք չե՞ք ծուլանում տառապել օրեցօր։ Հ՛ ը, ծուլություն։ Ի՞նչ ծուլություն։ Շա՛ տ ուրախ է, անփույթ ասաց նա։ Առավոտյան մի քիչ կարդում ես, պետք է ամեն բանի au courant 1 լինել, նորություններն իմանալ։ Փառք աստծու, իմ ծառայությունն այնպես է, որ հարկավոր չէ ծառայության տեղում լինել։ Միմիայն շաբաթը երկու անգամ լինում եմ գեներալի մոտ և ճաշում այնտեղ, իսկ հետո գնում եմ այցելություններ անելու, որտեղ վաղուց չեմ եղել, դե՛, մեկ էլ… նոր դերասանուհի, մերթ ռուսական, մերթ ֆրանսիական թատրոնում։ Այ, օպերան կբացվի, ես աբոնեմենտ կվերցնեմ։ Իսկ հիմա սիրահարված եմ… Սկսվում է ամառը: Միշային խոստացել են արձակուրդ տալ, մի ամսով կգնանք նրանց գյուղը, զանազանակերպության համար։ Այնտեղ որս կա, նրանք հիանալի հարևաններ ունեն, տալիս են bals champtres 2. Լիդիայի հետ կզբոսնենք պուրակում, նավակով կսուրանք, ծաղիկ կքաղենք… Ա՛ խ… Եվ նա ուրախությունից շրջվեց։ Սակայն ժամանակն է… Մնաք բարով, ասաց նա ապարդյուն կերպով ջանալով փոշոտված հայելու մեջ իրեն դիտել։ Սպասեք, պահում էր նրան Օբլոմովը, ես ուզում էի ձեզ հետ խոսել գործերի մասին։ Pardon, ժամանակ չունեմ, շտապեց Վոլկովը, մի այլ անգամ։ Իսկ չե՞ք կամենա ինձ հետ ոստրե ուտել։ Այն ժամանակ էլ կպատմեք։ Գնանք, Միշան է հյուրասիրում։ Ոչ, աստված ձեզ հետ, ասաց Օբլոմովը։ Դե, մնաք բարով։ Նա գնաց և վերադարձավ։ Տեսե՞լ եք, հարցրեց, ցույց տալով ձեռնոցների մեջ կարծես ձուլված ձեռքը։ Դա ի՞նչ է, հարցրեց Օբլոմովը տարակուսանքով։ Նոր Lacets 3. տեսնում եք, ինչ հիանալի է ձգում, երկու ժամ չես չարչարվում կոճակի վրա, քուղը քաշեցիր`պատրաստ է։ Հենց նոր է Փարիզից ստացվել։ Ուզո՞ւմ եք, ձեզ փորձի համար մի զույգ բերեմ։ Լավ, բերեք, ասաց Օբլոմովը։ Ապա, սա նայեք, ճիշտ չէ՞, որ շատ սիրուն է, ասաց նա մանրազարղերի մեջ որոնելով մեկը։ Այցետոմս, անկյունը ծալած։ Չեմ կարողանում կարդալ, թե ինչ է գրված։ Pr. Prince M. Michel 1, – կարդաց Վոլկովը, – իսկ Տյումենև ազգանունը չի տեղավորվել, սա նվիրել է ինձ զատկին, ձվի փոխարեն։ Բայց մնաք բարով, au revoir, եւ։ դեռ տասը տեղ ունեմ գնալու։ Աստված իմ, ի՞նչ ուրախ կյանք է աշխարհիս երեսին։ Եվ նա անհետացավ։ «Մի օրում տասը տեղ՝ դժբա՛ խտ մարդ», մտածում էր Օբլոմովը։ եվ սա կյա՛ նք է։ Նա ուժգին թոթվեց ուսերը։ Որտե՞ղ է այստեղ մարդը։ Ի՞նչ բանի համար է նա մասնատվում ու բաժան-բաժան լինում։ Իհարկե վատ չէ և թատրոն գնալ, և սիրահարվել մի որևէ Լիդիայի… սիրունիկն է։ «Գյուղում նրա հետ ծաղիկներ քաղել, զբոսնել լավ բան է. բայց տասը տեղ մի օրում՝ դժբա՛ խտ մարդ», եզրափակեց նա, շուռումուռ գալով մեջքի վրա և ուրախանալով, որ ինքն այդպիսի դատարկ ցանկություններ ու մտքեր չունի, որ չի տառապում, այլ պառկած է ահա այստեղ, պահպանելով իր մարդկային արժանապատվությանն ու հանգիստը։ Զանգի նոր հնչյունն ընդհատեց նրա խոհերը։ Ներս մտավ մի նոր հյուր։ Դա մի պարոն էր՝ գերբավոր կոճակներով մութ կանաչ ֆրակ հագած, մաքուր սափրված, դեմքը հավասար կերպով եզրապատած էր մուգ այտամորուսներով, խոնջացած, բայց անդորր, գիտակցված արտահայտությունն աչքերում, խիստ տրորված դեմքով, մտախոհ ժպիտով։ Բարև, Աուդբինսկի, – ուրախ ողջունեց Օբլոմովը։ Հազիվհազ մտար հին ծառայակցիդ մոտ։ Մի՛ մոտենա, մի՛ մոտենա։ Դու ցրտից՛ ես գալիս։ Բարև, Իլյա Իլյիչ։ Վաղուց էի ուզում քեզ մոտ գալ, ասաց հյուրը, բայց դու հո գիտես, թե ինչ դժոխային ծառայություն է մերը։ Այ, տես, ամբողջ մի ճամպրուկ եմ տանում զեկուցման, և հիմա, եթե այնտեղ որևէ բան հարցնեն, պատվիրել եմ սուրհանդակին այստեղ սլանալ։ Ոչ մի րոպե գլխիդ տերը չես։ Դու նո՞ր ես ծառայության գնում։ Ինչու՞լ այդպես ուշ, հարցրեց Օբլոմովը։ Առաջները դու ժամը տասից… Առաջները՝ այո, իսկ հիմա ուրիշ է. ժամը տասներկուսին եմ գնում կառքով։ Նա շեշտեց վերջին բառը։ Ա՛։ Գլխի եմ ընկնում, ասաց Օբլոմովը։ Բաժնի պե՛ տ։ [...] Վաղո՞ւց է։ Սուդբինսկին նշանակալից կերպով թափահարեց գլուխը։ Ավագ շաբթին, ասաց նա։ Բայց որքա՛ ն գործ կա, սարսափելի է։ Ժամը ութից մինչև տասներկուսը տանն եմ, տասներկուսից մինչև հինգը՝ գրասենյակում, դեռ երեկոներն էլ պարապում եմ։ Մարդկանցից բոլորովին ետ եմ վարժվել։ Հը՛ մ։ Բաժնի պետ. ահա՛ թե ինչ, ասաց Օբլոմովը։ Շնորհավորում եմ։ Ո՞նց է։ Միասին ծառայում էինք որպես գրասենյակային չինովնիկներ։ Ես կարծում եմ, եկող տարի պետական խորհրդական կդառնաս։ Հլա ո՞ւր է։ |
ԽԵՂՃ ՄԱՐԴԻԿ Ֆ. Մ. ԴՈՍՏՈԵՎՍԿՈՒ [...] Օ՛ հ, այդ հեքիաթարանները։ Փոխանակ որևէ օգտակար հաճելի սրտագրավ բան գրելու, վեր են կենում ու չես իմանում ինչեր են դուրս տալիս։ Ինձ մնար, կարգիլեի նրանց գրել։ Դե, ինչի նման է այդ. կարդում ես ակամա մտածության մեջ ես ընկնում, ու մեկ էլ տեսնում ես ամեն տեսակ ափեղ-ցփեղ բաներ են անցնում գլխովդ։ Հավատացնում եմ՝ կարգիլեի նրանց գրել, ուղղակի կարգիլեի բոլորովին։ Իշխ. Վ. Ֆ. ԴՈԵՎՍԿԻ. Ապրիլ 8 Իմ անգին Վարվառա Ալեքսեևնա։ Երեկ ես բախտավոր էի, չափազանց բախտավոր, անչափ բախտավոր։ Դուք գեթ մի անգամ, համառ աղջիկ, լսեցիք ինձ։ Երեկոյան ժամը ութին զարթնում եմ (դուք գիտեք, ջանիկս, որ ես ծառայությունից հետո սիրում եմ մի երկու ժամ քնել), մոմը հանում, թղթերը պատրաստում, գրիչս մաքրում, հանկարծ, պատահմունքով, բարձրացնում եմ աչքերս ու, հավատացեք, սիրտս վեր ու վեր թռավ։ Այդպես ուրեմն դուք, այնուամենայնիվ, հասկացել եք, թե ինչ էի ուզում ես, ինչ էր ուզում սիրտս։ Տեսնում եմ, ձեր պատուհանի վարագույրի անկյունը ծալած և հինածաղկի ծաղկամանին ամրացրած, ճիշտ այնպես, ինչպես ես էի այն ժամանակ ակնարկել ձեզ։ Միևնույն ժամանակ ինձ թվաց, թե ձեր դեմքն էլ երևաց պատուհանի մոտ, թե դուք էլ ձեր սենյակից նայում էիք ինձ, թե դուք էլ մտածում էիք իմ մասին։ Եվ որքան ցավեցի, իմ աղավնյակ, որ ձեր սիրուն դեմքը չկարողացա լավ տեսնել։ Կար ժամանակ, որ մենք էլ պարզ էինք տեսնում, ջանիկս։ Է՜հ, ծերությունն էլ մի բան չէ, բալիկս։ Ահա հիմա էլ աչքերիս շարունակ մի տեսակ մութ է կապում, երեկոյան, որ մի քիչ շատ եմ աշխատում, որևէ բան գրում, տեսնում եմ՝ առավոտյան աչքերս կարմրել են և ջրակալել, այնպես որ մինչև անգամ ամաչում եմ ուրիշների առջև։ Բայց և այնպես, երևակայությանս մեջ ցոլաց ձեր ժպիտը, իմ հրեշտակ, ձեր բարի, սիրալիր ժպիտն ու սրտիս մեջ ճիշտ այնպիսի զգացողություն կար, ինչպիսին այն ժամանակ, երբ ես համբուրեցի ձեզ, Վարինկա, հիշո՞ւմ եք արդյոք, իմ հրեշտակ։ Գիտե՞ք, իմ աղավնյակ, ինձ նույնիսկ թվաց, թե դուք մատ թափ տվիք ինձ վրա։ Այդպե՞ս է, թե ոչ, չարաճճի։ Այս բոլորն անպատճառ մանրամասնորեն նկարագրեք ձեր նամակի մեջ։ Իսկ ի՞նչպես եք հավանում, Վարինկա, իմ մտահղացումը ձեր վարագույրի մասին։ Շատ լավ է, չէ՞ Աշխատանքի եմ նստած, թե պառկում եմ քնելու կամ քնից զարթնում`գիտեմ արդեն, որ դուք էլ մտածում եք իմ մասին, հիշում եք ինձ և ինքներդ էլ առողջ եք և ուրախ։ Վարագույրը որ իջեցնում եք նշանակում է՝ բարի գիշեր, Մակար Ալեքսեևիչ, ժամանակ է քնելու։ Իսկ որ բարձրացնում եք, նշանակում է բարի լույս, Մակար Ալեքսեևիչ, լա՞վ քնեցիք կամ՝ ինչպես է ձեր առողջությունը, Մակար Ալեքսեևիչ։ Իսկ ինչ վերաբերում է ինձ, Մակար Ալեքսեևիչիս, ես, փառք ստեղծողին, առողջ եմ և լավ։ Տեսնո՞ւմ եք, հոգյակս, ինչպիսի ճարպիկ, խորամանկ մտահղացում է. էլ նամակներ բնավ պետք չեն, այնպես չէ՞։ Եվ մտահղացողն ե՛ ս եմ, է՜, ե՛ ս։ Հը՜, ո՞նց եմ ես այսպիսի բաներում, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Ասեմ ձեզ, ջանիկս, Վարվառա Ալեքսեևնա, որ այս գիշեր, հակառակ սպասածիս, քնած էի փառավորապես, որով և շատ գոհ եմ, թեև նոր բնակարանում, նոր տեղափոխված ժամանակ, մարդ կարգին չի կարողանում քնել։ Այս առավոտ վերկացա կայտառ, ուրախ տրամադրության մեջ։ Այս ի՜նչ լավ առավոտ է այսօր, ջանիկս։ Մեզանում բաց են արել պատուհանը, արևը շողշողում է, ծտերը ծլվլում են, օդը գարուն է բուրում և ամբողջ բնությունը կենդանանում է. դե բոլոր մնացածն էլ նույնպես համապատասխան էր, ամեն ինչ վարդին, ինչպես վայել է գարնանը։ Այսօր ես մինչև անգամ բավական հաճելի ցնորքներ ունեցա և ցնորքներս միշտ ձեր մասին էին, Վարինկա։ Համեմատում էի ես ձեզ երկնքի թռչնակի հետ, որ ստեղծված է մարդկանց հաճույքի և բնությունը զարդարելու համար։ Միաժամանակ ես մտածեցի, Վարինկա, օր մենք էլ, հոգսերի և հուզումների մեջ ապրող մարդիկս, պետք է նույնպես նախանձենք երկնային թռչունների անհոգ ու անմեղ բախտավորությանը, դե մնացածն էլ բոլորն այսպիսի և սրա նման բաներ, այսինքն՝ ես միշտ այսպիսի հեռավոր համեմատություններ էի անում։ Ես մի գրքույկ ունեմ, Վարինկա, նրա մեջ էլ նույնն է, բոլոր այնպիսի բաները խիստ մանրամասն կերպով նկարագրված են։ Ասելս այն է, որ չէ՞ որ ցնորքները զանազան տեսակ են լինում, ջանի՛ կս։ Ա՜յ, հիմա գարուն է, ուստի մտքերն էլ բոլորն այնպիսի հաճելի, սուր, ճարպիկ և ցնորքները քնքուշ են չինում, բոլորը վարդագույն։ Հենց այդ բանի համար էլ գրեցի այս բոլորը, ասենք`այս բոլորը ես վերցրի գրքույկից։ Այնտեղ հեղինակը նույնպիսի ցանկություն է դրսևորում ոտանավորների մեջ և գրում է Ինչո՞ւ ես թռչուն չեմ, գիշակեր թռչուն։ Եվ այլն։ Այնտեղ ուրիշ զանազան մտքեր էլ կան, բայց աստված նրանց հետ։ Ա՜յ, դուք ինձ այս ասեք, այս առավոտ այդ ո՞ւր էիք գնում, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Ես ծառայության գնալու դեռ չէի էլ պատրաստվել, իսկ դուք արդեն`ի՛ սկապես որ գարնանային թռչնակի պես դուրս թռաք սենյակից և անցաք բակով այնքա՜ն ուրախ։ Ինչպե՜ս ուրախ էի ես, որ նայում էի ձեզ։ Ա՛ խ, Վարինկա, Վարինկա, մի՛ տխրեք, արցունքը դարդին դարման չէ. այդ ես գիտեմ, ջանիկս, այդ ես փորձովս գիտեմ։ Իսկ այժմ դուք այնպե՛ ս հանգստացել եք, մի քիչ էլ ապաքինվել եք հիվանդությունից։ Հա, ի՞նչ է անում ձեր Ֆեդորան։ Ախ, ի՜նչ բարի կին է նա։ Դուք, Վարինկա, գրեցեք ինձ՝ ի՞նչպես եք ապրում այժմ նրա հետ և գո՞հ եք արդյոք ամեն բանից։ Ֆեդորան մի քիչ քրթմնջող է, բայց դւոք մի նայեք դրան, Վարինկա։ Աստված նրա հետ։ Նա այնքա՜ն բարի է։ Ես արդեն գրել եմ ձեզ այստեղի Թերեզայի մասին, նույնպես թե՛ բարի, թե՛ հավատարիմ կին է։ Իսկ ինչքա՜ն ես անհանգստանում էի մեր նամակների մասին։ Ի՞նչպես պետք է նրանք տեղ հասնեին։ Բայց ահա մեր բախտից տերն ուղարկեց մեզ Թերեզային։ Բարի, համեստ, սուս ու փուս կին է։ Բայց մեր տիրուհին պարզապես անխիղճ է։ Ինչ բանի ասես չի դնում, կարծես փալաս լինի։ Հապա մի տեսնեք՝ ի՛ նչ որջի մեջ եմ ընկել ես, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Բնակարան եմ ասում, է՜։ Առաջ, խո գիտեք, ինչպես փակ էի ապրում, հանգիստ, խաղաղ, ճանճը որ թռչեր, ձայնը կլսվեր։ Իսկ այստեղ՝ աղմուկ, ճիչ, աղաղակ։ Դուք դեռ չգիտեք էլ, թե այս բոլորն, ինչպես է սարքված այստեղ։ Երևակայեցեք, օրինակ, մի երկար միջանցք, բոլորովին մութ և անմաքուր։ Աջ կողմը խուլ պատ է, իսկ ձախ կողմը`դռներ ու դռներ, բոլորը մի շարքի վրա ձգված, ինչպես հյուրանոցում։ Ամեն մի դուռ մի սենյակի է, և ամեն մի սենյակում ապրում են երկու-երեք հոգի։ Կարգապահություն ասած բանը մի՛ հարցնեք Նոյան տապան։ Ասենք՝ կարծես լավ մարդիկ են, բոլորն էլ այնպես կրթված, գիտնական։ Կա մի աստիճանավոր (նա ինչ որ մի տեղ գրական մասումն է),՝ կարդացած մարդ է. խոսում է հա՛ մ Հոմերոսի, հա՛ մ Բրամբեուսի, հա՛ մ էլ զանազան հեղինակների մասին. խելոք մարդ է։ Երկու օֆիցեր են կենում և շարունակ թուղթ են խաղում։ Մի միչման է կենում, մի անգլիացի ուսուցիչ է կենում։ Կացեք, ես ձեզ կզվարճացնեմ, ջանիկս, ապագա նամակիս մեջ կնկարագրեմ նրանց զավեշտական կերպով, այսինքն, ինչ են նրանք ըստինքյան, ամենայն մանրամասնությամբ։ Մեր տիրուհին շատ փոքրիկ և անմաքուր պառավ է, ամբողջ օրը ման է գալիս չուստերով ու խալաթով, և ամբողջ օրր բղավում է Թերեզայի վրա։ Ես ապրում եմ խոհանոցում, կամ ավելի ճիշտ կլինի`ասեմ ահա, թե ինչպես, այստեղ խոհանոցի կողքին մի սենյակ կա (իսկ մեզ մոտ, պետք է ձեզ նկատեմ, խոհանոցը մաքուր է, լուսավոր, շատ լավը), փոքր սենյակ, մի տեսակ համեստ անկյուն… այսինքն`կամ ավելի լավ է ասեմ, խոհանոցը մեծ է, երեք պատուհանով, ինձ համար պատի երկայնքով միջնորմ կա, այնպես որ դուրս է գալիս դարձյալ մի սենյակ շտատից դուրս, ընդարձակ, հարմար, պատուհան էլ կա և ամեն բան, մի խոսքով`բոլոր հարմարությունները։ Ահա այս է իմ անկյունը։ Մի՛ մտածեք, ջանի՛ կս, թե այստեղ որևէ ուրիշ բան և խորհրդավոր իմաստ լիներ, թե ահա, իբր թե, խոհանոց է, այսինքն՝ ես գուցե և հենց այս սենյակում միջնորմի հետևն եմ կենում, բայց այդ վնաս չունի, ես ինձ համար ամենքից առանձին եմ ապրում, ականջս դինջ։ Դրել եմ ինձ համար մահճակալ, սեղան, կամոդ, մի զույգ աթոռ, սրբի պատկեր եմ կախել։ Ճիշտ է՝ կան սրանից էլ լավ բնակարաններ, գուցե ավելի լավերն էլ կան, բայց հարմարությունն է գլխավորը, չէ՞ որ ես այս բոլորը հարմարության համար եմ արել, և դուք մի՛ կարծեք, թե ուրիշ որևէ բանի համար։ Ձեր պատուհանը դիմացս է, բակով բաժանված, բակն էլ նեղլիկ է, ձեզ թռուցիկ կերպով եմ տեսնում և ուրախանում իմ խեղճ ու կրակ մենակությանս մեջ, համ էլ էժան է։ Մեզանում, այստեղ, ամենահետին սենյակը՝ ճաշով արժե 35 ռուբլի ասիգնացիայով։ Գրպանիս չի գալիս։ Իսկ իմ բնակարանն արժե յոթ ռուբ. ասիգնացիայով, ճաշն էլ հինգ ռուբլի արծաթ, բոլորը 24 ու կես, իսկ առաջ ուղիղ 30 էի վճարում և դրա փոխարեն շատ բանից զրկում էի ինձ. թեյ խմում էի ոչ միշտ, իսկ հիմա ահա թե՛ թեյի և թե՛ շաքարի փող եմ ետ գցել։ Գիտեք, ջանիկս, թեյ չխմելը մի տեսակ ամոթ է. այստեղ բոլորն էլ ունևոր մարդիկ են, այնպես որ՝ ամոթ է։ Ուրիշների աչքին երևալու համար է որ խմում եմ, Վարինկա, երևալու, տոնը պահպանելու համար, իսկ ինձ որ մնա մեկ է ինձ համար, ես քմահաճ չեմ։ Գցեք այսպես, գրպանի փող ինչքան որ պահանջվում է ասենք կոշիկների համար, վերարկուի համար, տակը շա՞տ բան կմնա։ Ահա և իմ ամբողջ ռոճիկը։ Ես չեմ էլ տրտնջում ե գոհ եմ։ Ռոճիկս բավական է։ Ահա արդեն մի քանի տարի բավական է. պարգևներ էլ լինում են։ Դե, մնաք բարով, իմ հրեշտակիկս։ Ես ձեզ համար գնեցի մի զույգ ծաղկաման, մեկի մեջ`հինածաղիկ, մյուսի մեջ`խորդենի։ Թանկ չէր։ Իսկ դուք, գուցե, հափրուկ էլ եք սիրում։ Հափրուկ էլ կա, դուք գրեցեք, բայց գիտե՞ք որքան կարելի է ամեն ինչ մանրամասն գրեցեք։ Ասենք՝ դուք ուրիշ բան չկարծեք և չկասկածեք, ջանիկս, իմ մասին, որ ես այսպիսի սենյակ եմ վարձել։ Ոչ, այս հարմարությունն է ստիպել և մենակ հարմարությունն է հրապուրել ինձ։ Չէ՞ որ ես, ջանիկս, փող եմ հավաքում, հետ եմ գցում, ես փող ունեմ։ Դուք մի՛ նայեք, որ ես այսպես սուսուփուս մարդ եմ, որ կարծես թե ճանճը թևով որ խփի, վեր կգցի։ Ոչ, ջանիկս, ես ինձ գիտեմ պահել և բոլորովին այնպիսի բնավորություն ունեմ, որպիսին վայել է հաստատակամ և անխռով հոգու տեր մարդուն։ Մնաք բարով, իմ հրեշտակիկս։ Նամակս համարյա թե երկու թերթ բռնեց, այնինչ վաղուց ժամանակ է ծառայության գնալու։ Համբուրում եմ ձեր մատիկները, ջանիկս և մնում եմ՝ Ձեր ամենախոնարհ ծառա և ամենահավատարիմ բարեկամ Մակար Դեվուշկին։ Հ. Գ. Մի բան եմ խնդրում, պատասխանեցեք ինձ, իմ հրեշտակիկս, որքան կարելի է մանրամասն։ Ընդսմին ուղարկում եմ ձեզ, Վարինկա, մի ֆունտ կոնֆետ, անուշ արեք և, ի սեր աստծու, իմ մասին մի՛ հոգաք և պահանջկոտ չլինեք։ Այսպես ուրեմն մնաք բարով, ջանիկս։ Ապրիլ 8 Ողորմած տեր, Մակար Ալեքսեևիչ։ Գիտեք, որ վերջապես ես ստիպված կլինեմ բոլորովին կռվելու ձեզ հետ։ Երդվում եմ ձեզ, բարի Մակար Ալեքսեևիչ, որ ինձ համար մինչև անգամ ծանր է ընդունել ձեր նվերները։ Ես գիտեմ, թե նրանց համար ի՛ նչպիսի ծախսեր եք անում, ի՛ նչպիսի ամենաանհրաժեշտ բաներից եք զրկում ձեզ։ Քանի անգամ եմ ասել ձեզ, որ ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, բոլորովին ոչինչ, որ ես չեմ կարող փոխարենը հատուցանել ձեզ այն բարերարությունների համար, որ դուք մինչև այժմ արել եք ինձ։ Եվ ինչի՞ս են պետք այդ ծաղկամանները։ Ասենք՝ հինածաղիկները էլի ոչինչ, բայց խորդենին ինչի՞ համար է։ Բավական է, որ անզգուշաբար մի խոսք ասեմ, ինչպես, օրինակ, այդ խորդենու մասին, մեկ էլ տեսնեմ`իսկույն կգնեք, չէ՞ որ թանկ է։ Ի՜նչ հրաշալի ծաղիկներ ունի։ Ալ խաչիկներով։ Այդ ո՞րտեղ եք ճարել այսպիսի լավիկ խորդենի։ Պատուհանի մեջտեղն եմ դրել, ամենանկատելի տեղում, հատակի վրա էլ նստարան կդնեմ, իսկ նստարանի վրա դարձյալ ծաղիկներ կդնեմ, միայն թողեք, որ ինքս հարստանամ։ Ֆեդորան ուրախությունից չի իմանում՝ ինչ անի. մեզ մոտ այժմ կարծես դրախտ է բացվել սենյակում, մաքուր, լուսավոր։ Հա՛, իսկ կանֆետնե՞րն ինչի համար են։ Եվ հավատացեք, ձեր նամակից ես իսկույն գլխի ընկա, որ ձեզ մոտ ինչ-որ բան է պատահել է՛ լ դրախտ, է՛ լ գարուն, է՛ լ բուրմունքներ, է՛ լ ծլվլան ծտեր։ Այս ի՞նչ է, ասում եմ, չլինի՞ ոտանավորներ էլ կան։ Հավատացեք, միայն ոտանավորներն են պակասում ձեր նամակի մեջ, Մակար Ալեքսեևիչ։ Զգացումներն էլ են քնքուշ, ցնորքներն էլ վարդագույն, ամեն բան կա այստեղ. Վարագույրի մասին իսկի չեմ էլ մտածել, երևի ինքն իրեն է դեմ ընկել, երբ ծաղկամանները դես դեն էի քաշում, ահա թե ինչպես է եղել բանը։ Ա՜խ, Մակար Ալեքսեևիչ։ Ինչ էլ որ ասեք, ինչպես էլ որ հաշվեք ձեր եկամուտները, որպեսզի ինձ խաբեք, որպեսզի ցույց տաք, թե այդ եկամուտները բոլորը միայն ձեզ վրա եք ծախսում, ինձնից ոչինչ չեք կարող ծածկել և թաքցնել։ Պարզ է, որ դուք անհրաժեշտ բաներից ձեզ զրկում եք ինձ համար։ Ի՞նչ եք մտածել, օրինակ, որ այդպիսի բնակարան եք վարձել։ Չէ՞ որ այդտեղ ձեզ անհանգստացնում են, խանգարում են, նեղվածք է, անհարմար։ Դուք առանձնություն եք սիրում, իսկ այդտեղ ինչ ասեք`որ չկա ձեր շուրջը. Այնինչ դատելով ձեր ռոճիկից, դուք կարող էիք ավելի լավ ապրել։ Ֆեդորան ասում է, որ առաջ դուք անհամեմատ ավելի լավ էիք ապրում, քան թե այժմ։ Մի՞թե դուք ձեր ամբողջ կյանքն անց եք կացրել մենակության մեջ, զրկանքների մեջ, առանց ուրախության, առանց բարեկամական սիրալիր խոսքի, օտար մարդկանց մոտ անկյուններ վարձելով։ Ախ, բարի բարեկամ, որքա՜ն խղճում եմ ձեզ։ Խնայեցեք գեթ ձեր առողջությունը, Մակար Ալեքսեևիչ։ Ասում եք, թե ձեր աչքերը լավ չեն տեսնում, ուրեմն մի՛ գրեք ճրագի տակ. ի՞նչ պիտի գրեք։ Ձեր ջանասիրությունը ծառայության մեջ առանց այն էլ, անշուշտ, հայտնի է ձեր մեծավորներին։ Կրկին աղաչում եմ ձեզ, այդքան փող մի ծախսեք ինձ վրա։ Գիտեմ, որ սիրում եք ինձ, բայց ինքներդ հարուստ չեք ա՜խր… Այսօր ես էլ ուրախ վեր կացա։ Այնպես լա՜վ էի զգում ինձ. Ֆեդորան վաղուց արդեն աշխատում էր և ինձ համար էլ աշխատանք գտավ։ Այնպե՜ս ուրախացա, գնացի միայն մետաքս գնելու և նստեցի գործի։ Ամբողջ առավոտը այնպիսի մի թեթևություն էր տիրում հոգուս, այնպե՜ս ուրախ էի։ Իսկ այժմ նորից շարունակ սև մտքեր, տխուր եմ. շարունակ սիրտս նվում է։ Ախ, ի՞նչ պիտի պատահի ինձ, ի՞նչ պիտի լինի վիճակս։ Ծանրն այն է, որ ես այսպիսի անհայտության մեջ եմ, որ ես ապագա չունեմ, որ ես նախագուշակել էլ չեմ կարող, թե ինչ կպատահի ինձ։ Ետ նայելն էլ սարսափելի է։ Այնտեղ ամեն ինչ այնքան ցավագին է, որ սիրտս կտոր-կտոր է լինում լոկ հիշողությունից։ Հավիտյանս պիտի լամ այն չար մարդկանց վրա, որոնք կործանեցին ինձ։ Մթնում է։ Ժամանակ է գործի նստելու։ Շատ բաների մասին կուզեի գրել ձեզ, բայց ժամանակ չկա, գործս ժամանակին պիտի հասցնեմ։ Պետք է շտապեմ։ Իհարկե, նամակները լավ բան են, մարդ այնքան էլ տխուր չի լինում։ Իսկ ինչո՞ւ դուք ինքներդ երբեք չեք գալիս մեզ մոտ։ Ինչո՞ւ, է՜, Մակար Ալեքսեևիչ։ Չէ՞ որ այժմ մոտիկ եք ապրում, երբեմն էլ ազատ ժամանակ եք ունենում։ Մտեք, խնդրեմ։ Տեսա ձեր Թերեզային։ Այնպես հիվանդ է, կարծես։ Մեղքս եկավ, 20 կոպեկ տվի։ Հա, քիչ մնաց մոռանայի, անպատճառ գրեցեք ամեն բան, որքան կարելի է մանրամասն, թե ի՛ նչ եք անում, ի՛ նչ չեք անում, ի՛ նչպես եք ապրում։ Ի՞նչ մարդիկ են ձեր շուրջը, և հա՞շտ եք ապրում նրանց հետ։ Ես շատ եմ ուզում այս բոլորն իմանալ։ Տեսեք, անպատճառ գրեցեք։ Այսօր ես արդեն դիտմամբ վարագույրի անկյունը կծալեմ։ Վաղ պառկեցեք. ես մինչև կես գիշեր ճրագ էի տեսնում ձեզ մոտ։ Դե, մնաք բարով։ Այսօրվա օրը մըթնեցնում եմ թախծալի, ձանձրալի, տխուր։ Երևի օրն է այդպես։ Մնաք բարով։ Ձեր Վարվառա Դոբրոսելովա Ապրիլ 8 Ողորմած տիրուհի, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Այո՛, ջանիկս, այո, բալիկս, իմ խեղճ ու կրակ բախտիցս երևի այսպիսի օր պիտի լուսանար ինձ համար։ Այո՛, ծաղրի առարկա դարձրիք ինձ, ծերուկիս, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Ասենք՝ ինքս եմ մեղավոր, գլխովին մեղավոր։ Ինչո՞ւ էի ծեր հասակումս գլխիս մի փունջ մազով սիրաբանությունների մեջ մտնում… Ձեզ ա՛ յս էլ ասեմ, ջանիկս, մարդս երբեմն զարմանալի արարած է, շատ զարմանալի։ Ո՜ւ, տե՛ ր իմ աստված, ինչե՜ր չի ասում, ինչե՜ր չի դուրս տալիս երբեմն։ Եվ ի՞նչ է դուրս դալիս, ի՞նչ է հետևում սրանից։ Բոլորովին էլ ոչինչ չի հետևում, այլ դուրս է գալիս այնպիսի մի անպետք բան, որ տերը փրկի ու ազատի։ Ես, ջանիկս, ես չեմ բարկանում, այլ միայն ջիգրս շատ է գալիս, որ հիշում եմ այդ մասին, ջիգրս գալիս է, որ ես գրել եմ ձեզ այդպես պատկերավոր և հիմար կերպով։ Ու այսօր էլ պաշտոնիս գնացի այնքա՜ն ուրախ ու կայտառ, սրտումս կարծես վարդ էր բացվել։ Եռանդով առաջ քաշեցի թղթերս, բայց հետո ի՛ նչ դուրս եկավ սրանից։ Հետո միայն, որ նայեցի շուրջս, ամեն ինչ դարձավ առաջվանը տխուր ու մութ։ [...] Միշտ միևնույն թանաքի բծերը, միշտ միևնույն սեղաններն ու թղթերը, ես ինքս էլ միշտ միևնույնը, բոլորովին այնպես, ինչպես որ կայի, ուրեմն էլ ինչո՞ւ էի հեծնել Պեգասին ու քշում։ Եվ որտեղից էր այս բոլորը։ Որ արևը շողշողում էր, որ երկինքը լազուր էր կապել, սրանի՞ց է արդյոք։ Ու այդ ի՞նչ բուրմունքներ են, երբ մեր բակում պատուհանների տակ ինչ ասես չի պատահում։ Ուրեմն պետք է կարծել, որ այս բոլորն ինձ հիմարությունից է թվացել։ Չէ՞ որ պատահում է, որ մարդ երբեմն մոլորվում է իր սեփական զգացումների մեջ և հիմարություններ է դուրս տալիս։ Այս ուրիշ բանից չի պատահում, եթե ոչ սրտի ավելորդ հիմար ջերմությունից։ Տուն չեկա, այլ քարշ ընկա, չեմ իմանում ինչու, գլուխս ցավում էր (մեջքս էի սառեցրել, թե ինչ)։ Հիմարաբար ուրախացել էի, որ գարունը բացվել էր, և թեթև վերարկուով էի գնացել։ Եվ իմ զգացմունքների մասին դուք սխալվել եք, բալիկս։ Նրանց դեղումը բոլորովին ուրիշ կողմն եք ընդունել։ Հայրական զգացումն է ինձ ոգևորել, միմիայն հայրական մաքուր զգացումը, Վարվառա Ալեքսեևնա, որովհետև ես ձեր հարազատ հոր տեղն եմ բռնում ձեր դառն որբության պատճառով, այս հոգուս խորքիցն եմ ասում, մաքուր սրտով, իբրև ազգակից։ Ինչ էլ որ լինի, ես ձեզ հեռավոր ազգական եմ, բայց և այնպես ազգական եմ և այժմ`ամենամոտիկ ազգականն ու հովանավորը, որովհետև այնտեղ, ուր դուք ամենից ավելի իրավունք ունեիք հովանավորություն ու պաշտպանություն գտնելու, դավաճանություն ու վիրավորանք գտաք։ Իսկ ոտանավորների մասին կասեմ ձեզ, ջանիկս, որ ծերությանս հասակում վայել չէ ինձ ոտանավորներ կազմելով զբաղվելու։ Ոտանավորները դատարկ բաներ են։ Ոտանավորների համար դպրոցներումն էլ հիմա ծեծում են երեխաներին ա՜յ թե ինչ, բալիկս։ Այդ ի՞նչ եք գրում ինձ, Վարվառա Ալեքսեևնա, հարմարությունների, հանգստության և զանազան բաների մասին։ Ջանիկս, ես քրթմնջող չեմ և ոչ էլ պահանջկոտ, երբեք սրանից լավ չեմ ապրել, ուրեմն էլ ինչո՞ւ ծեր հասակումս քմահաճություն անեմ։ Փորս կուշտ է, հագուստ էլ ունեմ, ոտնաման էլ. մեզ չի էլ սազի մեծ-մեծ բաների ետևից ընկնել։ Կոմսի ցեղից չե՜մ։ Ծնողս ազնվական ծագումից չէր և իր ամրռզջ ընտանիքով ինձնից աղքատ էր եկամուտով։ Ես քնքուշ չեմ։ Ասենք, ճիշտը որ ասեմ, իմ հին բնակարանում ամեն բան անհամեմատ լավ էր. ազատ ու արձակ, ջանիկս։ Իհարկե, այժմյան բնակարանս էլ լավն է, նույնիսկ մի քանի կողմերով ավելի ուրախ է, եթե կուզեք, զանազանակերպ, այս բանի դեմ ոչինչ չեմ ասում, բայց և այնպես ափսոսում եմ հինը։ Մենք, ծերունիներս, այսինքն հասակավոր մարդիկս, կապվում ենք հին առարկաների հետ, որպես մի տեսակ հարազատ բաների հետ։ Բնակարանը, գիտեք, փոքր էր մի տեսակ, պատերը, դե ինչ ասեմ, պատերը պատեր էին, էլի, ինչպես բոլոր պատերը, բայց բանը պատերը չեն, այլ այն, որ հին բնակարանիս հետ կապված բոլոր բաների մասին հիշողությունը կարոտ է հարուցանում իմ մեջ… Տարօրինակ բան. ծանր է, բայց հիշողությունները կարծես թե հաճելի են։ Նույնիսկ ինչ որ վատ էր, ինչի վրա որ երբեմն զայրանում էի, այդ էլ հիշողություններիս մեջ մի տեսակ մաքրվում է, կորցնում վատությունը և երևակայությանս առջև կանգնում գրավիչ տեսքով։ Խաղաղ էինք ապրում մենք, Վարինկա, ես ու իմ հանգուցյալ պառավ տանտիրուհին։ Ահա և իմ այդ պառավին տխուր զգացումով եմ հիշում այժըմ։ Լավ կին էր և թանկ չէր առնում բնակարանիս համար։ Ճոթեղենի կտորներից զանազան վերմակներ էր գործում շարունակ արշինանոց ճաղերով, միայն դրանով էլ պարապում էր։ Ճրագներս մեկ էր, մի սեղանի վրա էլ աշխատում էինք։ Մի թոռնիկ ուներ, անունը Մաշա դեռ իր մանկությունից եմ հիշում նրան, այժմ տասներեք տարեկան աղջիկ կլինի։ Այնքան չարաճճի էր, թռվռուն, շարունակ ծիծաղեցնում էր մեզ, այսպես ահա ապրում էինք երեքով։ Երբեմն, ձմեռային երկար գիշերներին, նստում էինք կլոր սեղանի շուրջը, թեյ էինք խմում, հետո գործի կենում։ Իսկ պառավը՝ որպեսզի Մաշան չձանձրանա և չարություններ չանի չարաճճին, սկսում էր հեքիաթներ պատմել։ Ու ի՜նչպիսի հեքիաթներ։ Ո՛ չ միայն երեխան, բանիմաց և խելոք մարդն էլ կլսեր։ Ինչ եմ ասում, ես ինքս էլ երբեմն չիբուխս փըստացնում և այնպիսի հետաքրքրությամբ էի լսում, որ գործս մոռանում էի։ Իսկ երեխան, մեր չարաճճին, մտածմունքի մեջ էր ընկնում, վարդագույն թուշը դնում էր ձեռքին, սիրունիկ բերանը բաց անում, ու հեքիաթը մի քիչ որ սարսափելի էր լինում, պինդ կպչում էր պառավին։ Իսկ մենք հիանում էինք նրան նայելով, ու չէինք նկատում, թե ինչպես մոմը հատնում էր, չէինք լսում, թե ինչպես դուրսը երբեմն քամին ոռնում էր, ձյունաբեր փոթորիկը շառաչում։ Լավ էինք ապրում Վարինկա. և ահա համարյա քսան տարի մենք ապրեցինք այսպես միասին։ Բայց ինչ ես այսպես տակից գլխից դուրս տվի։ Ձեզ գուցե այսպիսի նյութը դուր չի գալիս, ասենք`ինձ համար էլ այս հիշողությունն այնքան էլ թեթև չէ։ Մանավանդ այժմ մթնել է։ Թերեզան ինչ-որ բան է շինում, գլուխս ցավում է, մեջքս էլ ցավում է մի քիչ, մտքերս էլ ուրիշ տեսակ են, կարծես նրանք էլ են ցավում, տխուր եմ այսօր, Վարինկա, տխուր։ Այդ ի՞նչ եք գրում, բալիկս։ Ի՞նչպես թե գամ ձեզ մոտ, սիրելիս, ի՞նչ կասեն մաիդիկ։ Չէ՞ որ պետք է բակովն անցնեմ, մերոնք կնկատեն, կսկսեն հարցուփորձ անել, ասե-կոսեներ, բամբասանքներ, բանին ուրիշ իմաստ կտան։ Ոչ, իմ հրեշտակիկ, ավելի լավ է`ես ձեզ վաղը երեկոյան ժամերգությանը կտեսնեմ, այդ խոհեմություն կլինի և երկուսիս համար էլ անվնաս։ Ներեցեք ինձ, ջանիկս, որ ձեզ այսպիսի նամակ եմ գրել, գրածրս որ կարդացի, տեսա՝ անկապ բաներ եմ գրել։ Ես, Վարինկա, ծեր, տգետ մարդ եմ, ջահել ժամանակս կարգին ուսում չեմ առել, իսկ այժմ գլուխս բան լի մտնի, եթե նոր սկսեմ սովորել։ Խոստովանում եմ, ջանիկս, վարպետ չեմ նկարագրելու և առանց ուրիշի ցուցումների ու ծաղրի էլ գիտեմ, որ եթե ուզենամ որևէ կարգին բան գրել, հիմարություններ դուրս կգան։ Այսօր տեսա ձեզ պատուհանի մոտ, տեսա`թե ինչպես վարագույրն իջեցրիք։ Մնաք բարով, մնաք բարով, տերը պահի, պահպանի ձեզ։ Մնաք բարով, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Զեր անկաշառ բարեկամ Մակար Դեվուշկին։ Հ, Գ. Ես, բալիկս, այժմ ոչ ոքի մասին զավեշտ չեմ գրում։ Ծերացել եմ, ջանիկս, Վարվառա Ալեքսեևնա, որպեսզի զուր տեղը ուրիշներին ծաղրեմ, և ինձ վրա էլ կծիծաղեն ըստ առածի ով ուրիշի համար հոր կփորի, ինքն էլ մեջը կընկնի։ Ապրիլ 9 Ողորմած տեր, Մակար Ալեքսեևիչ։ Դե՜, ինչպե՛ ս չեք ամաչում, իմ բարեկամ և բարերար, Մակար Ալեքսեևիչ, որ այդպես վշտանում եք և քմահաճույքներ բանեցնում։ Մի՞թե նեղացել եք։ Ա՜խ, ես շատ անգամ անզգույշ եմ լինում, բայց չէի կարծում, թե դուք իմ խոսքերը կծու կատակ կհամարեք։ Հավատացած եղեք, որ ես երբեք չեմ համարձակվի կատակ անել ձեր տարիքի և ձեր բնավորության վրա։ Իսկ այս բոլորը պատահեց իմ թեթևամտությունից և ավելի նրա համար, որ սարսափելի ձանձրալի է անցնում օրս, իսկ ձանձրույթից մարդ ի՞նչ չի անի։ Իսկ ես կարծում էի, թե դուք ինքներդ ձեր նամակի մեջ ուզում էիք ծաղրել։ Ես սարսափելի տխրեցի, երբ տեսա, որ դուք դժգոհ եք ինձանից։ Ոչ, իմ բարի բարեկամ և բարերար, կսխալվեք, եթե կասկածեք, թե ես անզգա և անշնորհակալ աղջիկ եմ։ Ես գիտեմ սրտումս գնահատել այն ամենը, ինչ որ դուք արել եք ինձ համար, պաշտպանելով ինձ չար մարդկանցից, նրանց հալածանքից և ատելությունից։ Ես հավիտյան կաղոթեմ աստծուն ձեզ համար և եթե աղոթքս հասնում է աստծուն, և երկինքը լսի աղոթքս, դուք բախտավոր կլինեք։ Ես այսօր շատ տկար եմ զգում ինձ, մեկ ջերմում եմ, մեկ դողացնում, Ֆեդորան շատ է անհանգստանում ինձ համար։ Զուր եք ամաչում գալ մեզ մոտ, Մակար Ալեքսեևիչ։ Ուրիշների ի՞նչ գործն է։ Դուք ծանոթ եք մեզ հետ ու պըրծավ… Մնաք բարով, Մակար Ալեքսեևիչ։ Այժմ էլ ուրիշ բան չունեմ գրելու, չեմ էլ կարող, սարսափելի տկար եմ։ Դարձյալ խնդրում եմ, մի բարկանաք ինձ վրա և հավատացած եղեք մշտական հարգանքիս և բարեկամությանս, որով պատիվ ունեմ մնալու ձեր ամենաանձնվեր և ամենախոնարհ աղախին Վարվառա Դոբրոսելովա Ապրիլ 12 Ողորմած տիրուհի, Վարվառա Ալեքսեևնա։ Ախ, ջանիկս, այդ ի՞նչ է պատահել ձեզ։ Այդպես էլ բան կլինի՞, ամեն անգամ այսպես վախեցնում եք ինձ։ Ամեն մի նամակումս գրում եմ, որ զգուշանաք, տաք հագնվեք, վատ եղանակին դուրս չգաք, ամեն բանում զգույշ լինեք, իսկ դուք, իմ հրեշտակիկս, չեք լսում ինձ։ Ա՜խ, աղավնյակս, կարծես երեխա լինեք։ Չէ՞ որ թույլ եք, ծղոտի պես թույլ, ես այդ գիտեմ։ Մի թեթև հով էլ որ փչի, մեկ էլ տեսար հիվանդացաք։ Ուրեմն պետք է զգուշանաք, ինքներդ ձեզ պահեք, վտանգներից խուսափեք և ձեր բարեկամներին վիշտ ու տխրություն չպատճառեք։ Ցանկություն եք հայտնում, ջանիկս, մանրամասնորեն իմանալ իմ հալն ու ափալը և իմ շրջապատի մասին։ Ուրախությամբ շտապում եմ կատարել ձե՛ ր ցանկությունը, բալիկս։ Կսկսեմ սկզբից ջանիկս, ավելի կարգով կլինի։ Նախ, մեր տանը մաքուր մուտքում սանդուղքները բավական միջակ են, մանավանդ գլխավոր մուտքը մաքուր է, լուսավոր, լայն, բոլորը չուգուն և կարմիր փայտ։ Բայց հետին մուտքի մասին արդեն էլ մի հարցնեք, պտուտակաձև, խոնավ, կեղտոտ, աստիճանները կոտրատված, և պատերն այնքան թաց, որ հենվելիս ձեռքդ կպչում է նրանց։ Ամեն մի հրապարակի վրա կոտրած սնդուկներ, աթոռներ ու պահարաններ են դրված, փալասներ են կախված, պատուհանները ջարդված են, տաշտեր են դրված ամեն տեսակ կեղտոտություններով, ցեխով, աղբով, ձվի կճեպներով և ձկան փուչիկներով, վատ հոտ է կանգնած մի խոսքով`լավ չէ։ Ես արդեն նկարագրել եմ ձեզ սենյակների դասավորությունը, խոսք չկա, ճիշտ է, հարմար է, բայց մի տեսակ օդ չկա նրանց մեջ, այսինքն, չեմ ուզում ասել, թե վատ հոտ է կանգնած, այլ, եթե կարելի է այսպես ասել, մի քիչ մգլած, ինչ-որ սուր քաղցրավուն հոտ է գալիս։ Սկզբում տպավորությունն աննպաստ է. բայց այդ վնաս չունի, մի-երկու րոպե որ մնում ես, տեսնում ես՝ ամեն բան անցնում է և չես զգում, թե ինչպես է անցնում, որովհետև քեզանից էլ մի տեսակ վատ հոտ է գալիս, և շորերդ էլ են հոտում, ձեռքերդ էլ են հոտում, ամեն բան հոտում է, ու ահավասիկ սովորում ես։ Մեզանում սարյակները սատկում են շարունակ։ Միչմանն արդեն հինգերորդն է գնում, չեն ապրում մեր օդում։ Խոհանոցը մեզանում մեծ է, ընդարձակ, լուսավոր։ Ճիշտ է, առավոտները մի քիչ վատ՝ հոտ է կանգնում, երբ ձուկ կամ տավարի միս են տապակում և ամեն տեղ թափում ու թրջում, բայց դրա փոխարեն երեկոները դրախտ է։ Մեզ մոտ խոհանոցում թոկերի վրա միշտ հին սպիտակեղեն է փռված, և որովհետև իմ սենյակը հեռու չէ, այսինքն՝ համարյա, թե կպած է խոհանոցին, սպիտակեղենի հոտը մի քիչ անհանգստացնում է ինձ, բայց վնաս չունի, կապրեմ, կսովորեմ։ Ամենավաղ առավոտվանից, Վարինկա, մեզանում սկըովում է շարժումը, վեր են կենում, ման են գալիս, թրխկացնում, չրխկացնում, որը պաշտոնի գնալու է պատրաստվում, որը`ով գիտե ինչ, որը հենց այնպես, ամենքը սկսում են թեյ խմել։ Մեզանում սամովարները տանտիրոջն են, մեծ մասամբ քիչ են, այնպես որ հերթ ենք պահում, իսկ ով որ հերթից դուրս իր թեյնոցով առաջ է խցկվում, իսկույն նրա գլխին տալիս են։ Ահա ես էլ առաջին անգամ ընկա ասենք՝ չարժե գրել։ Այդտեղ էլ ամենքի հետ ծանաթացա։ Ամենից առաջ ծանոթացա Միչմանի հետ. անկեղծ մարդ է, ամեն ինչ պատմեց ինձ հոր մասին, մոր մասին, քրոջ մասին, որն ամուսնացած է Տուլայում դատական ատենակալի հետ, և Կրոնշտատ քաղաքի մասին։ Խոստացավ ինձ ամեն բանում հովանավորել և թեյի հրավիրել ինձ իր մոտ։ Ես նրան գտա նույն այն սենյակում, ուր մեզնում սովորաբար թուղթ են խաղում։ Այնտեղ ինձ թեյ տվեն և անպատճառ ուզում էին, որ ես ազարտ խաղի նստեմ իրենց հետ։ Ծիծաղում էին նրանք ինձ վրա, թե ինչ, չգիտեմ, միայն իրենք ամբողջ գիշերը մինչև լույս խաղում էին ու ես որ մտա, դարձյալ խաղում էին։ Կավիճ, խաղաթղթեր ու սենյակումն էլ այնպիսի ծուխ էր կանգնած, որ աչքերս այրեց։ Ես չուզեցի խաղալ, և իսկույն նկատեցին ինձ, որ ես փիլիսոփայության մասին եմ խոսում։ Հետո արդեն ամբողջ ժամանակ ինձ հետ ոչ ոք չխոսեց, ասենք ճիշտը որ ասեմ, ես ուրախ էի այդ բանի համար։ Այժմ չեմ գնա նրանց մոտ, ազարտ խաղի են նըստած, զուտ ազարտ խաղի։ Ա՜յ, գրական մասի չինովնիկի մոտ էլ ժողովներ են լինում երեկոները։ Նրա մոտ լավ է, համեստ, անմեղ և քաղաքավարի, ամեն ինչ նուրբ։ Հիմա, Վարինկա, թռուցիկ կերպով կնկատեմ ձեզ դարձ՛ յալ, որ շատ անպիտան կին է մեր այս տանտիրուհին, ուղղակի վհուկ։ Դուք տեսաք Թերեզային. դե՛, ի՞նչ է նա իսկապես։ Լղար, կարծես փետրած, սատկած վառեկ լինի։ Տան մեջ ծառայողները ընդամենը երկու հոգի են Թերեզան, մեկ էլ Ֆալդոնին, տան տիրուհու ծառան։ Ես չգիտեմ, գուցե նա ուրիշ որևէ անուն էլ ունի, միայն ամենքը նրան այդ անունով են կանչում։ Շեկ տղա Է, շլդիկ, պաճո քթով, կոպիտ, շարունակ կռվում Է Թերեզայի հետ, քիչ է մնում իրար թակեն։ Առհասարակ պետք է ասեմ, որ ինձ համար այստեղ ապրելը շատ էլ լավ չէ… Որ գիշերը միանգամից քնեմ և հանգստանամ, այս երբեք չի լինում։ Շարունակ որևէ տեղ նստած թուղթ են խաղում, երբեմն էլ այնպիսի բան է կատարվում, որ զզվելի է պատմել։ Այժմ ես արդեն, այնուամենայնիվ, ընտելացել եմ, բայց զարմանում եմ, թե ինչպես ընտանիքավոր մարդիկ այս սոդոմի մեջ կարողանում են ապրել։ Ինչ-որ աղքատների մի ամբողջ ընտանիք մեր տանտիրուհուց մի սենյակ է վարձել, միայն ոչ մյուս սենյակների շարքում, այլ մյուս կողմը, անկյունում, առանձին։ Հանգիստ մարդիկ են։ Նրանց մասին ոչ ոք ոչինչ չի լսում։ Նրանք ապրում են մի սենյակում`միջնորմով բաժանված։ Նա մի ինչ-որ աստիճանավոր է առանց պաշտոնի. յոթ տարի առաջ արձակել են ինչ-որ բանի համար։ Նրա ազգը Գարշկով է. Ճերմակած, փոքրիկ մարդ է, ման է գալիս այնպիսի յուղոտած, մաշված հագուստով, որ մարդ խըղճում է նայելիս, ո՜ւր իմ հագուստը, ո՜ւր նրանը։ Խղճուկ, հիվանդոտ (երբեմն հանդիպում ենք իրար միջանցքում), ծնկները դողում են, ձեռքերը դողում են, գլուխը դողում է, հիվանդությունից է՝ թե ինչ, աստված գիտե. մարդկանցից քաշվում է, վախենում է ամենքից, հեռու է ման գալիս, ես խո ամաչկոտ եմ, իսկ սա ինձանից էլ ավելի ամաչկոտ է։ Նրա ընտանիքը կազմում են կինը և երեք որդին։ Մեծը, տղան ամբողջովին հորն է գցել։ Կինը մի ժամանակ գեղեցիկ է եղել, հիմա էլ նկատելի է. խեղճն այնպիսի՜ խղճուկ, հնամաշ հագուստով է ման գալիս։ Լսել եմ, որ նրանք պարտ են տանտիրուհուն, տանտիրուհին շատ էլ լավ աչքով չի նայում նրանց վրա։ Լսել եմ նույնպես, որ Գարշկովն ինքը ինչ-որ անհաճո բաներ ունի, որոնց պատճառով էլ զրկվել է տեղից, դատի տակ է, թե նախնական քննության տակ ուղիղը չեմ կարող ասել։ Տե՛ ր իմ աստված, աղքատ են նրանք, ինչքա՜ն աղքատ։ Նրանց սենյակից երբեք ձայն ծպտուն չի լսվում, կարծես ոչ ոք չի ապրում այնտեղ։ Նույնիսկ երեխաների ձայնը չի լսվում։ Ու չի լինում, որ երբևիցե զվարճանան, խաղան երեխաները, իսկ այդ արդեն վատ նշան է։ Մի անգամ երեկոյան անցնում էի նրանց դռան մոտով, այդ պահին տան մեջ սովորականից դուրս խաղաղություն էր տիրում, լացի ձայն եմ լսում, հետո շշունջ, հետո դարձյալ լացի ձայն, բայց այնքան ցածր, այնքան խղճալի, որ սիրտս կտոր-կտոր եղավ, ու հետո ամբողջ գիշերը մտածում էի այդ խեղճերի մասին, այնպես որ կարգին քնել չկարողացա։ Դե՜, մնաք բարով, իմ անգին բարեկամ Վարինկա։ Որքան կարողացա, նկարագրեցի ձեզ ամեն բան։ Այսօր ամբողջ օրը շարունակ ձեր մասին եմ մտածում։ Ամբողջ սիրտս կսկծում է ձեզ համար, բա՛ լիկս։ Գիտեմ, է՜, գիտեմ, հոգյակս, որ տաք վերարկու չունեք։ Ախ, Պետերբուրգի այս գարունները, քամիները, ձյունախառն անձրևները, մահս են դրանք, Վարինկա։ Եղանակների այնպիսի բարեխառնություն, որ տերը փրկի։ Պահանջկոտ մի՛ լինեք, հոգյակս, իմ գրություններից, ոճ չունեմ, Վարինկա, ոչ մի ոճ։ Գեթ որևէ ոճ ունենայի։ Գրում եմ, ինչ որ խելքիս փչում է, միայն թե ձեզ ուր ախացնեմ որևէ բանով։ Ա՜յ, ուրիշ բան է, թե որ սովորած լինեի որևէ կերպ, թե չէ ի՞նչպես եմ սովորել, սև փող էլ չի ծախսվել իմ ուսման վրա։ Տեր մշտական և հավատարիմ բարեկամ Մակար Դեվուշկին։ Ապրիլ 25 Ողորմած տեր, Մակար Ալեքսեևիչ։ Այսօր հանդիպեցի քեռուս աղջկան՝ Սաշային։ Սարսափելի է, նա էլ է կործանվելու, խեղճը։ Կողմնակի կերպով իմացել եմ, որ Աննա Ֆյոդորովնան իմ մասին շարունակ տեղեկություններ է հավաքում։ Թվում է, թե նա երբեք չպիտի դադարի ինձ հետապնդելուց։ Ասում է, թե ուզում է ներել ինձ, մոռանալ ամբողջ անցյալը և թե ինքը անպատճառ կայցելի ինձ։ Ասում է, թե դուք ինձ բոլորովին ազգական չեք, թե ինքն ավելի մոտիկ ազգական է ինձ, թե դուք ոչ մի իրավունք չունեք խառնվելու մեր ընտանեկան հարաբերություններին և թե ինձ համար ամոթ է և վայել չէ ապրելու ձեր ողորմությամբ և ձեր ծախսով։ Նա հայհոյում հանդիմանում է ինձ, թե մոռացել եմ իր աղուհացը, թե ինքը կերակրել է երկուս ու կես տարուց ավելի, ծախսերի տակ է ընկել մեզ համար, թե չնայելով այս բոլորին, ներել է մեր պարտքը։ Մորս էլ խնայել չի ուզեցել։ Իսկ եթե խեղճ մայրս իմանար, թե ինչ են արել նրանք ինձ։ Աստված վերևից տեսնում է… Աննա Ֆյոդորովնան ասում է, թե ես իմ հիմարությունից չկարողացա պահել իմ բախտավորությունը, թե նա ինքն էր, որ ինձ կանգնեցրել էր բախտի դռանը, թե ինքը մնացած ոչ մի բանում մեղավոր չէ, եթե ես ինքս չկարողացա, գուցե և չկամեցա իմ պատիվը պաշտպանել։ Բայց ո՞վ է այստեղ մեղավորը, տե ր իմ աստված։ Նա ասում է, թե պարոն Բըկովը բոլորովին արդարացի է, թե հո չի կարելի ամուսնանալ ամեն տեսակ աղջկա հետ, որը դե ինչ գրեմ։ Անգութ բան է այսպիսի ստություն լսելը, Մակար Ալեքսեևիչ։ Ես չեմ իմանում, թե այժմ ինչ է կատարվում ինձ հետ։ Ես դողում եմ, լաց եմ լինում, հեկեկում, երկու ժամ է, որ այս նամակը գրում եմ ձեզ։ Ես կարծում էի, թե Աննա Ֆյոդորովնան գոնե կհասկանա, թե ինքը մեղավոր է իմ առջև, բայց ահա թե ինչեր է ասում այժմ։ Ի սեր աստծու, մի անհանգստանաք, իմ բարեկամ, իմ միակ բարի կամեցող Ֆեդորան ամեն բան չափազանցնում է, ես հիվանդ չեմ։ Ես միայն մի քիչ մրսել եմ երեկ, երբ գնացել էի Վոլկովո`մորս գերեզմանն օրհնել տալու։ Ինչո՞ւ դուք էլ չեկաք ինձ հետ, այնպե՜ս խնդրել էի, որ գաք։ Ա՜խ, խեղճ իմ մայրիկ, որ վեր կենայիր գերեզմանիցդ, որ իմանայիր, որ լսեիր, թե ինչ արին նրանք ինձ… Վ. Դ. Մայիս 20 Իմ աղավնյակ, Վարինկա։ Մի քիչ խաղող եմ ուղարկում ձեզ, հոգյակս, առողջանալու համար այդ, ասում են, լավ է, բժիշկն էլ խորհուրդ է տալիս՝ ծարավը կոտրելու համար, միմիայն ծարավը կոտրելու համար։ Անցյալ անգամ սպիտակ հաց էիք ուզել ջանիկս, ահա ուղարկում եմ հիմա։ Ախորժակ ունե՞ք, հոգյակս, ահա թե ինչն է գլխավորը։ Ասենք, փառք աստծո, որ ամեն ինչ անցավ և վերջացավ, և մեր դժբախտություններն էլ նույնպես բոլորովին վերջանում են։ Շնորհակալ լինենք երկընքից. իսկ ինչ վերաբերում է գրքերին, առայժմ ոչ մի տեղից չեմ ճարում։ Այստեղ, ասում են, մի լավ գիրք կա, խիստ բարձր ոճով գրված, ասում են, որ լավն է, ես ինքս չեմ կարդացել, իսկ այստեղ շատ են գովում։ Խնդրեցի, որ տան ինձ կարդալու, խոստացան ուղարկել։ Բայց թե դուք կկարդա՞ք։ Այս տեսակետից դուք քմահաճ եք։ Դժվար է ձեր ճաշակին գոհացում տալ. ես ճանաչում եմ ձեզ, իմ աղավնյակ, ձեզ անպատճառ բանաստեղծություն է հարկավոր, հառաչանքներ, սեր. դե՜, բանաստեղծություններ էլ կճարեմ, ամեն բան կճարեմ, այնտեղ մի տետրակ կա արտադրած։ Իսկ ես լավ եմ ապրում։ Դուք, ջանիկս, իմ մասին մի՛ անհանգստանաք, խնդրում եմ, իսկ ինչ որ Ֆեդորան դուրս է տվել ձեզ իմ մասին, այդ բոլորը հիմարություն է. ասեք նրան, որ նա սուտ է ասել, անպատճառ ասեք նրան, այդ բամբասասեր կնկան… նոր վիցմունդիրս իսկի էլ չեմ ծախել։ Եվ ինչո՞ւ, ինքներդ դատեցեք, ինչո՞ւ ծախեմ։ Այ, ասում են, քառասուն արծաթ ռուբլի պարգև է դուրս գալիս ինձ համար, ուրեմն ինչո՞ւ պիտի ծախեմ։ Դուք, ջանիկս, մի անհանգստանաք. նա կասկածոտ կին է, Ֆեդորան եմ ասում, նա կասկածոտ կին է։ Այ թե կապրե՜նք, իմ աղավնյակ։ Միայն թե դուք, հրեշտակիկս, առողջացեք, ի սեր աստծու, առողջացեք, դարդամաշ մի՛ անեք ծերուկիս։ Այդ ո՞վ է ասել ձեզ, թե լղարել եմ։ Զրպարտություն, դարձյալ զրպարտություն, այնպես եմ չաղացել, որ ինքս ինձանից ամաչում եմ, կուշտ և գոհ եմ մինչև բողազս, միայն թե դուք առողջանաք։ Դե, մնաք բարով, իմ հրեշտակիկ, համբուրում եմ ձեր բոլոր մատիկները և մնում եմ Ձեր հավիտենական, անփոփոխ բարեկամ` Մակար Դեվուշկին։ Հ. Գ. Ախ, հոգյակս, այդ ի՞նչ է իսկապես, որ դուք սկսել եք նորից գրել ինձ այդ ինչ խելառություն է, ի՞նչպես կարող եմ գալ ձեզ մոտ այդպես շուտ-շուտ, ջանիկս, ի՞նչպես։ Գուցե թե օգտվելով գիշերային մթությունի՞ց, բայց ահա հիմա գիշերներ էլ համարյա թե չեն լինում, այդպիսի ժամանակ է։ Ես հո, ջանիկս, հրեշտակիկս, համարյա թե չեմ հեռացել ձեզնից ձեր հիվանդության ամբողջ ժամանակ, ձեր ուշագնաց պառկած ժամանակ, բայց այստեղ ինքս էլ արդեն չգիտեմ, թե ինչպես էի այդ բոլոր գործերը կատարում ու հետո էլ չէի գալիս, որովհետև սկսել էին հետաքըրքըրվել և հարցուփորձ անել։ Այստեղ արդեն առանց այն էլ ինչ որ բամբասանք է պտտվում։ Ես Թերեզայի վրա հույս |
ՇԻՆԵԼԸ Այն դեպարտամենտում, որը կոչվում է… բայց ավելի լավ է չասել՝ ինչպես է կոչվում։ Չկա ավելի բարկացկոտ մի բան, քան ամեն տեսակ դեպարտամենտները, զորագնդերը, գրասենյակները և, մի խոսքով, ամեն տեսակ պաշտոնատար դասերը։ Հիմա արդեն ամեն մի մասնավոր մարդ ի դեմս իրեն վիրավորված է համարում ամբողջ հասարակությունը։ Ասում են՝ բոլորովին նորերս, չեմ հիշում թե որ քաղաքի մի գավառական ոստիկանապետից ստացվել էր խնդրանք, որի մեջ նա պարզ շարադրում է, թե կործանվում են պետական որոշումները, և թե իր սրբազան անունը բոլորովին իզուր տեղն է արտասանվում։ Իսկ որպես ապացույց, խնդրանքին կցել էր մի ինչ-որ ռոմանտիկական երկի գերհսկայական հատորը, որտեղ յուրաքանչյուր տասն էջից հետո հայտնվում է մի գավառական ոստիկանապետ, երբեմն նույնիսկ բոլորովին հարբած վիճակում։ Այսպես ուրեմն, ամեն տեսակ անախորժություններից խուսափելու համար ավելի լավ է այն դեպարտամենտը, որի մասին խոսվում է, մենք անվանենք մի դեպարտամենտ։ Այսպես ուրեմն, մի դեպարտամենտում ծառայում էր մի աստինանավոր, չի կարելի ասել՝ շատ աչքի ընկնող աստիճանավոր. ցածրահասակ էր, մի քիչ չեչոտ, մի քիչ շեկ, մի քիչ նույնիսկ արտաքուստ տկարատես, ճակատին մի փոքր ճաղատություն ուներ, այտերի երկու կողմերում կնճիռներ, և դեմքի, այսպես ասած, հեմորոյական գույն… Ի՜նչ արած, Պետերբուրգի կլիման է մեղավոր։ Ինչ վերաբերում է աստիճանին (քանի որ մեզանում ամենից առաջ պետք է հայտարարել աստիճանը), ապա նա այն էր, ինչ անվանում են հավիտենական տիտուլյար խորհրդատու 1, որի վրա, ինչպես հայտնի է, բավականաչափ ծիծաղել ու սրախոսել են զանազան գրողները`ունենալով գովելի սովորություն՝ հուպ տալ նրանց, ովքեր չեն կարող կծել։ Աստիճանավորի ազգանունը Բաշմաչկին էր։ Արդեն հենց ազգանունից էլ երևում է, որ այն մի ժամանակ առաջացել էր բաշմակից 2. բայց ե՜րբ, ի՜նչ ժամանակ և ինչ կերպ էր այն առաջացել բաշմակից, այդ բնավ հայտնի չէ։ Հա՜յրն էլ, պա՜պն էլ, նույնիսկ աներձագը և ուղղակի բոլոր Բաշմաչկիններն էլ սապոգներ էին հագնում, տարեկան միայն երեք անգամ փոխելով տակերը։ Նրա անունն էր Ակակի Ակակիևիչ։ Գուցե ընթերցողին այն մի փոքր տարօրինակ և արհեստականորեն ընտրված թվա, բայց կարելի է հավատացնել, որ այն բնավ էլ չէին փնտրել, այլ ինքնին պատահել էին այնպիսի հանգամանքներ, որ ոչ մի կերպ չէր կարելի ուրիշ անուն դնել և, ահա թե ինչպես էր այդ կատարվել, եթե միայն հիշողությունս չի դավաճանում։ Ակակի Ակակիևիչը ծնվեց մարտի լույս 23-ի գիշերադեմին։ Հանգուցյալ մայրը, որ աստիճանավորի կնիկ էր ու մի շատ լավ կին, պատրաստվեց, ինչպես հարկն է, երեխային մկրտելու։ Մայրը դեռ պառկած էր մահճակալի վրա, դռան դիմաց, իսկ աջ կողմը կանգնած էր քավորը, ամենահրաշալի մի մարդ, Իվան Իվանովիչ Երոշկինը, ոք իբրև սեղանապետ ծառայում էր սենատում, ու սանամայրը`թաղային սպայի կին, հազվադեպ առաքինություններով մի կին Արինա Սեմյոնովնա Բելոբրյուշկովան։ Ծննդկանին առաջարկեցին ընտրել երեք անուններից մեկը, որը սա կուզենա, Մոկկիա, Սոսսիա, կամ երեխային տալ նահատակ Խոզդազատի անունը։ Ո՜չ, մտածեց հանգուցյալը, այդ ի՞նչ անուններ են որ»։ Նրան գոհացնելու համար բաց արեցին օրացույցի մի այլ տեղը, դարձյալ դուրս եկան երեք անուն՝ Տրիֆիլիոս, Դուլա և Վարախասիոս։ Ա՜յ քեզ պատի՛ ժ, ասաց պառավը, այդ ի՜նչ անուններ են, ես երբեք էլ այդպիսիները չեմ լսել։ Թող գոնե լիներ Վարադաս, կամ Վարուխ, թե չէ՝ Տրիֆիլիոս ու Վարախասիո՛ ս։ Էլի շուռ տվին մի էջ, դուրս եկան Պավսիկաքիոս, Վախտիսիոս։ Էհ, ես արդեն տեսնում եմ, որ այսպես է սրա բախտը, ասաց պառավը։ Որ այդպես է, ավելի լավ է սրան տանք հոր անունը։ Հայրը Ակակի էր, թող որդին էլ Ակակի լինի։ Այս կերպ էլ ծագեց Ակակի Ակակիևիչը։ Մանկանը մկրտեցին. ըստ որում նա լացեց և այնպիսի ծամածռություն արեց, կարծես նախազգաց, որ տիտուլյար խորհրդատու է լինելու։ Այսպես ուրեմն, ահա թե ինչ կերպ ծագեց այդ ամենը։ Մենք սա բերինք նրա համար, որպեսզի ընթերցողն ինքը կարողանա տեսնել, որ այդ պատահեց իբրև կատարյալ անհրաժեշտաթյուն և ոչ մի կերպ չէր կարելի ուրիշ անուն տալ։ Երբ և ինչ ժամանակ էր նա մտել դեպարտամենտ և ով էր նրան տեղավորել, այդ ոչ ոք չէր կարող հիշել։ Որքան էլ փոխվում էին դիրեկտորները և ամեն տեսակ պետերը, նրան շարունակ տեսնում էին միևնույն տեղում, նույն դիրքով, նույն պաշտոնում, նույն աստիճանավորը գրագրության համար, այնպես որ, հետո հավաստիացան ըստ երևույթին նա հենց այդպես էլ ծնվել է բոլորովին պատրաստ, համազգեստ-ֆրակով և ճաղատ գլխով։ Դեպարտամենտում նրան ոչ մի հարգանք չէր ցույց տրվում։ Երբ նա անցնում էր, պահապանները ոչ միայն չէին վեր կենում տեղերից, այլև չէին նայում նրան, կարծես թե ընդունարանի միջով մի հասարակ ճանճ թռչելիս լիներ։ Պետերը նրա հետ մի տեսակ սառն-բռնակալական եղանակով էին վարվում։ Սեղանապետի մի որևէ օգնական ուղղակի նրա քթի տակ էր խոթում թղթերը, նույնիսկ չասելով «արտագրեցեք», կամ ահա մի հետաքրքիր, լավ գործ», կամ մի որևէ հաճելի բան, ինչպես լինում է բարեկիրթ հիմնարկոլթյաններում։ Եվ նա վերցնում էր միայն թղթին նայելով, անտեսելով, թե ով էր բերել այն և արդյո՞ք իրավունք ուներ դրա համար։ Վերցնում էր նա, և իսկույն պատրաստվում այն գրելու։ Երիտասարդ աստիճանավորները ծիծաղում ու սրախոսում էին նրա վրա, որքան հերիքում էր գրասենյակային սրամտությունը, հենց տեղնուտեղը, նրա առջև այլևայլ պատմություններ էին պատմում, որ հորինված էին նրա մասին, նրա տանտիրուհու, յոթանասուն տարեկան պառավի մասին, ասում էին, թե տռանտիրուհին ծեծում է նրան, հարցնում էին, թե ե՞րբ է լինելու նրանց հարսանիքը, նրա գլխին թղթի կտորներ էին ցանում և այդ ձյուն անվանում։ Բայց Ակակի Ակակիևիչը դրան ոչ մի բառով չէր պատասխանում, կարծես թե իր աոջև ոչ ոք չկար։ Դա նույնիսկ չէր ազդում նրա զբաղմունքների վրա. այդ բոլոր գլխացավանքների պահին նա իր գրածի մեջ ոչ մի սխալ չէր անում։ Միայն եթե չափազանց անտանելի էր լինում կատակը, երբ հրում էին նրա թևատակից`խանգարելով նրան իր գործով զբաղվել, նա ասում էր` «Թողեք ինձ, ինչո՞ւ եք ինձ նեղացնում»։ Եվ ինչ-որ մի տարօրինակ բան կար այդ բառերի ու ձայնի մեջ, որով դրանքէ ասվում էին։ Դրա մեջ խղճահարություն առաջացնող մի այնպիսի բան կար, որ նոր տեղավորված մի երիտասարդ, որը մյուսների օրինակով իրեն թույլ էր տվել նրա վրա ծիծաղել, հանկարծ կանգ առավ ասես խոցված, և այդ ժամանակներից կարծես ամեն ինչ փոխվեց նրա առջև ու այլ տեսք ընդունեց։ Ինչ-որ մի գերբնական ուժ նրան վանեց իր ընկերներից, որոնց հետ նա ծանոթացել էր և վայելուչ, նրբակիրթ մարդկանց տեղ ընդունել։ Ու հետո երկար ժամանակ, ամենաուրախ րոպեներին նրան պատկերանում էր ցածրահասակ, ճաղատ աստիճանավորը իր ներթափանցող բառերով՝ «թողեք ինձ, ինչո՞ւ եք ինձ նեղացնում», և այդ ներթափանցող բառերում հնչում էին ուրիշ բառեր`ես քո եղբայրն եմ»։ Ու խեղճ երիտասարդը ձեռքով ծածկում էր դեմքը, ու հետո շատ անգամ էր ցնցվում իր կյանքում, տես՛ նելով, թե մարդու մեջ որքան շատ է տմարդությունը, որքան շատ վայրագ կոպտություն կա քաղցր-մեղցր, ուսյալ նրբակրթության մեջ և, օ՛ աստված, նույնիսկ ա՛ յն մարդու մեջ, որին բարձր հասարակությունը ազնիվ ու պատվավոր է համարում։ Հազիվ թե կարելի լիներ որևէ տեղ գտնել մի մարդ, որը այդպես ապրեր իր պաշտոնում։ Քիչ է ասել՝ նա եռանդով էր ծառայում, ո՜չ, նա սիրով էր ծառայում։ Այնտեղ, այն արտագրությունների մեջ նա տեսնում էր ինչ-որ բազմազան և հաճելի իր աշխարհը։ Հաճույք էր արտահայտվում նրա դեմքին. մի քանի տառեր նրա ֆավորիտներն 3 էին, երբ նա հասնում էր դրանց, խելքը գնում էր. և՜ ծիծաղում էր քթի տակ, և՜ աչքով անում, և՜ չպպացնում շրթունքները, այնպես որ, թվում էր, թե նրա դեմքի վրա կարելի էր կարդալ ամեն մի տառ, որ ճզում էր նրա գրիչը։ Եթե նրա եռանդին համապատասխան պարգևներ տային նրան, նա, ի զարմանս յուր, գուցե նույնիսկ պետական խորհրդական դառնար, բայց, ինչպես արտահայտվում էին սրախոսները, նրա ընկերները, նա վաստակեց մի չապրաստ օձիքին և հեմորոյ՝ քամակին։ Սակայն չի կարելի ասել, որ նրա նկատմամբ չկար ոչ մի ուշադրություն։ Մի դիրեկտոր, լինելով բարի մարդ և ցանկանալով նրան վարձատրել երկարատև ծառայության համար, հրամայեց նրան տալ մի որևէ ավելի կարևոր բան, քան հասարակ արտագրությունը, այն է նրան հրամայվեց արդեն պատրաստի գործից կազմել մի ինչ-որ գրություն մի այլ ատյանի, խնդիրը միայն այն էր, որ պետք էր փոխել վերտառությունը, մի քանի բայեր էլ առաջին դեմքից փոխել երրորդ դեմքի։ Դա այնպիսի դժվարություն պատճաոեց նրան, որ նա բոլորովին քրտնեց, շփեց ճակատը և ի վերջո ասաց՝ «Ոչ, ավելի լավ է մի որևէ բան տվեք արտագրեմ»։ Այդ ժամանակներից նրան ընդմիշտ թողին իբրև արտագրող։ Թվում էր, թե այդ արտագրությունից դուրս նրա համար ոչինչ գոյություն չուներ։ Նա բոլորովին չէր մտածում իր հագուստի մասին, նրա ֆրակ-համազգեստը ոչ թե կանաչ, այլ ինչ-որ շիկակարմրավուն-ալրագույն էր։ Դրա օձիքը նեղլիկ էր, ցածր, այնպես որ նրա վիզը չնայած երկար չէր, բայց օձիքից դուրս գալով, արտասովոր չափով երկար էր թվում, ինչպես գլուխները ճոճող այն գիպսե կատվիկների վիզը, որ ամբողջ տասնյակներով գլուխների վրա կրում են ռուսական օտարերկրացիները։ Ու միշտ մի որևէ բան էր կպչում նրա համազգեստին, կամ խոտի մի կտոր, կամ մի որևէ թել. այն էլ ասած՝ նա մի առանձին հմտություն ուներ փողոցով քայլելիս պատուհանի տակից անցնել հենց այն ժամանակ, երբ այնտեղից դուրս էին շպրտում ամեն տեսակ անպետք բաներ, և այս պատճառով էլ նրա գլխարկի վրա միշտ լինում էին ձմերուկի ու սեխի կեղևներ և այլ աղբ։ Իր կյանքում նա ոչ մի անգամ ուշադրություն չդարձրեց, թե փողոցում ամեն օր ինչ է արվում և ինչ է կատարվում, մինչդեռ, ինչպես հայտնի է, հենց նրա եղբայրակիցը, երիտասարդ աստիճանավորը միշտ էլ նայում է դրան այնպիսի խորաթափանց, սուր հայացքով, որ նույնիսկ նկատում է թե մայթի մյուս կողմում ում անդրավարտիքի ներքևի փոկն է կտրվել, մի բան, որ միշտ խորամանկ քմծիծաղ է առաջացնում նրա դեմքին։ Բայց Ակակի Ակակիևիչը եթե նայում էլ էր մի որևէ բանի, ապա ամեն ինչի վրա տեսնում էր իր մաքուր, համաչափ ձեռագրով գրած տողերը, և միայն այն դեպքում, երբ հայտնի, չէ որտեղից հայտնվելով ձիու մռութը տեղավորվում էր նրա ուսին և քթածակերից մի ամբողջ քամի բաց թողնում թշի վրա, նա նկատում էր, որ գտնվում է ոչ թե տողի մեջտեղում, այլ ավելի շուտ փողոցի մեջտեղում։ Գալով տուն, նա իսկույն ևեթ սեղան էր նստում, արագ խփշտում իր շչին և ուտում մի պատառ տավարի միս սոխով, ամենևին չզգալով դրանց համը, այդ բոլորն ուտում էր ճանճերով և այն ամենով, ինչ որ ուղարկում էր աստված այդ պահին։ Նկատելով, որ ստամոքսը սկսում էր ուռչել, սեղանից վեր էր կենում, հանում թանաք լցրած պուլիկը և արտագրում էր տուն բերած թղթերը։ Իսկ եթե այդպիսիք չէին լինում, նա դիտմամբ, սեփական հաճույքի համար, իր համար պատճեն էր հանում, մանավանդ եթե թուղթը նշանավոր էր ոչ թե ոճի գեղեցկությամբ, այլ մի որևէ նոր կամ կարևոր անձնավորության ուղղված հասցեով։ Նույնիսկ այն ժամերին, երբ բոլորովին մարում է պետերբուրգյան գորշ երկինքը, բոլոր աստիճանավոր մարդիկ ճաշել են ու կշտացել՝ ով ինչպես կարող է, ստացած ռոճիկին և սեփական քմահաճույքին համապատասխան, երբ բոլորն արդեն հանգստացել են գրիչների դեպարտամենտային ճռճռոցից, վազվզոցից, իր և ուրիշի անհրաժեշտ զբաղմունքներից և այն ամենից հետո, ինչ որ կամավոր կերպով, պահանջվածից ավելի մեծ չափով թույլ է տալիս անխոնջ մարդը, երբ աստիճանավորները շտապում են հաճույքով անցկացնել մնացած ժամանակը, երբ ոմանք ավելի արագաշարժ լինելով, աճապարում են թատրոն, ոմանք փողոց, այն հատկացնելով ինչ-որ գլխարկների զննության, ոմանք երեկույթի, որպեսզի այն վատնեն մի որևէ սիրունատես աղջկա, աստիճանավորական փոքրիկ շրջանի աստղին կոմպլիմենտներ թափելով, ոմանք էլ, այդ ամենից հաճախ է պատահում, գնում են հենց իրենց եղբայրակցի մոտ, չորրորդ կամ երրորդ հարկը, երկու փոքրիկ սենյակից բաղկացած բնակարանը նախասենյակով կամ խոհանոցով և ինչ-որ մոդայական հավակնություններով, լամպով կամ մի այլ առարկայով, որ ձեռք է բերվել շատ զոհաբերություններով, ճաշերից, զբոսանքներից հրաժարվելու միջոցով, մի խոսքով, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ բոլոր աստիճանավորները ցրվում են իրենց բարեկամների փոքրիկ բնակարանները`շտուրմային վիստ խաղալու, բաժակներից թեյ խփշտելով, կոպեկանոց պաքսիմատներ ուտելով, երկար չիբուխներից ձուխը ներս քաշելով, խաղաթղթերը բաժանելիս պատմելով մի որևէ բամբասանք բարձր հասարակությունից բերված, որից երբեք և ոչ մի վիճակում չի կարող հրաժարվել ռուս մարդը, կամ նույնքակ, երբ խոսելու նյութ չկա, վերապատմելով հավիտենական անեկդոտը այն պարետի մասին, որի մոտ եկել էին ասելու, թե կտրված է Ֆայլկոնեի մոնումենտի 4 ձիու պոչը. մի խոսքով, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ ամեն ինչ ձգտում է զվարճանալ, Ակակի Ակակիևիչը ոչ մի զվարճության չէր անձնատրվում։ Ոչ ոք չէր կարող ասել, որ երբևէ նրան տեսած լիներ մի որևէ երեկույթում։ Գրելուց կշտանալով, նա պառկում էր քնելու, վաղօրոք ժպտում`մտածելով վաղվա օրվա մասին, թե արդյոք վաղը աստված ի՞նչ կուղարկի արտագրելու։ Այսպես էր ընթանում խաղաղ կյանքը այն մարդու, որը չորս հարյուր ռուբլի ռոճիկով կարողանում էր գոհ լինել իր վիճակից, ու գուցե կընթանար մինչև խորին ծերություն, եթե չլինեին այլևայլ փորձություններ, որոնց ենթակա են ոչ միայն տիտուլյար, այլև նույնիսկ գաղտնի, իսկական, արքունի և այլ, ամեն տեսակ խորհրդատուները, նույնիսկ նրանք, ովքեր ոչ ոքի խորհուրդներ չեն տալիս և իրենք էլ ոչ ոքից չեն վերցնում։ Պետերբուրգում մի ուժեղ թշնամի ունեն բոլոր նրանք, ովքեր տարեկան չորս հարյուր ռուբլի կամ մոտավորապես այդքան ռոճիկ են ստանում։ Այդ թշնամին ոչ այլ ոք է, բայց եթե մեր հյուսիսային սառնամանիքը, թեև, ի միջի այլոց, ասում են, թե այն շատ առողջարար է։ Առավոտյան իններորդ ժամին, հենց այն ժամին, երբ փողոցները ծածկվում են դեպարտամենտ գնացողներով, սառնամանիքը սկսում է այնպիսի ուժեղ ու ծակող հարվածներ տալ անխտիր բոլոր քթերին, որ խեղճ աստիճանավորները բոլորովին չգիտեն որտեղ խոթեն դրանք։ Այդ ժամանակ, երբ նույնիսկ բարձրագույն պաշտոններ գրավողների ճակատն էլ է ցավում սառնամանիքից և աչքերում արցունքներ են երևում, խեղճ տիտուլյար խորհրդատուները երբեմն անպաշտպան են լինում։ Ամբողջ փրկությունն այն է, որ բարալիկ շինելով, որքան կարելի է շուտ, վազեվազ անցնեն հինգ-վեց փողոց և հետո ոտքերը մի լավ թփթփացնեն շվեյցարանոցում, մինչև որ այդ կերպ հալչեն պաշտոնավարության բոլոր ընդունակություններն ու ձիրքերը, որոնք սառել են ճանապարհին։ Ակակի Ակակիևիչը մի որոշ ժամանակից սկսել էր զգալ, որ ցուրտը մի առանձին ուժգնությամբ է ծակում մեջքը և ուսերը, չնայելով, որ նա աշխատում էր որքան կարելի է շուտ, վազեվազ անցնել օրինական տարածությանը։ Ի վերջո նա մտածեց, թե արդյոք իր շինելը չունի ինչ-որ արատներ։ Իր տանը մի լավ զննելով այն, նա հայտնագործեց, որ երկու-երեք տեղ, հատկապես մեջքի և ուսերի վրա այն ուղղակի ցանցակտավ է դառել. մահուդն այնքան էր մաշվել, որ օդ էր անցկացնում, աստառն էլ քայքայվել էր։ Պետք է գիտենալ, որ Ակակի Ակակիևիչի շինելը նույնպես աստիճանավորների ծաղրանքի առարկան էր. դրանից նույնիսկ վերացրել էին «շինել» ազնիվ անունը և այն կապոտ 5 էին անվանում։ Իսկապես, շինելը ինչ-որ մի տարօրինակ տեսք ուներ։ Տարեցտարի հետզհետե փոքրանում էր օձիքը, որովհետև ծառայում էր շինելի մյուս մասերի նորոգման համար։ Նորոգումը դերձակի վարպետություն չէր ցույց տալիս և անճոռնի ու տգեղ էր լինում։ Տեսնելով, թե ինչ է խնդիրը, Ակակի Ակակիեիչը որոշեց, որ շինելը պետք է տանել Պետրովիչի, այսինքն այն դերձակի մոտ, որը ապրում էր չորրորդ հարկում, ուր պետք էր բարձրանալ սև սանդուղքով, ու չնայելով միաչքանի լինելուն և ամբողջ դեմքի չեչոտությանը, բավական հաջող զբաղվում էր աստիճանավորական և այլ ամեն տեսակ անդրավարտիքների ու ֆրակների նորոգմամբ, իհարկե երբ լինում էր զգաստ վիճակում և գլխի մեջ ուրիշ որևէ անելիք չէր մտմտում։ Այս դերձակի մասին, իհարկե, չպետք էր շատ խոսել, բայց քանի որ արդեն ընդունված է, որպեսզի վիպակի մեջ ամեն մի անձի բնավորությունը կատարելապես նշված լինի, ապա ի՞նչ արած՝ համեցե՜ք արեք նաև Պետրովիչին։ Սկզբից նա անվանվում էր սոսկ Գրիգորի, և ճորտ մարդ էր մի ինչ-որ պարոնի մոտ. նա սկսեց Պետրովիչ անվանվել այն ժամանակներից, երբ ազատ արձակվեց ու սկսեց բավական թունդ խմել այլևայլ տոներին, սկզբում՝ մեծ տոներին, հետո էլ անխտիր բոլոր եկեղեցական տոներին, երբ հենց միայն խաչ էր լինում օրացույցի մեջ։ Այս կողմից նա հավատարիմ էր պապենական սովորություններին, ու վիճելով կնոջ հետ, նրան համայնական կին և գերմանուհի էր անվանում։ Քանի որ մենք արդեն հիշատակեցինք կնոջը, ուստի հարկավոր կլինի նրա մասին էլ երկու խոսք ասել, բայց, ցավոք սրտի, նրա մասին քիչ բան էր հայտնի, բացի միայն այն, որ Պետրովիչը կին ունի, որը նույնիսկ գլխաթասակ է կրում և ոչ թե աղլուխ. բայց, ինչպես թվում է, նա չէր կարող պարծենալ գեղեցկությամբ, գոնե միայն գվարդիական զինվորներն էին հանդիպելիս նայում նրա երեսին, շարժում բեղերը ե ինչ-որ մի առանձին ձայն հանում։ Բարձրանալով Պետրովիչի մոտ տանող սանդուղքը, որը, ճշմարիտն ասած, ամբողջովին մայթված էր ջրով, աղտեղություններով և ներթափանցված էր այն կծու հոտով, որը աչքեր է ուտում և, ինչպես հայտնի է, մշտապես առկա է Պետերբուրգի տների բոլոր սև սանդուղքների վրա. բարձրանալով սանդուղքը, Ակակի Ակակիևիչն արդեն մտածում էր, թե ինչ է պահանջելու Պետրովիչը, ու մտքում որոշեց երկու ռուբլուց ավելի չտալ։ Դուռը բաց էր, որովհետև տանտիրուհին ինչ-որ ձուկ պատրաստելով, այնքան ծուխ էր լցրել խոհանոցը, որ նույնիսկ բլոջներն էլ չէր կարելի տեսնել։ Ակակի Ակակիևիչը անցավ խոհանոցի միջով, նույնիսկ չնկատվելով տանտիրուհու կողմից, ու վերջապես, մտավ սենյակը, որտեղ տեսավ լայն, փայտե, չներկված սեղանի վրա թուրքական փաշայի պես ծալապատիկ նստած Պետրովիչին։ Աշխատանքի նստող դերձակների սովորության համաձայն, ոտքերը մերկ էին։ Եվ ամենից առաջ աչքի ընկավ Ակակի Ակակիևիչին քաջ հայտնի մեծ մատը ինչ-որ այլանդակված եղունդով, որ հաստ և պինդ էր ինչպես կրիայի գանգը։ Պետրովիչի վզից մետաքսի և թելի կծիկ էր կախված, իսկ ծնկների վրա կար ինչ-որ մի հնոտի։ Նա արդեն մի երեք րոպե ջանում էր թելել ասեղը, չէր կարողանում թելն անցկացնել և այս պատճառով թունդ բարկանում էր մթության վրա և նույնիսկ հենց թելի վրա ցածրաձայն մռթմռթալով՝ «Չի մտնում էլի, անիծվածը. ախր, կերար ինձ, ա՜յ անզգամ»։ Ակակի Ակակիևիչին անհաճո էր, որ ինքը եկել էր հենց այն րոպեին, երբ Պետրովիչը բարկանում էր. նա սիրում էր Պետրովիչին որևէ բան պատվիրել այն ժամանակ, երբ վերջինս մի քիչ կոնծած էր լինում կամ, ինչպես արտահայտվում էր նրա կինը՝ «Արաղից ցնդվել է միաչքանի սատանան»։ Այդպիսի վիճակում Պետրովիչը սովորաբար մեծ հաճույքով էր զիջում ու համաձայնվում, ամեն անգամ նույնիսկ գլուխ էր տալիս և շնորհակալություն հայտնում։ Ճշմարիտ է, հետո գալիս էր կինը, լաց էր լինում, թե ամուսինը հարբած է և դրա համար էլ էժան է վերցրել, բայց, մեկ էլ տեսար մի տասը կոպեկ ավելացրիր, ու պրծավ գնաց։ Իսկ հիմա Պետրովիչը կարծես թե զգաստ վիճակում էր, դրա համար էլ անկոտրում էր, չհոժարվող, ու սատանան գիտե, թե ինչ բարձր գին էր պահանջելու։ Ակակի Ակակիևիչը հասկացավ այդ և ուզում էր, ինչպես ասվում է, ետ մանել, բայց գործն արդեն սկսված էր։ Պետրովիչը մեծ ուշադրությամբ նրա վրա կկոցեց իր միակ աչքը, ու Ակակի Ակակիևիչր ակամա ասաց. Բարև, Պետրովիչ։ Բարի աջողում, պարոն, ասաց Պետրովիչը և աչքը ծռեց Ակակի Ակակիևիչի ձեռքերի վրա՝ ցանկանալով տեսնել, թե նա ինչ տեսակ ավար է բերել։ Ես, ահա, քեզ մոտ եկա, Պետրովիչ, ը-ը՜, իքը… հարկավոր է գիտենալ, որ Ակակի Ակակիևիչը բացատրվում էր մեծ մասամբ նախդիրներով, մակբայներով և վերջապես, այնպիսի մասնիկներով, որոնք ամենևին ոչ մի նշանակություն չունեն։ Իսկ եթե գործը շատ դժվար էր լինում, ապա նա մինչև իսկ սովորություն ուներ բոլորովին չվերչացնել նախադասությունը, այնպես, որ, շատ հաճախ խոսքը սկսելով «դա իրավ, բոլորովին ը-ը, իքը» բառերով, ուրիշ ոչինչ չէր ավելացնում ու ինքն էլ էր մոռանում մնացածը, կարծելով, թե արդեն ամեն ինչ ասել է։ Դե՞, ի՞նչ բան է, ասաց Պետրովիչը և միևնույն ժամանակ իր միակ աչքով զննեց նրա ամբողջ համազգեստը օձիքից սկսած մինչև թևքերը, մեջքը, փեշերը և մերակները, այդ ամենը քաջ ծանոթ էր նրան, որովհետև իր սեփական աշխատանքն էր։ Այդպես է դերձակների սովորությունը, սա աոաջինն է, որ հանդիպելիս նա կանի։ Ես, ահա, ը-ը, իքը, Պետրովիչ… շինելս, մահուդը… ա՜յ, տեսնում ես, մյուս բոլոր տեղերը բոլորովին պինդ են, սա մի քիչ փոշի է ծծել, ու թվում է, թե կարծես թե հին է, իսկ սա նոր է, մենակ թե ահա մի տեղ մի քիչ, ը – ը, իքը… մեջքը, մեկ էլ ահա մեկ ուսը մի քիչ մաշվել է, հա՜, այս ուսն էլ մի քիչ, տեսնում ես, և ուրիշ ոչինչ։ Աշխատանքը շատ չի… Պետրովիչը վերցրեց կապոտը, սկզբում փռեց սեղանի վրա, երկար զննեց, օրորեց գլուխը և ձեռքը տարավ պատուհանին, քթախոտի կլոր տուփը վերցնելու, որը ինչ-որ գեներալի պորտրեով էր, թե ինչ գեներալի, հայտնի չէ, որովհետև այն տեղը, ուր գտնվում էր դեմքը, մատով ճեղքված էր և հետո մի կտոր քառանկյուն թուղթ էր կպցրած։ Քթախոտ քաշելով, Պետրովիչը կապոտը փռեց ձեռքերի վրա, զննեց լույսի դիմաց ու էլի՜ օրորեց գլուխը։ Հետո այն շուռ տվեց՝ աստառը վերև, ու էլի օրորեց գլուխը, էլի հանեց գեներալով, կպցրած թղթով կափարիչը ու քթախոտը քաշելով քիթը, ծածկեց, թաքցրեց տուփը և, վերջապես, ասաց. Ո՜չ, չի կարելի նորոգել. քրքրված հագուստ է։ Այս խոսքերի վրա Ակակի Ակակիևիչի սիրտր ճմլվեց։ Ինչո՞ւ չի կարելի, Պետրովիչ, ասաց նա համարյա երեխայի աղերսող ձայնով, չէ՞ որ ընդամենը միայն ուսերն են մաշվել, չէ՞ որ քեզ մոտ ինչ-որ կտորտանքներ կան… Հա՜, կտորտանքներ կարելի է գտնել, կտորտանքներ կգտնվեն, ասաց Պետրովիչը, միայն թե չի կարելի գցել, բոլորովին փտած բան է, թե որ ասեղ խփես, իսկույն ևեթ կճղվի։ Թող ճղվի, դու էլ իսկույն կարկատան գցիր։ Ախր կարկատան գցելու տեղ չկա, կարկատանը չի պահի, խիստ շատ է մաշված։ Մենակ անունն է մահուդ, իսկ քամին որ փչեց, կցրվի։ Դե, մի կերպ կպրցրու։ Ախր, ո՞նց թե այդպես, ը-ը, իքը… Ո՜չ, վճռականապես ասաց Պետրովիչը, ոչինչ չի կարելի անել։ Բանը բոլորովին վատ է։ Ավելի լավ է դուք, հենց որ գա ձմեռվա ցուրտ ժամանակը, սրանից ոտքի փաթաթաններ արեք ձեզ համար, որովհետև գուլպան տաք չի պահում։ Սա գերմանացիներն են հնարել, որպեսզի շատ փող խփեն (Պետրովիչը սիրում էր պատեհ առիթին խայթել գերմանացիներին), իսկ դուք երևի պետք է որ նոր շինել կարել տաք։ Նոր բառի վրա Ակակի Ակակիևիչի աչքերը մշուշվեցին, և ամեն ինչ, որ կար սենյակում, սկսեց խճճվել նրա առջև։ Նա պարզ տեսնում էր միայն դեմքին թուղթ կպցրած գեներալին, որ գտնվում էր Պետրովիչի ծխատուփի կափարիչի վրա։ Ո՞նց թե նոր, ասաց նա կարծես դեռ լինելով երազի մեջ, ախր, ես դրա համար փող չունեմ»։ Այո՜, նոր, բարբարոսական հանգստությամբ ասաց Պետրովիչը։ Լա՜վ, թե որ նորը լիներ, բա ո՞նց, ը-ը, իքը… Այսինքն՝ ինչ կարժենա՞։ Այո՜։ Հը՜մ, հարկավոր կլինի դնել մի հարյուր հիսուն մանեթ, ասաց Պետրովիչը ու միաժամանակ նշանակալից սեղմեց շրթունքները։ Նա շատ էր սիրում ուժեղ էֆեկտները, սիրում էր հանկարծ որևէ կերպ բոլորովին շփոթեցնել ու հետ շեղակի նայել, թե այդպիսի խոսքերից հետո շփոթվածը ինչ կերպարանք կընդունի։ Հարյուր հիսուն ռուբլի շինելի համա՛ ր, ճչաց խեղճ Ակակի Ակակիևիչը, ճչաց թերևս իր կյանքում առաջին անգամ, որովհետև միշտ էլ աչքի էր ընկնում ձայնի մեղմությամբ։ Այո՜, ասաց Պետրովիչը, այն էլ ինչպիսի՛ շինել։ Եթե օձիքին կզաքիսի մորթի դնենք և մետաքսե աստառով վեղար կարենք, երկու հարյուրի էլ կհասնի։ Պետրովի՜չ, խնդրում եմ, աղերսող ձայնով ասում էր Ակակի Ակակիևիչը՝ չլսելով և աշխատելով չլսել Պետրովիչի ասած խոսքերը ու նրա բոլոր էֆեկտները, մի կերպ սարքի՜ր, որպեսզի գոնե մի քիչ էլ ծառայի։ Ո՜չ, է՜, բան չի դուրս գա, աշխատանքն է՜լ կկորչի, փողն էլ զուր տեղը կծախսվի, ասաց Պետրովիչը, ու Ակակի Ակակիևիչը այդ խոսքերից հետո դուրս եկավ բոլորովին ջախջախված։ Իսկ Պետրովիչը նրա գնալուց հետո դեռ երկար կանգնած էր շրթունքները նշանակալից սեղմած ու չվերսկսելով աշխատանքը, գոհ լիձելով, որ թե իրեն չգցեց և թե չարատավորեց դերձակի արվեստը։ Դուրս գալով փողոց, Ակակի Ակակիևիչը կարծես երազի մեջ լիներ։ Ա՛ յ քեզ բան, ասում էր նա ինքն իրեն, ես, ճիշտն ասած, չէի է՜լ կարծում, որ այդպես դուրս գար ը-ը, իքը… Հետո էլ, մի փոքր լռելով, ավելացրեց. Ա՛ յ թե ոնց, վերջապես, ա՜յ թե ինչ դուրս եկավ, հա՜-ա, իսկ ես, ճիշտ, ամենևին էլ չէի կարող ենթադրել, որ բանը այդպես լիներ։ Ապա դարձյալ հետևեց երկար լռություն, որից հետո նա ասաց. Այսպես, ա՜յ թե ինչպիսի բան, իրոք, բոլորովին անսպասելի, ը-ը, իքը… սա ոչ մի կերպ… այս տեսակ հանգամանք»։ Այս ասելով, նա փոխանակ տուն գնալու, անցավ բոլորովին հակառակ մի կողմ`ինքն էլ այդ չնկատելով։ Ծխնելույզ մաքրող մի մարդ ճանապարհին իր ամբողջ անմաքուր կողքով կպավ նրան և սևացրեց նրա ամբողջ ուսը, կառուցվող մի տան վերևից մի ամբողջ գդակ կիր թափվեց նրա վրա։ Նա այդ բոլորը չնկատեց, ու հետո էլ, երբ հանդիպեց ոստիկանական պահակին, որը իր գեղարդը կողքին դրած, եղջյուրաձև ծխատուփից քթախոտ էր թափ տալիս ջլուտ բռունցքի մեջ, միայն այդ ժամանակ մի փոքր ուշքի եկավ, այն էլ այն պատճառով, որ ոստիկանական պահակը, ասաց՝ «Ո՞ւր ես քշում հենց մռութիս վրա, քեզ համար տրուխթուառ 6 չկա՞, ինչ է»։ Այդ նրան ստիպեց նայել շուրջը և տուն դառնալ։ Միայն այստեղ նա սկսեց հավաքել ուշք ու միտքը, պարզ ու որոշակի տեսավ իր դրությունը, սկսեց արդեն ոչ թե կցկտուր կերպով, այլ խոհեմաբար և սրտաբաց խոսել իր հետ, որպես խելամիտ բարեկամի, որի հետ կարելի է խոսել ամենասրտագին և մոտիկ գործի մասին։ Է՜, ո՜չ, ասաց Ակակի Ակակիևիչը, հիմա չի կարելի Պետրրվիչի հետ խոսեի հիմա նա ը-ը, իքը… երևի կինը թակել է նրան։ Ավելի լավ է ես նրա մոտ գնամ կիրակի օրը առավոտյան, նախորդ շաբաթ օրվանից հետո նա խմած կլինի ու մի լավ քնելուց հետո կուզենա խումարությունից դուրս գալ, իսկ կինը փող չի տա, իսկ այդ ժամանակ ես մի տասը կոպեկանոց կգցեմ նրա բուռը, նա ավելի զիջող կլինի ու շինելն էլ այն ժամանակ ը-ը, իքը…»։ Այսպես դատեց Ակակի Ակակիևիչը, քաջալերեց իրեն և սպասեց մինչև առաջիկա կիրակին, ու հեռվից տեսնելով, որ Պետրովիչի կինը տանից ինչ-որ տեղ գնաց, ինքն ուղղակի մտավ Պետրովիչի մոտ։ Պետրովիչը, իրոք, շաբաթ օրվանից հետո սաստիկ շշմած էր, գլուխը պահում էր դեպի հատակը ու երկար քնած էր եղել, բայց այդ բոլորով հանդերձ, հենց որ իմացավ, թե բանն ինչ է, կարծես սատանան բոթեց նրան։ Չի՜ կարելի, ասաց, հաճեցեք նորը պատվիրել։ Ակակի Ակակիևիչը հենց այստեղ մի տասը կոպեկանոց խոթեց նրա բուռը։ Շնորհակալ եմ, պարոն, մի քիչ կգցեմ ձեր կենացը, ասաց Պետրովիչը, իսկ շինելի մասին մի բարեհաճեք անհանգստանալ, ոչ մի բանի էլ պետք չի։ Ես ձեզ համար մի նոր, հիանալի շինել կկտրեմ, դրանով էլ վերջացնենք»։ Ակակի Ակակիևիչը դարձյալ նորոգման մասին խոսեց, րայց Պետրովիչը չլսեց և ասաց. «Ես անպատճառ նորը կկարեմ ձեզ համար, դրանում հաճեցեք հուսով լինել, ջանք կթափենք։ Մինչև իսկ կարելի է այնպես, ինչպես մոդա է դարձել, օձիքը կկոճկվի արծաթապատ կեռերի վրա։ Ակակի Ակակիևիչը հենց այստեղ տեսավ, որ առանց նոր շինելի բան չի դուրս գա, ու բոլորովին վհատվեց։ Հիրավի, ի՞նչ անել, ինչո՞վ, ի՞նչ փողով կարել տալ։ Իհարկե կարելի է մասամբ հույս դնել տոնի առթիվ գալիք պարգևատրման վրա, բայց այդ փողը արդեն վաղուց, առաջուց տնօրինված է ու բաշխված։ Հարկավոր էր գնել նոր անդրավարտիք, կոշկակարին վճարել հին պարտքը կոշիկների հին ճիտքերին նոր թաթամասեր գցելու համար, դերձակուհուն պատվիրել երեք շապիկ ու երկու հատ էլ այն սպիտակեղենից, որը վայել չէ անվանել տպագիր խոսքով, մի խոսքով, ամբողջ փողը պետք է բոլորովին ծախսվեր, ու եթե նույնիսկ դիրեկտորը այնքան ողորմած լիներ, որ քառասուն ռուբլի պարգևադրամի փոխարեն նշանակեր քառասունհինգ կամ հիսուն, ապա, այնուամենայնիվ, որևէ չնչին բան կմնա, որը շինելի կապիտալի մեջ այն կլինի, ինչ որ մի կաթիլը ծովում։ Ասենք, իհարկե, նա գիտեր, որ Պետրովիչը քմահաճորեն հանկարծ սատանան գիտե թե ինչ բարձր գին էր պահանջում, այնպես որ, մեկ էլ տեսար կինն ինքը չէր կարողանում իրեն զսպել ու ճչում էր՝ «Գժվե՞լ ես, ինչ է, ա՜յ հիմար։ Ուրիշ անգամ իսկի բան չի վերցնում աշխատանքի դիմաց, իսկ հիմի սադայելը սրան դրդել է էստեսակ մի գին պահանջել, որ ինքն էլ չարժի»։ Թեև, իհարկե, նա գիտեր, որ Պետրովիչը ութսուն ռուբլով էլ հանձն կառնի կարել, սակայն և այնպես, որտեղի՞ց վերցնել այդ ութսուն ռուբլին։ Դեռ կարելի էր կեսը ճարել, կեսը կգտնվեր. գուցեև նույնիսկ մի քիչ ավելի, բայց որտեղի՞ց վերցնել մյուս կեսը… Բայց առաջին հերթին ընթերցողին կհետաքրքրի, թե որտեղից գտնվեց առաջին կեսը։ Ակակի Ակակիևիչը սովորություն ուներ ամեն մի ծախսվող ռոլբլուց մի գրոշ գցել բանալիով փակված մի փոքրիկ արկղիկի մեջ, որի կափարիչի վրա անցք էր բացված այնտեղ փող գցելու համար։ Յուրաքանչյուր կես տարին չբանալուց հետո նա վերստուգում էր կուտակված պղնձադրամի գումարը և դա փոխարինում մանր արծաթադրամով։ Այսպես նա շարունակում էր վաղուցվա ժամանակներից, ու այսպիսով մի քանի տարվա ընթացքում կուտակված գումարը դուրս եկավ ավելի քան քառասուն ռուբլի։ Ուրեմն կեսը ձեռքին էր, բայց որտեղի՞ց վերցնել մյուս կեսը։ Որտեղի՞ց վերցնել մյուս քառասուն ռուբլին։ Ակակի Ակակիևիչը մտածեց-մտածեց ու որոշեց, որ հարկավոր կլինի պակասեցնել սովորական ծախքերը, գոնե առնվազն մեկ տարվա ընթացքում, արտաքսել թեյի գործածությունը երեկոներին, մոմ չվառել երեկոները, իսկ եթե հարկավոր լինի մի բան անել, գնալ տանտիրուհու սենյակը և աշխատել նրա մոմով, քայլելով փողոցներում, ոտքերը ըստ կարելույն թեթև ու զգուշությամբ դնել քարերին ու սալերին, ման գալ համարյա ոտքերի մատների վրա, որպեսզի այդ կերպ կոշկատակերը շուտ չմաշվեն, որքան կարելի է սպիտակեղենը ուշ-ուշ տալ լվացարարուհուն, լվանալու համար, ու որպեսզի չմաշվի, ամեն անգամ տուն գալով, հանել այն և մնալ միայն դեմիկոտոնե 7 խալաթով, որ շատ վաղուցվա էր, և նույնիսկ ժամանակն ինքը խնայել էր այն։ Պետք է ճշմարիտն ասել, որ սկզբում նրա համար մի քիչ դժվար էր ընտելանալ այդպիսի սահմանափակումներին, բայց հետո դա մի տեսակ սովորություն դարձավ և հաջող գնաց, նա մինչև իսկ բոլորովին ընտելացավ երեկոները քաղցած մնալուն, բայց դրա փոխարեն նա սնվում էր հոգեպես, իր խոհերում փայփայելով ապագա շինելի հավիտենական իդեան։ Այդ ժամանակներից նրա բուն իսկ գոյությունը կարծես թե մի տեսակ ավելի լիակատար դարձավ, կարծես թե նա ամուսնացել էր, կարծես թե իր կողքին ներկա էր մի ինչ-որ ուրիշ մարդ, կարծես թե նա մենակ չէր, այլ կյանքի ինչ-որ մի դուրեկան ընկերուհի համաձայնվել էր նրա հետ միասին անցնել կյանքի ճանապարհը, և այդ ընկերուհին ոչ այլ ոք էր, բայց եթե նույն շինելը հաստ բամբակաշերտով, պինդ աստառով, առանց մաշվածության։ Նա դարձավ մի տեսակ ավելի աշխույժ, նույնիսկ բնավորությամբ ավելի կայուն, որպես մի մարդ, որը արդեն որոշել ու դրել է իր նպատակը։ Նրա դեմքից և արարմունքներից ինքնին չքացան կասկածը, անվճռականությունը, մի խոսքով`բոլոր տատանվող ու անորոշ գծերը։ Նրա աչքերում երբեմնակի հուր էր երևում, գլխի մեջ նույնիսկ ամենահանդուգն և խիզախ մտքեր էին պտտվում՝ արդյոք իսկապես կզաքիսի մորթի չդնե՞լ օձիքին։ Այդ մասին խորհրդածելիս քիչ մնաց նա մտացրիվ դառնար։ Մի անգամ, արտագրելով թղթերը, քիչ մնաց որ նա նույնիսկ սխալ աներ, այնպես որ, գրեթե բարձրաձայն ճչաց՝ «ո՛ ւխ, ու խաչակնքեց։ Յուրաքանչյուր ամսի ընթացքում նա, թեև մեկ անգամ, գնում էր Պետրովիչի մոտ, որպեսզի խոսեր շինելի մասին, թե որտեղ ավելի լավ է գնել մահուդը և ի՜նչ գույնի, ինչ գնով, ու թեև մի փոքր մտահոգված, բայց միշտ էլ գոհ էր վերադառնում տուն, մտածելով, որ վերջապես, հո կգա ժամանակ, երբ այդ բոլորը կգնվի և երբ կկարվի շինելը։ Գործը նույնիսկ ավելի արագ գնաց, քան նա սպասում էր։ Հակառակ ամեն ակնկալության, դիրեկտորը Ակակի Ակակիևիչի համար նշանակեց ոչ թե քառասուն կամ քառասունհինգ, այչ ամբողջ վաթսուն ռուբլի. արդյոք նախազգո՞ւմ էր նա, որ Ակակի Ակակիևիչին շինել է հարկավոր, թե՞ ինքնին այդպես պատահեց, միայն թե դրա շնորհիվ Ակակի, Ակակիևիչի մոտ ավելորդ քսան ռուբլի գոյացավ։ Այս հանգամանքը արագացրեց գործի ընթացքը։ Էլի ինչ-որ երկու-երեք ամսվա քիչ քաղցածություն, և Ակակի Ակակիևիչի մոտ, իրոք, հավաքվեց մոթ ութսուն ռուբլի։ Նրա սիրտը, որ ընդհանրապես շատ հանգիստ էր, սկսեց տրոփել։ Առաջին իսկ օրը նա Պետրովիչի հետ գնաց խանութները։ Գնեցին շատ լավ մահուդ, և զարմանալի էլ չէր, որովհետև այդ մասին մտածում էին դեռ կես տարի առաջ և ամիս չէր լինում, որ չմտնեին խանութները ու չիմանային գները. Պետրովիչը ինքն էլ ասաց, որ ավելի լավ մահուդ չի է՜լ լինում։ Աստառի համար կոլենկոր ընտրեցին, բայց այնպես լավորակ ու պինդ, որ, Պետրովիչի ասելով, մետաքսից էլ լավ էր և նույնիսկ տեսքով ավելի գեղեցիկ ու փայլուն։ Կզաքիսի մորթի չգնեցին, որովհետև, իրոք, թանկ էր, այլ դրա փոխարեն ընտրեցին լավագույն կատվամորթի, լավագույնը խանութում եղածներից, այնպիսի կատվամորթի, որը հեռվից միշտ կարելի էր կզաքիսի մորթու տեղ ընդունել։ Պետրովիչը շինելով զբաղվեց ընդամենը երկու շաբաթ, որովհետև թափկարը շատ էր, այլապես շինելը ավելի շուտ պատրաստ կլիներ։ Պետրովիչը աշխատանքի համար վերցրեց տասներկու ռուբլի. դրանից պակաս ոչ մի կերպ չէր կարելի. ամբողջը կարվեց միայն մետաքսաթելով, կրկնակի մանր կարով, ու Պետրովիչը հետո ամեն մի կարը քաշքշում էր սեփական ատամներով, որոնցով զանազան ֆիգուրներ էր դուրս բերում։ Այդ եղավ… դժվար է ասել, թե հատկապես որ օրը, բայց հավանորեն Ակակի Ակակիևիչի կյանքում ամենահանդիսավոր օրն էր, երբ Պետրովիչը, վերջապես, բերեց շինելը։ Նա այն բերեց վաղ առավոտյան, նախքան այն ժամանակը, երբ հարկավոր էր գնալ դեպարտամենտ։ Մի ուրիշ ժամանակ երբեք այդպես տեղին չէր լիսի շինելի բերելը, որովհետև արդեն սկսվում էին բավական խիստ սառնամանիքները և կարծես սպառնում էին է՜լ ավելի ուժեղանալ։ Պետրովիչը շինելը ձեռքին հայտնվեց այնպես, ինչպես վայել է լավ դերձակին։ Նրա դեմքը այնպիսի նշանակալից արտահայտություն ստացավ, որպիսին Ակակի Ակակիևիչը դեռ երբեք չէր տեսել։ Թվում էր, որ նա լիակատար չափով զգում էր, որ քիչ գործ չի արել և որ հանկարծ իր մեջ ցույց է տվել այն անդունդը, որր միայն աստառ գցող և նորոգող դերձակներին բաժանում է նոր հագուստ կարող դերձակներից։ Նա շինելը հանեց թաշկինակից, որով բերել էր այն. թաշկինակը հենց նոր էր ստացել լվացարարուհուց, հետո նա ծալեց այն և դրեց գրպանը, գործածության համար։ Հանելով շինելը, նա նայեց խիստ հպարտ, ու երկու ձեռքով բռնած, խիստ ճարպկորեն գցեց Ակակի Ակակիևիչի ուսերին, հետո ձեռքով հետևից ձգեց այն, դեպի ներքև քաշեց, հետո այն մի փոքր հարդարեց Ակակի Ակակիևիչի վրա, կոճակները արձակած։ Ակակի Ակակիևիչը ինչպես տարեց մարդ, ուզում էր փորձել թևքերը. Պետրովիչը օգնեց թևքերն էլ հագնելու, դուրս եկավ, որ թևքերն էլ լավ էին։ Մի խոսքով, շինելը իսկականն էր և հենց իր ժամանակին էր պատրաստ եղել։ Պետրովիչը այս առթիվ չմոռացավ ասել, որ ինքը հենց այնպես, այդքան էժան գին վերցրեց, որովհետև ապրում է մի փոքրիկ փողոցում, ցուցանակ չունի և բացի այդ, վաղուց ճանաչում է Ակակի Ակակիևիչին. իսկ Նևսկի պրոսպեկտում միայն աշխատանքի համար նրանից կվերցնեին յոթանասունհինգ ռուբլի։ Ակակի Ակակիևիչը չէր ուզում այդ մասին դատողություններ անել Պետրովիչի հետ, վախենում էլ էր բոլոր խոշոր գումարներից, որոնցով Պետրովիչը աչքին թոզ փչել էր սիրում։ Նա հաշիվը մաքրեց Պետրովիչի հետ, շնորհակալոլթյուն հայտնեց և իսկույն դուրս եկավ նոր շինելով դեպարտամենտ գնալու։ Պետրովիչը դուրս եկավ նրա հետևից ու մնալով փողոցում, հեռվից դեռ երկար նայում էր շինելին, հետո էլ դիտմամբ մի կողմ գնաց, որպեսզի ծուռ նրբափողոցով առաջ անցնելով, նորից դուրս գար փողոց ու մի անգամ էլ շինելը տեսներ մյուս կողմից, այսինքն՝ ուղղակի առջևից։ Այնինչ Ակակի Ակակիևիչը քայլում էր բոլոր զգայարանների առավելապես տոնական վիճակում։ Նա րոպեի ամեն մի ակնթարթում զգում էր, որ ուսերին նոր շինել կա, ու մի քանի անգամ նույնիսկ քմծիծաղեց ներքին բավականությունից։ Արդարև, երկու օգուտ, մեկն այն է, որ տաք է, մյուսն էլ այն, որ լավ է։ Ճանապարհը նա բնավ չնկատեց էլ ու հանկարծ իրեն տեսավ դեպարտամենտի շվեյցարանոցում։ Հանեց շինելը, ամբողջովին զննեց այն և հանձնեց շվեյցարի հատուկ հսկողության։ Հայտնի չէ ինչպես դեպարտամենտում հանկարծ բոլորն իմացան, որ Ակակի Ակակիեիչը նոր շինել է հագել և որ կապոտը այլևս գոյություն չունի։ Բոլորն էլ հենց նույն րոպեին վազեցին շվեյցարանոց, Ակակի Ակակիևիչի նոր շինելը նայելու։ Սկսեցին նրան շնորհավորել, ողջունել, այնպես որ նա սկզբում միայն ժպտում էր, հետո էլ մինչև անգամ ամաչեց։ Իսկ երբ բոլորն էլ, մոտենալով նրան, ասում էին, թե հարկավոր է կոնծել նոր շինելի առթիվ և նա պետք է որ գոնե երեկույթ տա նրանց բոլորի համար, Ակակի Ակակիևիչը բոլորովին կորցրեց իրեն, չգիտեր ինչ անի, ինչ պատասխանի և ինչպես հրաժարվի։ Նա արդեն մի քանի րոպեից հետո, ամբողջովին կարմրատակելով, սկսեց բավական միամիտ կերպով հավատաց |
[...] Վերք Հայաստանի ՀԱՌԱՋԱԲԱՆ Կրեսոս թագավորն Լիդացվոց, երբ Կյուրոս բոլոր աշխարքի տիրեց ու նրա երկիրն էլ առավ, կռվումը ղոնշուն, սիրելի, բարեկամ, զորապետ՝ նրան թողեց, ու էն անգին մարգարտ» ի ու ջավահրե ամարաթներում մեծացած Կրեսոսը, որ իրանից բախտավոր աշխարքի երեսին էլ մարդ չէ՛ ր համարում, ընկած մեկ պարսիկ զորականի առաջ, շունչը բերնին հասած`փախչում էր, որ իր գլուխն էլա պրծացնի, պարսիկը ետևիցը հասավ. Սուրը գլխին պսպղաց, աչքերը սևացավ, դեռ գլուխը չտված՝ հենց իմացավ, թե մահն, Էն ա, հոգին առավ. Հենց ուզում էր, որ ի՛ ր թուրը իր սիրտը կոխի, որ թշնամին իրան չսպանի, զորականը որ թուրը չի՛ բարձրացրեց, թագավորի միամոր որդին, որ հոր մահը չտեսավ առաջին, քսան տարվա փակ լեզուն իսկույն կապը կտրեց, բաց էլավ, ու քսան տարվա լուռ սիրտը իր առաջին ձենը տվեց. Անօրե՛ ն, էդ ու՞մ ես սպանում, քաշի՛ ր թուրդ ետ, չե՛ ս տեսնում, որ առաջիդ Կրեսոս ա, աշխարքի տե՞րն ա։ Զորականի ձեռները թուլացան. թագավորն իր գլուխն ազատեց, քսան տարեկան լալ (մունջ) որդին իր հորը պրծացրեց. Էսքան տարի ողորմելի թագավորազն իր կյանքն անց էր կացրել, ո՛ չ ծնողաց էնքան սերը, էնքան գութն ու փափագը, որ նրա ձենը մի լսեն, մի սիրտըները հովանա, ոչ Էն փառքն ու մեծությունը, ո՛ չ էն պատիվն ու իշխանությունը, ո՛ չ էն գանձն ու հարստությունը, ո՛ չ աշխարքիս սերն ու վայելչությունը, ո՛ չ էնքան սիրելյաց ու բարեկամաց սերն ու քաղցր զրիցը, ո՛ չ ամպի ձենը, ո՛ չ գետի ու թռչնոց էն անուշ եղանակը էնքան վախտ նրա սրտին է՛ ն ներգործությունը չէին տվել, որ մեկ ծպտա էլա, ու իր հոր, իր ազիզ հոր մահը որ առաջին տեսավ, սիրտն էլ իր խուփը ետ քցեց, պապանձած լեզուն էլ իր կապը կտրեց, փակ բերանը իր կսկիծը հայտնեց, կարոտ, վերջին թելն ընկած հերը իր որդու ձենը լսեց, որ լսողի սիրտն էսօր էլ ա կրակ ընկնում, երբ մտածում ա, թե որդիական սէրն էր, որ բնության գրած զնջիլը էսպես ջարդեց ու փշրեց. Ո՛ չ քսան, երեսուն տարուց ավելի ա, իմ ազիզ հե՛ ր, իմ սիրելի ա՛ զգ, որ սիրտս կրակ ա ընկել, էրվում, փոթոթվում ա. գիշեր-ցերեկ լացն ու սուգ իմ աչքիցս, ա՜խն ու ո՜խը իմ բերնիցս չի՛ պակսում, ա՜յ իմ արյունակից բարեկամք, որ մեկ միտքս ու մուրազս ձեզ պատմեի ու հետո հողը մտնեի. Ամեն օր գերեզմանս առաջիս տեսնում էի, ամեն սհաթ մահվան հրեղեն սարը գլխիս պտտում էր, ամեն րոպեի ձեր սիրտն ու դարդը հոգիս էրում, մաշում էր. լսում էի ձեր քաղցր ձենը, տեսնում էի ձեր սիրուն երեսը, իմանում էի ձեր ազնիվ միտքն ու կամքը, վայելում էի ձեր ազիզ սերն ու բարեկամությունը, մտածում էի ձեր կորցրած փառքն ու մեծությունը, մեր առաջին, է՛ ն հիանալի թագավորաց, իշխանաց գործքն ու կյանքը, մեր Հայրենյաց, մեր սուրբ աշխարքի առաջվան սքանչելիքն ու հրաշքը, մեր ընտիր ազզի աննման բնությունը ու արած քաջությունները. Մասիս առաջիս էր կանգնած միշտ, որ մատով ցույց էր տալիս, թե ի՞նչ աշխարքի ծնունդ եմ ես. Դրախտը մտքումս էր կենդանի, որ ինձ, երազում թե լուրջ, միշտ մեր երկրի անունն ու պատվականությունը իմ առաջս էր բերում. Հայկ, Վարդան, Տրդատ, Լուսավորիչ`քնած տեղս էլ ինձ ասում էին, որ ես իրա՛ նց որդին եմ. Եվրոպա թե Ասիա՝ ինձ անդադար ձեն էին տալիս, թե Հայկա զավակն եմ ես, Նոյան՝ թոռը, Էջմիածնա՝ որդին, դրախտի`բնակիչը. դաշտում թե ժամում, չոլում թե տան՝ էն քարերն էլ ուզում էին, որ սիրտս պոկեն, հանեն, ուրտեղ որ իմ ազզի ոտը կոխել ա ու էսօր էլ կոխում ա. շատ անգամ, մեկ հայ տեսնելիս, ուզում էի էլած շունչս էլ հանեմ, նրան տամ, բայց, ա՜խ, լեզուս փա՛ կ էր, աչքս՝ բա՛ ց, բերանս բռնա՛ ծ, սիրտս՝ խո՛ ր, ձեռս՝ պակա՛ ս, լեզուս՝ կա՛ րճ. գանձ չունեի, որ գործով ցույց տայի ուզածս, անունս մեծ չէր, որ ասածս տեղ հասնի, մեր գրքերն էլ՝ գրաբառ մեր նոր լեզուն էլ՝ անպատիվ, որ սրտիս հասրաթը խոսքով հայտնեի, հրամայել չէ՛ ի կարող, խնդրեի, աղաչեի էլ լեզուս մարդ չէ՛ ր իմանալ, չունքի ես էլ էի ուզում, որ ինձ վրա չծիծաղին, չասեն՝ կոպիտ ա, հիմար ա, որ քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն չգիտի, ես էլ էի ազում, որ ասեն. «Օ՜հ, էնպես խորը, խրթին շարադրել գիտի, որ սատանեն էլ միջիցը մեկ բառ չի՛ կարող իմանալ, հասկանալ» Ես էլ էի ուզում, որ իմ գլուխս ցույց տամ, որ ինձ վրա զարմանան ու ինձ գովեն, թե հայերեն շատ խոր տեղակ եմ. Ով մեկ լեզու գիտի, ես մեկ քանիսը գիտեմ, ի՞նչ գիրք ասես, որ չեմ սկսել թարգմանիլ ու կիսատ թողալ, ոտանավոր, շարադրություն հո՛, Էնքան եմ գրաբառ գլխիցս դուս տվել, որ մեկ մեծ գիրք էլ է՛ ն կդառնա. Էս միջոցումը աստված ինձ մեկ քանի երեխեք էլ հասցրեց, որ պետք է կարդացնեի։ Սիրտս ուզում էր պատռի, որ էս էրեխեքանց ձեռքն էլ ինչ հայի գիրք տալիս էի, չէին հասկանում. Ռուսի, նեմեցի, ֆրանցուզի, լեզվումը ինչ բան որ կարդում էին, նրանց անմեղ հոգուն էլ էին էնպես բաները դիր գալիս։ Ուզում էի, շատ անգամ, մազերս պոկեմ, որ էս օտար լեզուքը ավելի էին սիրում, քանց մերը. Բայց պատճառը շատ բնական էր. էն լեզվըներումը նրանք կարդում էին երևելի մարդկանց գործքերը, նրանց արածներն ու ասածները, նրանք կարդում էին է՛ ն բաները, որ մարդի սիրտ կարող է գրավել, չունքի սրտի բաներ էին, ո՞վ չի՛ սիրիլ։ Ո՞վ չի՛ ուզիլ լսիլ, թե սերը, բարեկամությունը, հայրենասիրությունը, ծնողը, զավակը, մահը, կռիվը ի՞նչ զատ են, բայց մեր լեզվումը թե էսպես բաներ ըլին, թո՛ ղ աչքս հանեն. էլ ընչո՞վ էրեխին քո լեզուն սիրիլ տաս, գեղըցու վրա ջավահիր ծախիր, հա՛, շատ լավ բան ա, ամա որ կարողություն չունի, մեկ կտոր ճաթի հետ էլ չի՛ փոխիլ քո տված անգին քարը։ է՛ ս հո էս. Եվրոպիումն էլ որ չէի կարդում բազի, գրքերում, թե հայ ազգը պետք է որ սիրտ չի՛ ունեցած ըլի, որ էնքան բաները գլխովն անց են կացել, մեկ մարդ էլա չի՛ դուս էկել, որ մեկ սրտի բան գրի, ինչ կա՝ եկեղեցու, վրա ա, աստծու ու սրբերի, բայց հեթանոս Հոմերի, Հորացի, Վիրգիլի, Սոֆոկլեսի գրքերը էրեխեքն էլ գլխատակներին ունեին, չունքի բոլոր աշխարհի բաներ են։ Թե ասեի՝ բոլոր եվրոպացիք են անխելք անհավատ, որ աստծու բանը թողած էսպես ծռտի-մռտի բաների հետ էին ընկել, հիմարություն կըլեր։ Թե չէ, մեր Նարեկը թողած՝ ախր ինչպե՛ ս էին նրանք էն գրքերին հավանում, լավ գիտում էի, որ մեր ազգը էնպես չէ՛ ր, ինչպես նրանք ասում էին, ամա ի՞նչ անես. անաղուն շաղացի քարն էլ չի՛ պտիտ գալիս, ո՞ւմ ասես։ Միտք էի անում, որ թե կտրիճ մարդ ասես, մեր միջումը հազարավորն են էլել ու էսօր էլ կան. Թե խելոք խոսք ասես, մեր պառավներն էլ հազարը գիտեն։ Թե աղ ու հաց ասես, սեր, բարեկամություն, քաջություն, երևելի անձինք ասես, մեր գեղըցոնց սիրտն էլ ա լիքը էսպես մտքերով։ Առակ, մասալա, սուր-սուր խոսքեր որ ուզենաս, հո էն հետին ռամիկ մարդը մեկի տեղակ հազարը կասի։ Ախր ի՞նչ պետք էր արած, որ մեր սիրտն էլ ուրիշ ազգեր իմանային. մեզ էլ գովեին, մեր լեզուն էլ սիրեին, մնացել էի տարակուսած։ Լավ գիտեի, որ թե օսմանցվի, թե ղզլբաշի երկրումը ինչքան էնպես երևելի, խելոք, հունարով մարդ են էլել, ինչքան խանի, շահի, սուլթանի դռներին սիրեկան աշըղ, լավ խաղ ասող, ոտանավոր շինող մարդ են էլել, շատը հայ ա էլել։ Մենակ Քեշիշ օղլին, Քյոռ օղլին բավական են, որ ասածս սուտ չի՛ դուս գա։ Թո՛ ղ էսօր էլ մեկ մարդ Գրիգոր Թաբխանովի հետ խոսա, նրա ասած խոսքերն, նրա էն ճարտար լեզուն, նրա էն հիանալի բոյն ու պատկերը, նրա հենց մեկ հունարը տեսնի, որ հարիր տեսակ զանազան մարդի ու ազգի լեզուն, շարժմունքը, նստիլ վեր կենալը Էնպես ցույց կտա, որ քոռանամ, թե Եվրոպիո Էն ընտիր թեատրներումն էլ տեսած ըլիմ, ու վարժատան երես հո իր օրումը, կարելի ա, Էն ժամանակն ըլի տեսած, որ այբբենը մեր միջումը գաբով էին բռնում, գյուլլով վեր քցում, էն ժամանակը կիմանա, թե հայոց միջումը ի՜նչ հունար կա։ Էսպես բաները մտածելով՝ օրս ու ումբրս մաշվել էր։ Շատ անգամ ուզում էի իմ գլուխս մահու տամ. Չէի իմանում, թե սրա չարեն ի՞նչ կըլի։ Թո՛ ղ լսողը չհավատա, ամա էս ցավն էնպես էր սիրտս առել, որ շատ անգամ գժվածի պես ընկնում էի սար ու ձոր, ման գալիս, մտածում, էլ ետ սիրտս լիքը տուն գալիս. Հենց է՛ ս էր պատճառը, որ մեկ օր էլ, ամառվան գաստուրի ժամանակին, աշակերտներս որ առավոտը թողի, ճաշիցը ետ ընկա էլի սարեսար. Ճարս կտրվեց, գնացի նեմեցի Կոլոնիեն, մեկ նեմեց բարեկամի մոտ. նրանք էլ ինձ վրա ցավելով`իրեք օր չթողին գամ քաղաքը. Բայց քաղաքումն իմ սիրելի աշակերտները ու ծանոթ-բարեկամք իմ սուգս վաղուց էին արել. Հենց իմացել էին, թե Քուռն եմ ընկել, չունքի ամեն առավոտ, րիգուն գնում էի, լողանում. էլի իմ, ի՛ մ ազիզ, ի՛ մ սիրելի աշակերտներն էին ընկել ետևիցս, որ բալքի մեկ բան էլա իմանան. Մեկ առավոտ փանջարումը նստած՝ էլի մտքիս հետ էի ընկել, որ նրանք առաջովս անց կացան. Օր չտեսա նրանց, հոգիս տեղըհան էլավ. Իմ ու նրանց էն օրվան իրար տեսնիլը ո՞վ կարա պատմիլ. ով սիրտ ունի, ինքը կիմանա. Բալքի թե գերեզմանումը էս ձեր սերը մտքիցս գնա, ա՜յ իմ սիրելի՛, իմ ազի՛ զ բարեկամք, թե չէ, որքան էս կապուտ երկինքը գլխիս ա, շունչս բերանումս, ձե՛ զ, ձե՛ զ սուրբ պետք է համարեմ ինձ համար, ձեր արևի՛ ն մեռնիմ. Բայց ա՜խ, ե՞րբ ա երկինքը մեկ կերպի մնացել, որ մարդի սիրտը մնա։ Հենց մի փոքր մտքիս արևը երևաց թե չէ, էլի սև-սև ամպերը գլխնե՛ րը բարձրացրին, էլի կայծակ ու որոտումն սրտումս մեյդան բաց արին։ Ջուրն ընկնիլ էլ չէի կարող, չունքի աստուծո ահը մտքումս, անմեղ քոռփիս ձենը անկայումս էր, սերն ու ծնողական գութը՝ ջիգյարումս. ես դինջանայի, էթըմին ո՞վ պահեր. Բանը հենց էս էր, որ ասում էի մտքումս, թե նստիմ, ինչքան խելքս կբերի, մեր ազգին գովեմ, մեր երևելի մարդկանց արած քաջությունները պատմեմ, էլի մտածում էի, թե ու՞մ համար գրեմ, որ ազգը լեզուս չի հասկանալ. Թեկուզ ռսերեն, նեմեցերեն յա ֆրանցուզերեն գրած, թեկուզ գրաբառ, տասը՝ կըլի որ հասկանային, բայց Հարիր հազարի համար`թեկուզ իմ գրածը, թեկուզ մեկ քամու ջաղաց։ Ախր որ ազգը Էն լեզվովը չի՛ խոսում, էն լեզուն չի՛ հասկանում, սաքի հենց բերնիցդ էլ օսկի վեր ածի՛ ր, ու՞մ պետք է ասես։ Ամեն մարդ իր սրտի խարջ բան կուզի։ Քո ղաբլու փլավն ինձ ի՞նչ օգուտ, որ ես չե՛ մ սիրում։ Ում հետ էլ որ խոսում էի, Էն էին թանխա տալիս, թե մեր ազգը ուսումնասեր չի՛, կարդալը նրա համար գին չունի, բայց ես տեսնում էի, որ մեր կարդալ չսիրող ազգը Ռոպենսոնի պատմությունը, պղնձե քաղաքի հիմար գիրքը ձեռնեձեռ էր ման ածում. Էս էլ լավ գիտեի, որ ինչ երևելի ազգեր կան, բոլորն էլ երկու լեզու ունին՝ հին ու նոր. Ախր թե լուսավորյալ լեզուն լավ ա, ու քարերն էլ պետք է տրաքին ու հասկանան, էլ տոնլուղ, նշան, պատիվ ու՞ր են տալիս դիլբանդին։ Էն լեզվագետ իմաստունը թո՛ ղ գնա, կանգնի, գոռա, ջանը դուս գա, լսողը թո՛ ղ ինքը հասկանա, լուսավորյալ գլուխն ափսոս չի՞, որ ցավ. Միտք էի անում, որ գիժն էլ էս չի՛ անիլ։ էլի Էսպես, մտքիս հետ ընկած՝ շատ անգամ որ ղոնաղ էի գնում յա քաղաքովն անց կենում, ուշ ու միտքս հավաքում էի, թե տեսնիմ`խալխը խոսալիս, քեֆ անելիս ի՞նչ բանից ա ավելի հազ անում։ Շատ անգամ տեսնում էի, որ մեյդանում, փողոցում մեկ քոռ աշըղի է՛ նպես են հայիլ-մայիլ մնացել ու կանգնել, անկաջ դնում, փող բաշխում նրան, որ բերնըների ջուրը գնում էր։ Մեջլիս ու հարսանիք հո, առանց սազանդարի ե՞րբ հացը կուլ կերթար։ Ասածները թուրքերեն էր, շատը մեկ բառ էլա չէ՛ ր հասկանում, ամա լսողի, տեսնողի հոգին գնում էր դրախտը, ետ գալիս։ Միտք արի, միտք արի, մեկ օր էլ ասեցի ինձ ու ինձ. արի՛, քո քերականություն, ճարտասանություն, տրամաբանություն ծալի՛ ր, ղրաղ դի՛ ր ու մեկ աշըղ էլ դու դա՛ ռ, ինչ կըլի, կըլի, խանչալիդ քարը հո վեր չի՞ ընկնիլ, զառ վարաղդ հո չի՞ գնալ. Մեկ օր էլ դու վեր կընկնիս, կմեռնիս, մեկ ողորմի ասող էլ չե՛ ս ունենալ. Մեկ բարիկենդանի, աշակերտներս որ բաց թողի, սկսեցի, ինչ որ երեխաթյունիցս լսած կամ տեսած բան գիտեի, տակ ու գլուխ արի վերջը իմ Ջիվան Աղասին միտս ընկավ, նրա հետ հարիր քաջ հայի տղերք էլ իրանց գլուխը բարձրացրին, ու ամենն էլ ուզում էին, որ իրանց ոտը գնամ։ Մյուսները մեծ-մեծ մարդիկ էին, շատն էլ դեռ հլա սաղ-սալամաթ, փառք աստուծո, Աղասին՝ աղքատ ու մեռած, նրա սո՛ ւրբ գերեզմանին ղուրբան։ Ասեցի`կեղծավորություն չանեմ, նրան ընտրեցի։ Սիրտս Էկել էր, բերնիս հասել։ Տեսնում էի, որ էլ հայի գիրք ձեռն առնող, էլ հայի լեզուն խոսող քիչ ա գտնվում։ Մեկ ազգի պահողն էլ լեզուն ա ու հավատը, թե սրանց էլ կորցնենք վա՜յն էկել ա մեր օրին. Հայոց լեզուն առաջիս փախչում էր Կրեսոսի նման. Երեսուն տարվա փակ բերանս Աղասին բաց արեց։ Մեկ երես բան դեո չէի գրել, որ իմ մանկական սիրելի բարեկամ ազնիվ հայազգի պարոն դոքտոր Աղաֆոն Սմբատյանը ներս մտավ. Ուզում էի թուղթս ծածկեմ, էլ չկարացի. Ինձ համար աստված էր նրան էն սհաթին ղրկել, նրա ջանին մեռնիմ. Զոռ արեց, որ կարդամ. Բարեկամիցը ի՞նչ պետք է թաքցրած. Սիրտս դողում էր կարդալիս, մտքումս ասում էի, թե հենց հմիկ, որդե որ ա, գլուխը կպտտի, ունքերը կկիտի մյուսների նման ու իմ ախմախության վրա մտքումն էլա հո կծիծաղի, որ երեսիս չասի. Բայց փիսը ես էի, որ նրա ազնվական հոգին դեռ լավ չէի ճանաչել. Վերջացնելիս, որ հենց էն ա, թուրն էկել էր, ոսկորին դեմ առել, որ չասեց՝ «Թե էդպես կշարունակեք, շատ հիանալի բան կդաոնա», ուզում էի վրա թռչիմ, բերանը, է՛ ն քաղցր բերանը համբուրեմ. Նրա սուրբ բարեկամությանն եմ պարտական, որ մունջ լեզուս բաց արեց. Նա գնաց թե չէ, կրակը ջանս առավ. Սհաթի տասն էր աոավոտի։ էլ հաց, կերակուր միտքս չէկան. Ճանճը առաջովս անց կենալիս ուզում էի սպանեմ, էնպես էի վառվել. Հայաստան հրեշտակի պես առաջիս կանգնել, ինձ թև էր տալիս. Ծնող, տուն, երեխայություն, ասած, լսած բաներ`էնպես էին կենդանացել, որ էլ աշխարքը միտքս չէ՛ ր գալիս. Ինչ խուլ, կորած, մոլորած մտքեր ունեի, բոլոր բացվել, ետ էին եկել. Նոր էի իմանում, որ գրաբառ ու ուրիշ լեզվներ մինչև էն սհաթը միտքս փակել, բխովել էին. Ինչ որ ասում էի կամ գրում մինչև էն հադաղը, գողացած կամ հնարած բաներ էին, էնդուր համար հենց մեկ երես բան գրում էի թե չէ, յա քունս էր տանում, յա ձեռս բեզարում. Գիշերվան մինչև սհաթի հինգը ո՛ չ հացի մտիկ արի, ո՛ չ չայի, չիբուխն էր իմ կերակուրը, գրիլը՝ իմ հացը. Տանցոնց խնդրելուն, նեղանալուն, խռովելուն էլ չէ՛ ի մտիկ անում. Երեսուն թաբաղեն, էն ա. լցվելով էր, որ բնությունը իր պարտքը պահանջեց, աչքերս գնաց. Սաղ գիշերր ինձ էնպես էր երևում, թե նստած գրում եմ. երանի՜ կըլեր ինձ, թե էն մտքերը ցերեկն էին միտս ընկել. Սիրելի կարդացող, չնեղանաս, որ բանն էսքան երկարացրի. էնդուր համար եմ էստոնք հիշում, որ իմանաս, թե ազգի սերը ի՜նչ լազաթ ունի, ի՞նչ զորություն. էն առավոտը իմ դուշմանի տանը ո՛ չ ետ գա, ինչ որ ես տեսա. Աչքս բաց եմ անում՝ իմ խեղճ, ղարիբ գերմանացի կողակցի ձենն ա ընկնում անկաջս. Տեսնիմ, իմ միայնակ որդին դոշին առած՝ էն արտասունքն ա վեր ածում, որ քարեր կմղկտան, Ծառա ու ղարավաշ էլ մեկ պուճախում են փետացել, կանգնել ինձ ցավելով մտիկ անում։ Ու՞մ սիրտը էս սհաթին չէ՛ ր ճաքիր։ Գժվածի պես վեր թռա, երեխիս եմ նայում. Փառք աստուծո, սաղ ա. կողակցիս եմ աղաչում, սիրտը չի՛ կարում ետ բերիլ։ Ի՞նչ էր պատահել, չէի իմանում. Անաստված, ինձ սպանեցիր հո, էս ի՞նչ բան բերիր գլխիս, — վերջապես լսեցի։ Ծառեքն էլ մեկ կողմից են ինձ ղնամիշ անում, վերջապես իմանամ, սր սաղ գիշերը անդադար դելն եմ տվել, գոռացել, ա՜խ քաշել, խոսացել, ու ինչ որ հարցրել են տանըցիք, միշտ էլ գերմաներեն ո՛ չ, հայերեն պատասխան տվել ու հազար տեսակ վայրիվերո բան ասել, էլ ետ իմ կռիվն սկսել. Մինչև սհաթի ինը, էս հալումն ընկած՝ ես իմ քեֆն եմ արել, նրանք`իրանց սուգն, ու ինձանից ձեռք վերցրել. Էն առավոտը, սաղ շաբաթ ու ամիս, Էսօր էլ մուրազս հենց Էն ա էլել, որ գնամ, ընկնիմ մեկ իշխանի ոտք, ասեմ, ինձ մեկ կտոր հաց տա, ու ես՝ գիշեր-ցերեկ ընկնիմ գեղեգեղ ու մեր ազգի արած բաները հավաքեմ, գրեմ. Թո՛ ղ ինձ այսուհետև տգետ կանչեն. լեզուս բաց ա էլել, ի՛ մ ընտիր, ազիզ, ի՛ մ սրտի սիրեկան ազգ։ Թո՛ ղ տրամաբանություն գիտեցողը իրան համքյարի համար գրի, ես՝ քո կորած, շվարած որդին, քեզ համար. Ո՛ վ թուր, ունի, առաջ ի՛ մ գլխիս խփի, ի՛ մ սիրտս խրի, ապա թե ո՛ չ`քանի բերնումս լեզու կա, փորումս՝ սիրտ, ես լեղապատառ ձեն կտամ. էդ ո՞ւմ վրա եք թուր հանել, հայոց մեծ ազգին չե՞ք ճանաչում. Թաք ըլի դու՛, դու՛, իմ պատվական ազգ, քո որդու արածը, քո որդու խակ լեզուն սիրես, ընդունիս, ինչպես հերը իր մանուկի կմկմալը, որ աշխարքի հետ չի՛ փոխիլ։ Երբ որ կմեծանամ, խրթին լեզվով էլ կխոսանք, Աղասին քո փոքր որդին ա, սրանից դհա մեծ, դհա անվանիքը շատ ունիս. ինձ մի սիրտ տո՛ ւր, արևիդ մատաղ գնամ, տե՛ ս, թե ի՞նչ ձևով եմ գնում, նրանց բերում, առաջիդ կանգնացնում, որ դու էլ զարմանաս, թե էնպես որդիք ունեցողը աշխարքումն էլ ի՞նչ դարդ կանի։ Ե՛ րեսս ոտիդ տակը։ Տու՛ ր էդ սուրբ ձեռդ էլ մի համբուրեմ, որ ինձ ներես, ու գնանք մեր սիրուն Աղասու մոտ։ Գլուխ առաջին Բարիկենդան էր. Ձինն էկել, դիզվել, սար ու ձոր բռնել էր. Պարզըկա գիշերը է՛ նպես էր գետինը սառցրել, որ ամեն մեկ ոտը կոխելիս հազար տեղից տրաքտրաքում, ճռճռում, ճքճքում էր ու մարդի ջանը սրսռացնում, ձեն տալիս։ Ամեն մեկ ծառի ճղքներից, ամեն մեկ տան բաշից հազար տեսակ սառցի լուլա, հազար տեսակ ձնի քուլա կախ էր էլել ու բիզ-բիզ իրար վրա սառել. Հենց գիտես`սար ու ձոր կամ նո՛ ր էր ծաղկել, կամ նո՛ ր ծերացել, մահվան դուռն ընկել շունչն էր մնացել, որ տա ու աշխարքիս բարով մնա ասի. Ղուշ, գազան, անասուն, սողուն`որը փետացել, էստեղ-էնտեղ վեր էր ընկել, որն էլ վաղուց, ամսով առաջ բունը մտել, ձենը կտրել, պաշարը վայելում, գարնան գալուն սպասում. Գետերի, առվըների երեսները սառիցը մեկ գազ էկել, հաստացել, իրար վրա դիզվել, էնպես էր ջրի, աղբրի բերնին հուպ տվել, որ մոտըներին կանգնողը միմիայն նրանց խուլ ձենն էր լսում, որ սառցի տակին տխուր, տրտում քլքլում էր ու էլ ետ էստեղ-էնտեղ կամաց-կամաց ձենը կտրում, պապանձվում, սառչում. Արեգակը էս առավոտ որ գլուխը քնի տեղիցը ու աղոթարանիցը չի՛ բարձրացրեց ու աչքը աշխարքի վրա քցեց, շողքը սարերի գագաթին, դաշտերի գլխին է՛ նպես էր պեծին տալիս, պսպղում, փայլում ու սառցի, ձնի հետ խաղում, ծիծաղում, կանաչ ու կարմրին տալիս, որ հենց իմանաս, թե ալմազ, զմռութ, յախութ ու հազար տեսակ-տեսակ անգին քարեր ըլեին դաշտերի, սարերի գլխին, երեսին, դոշին փռած. Սարերի սառը բուքը, ձորերի դառնաշունչ քամին է՛ նպես էր մեյդան բաց արել, գոռում, փչում, հոսան անում, ձնի թեփը իրար գլխով տալիս, որ ճամփորդի քիթ ու պռունկը կպցնում, ճաքացնում, երեսը պատռում, գլխին, երեսին հազար անգամ խփում, աչք ու բերան լցնում, շատին կամ ձորերն էր քցում, խեղդում, կամ ձնումը թաղում, շունչը կտրում, կամ ոտ ու գլուխ փետացրած`ճամփից խռկում, սար ու չոլ քցում, խեղդում կամ քարեքար տալիս. էսպես մեկ խիստ ձմեռվան օրի լիսն ու մութը որ բաժանվեցավ, ու աղոթարանը բաց էլավ, քանաքռցիք քնից վեր կացան, տան երդիկները բաց արին, երեսները լվացին, մեկ-երկու խաչ հանեցին, բարի լիս ասացին իրար, երեխեքը ծածկեցին, ու ամեն մարդ սկսեց գնալ իր բանը. Մեծ մարդիկը միրքըները սանդրելով, պառավ կնանիքը չարսավը կռնատակների տակին`կամաց-կամաց տանիցը դուս էլան ու տերողորմյա քաշելով, Հայր մեր ասելով, հրաժարիմքը կամ հավատով խոստովանիմը քթըների տակին փնթփնթացնելով, իրար ողջույն տալով, շատը իր տակը քցելու շորը կամ մորթին ձեռին բռնած, քիթ-քթի տված`գնացին ժամ, դուոը պաչեցին, Էն վախտին վրա հասան, որ տերտերը դեռ չէ՛ ր էկել, ժամկոչին ասեցին, որ զանգակը քաշի, ու իրանք մեկ-քանի ծունր դնելուցը հետո`մարդիկը սեղանի առաջին կամ տների տակին, կնանիքը ետի դասումը իրանց համար իրար մոտ շորը փռեցին, չոքեցին, գլուխ-գլխի դրին ու սկսեցին զրից անիլ, իրանց գեղի ու տների բանը պատմիլ իրար հալ հարցնիլ, մինչև տերտերն Էկավ, ճրագները, կանթեղները վառեցին, որտեղ ձեթ չկար, մղդսին ածեց, տերտերի փիլոնը քցեց, ու ընչանք մյուս ընկերն ու տիրացուքը կգային, նա էլ մեկ-քանի ծունր դրեց, չոքեց, սաղմոս ասաց, աղոթք արեց, էկողներին լավ վարավուրդ արեց, որի քեֆը հարցրեց, որի հետ էլ էնքան զրից արեց կամ աչքերը ճմբռեց, մինչև խալխը մի քիչ շատաց հարսերը՝ ասղարույր գյուլաբաթնի օշմաղը մինչև քթըների կեսը խոր քցած, քող ու լաչակի ծերը աչքերի տակը խոր քաշած, որ էլ երեսները չէր երևում, մեկ դարայի կամ ղադաք մինթանա հաքըներին, մովի կամ կտավի շապկով զարդարած, մեկ մեծ գոտկով մեջքները չորս տակ, հինգ տակ կապած՝ ղշի պես կուփ-կուփ վեր թռան, երեսներին մի քիչ ջուր քսեցին, փեշով սրբեցին, ու որն սկսեց տունն ավելել, որը դուռը սրբիլ՛ որն էլ չախմախին տվեց, կրակ արեց, որ թունդիրը վառի ու տան թադարեքը տեսնի, պղնձները վրեն դնի ու կերակուրները էփի, հազիր անի. Տան ջահել աղջկերքն էլ գլխըները սանդրեցին, մազըները հուսած, քամակներին քցած, կարմրագագաթ պոպոզ մորթե գդակները գլխըներին, անկաջները կապեցին, դաստամալն ուսըներին քցեցին, կուժը վրեն դրին, բերանը կալան ու գնացին, որ տան համար ջուր բերեն, ու երկար ժամանակ ջրի վրա իրար հետ զրից տալուցը ետը՝ էլ ետ իրար հետ խոսալով, ծիծաղելով մեկն իրանց տունը գնաց, մյուսն`իրանց. Արեգակի շողքն ընկավ տուն. բորյազը մեկ կողմից էր շվացնում, բզզում, հոսանը մյուս կողմից ֆստացնում, փստացնում, վզվզում, ձինը փանջարեքովը ու երդկովը ներս ածում, աչք ու անկաջ լցնում, ու էրեխեքն էլ քնաթաթախ վեր կացած, թունդրի չորս կողմովը բոլորված, շարված, ու դեռ անլվա՝ ոտըները քարին, գետնին էին ծեծում, մորըները խփում, որ հաց առնին, ուտեն. [...] Աթարի սև, թանձր ծուխը դուռն ու երդիկը կալել, տունը մխի ծով էր շինել, էնպես որ մարդի աչքը առաջը չէ՛ ր կարում ջոկի։ էրեխեքանց սուգ ու շիվանը գլուխ էր տանում, քյալլա ծակում. Որն օրորոցումն էր լալիս, որը դեռ յորղանի տակին, աչք ու բերան ծխով լիքը՝ գոռում, հարայ տալիս, որն էլ տված հացովը հերիք չէր, էլի ժնգժնգում, ուզում էր, որ էլի տան, որ ձենը կտրի. Խեղճ տանտիկինը հո, չէ՛ ր իմանում, թե ձեռը ո՛ րի բերնին դնի, ո՛ րի աչքը կշտացնի, ու իր բերանն ու աչքը հո, բաց ու խուփ անելով մեռել էր, հենց բռնի՛ ր. է՛ նքան ծուխ էր կուլ տվել, բռնոթի քաշել փռշտացել, հազացել, որ սիրտն էկել էր, բողազին դեմ առել. է՛ նքան աչքերը տրորել էր ու աղի արտասունք թափել, որ աչքի լիսը թռել էր՛ է՛ նքան կուզեկուզ, հավկրի պես ման էր էկել պուճախե-պուճախ ընկել, որ էլ մեջքը չէ՛ ր կարում քաշիլ։ Թունդիրն էլ քանի կենում էր, թեժանում էր։ Պղնձները ղլթղլթալով եփ էին գալիս, ինքն էլ թունդրի չորս կողմը դուբարա ավել քսեց, սրբեց, կերակրների համը տեսավ, աղ քցեց ու մտիկ էր անում, որ ժամավորը տուն գա։ Աստուծո ողորմությունը հասավ. ծուխը ետ քաշվեցավ. քամին ետ առավ, ջրի գնացողները Էկան, տղերքն էլ հավաքվեցան. արեգակը մեկ ջիդաբոյ էկավ, բարձրացավ, բայց դեո Ողորմի աստծու ձեն չլսած, ժամավորները չէկած`ո՞վ էր կարող, որ բերանը նշխարք դնի։ Առվոտա սհաթի ութը դեռ չէ՛ ր ըլիլ, էս որ ասում եմ. Է՜հ, ժամ չի՛ դառավ մեր գլխին, մեկ իշի հարսանիք դառավ, տո, սկսեց տանուտեր 0 հանեսի մեծ տղա Աղասին բերանը բաց անիլ ու ինքն իրան թոնթորալ, բարկանալ, որ իր բոզ ձին թամքել, հազիր էր արել, որ էսօր դուս գնա, ջիրիդ խաղա ու ուզում էր, մոնց որ ըլի, մեկ փոքր նհար անի, ձիու քամակն ընկնի ու գնա, իր թայդաշ (տոլ) տղերքանց հետ իր քեֆն արամիշ անի։ Տո՛, ձեր տունը չքանդվի, ախր ի՞նչ խաբար ա էսքան պոչը ձգել, երկարացնել. Մեկ-էրկու ծունր դի՛ ր, երեսիդ մեկ-քանի խաչ հանի՛ ր, պրծանք, գնաց. ժամի դուոը պաչ արա՛, էլ ետ արի՛, քո բանդ տե՛ ս։ Ի՞նչ ա, էսպես օրն էլ ժամի տուտը բռնիլ, ե՜րկար մտիկ անիլ, որ հա կա՛ ց ու բերանդ բաց ու խուփ արա՛, թե Օրհնյալ եղերուքն ասեն, որ բերանդ հացի համ տեսնի. Խաչը գիտենա, էս հալևորներն ու պառավները քանի մեծանում են, խելքըներն էլ հետըները կորցնում. Կուզես բարկացի՛ ր, կուզես սաոը ջուր խմի՛ ր, որ մեռնիս էլ, Էնքան պետք է մտիկ անես, որ ժամավորները գան, Ողորմի աստված ասեն, որ բալքի թե աչքդ մի բան տեսնի. Մարդի աչքը ջուր ա կտրում, լերդը չորանում. Էսօր էլ հո մատաղ չե՞ ն մորթել ու ժամի դռանը բաժանում, որ հա թե մտիկ էլ անես, էլի աչքդ մի բան տեսնի, բերանդ մսի համ, քիթդ մսի հոտ առնի. Տերտերների գլուխն էլ հո Էսօր լավ տաքացած`ի՞նչ են մտիկ անում, թե գելը ոչխարը տարավ. էլ տուտը չե՛ ն կտրում, լավ-օսալ մի քիչ ոտը բարձրացնում, որ աղունը շուտով վեր գա, ամեն մարդ իր տուն գնա. Էչ չե՛ ն միտք անում, թե Էսօր ի՞նչ օր ա։ Էս կարգ դնողին ի՞նչ ասեմ. նրա հորն ողորմի, ինքը հացի տեղ խոտ կըլի կերած, բա՜ս… Փորս վեց-վեց անում, ղլվլոց ա ընկել, էլի հա կա՛ ց ու գյխիդ վայ տո՛ ւր, թե ժամը պետք է արձակվի, որ արքայություն ըլի. Տո՛, խա՛ նի խարաբ, ի՞նչ էլավ քեզ. մի քիչ որ համբերես, լեզուդ քեզ անես, լավ չլի՞լ. Ի՞նչ ես առավոտ-առավոտ էլ բերնիդ կապը կտրել, հո կրակ չի՞ ընկել փորդ ու քեզ էրում, խորովում, ասեց մերը բարկանալով, հո աշխարքը տարան ո՛ չ, դու մնացիր. Մենք ջա՞ն չունինք, մեզ աստված չի՞ ստեղծել, հողի՞ցը դուս Էկանք. Պա՛ - պա՛, պա՛ պա՛… էս ժանակիս տղերքը հենց սալթ գժվել, կապովի են դառել. Ո՛ չ մեծի պատիվն են ճանաչում, ո՛ չ հավատի գինը, ո՛ չ ժամի, աղոթքի զորությունը, էս ա, որ աստված մեր գլխին բարկացել, ամեն կողմից մեզանից զուլումը պակաս չի ըլում, է՜։ Ամենն էլ իրանց ձին են քշում. էրեկվան երեխեն էլ դեռ ոտը չի՛ էլած՝ ոտն ա բարձրացնում, հո աստված չի՛ վերցնիլ. Վեր կացար տեղիցդ, տո՛, մեկ հլա աստծուն փառք տո՛ ւր, երեսիդ խաչ հանի՛ ր, հոգիդ միտքդ բե՛ ր ու ետո ուզածդ արա՛, է՛. հո ճաքեցիր ո՛ չ. Տա՜, տա՜, տա՜… Աստված ազատի էս ժամանակվա երեխեքանց ձեռիցը. որ թողաս, աշխարք կքանդեն. Լավ ա, որ աստված Էսպես անօրեն բանին համբերում ա, ես ըլիմ, չե՛ մ համբերիլ. Աղասին հնազանդ որդի էր. Ղորդ ա, մորը ո՛ չինչ չասեց, լռվեց, բայց ասածը մեկ անկաջովը մտավ, մյուսովը դուրս էլավ. Ոտի տակին կրակ էր վառվում-սիրտն ուզում էր բերնովը դուս գա. Գեղումը մեծացած ռամիկ տղա հազարից մեկ անգամ ժամի երես չէ՛ ր տեսել, մեղի ձեն չէր լսել, կողքերն ու գլուխը չոլում, սարում հաստացրել. Մեկ զատկին, մեկ էլ ջրօրհներքին, սատանի աչքը քոռ, ղորդ ա, զանգակի ու պատարագի ձեն իմանում էր, բայց վա՜յ էն իմանալուն, ո՛ չ սրտին էր քյար անում, ո՛ չ ջանին. Նրա համար ժամն ու գիլի հարսանիքը մեկ էր. Ո՛ չ բառն էր իմանում, ո՛ չ զորությունը. ծունր դնելիս կամ չոքելիս էլ մեջքն ու ոտներն էին ցավում, ծալապատիկ նստում էր, բեզարում էր, ոտի վրա կանգնում էր, չէ՛ ր կարում համբերի. Շատ անգամ ճարը կտրում էր, դուս էր գալիս ժամի հայաթը, մեկ գերեզմանաքարի վրա նստում, մեկ կուշտ քնում, էլ ետ ներս մտնում. Շատ անգամ էն վախտին էր ժամ գնում, որ ամեն բանը կերել պրծել, օրհնյալ եղերուքն էին ասում. Ո՛ չինչ. Մեկ-էրկու խաչ էր հանում երեսին, ժամի դուռը պաչում, ետ դառնում. Սաքի մենք է՞նպես չենք անում, կոպիտ գեղըցու վրա ի՞նչ ենք զարմանում կամ ծիծաղում։ Գրի սևն ու սպիտակը հո, էսպես տեղը, տերտերներն էլ բռանց էին ջոկում. ավետարան կարդալիս հազար անգամ յա չեշմակը (գյոզլուկը) դզում, յա տիրացվի, մղդսու վրա բարկանում, յա գրակալը դոշըներին քաշում, յա գլուխ, երես գրքի միջումը կորցնում, մեկ պստիկ մոմ էլ ձեռներն առնում, յա մոնթի գլխին խփում, որ մոմը դուզ բռնի. Շատ անգամ էլ, որդիանց որդի, մեկ փիս, անմարս, դժար, ատամ, գլուխ կոտրող բառ էլ որ չէր ռաստ գալիս, հենց գիտես, թե սատանի թամքը կորավ, շատ կռանալուցը, մոմը մոտ բռնելուցը յա գիրքն էր էրվում, յա նրա միրուքը. Ամա էսպես բառեր վարավուրդ էին արել, մոտանալիս կամ գլխովն էին պտտում, կամ մեկ գիրն ասում, մյուսը կուլ տալիս. յա թե չէ՛ սխ կարդալու տեղ՝ սոխ կամ սխտոր ասում, ղս ասելու տեղ ղսրախ, ու ժամ օրհնողն էլ յա չոռ էր ասում, յա չէ՛ լսում. Մեկ գիր պակաս ժամանակին հո, աստված հեռու տանի. ժամ ու ժողովուրդ, տերտեր, տիրացու իրար գլխով էին դիպչում. ամեն բերնից էնպես մեկ խոսք էր դուս գալիս, որ զուռնի փոխանակ դափ էին ածում, մմի տեղ ցխավելը յա քշոցը կարդացողի ձեռը տալիս, տպողին օրհնում, կազմողին գովում ու գեջդանգեջ, պրծնելիս, աստծուն էնքան իրանց հոգու համար շնորհակալություն չանում, որքան գրքից, ավետարանից ազատվելու խաթեր. Թե մեկ վարդապետ էլ պատահում էր էսպես վախտը, աստված հեռու տանի, էշը մնում էր ցխումը խրված, կարդացողի ոտն ու ձեռը դող էր ընկնում, լեզուն կապվում. Չէ՛ զարմանալու, ի՞նչ անեն խեղճերը, գեղերումը վարժատուն չունին, քաղաքներումը`օրինավոր վարժապետ, ու շատի փորում, հինգ օր ման գաս, մեկ այբի կտոր չե՛ ս գտնիր է՛ ն էլ շատ ա, որ իրանց ջուրը ջրամանիցը հանում են, իրանց բանը յոլա տանում, ժամի կարգը կատարում. Ամենս էլ լավ գիտենք, թե ո՞ւմ մեղքն ա, ամա հիմիկ խոսալու վախտը չի, հետո կասեմ, ի՞նչ ասեմ, իմացողն իմացավ ու անկաջի տակն էլ բալքի թե քորեց, բայց անկաջի տակը քորելով փոր չի՛ կշտանալ, լավ է մեկ օր առաջ իր բանը կարգին բռնիլ ու չասիլ`էգուց, էգուց։ էգուց էլ էս օրվանից ա, ընչանք էգուց-էլօր կքցենք մեր բանը, գելը սուրուն կտանի. ով անկաջ ունի, լսի, թե չէ ոտը քարին կառնի. Մեր Աղասին, բացի սրանից, ղորդ ա, տարին իրեք-չորս անգամ սրբություն էլ էր առնում, խոստովանվում, պաս ու ծում պահում, զատկի մատաղին ընկեր ըլում. խունկ ու մոմ վառում, իր մեղքը բոլոր տերտերի վիզը կապում, ինքը բերանը սրբում, ձեռները լվանում, ղրաղ կանգնում, բայց էս պարտքիցը պրծածին պես, քրդի ասածին պես՝ «էլմը զեն կիկոն» էր, «էլմը զեն կիկոն»։ էլ էն ջուրը, էլ էն ջաղացը, ո՛ չ ղուղն էր բան մտնում, ո՛ չ բերանը լազաթ առնում։ Շատ անգամ ժամի ճամփեն էլ էր մաքիցը քցում, խունկն ու մոմն էլ. էս մեկ ադաթ էր. աչքը բաց էր արել, էնպես էր տեսել, թե հինգ նավակատյացը միս չպետք էր կերած, ժամ գնացած, ծում պահած, սրբություն առած, պատարագ արած, հոգո հաց տված, գերեզմաններն օրհնած, ուրիշներն անում էին, ինքն էլ էնպես էր անում, աղքատաց կերակրում, շատ անգամ քահանա, խալխ կանչում ու իրանց ննջեցելոց հոգիքը հիշում. Բոլոր, բոլոր հիանալի սովորություններ էին, աննման օրենք, սուրբ աստվածապաշտություն և մարդասիրություն. Աստված տա, ամեն ազգ էս բարեգործությունները ունենան, որ մեր ընտիր հայերն ունին, ամա Աղասու ջիգրը հենց էնդուր վրա էր շատ անգամ գալիս, որ ինչ անում էին, խելքումը չէին նստացնում, թե բանի զորությունն ի՞նչ ա. Հանդն էր դուս գալիս՝ իր մասիլն ու պտուղը, դաշտերի ծառն ու ծաղիկը, երկնքի պայծառ արեգակի, լուսնի, աստղերի լիսը տեսնելիս նրա հոգին վերանում էր, խելքը թռչում, շատ անգամ աչքերը ծով դառած`տեղն ու տեղը մնում կանգնած, հենց իմանում էր, թե իրան դրախտը տարան. Ձեռները քցում, գլուխը բաց անում, երեսը մեկ երկինքը, մեկ երկրի վրա քցում, հոգոց հանում ու ցանկանում էր, որ ձեն տա։ Ա՜խ, ո՞վ ես դու, ո՞վ, յարադանիդ ղուրբան, աստված, որ Էսքան բարիքը ստեղծել ես մեզ համար. Ա՜խ, ընչի՞ չե՛ ս քո սուրբ երեսը մեկ օր մեզ ցույց տալիս, որ ոտներդ ընկնինք, մեր սիրտը, մեր հոգին քեզ մատաղ տանք։ Թե ասեմ`երկիրն ա մենակ գեղեցիկ, հազար ծաղկներով, բուսով զարդարած, բաս երկինքը ո՞ւր թողամ, որ ցերեկը ինձ լիս ա տալիս, հանդիս պտուղը հասցնում, գիշերը մութն իմ աչքիցս հեռացնում ու Էնպես, չադրի պես գլխիս վրա կանգնած`անձրև, արև տալիս, որ ես ապրիմ՝, որդիքս պահպանեմ, աշխարքի պետքը գամ, որ մեռնելիս էլ գան հողիս վրա, ինձ մեկ դարտակ ողորմի ասեն. Ա՜խ, երկնային թագավոր աստված, քանի աչքս բաց եմ անում, էս քո արարածը տեսնում, սիրտս կրակ է դառնում, աչքս ծով, բերանս լռվում, մնում եմ տաքացած, ջեռուցած, բայց ա՜խ, ո՛ չ էս կրակն ա ինձ էրում, ո՛ չ էս ջուրն ինձ խեղդում։ Աչքս մոլորված`էս թփից Էն թուփ, էս սարից Էն սարն ա ընկնում, ծառի տակին ասես, սարի գլխին ասես՝ մտիկ անելով աչքս շաղվում, ջուր ա կտրում։ Հենց գիտես`մեկ ձեն, մեկ թև, մեկ աներևույթ հոգի, տերևները խշշալիս, ղուշը թռչելիս, աղբյուրը քչքչալիս, բյուլբյուլը երգելիս, հովը փչելիս, շաղը երեսիս թափելիս, ամպը գռռալիս, անձրևը գալիս ինձ ձեն ըլի տալիս, ինձ ձեռով ըլի անում, ինձ վրա խնդում, թե վայելի՛ ր Էստոնք, հողածին մարդ, բարի կա՛ ց, բարություն արա՛, Արարչիդ մեծությունը ու խնամքը ճանաչի՛ ր, ծառի պես պտուղ տո՛ ւր, ծաղկի պես`հոտ, սարի պես՝ աղբյուր, դաշտի պես՝ մասիլ, երկրի պես՝ հաց, երկնքի պես լիս. վայելի՛ ր աստուծո բարությունը, ուրըշին էլ փայ տո՛ ւր. աղքատ տեսնելիս՝ կերցրո՛ ւ, կշտացրո՛ ւ, ղուշը վրովդ անց կենալիս կանչի՛ ր, կուտ տո՛ ւր, դու աոատ ձեռք ունեցիր, որ առատ առնիս ու բախտավոր ըլիս։ Ա՛ խ, բոլոր կանեմ, կյանքս ուզեն, չե՛ մ խնայիլ, բայց ի՞նչ կըլի, որ, տեր իմ և աստված ջան, էս հոգին մեկ օր էլա մի ինձ երևի, որ Էսպես կարոտ չմնամ, չէրվիմ, չմաշվիմ նրա աննման սիրովը. Երազումն էլա որ մեկ նրա պատկերը տեսնեի, սրտումս դարդ չէր մնալ, էսքան չէի հասրաթ ըլիլ ու տանջվիլ։ Թե դու ես նրան ուղարկում, ո՜վ տեր իմ և արարիչ, ինչի՞ չես հրամայում, որ մեկ օր, մեկ օր, ա՛ խ, մեկ րոպե էլա, մեկ աչքս բաց ու խուփ անելիս էլա, նա մի աչքովս ընկնի, նրան տեսնիմ, սիրտս հովանա ու էլի նրա ասածն անեմ, բերնիս թիքեն հանեմ, ուրըշին ուտացնեմ, հաքիս շորը հանեմ, ուրըշի լաշը ծածկեմ, որ հորնըմորս սիրտն էլ ուրախանա, ասեն, թե «Աստված իրանց բարի զավակ ա պարգևել, որ իրանց խրատը գետինը չի՛ քցում, իրանց բարի ճամփին ա հետևում, իրանց ասածն անում»։ Հանդը դուս գալիս՝ մեր բիրտ Աղասին էսպես էր մտածում, ու սիրտն էրվում, ժամիցը գալիս`փառք էր տալիս աստուծո, որ շուտ արձակվեցավ, ինքը տուն էկավ, որ մի քիչ դինջանա ու գնա հանդը, որ էլի սիրտը բացվի, էլի Էն հիանալի ձենը լսի ու իր բանն անի։ Շատ անգամ բարկացած՝ զալիս էր, տան պուճախումը կամ քուրսու տակին ոտները փռում, տրտնջում, թոնթորում, գանգատ անում, որ ժամումը, խոստովանվելիս, Էնպես բաներից էին խաբար առել, նրա սիրտը վիրավորել, որ նրա մտքովը ամենևին երազումն էլ չէին անց կացել։ Ա՛ խպեր, արածիս հլա մեկ ճար արա՛, հետո ուրիշ բաներից հարցըրու, է՛, ասում էր շատ անգամ նեղանալով. Հենց քանի ասում ես, էլի երկու սհաթ չոքացնում, գլուխդ տանում են, թե՝ ասա՛, ասա՛։ Ախր որ չեմ արել, ի՛ նչ ասեմ, ի՞նչ. էնպես բան արա՛, որ սիրտս մի քիչ հովանա յա տաքանա, շատ խոսալուց ի՞նչ կշահվիս. Ասենք, թե խաթր եմ անում, լիս չե՛ մ ընկնում, հենց պետք է ամեն բան բերանդ գալիս խոսի՞ս. Սիրտս սրսռում ա էդ հարցրած բաներիցդ, քար ըլի, էդ խոսքերը չի՛ տանիլ. Ախր ի՞նչպես են աստուծո սուրբ տաճարումը էնպես բաներից խաբար առնում, որ չոլումը չի՛ պետք է խոսացած, բալքի թե քամին իմանա, տանի, ուրըշի անկաջ քցի. տանը չի՛ պետք է ասած, որ չըլիմ չիմանամ, պատերը զարզանդին. Ես իմ կարճ խելքովս էնպես եմ իմանում, որ մարդ խոստովանվելիս ինքը պետք է իր մեղքի վատությունը, իր արած չարությունը միտք անի, փոշմանի, զղջա, աստծուն խնդրի, որ իրան թողություն տա, որ էլ չանի, կարողություն տա, որ իր ճամփիցը չհեռանա, բարի ըլի, թե չէ՝ զոռ անելով, մարդի վրա բեռը դնելով, անկաջը էսպես. բաներով լցնելով, սրտիցը ո՛ չինչ խաբար չառնելով ի՞նչ կընկնի մարդի ձեռքը. ոչինչ. Հինգ օր էլ գլուխդ քարեքար տուր, տարով ծում պահի, որ սիրտդ թամուզ չի՛, ի՞նչ օգուտ. Թե ինձ վատություն ես արել, պետք է սրտով իմանաս, ինքդ փոշմանես, թե չէ ուրըշի ասելով դու հո քո ուզածը ու քո խորհուրդը չե՛ ս թողալ։ Տերտերի առաջին չոքելիս, մեղա տալիս էնպես պետք է վեր կենաս, որ խղճմտանքդ դինջ ըլի, նրա ասածը գլխումդ մտնի, թե չէ`սիրտդ լիքը գնացիր, լիքը վեր կացար, ի՞նչ օգուտ. Խաթաբալա ա, է՛ լի, մեկ որ յախեդ ձեռ ա ընկնում, էլ չեն ուզում, թե պոկեն։ Հաղորդության օրը որ գալիս ա. աստված գիտենա, ջանս դող ա ընկում։ Ինչ աման-չաման կա, լվանում եմ, ղուղս մզում, քամում, բեինս քանդում, որ տեսնիմ, թե ի՞նչ եմ արել, որ ես ինքս ասեմ ու հարցնիլ չտամ. Տուն չե՛ մ կտրել, մարդ չե՛ մ սպանել, ուրըշի հացը ձեռիցը չե՛ մ խլել, աստծուն իրան այան ա, գողություն, չարություն, անառակություն մտքովս էլ չի՛ անց կենում, Էնքան արևի, անձրևի տակին չոքըչոք եմ անում. Առավոտը գնում եմ հանդը, րիգունը գալիս, մեկ մարդի ծուռը աչքով չեմ մտիկ տալիս, էլ մեղքս ո՞րն ա, որ հենց գլխըներս տանում են, թե՝ հա, ասա, հա՛, ասա՛։ Ես լավ գիտեմ՝ մեղքի պարկն ո՞վ ա, իրանցից պետք է հեսաբ պահանջել, մեզ վրա են բեռը բարձում, մեզ մեղավոր շինում։ Ղորդ են ասել թե շատ կարդացողի ծուծը բարակ կըլի, գլխումը խելքը չի՛ ըլիլ կամ թե չէ. Կթուրքանա։ Աշխարքս կարդացողիցն ա շինվել, կարդացողիցն էլ պիտի քանդվի. Իմ դուշմանս նրանց ձեռը չընկնի, սաղ-սաղ կուտեն մարդի։ Ինչ ասես`նրանցից դուս ա գալիս։ Ավետարանը իրանք են կարդում, ժամ ու պատարագ իրանք անում, մեզ ասում, թե մեր ասածն արեք, մեր գործքին մեք նայիլ։ Ախր ի՞նչպես չնայեմ, հո քոռ չեմ, փաոք աստծու։ Ինչ ճամփով որ դու գնում ես, ես էլ Էն ճամփովը պետք է հետդ գամ. Տո՛, դու դուզ գնա՛, որ ես էլ դուզ գնամ, է՜. Զոռի բան չի՛ հո։ Տո՛, դու խեցգետնի պես ծուռն ես եռում, ինձանից պահանջում ես, թե ծուռը մի գնար. Առաջ դու արա՛, h ետո ինձ խրատ տո՛ ւր, է՜։ Ես էլ գիտեմ, որ աստված փիս բանը չի սիրիլ. ես որ հող տեղովս ատում եմ, նա ի՞նչպես կընդունի։ Թե բան ունիս, է՛ ն ասա, Էդով քարվան չի՛ կտրվիլ։ Նստում են երկա՜ր, զուոնալամա խոսում, հազար բանի անուն տալիս, հազար հրաշք պատմում, մեջը փուչ, օխտը հատիկ, ո՛ չ աղ կա, ո՛ չ համեմ։ Քրիստոս գիտենա, իմ ծառիցը ու դաշտիցը շատ բան եմ սովրում, քանց սրանցից. Տո՛, փող էլ ուզես՝ կտամ, չունենամ, գլուխս կծախեմ, քեզ կպահեմ, թաք ըլի Էնպես բան ասես, որ խելքումս մտնի, իմ հավարին հասնիս, Էն ժամանակը հոգիս ուզես, քեզ թասիր չե՛ մ անիլ, չե՛ մ։ Ամենը հո ամենը, իլահիմ մեր Տէր Մարկո |
[...] ՃԱՆԱՊԱՐՀՈՐԴՈԻԹՅՈԻՆ ԴԵՊԻ ԱՐԶՐՈՒՄ 1829 ԹՎԱԿԱՆԻ ԱՐՇԱՎԱՆՔԻ ԺԱՄԱՆԱԿ ԱՌԱՋԱԲԱՆ Նորերս ձեռքս ընկավ անցյալ 1834 թվականին Փարիզում ապրված մի գիրք, անունը [Voyages en Orient entrepris par ordre du Gouvernement Francis.] Հեղինակը յուրովի նկարագրելով 1828 թվականի արշավանքը՝ իր դատողությունները վերջացնում է հետևյալ խոսքերով. [Un poete distingu par son imagination a trouv dans tant de faits dont il a t temoin non le sujet d un poeme, mais celui d une satyre.] Թուրքական արշավանքում եղած բանաստեղծներից ես գիտեի միայն Ա. Ս. Խոմյակովի և Ա. Ն. Մուրավյովի մասին Երկուսն էլ գտնվում էին կոմս Դիբիչի բանակում։ Առաջինն այն ժամանակ գրեց մի քանի գեղեցիկ լիրիկական ոտանավորներ, երկրորը կազմում էր իր ճանապարհորդությունը դեպի սուրբ վայրերը, որն այնքան ուժեղ տպավորություն գործեց Բայց ես չեմ կարդացել և ոչ մի սատիրա Արզրումի արշավանքի մասին։ Ոչ մի կերպ չէի կարող մտածել, որ այստեղ խոսքն իմ մասին է, եթե նույն այդ գրքում չգտնեի իմ անունը՝ առանձին Կովկասյան կորպուսի գեներալների անունների շարքում։ [Parmi les chefs qui la commandaient (l arm e du Prince Paskewitch) on distinguait le G n ral Mouravief… le Prince G orgien Tsitsevaz… le Prince Arm nien Beboutof… le Princa Potemkin, le G n rale Raiewsky, et enfin M. Pouchkine… qui avait quitt la capitale pour chanter les exploits de ses compatriotes.] Խոստովանում եմ. ֆրանսիական ճանապարհորդի այս տողերը, չնայած գովասանական մակդիրներին, ինձ համար շատ ավելի անախորժ էին, քան ռուսական ժուռնալների հայհոյանքը։ Ոգևորություն փնտրելը ինձ միշտ թվացել է ծիծաղելի և անհեթեթ քմահաճույք, ոգևորությունը չես գտնի, նա ինքը պետք է գտնի բանաստեղծին։ Գալ պատերազմ՝ գալիք սխրագործությունները գովերգելու նպատակով, ինձ համար կլիներ մի կողմից չափազանց ինքնասիրական, մյուս կողմից չափազանց անվայել մի բան։ Ես չեմ միջամտում ռազմական դատողություններին։ Դա իմ գործը չէ։ Միգուցե համարձակ անցումը Սաղանլուի վրայով, մի շարժում, որով կոմս Պասկևիչը Սերասկիրին կտրեց Օսման-փաշայից, թշնամու երկու կորպուսների պարտությունը մի օրվա ընթացքում, արագ արշավանքը դեպի Արզրում, այս բոլորը, որ լիակատար հաջողությամբ պսակվեց, միգուցե և չափազանց արժանի է ծաղրանքի զինվորական մարդկանց աչքին (որպիսիք են, օրինակի համար, պ. առևտրական հյուպատոս Ֆոնտանյեն, Արևելյան ուղեգրությունների հեղինակը), բայց ես կամաչեի սատիրաներ գրել մեծահռչակ մի զորավարի մասին, որը ինձ սիրալիր ընդունեց իր վրանի հովանու տակ և իր մեծամեծ հոգսերի մեջ ժամանակ էր գտնում իմ նկատմամբ հաճելի ուշադրություն ցուցաբերելու։ Այն մարդը, որ ուժեղների հովանավորության կարիք չունի, բարձր է գնահատում նրանց սիրալիրությունն ու հյուրասիրությունը, որովհետև նրանցից ուրիշ բան էլ կարող պահանջել Երախտամոռության մեղադրանքը չպետք է մնա առանց առարկության, որպես չնչին քննադատության կամ գրական հայհոյանք. Ահա թե ինչու ես վճռեցի տպել այս առաջաբանը և հրապարակել իմ ճամփորդական նոթերը, որպես այն ամենը, ինչ ես գրել եմ 1829 թվականի արշավանքի մասին։ Ա. ՊՈԻՇԿԻՆ ԳԼՈԻԽ ԱՌԱՋԻՆ Տափաստանները։ Կալմիական վրանը։ Կովկասյան ջրերը։ Ռազմավիրական ճանապարհ։ Վլադիկավկազ։ Օսական թաղում։ Թերեք։ Դարիալի կիրճը։ Անցումն ձյունապատ լեռներով։ Աոաջին հայացքից Վրաստանի վրա։ Ջրանցքներ։ Խոսրով-Միրզան։ Դուշեթի քաղաքապետը։ Մոսկվայից ես գնացի Կալուգա, Բելև ու Օրյոլ և այդպիսով՝ ավելորդ երկու հարյուր վերստ անցա, բայց դրա փոխարեն Երմոլովին տեսա։ Նա ապրում է Օրյոլում, որի մոտ գտնվում է նրա գյուղը։ Ես եկա նրա մոտ առավոտյան ժամը 8-ին և նրան տանը չգտա։ Կառապանս ինձ ասաց, որ Երմոլովը ոչ ոքի մոտ չի լինում, բացի իր հորից, որր մի պարզ, աստվածասեր ծերունի է, որ նա չի ընդունում միայն քաղաքի աստիճանավորներին, իսկ այլոց համար մատչելի է։ Մի ժամից հետո ես նորից եկա նրա մոտ։ Երմոլովն ինձ ընդունեց իր սովորական սիրալիրությամբ։ Առաջին հայացքից ես ամենափոքր նմանություն անգամ չգտա նրա և իր պատկերների միջև, որոնք սովորաբար նկարված են պրոֆիլով։ Կլոր երես, կրակոտ, գորշ աչքեր, ալեզարդ մազերը ցից-ցից։ Վագրի գլուխ հերկուլեսյան իրանի վրա։ Ժպիտն անախորժ է, որովհետև անբնական է։ Իսկ երբ մտասուզվում է և խոժոռվում, գեղեցկանում է զարմանալիորեն հիշեցնում Դովի նկարած պոետական պատկերը։ Նա չերքեզի կանաչ չեքմեն էր հագած։ Նրա առանձնասենյակի պատերին կախված էին թրեր և դաշյուններ՝ հիշատակներ Կովկասում կառավարչապետ եղած ժամանակից։ Նա իր անգործությունն ըստ երևույթին անհամբերությամբ է տանում։ Մի քանի անգամ սկսեց խոսել Պասկևիչի մասին և միշտ կծու։ Խոսելով նրա հաղթությունների հեշտության մասին, նա նրան համեմատում էր Հեռու Նավայի հետ, որի առաջ պատերը թափվում էին փողերի հնչյունից, և Երևանի կոմսին անվանում էր Երիքոնի կոմս։ Թող հարձակվի նա, ասում էր Երմոլովը, մի ո՜չ խելոք, ո՜չ հմուտ, բայց համառ փաշայի վրա, օրինակ, այն փաշայի, որ հրամանատար էր Շումլայում, և Պասկևիչը կորած է»։ Ես Երմոլովին հաղորդեցի կոմս Տոլստոյի խոսքերը, թե Պասկևիչը պարսկական կոմպանիայում այնքան էր լավ գործում, որ խելոք մարդուն կմնար միայն ավելի վատ գործել նրանից տարբերվելու համար։ Երմոլովը ծիծաղեց, բայց չհամաձայնեց։ Կարելի էր խնայել մարդկանց և ծախքերը, ասաց նա։ Կարծես նա գրում է կամ ուզում է գրել իր հիշողությունները։ Նա դժգո է Կարամզինի պատմությունից և կկամենար, որ մի բոցավառ գրիչ նկարագրեր, թե ինչպես ռուս ժողովուրդը ոչնչությունից հասել է փառքի ու հզորության։ Իշխան Կուրբսկու հիշողությունների մասին նա խոսում էր [con amor Գերմանացիներին լավ է հասցրել։ Մի հիսուն տարուց հետո, ասաց նա, կկարծես, թե ներկա արշավանքին մասնակցել է պրուսական կամ ավստրիական օժանդակ մի բանակ գերմանական այսինչ գեներալների հրամանատարությամբ»։ Ես նրա մոտ մնացի մոտ երկու ժամ։ Նրան տհաճություն էր պատճառում, որ չէր հիշում իմ լրիվ անունը։ Նա ներողություն խնդրեց կոմպլիմենտներ ասելով։ Մի քանի անգամ խոսք բացվեց գրականության մասին։ Գրիբոյեդովի ոտանավորների մասին նա ասում է, թե դրանք կարդալիս մարդու այտոսկրները ցավում են։ Կառավարության և քաղաքականության մասին ոչ մի խոսք չեղավ։ Իմ ճանապարհը Կուրսկի և Խարկովի վրայով էր, բայց ես թեքվեցի ուղիղ դեպի Թիֆլիսի ճանապարհը, զոհելով մի լավ ճաշ Կուրսկի պանդոկում (որ աննշան բան չէ մեր ճանապարհորդությունների ժամանակ) և հետաքրքրություն չունենալով այցելել Խարկովի համալսարանը, որ չարժե Կուրսկի ճաշին։ Մինչև Ելեց ճանապարհները սարսափելի են։ Մի քանի անդամ իմ կառքը խրվեց ցեխի մեջ, որն արժանի է Օդեսայի ցեխին։ Պատահում է, որ մեկ օր ու գիշեր ես անցնում էի ոչ ավելի, քան հիսուն վերստ։ Վերջապես տեսա Վորոնեժյան տափաստանները և ազատ սլացա կանաչ դաշտավայրով։ Նովոչերկասկում գտա կոմս Պուշկինին, որ նույնպես գնում էր Թիֆլիս, և մենք համաձայնեցինք միասին ճանապարհորդել։ Եվրոպայից Ասիա անցնելը ժամ առ ժամ ավելի զգալի է դառնում, անտառներն անհետանում են, բլուրները հարթվում, խոտն ավելի խիտ է դառնում և ցույց տալիս աճեցողության ավելի մեծ ուժ, երևում են թռչուններ, որոնք անհայտ են մեր անտառներում, արծիվները նստած են մեծ ճանապարհը նշող հողակույտերի վրա, ասես պահակներ լինեն, և հպարտ նայում են ճանապարհորդին։ Արգավանդ արոտավայրերում Անսանձ զամբիկների Թաբուններն են թափառում։ Կալմիկները տեղավորված են կայարանի խրճիթների մոտ։ Նրանց վրանների մոտ արածում են նրանց անճոռնի, բրդոտ ձիերը, որոնք ձեզ ծանոթ են Օրլովսկու սքանչելի նկարներից։ Մոտ օրերս ես այցելեցի մի կալմիկական վրան (հյուսված ցանկապատ, վրան սպիտակ թաղիք քաշած)։ Ամբողջ ընտանիքը պատրաստվում էր նախաճաշելու։ Կաթսան եփվում էր մեջտեղում, և ծուխը դուրս էր գալիս վրանի վերևում բացված անցքից։ Մի ջահել կալմիկուհի, բավականին սիրունադեմ, ծխախոտ ծխելով կար էր անում։ Ես նստեցի նրա մոտ։ «Անունդ ի՞նչ է», «Քանի՞ տարեկան ես» «Տասը և ութ», «Ի՞նչ ես կարում»։ «Վարտիք»։ «Ո՞ւմ համար»։ «Ինձ համար»։ Նա իր ծխամորճը տվեց ինձ ու սկսեց նախաճաշել։ Կաթսայում եփվում էր թեյ՝ ոչխարի ճարպով ու աղով։ Նա առաջարկեց ինձ նաև իր փարչը։ Ես չէի ուզում հրաժարվել, և խմեցի մեկ շնչով։ Չեմ կարծում, թե ժողովրդական մի այլ խոհանոց կարողանար արտադրել ավելի գարշելի մի բան։ Ես մի բան խնդրեցի վրայից ուտելու համար։ Ինձ տվին մի կտոր չորացած զամբիկի միս։ Դրանից էլ գոհ էի Կալմիկական կոկետությունը վախեցրեց ինձ։ Շուտ դուրս եկա վրանից և հեռացա տափաստանի Կիրկեից։ Ստավրոպոլում երկնքի ծայրին ամպեր տեսա, որոնք աչքերիս զարմանք էին պատճառել ուղիղ ինը տարի առաջ։ Նրանք նույնն էին դարձյալ, դարձյալ նույն տեղում։ Կովկասյան շղթայի ձյունապատ գագաթներն էին դրանք։ Գեորգիևսկից գնացի Տաք ջրերը։ Այստեղ մեծ փոփոխություն գտա, այստեղ եղածս ժամանակ վաննաները գտնվում էին շտապ շինված հյուղերում։ Աղբյուրները, որոնք մեծ մասամբ գտնվում էին իրենց նախնական վիճակում, խփում էին, գոլորշի արձակում և սարերից հոսում զանազան ուղղություններով, իրենց հետևից թողնելով սպիտակ և կարմիր հետքեր։ Մենք եռացող ջուրը վերցնում էինք կեղևից շինած փարչով կամ թե կոտրած շշի տակով։ Հիմա հիանալի վաննաներ և տներ էին շինված։ Մաշուկի լանջին բուլվար է գցած, որի չորս բոլորը լորենիներ են տնկված։ Ամենուրեք՝ մաքուր ճանապարհներ, կանաչ նստարաններ, կանոնավոր ծաղկանոցներ, կամրջակներ, տաղավարներ։ Աղբյուրները քարապատված են, վաննաների պատերին փակցված են ոստիկանության կարգադրագրերը։ Ամենուրեք կարգ ու կանոն, մաքրություն, գեղեցկություն Խոստովանում եմ, Կովկասյան ջրերը հիմա ավելի շատ հարմարություններ ունեն, բայց ես ափսոսում էի նրանց առաջվա վայրենի վիճակը, ափսոսում էի ժայռոտ բիրտ կածանները, թփուտներն ու չցանկապատված վիհերը, որոնց վրայով երբեմն առաջներում մագլցում էի։ Տխուր սրտով թողի ջրերը և վերադարձա Գեորգիևսկ։ Շուտով վրա հասավ գիշերը։ Ջինջ երկինքը ծածկվեց միլիոնավոր աստղերով։ Ես գնում էի Պոդկումոկի ափով։ Այստեղ էր, որ նախկինում ինձ հետ նստում էր Ա. Ռաևսկին, ականջ դնելով ջրերի մեղեդուն։ Վեհապանծ Բեշտուն հեռվում ավելի ու ավելի սև էր գծագրվում, շրջապատված լեռներով՝ իր վասալներով, և վերջապես անհետացավ խավարի մեջ… Հետևյալ օրը շարունակեցինք ճանապարհը և հասանք Եկատերինոգրադ, որը մի ժամանակ փոխարքայանիստ քաղաք է եղել։ Եկատերինոգրադից սկսվում է Ռազմավիրական ճանապարհը։ Փոստի ճանապարհը վերջանում է։ Ձիեր են վարձում մինչև Վլադիկավկազ։ Տրվում են կազակներ ու հետևակ պահակախումբ և մի թնդանոթ։ Փոստն ուղարկում են շաբաթը երկու անգամ, և ճանապարհորդները միանում են նրան, դա կոչվում է Օկազիա։ Մենք երկար չսպասեցինք։ Փոստը եկավ հետևյալ օրը, և երրորդ օրն առավոտյան ժամը 9-ին պատրաստ էինք ճանապարհ ընկնելու։ Հավաքատեղում միացավ ամբողջ քարավանը, որ բաղկացած էր հինգ հարյուրի չափ մարդուց։ Թմբուկ զարկեցին։ Մենք շարժվեցինք։ Առջևից հետևակ զինվորներով շրջապատված, շարժվեց թնդանոթը։ Նրա հետևից ձգվեցին կառքերը, բերդից բերդ տեղափոխվող զինվորների կանանց ծածկասայլերը, մեր հետևակից ճռնչաց երկանիվ սայլերի գումակը։ Երկու կողմերից վազում էին ձիերի երամակներ և եզների նախիրներ։ Նրանց մոտով արշավում էին ուղեկցողները՝ յափնջիներով ու օղապարներով։ Այդ բոլորը սկզբում շատ էր դուր գալիս, բայց շուտով ձանձրացրեց։ Թնդանոթը շարժվում էր քայլով, պատրույգը ծխում էր, և զինվորները նրանով կպցնում էին ծխամորճերը։ Մեր երթի դանդաղությունը (առաջին օրը մենք միայն 15 վերստ անցանք), անտանելի շոգը, պաշարի պակասությունը, անհանգիստ գիշերները, նողայական սայլերի անընդհատ ճռնչոցը ինձ համբերությունից հանում էին։ Թաթարները պարծենում են այդ ճռնչոցով, ասելով, թե իրենք շրջագայում են որպես ազնիվ մարդիկ, թաքնվելու կարիք չունեն։ Այս անգամ ինձ համար ավելի հաճելի կլիներ ճանապարհորդել ոչ այդքան պատվավոր հասարակության հետ։ Ճանապարհը բավական միատեսակ էր. հարթավայր, շուրջը բլուրներ։ Երկնքի ծայրում Կովկասի գագաթները, որ օրեցօր ավելի ու ավելի բարձր էին երևում։ Բերդերը, որոնք բավարար են այս երկրի համար, ունեն խրամատ, որի վրայով առաջներում մեզանից ամեն մեկը կթռչեր-կանցներ առանց թափ առնելու. ժանգոտ թնդանոթներ, որ չեն գործել Գուդովիչի ժամանակից ի վեր, փլած պատնեշ, որի վրա թափառում է հավերի ու սագերի կայազորը։ Բերդում կան մի քանի խղճուկ հյուղեր, ուր դժվարությամբ կարելի է մի տասը ձու և մածուն ճարել։ Առաջին աչքի ընկնող տեղը Մինարեթ բերդն է։ Նրան մոտենալիս մեր քարավանն անցնում էր մի սքանչելի հովիտով, գերեզմանաթմբերի միջով, որոնք ծածկված էին լորենիներով ու չինարներով։ Դրանք ժանտախտից մեռած մի քանի հազար մարդկանց գերեզմաններ էին։ Ամենուր երևում էին երփներանգ ծաղիկներ, որ կյանք էին առել վարակված աճյուններից։ Աջ կողմում շողշողում էր ձյունապատ Կովկասը. առաջից բարձրանում էր մի ահագին անտառապատ սար. նրա ետևումն էր գտնվում բերդը, որի շուրջը երևում են հետքերը մի ավերված աուլի, որ կոչվել է Տատարտուբ և մի ժամանակ Մեծ Կաբարդայի գլխավոր աուլն է եղել։ Թեթև, մենավոր մինարեթը, որը գեղակազմ բարձրանում է քարակույտերի միջից, ցամաքած հեղեղատի ափին, վկայում է անհետացած գյուղի երբեմնի գոյությունը։ Մինարեթի ներսի սանդուղքը դեռ չի քանդվել։ Ես այդ սանդուղքով բարձրացա հարթակը, որի վրայից այլևս չի հնչում մոլլայի ձայնը։ Այստեղ ես գտա մի քանի անհայտ անուններ, որ աղյուսի վրա խզբզել էին փառասեր ճանապարհորդները։ Մեր ճանապարհը գեղատեսիլ դարձավ։ Լեռները ձգվում էին մեր վերևում։ Նրանց գագաթներին սողում էին հազիվ նշմարելի հոտեր, որ միջատների էին նմանում։ Մենք նշմարեցինք նաև հովվին, որ միգուցե և մի ժամանակ գերի ընկած և գերության մեջ ծերացած ռուս է։ Մենք էլի գերեզմանաթմբերի, էլի ավերակների հանդիպեցինք։ Երկու-երեք գերեզմանաքարեր կանգնած էին ճանապարհի եզրին։ Այնտեղ, ըստ չերքեզների սովորության, թաղված էին նրանց հրոսակները Քարի վրա փորագրված թաթարական արձանագրությունը, թրի պատկերը, թանգան մնացել էր հափշտակիչ թոռներին ի հիշատակ հափշտակիչ նախնու։ Չերքեզները մեզ ատում են։ Մենք նրանց քշել ենք լայնարձակ արոտատեղերից, նրանց աուլներն ավերված են, ամբողջ ցեղեր բնաջինջ եղած։ Նրանք հետզհետե ավելի են հեռանում դեպի լեռների խորքը և այնտեղից սկսում իրենց ասպատակությունները։ Խաղաղ չերքեզների բարեկամություն, անվստահելի է. նրանք միշտ պատրաստ են օգնելու իրենց վայրագ ցեղակիցներին։ Նրանց վայրենի ասպետության ոգին զգալիորեն ընկել է։ Նրանք հազվադեպ են հարձակվում հավասար թվով կազակների վրա, երբեք չեն հարձակվում հետևազորի վրա և փախչում են, երբ թնդանոթներ են տեսնում։ Սակայն երբեք առիթ չեն փախցնի հարձակվելու թույլ ջոկատի կամ անպաշտպանի վրա։ Այս կողմերում շատ լուրեր են պտտում նրանց չարագործությունների մասին։ Համարյա թե ոչ մի հնար չկա նրանց զսպելու, մինչև որ նրանց զինաթափ չանեն, ինչպես զինաթափ արին Ղրիմի թաթարներին, մի բան, որ չափազանց դժվար է նրանց մեջ տիրող ժառանգական գժտությունների և արյան վրիժառության պատճառով։ Դաշյունն ու թուրը նրանց մարմնի անդամներն են, և մանուկն սկսում է դրանց տիրապետել ավելի առաջ, քան թոթովել։ Նրանց համար սպանությունը մարմնական հասարակ մի շարժում է։ Գերիներին պահում են փրկանքի հույսով, բայց սարսափելի անգութ են վարվում հետները, հարկադրում են աշխատել ուժից վեր, կերակրում են հում խմորով, ծեծում են, երբ խելքներին վչում է, և նրանց պահակ են դնում իրենց տղաներին, որոնք մի խոսքի համար իրավունք ունեն նրանց կոտորելու իրենց մանկական թրերով։ Նորերս բռնել էին մի խաղաղ չերքեզի, որը կրակել էր մի զինվորի վրա։ Նա արդարացել էր նրանով, որ իր հրացանը չափազանց երկար էր լցված մնացել։ Ինչ անես այդպիսի ժողովրդի հետ։ Սակայն պետք է հուսալ, որ Սև ծովի արևելյան ափի գրավումը, չերքեզներին կտրելով Թուրքիայի հետ առևտուր անելուց, նրանց կհարկադրի մերձենալ մեզ։ Ճոխության ազդեցությունը կարող է նպաստել նրանց սանձահարմանը, ինքնաեռը կարևոր նորմուծություն կլիներ։ Կա ավելի ուժեղ, ավելի բարոյական, մեր դարի լուսավորությանն ավելի համապատասխան միջոց՝ գա ավետարանի քարոզումն է։ Վաղուց չէ, որ չերքեզները ընդունել են մահմեդական հավատը։ Նրանք հրապուրվել են Ղորանի առաքյալների գործունյա ֆանատիզմով, որոնցից աչքի ընկնող է եղել Մանսուրը, մի արտակարգ մարդ, որ երկար ժամանակ Կովկասն ապստամբեցրել է ռուսական տիրապետության դեմ, վերջում բռնվել է մեր կողմից և մեռել Սոլովեցկի վանքում։ Կովկասը սպասում է քրիստոնեական միսիոներների։ Բայց մեր ծուլության համար ավելի հեշտ է կենդանի խոսքի փոխարեն մեռյալ տառեր ձուլել և համր գրքեր ուղարկել գիր չճանաչող մարդկանց։ Մենք հասանք Վլադիկավկազ, նախկին Կափկայա լեռների նախադռանը։ Նա շրջապատված է օսական աուլներով։ Ես այցելեցի նրանցից մեկը և հանդիպեցի թաղման։ Խրճիթի մոտ խառնվել էր ժողովուրդը։ Բակում կանգնած էր մի սայլ, երկու եզ լծած։ Մեռյալի ազգականներն ու բարեկամները գալիս էին ամեն կողմից և դառը լացով մտնում խրճիթը, բռունցքներով զարկելով իրենց ճակատին։ Կանայք կանգնած էին հանդարտ։ Մեռյալին դուրս բերին յափնջու վրա. … like a warrior taking his rest With his martial clock around him դրին սայլին։ Հյուրերից մեկը վերցրեց հանգուցյալի հրացանը, փչեց վառոդարանից վառոդն ու դրեց դիակի կողքին։ Եզները շարժվեցին։ Հյուրերը առաջացան հետևից։ Մարմինը պետք է թաղվեր լհոներում, աուլից մի երեսուն վերստ հեռավորության վրա։ Ափսոս որ ոչ ոք չկարողացավ ինձ բացատրել սույն ծեսերը։ Օսերը ամենաաղքատ ցեղն են Կովկասում բնակվող ժողովուրդներից։ Նրանց կանայք գեղեցիկ են, և, ինչպես ասում են, շատ բարեհաճ են դեպի ճանապարհորդները։ Բարդի դարբասի մոտ ես պատահեցի երկուսին, մի բանտարկյալ օսի կնոջն ու աղջկան։ Նրանք ճաշ էին տանում նրա համար։ Նրանք հանգիստ ու համարձակ էին թվում, սակայն երբ ես մոտեցա՝ երկուսն էլ խոնարհեցին գլուխները և ծածկվեցին իրենց պատառոտած չադրաներով։ Բերդում տեսա չերքեզ ամանաթների՝ կայտառ ու սիրուն տղաների։ Նրանք ամեն րոպե չարաճճիություններ են անում և բերդից փախչում։ Նրանց պահում են ողբալի վիճակում։ Նրանք ման են գալիս ցնցոտիներով, կիսամերկ և գարշելի կեղտոտ։ Ոմանց վրա տեսա փայտե ոտնակոճղեր։ Ըստ երևույթին, ազատ արձակված ամանաթները չեն ցավում, որ գտնվում են Վլադիկավկազում։ Թնդանոթը մեզնից բաժանվեց։ Մենք ճանապարհ ընկանք, հետևազորի և կազակների հետ։ Կովկասը մեզ ընդունեց իր սրբարանը։ Խուլ աղմուկ լսեցինք և տեսանք Թերեքը, որ հոսում էր զանազան ուղղություններով։ Առաջացանք նրա ձախ ափով։ Նրա աղմկալի ալիքները շարժում են օսական ցածլիկ, շնաբույների նմանող ջրաղացների անիվները։ Որչափ խորանում էինք դեպի լեռները, այնքան ավելի նեղ էր դառնում կիրճը։ Սեղմված Թերեքը մռնչալով նետում է իր պղտոր ալիքները ժայռերի վրայով, որոնք փակում են նրա ճանապարհը։ Կիրճը գալարվում է նրա հոսանքի երկարությամբ։ Ալիքները հղկել են լեռների քարե ստորոտներ։ Ես գնում էի ոտով և ամեն րոպե, բնության մռայլ սքանչելիքից ապշած, կանդ առնում։ Մառախլապատ եղանակ էր, ամպերը ծանր շարժվում էին սև գագաթների մոտով։ Կոմս Պուշկինը և Շերնվայլը, նայելով Թերեքին մտաբերում էին Իմատրան և նախապատվությունը տալիս էին Հյուսիսային որոտացող գետին։ Բայց ես ոչ մի բանի հետ համեմատել չէի կարողանում իմ առաջ բացված տեսարանը։ Լարս չհասած, ես ետ մնացի պահակախմբից, աչքերս սևեռած այն վիթխարի ժայռերին, որոնց միջով Թերեքը ջողփողում էր անմեկնելի կատաղությամբ։ Հանկարծ դեպի ինձ է վազում մի զինվոր, հեռվից գոչելով. Մի կանգնեք, Ձերդ բարեծնություն, կսպանեն։ Այդ նախազգուշացումը անսովոր լինելով, ինձ չափազանց տարօրինակ թվաց։ Բանն այն է, որ ou ավազակները, այս նեղ տեղում իրենց անվտանգ զգալով, Թերեքի այն կողմից կրակում են ճանապարհորդների վրա։ Մեր անցնելու նախրնթաց օրը նրանք այդ ձևով հարձակվել էին գեներալ Բեկովիչի վրա, որը քշել անցել էր նրանց կրակոցների միջով։ ժայռի վրա ինչ-որ ամրոցի ավերակներ են երևում, նրանք շրջածեփված են խաղաղ օսերի հյուղերով, որոնք կարծես ծիծեռնակի բույներ լինեն։ Լարսում մենք կանգ առանք գիշերելու։ Այնտեղ հանդիպեցինք մի ֆրանսիացի ճանապարհորդի, որը մեզ վախեցրեց մեր անցնելիք ճանապարհի նկարագրությամբ։ Նա մեզ խորհուրդ էր տալիս կառքերը թողնել Կոբիում և ձիով գնալ։ Նրա հետ առաջին անգամ խմեցինք Կախեթի գինի՝ գարշահոտ տկճորից, հիշելով Իլիականի խնջույքները. Եվ այծի տիկհրում գինին, սփոփանքը մեր։ Այստեղ ես գտա «Կովկասի գերու» մի կեղտոտված արտադրություն, որը, խոստովանում եմ, վերստին կարդացի մեծ հաճույքով։ Այդ բոլորը թույլ է, դեռահաս, թերատ, բայց շատ բան կռահված և արտահայտված է ճիշտ։ Հետևյալ օրն առավոտյան մեկնեցինք։ Թուրք գերիները կարգի էին բերում ճանապարհը։ Նրանք գանգատվում էին իրենց տրվող կերակուրից։ Ոչ մի կերպ չէին կարողանում ընտելանալ ռուսական սև հացին։ Այդ հիշեցրեց ինձ իմ բարեկամ Շ-ի խոսքերը, որ նա ասում էր Փարիզից վերադառնալուց հետո. «Վատ է, եղբայր, Փարիզում ապրելը, ուտելու բան չկա, սև հաց չես ճարի»։ Լարսից յոթ վերստ հեռու գտնվում է Դարիալի պոստը։ Կիրճը նույն անունն է կրում։ ժայռերը երկու կողմից կանգնած են զուգահեռ պատերի նման։ Այստեղ այնքան նեղ, այնքան նեղ, գրում է մի ճանապարհորդ, որ ոչ միայն տեսնում, այլ կարծես զգում ես անձկությունը։ Երկնքի մի կտորը ժապավենի նման կապտին է տալիս մեր գլխավերևը։ Լեռան բարձունքից մանր ու ցայտող շիթերով թափվող առուները ինձ հիշեցնում էին Ռեմբրանդտի տարօրինակ նկարը՝ Գանիմեդի հափշտակումը։ Ի դեպ, կիրճն էլ լուսավորված էր իսկը նրա ճաշակով։ Տեղ-տեղ Թերեքը ողողում է ժայռերի բուն ստորոտը, և ճանապարհի վրա, իբրև ամբարտակ, քարեր են կիտված։ Պոստից ոչ հեռու գետի վրա խիզախորեն մի կամրջակ է ձգված, երբ կանգնում ես վրան, թվում է թե ջրաղացի վրա ես։ Կամուրջն ամբողջությամբ ցնցվում է, իսկ Թերեքն աղմկում է ջրաղացաքարը շարժող անիվների նման։ Դարիալի դիմաց սև ժայռի վրա երևում են ամրոցի ավերակներ։ Ավանդությունն ասում է, թե այնտեղ թաքնված է եղել ինչ-որ Դարիա թագուհի, որը տվել է իր անունը կիրճին. հեքիաթ է։ Դարիալը հին պարսից լեզվով կնշանակե դարպաս։ Պլինիոսի վկայությամբ, Կովկասի դուռը, որ սխալմամբ Կասպից է կոչվել, այստեղ է եղել։ Կիրճը փակված է եղել փայտե երկաթապատ, իսկական դարպասով։ Նրա տակից, գրում է Պլինիոսը, հոսում է Դիրիոդորիս գետը։ Այստեղ էլ կառուցված է եղել ամրոցը՝ վայրենի ցեղերի հարձակումներին դիմադրելու համար։ Տեսեք կոմս Ի. Պոտոցկու ճանապարհորդությունը, որի գիտական հետախուզումները նույնքան հետաքրքրական են, որքան և իսպանական ռոմանները։ Դարիալից ճանապարհվեցինք դեպի Կազբեկ։ Մենք տեսանք Տրոիցկի դարպասը (մի կամար, որ գոյացել է ժայռի մեջ վառոդի պայթյունից) մի ժամանակ նրա տակով անցնում էր ճանապարհը, իսկ այժմ հոսում է իր հունը հաճախ փոխող Թերեքը։ Կազբեկ գյուղից ոչ հեռու մենք անցանք կատաղի հեղեղատը, մի ձորակ, որ մեծ անձրևների ժամանակ կատաղի գետ է դառնում։ Այդ ժամանակ նա բոլորովին ցամաքած էր և հռչակված միայն իր անունով։ Կազբեկ գյուղը գտնվում է Կազբեկ լեռան ստորոտում և պատկանում է իշխան Կազբեկին։ Իշխանը մոտ 45 տարեկան մի տղամարդ էր, հասակով պրիոբրոժենսկի ֆլիգելմանից ավելի բարձր։ Մենք նրան գտանք դուքանում (այդպես են կոչվում վրացական ճաշակրպակները), որոնք շատ ավելի աղքատ են և ոչ ավելի մաքուր, քան ռուսականները։ Դռան մոտ ընկած էր մի հաստափոր տկճոր (եզան տիկ), իր չորս ոտները չռած։ Հսկան նրանից գինի էր ծծում և մի քանի հարց տվեց ինձ, որոնց ես պատասխանեցի նրա կոչումին ու հասակին վայել հարգանքով։ Մենք բաժանվեցինք որպես լավ բարեկամներ։ Շուտ են բթանում տպավորությունները։ Հազիվ անցավ մի օր, և արդեն Թերեքի մռնչոցն ու նրա այլանդակ ջրվեժները, ժայռերն ու անդունդները այլևս չէին գրավում իմ ուշադրությունը։ Ինձ սկսեց տիրել բացառապես Թիֆլիս հասնելու անհամբերությունը։ Ես նույնիսկ անտարբեր էի անցնում Կազբեկի մոտով, ինչպես մի ժամանակ լողում էի Չաթըրդաղի մոտով։ Ճշմարիտ է և այն, որ անձրևային ու մառախլապատ եղանակն ինձ խանգարում էր տեսնել նրա ձյունե շեղջը, որը, բանաստեղծի արտահայտության, հենարան է երկնակամարին։ Սպասում էի պարսից արքայազնին։ Կազբեկից որոշ տարածության վրա մեզ հանդիպեցին մի քանի կառքեր և դժվարացրին նեղ ճանապարհը։ Մինչև որ կառքերը իրար մոտով կանցնեին, պահակախմբի սպան մեզ հայտնեց թե ինքն ուղեկցում է պարսից պալատական բանաստեղծին, և իմ ցանկությամբ ինձ ներկայացրեց Ֆազիլ-Խանին։ Ես թարգմանի օգնությամբ նրան դիմեցի արևելյան վերամբարձ ողջույնի խոսքով, բայց որքան ամաչեցի, երբ Ֆազիլ-Խանը իմ անտեղի խեղկատակությանը պատասխանեց կարգին մարդուն հատուկ պարզ, խելացի քաղաքավարությամբ։ «Նա հույս ուներ ինձ տեսնելու Պետերբարգում։ Ցավում էր, որ մեր ծանոթությունը լինելու է ոչ երկարատև և այլն»։ Ես ամոթով ստիպված էի թողնել իմ փքուն-կատակային տունը և անցնել սովորական եվրոպական ֆրազների։ Ահա մի դաս մեր ռուսական ծաղրասիրության համար։ Այսուհետև ես մարդու մասին չեմ դատի նրա ոչխարի փափախով 6 և ներկած եղունգներով։ Կոբի պոստը գտնվում է Կրեստովայա լեռան հենց ստորոտում, այն լեռան, որի վրայով պիտի անցնեինք։ Մենք այստեղ կանգ առանք գիշերելու համար և սկսեցինք մտածել, թե ինչպես կատարենք այդ սոսկալի սխրագործությունը. արդյոք կառքերը թողնելով, կազակների ձիերը նստենք, թե մարդ ուղարկենք օսերի եզների հետևից։ Համենայն դեպս, ես մեր ամբողջ քարավանի կողմից պաշտոնական խնդիրք գրեցի Պ. Չիլյաևին, որ այս կողմերի պետն է, և մենք պառկեցինք քնելու՝ սպասելով սայլերին։ Մյուս օրը ժամը մոտ 12-ին աղմուկ, աղաղակներ լսեցինք և տեսանք մի արտասովոր տեսարան. տասնութ զույգ լղար, փոքրահասակ եզներ, մի խումբ կիսամերկ օսերի հարվածների տակ, հազիվհազ քաշում էին իմ բարեկամ 0-ի թեթև վիեննական կառքը։ Այդ տեսարանը իսկույն ցրեց իմ բոլոր տարակուսանքները։ Ես վճռեցի իմ ծանր պետերբուրգյան կառքը ետ ուղարկել Վլադիկավկազ և ձիով գնալ Թիֆլիս։ Կոմս Պուշկինը չէր ուզում հետևել իմ օրինակին։ Նա գերադասեց եզների մի ամբողջ նախիր լծել իր բրիչկային (կիսակառք), որ բեռնված էր ամեն տեսակի պաշարներով, և հանդիսավոր կերպով անցնել ձյունապատ լեռնաշղթան։ Մենք բաժանվեցինք, և ես ճանապարհվեցի գնդապետ Օգարյովի հետ, որը հետախուզում էր այստեղի ճանապարհները։ Ճանապարհն անցում էր փլվածքի վրայով, որ առաջացել էր 1827 թվի հունիսի վերջին։ Այդպիսի դեպքեր պատահում են սովորաբար յուրաքանչյուր յոթ տարին մեկ։ Քարի մի ահագին գուղձ, վայր գլորվելով, մի ամբողջ վերս տարածությամբ կիրճը լցրել և կտրել էր Թերերը։ Ներքևում կանգնած պահակները լսել էին սոսկալի դղրդյուն և տեսել, որ գետն արագորեն բարակել է և մի քառորդ ժամում բոլորովին հանդարտվել ու սպառվել։ Թերեքը փլվածքի միջով դուրս էր եկել երկու ժամից ոչ շուտ։ Ա՛ յ թե սարսափելի փլվածք է եղել։ Մենք ուղիղ բարձրանում էինք ավելի ու ավելի վեր։ Մեր ձիերը խրվում էին փխրուն ձյունի մեջ, որի տակ վտակներ էին աղմկում։ Ես զարմացած նայում էի ճանապարհին և չէի հասկանում, թե ինչպես կարելի է այդտեղ ճամփորդել կառքով։ Այդ ժամանակ խուլ որոտ լսեցի։ «Փլվածք է», ասաց ինձ պ. Օգարյովը։ Ետ նայեցի և այն կողմում տեսա մի ձյունակույտ, որը պոկվելով դանդաղորեն իջնում էր զառիվայրից։ Փոքր փլվածքներն այստեղ հազվադեպ չեն։ Անցյալ տարի մի ռուս սայլապան անցնելիս է եղել Կրեստովայա լեռնով։ Փլվածքը պոկվել է, սոսկալի ձնագունդն ընկել է նրա սայլի վրա, կլանել է սայլը, ձին ու գեղջուկին, գլորվել է ճանապարհի մյուս կողմը և իր ավարի հետ միասին թավալվել դեպի անդունդը։ Մենք հասանք սարի գագաթին։ Այստեղ դրված է գրանիտե խաչ, մի հին հուշարձան, որ վերանորոգել է Երմոլովը։ Այստեղ ճանապարհորդները սովորաբար իջնում են կառքերից և առաջանում ոտքով։ Նորերս այստեղից անցել է մի ինչ-որ օտարերկրացի հյուպատոս, նա այնքան թույլ է եղել, որ պատվիրել է իր աչքերը կապել. նրան տարել են թևերից բռնած և, երբ աչքերի կապը բացել են՝ ծունկ է չոքել գոհություն հայտնել աստծուն և այլն, որ շատ զարմացրել է ուղեկցողներին։ Վայրկենական անցումը ահավոր Կովկասից դեպի գեղատեսիլ Վրաստանը հիանալի է։ Հանկարծ հարավի օդը սկսում է մեղմորեն փչել ճանապարհորդի երեսին։ Գուտ լեռան բարձունքից բացվում է Կայշաուրի հովիտն իր մարդաբնակ ժայռերով, իր այգիներով, իր վճիտ Արագվայով, որ ոլորվում է ինչպես մի արծաթե ժապավեն, և այս բոլորը փոքրացած ձևով, երեք վերստանոց անդունդի հատակում, որի եզրով անցնում էր վտանգավոր ճանապարհը։ Մենք իջնում էինք հովիտը։ Նորալուսինը երևաց պարզ երկնքում։ Երեկոյան օղը մեղմ էր և տաք։ Գիշերեցի արագվայի ափին, պ. Չիլյաևի տանը։ Մյուս օրը հրաժեշտ տվի սիրալիր տանտիրոջը ու շարունակեցի ճանապարհը։ Այստեղ սկսվում է Վրաստանը։ Զվարթ Արագվայով ոռոգվող պայծառ հովիտները փոխարինեցին մռայլ կիրճերին և ահեղ Թերքին։ Մերկ քարափների փոխարեն իմ շուրջը տեսա կանաչ լեռներ և պտղատու ծառեր։ Ջրանցքները ապացուցում էին կրթվածության առկայությունը։ Դրանցից մեկն ինձ զարմացրեց տեսողական պատրանքի կատարելությամբ, թվում է, թե ջուրը սարի վրայով վարից դեպի վեր է հոսում։ Փասանաուրում կանգ առա ձիերը փոխելու համար։ Այստեղ հանդիպեցի մի ռուս սպայի, որն ուղեկցում էր պարսից արքայազնին։ Շուտով զանգակների ձայն լսեցի, և ճանապարհի վրա ձգվեց մեկը մյուսին կապած և ասիական ձևով բեռնված ղաթարների (ջորիների) մի ամբողջ շարան։ Առաջացա ոտով, չսպասելով ձիերին։ Անանուրից կես վերստ հեռու, ճանապարհի պտույտում հանդիպեցի Խոսրով Միրզային։ Նրա կառքերը կանգնած էին։ Ինքը դուրս նայեց իր կառքից և ինձ գլխով արավ։ Մեր հանդիպումից մի քանի ժամ հետո արքայազնի վրա հարձակվել էին լեռնցիները։ Լսելով գնդակների սուլոցը, Խոսրովը դուրս էր ցատկել կառքից, նստել իր ձին ու փախել։ Նրա հետ եղած ռուսները զարմացել են նրա համարձակության վրա։ Բանն այն է, որ կառքին անսովոր երիտասարդ ասիացին ավելի շուտ կառքը ծուղակ է համարել, քան թե ապաստարան։ Ես Անանուր հասա, առանց հոգնածություն զգալու։ Իմ ձիերը չէին եկել։ Ինձ ասացին, որ մինչև Դուշեթ քաղաքը մնացել է ոչ ավելի, քան տասը վերստ, և ես դարձյալ առաջացա ոտով։ Բայց ես չգիտեի, որ ճանապարհը սարն ի վեր էր։ Այդ տասը վերստն արժեր ամբողջ քսան վերստ։ Վրա հասավ երեկոն, ես առաջ էի գնում, ավելի ու ավելի վեր բարձրանալով։ Ճանապարհից մոլորվել անկարելի էր, բայց տեղ-տեղ աղբյուրներից գոյացած կավոտ ցեխը մինչև ծնկներս էր հասնում։ Բոլորովին հոգնեցի։ Մութը սաստկացավ։ Լսում էի շների ոռնոցն ու հաչոցը և ուրախանում, կարծելով, թե քաղաքը հեռու չէ։ Բայց սխալվում էի. հաչում էին վրացի հովիվների շները, իսկ ոռնում էին չախկալները, որ այստեղ սովորական բաներ են։ Անիծում էի իմ անհամբերությունը, բայց ճարս ինչ։ Վերջապես լույսեր տեսա և գրեթե գիշերին արդեն կանգնած էի ծառերի հովանում գտնվող տների մոտ։ Առաջին պատահած մարդը հանձն առավ ինձ ուղեկցել քաղաքապետի մոտ և դրա համար ինձանից մեկ աբասի պահանջեց։ Իմ երևալ քաղաքապետի մոտ, որը մի վրացի հին սպա էր, մեծ ազդեցություն գործեց։ Ես պահանջում էի. առաջինը՝ սենյակ, որտեղ կարողանայի հանվել, երկրորդը՝ մի բաժակ դինի, երրորդը՝ մի աբասի իմ ուղեկցողի համար։ Քաղաքապետը չգիտեր, թե ինչպես ինձ ընդուներ, և ինձ նայում էր տարակուսանքով։ Տեսնելով, որ նա չի շտապում կատարել իմ խնդրանքները, սկսեցի նրա մոտ հանվել, ներողություն խրնդրելով de la libert grande 7 Բարեբախտաբար, գրպանումս գտա իմ ճանապարհորդական վկայականը, որն ապացուցում էր, որ ես խաղաղ ճանապարհորդ եմ, և ոչ թև Ռինալդո Ռինալդինի։ Օրհնյալ հրովարտակն անմիջապես իր ազդեցությունն ունեցավ։ Ինձ սենյակ հատկացրին, մի բաժակ գինի բերին, և աբասի տվին իմ ուղեկցին, հայրաբար նրան հանդիմանելով՝ վրացական հյուրասիրությունը վիրավորող շահասիրության համար։ Ես նետվեցի բազմոցի վրա, հուսալով իմ սխրագործությունից հետո քնել դյուցազնական քնով։ Բայց ուր էր որ. լվերը որոնք չախկալներից շատ ավելի վտանգավոր են, հարձակվեցին վրաս և ամբողշ գիշերը հանգիստ չտվին։ Առավոտյան մոտս եկավ իմ ծառան և հայտնեց, թե կոմս Պուշկինը բարեհաջող կերպով եզներով անցել է ձյունապատ սարերը և ժամանել Դուշեթ։ Հարկավոր էր շտապել։ Կոմս Պուշկինը և Շերնվալը այցելեցին ինձ և առաջարկեցին դարձյալ միասին ճանապարհվել։ Ես Դուշեթը թողեցի այն հաճելի մտքով, թե գիշերելու եմ Թիֆլիսում։ Ճանապարհը նույնչափ հաճելի էր և գեղատեսիլ, թեև հազվաղեպ էինք տեսնում ազգաբնակության հետքեր։ Գարցիսկալայից մի քանի վերստ այն կողմը անցանք Քուռը՝ հռովմեական արշավանքների ժամանակներից մնացած հնադարյան կամուրջով, և արագ վարգով, իսկ երբեմն էլ չափ գցելով՝ ձիերը քշեցինք դեպի Թիֆլիս, ուր աննկատելի կերպով հահասանք գիշերվա ժամը մոտ 11-ին։ ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ Թիֆլիսը։ ժողովրդական բաղնիքը։ Անքիթ Հասանը։ Վրացական բարքերը։ Երգեր։ Կախեթի գինին։ Շոգերի պատճառը։ Թանկությունը։ Քաղաքի նկարագրությունը։ Թիֆլխփց մեկնելը։ Վրացական գիշերը։ Հայաստանի տեսքը։ Կրկնակի չվերթ։ Հայկական գյուղը։ Գյառգյառը։ Գրիբոյեդովը։ Բզովդալը։ Հանքային աղբյուրը։ Մրրիկը լեռներում։ Գիշերում Գյումրիում։ Արարատը։ Սահմանը։ Թուրքական հյուրասիրություն։ Կարսը։ Հայ ընտանիքը։ Կարսից մեկնելը։ Կոմս Պասկևիշի ճամբարը։ Ես իջա պանդոկում, մյուս օրը գնացի Թիֆլիսի հռչակավոր բաղնիքը։ Քաղաքն ինձ մարդաշատ թվաց։ Ասիական շինություններն ու բազարը ինձ հիշեցնում էին Քիշիներ։ Նեղ ու ծուռ փողոցներով վազում էին քթոցներով բեռնված էշեր, եզներով լծված սայլերը բռնել էին ճանապարհը։ Հայեր, վրացիներ, չերքեզներ, պարսիկներ անկանոն խառնվել էին հրապարակում։ Նրանց միջև շրջագայում էին երիտասարդ ռուս աստիճանավորներ՝ Ղարաբաղի հովատակներ հեծած։ Բաղնիքի մուտքի մոտ նստած էր բաղնետերը՝ մի ծեր պարսիկ։ Նա իմ առաջ բաց արեց դուռը, ներս մտա մի լայնարձակ սենյակ, և ի՜նչ տեսա։ Հիսունից ավելի կին, ջահել ու պառավ, կիսահագնված կամ բոլորովին չհագնված, նստած ու կանգնած հանվում էին, հագնվում էին պատերի տակ դրված նստարանների վրա։ Ես կանգ առա։ «Գնանք, գնանք, ասաց ինձ բաղնետերը, այսօր երեքշաբթի է, կանանց օրն է, Ոչինչ, բան չկա։ «Իհարկե, բան չկա, պատասխանեցի ես, ավելի լավ»։ Տղամարդկանց երևալը ոչ մի տպավորություն չգործեց։ Նրանք շարունակում էին ծիծաղել և իրար հետ խոսել։ Ոչ մեկը չշտապեց ծածկվել իր չադրայով, ոչ մեկը չդադարեց հանվելուց։ Կարծես թե ես ներս էի մտել աներևութաբար։ Նրանցից շատերը իսկապես որ չքնաղ էին և արդարացնում էին Թ. Մուրի պատկերացումը։ [Lovely Georgien maid, with ail the bloom, the freshened glouv of her oum country maisens looks, when werm they ris from Teflis brooks. Lalla Rookh.] Բայց ես չգիտեմ ավելի գարշելի բան, քան վրացի պառավները. դրանք վհուկներ են։ Պարսիկը ինձ ներս տարավ բաղնիք, տաք երկաթածծմբային աղբյուրը թափվում էր ժայռի մեջ փորված խոր ավազանի մեջ։ Կյանքումս ոչ Ռուսաստանում, ոչ էլ Թուրքիայում չեմ հանդիպել մի այլ ավելի շքեղ բանի, քան Թիֆլիսի բաղնիքները։ Նկարագրեմ դրանք ավելի մանրամասնորեն։ Բաղնիքի տերը թողեց ինձ թուրք բաղնեպանի խնամքին։ Ես պետք է խոստովանեմ, որ նա անքիթ էր. դա նրան չէր խանգարում, որ իր գործի մեջ վարպետ լիներ։ Հասանը (այդպես էր կոչվում անքիթ թուրքը) սկսեց նրանից, որ ինձ պառկեցրեց տաք քարե հատակի վրա. և ապա սկսեց տրորել մարմինս, ձգել հոդերս, ինձ ամուր խփել բռունցքներով։ Ես չէի զգում նվազագույն ցավ անգամ, այլ զարմանալի թեթևություն։ Ասիական բաղնեպանները (քիսաչիները) երբեմն ոգևորվում են, ցատկում ձեր ուսերին, ոտներով սահում ձեր ազդրերի վրայով և մեջքներիդ վրա պպզած պարում, [e sempre bene։] Դրանից հետո նա ինձ երկար տրորում էր բրդյա թաթմանով (քիսայով) և, ուժգնությամբ տաք ջուրը վրաս տալով, սկսեց լվանալ սապոնած քաթանի փամփուշտով։ Մի անբացատրելի զգացում. տաք սապոնը ձեզ ողողում է որպես օդ։ N. B. Բրդե թաթմանն ու քաթանի փամփուշտն անպատճառ պետք է ընդունվեն ռուսական բաղնիքում, գիտակ մարդիկ շնորհակալ կլինեն այդ նորամուծության համար։ Փամփուշտից հետո Հասանը ինձ թույլատրեց մտնեի ավազանը, դրանով էլ արարողությունը վերջացավ։ Թիֆլիսում ես հույս ունեի գտնել Ռայևսկուն, բայց իմանալով, որ նրա գունդն արդեն եկել է արշավանքի, վճռեցի կոմս Պասկևիչից բանակ գնալու թույլտվություն խնդրել։ Թիֆլիսում մնացի մոտ երկու շաբաթ և ծանոթացա այնտեղի հասարակության հետ։ Սանկովսկին, Թիֆլիսի տեղեկադրի հրատարակիչը, ինձ շատ հետաքրքրական բաներ պատմեց այս երկրի, իշխան Ցիցիանովի, Ա, Պ. Երմոլովի մասին և այլն, Սանկովսկին սիրում է Վրաստանը և նրա համար փայլուն ապագա նախատեսում։ Վրաստանը Ռուսաստանի հովանավորությանը ապավինեց 1783 թ., բայց դա հռչակավոր Աղա-Մոհամեդին չխանգարեց Թիֆլիսը գրավել ու 20000 գերի տանել (1795 թ.)։ Վրաստանը Ալեքսանդր կայսրի գայիսոնի տակ անցավ 1802-ին։ Վրացիները ռազմասեր ժողովուրդ են։ Նրանք մեր դրոշակների տակ ապացուցեցին իրենց քաջությունը։ Նրանց մտավոր ընդունակությունները սպասում են մեծ կրթվածության։ Առհասարակ ուրախ և սրտաբաց բնավորություն ունեն։ Տոներին տղամարդիկ խմում են և զբոսնում փողոցներում։ Սևաչյա տղաները երգում են, թռչկոտում, գլուխկոնձի տալիս։ Կանայք լեզգինկա են պարում։ Վրացական երգերի եղանակը դուրեկան է։ Ինձ թարգմանեցին նրանցից մեկրը բառ առ բառ։ Դա, կարծեմ, հորինված է նորագույն ժամանակներս։ Նրա մեջ ինչ-որ արևելյան անհեթեթությու |